[11]
MĄŻ I ŻONA.
KOMEDYA
W TRZECH AKTACH, WIERSZEM.
Cudzego nabywając, swoje często tracim; kto po cudzą stawkę idzie, trzeba żeby swoję stawił, czasem i zapłacił.
And. Max. Fredro.
[12]OSOBY:
HRABIA WACŁAW.
ELWIRA, jego żona.
ALFRED.
JUSTYSIA.
Scena w mieście, w domu hrabiego Wacława.
[13]MĄŻ I ŻONA.
AKT I.
Pokój; z jednej strony kanapa, z drugiej stół okrągły, na nim
lampa z umbrelą, w głębi fortepian.
SCENA I.
Elwira, Alfred.
(siedzą przy sobie na kanapie).
Alfred (trzymając rękę Elwiry).
Luba Elwiro, kochanko mej duszy,
Z łez, oko twoje, kiedyż się osuszy?
Czemuż rzadkie, drogie chwile,
Które możem spędzić z sobą,
Lubisz, roniąc żalów tyle,
Smutną pokrywać żałobą?
Czy już miłości tak słaba jest siła,
Że szczęście moje, któreś ty sprawiła,
Nie może zatrzeć błahego wspomnienia
I myśli próżnych nie zmienia?
Elwira.
Alfredzie, kocham, kocham cię nad życie,
Lecz i to wyraz zbyt słaby;
Jakieżby życie mogło mieć powaby,
[14]
Gdybym go z tobą nie dzieliła skrycie?
Myśl, że stając się miłości nagrodą,
Uczyniłam szczęście twoje,
Więcej jest może jak zgryzot osłodą,
Jest.... czego nawet wymówić się boję;
Ale czyż mogą bez skrytej tęsknoty
Puszczać w niepamięć obowiązki, cnoty,
Które za młodu w duszę mi wpoili,
Którem w nieszczęsnej przepomniała chwili?
Nareszcie ciągła obawa...
Alfred.
Elwira.
Alfredzie, miłość nasza nie jest prawa;
Świat ma oczy przenikliwe...:
Alfred.
Miłość nieprawa, marzenie prawdziwe!
Jeśli natura zaród jej płomieni
W każdą istotę włożyła,
Płomieni, których czarująca siła
Byt nieczuły w życie mieni,
Tém samém, jak się wydaje,
Każdą miłość uprawniła.
Czyliż ja przeto występnym zostaję,
Że moje serce zamknięte zbyt mało,
Lubiące piękność, rozum, dobroć, wdzięki,
Elwirę kochać musiało?
Wszakżeto z świętej przyrodzenia ręki
Ona powaby, ja mam miłość stałą,
I jeśli kogo, nie mnie winić trzeba:
Czemuż Elwirę wskazały mi nieba?
[15]Elwira.
Ach i ta miłość, dla której, niestety,
Duszy niewinnej zrzuciłam zalety,
Dla której, widząc zawsze tylko ciebie,
Zapomniałam sama siebie,
Zapomniałam i świat cały,
Ach, jeśli kiedy strawi swe zapały!
Jeśli twe serce oziębłém zostanie,
Jakież ty o mnie mieć będziesz mniemanie?
Może dowody dziś dane...
Alfred.
Jakto? coś rzekła, gdy kochać przestanę?
Ach nie Elwiro, serc naszych złączenie,
To z twojém mego, równe uderzenie,
Ten pociąg luby i ognisty razem,
Co się tajemnym tłómacząc wyrazem
Spoił czułe nasze dusze,
I ta mgła na świat rzucona,
Gdy cię przyciskam do łona,
Ach, czyż ci powtarzać muszę:
Więcej jak zwykłej miłości zapałem!
To czucie boskie, którego nie znałem!
Którego niegdyś szukałem daremnie,
Już się z życiem spletło we mnie;
Ich węzła nieba nie wzruszą;
Trwać i ginąć razem muszą.
Elwira.
O! jakże lubię słuchać twego głosu!
Upojona tym urokiem
Tracę pamięć mego losu,
Ciebie tylko mam przed okiem;
Słowa z mych piersi wydobyć nie mogę,
Czuję i roskosz, i żałość i trwogę,
[16]
Pożar mnie przenika miły,
Pałam i pałać się boję,
I ledwie dosyć mam siły
Rzucić się w objęcia twoje;
Czemuż przeznaczenia władza,
Która nas złączyć umiała,
Która serca nasze zgadza,
Ciebie za męża Elwirze nie dała?
I Wacław może, z inną żyjąc żoną,
Byłby szczęśliwszy i ona szczęśliwą,
I jabym dzisiaj nie była zmuszoną
Być z nim chytrą i fałszywą.
Miłość ku tobie jedynie
Mój wrodzony wstręt zwycięża,
Że w każdej życia godzinie
Zwodzić muszę mego męża.
Alfred.
Twojego żalu niesłuszna przyczyna;
Nie jegożto własna wina,
Że ci się ciągle podobać nie umiał,
Gdy już zrazu był lubiony
I że szalenie rozumiał
Powinnością miłość żony?
Wacław przystojny, bogaty, rozumny,
W młodości najpierwszym kwiecie,
Z tylu miłostek i sławny i dumny,
Wszystkiem kazał wróżyć w świecie,
Że jego żona, w jakimkolwiek względzie,
Jedną z najszczęśliwszych będzie;
Alić ledwie cię zaślubił,
Gdy mu wszędzie zazdroszczono,
On oziębły z swoją żoną,
[17]
Domu swego już nie lubił.
Ile gdzieindziej pośród zgromadzenia
Rzadką swą przyjemnością jest celem wielbienia,
Tyle nieznośny sam na sam u siebie,
Zostawił żonę, że powiem, w potrzebie
Gorętszej duszy szukania,
Szukania uczuć podziału
I ulegnienia pomału
Władzy, pod którą natura nas skłania.
Elwira.
Gdybym nie była zawsze opuszczoną,
Ach, inną byłabym żoną!
Alfred.
Spędziłażeś z nim, powiedz, choć chwilę przyjemną?
Elwira.
Ach nie, nigdy niestety! tak mało żył ze mną.
Alfred.
Jeśli przyjdzie do ciebie, to siędzie i ziewa.
Elwira.
I za to, że się nudzi, na żonę się gniewa.
Alfred.
Coraz przykrzejszym się staje.
Elwira.
Zawsze zrzędzi, gdéra, łaje,
Albo ileż mi zawsze nie czynią zgryzoty
Jego fałszywe pieszczoty,
Któremi zwykle obdarza,
Gdy nas kto trzeci uważa;
Roskosz, szczęście rozpowiada,
Których dozna kto się żeni,
Ściska, pieści, do nóg pada,
Żonę bóstwem swojém mieni;
[18]
Lecz ten, co patrzał, drzwi ledwie zatrzaśnie,
Zaraz miłość, grzeczność gaśnie,
I, jakby chciał okupić przyjemność tej chwili,
Na tysiąc niegrzeczności natychmiast się sili.
Alfred.
Elwira.
Alfred.
Elwira.
Alfred.
Elwira.
Nie wiedzieć czém mu dogodzić.
Alfred.
I takiego przykro zwodzić?
Nie, nie, on zasłużył na to,
Niech za nieczułość to będzie zapłatą.
Elwira (żartując).
Lubisz widzę mężów karać.
Alfred.
O dobro wszystkich potrzeba się starać.
Elwira.
I czasem to staranie jeszcze niechęć wzbudzi!
Alfred.
Ach, któż w świecie nie doznał niewdzięczności ludzi!
Elwira.
Jednak choć tyle przykrości z nim znoszę,
Żal mi go.
Alfred (z długiém wejrzeniem).
[19]Elwira (śmiejąc się).
Alfred.
Jak nie żałować i nie westchnąć szczérze,
Kiedy mój Wacław w opiekę mnie bierze,
By mnie nauczał, jakie są sposoby
Zyskania względów kochanej osoby;
Kiedy, jak długo, trzeba skrycie kochać,
Kiedy oświadczyć, kiedy jęczeć, szlochać,
Jakiemi drogami chodzić,
Jak ospałych mężow zwodzić,
Słowem, miłostek naucza mnie sztuki.
Elwira (śmiejąc się).
Alfred.
Elwira.
Alfred.
Elwira (śmiejąc się).
A wybornie, doskonale!
Prawda, że biedny; nie pojmuję wcale...
SCENA II.
Elwira, Alfred, Justysia.
Justysia (wbiegając).
Pan, Pan, dla Boga! Pan Hrabia już idzie.
Elwira (zrywając się).
Tak wcześnie wraca, któżby się spodziewał!
Justysia (otwierając okno).
Ach prędzej, prędzej, bo będziemy w biedzie.
[20]Alfred.
Justysia.
Jutro będziesz Pan się gniewał...
Alfred (stając w oknie).
Nie dać komu spokojnie wieczora przepędzić!
Po to wraca, żeby zrzędzić.
Justysia.
Dalej, bo, na honor, zrzucę.
Elwira (do Alfreda).
Alfred.
Za chwilę powrócę. (wychodzi)
(Elwira siada przy okrągłym stole, bierze robótkę i szyje: Justysia wybiega).
SCENA III.
Elwira, Wacław.
(Wacław wchodzi, spogląda na Elwirę i wzrusza ramionami, rzuca kapelusz i chodzi czas jakiś po pokoju.)
Wacław (stojąc przed Elwirą).
Czemu też raz w rok nie wyjedziesz przecie?
Można by się czasami pokazać na świecie.
Zawsze cię w domu, zawsze samę widzę.
Elwira.
Wacław.
(chodzi, po krótkiem milczeniu)
Gust osobliwszy, siedzieć zawsze w domu!
Elwira.
Gust nie szkodzący nikomu.
[21]Wacław.
O, zapewne, zapewne, nikomu nie szkodzi;
Ale że nudny, mówić mi się godzi.
(chodzi, po krótkiem milczeniu)
Czy także lubisz tę smutną ciemnotę?
(drzwonidzwoni mocno i do kamerdynera)
Świéc! (przynoszą dwie świece. Siada i ziewa).
Porzuć też tę robotę,
Zawsze te igły i nitki;
Że u kobiét miary niema!
Albo bale, uczty, zbytki,
Albo też z spuszczonemi nad szlarką oczyma,
Jakby w krzesła powrastałe
Szyją i dłubią dnie całe.
(długie milczenie; Elwira siada do fortepianu, cicho zacząwszy, gra coraz mocniej)
Wacław (do siebie).
A six, cztéry honory, As, Dama karowa,
I dać im skończyć robra! To gra całkiem nowa!
Rzecz niesłychana! I jemu grać w Wiska!
I jeszcze łaje i kartami ciska.
Wygrywam Asa, bo się gracza boję...
Ach, kochana Elwiro, uszy, uszy moje!
Daruj im to Allegro, daruj im te trele;
Tego harmonicznego hałasu za wiele,
Niemiłosiernie uderzasz w klawisze,
Myśleć nie można, sam siebie nie słyszę.
(Elwira wstaje i siada przy stole, otwiera książkę; po krótkiém milczeniu)
Nie wiem co znaczy, wszędzie pełno ludzi,
U nas rzadko kto, i każdy się nudzi;
[22]
Ha! każdy smutku stroni, wesołości szuka.
O, zrobić dom przyjemnym, jest to wielka sztuka.
(po krótkiem milczeniu)
Jakieżto ważne i zabawne dzieło,
Tak mocno twoję uwagę zajęło?
Elwira.
Wacław.
Aha! Pamiętnik, nie żarty;
Od dwóch tygodni leżał też otwarty,
Aż się nareszcie doczekał czytania,
Nie wiem czy z nudów, czy też z powołania.
(Elwira odsuwa książkę; długie milczenie)
Elwira.
Wacław.
A gdzież siedzieć miałem?
Elwira (po krótkiem milczeniu).
Wacław.
Elwira (po krótkiem milczeniu).
Wacław.
Elwira (po krótkiém milczeniu).
Wacław.
Nie. (ziewając)
Był tu kto?
Elwira.
(po krótkiém milczeniu, ziewając)
[23]Wacław.
Elwira (po krótkiém milczeniu).
Pewnie duży mróz dzisiaj?
Wacław.
Elwira (ziewając).
Wacław (wstając).
Ale z tym mrozem nie nudź też mnie dłużej,
Cóż mróz, czy upał obchodzić mnie może!
(chodzi; długie milczenie).
Ale wszakże dziś teatr, mamy pono lożę?
Elwira.
Wacław.
Trzeba więc jechać, bo moda minęła,
Z piątego aktu sądzić o dobroci dzieła.
(Elwira odchodzi.)
SCENA IV.
Wacław.
Ach, nim się człowiek, niestety, ożeni,
O, jakże mało swoję wolność ceni!
Aż zakosztuje tej kwaśnej słodyczy,
Dopiéro sobie co miał niegdyś życzy.
SCENA V.
Wacław, Justysia.
(Justysia wbiega wziąść robótki pani)
Wacław.
Dobrze żeś przyszła, Justysiu kochana.
Dybię na chwilęchwilkę od samego rana,
[24]
Którąby można przepędzić ze sobą:
Chciałbym cię widzieć i pomówić z tobą,
A mam mówić tyle.
Justysia.
Eh, gdybyś pan chciał to nie tylko chwilę,
Znalazłbyś pewnie i całą godzinę.
Wacław.
Jakże mnie możesz przypisywać winę?
Wszak wiesz, że proszę, błagam czy się srożę,
Nic mojej żony ztąd ruszyć nie może:
W domu siedzi całe życie,
I chcąc cię kochać, muszę kochać skrycie;
Ale gdy jutro pójdzie do kościoła..
Justysia.
Już, już rozumiem, puść Pan, Pani woła.
Wacław.
Justysia.
Wacław.
Nie zapominaj o mnie, lubciu droga,
Staraj się wszystkich od siebie wyprawić,
Tak będziem mogli z sobą godzinkę zabawić.
Pamiętaj o mnie, bo ja w każdej dobie
Lubię pamiętać o tobie.
Patrz, pierścionek dla ciebie oddawna już noszę;
Chciej go przyjąć, bardzo proszę,
Niech go twoja rączka zdobi.
(Justysia się kłania.)
Justysia (z kokieteryą).
[25]Wacław.
Jak, Justysiu? Pocałować. (chce ją całować)
Justysia (nastawiając się).
Proszę Pana, co Pan robi.
(Elwira wchodzi, Justysia odtrąca Wacława, który stał tyłem do Elwiry).
SCENA VI.
Elwira, Wacław, Justysia.
Justysia (chwytając się za głowę).
(płacze)
Prawdziwie, powiedzieć się godzi,
Pan Hrabia zawsze tak chodzi,
Jakby tylko sam był w domu;
Tak niesłychanie rozbić głowę komu!
Aj, aj, co za ból! oka nie mogę otworzyć.
Elwira.
Wody zimnej czém prędzej najlepiej przyłożyć.
(dzwoni i ku drzwiom idąc, do kamerdynera).
(do Justysi)
To sposób jedyny,
Będziesz zdrowa w pół godziny.
Justysia.
Elwira.
(przynoszą wodę).
Justysia.
Elwira.
Justysi o jej piękność chodzi.
[26]Justysia.
Jużci, trzy dni pościć wolę,
Jak nosić siniec na czole.
(Elwira sadza Justysię i zawiązuje chustką głowę)
Elwira.
Justysia.
Elwira.
Justysia.
Elwira.
I znaku niema, jednak chustka może zostać.
Justysia.
(grożąc Hrabiemu po za Elwirą).
Na honor, że dobrego mogłam guza dostać.
Elwira.
Poszlij tam, z zaprzęganiem niech się jeszcze wstrzyma.
(Justysia całuje rękę Elwiry i idzie ze spuszczoną głową ku drzwiom; spogląda z pod oka; widząc że Elwira tyłem stoi uśmiecha się, Hrabiemu grozi i wybiega.)
SCENA VII.
Elwira, Wacław.
Elwira.
Na teatr jeszcze nie czas, wszakże szóstej niema.
Wacław.
(który od wejścia Elwiry stał nieporuszony, jakby nagle przebudzony).
A, niema, niema szóstej; tak, siódma dopiéro,
Czy piąta, pół do szóstej. Niech konie rozbierą
Albo zaprzęgną, jak chcesz.
[27](na stronie)
Elwira.
Wacław.
Nic, żal mi że z mojej przyczyny
Cierpi tyle.
Elwira.
Nie bardzo, za nadto się pieści.
Wacław.
Prawda, lubi się pieścić.
Elwira.
Nie wiele boleści,
Więcej strachu doznała.
Wacław.
Elwira.
Czasem taki przypadek przestrogą się staje.
Będzie już uważniejszą.
Wacław.
Ja także w tej mierze
Bedę patrzał przed siebie. Ale powiem szczérze,
Trzpiot z niej wielki.
Elwira.
Z Justysi? Rozsądna jak mało.
Wacław.
Elwira.
Ciekawego cóżby się tu działo?
Wacław.
Zawsze się kręci, śpiewa.
Elwira.
[28]Wacław.
Elwira.
Nic ją z domu wywabić nie zdoła.
Wacław.
Elwira.
Bynajmniej, mam zawsze na oku
I bezemnie bądź pewny, nie zrobi i kroku.
Kamerdyner (anonsując).
Wacław.
Prosić. — Tak rzadko tu bywa.
Elwira.
Wacław.
Elwira.
Wacław.
Chimera prawdziwa;
Co wszyscy chwalą, moja żona gani:
Grzeczny, dowcipny i pełen honoru,
Cóż mu zarzucić nawet i z pozoru?
Elwira.
Chytry, fałszywy, zwłaszcza z kobiétami.
Wacław.
Przepraszam, szczéry aż nadto czasami.
Elwira.
Wacław.
Tak się zdaje, bo nieśmiały.
[29]Elwira.
Wacław (śmiejąc się).
Elwira.
Jakto, doprawdy niestały...
Więc widzisz że się nie mylę,
I czyż wad jego ma być tylko tyle?
Gracz.
Wacław.
Elwira.
Wacław.
Najlepszy w świecie.
Niech będzie jak chce a ja proszę przecie
Dobrze przyjmować mego przyjaciela.
Elwira.
Mniemanie moje wszak was nie rozdziela,
Żadnej sprzeczności nie postrzeżesz we mnie,
Niech tu wciąż bawi, gdy ci to przyjemnie.
Wacław.
Prawdziwie, dziś, gdy przyjaźń nieznaną się staje,
On rzadkie mi dowody przychylności daje.
SCENA VIII.
Elwira, Wacław, Alfred.
Wacław.
Zapomniałeś nas całkiem, kochany Alfredzie,
Przecie dziś jakieś bóstwo łaskawe cię wiedzie;
Trzy dni się niewidzenia, to wieczność prawdziwa.
[30]Elwira.
Pewnie w tej części miasta rzadko kiedy bywa,
Inaczej swych przyjaciół nie mijałby zawsze.
Alfred.
Nie mogą być, prawdziwie, wymówki łaskawsze,
Lecz przytém niezasłużone.
Wacław.
Będziem więc słysześsłyszeć obronę.
Alfred.
Naszej szkody, że Pani dość samotność lubi,
Jestem, rzadko bywając, dotychczas pamiętny;
Lecz w miłém towarzystwie, gdy się pamięć gubi,
Byłbym wkrótce rad sobie a Pani natrętny.
Wacław.
Alfred.
Ciebie zaś, mój Panie,
Sam przyznasz, rzadko kto w domu zastanie.
Wacław.
I owszem, bardzo często, dziś cały dzień prawie,
Nie chcąc słabą zostawić, przy Elwirze bawię.
Alfred (do Elwiry).
Elwira (z pomięszaniem).
Wacław (zbliżając się).
(pieszcząc się)
Moja kochanka, moja Pani droga.
Alfred.
Pewnie ból głowy, widać to z wejrzenia.
[31]Wacław.
Tak... katar... katar zaraz oczy zmienia.
Alfred.
Katary teraz mocne, nietrzeba wychodzić.
Wacław (z pośpiechem).
O, i owszem, i owszem, nie może zaszkodzić:
W domu siedzieć, to niezdrowo.
(do Elwiry).
Jakże najdroższe życie, jakże z twoją głową?
Elwira.
Wacław.
(nie słuchając odpowiedzi, do Alfreda).
Wiesz, dostałem charta;
Co za skład, wielkość! rzecz widzenia warta.
Zmartwię Henryka, bo takiego nie ma;
ZadenŻaden z nim porównania pewnie nie wytrzyma,
O, i twój Sokół za nic, tą razą wybaczysz:
Tyli, czarny jak gałka, a kita... zobaczysz.
Ale teraz powiedz mi, co się z tobą działo?
Tak cię w świecie widać mało,
Zwłaszcza wieczorem unikasz zabawy.
Cóż dziś robiłeś? żądam ścisłej sprawy.
Elwira.
Może w tém tajemnica, nie wypada śledzić.
Wacław.
Alfred.
O, wszystkim powiedzieć
I ścisłą sprawę zdać mogę,
Jaką odbyłem dziś drogę:
Byłem u Stolnikowej; po co? nie wiem prawie.
[32]Wacław.
Cóż tam słyszałeś? udziel nam łaskawie.
Alfred.
Wacław.
Alfred.
Elwira.
Alfred.
Jednak powtórzyć możnaby je śmiele,
Bo chyba tylko za przestrogę służą:
Wszystko oddawna zapomniane dzieje;
Sama rozprawia, sama się i śmieje.
Elwira.
Wacław.
Elwira.
Wacław.
Alfred.
Wacław.
Ależ nudna! Jak zacznie i gadać i gadać,
Trzeba, żeby nie zasnąć, rzadką moc posiadać.
Alfred.
Wkrótce przybyła Aniela w żałobie.
Elwira.
[33]Alfred.
Wacław.
Alfred.
Żyje sobie,
Lecz dziś na wieś wyjechał a jutro powróci.
Wacław.
Cóż za czułość! Lecz czemuż w domu się nie smuci?
Alfred.
W domu? dobre pytanie: któżby o tém wiedział?
Ledwie mi jej brat rzecz tę rozpowiedział,
Weszła Julia do naszego grona.
Elwira.
Wacław.
Alfred.
Wacław.
Alfred.
Elwira.
Co przy tej, trudno zasnąć.
Wacław.
Elwira.
Alfred.
Wacław.
Czego ona się stroi, złoci, bieli, ściska?
Na co jej walczyć z naturą?
[34]Alfred (kończąc).
Była niegdyś jaszczurką, teraz jest jaszczurą.
Wacław.
Wszędzie coś gani, coś śmiesznego widzi,
Zawsze się dąsa, zawsze z kogoś szydzi...
Ale mów o kim innym, nie lubię tej baby.
Alfred.
Był więc Erazm: rumiany, chociaż niby słaby,
Zawsze słodko mówiący, choć pół głosu chował.
Najczulej Stolnikowej urodzin winszował,
Mnie zaś imienin w dziesiątej oktawie,
Panu Janowi, że mieszka w Warszawie,
Księciu, że w domu dwoje dzieci zastał
I tak się mocno rozmachał, rozszastał,
Że i Staroście winszował,
Że żonę pochował,
Wacław.
Gdy do mnie idzie albo przy mnie staje,
Żem solenizant, zaraz mi się zdaje,
W istocie ta figura zawsze winszująca,
Śmiejąca, kochająca, jest bardzo nudząca.
Elwira.
Alfred.
Wacław.
Słodki jak lukrecya, dobry jak rumianek.
Alfred.
Byłbym w uwagach czas dłuższy tam strawił,
Gdyby Kasztelan strachem nie nabawił.
Postrzegłszy, że już ku mnie rozpuścił swe żagle,
Nie chcąc słuchać procesów, wymknąłem się nagle.
[35]Wacław.
Alfred.
Wacław.
Alfred.
Dobra Barona kontent, kocha swego żona.
Wacław.
Alfred.
A cóż za pytanie!
To się rozumie, któż go nie zastanie?
Elwira.
Na bardzo piękną napadliście drogę,
Obmawiacie od godziny.
Alfred.
Co wszyscy wiedzą, czyż mówić nie mogę?
Jestże tu co mojej winy...
Wacław.
Że Baronowa wojskowości sprzyja.
Nareszcie czyżto dzisiejsze odkrycie?
Elwira.
Zapewne, wina jej samej, nie czyja;
Lecz któż bez ale, mówią pospolicie.
Wacław.
Ależ bo Baronowej za grube jest ale
I bardzo proszę nie bronić jej wcale.
Elwira.
WacławAlfred.
Trzeba też mieć względy
Na słabość kobiét, ich tak miłe błędy.
[36]Wacław (do Alfreda).
(do Elwiry).
Chwaliłem rozum, milcząc o honorze;
Bo jeżeli szacunku taka pragnąć może,
Która zdeptawszy skromność, obowiązki, cnotę,
Wyrzekła się już wstydu, lubi swą sromotę,
Co z tajemnych miłostek w jawny nierząd leci,
Którą gardzą uczciwi, gardzić będą dzieci,
Jeżeli taka chlubne zyska zdanie,
Cóż się więc dla tej zostanie,
Co szczęście wkoło siebie ustalając sobą,
Jest wzorem cnoty, płci pięknej ozdobą?
Alfred.
Co za rozprawa grzmiąco wyłuszczona!
Wacław.
Wróćmy więc do weselszej, wróćmy do Barona:
Że mu się żona... tam... te... wiemy co się dzieje...
No, cóż ma robić? Lecz z czego się śmieje,
To, że tak kocha tego Pułkownika,
Który sumiennie czasami unika;
Ale ten gwałtem przy sobie go mieści,
Zaprasza, trzyma, ledwie że nie pieści:
Z nim musi zawsze, z nim musi być wszędzie,
Słowem, że jak odjedzie, Baron żyć nie będzie.
(śmiejąc się).
Alfred.
Wacław,Wacław.
Tak się zaślepić i to od tak dawna!
I spokojnie żyją z sobą,
Żyją, jak ja z tobą. (śmieje się)
[37]
A co najbardziej śmieszności pomnaża,
Że cudze kroki dowcipnie uważa,
Umie postrzegać, umie i wyszydzić,
I wszystko może, oprócz siebie widzieć.
Alfred.
Wacław.
Alfred.
O! to za ostro; za cóż tak niegrzecznie?
Wacław.
Gap’, gap’, mąż taki, to wyraz właściwy.
Alfred.
Niech i tak będzie, kiedy chcesz koniecznie.
Wacław.
Jego ta pewność, na której spoczywa,
Czasem mnie śmieszy, lecz czasem i gniewa,
I nieraz chętka mnie bierze
Wszystko powiedzieć mu szczerze.
(śmieje się)
Alfred.
Wacław.
Wystaw go sobie, jaką miałby minę.
Alfred.
Wacław.
Alfred.
Wacław.
(udając minę Barona)
Oczy wytrzeszczył i gębę otworzył.
[38]Alfred (śmiejąc się).
Niech Pani spojrzy, jaki wyśmienity:
Baron prawdziwy!
(dotychczas Elwira ze spuszczoną głową, przeglądając książkę, śmiała się skrycie; teraz głośno się śmieje spojrzawszy na męża)
(po krótkim czasie)
Na zegarek patrzę,
Bo jeżeli będziecie Państwo dziś w teatrze:
Siódma minęła.
Wacław.
(dzwoni potém mówi do kamerdynera).
Kamerdyner.
Wacław.
Do naszej loży jesteś zaproszony,
Jutro zaś przyjedź, do dziesiątej z rana
Z konną jazdą zaczekam na mojego Pana,
Potém u nas na obiedzie;
Dobrze, kochany Alfredzie?
Alfred (podając rękę Elwirze).
Chętnie przyjmuję wszystkie zaproszenia,
Oprócz do loży; mam co do czynienia...
Wacław.
Alfred (idąc ku drzwiom).
Tak, jutro, Wacławie,
Na twoje miłe rozkazy się stawię.
[39]SCENA IX.
(Kamerdynery wynoszą kandelabry ze świécami, lampa zostaje.)
Justysia (sama).
(wygląda; potém wybiega; patrzy za drzwi, któremi wyszli; zamyka i wraca).
Wiem, wiem kto wróci, przysięgłabym prawie,
Wkrótce usłyszę do okna pukanie.
Ach, mądry, kto na dole wymyślił mieszkanie!
(palec z palcem spotykając)
Otworzyć, nie otworzyć, otworzyć, otworzyć,
Otworzyć! aha, tak z losu wypadło.
Muszę też i panicza trochę upokorzyć:
Niech choć raz własne zobaczy zwierciadło.
Justysia nie trzpiot, pomyśli o sobie,
Ważyć wszystkiego nie chcę w każdej dobie;
Jutro więc całkiem postać rzeczy zmienię,
(wyniosło)
Bo tak mi każe honor i sumienie.
(śiada przy stole i po krótkiém myśleniu)
Ale cóż znaczy, że go dotąd niema?
Jednak podobnoś dał mi znak oczyma.
Gdyby... ha!... ciszej... jakiś szmer w ogrodzie.
Tak... on... niemylnie: poznaję po chodzie.
(obraca się tyłem do okna i zaczyna czytać: słychać pukanie w okno)
(odskakując na środek)
Alfred (za oknem).
Justysia.
Alfred.
Otwórzże prędzej; bo na zimnie stoję,
Justysiu! (puka)
[40]Justysia (cicho).
Będę krzyczeć, Franciszku, Stefanie!
Gwałtu krzyczę, Janie! Janie!
Alfred.
Ale, Justysiu, co robisz, dla Boga!
To ja, ja; nacóż ten hałas, ta trwoga?
Justysia (otwierając okno).
SCENA X.
Justysia, Alfred.
Alfred (w oknie).
A któżby też inny,
Tak odważny i tak czynyczynny?
Justysia.
Takem się zlękła, że ledwie co żyję;
Jak serce bije!
Alfred (kładąc rękę).
Justysia.
Dotąd jeszcze przyjść do siebie nie mogę.
Jak można komu taką sprawić trwogę?
Alfred.
Przepraszam cię, przepraszam.
Justysia.
Tak! Rzecz niesłychana.
To okno, to drzwi dla Pana.
Alfred.
Justysia.
O, wiem że nie trudzi
Przez okno łazić, ale straszyć ludzi...
[41]Alfred (klękając żartem).
Przepraszam cię, królowo!
Justysia (tym samym tonem).
Alfred.
Justysia.
(stając przed siedzącym na kanapie).
Co ja się Panu zawsze nie nagadam,
Poco tu przychodzić,
Mnie i Panią zwodzić?
Alfred (biorąc ją za rękę).
Justysia.
Alfred.
Justysia.
Alfred (sadzając koło siebie).
Tylko gadaj zblizka,
Z daleka nic niesłyszę.
Justysia.
Alfred.
Inaczej być nie może: chcąc pojąć morały,
Trzeba, aby do serca blizki przechód miały.
Justysia.
Alfred.
Justysia.
Bo czy też może na świecie uchodzić,
Żeby tak brzydko moję Panią zwodzić?
Alfred.
[42]Justysia.
Piękne zapytanie!
Wszakże jej Pan przysięgasz do śmierci kochanie;
I dziś słyszałam, stojąc pode drzwiami,
Jak ją Pan łudzisz pięknemi słówkami:
(udając Alfreda)
„Chciałbym zapomnieć daremnie;
„Miłość ze życiem spletła się już we mnie,
„Ich węzła nieba nie wzruszą,
„Trwać i ginąć razem muszą.“
Alfred (śmiejąc się).
Justysia.
Alfred.
Cóż tak dziwnego w tém ci się wydało?
Mówię że kocham, ona zostaje w tej wierze,
Bo też ja ją kocham szczérze.
Justysia.
Alfred.
Justysia.
Lecz moja Pani inną ma nadzieję;
Jedynie kochając Pana,
Chce tylko sama jedna być kochana.
Alfred.
Sama jedna? co o tém, to nie było mowy,
Tegom nie przyrzekł, to artykuł nowy;
Ale słuchaj, Justysiu, rok już blizko mija,
Rok, jak kocham Elwirę i ona mi sprzyja,
Rok, Justysiu, to nie doba!
Cóż więc dziwnego, że mi się podoba
[43]
Twarzyczka luba, dowcipne wejrzenie,
Co raz zgon wróży, raz ciska płomienie,
Uśmiech, co z marsem pomieszać się lubi,
Uśmiech zdradziecki, co każdego zgubi,
Usteczka małe, całuskom stworzone,
Objęcie pieszczone,
Przyjemność boska, boska postać cała;
Słowem, że się Justysia sercu podobała.
Justysia.
Słówek nie braknie i choć im nie wierzę,
Nie wiem dla czego dotąd kocham szczérze,
Lecz gdy Pan nad rok już nie kochasz więcej,
To mnie tylko zostaje pono sześć miesięcy?
Alfred.
Nie, ciebie kochać będę nad wszelkie kochanie,
Póki będę mógł kochać, póki życia stanie,
Przysięgam!...
Justysia.
Hola! stój Pan, nie przysięgaj proszę:
Gdzie przysiąg trzeba, tam nikną roskosze.
Alfred.
W jakimże dzisiaj Justysia humorze?
Łajesz mnie ciągle, ja słucham w pokorze.
Justysia.
Jeszcze raz tylko połaję.
Alfred.
Jeszcze raz jeden, przystaję,
Ale potém...
Justysia.
Naco też pisać listów tyle?
Mogą nas wydać, przykre sprawić chwile.
Dawniej je pani przy sobie nosiła,
Lecz teraz taka plika się zrobiła,
[44]
Że trudno unieść; więc je wszędzie kładzie:
Pełno ich w łóżku i w każdej szufladzie...
Ja umiem po francuzku.
Alfred.
Justysia.
Alfred.
Justysia.
Zda się wiedzieć o wszystkiém, więcem je czytała.
Jakieżto nudne! Nigdybym nie chciała,
Żeby kto do mnie pisywał podobnie.
Nie jestże bardziej sposobnie,
Gdy sam przyjdzie i zabawi,
I lepiej wszystko wystawi.
Alfred.
Justysia ma rozsądek i woli rozprawiać,
Jak się listkami zabawiać;
Lecz twoja Pani inne ma żądania
I do tych moja powolność się skłania.
Justysia.
Ależ listy mogą zdradzić
I Panią, mnie i Pana w nieszczęście wprowadzić.
Alfred.
Nie mnie, bo ja ich nie piszę.
Justysia.
Któż taki? nie Pan? co słyszę!
Alfred.
Gdzież byłbym w stanie pisać te arkusze?
Ale gdy codzień jeden list dać muszę,
[45]
Siedzi tam przy mnie jakiś Francuz stary,
Co gada dużo i pisze bez miary:
Jemu więc czasem dyktuję,
Czasem bezemnie przepisuje,
Czasem co doda, ja potém poprawię,
I tak co doba jeden list wystawię.
Justysia.
Alfred.
Nie wymieniam tam nikogo
I pismo nie moje,
Więc się niczego nie boję.
Justysia.
Alfred.
Justysia.
I to się tak godzi?
I to niby Pan nie zwodzi?
Alfred.
A? jużA, już gdérania dziś przebierasz miarę,
Więc pocałuj mnie za karę.
(Justysia się odsuwa.)
Co, nie chcesz? więc ja ciebie za wszystkie urazy
Pocałuję cztéry razy.
Justysia.
Alfred.
Justysia.
Alfred.
[46]Justysia.
(ucieka zasłaniając się krzesłami.)
Alfred.
Justysia.
Alfred.
Justysia.
Alfred.
(Alfred goni za Justysią pomiędzy krzesła; zasłona spada.)
[47]AKT II.
SCENA I.
Justysia.
Ciągle się lękać, być ciągle na straży,
Gdy inna miłość bezpieczna się darzy,
Niema co myśleć, już wybór zrobiony:
Wacław zostaje, Alfred oddalony.
Tak... lecz od Pani jakże go oddalić?
Jak? żeby siebie we wszystkiém ocalić?
Trzeba dowodów... mamże służyć za nie
I wydać przeszłe nasze zachowanie?
Nie... listy... zazdrość... bajeczkę ułożę,
Pani uwierzy... on się wplątać może.
Tak, dobrze... przytém, gdy wiedzieć nie będzie
Kto zdradził, a ja utrzymam go w błędzie,
Przez łzy, przysięgi, rozpacz i szlochanie,
Co było, skrytém na zawsze zostanie.
SCENA II.
Justysia, Wacław.
Wacław (wyglądając).
Justysia.
[48]Wacław.
O, jakżem teraz polubił niedzielę!
W niej tylko chwilkę mogę żyć przy tobie;
Lecz nadal muszę myśleć o sposobie,
Jakbyśmy mogli bez ciągłej przeszkody
Wzajemnych uczuć udzielać dowody.
Lecz cóż, gdy do ciebie śpieszę
Z czułej miłości zapałem,
Kiedy naprzód już się cieszę
Szczęścia mojego podziałem,
Widzę cię smutną, oziębłą, nieśmiałą,
I łzy... cóżto... cóż się stało?
Justysia.
Kochany panie, nie badaj przyczyny,
Nie troszcz się losem nieszczęsnej dziewczyny.
Wacław.
Jakto, twój smutek niema mnie obchodzić?
Takąż miłość widzisz we mnie?
Justysia.
Nic mego żalu nie może osłodzić,
Na cóż wyjawiać daremnie?
Wacław.
Zwierzyć swój smutek, to ulga jedyna:
Powiedz więc, jakaż łez twoich przyczyna?
Jeśli mnie kochasz!
Justysia.
Wacław (prosząc.)
Justysia.
Luby, drogi Panie!
Pozwól, niech milczę.
[49]Wacław.
Justysia.
Wacław.
Nie, teraz chcę wiedzieć.
Justysia.
Wacław.
Justysia.
Wacław.
Dobrze, możesz nie powiedzieć,
Wiem, te łzy twoje, wiem, co mogło sprawić,
Płaczesz, bo nie śmiesz w oczy mi wyjawić,
Żeś mnie już kochać tak prędko przestała;
Otóż to twoja tajemnica cała.
Justysia.
Cóżeś pan wyrzekł! Ach, takie mniemanie
Wyrywa przykre z ust moich wyznanie,
Że się na zawsze z panem rozstać muszę,
Że to jest tajemnica, co dręczy mą duszę.
Wacław.
Justysia.
Wacław.
Justysia.
Nie, Panie, nie żartuję: wolę miejsce stracić,
Niźli za dobrodziejstwa niewdzięcznością płacić.
Nie, nigdy mojej Pani zmartwienia nie sprawię,
Tej z którąm wychowana od kolébki prawie,
[50]
Która mnie nieustannie łaskami obdarza
I we mnie przyjaciółkę, nie sługę uważa.
Wacław.
Bądź więc jej przyjaciółką, ale bądź i moją.
Justysia.
Nie, takie związki dla nas całkiem nie przystoją.
Zbłądziłam już zbyt wiele, lecz błędy poznaję
A ponieważ żal szczery każdemu zostaje,
Wstąpię dziś do klasztoru: tam w ostrej pokucie
Odkupię przeszłe grzechy, zgaszę błędne czucie.
Ach, dawniej tak uczynić potrzeba mi było!
Lecz nie znałam co to jest, że mi z panem miło,
Nie znałam co się dzieje, gdym pana kochała,
Bom, niestety, okropnej miłości nie znała.
Wacław.
Lecz dla czegoż okropnej, Justysiu kochana?
Okropność tylko przy tych, którym jest nieznana;
Stare tylko matrony miłością was straszą,
Niech mówią co chcą: miłość jest uciechą naszą!
Cóż tak strasznego w pieszczot niewinnej słodyczy?
Pewnie nic, kiedy każdy pieszczot sobie życzy.
A co zaś do klasztoru, powiem że w tej mierze
Jestem trochę niewierny, rzadko kiedy wierzę:
Takie zamiary często się odmienia,
Są to zwyczajne panieńskie marzenia,
I ta, co do klasztoru śpiesznie się wybiera,
Pewnie za ślubnym wieńcem z pragnienia umiera.
Justysia.
Wacław.
Nie mówię, żebyś miała zwodzić,
Lecz mówię, że się mylisz, zresztą pocóż wchodzić,
[51]
Szczére czyli nie szczére twoje powołanie,
Dość że spełnioném nigdy nie zostanie.
Kocham cię, ty mnie kochasz, niech będzie dość na tém,
Bo cię na wszelki sposób pogodzę ze światem.
Justysia.
Nareszcie choćbym nie szła do klasztoru,
Muszę się ztąd oddalić dla mego honoru.
Jakaż mnie przyszłość czeka, jakąż mieć nadzieję!
Że biédną, opuszczoną... Ach, cała truchleję!
Wacław.
A, miej lepsze mniemanie o moim honorze.
Że się kiedyś rozłączym, to wszystko być może;
Lecz opuszczoną Justysia nie będzie:
Jej los przed wszystkiém mieć będę na względzie.
Posag panieńskie zwykł pomnażać wdzięki:
Gdy go Justysia do swoich przyłączy,
Nie jeden pewnie zapragnie jej ręki,
Tak nie klasztorem wszystko się ukończy,
I jeśli słowom nie dowierzasz może,
Dziś jeszcze pismo w twojejtwoje ręce złożę;
Bo szkoda tę twarzyczkę kratami zasłaniać.
No jakże? Słówko. Myślisz... zdajesz się nakłaniać...
Justysia.
Ach, łatwo Pan zwycięztwo nade mną odnosisz,
Bo nie mogę odmówić, kiedy o co prosisz.
Wacław.
Justysia.
Wacław.
Bardzo mnie to cieszy.
Ale kto prawdę kryje, ten najwięcej grzeszy;
[52]
Wyznajże szczérze, ja się nie urażę,
Czy w rzeczy klasztor był w twoim zamiarze?
Lub też czyś może chciała w mniej ostrym sposobie,
Do swej pokuty przybrać towarzysza sobie?
Justysia.
Oto piękne zapytanie! (płacząc)
Otóż nagroda za moje kochanie!
Wacław.
Kiedyż bo zaraz płaczesz.
Justysia.
Powinnabym szlochać,
Że na moje nieszczęście muszę Pana kochać;
Mogłam pójść za mąż, być Panią bogatą,
Jednak dla Pana nie zważałam na to.
(płacząc)
Ale kiedy tak... kiedy tak Pan mniemasz,
Kiedy ufności w mojej cnocie nie masz,
Dostanę sobie męża będę swój dom miała
I będę sobie innych, grzeczniejszych kochała.
Wacław.
Ależ Justysiu, cóżto za myśl płocha?
Kto za mąż idzie, ten innych nie kocha.
Justysia.
Wacław.
Kto się, mówisz, żeni?
Kto już żonaty?... to jest kto ma żonę?...
To co innego... bo choć stan odmieni...
Mężczyznie wszystko pozwolone.
Justysia (do okna biegnąc).
(wybiega z pokoju)
Wacław (sam).
[53]
Co ja z tą żoną utrapienia znoszę!
To rzecz nieznośna a nawet i zdrożna,
Że w swoim domu nic robić nie można.
SCENA III.
Wacław, Elwira.
Wacław.
Wierz mi Elwiro, złą obierasz drogę,
Spokojnie patrzeć i milczeć nie mogę;
Czy moda, czy cudza rada,
Obie zarzucić wypada:
Wesołość, zabawy, stroje,
Wszystko to ma miejsce swoje;
Lecz obowiązki, zwłaszcza względem nieba,
Zawsze naprzód kłaść potrzeba,
Mieszać ich z sobą nigdy nie przystoi
I kto nagany się boi,
Ten swe czynności z każdą porą zgodzi.
Elwira.
Ależ nie wiem o co chodzi.
Wacław.
Wszakże powiadam, że wcale nie ładnie,
Kiedy która jak wicher do kościoła wpadnie,
Dziesięć razy się ruszy i wstanie i siędzie,
A zabawiwszy kwandrans wylatuje w pędzie,
Rzuca się do karety z równym szmerem, trzaskiem,
I próżniackiej gawiedzi cieszy się oklaskiem,
Która podobnież w niedzielnej oprawie
W publicznych miejscach stoi na wystawie.
Elwira.
[54]Wacław.
Trzech minut nie byłaś w kościele;
Ale nie będę rozprawiał zbyt wiele,
Powiem ci tylko, że to śmiesznie bardzo,
Kiedy kobiéty pozorami gardzą.
Nie dość być w duszy nabożną, cnotliwą,
Nie dość, uważną i tkliwą
Na najdrobniejszy uszczerbek honoru:
Potrzeba być tém wszystkiém także i z pozoru.
Elwira.
Tę bardzo słuszną przestrogę
Zdawna mam w duszy, więc przyjąć nie mogę.
Widząc szczęście w cichej cnocie,
O wrzasku świata nie myślę,
Ale nabożna w istocie
I na pozór zważam ściśle.
Wacław.
Czemuż tak prędko wracać?
Elwira.
Z jak najlepszej chęci:
Nie mogłam być spokojną i wyrwać z pamięci,
Że stangret na mróz taki stać musi na dworze,
Że cierpi dla mnie tylko, gdy nie cierpieć może.
Wacław.
Mróz? dzisiaj mróz? gorąco! tak pięknych dni mało.
Elwira.
Czy doprawdy nie zimno? więc mi się tak zdało.
Jestem szczérze nabożna i bywam w kościele,
Na rzecz jak i na pozór zważam bardzo wiele,
Lecz czuję, że nad wszelkie nasze powinności
Jest najświętsza, nieść ulgę cierpiącej ludzkości.
[55]Wacław.
Choć bardzo pięknie mówisz, rozprawiasz gorąco,
Gdzież tu przyłatać ludzkość i ludzkóśćludzkość cierpiącą,
Że stangret w dobrém futrze godzinę zaczeka?
Jakże się prędko wasz umysł zacieka!
Litość z rozsądkiem piękna, lubię ją i cenię;
Lecz przesadzona, w śmieszne zmienia się marzenie.
Elwira.
W śmieszne marzenie, przyznaję;
Lecz choć zamiar się nie ziści,
To chęć dobra się zostaje
W niezawodnej nam korzyści.
O, jak słodko i przyjemnie,
Gdy pomyśleć mogę sobie,
Że ktoś pomoc znalazł we mnie,
Że cierpieniom ulgę robię.
Ach, mój mężu! mów co chcesz, licz między przywary,
Litość i dobroczynność nigdy nie ma miary;
Ach, ludzkość bóstwem mojém! jej powab, jej siła...
(Wacław przed ostatnim wierszem wzruszył ramionami i odszedł, tak, że Elwira nie postrzegła jego niebytności).
SCENA IV.
Elwira, Justysia.
Justysia.
Elwira.
Ach jakżem wrócić nie miała,
Kiedym list do Alfreda oddać zapomniała,
Weź i wręcz zaraz, jak tylko przyjedzie,
A tak mieć będę odpis przy obiedzie.
[56]Justysia (biorąc list kiwa głową).
Elwira.
Justysia.
Elwira.
Justysia.
Elwira.
Justysia.
Elwira.
Nie kłóćże mi głowy,
Mów co masz mówić bez tego zachodu,
Wszystkiemu wierzę, lecz trzeba dowodu.
Justysia.
Ale wprzód Pani przyrzekniesz milczenie
I że jakiebądź wypadnie zdarzenie,
Nie wydasz zkąd wiesz, co ci chcę wyjawić,
Gdyż to na zemstę może mnie wystawić,
A często dobra sława niewinnej dziewczyny
Może przez tych paniczów zginąć w pół godziny.
Elwira.
Wszystko ci obiecuję, zaręczam, przyrzekam,
Tylko niech dłużej nie czekam.
Justysia.
Wyznam więc szczérze... ale ktoś nadchodzi,
Idźmy do siebie, nikt nam nie przeszkodzi.
[57]Elwira.
Wielkie nieba! cóż się dzieje!
Cóż będę słyszeć! ach, cała truchleję!
(odchodzą).
SCENA V.
Alfred.
(do kamerdynera pierwszy wiersz).
Proszę powiedzieć Panu, że go czekam.
(po krótkiém milczeniu)
Długo wprawdzie z Elwirą zerwanie odwlekam,
Ależ bo ta Justysia to luba dziewczyna,
Rzadką jakąś nademną władzę brać zaczyna.
Jej wesołość i jej wdzięki,
Okraszają Elwiry nieustanne jęki;
I tak mnie kocha to niewinne dziécie,
Tak tylko mnie jednego widzi na tym świecie,
Że się jej duszy i mym czuciom dziwię;
Nareszcie i myśl przyjemna prawdziwie,
Żem był jej mistrzem w nauce kochania,
Wszystko mnie ku niej mimowolnie skłania.
SCENA VI.
Alfred, Wacław.
Alfred.
A, cóż za mars? cóż ci to Wacławie?
Wacław.
Alfred.
[58]
Raczej przeszkoda w jakiej czułej sprawie
Panu memu w drodze staje.
Wacław.
Cóż! mówisz do mnie jak przed dwóma laty,
Czyś zapomniał żem żonaty?
Alfred.
Bynajmniej, tego zapomnieć nie mogę,
Lecz choć w tę ciężką puściłeś się drogę,
Wiem że się trzymasz twoich zasad wiernie:
Rwiesz same kwiaty a omijasz ciernie;
Że nie chcesz bitym postępując torem,
Stać się małżonków sielankowych wzorem
I ślubnym prawom nie kładąc granicy,
Kądziel w ujeciuujęciu, u nóg połowicy,
Nie zechcesz ołowianej używać swobody;
Nadtoś żył w świecie, nadtoś jeszcze młody.
Jakto, ów Wacław, cel tylu zazdrości,
Dziecko popsute szczęścia i miłości,
Trzecia osoba przy każdém małżeństwie,
Nigdy nie syty odmiany w zwycięztwie,
Co trwogą mężów, zdradą żon się wsławił,
Co tyle roskosz a potém łez sprawił,
Miałżeby przestać na dawniejszych czynach
I już spoczywać na swoich wawrzynach?
Wacław.
Tak, na wawrzynach spoczywam, Alfredzie.
Pókiśmy wolni lepiej nam się wiedzie,
Tytuł małżonka powagi dodawa,
A ta najmniej jest potrzebną
I do ufności nabyte już prawa
Nie są rzeczą nam pochlebną,
Wolę ja zawsze kiedy mnie się boją,
[59]
Wtedy przyjaźnią nie zwodzą się moją,
W swojém znaczeniu biorą każde słowo
I zwykłą drogę skracają połową.
Alfred.
Jakżeś mnie zdziwił tą nauką nową!
O mój mistrzu doskonały,
Czemuż twe dla mnie przykłady ustały!
Wacław.
O mój uczniu najmilszy! poznasz w swojej porze,
Że inaczej być nie może.
Niech się żonaty gdziekolwiek udaje,
Ileż przeszkód nie zastaje!
I jego żona, i mąż z drugiej strony,
Spokój domowy, familijne rady,
A co najgorsza nad wszelkie zawady,
Te, jak bijące na krogulca wrony,
Co swe grzechy przeżyły, stugębne matrony.
Jeśli zaś ujdę ich sowiemu oku
I skrytym będę w każdym moim kroku,
Jeśli nieznany zwiodę i oddalę
Tak opiekuny, jak jawne rywale,
Choć szczęśliwym zostanę w jak najwyższym względzie,
Cóż? kiedy o tém nikt wiedzieć nie będzie.
Alfred.
Tak więc mężowie spokojni być mogą?
Wacław.
Najspokojniejsi, nie tylko przeze mnieprzezemnie:
Nikt ich już teraz nie nabawi trwogą
Albo nabawi daremnie.
Dzisiejsza młodzież zakochana w sobie,
Myśląca tylko o swojej ozdobie,
[60]
Co wszystkie kobiét śmieszności przejęła
I której jeszcze do całości dzieła
Spazmów i muszek tylko nie dostaje,
Mniema, że dosyć, kiedy w szrankach staje,
Raz się pokazać i raz się pochwalić,
By wszystkie serca miłością zapalić.
Któryż dziś umie w miłosnej potrzebie
Nie znać, zapomnieć i poświęcić siebie?
WyrzeczWyrzec się zdania swojej duszy prawie,
Być w szczęściu, smutku, nadziei, obawie,
Przez tę jedynie, dla której wzdychamy...
(ciszej)
Póki ją jeszcze o co prosić mamy.
Alfred.
A kiedy już nie mamy? cóż wtedy, Wacławie?
Wacław.
Trzeba nagle zmienić postać,
I z węża lwem zostać.
Alfred.
A, niechże cię uściskam za takie nauki;
Zmiłuj się, wydaj statut, a wdzięczne prawnuki
Imie twoje będą czciły.
Wacław.
Nie żartuj sobie, własne me przykłady
Mogłyby służyć za pewne zasady.
Alfred.
Żebyś pisał, żarty były;
Ale to myślę prawdziwie,
Że gdyś w miłości szczęśliwie
Podobania się sztukę przywiódł tak wysoko,
Warteś ściągnąć na siebie naśladowcze oko;
Że nikt pierwszeństwa nie dojdzie w tym względzie,
[61]
Kto zawsze tobie podobnym nie będzie,
Że winien w twoje postępować ślady,
A ty żeś winien udzielać swej rady.
Wacław.
Udzielać rady? komu, po co, na co?
Ospała młodzież, mężowie nie tracą.
Jako z nich jeden, ja się z tego cieszę
I z oświeceniem nigdy nie pośpieszę;
Lecz dla dobrego, jak ty, przyjaciela,
Chętnie się rada udziela,
A gdy dobrze użyjesz nauki ci dane,
Ja nagrodzonym za pracę zostanę.
Czyś ty myślał, że się smucę,
Gdy na spokój małżeński oko moje zwrócę?
O nie, ja tylko mówię, co wyznać należy,
Że niema teraz trwożącej młodzieży.
Alfred.
Nie pogardzaj nią zbyt wiele:
Wszakże z popiołów powstają mściciele.
Wacław.
Mówią to, że kto zwodzi ten bywa zwiedziony,
Że zawsze takie same i męże i żony,
I że pewny przypadek nikogo nie chybi,
Hodie mihi, cras tibi,
Ale ja temu nie wierzę,
Mam na to sposoby moje.
Więc wszystkich przysłów w tej mierze
I mścicieli się nie boję.
Alfred.
Ty się nie boisz! ha, toś mnie zabawił!
Bo któżby się też obok ciebie stawił!
[62]
Któżby popełnił szaleństwo,
Walczyć z tobą o pierwszeństwo!
Wacław.
Poznam takiego gacha za pierwszém wejrzeniem.
Alfred.
Nie wielka też to sztuka z twojém doświadczeniem.
Wacław.
I muszę sobie przyznać, że mam wzrok nie lada.
Alfred.
Wiele przenikliwości, to każdy powiada.
Wacław.
Jakbym zechciał, to ledwie że myśli nie zgadnę.
Alfred.
Poznasz więc chytre słówka.
Wacław.
I w sidła nie wpadnę.
Jestem przytém ostrożny.
Alfred.
Wacław.
Alfred.
Bardzo sprawiedliwie;
Bo też niema szkodliwszej nad zazdrość przywary
I mąż zazdrośny godzien zawsze kary.
Wacław.
Nareszcie z drugiej uważając strony,
Pewnym mnie czynią przymioty mej żony;
Jej szczéra miłość, dobre wychowanie...
Alfred.
Wacław.
Alfred.
[63]Wacław.
Alfred.
Wacław.
A nadewszystko, że bardzo nabożna.
Alfred.
Większej rękojmi czyliż pragnąć można?
Wacław.
Tak więc jestem bezpieczny we wszelkim sposobie:
Ufam czasom, Elwirze a najwięcej sobie.
Znam ja, bom niemi chodził, wszystkie ścieżki, drogi,
Któremi się skradają chytre mężów wrogi;
Mam ja wszystkie fortele dokładnie w pamięci,
Nikt mnie nie minie, nikt się nie wykręci;
Bo wierzaj mi, że zawsze wódz biegły i stary
Młodzika w pierwszej wojnie niweczy zamiary;
Nareszcie, jak gra szachów, jest miłostek sztuka:
Każdy w niej do zwalczenia skrytej drogi szuka,
Lecz jeśli znawca jaki z zimną krwią zobaczy
Dwóch przeciw sobie zapalonych graczy,
Łatwo plan zgadnie i postrzeże wady;
A gdy jednemu zechce dawać rady
I przy nim ciągle jak na straży będzie,
Gdy Laufrów przejmie i zatrzyma w pędzie,
Konika zbije w najlepszym zamachu,
A zwłaszcza gdy Królowę ustrzeże od szachu,
Wtedy drugiego nieochybna strata:
Musi się poddać albo dostać mata.
Alfred.
Warteś katedry, ja zawsze powtarzam,
Nawet twoje naukę za ważną uważam,
[64]
I gdybym kiedy, gdzie urządzał szkoły,
Zniósłbym dla niej prawnictwa nieznośne mozoły;
Bo dla czegoż, naprzykład, uczyć się w tej chwili,
Jak się przed laty Rzymianie rządzili;
Albo też wiele skudów zapłacić potrzeba,
By w kardynalskiej todze dostać się do nieba?
W miejscu więc mecenasów, ty na miękkim tronie
W liczném słuchaczów i słuchaczek gronie,
Uczyłbyś snadnie potrzebniejszej rzeczy,
Tak potrzebniejszej; bo któż mi zaprzeczy,
Że sposób jak najwięcej roskoszy nabycia
Jest, czego każdy szuka przez cały ciąg życia.
Kamerdyner (wchodząc)
Już jedénasta i konie gotowe.
Wacław.
Byłbym jazdę zapomniał przez twoję rozmowę;
Służę ci, jadę gdzie Panu wypada.
Alfred.
Wacław.
To się nie powiada
I ja nie pytam, lecz w każdej potrzebie
Ślepym i głuchym zostanę dla ciebie.
(chcą odchodzić, kamerdyner wchodzi i oddaje bilet Wacławowi.)
Wacław (przeczytawszy).
A że też dzisiaj nic mi się nie wiedzie!...
Zrób mi tę grzeczność, kochany Alfredzie,
Zaczekaj chwilkę, nie długo zabawię,
Tylko wiadomość zasięgnę o sprawie,
[65]
Której już dłużej nie mogę odwlekać;
Albo jeśli chcesz, to się gdzie spotkamy?
Alfred.
Nie, nie, tu wolę zaczekać;
Jeszcze dosyć czasu mamy.
(Wacław odchodzi.)
SCENA VII.
Alfred.
Nie ludzie nami rządzą, lecz własne słabości,
Sens moralny tej rozmowy.
Kto pozna słabą stronę swego Jegomości,
Ma do domu klucz gotowy,
Wszystko mu stoi otworem
I wygodnym idzie torem...
Lecz sumienie, sumienie przyjaciela zwodzić!
Ha! ale też małżeństwo powinno się godzić;
Jeśli mniej kocham męża, za to więcej żonę;
Więc zawsze między niemi serce podzielone;
Żartuj sobie, Alfredzie, świat ci to odpłaci,
Żadna w nim czynność wartości nie traci.
Ach, czy nic obyczajów nie zdoła odmienić,
Jak się będę żenić!
SCENA VIII.
Alfred, Elwira.
Elwira.
(na stronie)
[66]Alfred (z troskliwością).
Elwiro kochana,
Cóż znaczy, powiedz, ta twarz zapłakana?
Jeśli ci jeszcze drogie moje życie,
Uśmierz niepewność sroższą nad wszelkie odkrycie,
Ach, powiedz duszo moja, co się ze mną dzieje?
Elwira.
Zdrajco! i ty się pytasz czemu ja łzy leję?
Jakto? i oka ode mnie nie zwracasz?
Czyż głos sumienia już nie znany tobie?
Za czułą miłość wzgardą mi odpłacasz,
Przysięgasz, zdradzasz, dwakroć w jednej dobie,
Lód w twojej duszy, kiedy ja goreję,
I ty się jeszcze pytasz, czemu ja łzy leję?
Tak jest, płakałam, bo się sobą brzydzę,
I teraz jeszcze płaczę, lecz że ciebie widzę.
Ale nie myśl, że miłość łzy moje wysącza,
Chytrość twoja mnie z tobą na zawsze rozłącza;
Ile kochałam, tyle nienawidzę,
Cieszę się nawet, czuję roskosz w duszy,
Żeś mnie z miłośnej uwolnił katuszy,
Żeś mnie objaśnił, ile godne wiary
Tobie podobne poczwary.
Alfred.
Elwira.
Łatwo z mojej zguby
Przyszło ci dostąpić chluby;
Bez doświadczenia, bez rodziców rady,
Rzucona w świata szkodliwe przykłady,
Z pragnącą duszą dzielenia się z drugą,
Zyskać mą ufność nie bawiło długo.
[67]
Oziębłość męża i twoje zalety,
O których zawsze słyszałam, niestety!
Wszystko ku tobie me serce skłaniało,
Wszystko zwalczyło odporu już mało;
Zwyciężyłeś, lecz kiedy ja w szczérej żałobie,
Kochając, cnotę poświęciłam tobie,
Ty swoją zdradą cieszyłeś się skrycie;
Lecz niczém zdrady byłoby użycie,
Niczém i szutkasztuka uwodzenia cała,
Gdybym cię tylko mniej była kochała!
Alfred.
Elwira.
Jestem wystepną, przyznaję,
Nie chcę taić moich błędów,
Hańbą okrytą zostaję
I niewartą żadnych względów.
Zdeptałam świętość skromności i wiary,
Godnam tak bolesnej kary.
Ale czyliżto tobie karać mnie przystało?
Krwawić serce, że ciebie swojém bóstwem miało?
Jeśliś nigdy nie kochał, nie znał ognia duszy,
Co namiętnym pożarem źródło życia suszy,
Co w serce wciska i razem w niém mieści
Obok lubej roskoszy najsroższe boleści,
Cóż nieszczęsna Elwira mogła ci przewinić,
Żeś ją starał się gwałtem występną uczynić?
Alfred.
Elwira.
Ach Alfredzie,
To być nie może, mnie błędna myśl wiedzie,
[68]
Ty mieć nie możesz duszy tak nikczemnej,
Nie zdeptałbyś ludzkości dla chluby daremnej
I łzami memi twej cnoty nie zmazał:
Tyś musiał mnie porzucić, honor ci tak kazał.
Wszak prawda? musiałeś mnie zwodzić,
Ciężkim pociskiem w to serce ugodzić;
Ach powiedz, zaklinam cię, zmniejsz, skryj twoję winę,
Jak najpłonniejszą wynaleź przyczynę,
Jak najmniej wiary godną, ja chcę, ja uwierzę;
Lada pozoru uchwycę się szczérze,
Nie żebym w dawnych marzeniach została,
Lecz żebym ciebie cnotliwszym widziała.
Alfred.
Zgadują teraz twych żalów przyczynę:
Zazdrosnaś, i o kogo? O biedną Alinę;
Ale jakżeś ją mogła porównywać z sobą?
Ty, która jesteś płci pięknej ozdobą,
Ty, przed którą pół świata musi się uniżać,
Ach, jakżeś mogła tak sobie ubliżać
I brać za miłość rozrywkę z mej strony?
Lecz żebym cię przekonał, ile jest ceniony
Każdy zadatek uczucia Aliny,
Oto jej bilet, w swym guście jedyny,
Mocny morałem i wczesną obroną,
Obok obietnic, o co nie proszono.
(drąc list)
Zdzieram go w sztuki, bądź pewna że szczérze,
I u nóg twoich kładę go w ofierze. (zbliża się)
Zgoda zatém, Elwiro, niechaj znowu stanie,
Przebaczam nawet dla niej, krzywdzące mniemanie.
[69]Elwira.
Precz ode mnie, poczwaro! O łaskawe nieba!
Ileż podłości poznawać mi trzeba!
Alinę? ty? Alinę?.. czyż mnie słuch nie myli?
W tej samej dobie; w tejże samej chwili,
Kiedy przysięgasz?... Nie, nie, wielki Boże!
Głos mój tej zgrozy wyrazić nie może;
(do siebie)
I toż jest dusza, którąm ja wielbiła!
(do Alfreda)
Więc i Alina twe żądze wzbudziła?
Jeszcześ winniejszy, jeszcze wina nowa.
Lecz tu nie o Alinie między nami mowa.
Alfred.
Elwira.
Alfred (na stronie).
Elwira.
Nie szukaj zdrady, nie myśl o sposobie
W inném świetle się wystawić,
Wiem wszystko, nic nie zdołasz zaprzeć lub wyjawić.
Lecz nie chcę z tobą i minuty strawić:
Skrócę przykre nam uczucie,
Kładąc koniec tej rozprawie.
Sama oddam się pokucie,
Ciebie zgryzotom zostawię.
Ale nie, tego co spodlił mi duszę,
Nieszczęsna, łaski jeszcze błagać muszę,
Udział spodlonych! krok pierwszy sromoty!
Zaklinam cię więc, na najświętsze prawa
[70]
Litości, jeśli nie cnoty,
Zachowaj przyjaźń Wacława.
Alfred.
Elwira.
Zbyt nagłe zerwanie
Może skazówką dla świata zostanie.
Jeśli mam tyle cierpieć, niechże cierpię skrycie...
Albo nie, idź, głoś, chwal się, zatruj nędzne życie,
Powiedz światu, uciesz go mych błędów obrazem,
Uciesz; ale powiedz razem,
Że ile zgryzot cierpię z utraty honoru,
Tyle wstydzić się muszę mojego wyboru.
(odchodzi)
SCENA IX
Alfred.
(po krótkiém milczeniu).
Ach jakże ładna, kiedy się rozgniewa!
Jeszcze tak ładną nigdy nie widziałem;
O, na honor, przeproszę, niech się nie spodziewa...
Ale stój, hola! wszak się rozstać chciałem?
Dobra sposobność; lecz tak wypędzony,
Złajany, wzgardzony...
Nie, nie, pójdę, przeproszę a potém... cóż potém?
Porzucę... fe! i cóżbym zyskał takim zwrotem?
Zostawmy im tę chlubę, której każda chciwa,
Że to one rwą zawsze miłośne ogniwa.
(po krótkiém myśleniu)
Podarłem bilet, kaci wiedzą na co;
Nie bardzom gładko postąpił w tej mierze.
[71](zbierając kawałki podartego listu)
Lecz te kawałki wartości nie tracą,
Owszem, z nich każdy dwakroć większy bierze;
Powiem, żem uratował od zazdrośnej ręki,
A za to Aliny wdzięki..
Aj, wdzięki nie zbyt wdzięczne, to przyznać wypada;
Rozumu jak na próbkę, długa, prosta, blada...
Ale mąż, mąż zazdrośny; uciecha jedyna!
Niechaj tylko ten utraci,
A co mi ujmie z roskoszy Alina,
Mąż zazdrością dwakroć spłaci.
Ale biedna Justysia, któżto nas mógł zdradzić?...
Mniejsza z tém... miejsce straci... potrzeba zaradzić...
U Aliny ją umieszczę!
Brawo, brawo, wyśmienicie!
Żyj Alfredzie, krótkie życie!
Lecz z Elwirą chciałbym jeszcze
Choć na pozór się pogodzić.
Ale jak ją ułagodzić?
Kamerdyner (wchodzi).
Pan Hrabia czeka i prosi do siebie.
Alfred (biorąc kapelusz).
Ha! zobaczymy, koncept przychodzi w potrzebie.
(wychodzi).
[72]AKT III.
SCENA I.
Elwira, Justysia.
(Elwira siedzi oparta na stole, trzymając chustkę na oczach.)
Justysia (wnosząc kilka pakietów).
Otóż Pana Alfreda słodziutkie bilety,
Zewsząd, gdziem mogła zgadnąć, zbierałam pakiety:
Z środka kanapy ta największa plika,
Ta z pod krosienek, a ta ze stolika,
Te zaś z komody związane łańcuszkiem,
Ten pakiet był za biurkiem, a te dwa za łóżkiem;
Patrzałam, szukałam wszędzie,
I zdaje mi się, że już wszystko będzie.
Elwira.
Justysia.
Jeszcze nie? gdzież skryte,
Niech Pani powie, te skarby obfite?
Elwira.
Justysia.
Elwira (z westchnieniem).
(do odchodzącej)
Ach, i pod ołtarzykiem, gdzie się modlę codzień.
(Justysia odchodzi)
[73]SCENA II.
Elwira.
O, jakże litości godzien
Kogo miłość uciemięża!
Próżno rozsądku przyzywa
I nienawiść nieci w sobie,
Wrzące czucie wszystko zrywa,
Świat w kochanej ma osobie.
Próżno powtarzam, że go nienawidzę,
Że się taką duszą brzydzę,
Ach, próżno w męztwo, wstręt, we wzgardę się zbroję:
Jego serce szuka moje,
Chcąc mych nieszczęść dojść przyczyny,
Moim kosztem go tłómaczę,
Chcąc żałować mojej winy,
Jego straty tylko płaczę.
SCENA III.
Elwira, Justysia.
Justysia.
Tą razą pewnie wszystkie, i kącika niema,
Gdziebym nie była własnemi oczyma;
A teraz ogień czém prędzej rozłożę,
Niechaj jeden po drugim, jak złoczyńca zgorze.
Elwira.
Jakże, Justysiu, twego zezwolenia czekał?
Chciał się ztąd wykraść i stałość przyrzekał?
Justysia.
Wszak już mówiłam: chciał mnie uprowadzić,
Miłość przysięgał, lecz ja nie chcąc zdradzić...
[74]Elwira.
On cię także nie kocha i tylko cię zwodzi.
Justysia.
Elwira.
O, pewnie, wątpić się nie godzi,
Gdzieżby mógł Alfred zakochać się w tobie?
Justysia (urażona).
Czemuż nie? Cóż to Pani widzisz w mej osobie,
Coby mi w sercach odrazę czyniło?
Elwira.
No, no, mniejsza z tém, jak było tak było.
Ale trzeba odesłać wszystkie jego dary;
Nie możesz ich zachować.
Justysia.
Wszak dla lepszej wiary
Wzięłam i dotąd mam jeszcze przy sobie,
Lecz co Pani rozkaże, to z niemi dziś zrobię.
Elwira.
Jakże, Justysiu, nie on pisał listy?
Justysia.
Wszak dałam Pani dowód oczywisty
I sam wyznał niestałość, czyliż jeszcze mało?
Lecz na cóż myśleć o tém, co się stało?
Elwira.
Dobrze mówisz, Justysiu, już myśleć nie trzeba,
Za moję ufność tak zdradzić, o nieba!
Takem wierzyła, takem go kochała,
W niego już przeszła dusza moja cała!
Justysia.
Cóż z tej miłości, kiedy zawsze z trwogą,
Kiedy z jej łaski łzy oschnąć nie mogą;
[75]
Od jej zawiązku w jakiejbądź zabawie,
Wesołą Panią nie widziałam prawie.
Leżą w szufladach paryzkie ubiory,
Tak innym damom do nabycia trudne:
Czépeczki, wstążki, batysty i mory,
A pelerynki, pelerynki cudne,
Szlarki anielskie, a zwłaszcza te w ząbki,
Leżą nietknięte jakby stare rąbki.
(z rozczuleniem)
Wszystko Pani przeglądasz obojętnym wzrokiem,
Kaszmir, jak i perkalik równém widzisz okiem,
(coraz bardziej rozczulona)
Girlandy nie chcesz nosić, stronisz od zwierciadła,
Słowem okropność w tym domu osiadła!
Wszystko to tej miłości nieszczęsne są skutki;
Lecz teraz przecie, jak miną te smutki,
Powróci spokój, zgryzoty się zmniejszą.
Elwira.
Dobrze mówisz, Justysiu, będę spokojniejszą.
Chwile roskoszy! nic was nie zatrzyma
I nadziei nawet niema!
Zniknął sen szczęścia, zniknął mój świat cały,
Tylko żale mi zostały!
Justysia.
Miną i żale jak i tamte chwile,
Lecz nacóż wspominać tyle,
Nacóż rozmową zawsze je odnawiać?
Elwira.
Dobrze mówisz, Justysiu, nie trzeba rozmawiać.
Ale powiedzże sama, jakie miał wejrzenie,
Kiedy swych uczuć dawał zapewnienie:
Ten uśmiech czarujący i ten wyraz w twarzy,
Którym Bóg tylko kochających darzy!
[76]Justysia.
Prawda, miły, przystojny i przysiąg nie skąpi;
Ależ mu i Pan Hrabia w niczém nie ustąpi.
Także przyjemny, przystojny i młody,
Pragnie spokojnej, domowej swobody,
I choć teraz oziębły, ja powiadam przecie,
Że niezadługo kochać się będziecie;
Niechaj się tylko Pan Alfred oddali.
Elwira.
Dobrze mówisz, Justysiu, będziem się kochali.
Ale jestżeś ty pewna, że on nie żartował?
Może on tylko ufności probował.
Justysia.
Czy tak? no, to wiem, co wszystko ma znaczyć:
Niechże i zaraz przyjętym zostanie;
Możesz się Pani przed nim wytłómaczyć,
Nawet przeprosić po wziętej naganie.
Elwira.
Kto? ja? tego zdrajcę miałabym zobaczyć?
Jeszcze przed nim się tłómaczyć?
Ja go nie cierpię! ja go nienawidzę!
Samém wspomnieniem się brzydzę!
Daj, daj te listy.
Justysia.
Elwira.
Justysia.
Elwira.
Nie; unikając domysłów w tej mierze,
Ztamtąd chcę wszystko do niego wyprawić.
Ty zostań, powiedz, jak Wacław przyjedzie,
[77]
Że już nie będę w domu na obiedzie,
Bo przy słabszej dziś siostrze, cały dzień zabawię.
(Elwira zabiera pakiety listów w swój szal i odchodzi).
SCENA IV.
Justysia.
Ciesz się, Justysiu i ciesz się, Wacławie!
Otóżto główka, dalibóg nie lada.
Wszystko co chciała, najlepiej wypada!
Nie będę teraz lękać się co chwilę,
Będę tu Panią, kochać i żyć mile,
Wszystko spokojnie, wszystko z dobrą sławą,
Brawo Justysiu! brawo! (śpiewa i tańcuje)
Brawo, brawo, brawo!
(Wacław wchodzi i staje w głębi)
Wacław (kończy na tę samą nutę).
(nastawia ręce, Justysia wpada w objęcie)
SCENA V.
Justysia, Wacław.
Justysia.
Ach, trzymaj mnie Pan! w głowie mi się kręci...
Aj, aj upadnę!
Wacław.
Nie brak mi na chęci:
Będę cię trzymał nawet i do nocy.
I choćbym osłabł, znów przyjdę do mocy.
Justysia.
Nie, siąść wolę. (Idzie do kanapy wsparta na Wacławie)
[78]Wacław.
I owszem, usiądziemy sobie.
(siadają)
Justysia.
Wszystko to fraszka, ale ja źle robię,
Że Pana szukam, cobym miała stronić;
Będę ja zoza to łez niemało ronić...
Niechże Pan, proszę, trochę dalej siędzie.
Wacław.
Wszystko to fraszka, co było i będzie,
Byle cię tylko przycisnąć do łona...
Ale słuchajno, gdzie jest moja żona?
Justysia.
Poszła do siostry, która bardzo chora;
Przysłała po nią, zatém do wieczora,
Jeśli nie dłużej, będzie przy niej siedzieć,
O czém mi Panu kazała powiedzieć.
Wacław.
(śpiewając na tę samę nutę)
Brawo Justysiu, brawo, brawo, brawo!
Raz przecie nie potrzeba dręczyć się obawą:
Od rana do wieczora będziem tylko dwoje;
A, niechże cię uściskam za poselstwo twoje!
(całuje ją)
SCENA VI.
Wacław, Elwira, Justysia.
Elwira (wbiegając).
(postrzegając)
Cóż to jest? cóż to jest? Wacławie?
[79]Wacław.
Co to jest? he... takto te... takto nie chcąc prawie,
Jakieś figle się wzięły... łaskotek się bała...
(śmiejąc się z przymusem)
Łaskotek... otóż jakoś... i tak się rzecz stała.
Elwira (do Justysi).
Precz! idź mi z oczu, jaszczurko zjadliwa,
Którąm przy sercu pieściła tak długo!
Takąż nagrodę bierze przyjaźń tkliwa?...
Precz z mego domu, teraz tylko sługo,
Nie wartaś słyszeć i słowa odemnie.
Prowadź tak życie, jak zdradzasz nikczemnie!
(Justysia oddala się w głąb sceny powoli i zatrzymuje się ze spuszczonemi oczyma)
(do Wacława po krótkiém milczeniu)
Ach mężu, jakżeś w jednej mógł zapomnieć dobie,
Coś winien swojej żonie, coś winien sam sobie?
Takimże związkiem Wacław się zaszczyca?
Takąż rywalkę daje mi, niestety?
(spoglądając na Justysię)
Lecz gdzież ta piękność, która was zachwyca?
Jakież przymioty, jakieżto zalety
Tak wasze głowy zajęły szalenie?
(z ironią)
Niechże je poznam, niechże i ja cenię;
Gdy już z tém bóstwem równać się nie ważę,
(kłaniając się Justysi)
Niechże dziś cześcią, przeszłą winę zmażę.
Teraz dopiéro dochodzę przyczyny,
[80]
Czemu oziębły zawsze byłeś ze mną:
Jam oddalała życzeń cel jedyny,
Jam tylko w domu nie była przyjemną;
Dla tegośto chciał zawsze mnie wyprawiać,
Abyś mógł częściej godziny z nią trawić.
Otóżto wszyscy tacyście mężowie:
Czuli, wierni, tylko w mowie;
(coraz prędzej)
Sami zły przykład dajecie,
A dobre żony mieć chcecie;
CchcecieChcecie aby biedna żona,
Choć zwiedziona, choć wzgardzona,
Zawsze równie was kochała,
Wam wierzyła, was słuchała,
I za wszystkie swoje męki
Jeszcze Panu niosła dzięki;
Żeby jego znała wolę,
Ukrywała swą niedolę,
Żeby tylko sługą była...
(tu pakiet jeden listów wypada z szalu)
(chce podnieść, pakiet drugi wypada i następnie wszystkie)
(zakrywa oczy chustką i rzuca się na krzeszło. Justysia się przybliża)
Wacław.
(podnosząc jeden pakiet).
Co to znaczy, Elwiro? aj... Elwiro! żono!
Co to jest? te... te listy, to do ciebie pono.
A to pięknie! to śmiesznie! (przewracając listy)
Od kogo? do kogo?
[81]
Powiedzże, czyje to listy być mogą?
(drąc list w ręku; z wrastającą wzrastającą niespokojnością)
Powiedz, duszyczko, ja cię bardzo proszę,
Ja ztąd nic złego, całkiem nic nie wnoszę,
Ja nie posądzam; ależ to nie ładnie
Czekać, aż twój mąż tajemnicę zgadnie.
Czyjeż te listy? żono droga, miła!
Tylko jedno, jedno słowo,
Dopiéroś tyle mówiła!
Odpowiedzże mi, daj znak, kiwnij głową.
Elwira.
Wacław.
Dziwnie! Jednak wiedzieć muszę.
Elwira.
Chętniebym całą odkryła ci duszę,
Ale przysięgam, nie o mnie mi chodzi.
Alfred.
(wchodzi i chce się cofnąć).
Wacław.
Alfred.
Wacław.
I owszem; mam pomówić z tobą.
Elwira (wstając)
A, tego już nie zniosę. (odchodzi).
Justysia.
(przybliża się do Wacława).
[82]Wacław.
Oddal się. (dzwoni i mówi do kamerdynera).
Wejść tu teraz niewolno nikomu,
Wszystkim powiadać, że mnie niema w domu.
(Justysia odchodzi).
SCENA VII.
Wacław, Alfred.
(Alfred wszedłszy i postrzegłszy swoje listy, okazuje wewnętrzne pomieszanie, zaciera ręce i nuci czasami, poglądając raz na listy, raz na Wacława. Wacław zamyka drzwi któremi Elwira wyszła).
Alfred.
(z przymuszonym śmiechem).
Wacław.
(długie milczenie. Alfred zawsze niespokojny a Wacław drugie boczne drzwi zamyka)
Nikt nam nie przeszkodzi.
Alfredzie, przykre dla mnie zdarzenie zachodzi,
Przykre i wyznać, ale znając serce twoje,
Znając i szczérą przyjaźń, chybić się nie boję,
Gdy miłość własną przytłumiając w sobie,
Zgryzot domowych wyznanie ci zrobię.
Właśnie nim wszedłeś, minut kilka, moja żona,
Nie wiem, przeciw tam czemu gniewem uniesiona,
Upuściła przypadkiem tych listów tysiące;
Jej krzyk, jej pomieszanie, wszystkie członki drżące,
Jakąś w tém tajemnicę wskazywać się zdały,
Podnoszę, czytam i staję zdumiały.
Czy uwierzysz? patrz, same miłośne wyznania,
Jakieś skryte umowy, jakieś rady, zdania,
Przysiąg krociami... słowem, znajduję bilety,
[83]
Jakie się zwykle piszą do kobiéty,
Która nam uczuć całkiem już nie kryje
I z którą się... nareszcie jak najlepiej żyje.
Pytam, proszę, zgaduję, błagam czy się dziwię,
Elwira milczy.
Alfred.
Wacław.
Milczy uporczywie,
I tylkom to mógł wyrwać z pomiędzy szlochania,
Że ją w tém obce dobro do milczenia skłania.
Co tu więc z tego wnosić, co czynić wypada
Powiedz, i niech mnie twoja objaśni w tém rada.
Alfred.
Ja sądzę, że Elwira całkiem jest niewinna,
Chyba w tém, że ci kryje, co zrobiła inna!
Ależ trudno wymagać po czułej osobie,
By zwierzenia przyjaźni powierzała tobie.
Wacław.
Ale czyjeż być mogą? jej związki mi znane,
A potém przyjaciółki gdzie są tak wylane,
Aby sobie podobne powierzały rzeczy?
Alfred.
Prawda, dobra uwaga, lecz któż mi zaprzeczy,
Gdy te listy pisane przynajmniej od roku,
Że ten związek twojemu nie uszedłby oku?
Wacław.
Znasz mnie, na co mam mówić, jabym też nie zoczył!
Dla tegomto z Elwirą rozmowę odroczył;
Nie chciałem, aby zgadła co się ze mną działo
I myślała, że sobie i jej ufam mało.
Nareszcie, na uwagę wszystko biorąc ściśle,
[84]
O rozumie Elwiry z większą chlubą myślę:
Lepiejby przecie pisał od niej ulubiony.
Alfred.
Wacław.
To jakiś student sztychował androny.
Alfred (urażony.)
Wacław.
Alfred.
Ale dlaczego głupie, powiedzże mi, proszę?
Wacław.
Na, masz, weź ich kilka, czytaj,
A potém, czemu głupie, sam siebie zapytaj.
Nie do mojej więc żony te listy pisane;
Pewnie, jednak spokojnym póty nie zostanę,
Póki całej nie będę tajemnicy wiedzieć.
Alfred.
Niepotrzebna ciekawość cudze sprawy śledzić.
Wacław.
Wybacz, nie bardzo cudze, gdy o żonę chodzi.
Alfred.
Fe! wstydź się, fe! Wacławie, zazdrość cię uwodzi.
Wacław.
Alfred.
Wacław.
Alfred.
Porzuć więc badanie,
Zwróć listy, przeproś żonę i koniec się stanie.
[85]Wacław.
Nie, nie, zazdrość nie zazdrość, niechaj co chce będzie,
Ja dzisiaj objaśnionym muszę być w tym względzie.
(po krótkiém milczeniu)
Niech tylko jaki pozór na myśl mi przypadnie...
Z kimże żyje Elwira? wszystkich znam dokładnie.
Alfred.
Czekaj, co za myśl! Może... tak jest nie inaczej:
Justysia jej służąca, przyjaciółka raczej,
Co się swą francuzczyzną często lubi chwalić,
Wszak łatwo mogła kogo miłością zapalić;
A naśladując modę i wieku zwyczaje,
Chociaż Polka, po polsku w miłość się nie wdaje:
Wszystko więc po francuzku, bilet i rozmowa.
Tak robią nasze panie, tak świata połowa,
Dla czegożby Justysia nie tak robić miała
I umiąc po francuzku, po polsku pisała?
Nawet przypomnij sobie, gdym wszedł niespodzianie,
Szła, wróciła i pono... prawda, wyśmienicie,
Chciała ci mowę przerwać i wstrzymać odkrycie;
Tak, wierzaj mi, niepróżne są domysły moje.
Wacław.
Justysia? to być może, wiesz, tego się boję.
Alfred.
Wacław.
No, jużci nie szkodzi,
Ale to w moim domu... jakoś nie uchodzi...
Aby pod moim bokiem... moralność cierpiała.
Alfred (z ironią powtarzając).
[86]Wacław.
Zatém jest to rzecz nie mała...
Ale na cóż przed tobą mam się kryć w tej mierze,
Kiedym zaczął się zwierzać, z wszystkiego się zwierzę:
Otóż widzisz, Justysia... ale nie wnoś sobie,
Że ona jest służącą w zwyczajnym sposobie;
Ona wzrosła z Elwirą, wzięła wychowanie,
Któreby dobrém było nawet w wyższym stanie,
Od swych nauczycieli korzystała wiele,
I znając ją dokładnie, mogę wyznać śmiele...
Alfred (z niecierpliwością).
Wacław.
Otóż ta dziewczyna...
Chciałbym, żebyś z nią mówił, to roskosz jedyna!
Trudno prawdziwie wierzyć, jak ma dobrze w głowie,
Jak rozsądna, przyjemna, wesoła w rozmowie...
Alfred.
Wacław.
Wszystko wyznać muszę:
Otóż... a co najbardziej zaszczyca jej duszę,
To jest dobroć anielska z tym czułym wyrazem...
Alfred (z niecierpliwością).
Wacław.
A zwłaszcza ma... coś... coś... tak razem...
Alfred.
Ma coś, ma, ma, wiem ja, wiem; ale skończ u kata!
Cóż ta Justysia? ta ozdoba świata...
[87]Wacław (wpadając w mowę).
Alfred.
Wacław (prędko)
Kochamy się wzajemnie
I umiemy żyć przyjemnie;
Otóż okoliczność cała.
Alfred.
Umiecie żyć przyjemnie? umiejętność rzadka;
Lecz jakże już trwa dawno ta dla mnie zagadka?
Wacław.
Od dwóch tygodni jestem pewny że mnie kocha.
Alfred (na stronie).
Od dwóch tygodni mnie zwodzi.
Wacław (zasłyszawszy).
Czy zwodzi?
Otóż właśnie i mnie o to chodzi;
Ale znowu nie jest płocha
I te listy w takim zbiorze,
Nie, to być nie może.
Ale, hm, prawda, przypominam sobie,
Ktoś się w niej kochał młody i bogaty,
Raz mi wspomniała w dość dziwnym sposobie,
Nawet się śmiała z kochanka utraty.
Lecz jeśli mając te oba przymioty,
To jest, młodość i klucz złoty,
Nie umiał panicz wyszukać sprężyny,
Do ustalenia tak młodej dziewczyny,
To już być musiał, mówiąc między nami,
Gap’, ale gap’ nad gapiami.
[88]Alfred (nieukontentowany).
Wacław.
Więc tém się nie straszę.
Ale to próżne są domysły nasze;
Wolę Justysię tu przysłać do ciebie,
Staraj się, proszę, w pewność ją wprowadzić,
Że chcesz dopomódz tę sprawę zagładzić;
Ofiaruj się jej w potrzebie,
Że przyjmiesz nawet i listy na siebie,
Że... ale ty potrafisz sobie z nią poradzić,
A ja tymczasem aż do nóg zniżony,
Będę o spokój wszystkich prosić mojej żony.
(odchodzi)
SCENA VIII.
Alfred (ciska listy o ziemię).
Niech cię!... wierz tu kobiétom, bądź szczery, bądź stały,
W pole cię wyprowadzi lada nosek mały.
(chodzi dużym krokiem)
Dziecko... niewinność... słóweczka pieszczone...
No proszę, prócz niej, każdy był zwiedziony;
Żona od męża, mąż znowu od żony,
Ja zaś zwodziłem i męża i żonę,
A ta najlepiej, duszeczka kochana,
Bo zwiodła i mnie i Panią i Pana.
[89]SCENA XI.IX.
Alfred, Justysia.
Alfred.
Pięknie, Panno Justyno, najpiękniej, wybornie!
Czemuż oczki spuszczone? czemu tak pokornie?
Już mnie nie zwiodą te minki udane:
Znane jej serce, nadto dobrze znane;
Nic nie chcę słuchać, nic zmiękczyć nie zdoła.
(po krótkiém milczeniu)
Cóż, nic nie mówisz? nie śmiesz podnieść czoła?
Zwiodłaś mnie dla drugiego, zastąpi go trzeci,
Fe, wstydź się Mościa Panno; nic bardziej nie szpeci
Jak płochość, chytrość, zmienność i nieczułość razem,
A wszystkich tych przymiotów Waćpanna obrazem.
(Justysia, która dotąd stała ze spuszczonemi oczyma i pokornie słuchała, parska śmiechem spojrzawszy mu w oczy. Alfred zdziwiony i trochę zmieszany)
Justysia (śmiejąc się).
Ach, ach, jakże mnie to bawi,
Kiedy się Pan gniewa;
Lecz za cóż mi Pan to kazanie prawi?
Za cóż tak przezywa?
Alfred.
Czemuż mnie i Wacława uwodzisz, fałszywa?
W jednej, w tej samej dobie, ledwie nie w godzinie
Nie mówiszże obydwom, że kochasz jedynie?
Justysia.
Ni Pana, ni też jego nie zwodzę w tej mierze,
Mówię mu że go kocham, bo też kocham szczérze.
[90]Alfred.
Justysia (śmiejąc się)
Alfred.
Justysia.
Bo się Pan nie śmieje.
Lecz tu nie pora na kłótniach czas trawić:
Potrzeba Panią z nieszczęścia wybawić,
Jak tu zniweczyć dowód oczywisty,
Te listy Pańskie, te nieszczęsne listy?
Alfred.
(bierze kapelusz i chce odchodzić).
Co mnie do tego? Umiecie nas zwodzić,
Umiecie broić, umiejcież i godzić!
(wraca się i pierwszy wiersz mówi z namyśleniem, dalej z wzrastającą złością)
Powiedz, że były do ciebie pisane...
Że... w tobie całe miasto zakochane,
Rząd, senat, armia cała,
Wszystkie ucznie, profesory,
Mecenasy i doktory...
Żeś od wszystkich listy miała,
Żeś... powiedz co będziesz chciała,
A jeśli Wacław twojej nie uwierzy mowie,
Niechaj się mnie zapyta, wszystkiego się dowie.
(Wacław wchodzi, a na znak jego Justysia odchodzi).
[91]SCENA X. i OSTATNIA.
Wacław, Alfred.
Wacław.
Elwira wszystko wyznała,
Winna, ale wina cała
Na nią samą spaść nie może;
W naszém sumieniu największą część złożę.
Alfredzie, tego rodzaju urazy
Jednym zwyczajnie kończą się wyrazem.
Wiem co odpowiesz, ale wiem zarazem,
I to przyznasz, że w tej dobie
Jaka bądź żądza szalona,
Wre w głębi naszego łona,
Musim zapomnieć o sobie.
Jest obowiązkiem naszego honoru
Chronić od skazy, od skazy pozoru,
Tę, co zbyt ufna, serca tylko żyjąc wiarą,
Przewrotności dziś naszéj stała się ofiarą.
Alfred.
Rozumiem. I przyrzekam święcie, że w tym względzie
Wola twoja, jaka bądź, prawem dla mnie będzie.
(kłaniają się zimnym ukłonem i odchodzą w przeciwne strony).
KONIEC.
• PDF 
• MOBI 
