Czarny orzeł (Dubrowski)/Całość
| <<< Dane tekstu | ||
| Autor | ||
| Tytuł | Czarny orzeł | |
| Podtytuł | (Dubrowski) | |
| Wydawca | Tow. Wydawnicze "Rój" i Księg. E. Wende S-ka | |
| Data wyd. | 1926 | |
| Druk | Zakł. Graf. E. i D-ra K. Koziańskich | |
| Miejsce wyd. | Warszawa | |
| Tłumacz | Antoni Lange | |
| Źródło | Skany na Commons | |
| Inne | Cały tekst | |
| ||
| Indeks stron | ||
Niedawno temu żył w jednej ze swoich posiadłości rosyjski ziemianin starożytnego rodu, Cyryl Piotrowicz Trojekurow. Bogactwo, znakomite pochodzenie i stosunki nadawały mu wielkiego znaczenia w guberni, gdzie znajdowała się jego posiadłość. Zepsuty przez swe otoczenie, zwykł był on pozwalać sobie na każdy poryw swego ognistego temperamentu i na wszystkie chimery ograniczonego umysłu. Sąsiedzi radzi dogadzali jego najmniejszym zachciankom, zaś urzędnicy gubernialni drżeli na dźwięk jego imienia. Cyryl Piotrowicz przyjmował wszelkie oznaki hołdu, jako należną sobie daninę. Dom jego był stale pełen gości, gotowych zadowalać pańską fantazję przez uczestnictwo w wspaniałych, a nieraz i szalonych zabawach. Nikt nie śmiał odmówić jego zaprosinom, lub też w dni określone nie złożyć należnego uszanowania we wsi Pokrowskoje. Cyryl Piotrowicz był wielkiem hulaką i, nie bacząc na niezwykłą siłę fizyczną chorował dwa razy w tygodniu z obżarstwa, a co wieczór zabawiał się miłością. (Mało której z dworskich dziewcząt udało się uniknąć namiętnych zalecanek pięćdziesięcioletniego staruszka. W jednem ze skrzydeł jego domu mieszkało szesnaście służących, które zajmowały się rękodziełami, właściwemi swej płci. Okna tego skrzydła były zagrodzone drewnianą kratą, drzwi były zamknięte, a klucze od zamków zostawały pod opieką Cyryla Piotrowicza. Młode aresztantki w oznaczonych godzinach przechadzały się po ogrodzie pod opieką dwu staruszek. Od czasu do czasu Cyryl Piotrowicz wydawał niektóre z nich zamąż, a ich miejsce zajmowały nowe. Z chłopami i czeladzią obchodził się surowo i samowolnie, a mimo to byli mu oddani: chełpili się bogactwem i sławą swego pana i pozwalali sobie ze swej strony na wiele w stosunku do sąsiadów polegając na jego potężnej opiece). Powszednie zajęcie Trojekurowa polegało na objazdach ogromnych włości, na długotrwałych biesiadach i na wymyślanych przy tem codzień figlach, których ofiarą bywał zazwyczaj jakiś nowy znajomy, aczkolwiek nie udawało się ich uniknąć i dawnym przyjaciołom, z wyjątkiem jednego, Andrzeja Gawryłowicza Dubrowskiego. Ów Dubrowski, dymisjonowany porucznik gwardji, był najbliższym jego sąsiadem i właścicielem siedemdziesięciu dusz. Trojekurow dumny w stosunkach z ludźmi, nawet najdostojniejszymi, szanował Dubrowskiego, nie bacząc na jego mizerny majątek. Niegdyś byli oni towarzyszemi w służbie a Trojekurow znał z doświadczenia porywczość i stanowczość jego charakteru. Słynny rok 1762 rozłączył ich na długo. Trojekurow, krewny księżnej Daszkowej, poszedł w górę; Dubrowski straciwszy majątek musiał wziąć dymisję i osiąść w ostatniej swej wsi. Cyryl Piotrowicz dowiedziawszy się o tem, proponował mu swą protekcję, lecz Dubrowski podziękował i został biedny i niezależny. Po kilku latach Trojekurow, dymisjonowany generał en chef, przyjechał do swej posiadłości; spotkali się i przywitali radośnie. Od tego czasu codzień przebywali razem i Cyryl Piotrowicz, który nikogo nigdy nie zaszczycał swemi odwiedzinami, zajeżdżał poprostu do domu swego starego towarzysza. Los ich był jednaki; obaj ożenili się z miłości, obaj wkrótce owdowieli i obydwaj mieli po jednem dziecku. Syn Dubrowskiego wychowywał się w Petersburgu, córka Cyryla Piotrowicza wzrastała pod okiem ojcowskiem i Trojekurow mawiał często do Dubrowskiego: „Słuchajcie bracie Andrzeju Gawryłowiczu, gdy na twego Wołodkę przyjdzie pora wydam za niego Maszę, chociaż goły jak święty turecki“. Andrzej Gawryłowicz kiwał głową i odpowiadał zazwyczaj: „Nie Cyrylu Piotrowiczu, mój Wołodka nie jest mężem dla Marji Cyrylówny dla tak biednego szlachcica jak on lepiej będzie ożenić się z ubogą szlachcianką i być głową w domu, nie zostać podwładnym zepsutej kokietki“.
Powszechnie zazdroszczono harmonji, panującej między dumnym Trojekurowym a biednym jego synowcem, i dziwiono się odwadze tego ostatniego, gdy za stołem Cyryla Piotrowicza wypowiadał bez ogródek swe zdanie, nie dbając czy nie było sprzeczne z poglądami gospodarza. Niektórzy próbowali go nawet naśladować i wyjść poza granice należytego posłuszeństwa, ale Cyryl Piotrowicz nastraszył ich tak, że raz na zawsze odebrał im ochotę do takich prób, a Dubrowski pozostał jedynym wyjątkiem z powszechnego prawa. Nieznacznie przypadek rozbił wszystko i zmienił.
Pewnego razu, na początku jesieni, Cyryl Piotrowicz wybierał się na łowy. Dzień przedtem wydano rozkaz psiarczykom i strzemiennym aby byli gotowi o piątej rano. Namiot i kuchnię wyprawiono przedtem na miejsce, gdzie Cyryl Piotrowicz miał jeść obiad. Gospodarz i goście poszli do psiarni, gdzie w wygodach i cieple żyło więcej niż pięćset gończych i ogarów, sławiąc hojność Cyryla Piotrowicza swoim psim językiem. Znajdował się tu i lazaret dla chorych psów pod nadzorem sztabslekarza Tymoszki i ogrodzenie, gdzie suki szczeniły się i karmiły swe szczenięta. Cyryl Piotrowicz pysznił się tem wspaniałem urządzeniem i nigdy nie pominął sposobności, by nie pochwalić się niem przed swymi gośćmi, z których każdy oglądał je najmniej ze dwadzieścia razy. Sam chodził po psiarni, otoczony swoimi gośćmi, przeprowadzany przez Tymoszkę i głównych psiarczyków, i stawał przed niektóremi matkami, jużto wypytując o zdrowie chorych, jużto czyniąc swoje uwagi mniej lub więcej surowe i sprawiedliwe, jużto przywołując znane sobie psy i łaskawie z niemi rozmawiając. Goście uważali za swój obowiązek zachwycać się psiarnią Cyryla Piotrowicza, jeden Dubrowski milczał i chmurzył się; był on namiętnym myśliwym, lecz majątek jego nie pozwalał mu na utrzymanie więcej niż dwu gończych i jednej suki ogara. Nie mógł przeto powstrzymać się od pewnej zazdrości na widok tego wspaniałego urządzenia. „Cóż ty zasępiłeś się bracie, zapytał go Cyryl Piotrowicz: czyż nie podoba ci się moja psiarnia?“ — Nie, odpowiedział Dubrowski szorstko — psiarnia piękna; bodaj ludzie wasi mieli takie życie jak wasze psy“. — Jeden z psiarczyków obraził się. „My na swoje życie nie skarżymy się; a po prawdzie niejednemu szlachcicowi nie wyszłoby na złe, gdyby zmienił swą siedzibę na pierwszą lepszą tutejszą klatkę: byłoby mu i cieplej i syciej“. Cyryl Piotrowicz roześmiał się głośno na bezczelną uwagę swego poddanego, a goście chichotali wślad za nim, chociaż czuli, że dowcip psiarczyka mógł odnosić się i do nich. Dubrowski pobladł i nie rzekł ani słowa. Tymczasem przyniesiono Cyrylowi Piotrowiczowi w koszu nowonarodzone szczenięta, z których wybrał dwa, zaś resztę kazał utopić. Podczas tego Andrzej Gawryłowicz usunął się i nikt tego nie zauważył.
Wróciwszy z gośćmi z psiarni, Cyryl Piotrowicz zasiadł da wieczerzy i dopiero wtedy, nie widząc Dubrowskiego, zapytał o niego. Ludzie odpowiedzieli, że Andrzej Gawryłowicz odjechał do domu. Trojekurow kazał natychmiast go dopędzić i zawrócić. Nigdy bowiem nie wyjeżdżał na polowanie bez Dubrowskiego, który był doświadczonym i subtelnym znawcą psich zalet i nieomylnym sędzią wszystkich myśliwskich zatargów. Wysłany sługa powrócił, jeszcze podczas wieczerzy i doniósł panu, że Andrzej Gawryłowicz nie usłuchał i nie chciał zawrócić. Cyryl Piotrowicz, według swego zwyczaju rozgrzany nalewką, rozgniewał się i powtórnie wysłał sługę z zawiadomieniem do Andrzeja Gawryłowicza, że jeśli natychmiast nie przyjedzie na noc do Pokrowskoje, on, Trojekurow, pogniewa się z nim na wieki. Sługa znów odjechał. Cyryl Piotrowicz wstał od stołu, pożegnał gości i poszedł spać.
Na drugi dzień pierwszem jego pytaniem było: „czy Andrzej Gawryłowicz jest tutaj?“. Podano mu list, złożony w trójkąt. Cyryl Piotrowicz kazał pisarzowi swemu odczytać go głośno i usłyszał co następuje:
Do tej pory nie mam zamiaru przyjechać do Pokrowskoje, póki nie przyślecie do mnie Paramoszkę z przeproszeniem; moja wola będzie przebaczyć mu lub ukarać; zaś żartów słuchać od waszych chłopów nie chcę i od was też ich nie zniosę, gdyż nie jestem błaznem, ale starym szlachcicem. Pozostaję gotów do usług
Według obecnych poglądów na etykietę, list ten byłby bardzo nieprzyzwoity, lecz rozgniewał on Cyryla Piotrowicza nie przez swój dziwny styl i układ, lecz przez treść. „Jakto? — krzyknął Trojekurow, wyskoczywszy boso z pościeli, — wysyłać moich ludzi do niego z przeproszeniem! On ma mieć prawo ich karać lub pobłażać! cóż też on wymyślił? Czy wie on z kim zaczyna? Dam ja jemu! Napłacze się jeszcze przeze mnie! Pozna on, co to znaczy zadzierać z Trojekurowym“.
Przeszło kilka dni, lecz niezgoda między sąsiadami nie zmniejszyła się. Andrzej Gawryłowicz nie wracał już do Pokrowskoje, a Cyryl Piotrowicz nudził się bez niego i gniew swój wyrażał w najbardziej obelżywych słowach, które dzięki gorliwości tamtejszych dworaków dochodziły do Dubrowskiego w uzupełnionej i ulepszonej wersji. Nowa okoliczność unicestwiła ostatnią nadzieję zgody.
Dubrowski objeżdżał pewnego razu swą małą posiadłość; zbliżając się do brzozowego lasku, usłyszał uderzenia toporów i po chwili trzask padającego drzewa; pognał tam i zastał pokrowskich chłopów, okradających las. Ci, widząc go, rzucili się do ucieczki, lecz Dubrowski przy pomocy furmana schwytał jednego z nich i przyprowadził związanego do swego dworu. Prócz tego zdobyczą zwycięscy została także para koni. Dubrowski był strasznie rozgniewany; przedtem bowiem ludzie Trojekurowa, znani rabusie, nie ośmielali się nigdy myszkować w granicach jego posiadłości, znając bliskie stosunki między nim a swoim panem; teraz Dubrowski zrozumiał, że korzystają oni z zerwania między nim a sąsiadem i postanowił, wbrew wszelkim pojęciom o prawie, dać nauczkę swym więźniom prętami, których zapas zrobili sami w jego lesie, a konie oddać do roboty i włączyć do inwentarza dworskiego.
Wieść o tem zdarzeniu tego samego dnia dobiegła uszu Cyryla Piotrowicza. Ów stracił panowanie nad sobą i w pierwszej chwili gniewu chciał napaść wraz z wszystkimi swoimi ludźmi na Kistenewkę (tak nazywała się wieś jego sąsiada), zniszczyć ją docna, a dziedzica oblegać w jego siedzibie — nie była to dziwota u niego — lecz myśli jego rychło poszły w innym kierunku. Chodząc ciężkim krokiem tam i nazad po sali, wyjrzał przypadkowo przez okno i zobaczył u wrót zatrzymującą się trójkę; człowiek w skórzanym kaftanie i płóciennym płaszczu wyszedł z telegi i poszedł na skrzydło do zarządcy. Trojekurow poznał asesora Szabaszkina i kazał go zawołać. Za chwilę Szabaszkin stał przed Cyrylem Piotrowiczem, oddając ukłony i z nabożeństwem oczekując, co też mu powie.
— Pozdrawiam... jak tam cię zowią? — rzekł Trojekurow. — Po coś przyjechał?
— Jechałem do miasta — wasza wielmożność, odpowiadał Szabaszkin, — i zajechałem do Iwana Demianowa, aby się dowiedzieć, czy nie będzie jakich rozkazów.
— W sam raz zajechałeś... jak cię tam zowią? mam interes do ciebie; napij się wódki i posłuchaj.
Tak łaskawe przyjęcie zaskoczyło asesora; wymówił się od wódki i zaczął słuchać Cyryla Piotrowicza z najwyższą uwagą.
— Mam sąsiada — rzekł Trojekurow — drobny dziedzic, grubianin, chcę odebrać mu posiadłość... co myślisz o tem?
— Wasza wielmożność, czy są jakiekolwiek dokumenty?...
— Głupiś, bracie, jakie tam dokumenty? Sprawa w tem, żeby odebrać majątek czy z dokumentami, czy bez dokumentów.
— Wasza wielmożność, daremnie!
— Czekaj, jednak! Ta posiadłość należała niegdyś do nas, była kupiona u jakiegoś Spycyna, a potem sprzedana ojcu Dubrowskiego. Czy nie można się do tego przyczepić?
— Daremnie wasza wielmożność, napewno ta sprzedaż była przeprowadzona drogą prawną.
— Pomyśl, bracie, posłuchaj dobrze.
— Jeżeliby naprzykład wasza wielmożność, mogła dostać jakimkolwiek sposobem od sąsiada papier, którego mocą włada on swoim majątkiem, to naturalnie...
— Rozumiem, lecz oto bieda: wszystkie jego papiery spłonęły w czasie pożaru.
— Co, wasza wielmożność, jego papiery spłonęły? Czegóż wam potrzeba więcej? W takim razie pozwólcie mi działać według prawa: bez wszelkiej wątpliwości otrzymacie pełną satysfakcję.
— Myślisz? No, patrzże, polegam na twej gorliwości, a możesz być pewny mojej wdzięczności.
Szabaszkin, pokłoniwszy się prawie do ziemi, wyszedł i od tego dnia biegał za sprawą tak, że w ciągu dwu tygodni Dubrowskki otrzymał z miasta wezwanie do zjawienia się w sądzie i przedstawienia niezwłocznego wyjaśnień odnośnie do prośby generała Trojekurow, w sprawie nieprawnego jakoby władania wioską Kistenewką.
Andrzej Gawryłowicz zdumiony niespodziewaną kwestją, dał dosyć szorstką odpowiedź, w której wyjaśniał, że wieś Kistenewkę otrzymał po śmierci nieboszczyka swego ojca, że włada nią prawem dziedzictwa, że Trojekurow nie ma do niego żadnych praw, a wszelkie uboczne czepianie się do tej jego własności jest szubrawstwem i oszukaństwem. Nie miał doświadczenia Dubrowski w sprawach procesowych. Kierował się w większej części zdrowym rozsądkiem, przewodnikiem rzadko właściwym, a prawie zawsze niedostatecznym.
List ten wywarł bardzo miły odźwięk w duszy asesora Szabaszkina: zorjentował się on po pierwsze, że Dubrowski mało zna się na rzeczy, powtóre, że człowieka tak gorącego i nieuważnego nie trudno będzie wplątać w sytuację bardzo niewygodną.
Andrzej Gawryłowicz, przejrzawszy na zimno postawione sobie pytanie, zrozumiał konieczność odpowiedzi bardziej rzeczowej; napisał dość tęgie pismo, lecz i ono w następstwie okazało się niedostatecznem.
Sprawa zaczęła się ciągnąć. Ufny w uczciwość swej sprawy, Andrzej Gawryłowicz mało dbał o nią, nie miał ani chęci, ani możności sypać wokoło pieniędzmi, szydził ze sprzedażnego sumienia gryzipiórków, i myśl o tem, by mógł paść ofiarą łajdactwa nie przychodziła mu nawet do głowy. Trojekurow ze swej strony również mało wierzył w wygraną, rozpoczętej sprawy; starał się za niego Szabaszkin, działając w jego imieniu, strasząc i przekupując sędziów i na lewo i prawo kręcąc różne paragrafy. Jakkolwiekbądź było, 18... roku 9 lutego Dubrowski otrzymał przez policję miejską wezwanie do stawienia się w xx ziemskim sądzie dla wysłuchania wyroku w sprawie spornego majątku między nim, porucznikiem Dubrowskim, a generałem en chef Trojekurowym, oraz do podpisania swej zgody lub sprzeciwu. W ten dzień Dubrowski wyjechał do miasta; po drodze dopędził go Trojekurow; spojrzeli dumnie jeden na drugiego; Dubrowski zauważył złośliwy uśmiech na twarzy swego przeciwnika.
Przyjechawszy do miasta, Andrzej Gawryłowicz zatrzymał się u znajomego kupca, nocował u niego i nazajutrz rano zjawił się w obliczu sądu okręgowego. Nikt nie zwrócił na niego uwagi. W ślad za nim przyjechał i Cyryl Piotrowicz. Pisarze wstali i założyli pióra za uszy; członkowie sądu spotkali go z objawami głębokiego uniżenia, przysunęli swe fotele do niego z szacunkiem dla jego stopnia, lat i wspaniałości. On siedział, zaś Andrzej Gawryłowicz, stojąc, oparł się o ścianę. Nastała głęboka cisza; sekretarz zaczął głosem donośnym czytać orzeczenie sądu. Zamieszczamy je w całości, sądząc, że każdemu będzie przyjemnie poznać jeden ze sposobów, za pomocą którego można stracić w Rosji posiadłość, do której ma się niezaprzeczone prawo...[1]
Sekretarz zamilkł; przewodniczący powstał i z niskim ukłonem zwrócił się do Trojekurowa, zapraszając do podpisania papieru. Triumfujący Trojekurow wziął pióro z jego rąk i podpisał pod wyrokiem sądu swoją zupełną zgodę. Kolej przyszła na Dubrowskiego. Sekretarz podsunął mu papier, lecz Dubrowski stał nieruchomo, z opuszczoną głową. Sekretarz powtórzył swe wezwanie do „podpisania zupełnej zgody lub też wyraźnego sprzeciwu jeżeli czuje w sumieniu, że sprawa jego jest uczciwa i ma zamiar w określonym przez prawo czasie wnieść apelację, gdzie należy“.
Przeszedł jakiś czas a zdrowie chorego Dubrowskiego nie poprawiło się. Coprawda, napady szaleństwa już się nie powtarzały, lecz siły jego widocznie opadały. Zapominał o swych poprzednich zajęciach, rzadko wychodził ze swego pokoju i siedział zamyślony po całych dniach. Jegorowa, dobra staruszka, niegdyś piastunka jego syna, stała się teraz jego niańką. Doglądała go jak dziecka, przypominała o porze jedzenia i snu, karmiła go i kładła spać. Andrzej Gawryłowicz poddał się jej zupełnie i prócz niej z nikim nie utrzymywał stosunków. Nie był zdolny do myśli o swych sprawach, o gospodarskich zarządzeniach i Jegorowa zrozumiała, że trzeba koniecznie zawiadomić o wszystkiem młodego Dubrowskiego, który służył w jednym z pułków gwardji, znajdującym się wówczas w Petersburgu. A więc, wydarłszy kartkę z księgi rozchodów, podyktowała kucharzowi Charitonowi, jedynemu piśmiennemu w Kistenewce list i tego samego dnia wysłała go do miasta na pocztę.
Lecz czas już zaznajomić czytelnika z właściwym bohaterem naszej powieści.
Włodzimierz Dubrowski wychowywał się w korpusie kadetów i jako kornet został przydzielony do gwardji. Ojciec nie szczędził mu niczego na przyzwoite utrzymanie; młodzieniec otrzymywał z domu więcej, niż mógł się spodziewać. Gorący i ambitny pozwalał sobie na rozkoszne rozrywki, grał w karty, zaciągał długi i nie dbając o przyszłość, myślał nieraz przelotnie, że prędzej czy później będzie musiał bogato się ożenić.
Raz wieczorem, gdy gościł kilku oficerów, którzy, porozwalawszy się na sofach, kurzyli z jego cybuchów, kamerdyner Grisza podał mu list, którego adres i pieczęć z miejsca uderzyły młodzieńca. Gorączkowo rozpieczętował go i przeczytał co następuje:
„Panie ty nasz, Włodzimierzu Andrzejowiczu, ja, twoja stara niańka ośmielam się donieść ci o zdrowiu ojczulka. Bardzo z nim źle, nieraz mówi nie do rzeczy i cały dzień siedzi jak głupia dziecina — a życie i śmierć jest wolą boską — przyjeżdżaj ty do nas, sokoliku mój jasny, my ci i konie wyślemy do Piesocznego. Mówią, że sąd ziemski jedzie do nas, by oddać nas we władzę Cyryla Piotrowicza Trojekurowa, dlatego, że my jakoby należymy do nich, a my poddani wasi i nigdy o tem nie słyszeliśmy. Mógłbyś ty przedstawić to batiuszce carowi; on nie wydałby nas na pohańbienie. U nas deszcze padają już drugi tydzień i pastuch Rodia umarł około św. Mikołaja. Posyłam macierzyńskie błogosławieństwo Griszce: czy dobrze ci służy? Zostaję twoja wierna niewolnica niańka Arina Jegorowna Buzyrewa“.
Włodzimierz Dubrowski ze wzruszeniem przeczytał kilkakrotnie te zdania dość chaotyczne. Stracił w dziecięctwie matkę i prawie nie znając swego ojca, w ósmym roku życia został wysłany do Petersburga. Mimo to był romantycznie przywiązany do ojca i tembardziej kochał życie rodzinne im mniej dane mu było rozkoszować się jego cichem szczęściem.
Myśl o możliwej stracie ojca boleśnie dręczyła jego serce, a położenie biednego chorego, widoczne z listu niani, przerażało go. Wyobrażał sobie ojca, samego, w dalekiej wsi, pod opieką głuchej staruszki i czeladzi, zagrożonego jakiemś nieszczęściem i gasnącego bez pomocy w męczarniach ciała i duszy. Włodzimierz Andrzejewicz zarzucał sobie występne niedbalstwo. Nie otrzymując długi czas żadnej wiadomości od ojca, nie pomyślał nawet, żeby się dowiedzieć o niego, licząc, że jest zajęty objazdami i troskami gospodarskiemi.
Zdecydował się jechać i nawet wziąć dymisję, jeżeliby stan zdrowia ojca wymagał jego obecności. Koledzy, zauważywszy jego niepokój, odeszli. Włodzimierz zostawszy sam napisał prośbę o urlop, zapalił fajkę i pogrążył się w głębokiem zamyśleniu...
Włodzimierz zbliżał się do stacji, od której powinien był nawrócić w stronę Kistenewki. Serce jego pełne było bolesnych przeczuć: obawiał się, że nie zastanie już ojca; wyobrażał sobie ponury obraz życia, czekającego go na wsi: głusz, bezludzie, nędza i kłopoty w sprawach, o których nie miał żadnego pojęcia. Przyjechawszy na stację, poszedł do nadzorcy i zażądał koni. Nadzorca, dowiedziawszy się dokąd jedzie, zawiadomił go, że od czterech dni oczekują na niego konie wysłane z Kistenewki. Wkrótce też zjawił się stary furman Anton, który go oprowadzał niegdyś po stajni i doglądał jego maleńkiego konika.
Anton rozpłakał się na widok panicza i, pokłoniwszy się do ziemi, opowiedział, że stary pan jeszcze żyje, poczem pobiegł zaprzęgać. Włodzimierz wymówił się od proponowanego przez nadzorcę śniadania i śpieszył z wyjazdem. Anton wiózł go przez wiejskie drogi, poczem zawiązała się rozmowa.
— Powiedz proszę, Anton, co za sprawę ma mój ojciec z Trojekurowym?
— A Bóg ich wie, ojczulku Włodzimierzu Andrzejowiczu; pan, jak słychać, pogniewał się z Cyrylem Piotrowiczem, a ten go podał do sądu, — choć po prawdzie on sam sobie i sędzia. Nie nasza to chłopska sprawa badać pańską wolę, a „Jej Bohu“ darmo ojciec wasz poszedł przeciw Cyrylowi Piotrowiczowi; nie przetniesz pletnią obucha.
— Więc widać, że ten Cyryl Piotrowicz robi u was, co chce?
— Wiadomo, panie, asesora, słuchaj, nie ceni ani za grosz, isprawnika ma na posyłki, panowie przyjeżdżają do niego z pokłonem. Jak to powiadają: byle by koryto było, świnie się znajdą.
— Czy prawda to, że on zabiera nam majątek?
— Och, panie, słyszeliśmy to i my. W tych dniach pokrowski zakrystjan powiedział to na chrzcinach u naszego starosty: dosyć wam leniuchowania; oj też weźmie was w ręce Cyryl Piotrowicz! a Mikita kowal rzekł mu: dosyć Saweljicz, nie rań kumo, nie mąć gościom zabawy. Cyryl Piotrowicz sam sobie, a Andrzej Gawrylicz sam sobie; my zaś wszyscy należymy do Boga i cara; na cudzym pysku guza nie przyszyjesz.
— A więc, wy nie chcecie przejść pod władzę Trojekurowa?
— We władzę Cyryla Piotrowicza! Boże zbaw i zachowaj! U niego to i własnym kiepsko się dzieje, a jak dostanie obcych to z nich nietylko skóry ale i mięso zedrze. Nie, niech Bóg da długie zdrowie Andrzejowi Gawryłowiczowi, i jeśli go już przyjmie do swej chwały, nikogo nam więcej nie trzeba prócz ciebie, nasz Karmicielu. Nie wydawaj nas a my już staniem za tobą. Przy tych słowach Anton machnął batem, trzasnął lejcami i konie pobiegły tęgim kłusem.
Wzruszony oddaniem starego furmana, Dubrowski zamilkł i oddał się rozmyślaniom. Przeszła więcej niż godzina; nagle Grisza rozbudził go wołaniem: „Ot Pokrowskoje!“ Dubrowski podniósł głowę. Jechał brzegiem szerokiego jeziora, z którego wypływała rzeczka, wijąca się pośród wzgórz. Na jednem z nich ponad gęstą zielenią lasu wznosił się zielony dach i belweder ogromnego domu z kamienia, cerkiew o pięciu kopułach i starodawna dzwonnica; wokół były rozrzucone chaty wiejskie ze swemi ogrodzeniami i żórawiami. Dubrowski poznał te miejsca; przypomniał sobie, że na tem samem wzgórzu bawił się z małą Maszą Trojekurową, która była młodsza od niego o dwa lata i już wtedy zapowiadała się na piękność. Chciał zapytać o nią Antona, lecz powstrzymała go jakaś nieśmiałość.
Gdzie było osiedle, tam stoi grób.
W kilka dni po przyjeździe młody Dubrowski chciał zająć się interesami, ale ojciec nie mógł dać mu potrzebnych wyjaśnień; Andrzej Gawryłowicz nie miał też rządcy. Przeglądając papiery znalazł tylko pierwszy list asesora i bruljon odpowiedzi. Nie mogąc na tej podstawie zdobyć jasnego pojęcia o procesie, postanowił oczekiwać następstw w nadziei na uczciwość samej sprawy.
Tymczasem zdrowie Andrzeja Gawryłowicza z godziny na godzinę pogarszało się. Włodzimierz przewidywał bliską katastrofę i nie odstępował zdziecinniałego całkowicie starca.
W międzyczasie termin wyznaczony upłynął i nie podano apelacji. Kistenewka należała tedy do Trojekurowa. Szabaszkin zjawił się do niego z pokłonem i powinszowaniem oraz z prośbą, aby wyznaczył: „Kiedy zechce wejść w posiadanie nowozdobytego majątku — czy sam to uczyni, czy też zechce dać komuś swoje pełnomocnictwo?“ Cyryl Piotrowicz zmieszał się. Nie był on z natury chciwy; pragnienie zemsty zawiodło go zbyt daleko; sumienie go dręczyło. Wiedział, w jakiem stanie znajdował się jego przeciwnik, stary towarzysz młodości, i zwycięstwo nie cieszyło jego serca. Groźnie spojrzał na Szabaszkina, szukając jakiejś przyczepki, aby go zwymyślać, lecz nie znalazłszy dostatecznego pozoru, rzekł gniewnie: „Poszedł won — nie twoja rzecz!“ Szabaszkin, widząc go nie w humorze, ukłonił się i wyszedł pośpiesznie, zaś Cyryl Piotrowicz zostawszy sam, zaczął chodzić tam i z powrotem, pogwizdując „Grom zwycięstwa niech rozebrzmi“, co zawsze oznaczało u niego niezwykłe wzburzenie myśli.
W końcu rozkazał zaprzęgać bryczkę, ubrał się ciepło (był to już koniec października) i sam powożąc, wyjechał ze dworu. Wkrótce ujrzał domek Andrzeja Gawryłowicza. Sprzeczne uczucia wypełniły mu duszę. Zadowolona chęć zemsty i żądza górowania zagłuszyły poniekąd uczucia bardziej szlachetne, lecz te ostatnie wreszcie zwyciężyły. Postanowił pogodzić się ze swym starym sąsiadem, zniweczyć nawet ślad kłótni, oddać mu majątek. Ulżywszy duszy tym błogim zamiarem, Cyryl Piotrowicz puścił się kłusem w stronę siedziby swego sąsiada i wjechał prosto na dziedziniec.
Chory siedział wtedy w sypialni przy oknie. Poznał on Cyryla Piotrowicza i straszliwe wzburzenie odbiło się na jego twarzy: krwawy rumieniec zastąpił miejsce zwykłej bladości, oczy zaiskrzyły się, a usta zaczęły wydawać niezrozumiałe dźwięki. Syna jego, siedzącego tuż przy księgach gospodarskich, uderzył ten stan. Chory wskazywał palcem na dziedziniec z trwogą i gniewem. W tejże chwili rozległo się wołanie i ciężki krok Jegorowny: „Panie! Panie! Cyryl Piotrowicz przyjechał, Cyryl Piotrowicz na ganku!“ Nagle Jegorowna jęknęła: „Panie Boże mój! a to co? co się z nim stało?“ Ów zaś starał się podebrać poły chałata, usiłował wstać z fotela, podniósł się — i nagle upadł. Syn rzucił się do niego; starzec leżał bez przytomności, bez oddechu: uderzył go paraliż. „Prędzej, prędzej do miasta po doktora!“ krzyczał Włodzimierz. — „Cyryl Piotrowicz prosi was — rzekł wchodząc służący. Włodzimierz rzucił na niego straszne spojrzenie. „Powiedz Cyrylowi Piotrowiczowi, żeby się czemprędzej wynosił, zanim nie każę go wygnać z dziedzińca... poszedł!“ Sługa z radością pobiegł wypełnić rozkaz swego pana. Jegorówna aż klasnęła w ręce. „Ojcze ty nasz — rzekła piskliwym głosem — zgubisz ty swoją głowinę! Cyryl Piotrowicz zje nas“. — Milcz nianiu, powiedział Włodzimierz. Poślij zaraz Antona do miasta po lekarza. Jegorówna wyszła. W przedpokoju nie było nikogo. Wszyscy pobiegli na dziedziniec popatrzeć na Cyryla Piotrowicza. Wyszli na ganek i słyszeli odpowiedź sługi w imieniu młodego pana. Cyryl Piotrowicz wysłuchał jej, siedząc na bryczce; twarz jego zamroczyła się bardziej niż noc; uśmiechnął się z pogardą, groźnie spojrzał na czeladź i przejechał stępa dokoła dworu. Rzucił okiem w okno, za którem jeszcze niedawno siedział Andrzej Gawryłowicz, ale gdzie go teraz już nie było. Niania stała na ganku, zapomniawszy o rozkazie pana. Czeladź z hałasem omawiała całe zdarzenie. Nagle między ludźmi zjawił się Włodzimierz i drżącym głosem powiedział: „nie trzeba doktora — ojciec umarł!“
Pogrzeb odbył się na trzeci dzień. Ciało biednego starca leżało w trumnie pokryte całunem i otoczone świecami. Izba stołowa była pełna czeladzi, przygotowującej się do wyprowadzenia. Włodzimierz i słudzy podnieśli trumnę. Kapłan poszedł najpierw, a za nim djaczek, zawodząc pogrzebowe pieśni. Gospodarz Kistenewki po raz ostatni przekroczył próg swego domu. Trumnę niesiono przez las — za którym znajdowała się cerkiew. Dzień był jasny i chłodny; jesienne liście padały z drzew. Przy wyjściu z lasu wyłoniła się drewniana cerkiew kistenewska i cmentarz ocieniony staremi lipami. Spoczywało tam ciało matki Włodzimierza; tam też obok jej mogiły wykopano dzień przedtem świeży grób. Cerkiew pełna była kistenewskich chłopów, którzy przyszli oddać ostatni pokłon swojemu panu. Młody Dubrowski stał przy katafalku; nie płakał i nie modlił się, lecz miał twarz straszną. Bolesny obrzęd skończył się. Włodzimierz ruszył pierwszy, by pożegnać się z ciałem a za nim cała czeladź; przyniesiono wieko i zabito trumnę. Baby wyły głośno, chłopi często ocierali łzy kułakiem. Włodzimierz i ci sami słudzy w otoczeniu całej wsi zanieśli trumnę na cmentarz. Trumnę spuszczono w grób; obecni rzucili na nią po garści piasku, dół zasypano, pokłoniono się mogile i koniec. Włodzimierz oddalił się pośpiesznie, wyprzedził wszystkich i zniknął w lesie kistenewskim.
Jegorowna zaprosiła w jego imieniu na stypę popa i cały orszak cerkiewny, zapowiadając, że młody pan nie będzie obecny. Ojciec Anisim, popadja Fiedotowna i djaczek udali się tedy piechotą do dworu, roztrząsając po drodze z Jegorowną dobrodziejstwa nieboszczyka i los, czekający jego następcę. (Przyjazd Trojekurowa i przyjęcie, okazane mu, były znane już całej okolicy i politycy tamtejsi zapowiadali ważne tego następstwa).
— Co będzie, to będzie, rzekła popadja, a jednak szkoda byłoby, gdyby Włodzimierz Andrzejowicz nie był naszym panem. Zuch, niema co mówić.
— A któżby mógł być naszym panem, jeśli nie on? — przerwała Jegorowna. Daremnie Cyryl Piotrowicz gorączkuje się — nie na słabego trafił; mój sokolik stanie sam za siebie, a da Bóg, że i szczęście go nie minie. Nędznie jak pies stchórzył Cyryl Piotrowicz, i podtulił ogon, gdy mój Griszka krzyknął mu: „Won, stary psie! Fora ze dwora!“
— Ach ty, Jegorowna; rzekł djaczek, prędzej zgodzę się zadrzeć z djabłem niż krzywo spojrzeć na Cyryla Piotrowicza. Gdy go ujrzysz — strach i groza!! a kark to sam jakoś zgina się, zgina...
— Głupstwo tam! powiedział pop, i Cyrylowi Piotrowczowi zaśpiewają Requiscat jak dziś Andrzejowi Gawryłowiczowi. Może pogrzeb będzie bogatszy i gości wezwą więcej, lecz czyż Bogu nie wszystko jedno?
— Ach, ojczulku! i my chcieliśmy zaprosić całe sąsiedztwo, ale Włodzimierz Andrzejowicz nie chciał. Nie bój się, mamy dość wszystkiego, jest czem gości uraczyć... co każesz podać? Kiedy już niema ludzi to niech was ufetuję drodzy goście.
Ta miła obietnica i nadzieja na ponętny pierog przyśpieszyły kroki biesiadników. Przybywszy do dworu szczęśliwie zastali stół już nakryty i podaną wódkę.
Po drodze spotkał Dubrowski popa wraz z całym orszakiem. Przyszła mu do głowy myśl o złej przepowiedni. Mimowoli przeszedł bokiem i skrył się za drzewami. Ci zaś nie zauważyli go i gorąco rozprawiali między sobą: „Odstąp od złego i działaj dobrze, mówił pop do popadji. Nie mamy co tutaj zostawać, nie twoja tylko bieda, czemkolwiek skończyłaby się sprawa“. Popadja coś tam odpowiadała, lecz Włodzimierz nie mógł dosłyszeć. Przybliżając się do domu, ujrzał mnóstwo narodu: chłopi i czeladź dworska tłoczyli się na dziedzińcu. Zdaleka usłyszał Włodzimierz niezwykły hałas i rozmowę. Przy saraju stały trzy trójki. Na ganku kilku nieznanych ludzi w mundurach; zdawało się, że o czemś rozprawiali. „Co to ma znaczyć? zapytał gniewnie Antona, który biegł mu naprzeciw. — Kto to taki i czego chcą?“ — Ach, ojcaszku Włodzimierzu Andrzejowiczu, odpowiedział Anton, zadyszany: sąd przyjechał. Oddają nas Trojekurowi, zabierają nas od waszej miłości!“
Włodzimierz schylił głowę; ludzie okrążyli swego nieszczęsnego pana. „Ojcze ty nasz, krzyczeli, całując go po rękach, nie chcemy innego pana, prócz ciebie. Umrzemy a ciebie nie zdradzimy. Rozkaż panie — my się rozprawimy z sądem“. Włodzimierz patrzył na nich i ponure uczucia kłębiły się w nim. „Stójcie spokojnie, rzekł do nich: ja zaś pogadam z urzędnikami“. „Pogadaj, ojcze, zawołano z tłumu, i wzbudź sumienie przeklętych! — Włodzimierz podszedł do urzędników. Szabaszkin w czepcu na głowie stał podparłszy się i dumnie patrzy dookoła. Isprawnik, wysoki i tęgi mężczyzna lat pięćdziesięciu, z czerwoną i wąsatą twarzą, ujrzawszy zbliżającego się Dubrowskiego chrząknął i rzekł głosem ochrypłym: „A więc, powtarzam wam to, co już powiedziałem: według wyroku xxx okręgowego sądu, należycie do Cyryla Piotrowicza Trojekurowa, którego przedstawicielem tutaj jest pan Szabaszkin. Bądźcie mu we wszystkiem posłuszni, cokolwiek rozkaże; a wy baby kochajcie go i szanujcie, gdyż ma on na was zawsze wielką chrapkę“. Przy tym żarcie surowy isprawnik zaśmiał się. Szabaszkin i reszta członków sądu zawtórowała mu. Włodzimierz wrzał z niezadowolenia. „Chciałbym, proszę, dowiedzieć się, co to znaczy? — zapytał z udanym spokojem wesołego isprawnika. „A to znaczy, odpowiedział dowcipny urzędnik, że przyjechaliśmy obejmować wieś na własność Cyryla Piotrowicza Trojekurowa i upraszamy ludzi postronnych, aby zabierali się po dobremu póki cali!“
— Ależ mogliście przecież zwrócić się do mnie najpierw niż do moich poddanych i zawiadomić dziedzica o odebraniu mu jego władzy...
— Były dziedzic Andrzej Gawryłowicz syn Dubrowskij umarł z woli bożej, a ty kto taki? — rzekł Szabaszkin z bezczelnem spojrzeniem, nie znamy wac i znać nie chcemy.
— Wasza mość, to nasz młody pan, rzekł głos z tłumu.
— Kto tam śmiał pysk otworzyć? rzekł groźnie isprawnik: jaki pan? Pan wasz — Cyryl Piotrowicz Trojekurow... słyszycie durnie?
— A jakże! rzekł ten sam głos.
— Ależ to bunt! wrzasnął isprawnik. Hej, starosta, tutaj!
Starosta wystąpił.
— Znajdź natychmiast tego, kto ośmielił się ze mną rozmawiać, już ja jemu!...
Starosta zwrócił się do tłumu, pytając, kto mówił. Lecz wszyscy milczeli. Wkrótce w tylnych szeregach podniósł się szmer, wzmagał się i nagle zmienił się w straszliwe łkania. Isprawnik zniżył głos i chciał niby uspakajać... „Co tam patrzeć na niego, zawołała czeladź; dzieci, brać go!“ i tłum ruszył naprzód. Szabaszkin i członkowie sądu ziemskiego wpadli do sieni i zawarli drzwi za sobą. „Dzieci, brać się do nich“, zawołał ten sam głos i tłum zaczął napierać. „Stójcie, krzyknął Dubrowski: głupcy! coście wy? Gubicie i siebie i mnie; odejdźcie od domu i zostawcie mnie w spokoju. Nie bójce się, car miłościwy; będę go prosił, on nas nie skrzywdzi, wszyscyśmy jego dzieci, lecz jakże będzie mógł ujmować się za wami, gdy zaczniecie się buntować i rozbijać?“
Mowa młodego Dubrowskiego, jego dźwięczny głos i szlachetny wygląd wywarły pożądany wpływ. Lud ucichnął i rozszedł się; podwórze opustoszało; członkowie sądu siedzieli w izbie. Włodzimierz z bólem wyszedł na ganek. Szabaszkin otworzył drzwi i z uniżonemi pokłonami zaczął dziękować Dubrowskiemu za jego łaskawą obronę.
Włodzimierz słuchał go z pogardą i nic nie odpowiadał. „Postanowiliśmy, mówił dalej asesor, za pańskiem pozwoleniem zostać tu i przenocować, gdyż jest już ciemno i pańscy chłopi mogliby nas napaść po drodze. Niech pan z łaski swojej każe posłać nam choć siana w izbie gościnnej; skoro świt odjedziemy do siebie“.
— Róbcie, co chcecie, odpowiadał im sucho Dubrowski; ja tu już nie gospodarz.
A więc, wszystko skończone! rzekł Włodzimierz sam do siebie: jeszcze rano miałem kąt i kęs chleba, jutro zaś będę musiał opuścić dom, w którym się urodziłem. Ojciec mój, ziemia, w której spoczywa będzie należała do nienawistnego człowieka, winowajcy jego śmierci i mojej nędzy!“ Włodzimierz zaciął zęby i oczy jego wbiły się nieruchomo w portret matki. Malarz przedstawił ją wspartą o ścianę w białej, porannej sukni, z różą we włosach. „I ten portret dostanie się wrogowi mej rodziny, pomyślał Włodzimierz; rzucą go do magazynu wraz z połamanemi krzesłami lub powieszą w sieni jako przedmiot pośmiewiska i uwag psiarczyków, w jej zaś sypialni, w komnacie, gdzie umarł ojciec, osiedli się ekonom lub też jego harem. Nie, nie! niechaj i on nie ma tego nieszczęsnego domu, z którego mnie wypędzą“. Włodzimierz ścisnął zęby; straszne myśli rodziły się w jego mózgu. Dochodziły go głosy sądowników; gospodarowali oni, żądali to tego to owego i niemile drażnili go — w bolesnych zadumach. Nakoniec wszystko ucichło.
Z silnem wzruszeniem zabrał się Włodzimierz do odczytywania, pozostawionych mu przez rodziców, pamiętników. Zaczytawszy się zaś zapomniał o całym świecie, pogrążając się w szczęściu rodzinnem i nie zauważył, jak czas przeleciał; ścienny zegar wybił jedenastą. Włodzimierz włożył listy do kieszeni, wziął świecę i wyszedł z gabinetu. W sali spali na ziemi urzędnicy. Na stole stały wypróżnione przez nich szklanki, i w całej izbie czuć było silny zapach rumu. Włodzimierz przeszedł ze wstrętem obok nich do sieni. Było tam ciemno. Ktoś ujrzawszy światło umknął do kąta. Zwróciwszy się tam ze świecą Włodzimierz poznał kowala Archipa.
— Po coś tu przyszedł? zapytał go ze zdumieniem,
— Chciałem... przyszedłszy niby sprawdzić, czy wszyscy są w domu? cicho odpowiedział Archip, zająknąwszy się.
— A pocoś wziął z sobą topór?
— Po co topór? A jakże po nocy chodzić bez topora? Ci urzędnicy tacy, widzisz, pyskacze: a to jeszcze może...
— Tyś pijany; rzuć topór, idź się wyspać.
— Ja pijany? Ojcze Włodzimierzu Andrejowiczu, Bóg świadkiem, że ani jednej kropli nie miałem w ustach... a zresztą komu może teraz przyjść do głowy pić wódkę? Czy to słyszane, urzędniczki myśleli zawładnąć nami, urzędniczki pędzą naszych panów z pańskiego dworu... Ot, jak chrapią urzędnicy; wszystkich by tu razem, a końce w wodę...
Dubrowski zmarszczył się.
— Posłuchaj Archip, rzekł po chwili milczenia, porzuć swoje zamysły, nie urzędnicy tu winni. Zaświeć latarnię i chodź ze mną. Archip, wziąwszy świeczkę z rąk pana, odszukał za piecem latarnię, zapalił ją, poczem cicho zeszli z ganku i poszli obok dworu. Stróż zaczął bić w ołowianą płytę; psy zaszczekały. „Kto dziś stróżuje?“ zapytał Dubrowski.
— My, ojcze, odpowiedział cienki głos: Wasylisa i Lukeria. — Idźcie do domu, nie trzeba tu was“. „Fejrant“ — zagadał Archip. — „Dziękujemy, karmicielu“ odrzekły baby i zabrały się natychmiast do domu.
Dubrowski poszedł dalej. Podeszło do niego dwu ludzi; zawołali na niego; Dubrowski poznał głos Antona i Griszy. „Dlaczego nie śpicie?“ zapytał ich. — „Czyż możemy spać, odrzekł Anton: czegośmy dożyli, ktoby pomyślał...“
— Ciszej, przerwał Dubrowski: gdzie Jegorowna?
— W pańskim domu, w swej świetlicy, odparł Grisza.
— Idź, przyprowadź ją tutaj i wyprowadź z domu wszystkich naszych ludzi, aby nie zostali ni jedna dusza prócz urzędników, ty zaś Anton zaprzęgaj wóz.
Grisza poszedł; za chwilę zjawił się ze swą matką. Staruszka nie rozebrała się tej nocy; prócz urzędników nikt nie przymknął powiek.
— Czy wszyscy są tutaj? zapytał Dubrowski; czy nikt nie został w domu?
— Nikt prócz urzędników, odpowiedział Grisza,
— Dajcie tu siana lub słomy, rzekł Dubrowski.
Ludzie pobiegli do stajni i powrócili z pękami siana.
— Podłóżcie pod węgieł, ot tak. Ano, dzieci ognia!
Archip tworzył latarnię, Dubrowski zapalił łuczywo.
— Czekaj, rzekł do Archipa, zdaje się, że w pośpiechu zamknąłem drzwi do sieni, idź czemprędzej i otwórz je.
Archip pobiegł do sieni, drzwi były otwarte. Archip zamknął je na klucz, mrucząc półgłosem: „Acha, niby to otwórz“ i powrócił do Dubrowskiego.
Dubrowski przytknął łuczywo, siano zajęło się, płomień wzbił się i oświecił cały dziedziniec.
— Ach, ach, żałośnie zakrzyczała Jegorówna: Włodzimierzu Andrejewiczu, co ty robisz!
— Milcz! rzekł Dubrowski. Ano, dzieci, żegnajcie, idę dokąd Bóg poprowadzi, bądźcie szczęśliwi przy waszym nowym panu.
— Ojcze ty nasz, karmicielu, krzyczeli ludzie, umrzemy — nie opuścimy cię, idziemy z tobą!
Zajechały konie i wyjechali z podwórza.
W jednej chwili płomienie ogarnęły cały dom. Zatrzeszczała, popękana podłoga; płonące bierwiona zaczęły padać; czerwony dym wzbił się nad dachem; rozległ się żałosny jęk i krzyki: „pomocy! pomocy!“ — „A jakże“, rzekł Archip ze złym uśmiechem wpatrzony w pożar. — „Archipuszko, mówiła do niego Jegorowna, ratuj tych przeklętych, Bóg ci to nagrodzi“. „A jakże — odpowiadał kowal. W tym momencie urzędnicy ukazali się w oknach, usiłując wyłamać podwójne ramy. Lecz nagle dach zapadł się z trzaskiem — i jęki ucichły.
Nazajutrz wieść o pożarze rozniosła się po całej okolicy. Wszyscy gadali o tem z różnemi domysłami i przypuszczeniami. Jedni upewniali, że ludzie Dubrowskiego upiwszy się na pogrzebie podpalili dom nieostrożnie, inni obwiniali urzędników podpitych na osiedlinach. Niektórzy domyślali się prawdy i zapewniali, że winnym tego strasznego nieszczęścia był sam Dubrowski; wielu twierdziło, że spalił się on wraz z sądem i czeladzią. Trojekurow przyjechał zaraz na drugi dzień na miejsce pożaru i sam prowadził śledztwo. Okazało się, że isprawnik, asesor ziemskiego sądu, striapczy i pisarz, jakoteż Włodzimierz Dubrowski, jego piastunka Jegorowna, pachołek dworski Grzegorz, furman Anton i kowal Archip przepadli bez wieści. Wszystka czeladź twierdziła, że urzędnicy zginęli w czasie, gdy zapadł się dach. Opalone ich kości wygrzebano. Baby, Wasylisa i Lukeria oświadczyły, że Dubrowskiego i kowala Archipa widziały na kilka chwil przed pożarem. Kowal Archip zdaniem powszechnem żył i zapewne był głównym, jeśli nie jedynym winowajcą pożaru. Nad Dubrowskim zawisło silne podejrzenie. Cyryl Piotrowicz posłał do gubernatorstwa szczegółowy opis całego zdarzenia i rozpoczęła się nowa sprawa.
Wkrótce inne wiadomości dały nową strawę ciekawości i plotkom. Zjawili się rozbójnicy i rzucili postrach na całą okolicę. Środki, przedsięwzięte przeciw nim okazały się niedostateczne. Grabieże, jedna od drugiej większe następowały po sobie. Nie było bezpieczeństwa ani na drogach ani po wsiach. Kilka trójek napełnionych zbójcami plądrowało w biały dzień po całej gubernji, zatrzymując podróżnych i pocztę, zajeżdżając do wsi, rabując i paląc pańskie dwory. Naczelnik szajki sławny był z rozumu, odwagi i odznaczał się jakąś wielkodusznością. Opowiadano o nim cuda. Imię Dubrowskiego było na ustach wszystkich; wszyscy byli pewni, że tylko on nikt inny dowodził odnośnymi opryszkami. Dziwiono się tylko jednemu: posiadłości Trojekurowa były oszczędzane; rozbójnicy nie ograbili u niego ani jednej stodoły, nie zatrzymali ani jednego wozu. Ze zwykłą swą chełpliwością Trojekurow przypisywał tę wyjątkowość obawie, którą miał przejąć całą gubernię a także wyjątkowo dobrej policji, zaprowadzonej w swych wsiach.
Czytelnik domyślił się prawdopodobnie, że córka Cyryla Piotrowicza, o której powiedzieliśmy zaledwie słów kilka, jest bohaterką naszej powieści. W epoce opisywanej przez nas miała ona lat siedemnaście i piękność jej znajdowała się w pełnym rozkwicie. Ojciec kochał ją do szaleństwa, lecz obchodził się z nią z właściwą sobie chimerycznością, to starając się dogodzić jej najmniejszym zachceniom, to strasząc ją surowem a nieraz brutalnem zachowaniem się. Pewny jej przywiązania, nigdy nie mógł zdobyć jej ufności. Przywykła ona do ukrywania przed nim swoich uczuć i myśli, gdyż nigdy nie mogła być pewna w jaki sposób zostaną przyjęte. Nie miała przyjaciółek i wyrosła w samotności. Żony i córki sąsiadów rzadko zajeżdżały do Cyryla Piotrowicza, którego zwykłe rozmowy i zabawy wymagały towarzystwa raczej męskiego, niż obecności dam. Rzadko nasza piękność zjawiała się pośród gości, ucztujących u Cyryla Piotrowicza. Ogromna bibljoteka, złożona w większej części z dzieł francuskich pisarzy 18 wieku, była do jej dyspozycji. Ojciec zaś, nigdy nie czytający nic prócz Doskonałej kucharki, nie mógł kierować wyborem jej lektury i Masza, drogą naturalną, przewertowawszy dzieła różnego rodzaju, zatrzymała się na romansach. W ten sposób doskonaliła swe wykształcenie, rozpoczęte pod kierownictwem Mamsel Miszo, której Cyryl Piotrowicz okazywał wielkie zaufanie i skłonności, którą wreszcie zmuszony był wysłać po cichu do innego majątku, gdy następstwa tej przyjaźni stały się zbyt widoczne. Mamsel Miszo zostawiła po sobie dość miłe wspomnienie. Była ona dobrą dziewczyną i nigdy nie nadużywała widocznego wpływu swego na Cyryla Piotrowicza, czem wyróżniała się od innych nałożnic, co chwila przez niego zmienianych. Sam Cyryl Piotrowicz zdawało się kochał ją więcej od innych i czarnooki chłopczyk, zbytnik dziesięcioletni, przypominający południowe rysy mamsel Miszo, wychowywał się przy nim, uznany za jego syna mimo to, że wielu bosych chłopców, podobnych jak dwie krople wody do Cyryla Piotrowicza, biegało pod jego oknami i należało do czeladzi. Cyryl Piotrowicz sprowadził z Moskwy dla swego maleńkiego Saszy nauczyciela francuza, i ów przybył do Pokrowskoje w czasie zdarzeń teraz opisywanych.
Nauczyciel ten podobał się Cyrylowi Piotrowiczowi przez swój miły wygląd i prostotę obejścia. Przedłożył on Cyrylowi Piotrowiczowi świadectwa i list od jednego z krewnych Trojekurowa, u którego przez cztery lata był guwernerem. Cyryl Piotrowicz wszystko to przejrzał i był niezadowolony z młodości owego francuza, nie dlatego, że ten miły defekt mógłby towarzyszyć brakowi cierpliwości i doświadczenia tak potrzebnego w zawodzie nauczycielskim, lecz że miał swoje wątpliwości, które postanowił mu niezwłocznie wyjawić. W tym celu kazał wezwać do siebie Maszę. (Cyryl Piotrowicz nie mówił po francusku i ona była jego tłómaczem). Podejdź Maszo, i powiedz temu musie, że przyjmuję go, tylko z warunkiem, żeby nie ośmielił się włóczyć za mojemi dziewczynkami, a jak nie, to ja go psiego syna... przetłómacz mu to, Masza“.
Masza zarumieniła się i zwróciwszy się do nauczyciela rzekła po francusku, iż ojciec ma nadzieję na jego skromne i przyzwoite zachowanie się.
Francuz skłonił się jej i odpowiedział, że ma nadzieję zasłużyć na szacunek, nawet jeśli nie znajdzie uznania.
Masza słowo w słowo przetłómaczyła to ojcu.
— Dobrze, dobrze! rzekł Cyryl Piotrowicz. Nie trzeba mu szacunku ni uznania. Jego rzeczą pilnować Saszy, uczyć gramatyki i geografji... przetłómacz mu to.
Marja złagodziła w swym przekładzie ordynarne wyrażenia ojca i Cyryl Piotrowicz odprawił swego francuza na skrzydło, w którem wyznaczono mu pokój.
Masza wcale nie zwróciła uwagi na młodego francuza. Dla niej, wychowanej w poglądach arystokratycznych nauczyciel był czemś w rodzaju służącego lub robotnika, zaś służący i robotnik nie zdawali się jej mężczyznami. Nie zauważyła też wrażenia, wywartego przez siebie na mr. Leforżu, ani jego zmieszania, ni jego drżenia, ni zmienionego głosu. Przez kilka dni z rzędu spotykała go często, nie obdarzając go większą uwagą. Niespodzianie nabrała o nim całkiem innego pojęcia.
Na dworze Cyryla Piotrowicza wychowywało się zazwyczaj kilku niedźwiadków, stanowiących jedną z głównych zabaw pokrowskiego dziedzica. Młode jeszcze niedźwiadki były sprowadzane codzień do sali gościnnej, gdzie Cyryl Piotrowicz po całych godzinach zajmował się niemi, szczując je na psy i szczenięta. Gdy podrastały trzymano je na łańcuchu w oczekiwaniu prawdziwych łowów. Czasem wyprowadzano je przed okna dworu i dawano próżną beczkę z wina, najeżoną gwoździami; niedźwiedź obwąchiwał ją, potem dotykał jej lekko, kłół się w łapy i rozwścieczywszy się trącał ją coraz silniej czem wzmagał swój ból. W końcu wpadał w szał, z rykiem rzucał się na beczkę dopóty, dopóki nie odebrano biednemu zwierzęciu przedmiotu daremnej jego wściekłości. Zdarzało się, że do wozu zaprzęgano parę niedźwiedzi i gwałtem zasadzano do niej gości, puszczając ich na bożą wolę. Lecz najlepszym figlem według Cyryla Piotrowicza był następujący. Bywało zamknął zgłodniałego niedźwiedzia w pustej izbie, przywiązawszy go sznurem do kółka, wbitego w ścianę. Sznur był długości izby, tak, że jeden tylko przeciwległy kąt był wolny od napadu strasznego zwierza. Przyprowadzano zazwyczaj nowicjusza do drzwi tej izby, nieznacznie wtrącano go do niedźwiedzia, drzwi zamykano i zostawiano nieszczęsną ofiarę sam na sam z kosmatym mieszkańcem puszczy. Biedny gość, z oberwaną połą, z odrapaną ręką, rychło odnajdował bezpieczny kąt, lecz zmuszony był nieraz stać tak trzy godziny przyciśnięty do ściany i patrzeć jak rozwścieczony zwierz skakał o dwa kroki, rwał się i usiłował dobrać się do niego. Takie to były szlachetne rozrywki rosyjskiego pana! W kilka dni po przyjeździe nauczyciela, Trojekurow przypomniał sobie i postanowił ugościć w niedźwiedziej izbie. W tym celu wezwał go pewnego razu zrana i poprowadził ciemnymi kurytarzami; nagle drzwi się otwierają, dwu służących wtrąca francuza do izby i zamykają na klucz. Otrzeźwiawszy, nauczyciel ujrzał przywiązanego niedźwiedzia; zwierz zaczął prychać, obwąchując zdala swego gościa i nagle, podniósłszy się na tylne łapy, ruszył na niego... Francuz nie stracił równowagi, nie uciekał i czekał napaści. Niedźwiedź zbliżył się; Leforż wyjął z kieszeni maleńki pistolet, włożył go w ucho głodnego zwierza i wystrzelił. Niedźwiedź zwalił się. Wszyscy się zbiegli, drzwi się otwarły — Cyryl Piotrowicz wszedł zdumiony rozwiązaniem swego żartu.
Cyryl Piotrowicz pragnął natychmiast wyjaśnienia całej sprawy. Kto uprzedził Leforża o przygotowanym dla niego żarcie, lub też dla czego miał on nabity pistolet w kieszeni. Posłał po Maszę. Masza przybiegła i przetłómaczyła francuzowi pytania ojca.
— Nic nie słyszałem o niedźwiedziu, odpowiadał Leforż; lecz zawsze mam przy sobie pistolety, ponieważ nie mam zamiaru znosić obrazy, za którą skutkiem mego pochodzenia nie mogę żądać satysfakcji.
Masza patrzyła na niego ze zdumieniem i przełożyła jego słowa Cyrylowi Piotrowiczowi. Cyryl Piotrowicz nic nie odpowiadał, kazał wyciągnąć niedźwiedzia, zdjąć z niego skórę, a potem zwróciwszy się do swych ludzi, rzekł: „ot chwat, nie stchórzył na miły Bóg, nie stchórzył“. Od tej chwili polubił Leforża i nie chciał go już wystawiać na próbę.
W przeddzień święta zaczęli zjeżdżać się goście; jedni zatrzymywali się w pańskim domu, w oficynach, drudzy u ekonoma, inni u popa, inni u bogatszych chłopów; stajnie były pełne cugowych koni, wozownie zapchane różnemi ekwipażami. O dziewiątej godzinie rano zadzwoniono na mszę i wszyscy pociągnęli ku nowej, kamiennej cerkwi, zbudowanej przez Cyryla Piotrowicza i corocznie ozdabianej jego sumptem. Zebrała się taka mnogość pobożnych wielmożów, że prości chłopi nie mogli pomieścić się w cerkwi i stali na progu i w ogrodzeniu. Msza nie zaczynała się: czekano na Cyryla Piotrowicza. Przyjechał on w poszóstnej kolasce i dumnie poszedł na swe miejsce w towarzystwie Marji Cyrylówny. Spojrzenia mężczyzn i kobiet zwróciły się na nią; pierwsi dziwili się jej piękności, drugie oglądały z ciekawością jej strój. Zaczęła się msza; domorośli śpiewacy śpiewali na chórze; Cyryl Piotrowicz podciągał, modlił się, nie patrząc ni w prawo ni w lewo i z dumną grzecznością bił pokłony gdy djakon wspomniał o fundatorze tej cerkwi.
Msza skończyła się. Cyryl Piotrowicz pierwszy podszedł do krzyża. Wszyscy ruszyli za nim gromadą; sąsiedzi podeszli do niego z uszanowaniem, damy otoczyły Maszę. Cyryl Piotrowicz, wychodząc z cerkwi, zaprosił wszystkich do siebie na obiad, wsiadł do kolaski i odjechał do domu. Wszyscy pojechali w ślad za nim. Komnaty zapełniły się gośćmi; co chwila wchodzili nowi ludzie i gwałtem musieli się przedzierać do gospodarza. Panie usiadły gwarnym półkolem, odziane staromodnie, w znoszonych i drogich strojach, wszystkie w brylantach i perłach; mężczyźni tłoczyli się koło kawioru i wódki, rozmawiając z hałasem. W sali nakrywano stół na osiemdziesiąt osób; służba krzątała się, rozstawiając butelki karafki i obrusy. Nakoniec marszałek zaanonsował: „jedzenie podane!“ i Cyryl Piotrowicz wszedł pierwszy za stół; za nim ruszyły damy i z powagą usiadły na swoich miejscach, zachowując pewną etykietę starszeństwa; panny skupiły się między sobą, jak trwożliwe stado kózek i wybrały sobie miejsca jedna przy drugiej; naprzeciw nich usiedli mężczyźni, zaś w końcu stołu siedział nauczyciel małego Saszy.
Służba zaczęła roznosić półmiski według urzędu, kierując się w razach wątpliwych domysłami Lavaterowskiemi i prawie zawsze bez omyłki. Dźwięk talerzy i łyżek zlał się z hałaśliwą rozmową gości. Cyryl Piotrowicz wesoło spoglądał na swą biesiadę i sycił się w pełni szczęściem hulaki. W tym czasie wjechała na dziedziniec kolaska, zaprzężona w sześć koni. „A to kto?“ zapytał gospodarz. — „Anton Pafnucewicz!“ rzekło kilku ludzi. Drzwi się otworzyły i Anton Pafnucewicz Spicyn, tęgi mężczyzna lat 50-ciu z obrzękłem obliczem, zdobnem w potrójny podbródek wtargnął do izby biesiadnej, kłaniając się, uśmiechając, już gotów do usprawiedliwień. „Nakrycie tutaj!“ krzyknął Cyryl Piotrowicz. „Łaski prosimy, Antoni Pafnucewiczu, siadaj i powiedz nam, co to znaczy: nie byłeś na mojej mszy i spóźniłeś się na obiad? To podobne na ciebie; tyś i pobożny i zjeść lubisz“. — „Przepraszam, odpowiadał Anton Pafnucewicz, zawiązując serwetkę w pętlicy grochowego koloru surduta: przepraszam, ojcze Cyrylu Piotrowiczu, wcześnie puściłem się w drogę, lecz nie zdążyłem przejechać i dziesięciu wiorst, gdy nagle pękła oś u przedniego koła, co powiecie? Na szczęście, było niedaleko do wsi; zanim dotaszczyliśmy się, odnaleźli kowala i wszystko jako tako poprawili, przeszły trzy godziny — nie było co robić. Jechać bliższą drogą przez las kisteniewski nie odważyłem się, puściłem się dokoła“. — „Eche!, przerwał Cyryl Piotrowicz, widać, żeś nie z tej odważnej dziesiątki, czegóż ty się boisz?“ — „Jakto, czego się boję, ojcze Cyrylu Piotrowiczu, a Dubrowskiego? tylko patrzeć, jak wpadniesz mu w łapy. Już to on nie chybi nikomu nie daruje, a ze mnie chyba i dwie, skóry zedrze“. — „Za cóż to, bracie, takie wyróżnienie?“ „Jakto za co, ojcze Cyrylu Piotrowiczu? a za proces nieboszczyka Andrzeja Gawryłowicza. Czyż nie ja to, dla waszego zadowolenia, to jest według sumienia i sprawiedliwości, wykazałem, że Dubrowski włada Kistenewką bez żadnego prawa, lecz jedynie przez wasze pobłażanie, a nieboszczyk (królestwo niech mu będzie niebieskie) obiecywał rozprawić się ze mną po swojemu, synek zaś gotów dotrzymać ojcowskiego słowa. Dotąd Bóg oszczędził: wszystkiego zagrabiono tylko jeden śpichrz, a to patrzeć, jak do domu się dobiorą. „A w domu toż to będą mieli uciechę, zauważył Cyryl Piotrowicz, a tam czerwona szkatułeczka z wierzchu pełna.“ „Dziś całkiem opustoszała!“ — „Dość blagi, Antoni Pafnucewiczu. Znamy cię; gdzieżbyś ty stracił? w domu żyjesz jak najgorsza świnia, nikogo nie przyjmujesz, chłopów swych obdzierasz — poprostu dusisz grosze i tyle“. — „Stale żartujesz z łaski swojej, ojcze Cyrylu Piotrowiczu, zamruczał Anton Pafnucewicz, uśmiechając się, a my, jak mi Bóg miły, zbankrutowaliśmy“ i Anton Pafnucewicz zaczął zagryzać pański żart gospodarza tłustym kawałkiem kulebiaki. Cyryl Piotrowicz dał mu spokój i zwrócił się do nowego isprawnika, który przyjechał po raz pierwszy w goście i siedział na drugim końcu stołu, obok nauczyciela.
— A no, panie isprawniku, dowiedź nam swoich zdolności, schwytaj nam Dubrowskiego.
Isprawnik stchórzył, ukłonił się, uśmiechnął, zająknął się i w końcu wyrzekł: „postaramy się, wasza wielmożność“.
— Hm! postaramy się. Dawno już staracie się, a rezultatu jednak niema. Oddawna staracie się uwolnić nasz kraj od zbójców. Nikt nie umie wziąć się do rzeczy. Ale, prawda po cóż go chwytać? Rozboje Dubrowskiego — to szczęście dla urzędników: rozjazdy, śledztwa, podwody, zaś pieniądze w kieszeni. Nie wpadnie! Jakżesz takiego dobroczyńcę usuwać? Nieprawda-li panie isprawniku?
— Szczera prawda, wasza wielmożność, odpowiadał zmieszany isprawnik.
Goście zachichotali.
— Lubię chwata za szczerość, rzekł Cyryl Piotrowicz. A szkoda nieboszczyka isprawnika Tarasa Aleksiejewicza; gdyby go nie spalono, byłoby ciszej w okolicy. A co słychać o Dubrowskim? Gdzie go widziano raz ostatni?
— U mnie, Cyrylu Piotrowiczu, zapiszczał damski głos, w przeszły wtorek jadł u mnie obiad.
Wszystkie spojrzenia skierowały się na Annę Głobowę, dosyć przeciętną wdowę, lubianą powszechnie za dobre i wesołe usposobienie. Wszyscy z ciekawością przygotowali się do jej opowiadania.
„Trzeba wiedzieć, że trzy tygodnie temu posłałam ekonoma na pocztę z listem do mojego Waniuszy. Nie psuję syna i nie mogę go psuć, chociażbym chciała nawet; jednak, jak wiecie, oficer gwardji musi utrzymywać się na przyzwoitym poziomie, a więc dzielę się z Waniuszą jak mogę swojemi skromnemi dochodami. Otóż posłałam mu 2.000 rubli; choć przychodził mi nie raz na myśl Dubrowski, myślę sobie: miasto blisko, wszystkiego siedem wiorst, a nuż Bóg doniesie. Patrzę, wieczorem wraca mój ekonom blady, obdarty i pieszo. Ażem jęknęła. „Cóż to? Co się stało?“ On zaś; „Mateczko Anno, rozbójnicy ograbili, ledwie nie zabili. Sam Dubrowski był tam, chciał mnie powiesić, lecz zlitował się i puścił, ale zato całkiem obdarł, wziął konia i wóz“. Zamarłam. Panie w niebiesiech! Co będzie z moim Waniuszą? Niema co; napisałam znowu list, opisałam wszystko i posłałam swe błogosławieństwo bez grosza.
Minął jeden tydzień i drugi. Naraz wjeżdża na mój dziedziniec kolaska. Jakiś generał prosi o widzenie się ze mną, — łaski prosimy! Wchodzi człowiek lat trzydziestu pięciu, smukły, czarnowłosy, wąsaty i brodaty, czysty portret Kulniewa; przedstawia mi się jako przyjaciel i współkolega nieboszczyka męża Iwana Andrzejewicza. Przejeżdża obok i nie mógł nie odwiedzić jego wdowy, wiedząc, że tutaj mieszkam. Przyjęłam go, czem chata bogata, rozgadaliśmy się o tem i owem, nakoniec o Dubrowskim. Opowiedziałam mu o swojem nieszczęściu. Mój generał zachmurzył się. „To dziwne, rzekł, słyszałem, że Dubrowski napada nie każdego, lecz tylko znacznych bogaczy, a i tak dzieli się z nimi, nie grabi do czysta. A o morderstwo nikt go nie oskarża; czy nie ma w tem jednak oszustwa? Każcie zawołać waszego ekonoma“. Poszli po ekonoma. Ów zjawił się. Gdy tylko ujrzał generała, osłupiał. „Opowiedzno mi, bratku, jakim sposobem Dubrowski ograbił cię i jak cię chciał powiesić?“ Mój ekonom zadrżał i upadł do nóg generała, „Ojcze, jestem winny, w grzech wplątałem się..., skłamałem“. — Kiedy tak, odrzekł generał, to proszę opowiedz pani, jak się wszystko stało, ja zaś posłucham. — Ekonom nie mógł przyjść do siebie. „No cóż, mówił dalej generał, opowiadaj, gdzieś spotkał się z Dubrowskim?“ „Przy dwóch sosnach, ojcze, przy dwóch sosnach.“ — „Cóż on ci powiedział?“ — „Zapytał mnie, czyjś ty, dokąd jedziesz, po co?“ — „No, a potem?“ — „A potem zażądał listu i pieniędzy; oddałem mu list i pieniądze“. — „A on?“ „No, a on ojcze, zgrzeszyłem“. „No, a on co zrobił?“ — „On oddał mi pieniądze i list i powiedział: odejdź z Bogiem, oddaj to na pocztę“. „No!“ „Ojcze, zgrzeszyłem!“ „Rozprawię się ja z tobą gołąbku“, rzekł groźnie generał. A pani niech każe zrewidować kufer tego złodzieja i oddajcie go w moje ręce, już ja mu dam nauczkę. Wiedzcie, że Dubrowski był sam oficerem gwardji i nie chciałby skrzywdzić kolegi“. Domyśliłam się kim była jego wielmożność — nie było co się spierać. Woźnice przywiązali ekonoma na koźle kolaski; pieniądze się znalazły; generał zjadł u mnie obiad, poczem natychmiast odjechał i zabrał z sobą ekonoma. Ekonoma znaleziono nazajutrz w lesie, przywiązanego do dębu i odartego jak lipę. Wszyscy w milczeniu słuchali opowiadania Anny Sawiszny, zwłaszcza panienki. Wiele z nich w tajemnicy życzyło dobrze Dubrowskiemu, widząc w nim romantycznego bohatera, szczególnie Marja Cyrylówna, gorąca marzycielka, nasycona tajemniczemi potwornościami pani Radcliff.
— I ty przypuszczasz Anno Sawiszno, że u ciebie był sam Dubrowski? zapytał Cyryl Piotrowicz. Bardzo się mylisz. Nie wiem, kto gościł u ciebie, ale nie Dubrowski.
— Jakto ojcze, nie Dubrowski? A któż, jeśli nie on odważa się wyjść na drogę, aby zatrzymywać podróżnych i rewidować ich?
— Nie wiem, a napewno nie Dubrowski. Przypominam go sobie, jako dziecko; nie wiem czy poczerniały mu włosy — ale wtedy był on kędzierzawym, o jaśniutkich włosach chłopcem — wiem również, że Dubrowski jest o pięć lat starszy od mojej Maszy i skutkiem tego ma nie trzydzieści pięć jeno około dwudziestu trzech lat.
— Święta prawda, wasza wielmożność, oświadczył isprawnik, mam w kieszeni rysopis Włodzimierza Dubrowskiego. Powiedziano w nich dokładnie, że ma on dwadzieścia trzy lata.
— A! rzekł Cyryl Piotrowicz, właśnie, przeczytajcie a my posłuchamy — nie źle będzie znać jego rysopis, a nuż nawinie się na oczy, to już się nie wymknie.
Isprawnik wyjął z kieszeni dość zasmarowany arkusz papieru, rozłożył go z powagą i zaczął czytać przeciągle:
„Rysopis Dubrowskiego, zestawiony na podstawie opowiadań jego byłej czeladzi dworskiej:
Dwadzieścia dwa lata, wzrostu średniego, o gładkiej twarzy, brodę goli, oczy ma czarne, włosy ryże, nos prosty. Szczególne znamiona: żadnych“.
I już wszystko? zapytał Cyryl Piotrowicz.
— Wszystko! odpowiedził isprawnik, składając papier.
— Winszuję, panie isprawniku! Oto papier! Według takiego rysopisu nie łatwo będzie wam znaleźć Dubrowskiego! Któż nie jest bowiem średniego wzrostu, kto nie ma ryżych włosów, nieprosty nos i nie czarne oczy? Założę się: trzy godziny można rozmawiać z samym Dubrowskim i nie domyślić się, z kim Bóg zetknął. Nie można powiedzieć, sprytne główki urzędnicze.
Isprawnik, włożywszy spokojnie papier do kieszeni zabrał się do gęsi z kapustą; tymczasem służba zdążyła kilka razy obejść gości, nalewając kieliszki. Odkorkowano z hukiem kilka butelek wina cymlańskiego, które pito pod mianem szampana; twarze zaczynały się rumienić, rozmowa stała się bardziej gwarna, bez związku i wesoła.
— Nie, mówił dalej Cyryl Piotrowicz, nie ujrzymy już takiego isprawnika, jakim był nieboszczyk Taras Aleksiejewicz! Szkoda, że spalono chwata, gdyż nie wymknąłby się mu ani jeden człowiek z szajki. Wyłowiłby on wszystkich co do jednego, a sam nawet Dubrowski nie wykręciłby się od niego. Taras Aleksiejewicz wziąć pieniądze od niego wziąłby, aleby i jego samego nie wypuścił. Taki miał nieboszczyk zwyczaj. Niema co, widać, że ja powinienem się wziąć do tej sprawy i ruszyć na rozbójników ze swymi domownikami. Na początek wyprawię ze dwudziestu, a oni już oczyszczą złodziejski las; lud nie tchórzliwy, każdy w pojedynkę chodzi na niedźwiedzia, nie przestraszy się zbójców.
— A czy wasz niedźwiedź zdrów, ojcze Cyrylu Piotrowiczu? rzekł Anton Pafnucewicz wspomniawszy przy tych słowach o swym kosmatym znajomku i o pewnych figlach, których stał się kiedyś ofiarą.
— Misza obiecywał długie życie, odparł Cyryl Piotrowicz; umarł bohaterską śmiercią z ręki wroga. Ot, tam jest jego zabójca! — Cyryl Piotrowicz wskazał nauczyciela francuza. Pomścił on twoją... za pozwoleniem, pamiętasz?
— Jakże nie pamiętać?, rzekł Anton Pafnucewicz, drapiąc się po głowie; dobrze pamiętam A więc Misza umarł? Szkoda Miszy, na Boga, szkoda! jaki to był figlarz! jaki mądrala! Takiego drugiego niedźwiedzia nie znajdziesz. Lecz musie go zabił?
Cyryl Piotrowicz zaczął opowiadać z wielkiem zadowoleniem o czynie swojego francuza, gdyż miał ów miły nałóg chełpienia się wszystkiem, co tylko go otaczało. Goście z uwagą słuchali opowieści o śmierci Miszy i ze zdumieniem spoglądali na Leforża, który nie podejrzewając, iż była mowa o jego męstwie, siedział spokojnie na swem miejscu i czynił uwagi o przyzwoitości swemu niesfornemu wychowańcowi.
Około siódmej godziny wieczorem, niektórzy goście chcieli odjeżdżać, lecz gospodarz rozweselony ponczem, kazał zamknąć wrota i oświadczył, że nie wypuści z dworu nikogo, aż do następnego ranka. Wkrótce zabrzmiała muzyka, otwarły się drzwi salonu i rozpoczął się bal. Gospodarz i jego najbliżsi towarzysze siedzieli w kącie, popijając szklankę za szklanką i lubując się wesołością młodzieży. Starcy grali w karty. Kawalerów, jak zazwyczaj tam, gdzie nie kwateruje żadna ułańska brygada, było mniej niż dam; wszyscy mężczyźni, nadający się do tańca byli zajęci; między nimi zaś wyróżniał się nauczyciel; wszystkie panny wybierały go, znajdując że bardzo dobrze z nim walcować.
Kilka razy tańczył on z Marją Cyrylówną, przyczem panny robiły w ślad za nimi uszczypliwe uwagi. W końcu, koło północy, gospodarz zmęczony przerwał tańce, kazał podać wieczerzę, sam zaś udał się na spoczynek.
Nieobecność Cyryla Piotrowicza dała towarzystwu więcej swobody i żywości; ośmieleni kawalerowie zasiedli obok dam; panny śmiały się i poszeptywały ze swemi sąsiadami; damy rozmawiały głośno przez stół. Mężczyźni pili, kłócili się i śmiali, słowem wieczerza zostawiła po sobie wiele miłych wspomnień.
Jeden tylko człowiek nie brał udziału w powszechnej radości. Antoni Pafnucewicz siedział nasępiony i milczący na swem miejscu, jadł z roztargnieniem i zdawał się bardzo niespokojny. Rozmowy o rozbójnikach wzburzyły jego wyobraźnię. Wkrótce zobaczymy, że miał dostateczne powody, aby się ich obawiać.
Antoni Pafnucewicz, wzywając Boga na świadka, że czerwona szkatułka była pusta, nie kłamał i nie zgrzeszył; czerwona szkatułka była naprawdę pusta, gdyż chowane w niej kiedyś banknoty przeszły do skórzanego worka, który nosił na piersiach pod koszulą. Tą tylko przezornością uspokajał swoje niedowierzanie do wszystkich i wieczną obawę. Zmuszony do nocowania w obcym domu, bał się, aby nie wyznaczono mu noclegu gdzieś w odległej izbie, gdzie łatwo mogliby się dostać złodzieje; szukał odpowiedniego towarzysza i nakoniec wybrał Leforża.
Wygląd jego zdradzający siłę, a zwłaszcza męstwo, okazane w spotkaniu z niedźwiedziem, o którym biedny Antoni Pafnucewicz nie mógł myśleć bez drżenia, zdecydowały o wyborze. Gdy wstano od stołu Antoni Pafnucewicz zaczął się kręcić koło młodego francuza, pochrząkując i pokaszlując, a wreszcie zwrócił się do niego z prośbą.
— Hm! hm! czy nie mógłbym, musie, przenocować w pańskim pokoju, dlatego że, pozwól...
— Que desire monsieur? zapytał Leforż, ukłoniwszy mu się z szacunkiem.
— Ech, bieda! że też ty musie nie nauczyłeś się jeszcze po rosyjsku.
— Że we, mua sze te kusze, czy rozumiesz?
— Monsieur, tres volontiers, odpowiadał Leforż, veuillez donner des ordres en consquence.
— Antoni Pafnucewicz bardzo zadowolony ze swej znajomości francuskiego, poszedł natychmiast wydać zarządzenia.
Goście zaczęli się żegnać i każdy udał się do wyznaczonego pokoju, zaś Antoni Pafnucewicz poszedł z nauczycielem do oficyny. Noc była ciemna. Leforż oświecał drogę latarnią; Antoni Pafnucewicz szedł za nim dość ochoczo, przyciskając czasami do piersi ukryty worek, aby się przekonać, że ma jeszcze pieniądze przy sobie.
Przyszedłszy do oficyny, nauczyciel zapalił świecę i obaj zaczęli się rozbierać; w międzyczasie Antoni Pafnucewicz przechadzał się po pokoju, oglądając zamki i okna i kiwając głową przy tych mało pocieszających oględzinach. Drzwi zamykały się na jeden spust, okna nie miały jeszcze podwójnych ram. Chciał się poskarżyć Leforżowi, ale jego znajomość francuskiego języka była zbyt ograniczona dla tak złożonej historji. Francuz go nie zrozumiał i Antoni Pafnucewicz musiał wyrzec się swoich skarg. Posłania ich stały naprzeciw siebie; obaj położyli się i nauczyciel zgasił świecę.
— Purkua wu tusze, purkua wu tusze? krzyknął Anton Pafnucewicz, łącząc błędnie rosyjskie słowo „tuszyć“ (gasić) z końcówką francuską. Nie mogę dormir po ciemku.
Leforż nie zrozumiał jego wołania i życzył mu dobrej nocy.
— Przeklęty bisurmanie! warknął Spicyn, owijając się w kołdrę. Potrzebne mu było gasić świecę. Tem gorzej dla niego, gdyż ja nie mogę spać bez światła. Musie, musie, mówił dalej, że we awek wu parle.
Lecz francuz nie odpowiadał i wkrótce zachrapał.
— Chrapie bestja francuz, pomyślał Antoni Pafnucewicz, mnie zaś sen wcale nie przychodzi do głowy; tylko patrzeć, wejdą złodzieje przez otwarte drzwi lub wlezą przez okno, a jego i armatami się nie dobudzisz. Musie! a musie! — niech cię djabeł porwie! Antoni Pafnucewicz zamilkł, zmęczenie i opary wódki przezwyciężyły zwolna jego bojaźń; zaczął drzemać i wkrótce sen ogarnął go całkowicie.
Teraz poprosimy czytelnika o pozwolenie wyjaśnienia ostatnich wydarzeń w naszej powieści, przez poprzedzającego wypadki, których nie zdążyliśmy jeszcze opowiedzieć.
Na stacji X, w domu nadzorcy, o którym już wspomnieliśmy, siedział w kącie przejezdny, o wyglądzie spokojnym i cierpliwym, zdradzającym włóczęgę lub cudzoziemca, t. j. człowieka nie mającego głosu na pocztowym trakcie. Bryczka jego stała na dziedzińcu, oczekując na wysmarowanie. Leżał w niej mały kuferek, wyraźne świadectwo niezbyt dostatniego majątku. Przejezdny nie żądał ani herbaty, ani kawy, poglądał w okno i pogwizdywał ku wielkiemu niezadowoleniu siedzącej za parawanem żony nadzorcy.
— Ot nasłał Bóg świstuna, mówiła półgłosem jak to pogwizduje! żebyś pękł, przeklęty bisurmanie.
— To cóż? rzekł nadzorca, cóż złego? niech sobie gwiżdże.
— Co złego? odrzekła gniewna małżonka, a czy nie znasz przysłowia.
— Jakiego przysłowia? Że gwizdanie wypędza pieniążki? I, Pachomowna! — u nas gwiżdż lub nie gwiżdż, a pieniędzy zawsze jak nie było tak niema.
— Odprawże go Lidorycz. Też chętka zatrzymywać go. Daj mu konie i niech przepadnie do djabła.
— Poczekaj, Pachomowna; w stajni są tylko trzy trójki, czwarta wypoczywa. Tylko patrzeć lepszych przejezdnych, nie chcę opowiadać swym karkiem za francuza. Ot, sprawdza się, już jadą! Ehe-he, a jak prędko! czy też nie jaki generał?
Przed gankiem zatrzymał się powóz. Sługa zeskoczył z kozła, otworzył drzwi i za chwilę wszedł do nadzorcy młodzieniec w wojskowym płaszczu w białej czapce; tuż za nim wniósł sługa szkatułkę i postawił ją na oknie.
— Koni! rzekł oficer rozkazującym głosem.
— Natychmiast! odpowiedział nadzorca, proszę o kartę podróży.
— Nie mam karty podróży. Jadę niedaleko... Czyż mnie nie poznajesz?
Nadzorca zakrzątał się i pobiegł przywołać furmanów. Młodzieniec zaczął przechadzać się po izbie, wszedł za parawan i cicho zapytał nadzorczyni: Kim jest przejezdny?“
— Bóg to wie, odrzekła nadzorczyni, jakiś tam francuz; ot już pięć godzin jak wyczekuje koni i gwiżdże. Dokuczył, przeklęty.
— Młody człowiek zagadnął przejezdnego po francusku,
— Dokąd pan jedzie? zapytał.
— Do pobliskiego miasta, odparł francuz; stamtąd udam się do pewnego dziedzica, który mnie przyjął bez widzenia za nauczyciela. Myślałem, że dziś będę już na miejscu, lecz pan nadzorca, zdaje się, sądzi inaczej. W tym kraju trudno o konie panie oficerze.
— A do którego z tutejszych ziemian pan jedzie? zapytał oficer.
— Do Trojekurowa, odrzekł francuz.
— Do Trojekurowa? Któż to taki, ten Trojekurow?
— Ma foi, monsieur, słyszałem o nim mało dobrego. Mówią, że to pan dumny i samowolny, brutalny w obejściu z domownikami, że nikt nie może z nim zżyć się, że wszyscy drżą na dźwięk jego imienia, że z nauczycielami nie robi ceremonji.
— Zlituj się pan! i pan decyduje się pracować u takiego potwora?
— Cóż robić, panie oficerze? Proponuje dobrą pensję, 3000 rubli na rok i wszystkie potrzeby. Być może, że jestem szczęśliwszy od innych. Mam staruszkę matkę, pół pensji będę jej odsyłał na utrzymanie, a z resztą mogę uskładać przez pięć lat maleńki kapitał, dostateczny dla zdobycia przyszłej niezależności. Wtedy, bon soir, jadę do Paryża i biorę się do handlowych interesów.
— Czy zna pana kto w domu Trojekurowa? zapytał.
— Nikt, odparł nauczyciel. Wezwał mnie z Moskwy przez jednego ze swoich przyjaciół, którego kucharz jest moim ziomkiem i polecił mnie. Trzeba panu wiedzieć, że kształciłem się nie na nauczyciela, lecz na cukiernika, ale powiedziano mi, w waszym kraju stan nauczycielski jest bez porównania korzystniejszy.
Oficer zamyślił się, „Proszę posłuchać, przerwał francuzowi, a coby było gdyby panu zamiast tej przyszłości zaproponowano 10,000 rubli gotówką z warunkiem, iż pan natychmiast wyjedzie z powrotem do Paryża?“
Francuz spojrzał na oficera ze zdziwieniem, uśmiechnął się i pokiwał głową.
— Konie gotowe! rzekł wchodząc nadzorca.
Służący potwierdził to samo.
— Zaraz — odpowiedział oficer. Wyjdźcie stąd na chwilę. (Nadzorca i sługa wyszli). Nie żartuję, mówił dalej po francusku. 10.000 rubli mogę panu dać, potrzebna mi tylko pańska nieobecność i pańskie papiery.
Przy tych słowach otworzył szkatułkę i wyjął kilka paczek banknotów.
Francuz wybałuszył oczy, nie wiedząc, co myśleć.
— Moja nieobecność... moje papiery? powtarzał ze zdumieniem. Oto moje papiery... lecz pan żartuje?
Poco panu moje papiery?
— To pana nic nie obchodzi. Pytam: godzi się pan czy nie?
Francuz, wciąż jeszcze nie wierząc własnym uszom, podał papiery młodzieńcowi, który je szybko przejrzał.
— Pański paszport... Dobrze; list rekomendacyjny... zobaczymy; metryka urodzenia... wspaniale. No, oto pańskie pieniądze, niech się pan zabiera z powrotem. Żegnam.
Francuz stał, jak wryty. Oficer wrócił.
— Zapomniałem o najważniejszem. Proszę mi dać słowo honoru, że to wszystko zostanie między nami... pańskie słowo honoru.
— Moje słowo honoru, — odparł francuz. Lecz moje papiery? Cóż ja bez nich pocznę?
— W pierwszem mieście zawiadomi pan, że ograbił pana Dubrowski. Uwierzą panu i dadzą potrzebne zaświadczenie. Żegnam; niech panu Bóg pozwoli wrócić czemprędzej do Paryża i zastać matkę w dobrem zdrowiu.
Dubrowski wyszedł z izby, siadł do powozu i pojechał.
Nadzorca patrzył przez okno i gdy powóz odjechał, zwrócił się do żony z okrzykiem: „Pachomowna! wiesz co? to był Dubrowski“. Nadzorczyni podskoczyła do okna, lecz już zapóźno. Dubrowski był daleko. Zaczęła besztać męża: „Boga ty się nie boisz, dlaczegoś mi nie powiedział tego wcześniej, chociażbym spojrzała na Dubrowskiego, a teraz czekaj, aż zjedzie znowu. Naprawdę jesteś bez sumienia, bez sumienia!“
Francuz stał, jak wryty. Umowa z oficerem, pieniądze — wszystko wydawało mu się snem. Lecz zwitki banknotów leżały tuż, w jego kieszeni i wymownie świadczyły o prawdziwości niezwykłego zdarzenia.
Postanowił wynająć konie do miasta. Woźnica powiózł go stępa i w nocy dowlókł go do miasta.
Nie dojeżdżając rogatek, przy których zamiast strażnika stała rozwalona budka, francuz kazał zatrzymać, wylazł z bryczki i poszedł piechotą, dając woźnicy na migi do zrozumienia, że bryczkę i kufer darowuje mu na wódkę. Woźnica był podobnie zdumiony jego szczodrością, jak sam francuz propozycją Dubrowskiego. Wywnioskowawszy tylko, że niemiec zwarjował, woźnica podziękował mu gorliwym ukłonem i, nie uważając za opowiednie wjeżdżać do miasta, udał się do znanego sobie zakładu rozrywek, którego właściciel był jego przyjacielem. Tam spędził całą noc i nazajutrz rano trójką odjechał do domu, bez bryczki i bez kuferka, z obrzękłą twarzą i czerwonemi oczami.
Dubrowski, zdobywszy papiery francuza, zjawił się śmiało, jak widzieliśmy u Trojekurowa i zamieszkał w jego domu. Jakiemi nie były jego tajemne zamiary (poznamy je później), w postępowaniu swojem nie objawił nic zdrożnego. To prawda, że zajmował się mało wychowaniem małego Saszy, dawał mu zupełną wolność dokazywania i niezbyt surowo karcił za lekcje, zadawane tylko dla formy, natomiast z wielkiem zajęciem pilnował muzykalnych postępów swej uczennicy, a często całemi godzinami siadywał z nią przy fortepianie. Wszyscy lubili młodego nauczyciela: Cyryl Piotrowicz za jego odważne zachowanie na łowach, Marja Cyrylówna za bezgraniczną gorliwość i niewolnicze oddanie się, Sasza za pobłażanie zbytkom, domownicy za dobroć i szczodrość, niewspółmierną z jego stanem majątkowym. On zaś, zdawało się, był przywiązany do całej rodziny i uważał się za jej członka.
O dziesiątej godzinie rano goście, którzy nocowali w Pokrowskiem, schodzili się jeden za drugim do izby stołowej, gdzie kipiał już samowar i siedziała Marja Cyrylówna w porannym stroju, a Cyryl Piotrowicz w bajowym surducie, w pantoflach, pił ze swej obszernej filiżanki, podobnej do miednicy. Ostatni ukazał się Anton Pafnucewicz; był tak blady i wyglądał na tak rozdrażnionego, że widok jego wszystkich uderzył, zaś Cyryl Piotrowicz zapytał go o zdrowie, Spicyn odpowiadał bez żadnego sensu i z przerażeniem spoglądał na nauczyciela, który siedział obok, jakby nic się nie stało. Po pewnej chwili wszedł służący i doniósł Spicynowi, że kolaska jego gotowa. Antoni Pafnucewicz pospiesznie pożegnał się i, nie bacząc na prośby gospodarza, szybko wyszedł z izby i zaraz odjechał. (Gospodarz i goście) nie pojmowali, co się z nim stało, a Cyryl Piotrowicz orzekł, że napewno się objadł. Po herbacie i pożegnalnem śniadaniu inni goście zaczęli się też rozjeżdżać. Wkrótce Pokrowskoje opustoszało i całkowicie weszło w zwyczajny tryb życia.
Przeszło kilka dni i nic się nie zdarzyło godnego uwagi. Życie mieszkańców Pokrowskoje było monotonne. Cyryl Piotrowicz codzień jeździł na polowanie; czytanie, przechadzki, lekcje muzyki zapełniały czas Marji Cyrylównie, szczególnie lekcje muzyki. Zaczęła rozumieć głos swego serca i przyznawała się z mimowolną przykrością, że nie było ono obojętne na zalety młodego francuza. Ów zaś ze swej strony nie przekraczał granic szacunku i ścisłej przyzwoitości, czem łagodził jej dumę i trwożliwe wahania. Z coraz większem zaufaniem oddawała się ona czarującemu przyzwyczajeniu. Nudziła się bez Leforża, w jego obecności zajęta była nim ciągle, chciała wiedzieć o wszystkiem i zawsze się z nim zgadzała. Możliwe, iż nie była jeszcze zakochana, lecz przy pierwszej przypadkowej trudności lub nagłem ciosie losu płomień namiętności mógł wybuchnąć w jej sercu.
Pewnego razu, zeszedłszy do salonu, gdzie czekał[2] szanie na jego pobladłej twarzy. Otworzyła fortepian, zaśpiewała kilka nut, lecz Dubrowski pod pozorem bólu głowy wymówił się, przerwał lekcję i, zamykając nuty, podał jej ukradkiem karteczkę. Marja Cyrylówna, nie zdążywszy się opamiętać, przyjęła ją i w tejże chwili, uczuła swą winę, ale Dubrowskiego już nie było w salonie. Marja Cyrylówna poszła do swojego pokoju i przeczytała, co następuje:
„Proszę być dzisiaj o siódmej godzinie w altanie nad strumykiem; muszę z panią koniecznie pomówić“.
Ciekawość jej była silnie rozbudzona. Oddawna oczekiwała wyznania, pragnąc i bojąc się go. Byłoby jej miło usłyszeć potwierdzenie tego, czego się domyślała i czuła, że nieprzystojnem byłoby dla niej wysłuchiwanie zwierzeń takich od człowieka, który ze względu na stan swój nie mógł mieć nadziei na otrzymanie jej ręki. Postanowiła pójść na spotkanie, lecz wahała się, czy przyjąć wyznanie nauczyciela z arystokratycznym niesmakiem, czy z zapewnieniem przyjaźni, czy wesołym żartem, czy też z milczącem pobłażaniem. Tymczasem co chwila spoglądała na zegar. Zapadł zmierzch; wniesiono świece; Cyryl Piotrowicz zasiadł do gry w bostona z przejezdnymi sąsiadami; zegar w stołowym wybił trzy kwadranse na siódmą, a Marja Cyrylówna cichutko wyszła na ganek, obejrzała się naokół i pobiegła do ogrodu.
Noc była ciemna, niebo pokryte chmurami, nie było nic widać o dwa kroki, lecz Marja Cyrylówna szła po ciemku znanemi ścieżkami i po chwili znalazła się przy altanie; tutaj zatrzymała się, aby odetchnąć i zjawić się przed Leforżem z miną obojętną i beztroską. Lecz Leforż stał już przed nią.
— Dziękuję pani, — rzekł cichym i bolesnym głosem, że pani nie odmówiła mojej prośbie. Byłbym w rozpaczy, gdyby się pani nie zgodziła.
Marja Cyrylówna odpowiedziała przygotowanem zdaniem: „Mam nadzieję, że pan nie zmusi mnie, abym żałowała mojej pobłażliwości... On milczał i, zdawało się, zbierał siły. Okoliczności wymagają... powinienem panią opuścić, rzekł nakoniec; może pani wkrótce usłyszy... lecz przed rozstaniem powinienem się wytłómaczyć“. Marja Cyrylówna nic nie odpowiadała. W słowach tych widziała wstęp do oczekiwanego wyznania.
— Nie jestem tym, za kogo mnie pani uważa, — mówił dalej, opuściwszy głowę, nie jestem francuzem Leforż — jestem Dubrowski.
Marja Cyrylówna krzyknęła.
— Proszę się nie bać, na miłość boską; pani nie powinna bać się mojego nazwiska. Tak, ja ów nieszczęsny, którego ojciec pani wygnał z ojcowskiego domu, pozbawił kęsa chleba i zmusił do grabieży na szerokich drogach. Lecz pani nie powinna obawiać się mnie ani sama, ani ze względu na niego. Wszystko skończone... przebaczyłem mu: pani go uratowała. Pierwszy mój czyn krwawy miał się dokonać na nim. Chodziłem koło jego domu, oznaczając miejsce wybuchu pożaru, wejście do jego sypialni i sposób, w jaki poprzecinać mu wszystkie drogi ucieczki; wtedy przeszła pani obok mnie, niby niebiańskie zjawisko i serce moje złagodniało. Zrozumiałem, że dom, w którym mieszka pani, jest święty, że żadna istota, związana z panią węzłem krwi, nie może podlegać mojemu przekleństwu. Wyrzekłem się zemsty, jako szaleństwa. Całemi dniami krążyłem wokół ogrodów Pokrowskich w nadzieji ujrzenia zdaleka białej sukni pani. Podczas nieostrożnych przechadzek szedłem za panią, przekradając się od krzaka do krzaka, szczęśliwy myślą, że nie ma dla pani niebezpieczeństwa tam, gdzie ja jestem w ukryciu. W końcu nadarzyła się sposobność... osiedliłem się w waszym domu. Te trzy tygodnie były dla mnie dniami szczęścia; wspomnienie o nich będzie osłodą mojego bolesnego życia... Dziś otrzymałem wiadomość, po której nie mogę już tutaj pozostać. Rozstaję się z panią dziś, zaraz... Lecz przedtem powinienem był się zdemaskować, aby pani mnie nie przeklinała i nie pogardzała mną. Proszę myśleć czasem o Dubrowskim i być przekonaną, że urodził się on dla innych przeznaczeń, że dusza jego umiała panią kochać, że nigdy... Naraz rozległ się silny gwizd i Dubrowski zamilkł. Chwycił jej rękę i przycisnął do gorejących ust. Gwizd powtórzył się. „Przebacz pani, rzekł Dubrowski, wołają mnie, jedna minuta może mnie zgubić.“ Odszedł... Marja Cyrylówna stała nieruchomo. Dubrowski wrócił i znowu wziął ją za rękę. „Jeżeli dosięgnie panią kiedy nieszczęście i nie będzie pani od nikogo oczekiwała pomocy i opieki, czy obiecuje mi pani w takim wypadku zwrócić się do mnie, żądać odemnie wszelkich środków do wybawienia pani? Czy może mi pani przyrzec, że nie odtrąci mojego oddania?“
Marja Cyrylówna płakała w milczeniu. Gwizd rozległ się po raz trzeci.
— Pani mnie gubi! krzyknął Dubrowski, nie odejdę, dopóki nie odpowie mi pani: czy przyrzeka pani czy nie?
— Przyrzekam! wyszeptała nieszczęsna piękność.
Marja Cyrylówna wracała z ogrodu poruszona widzeniem z Dubrowskim. Wydawało się jej, że na dziedzińcu znajdowało się dużo ludzi, przy ganku stała trójka, ludzie biegali, dom był na nogach; zdaleka słyszała głos Cyryla Piotrowicza i pośpiesznie zdążała do swego pokoju, bojąc się, żeby nie zauważono jej nieobecności. W salonie spotkała się z Cyrylem Piotrowiczem; goście otoczyli isprawnika, naszego znajomego, i zasypywali go pytaniami. Isprawnik w podróżnym stroju, uzbrojony od stóp do głowy, odpowiadał im z miną tajemniczą i zakłopotaną. „Gdzieś ty była Maszo? zapytał Cyryl Piotrowicz — czyś nie spotkała pana Leforża?“ Masza z przymusem tylko mogła zaprzeczyć. „Wyobraź sobie, mówił dalej Cyryl Piotrowicz, isprawnik przyjechał go aresztować i zapewnia mnie, że to sam Dubrowski“.
— Wszystkie oznaki wasza wielmożność, rzekł z uszanowaniem isprawnik. — „Och, bracie, przerwał Cyryl Piotrowicz, wynoś się dokąd chcesz ze swojemi oznakami. Ja ci mojego francuza nie wydam, dopóki sam nie zbadam sprawy. Jak można wierzyć słowom Antona Pafnucewicza, tchórza i chama; przyśniło mu się, że nauczyciel chciał go ograbić. Dlaczegoż nie powiedział mi o tem ani słowa tego samego ranka...“
— Francuz go zastraszył, wasza wielmożność, odparł isprawnik i zaprzysiągł go, że będzie milczał. — „Bzdury, zdecydował Cyryl Piotrowicz, zaraz ja to wywiodę wszystko na czystą wodę. Gdzież nauczyciel?“ zapytał wchodzącego sługę. — „Nie znaleziono go nigdzie, odrzekł sługa. „A więc odszukać go! — krzyknął Trojekurow, zaczynając się wahać. Pokaż mi ten twój rysopis zachwalany, rzekł do isprawnika, który mu natychmiast podał papier. Hm! hm! dwadzieści trzy lata i t. d. To tak, lecz to jeszcze niczego nie dowodzi. Cóż nauczyciel?“ Nie znaleziono, brzmiała powtórna odpowiedź. Cyryl Piotrowicz zaczynał się niepokoić; Marja Cyrylówna była napół żywa. „Zbladłaś Maszo, zauważył ojciec, czy cię przestraszono?“
— Nie, ojczulku, odrzekła Masza, boli mnie głowa. — Idź Maszo do swego pokoju i bądź spokojna“. Masza pocałowała go w rękę i czemprędzej poszła do swego pokoju, rzuciła się na łóżko i zaniosła się histerycznem łkaniem. Zbiegły się służące rozebrały ją i ledwie z trudem zdołały ją uspokoić za pomocą zimnej wody i wszelkich możliwych spirytusów; położono ją; zapadła w sen.
Tymczasem francuza nie znajdowano. Cyryl Piotrowicz chodził tam i nazad po pokoju głośno pogwizdując „Grom zwycięstwa niech rozebrzmi.“ Goście poszeptywali między sobą; isprawnik zdawało się ogłupiał; francuza nie znaleziono. Prawdopodobnie zdążył ukryć się i był uprzedzony. Lecz przez kogo i jak? — to było tajemnicą.
Wybiła godzina jedenasta i nikt nie myślał o spaniu. W końcu Cyryl Piotrowicz rzekł gniewnie do isprawnika: „No co? przecież nie zostaniesz tu do świtu, mój dom to nie zajazd. Nie twego sprytu bracie trzeba, aby schwytać Dubrowskiego, jeżeli to Dubrowski nawet. Zabieraj się do domu, a na przyszłość bądź roztropniejszy. A i państwu czas do domu mówił dalej zwróciwszy się do gości. Każcie zaprzęgać, chce mi się spać“.
Minął czas pewien bez żadnego szczególnego wypadku. Ale na początku następnego lata zmieniło się wiele w rodzinnem życiu Cyryla Piotrowicza. O trzydzieści wiorst od niego znajdował się bogaty majątek księcia Werejskiego. Książę przez długi czas przebywał na obczyźnie; całym majątkiem jego zarządzał major rezerwy i nie było żadnych stosunków między Pokrowskoje a Arbatowem. Ale w końcu maja książę powrócił z zagranicy i zajechał do swej wsi, której nigdy jeszcze nie widział. Przywykły do rozrywek, nie mógł znieść samotności i na trzeci dzień po swym przyjeździe wybrał się na obiad do Trojekurowa, z którym znał się niegdyś.
Książę miał około pięćdziesiątki, lecz wyglądał o wiele starzej. Różne nadużycia zwątliły jego zdrowie i wyryły na nim swą niestartą pieczęć. Niezależnie od tego, wygląd jego był miły, zwracający uwagę, nałóg zaś przebywania stale w towarzystwie nadawał mu pewnego rodzaju cechę uprzejmości, zwłaszcza dla kobiet. Odczuwał ciągły brak rozrywek, stale nudził się. Cyryl Piotrowicz był nadzwyczaj zadowolony jego odwiedzinami, uznał je za dowód szacunku człowieka światowego. Według swego zwyczaju zaczął przyjmować go przeglądem swego gospodarstwa i zaprowadził go do psiarni. Lecz książę o mało nie zatchnął się w psiej atmosferze i wyszedł pośpiesznie, zatykając nos naperfumowaną chusteczką. Nie podobał mu się też staroświecki ogród ze strzyżonemi lipami, kwadratową sadzawką i regularnemi alejami; lubił ogrody angielskie i tak zwaną przyrodę — ale chwalił i zachwycał się. Służący zawiadomił, że jedzenie podano. Poszli na obiad. Książę utykał, zmęczony przechadzką i już żałował swej wizyty.
Lecz w salonie przywitała ich Marja Cyrylówna i stary hultaj był oszołomiony jej pięknością. Trojekurow usadowił gościa przy niej. Książę ożywił się w jej towarzystwie, poweselał i zdołał kilkakrotnie zwrócić jej uwagę ciekawem opowiadaniem. Po obiedzie Cyryl Piotrowicz zaproponował jazdę wierzchem, lecz książę wymówił się, wskazując na swe obuwie sukienne i, żartując na temat swojej podagry. Zaprojektował przejażdżkę na linijce, żeby nie rozłączać się ze swą miłą sąsiadką. Zaprzęgnięto linijkę. Starcy i piękność siedli we trójkę i pojechali. Rozmowa trwała nieprzerwanie. Marja Cyrylówna z zadowoleniem słuchała pochlebnych i wesołych umizgów światowca, gdy naraz Werejski, zwróciwszy się do Cyryla Piotrowicza, zapytał: co znaczy ten spalony budynek i czy do niego należy. Cyryl Piotrowicz zasępił się. Wspomnienie które budziło w nim pogorzelisko, nie były przyjemne. Odpowiedział, że ziemia ta należy teraz do niego, przedtem zaś była własnością Dubrowskiego. „Dubrowskiego? powtórzył Werejski, jakto, tego słynnego rozbójnika?“
— Jego ojca, odparł Trojekurow, ale i ojciec był porządnym rozbójnikiem.
— Gdzież się podział nasz Rinaldo? Schwytany, czy żyje?
— I żyje i jest wolny. Ach, książę! Dubrowski był i u ciebie?
— Tak, w przeszłym roku, zdaje się, coś spalił czy zrabował. Nieprawda, Marjo Cyrylówno, że byłoby to ciekawsze zaznajomić się bliżej z tym romantycznym bohaterem?
W dwa dni po tej wizycie Cyryl Piotrowicz wybrał się z córką w gościnę do księcia Werejskiego. Podjeżdżając do X., nie mógł dowoli nasycić się widokiem czystych i wesołych chat chłopskich i kamiennego dworu pańskiego, budowanego w stylu angielskich zamków. Przed domem słała się gęsta i zielona łąka, na której pasły się szwajcarskie krowy, brzękając dzwoneczkami. Ze wszystkich stron otaczał dom rozległy park. Gospodarz przywitał gości na ganku i podał rękę młodej piękności. Weszli do wspaniałej sali, gdzie był nakryty stół na trzy osoby. Książę podprowadził gości do okna, skąd roztaczał się prześliczny widok. Pod oknami przepływała Wołga, a po niej płynęły ładowne barki pod wydętemi żaglami i śmigały rybackie łodzie, tak wymownie nazwane „duszegubkami“. Za rzeką ciągnęły się wzgórza i pola; kilka drzew ożywiało okolicę. Potem zajęto się oglądaniem galerji obrazów, zakupionych przez księcia w obcych krajach. Książę wyjaśniał Marji Cyrylównie ich rozliczne zalety i braki. Mówił o obrazach nie konwencjonalnym językiem profesorskim znawcy, lecz z uczuciem i wyobraźnią. Marja Cyrylówna słuchała go z przyjemnością. Usiedli przy stole. Trojekurow uczcił w całej pełni wina swego amfitrjona i sztukę jego kucharza, zaś Marja Cyrylówna nie czuła najmniejszego nawet zakłopotania lub przymusu w rozmowie z człowiekiem, którego widziała dopiero po raz drugi. Po obiedzie gospodarz zaproponował przechadzkę do ogrodu. Pito kawę w altanie, na brzegu rozległego jeziora, usianego wyspami. Nagle rozebrzmiała łagodna muzyka i sześciowiosłowa łódź przybiła do samej altany. Pojechali po jeziorze, obok wysp i zwiedzali niektóre z nich; na jednej znajdowali marmurowy posąg, na drugiej samotną pieczarę, na trzeciej pomnik z tajemniczym napisem, budzący w Marji Cyrylównie dziewczęcą ciekawość niedostatecznie zaspokojoną umyślnemi niedomówieniami księcia. Czas przeszedł niepostrzeżenie. Zapadał zmierzch. Książę pod pozorem chłodu i rosy przynaglał do powrotu; oczekiwał ich samowar. Książę prosił Marję Cyrylównę, aby gospodarzyła w domu kawalerskim. Ona zaś nalewała herbatę, słuchając niewyczerpanych opowieści uprzejmego gadacza. Naraz rozległ się wystrzał i rakieta zabłysła na niebie... Książę podał szal Marji Cyrylównie i poprosił ją i Trojekurowa na balkon. Przed domem w ciemności zapłonęły rożnokolorowe ognie, zawirowały, sypnęły w górę jak kłosy, polały się jak fontanny, padały jak deszcz, jak gwiazdy gasły i znów płonęły. Marja Cyrylówna cieszyła się jak dziecko. Książę Werejski radował się jej zachwytem, a Trojekurow był niezwykle zadowolony z niego, gdyż przyjmował tout les frais księcia, jako dowód szacunku i chęci dogodzenia sobie.
Marja Cyrylówna siedziała w swoim pokoju, wyszywając na bębenku, przy otwartem oknie. Nie myliła się w barwach jedwabiu, jak kochanka Konrada, która w miłosnem roztargnieniu wyhaftowała różę zielonym jedwabiem. Pod igłą jej kanwa odbijała nieomylnie wzór; mimoto myśli jej nie uczestniczyły w pracy — odbiegły daleko.
Nagle przez okno cichutko wsunęła się ręka, ktoś położył jej na ręce list i umknął, zanim Marja Cyrylówna zdążyła się opamiętać. Równocześnie wszedł służący i wezwał ją do Cyryla Piotrowicza. Z drżeniem ukryła list za gors i pośpiesznie udała się do gabinetu ojca.
Cyryl Piotrowicz nie był sam. Książę Werejski siedział u niego. W chwili pojawienia się Marji Cyrylówny książę wstał i milcząc ukłonił się z pomieszaniem niezwykłem sobie. „Podejdź tutaj, Maszo, rzekł Cyryl Piotrowicz. Powiem ci nowinę, która spodziewam się, ucieszy cię. Oto twój narzeczony, książę stara się o ciebie“.
Masza osłupiała; śmiertelna bladość pokryła jej policzki. Milczała. Książę podszedł do niej, wziął ją za rękę i ze wzruszeniem zapytał: czy godzi się być sprawczynią jego szczęścia. Masza milczała.
— Godzi się, naturalnie, że się godzi, rzekł Cyryl Piotrowicz; ale rozumiesz książę, iż dziewczynie trudno wypowiedzieć to słowo. Ano dzieci pocałujcie się i bądźcie szczęśliwi.
Masza stała nieruchomo; stary książę pocałował ją w rękę. Naraz łzy stoczyły się po jej bladej twarzy. Książę lekko zmarszczył się.
— Idź, idź, idź! rzekł Cyryl Piotrowicz, osusz swoje łzy i wróć do nas wesolutka. One wszystkie płaczą przy zaręczynach, mówił dalej, zwróciwszy się do Werejskiego; to już taki ich obyczaj. Teraz, książę, pomówimy o sprawach t. j. o posagu,
Marja Cyrylówna wyzyskała gorliwie pozwolenie odejścia. Pobiegła do swego pokoju, zamknęła się i puściła wodze łzom, wyobrażając siebie jako żonę starego księcia; wydał się jej nagle wstrętnym i nienawistnym... Małżeństwo trwożyło ją, jak całun, jak mogiła!... „Nie, nie! — powtarzała w rozpaczy, lepiej do klasztoru, raczej wyjdę za Dubrowskiego...“ Wtedy przypomniała sobie list i gorączkowo wzięła się do czytania, przeczuwając, że był od niego. Rzeczywiście był pisany przez niego i zawierał tylko te słowa:
„Wieczorem, o dziesiątej na starem miejscu...“
Księżyc jaśniał; wiejska noc była cicha; zrzadka zrywał się wiaterek i cichy szelest przebiegał po całym ogrodzie.
Jak lekki cień zbliżyła się młoda kobieta do miejsca naznaczonego spotkania. Nikogo jeszcze nie było widać, gdy nagle z za altany zjawił się przed nią Dubrowski. „Wiem wszystko, rzekł do niej cichym i bolesnym głosem, proszę pamiętać o swem przyrzeczeniu.“
— Pan proponuje mi swoją opiekę? — odrzekła Masza, lecz niech się pan nie gniewa, ona napawa mnie strachem. Jakim sposobem chce mi pan pomóc.
— Mógłbym panią uwolnić od nienawistnego człowieka.
— Na Boga, niech go pan nie tknie, nie śmie tknąć, jeżeli pan mnie kocha. Nie chcę być winną jakiejś przerażającej rzeczy...
— Nie tknę go, wola pani jest dla mnie święta. Winien on pani życie. Nigdy nie będzie dokonana zbrodnia w imię pani. Pani powinna być czysta nawet w swoich przestępstwach. Ale jak ocalę panią przed brutalnością ojca?
— Jest jeszcze nadzieja; spodziewam się, że wzruszę go swemi łzami i rozpaczą. Uparty on, ale tak mnie kocha.
— Niech pani nie żywi nadziei daremnie; w tych łzach ujrzy on tylko zwyczajną bojaźliwość i wstręt, właściwy wszystkim młodym dziewczętom, gdy wychodzą zamąż nie z miłości lecz ze zdrowego rozsądku; a jeśli on nabije sobie głowę chęcią uszczęśliwienia pani wbrew jej samej? jeżeli siłą poprowadzą panią do ślubu, aby poddać panią na zawsze władzy postarzałego męża?...
— Wtedy... wtedy nie ma co robić... niech pan przyjdzie po mnie, będę pańską żoną.
Dubrowski zadygotał; blada twarz jego pokryła się krwawym rumieńcem i naraz stała się bledszą niż przedtem. Długo milczał, schyliwszy głowę.
— Niech pani zbierze wszystką energję ducha, błaga ojca, rzuci się do nóg jego, przedstawi mu całą okropność przyszłości, swoją młodość więdnącą obok zrujnowanego i lubieżnego starca, niech pani powie, że bogactwo nie da pani ani jednej chwili szczęścia; zbytek raduje tylko nędzę i to na krótko wskutek nieprzyzwyczajenia; proszę nie dać mu spokoju, nie bać się jego gniewu, ani gróźb, dopóki zostanie chociaż cień nadzieji; na miłość boską nie dać mu spokoju. Jeżeli zaś nie będzie innego środka — niech się pani zdecyduje na brutalne wyznanie, proszę powiedzieć, iż jeśli będzie nieubłagany to... to pani znajdzie straszliwą opiekę...
Tu Dubrowski zasłonił twarz rękami; zdawało się, że brakło mu tchu. Masza płakała.
— Nędzna, nędzna moja dola! rzekł on gorzko wzdychając. Oddałbym za panią życie; widywać panią chociaż zdaleka, dotykać ręki pani było dla mnie upojeniem i gdy odsłania się możność przyciśnięcia pani do serca i rzec: ja twój na wieki — nędzny! muszę wystrzegać się szczęścia i odtrącić je od siebie wszystkiemi siłami! Nie śmiem upaść do nóg pani i dziękować niebu za niepojętą, niezasłużoną nagrodę. O! jak powinienem nienawidzieć tego... lecz czuję, że teraz w mem sercu nie ma miejsca na nienawiść.
W milczeniu objął jej stan i milcząc przyciągnął ją ku swemu sercu. Z ufnością skłoniła głowę na ramię młodego zbójcy — oboje milczeli...
Czas leciał. „Pora“, rzekła wkońcu Masza. Dubrowski jakby się ocknął ze snu. Wziął jej rękę i nałożył jej na palec pierścień. „Gdy pani zdecyduje się mnie zawezwać, rzekł, proszę przynieść ten pierścień tutaj i opuścić w dziuplę tego dębu; będę wiedział co robić.“
Zaręczyny księcia Werejskiego nie były już tajemnicą dla sąsiadów. Cyryl Piotrowicz odbierał powinszowania; przygotowywano się do wesela. Masza z dnia na dzień odkładała ostateczną odpowiedź. Tymczasem zachowanie się jej wobec starego narzeczonego było chłodne i wymuszone. Książę nie troszczył się o to; nie starał się o miłość, kontentując się milczącą zgodą.
Lecz czas płynął. Masza zdecydowała się w końcu działać i napisała list do Werejskiego. Usiłowała rozbudzić w jego sercu wielkoduszność, otwarcie przyznając się, że nie miała do niego najmniejszego przywiązania, błagała, aby zrzekł się jej ręki i, żeby bronił jej przed władzą rodzica. Delikatnie wręczyła list księciu, który przeczytał go na boku i wcale się nie wzruszył otwartością narzeczonej. Przeciwnie uznał za konieczne przyśpieszenie wesela i w tym celu uważał za stosowne pokazać list przyszłemu teściowi.
Cyryl Piotrowicz wściekł się; ledwie że gwałtem zdołał książę namówić go, by nic nie okazywał Maszy, iż wie o jej liście. Cyryl Piotrowicz zgodził się nie wspominać jej o tem, lecz postanowił nie tracąc czasu wyznaczyć wesele na dzień następny. Książę uznał to za bardzo rozsądne, poszedł do narzeczonej i powiedział jej, że list go bardzo zabolał, ale ma nadzieję zasłużyć w przyszłości na jej przywiązanie, a myśl o wyrzeczeniu się jej jest zbyt dla niego ciężka i, że nie ma sił, by zgodzić się na swój wyrok śmierci. Poczem ucałował jej rękę z uszanowaniem i odjechał, nie powiedziawszy ani słowa o decyzji Cyryla Piotrowicza.
Jednak ledwie wyjechał z dworu, już wszedł ojciec i bez ceremonji kazał jej przygotować się na dzień jutrzejszy. Marja Cyrylówna, wzburzona już oświadczeniem księcia Werejskiego zalała się łzami i rzuciła się do nóg ojca.
— Ojczulku! krzyknęła żałośnie, ojczulku! nie gub mnie, nie kocham księcia, nie chcę być jego żoną.
— A to co znaczy? rzekł surowo Cyryl Piotrowicz, do tej pory milczałaś i godziłaś się, a teraz, gdy wszystko postanowione, kaprysisz i odmawiasz. Proszę nie robić głupstw; w ten sposób niczego ze mną nie wygrasz.
— Nie gub mnie! — powtarzała biedna Masza, za co odpędzasz mnie od siebie i oddajesz człowiekowi niekochanemu? czym ci się już znudziła? Chcę z tobą jak dawniej. Ojczulku? będzie ci smutno bezemnie; jeszcze smutniej, gdy pomyślisz, że jestem nieszczęśliwa. Ojczulku, nie zmuszaj mnie, nie chcę iść zamąż.
Cyryl Piotrowicz był wzruszony, lecz ukrył swe pomięszanie i odtrącił ją, mówiąc surowo:
— Wszystko to brednie, słyszysz? Wiem lepiej od ciebie, czego wymaga twe szczęście. Łzy ci nie pomogą; pojutrze będzie twoje wesele.
— Pojutrze będzie twe wesele.
— Pojutrze! krzyknęła Masza. Boże mój! Nie, nie, niemożliwe, to być nie może! Ojczulku, posłuchaj; jeśli już postanowiłeś mnie zgubić, znajdę obrońcę, o jakim wcale nie myślisz; zobaczysz, że przerazisz się tem, do czegoś mnie doprowadził.
— Co? co? — rzekł Trojekurow — groźby! mnie grozić? uparte dziewczynisko! A czy wiesz, że zrobię z tobą to, czego sobie nawet nie wyobrażasz. Ty śmiesz mnie straszyć, niegodna! Zobaczymy, kto to będzie ten obrońca.
— Włodzimierz Dubrowski, rzekła Masza z rozpaczą.
Cyryl Piotrowicz pomyślał, że zwarjowała i patrzył na nią ze zdumieniem. „Dobrze! rzekł po chwili milczenia, czekaj sobie, jeśli chcesz, wybawcy, a tymczasem siedź w tym pokoju — nie wyjdziesz stąd do samego wesela.“ Po tych słowach Cyryl Piotrowicz wyszedł i zamknął drzwi za sobą.
Przebudziła się i z pierwszą myślą stanęła jej przed oczami cała groza położenia. Zadzwoniła, weszła dziewka i na jej pytania odrzekła, że Cyryl Piotrowicz jeździł wieczorem do xxx i wrócił późno, że dał surowy nakaz nie wypuszczania jej z pokoju i doglądania, aby nikt z nią nie rozmawiał, że zresztą nie widać żadnych szczególnych przygotowań do wesela prócz tego, iż zakazano popu wyjeżdżać ze wsi pod żadnym pozorem. Po tych wiadomościach dziewczyna opuściła Marję Cyrylównę i zamknęła drzwi napowrót.
Słowa jej poruszyły na nowo młodą aresztantkę. Głowa jej pałała, krew burzyła się; postanowiła zawiadomić o wszystkiem Dubrowskiego i zaczęła szukać sposobu posłania pierścienia do dziupli starego dębu. Wtem uderzył o okno kamyczek, szkło zadźwięczało, a Marja Cyrylówna wyjrzała na dziedziniec i ujrzała małego Saszę, dającego znaki. „Witaj Saszo, po co mnie wołasz?“ — Przyszedłem, siostro, aby się dowiedzieć, czy nie trzeba ci czego. Ojczulek gniewny i zabronił wszystkim słuchać ciebie, ale każ mi zrobić czego sobie życzysz, a ja uczynię dla ciebie wszystko.
— Dziękuję, kochany mój Saszeńko. Słuchaj, znasz stary dąb z dziuplą, ten przy altanie?
— Znam, siostro.
— A więc jeśli mnie kochasz, biegnij tam czemprędzej, połóż ten pierścień w dziuplę, ale uważaj, aby cię nikt nie widział,
Mówiąc to rzuciła mu pierścień, z całym pędem puścił się i w trzy minuty stanął przy starem drzewie. Zatrzymał się tu, zadyszany, obejrzał się naokół i położył pierścień do dziupli.
Skończywszy szczęśliwie sprawę, chciał donieść o tem natychmiast Marji Cyrylównie, gdy nagle z za altany wyskoczył ryży, obdarty chłopak, rzucił się do dębu i zagłębił rękę w dziupli. Sasza szybciej niż łasica rzucił się na niego i schwycił go obiema rękami.
— Co ty tu robisz? zapytał groźnie.
— A co ciebie obchodzi? odparł chłopak, usiłując się uwolnić.
— Zostaw ten pierścień, ryży — krzyczał Sasza — lub nauczę cię po naszemu.
W miejsce odpowiedzi tamten uderzył go pięścią po twarzy, ale Sasza nie puścił go i zakrzyczał całe gardło: „złodzieje! złodzieje! tutaj, tutaj!“ Chłopak usiłował uwolnić się od niego. Był on o dwa lata zapewne starszy od Saszy i znacznie od niego silniejszy, lecz Sasza był zwinniejszy. Bili się przez kilka chwil; w końcu ryży chłopiec zwyciężył. Powalił on Saszę na ziemię i chwycił go za gardło. Lecz równocześnie silna ręka wpiła się w jego ryże i szczeciniaste włosy, a ogrodnik Stiepan podniósł go na pół łokcia w górę.
— Ach ty ryża bestjo, mówił ogrodnik, jakże ty śmiesz bić małego panicza?
Sasza zdołał podnieść się i przyjść do siebie.
— Tyś mnie schwycił pod pachy, rzekł on, inaczej nigdybyś mnie nie przewrócił. Oddaj teraz pierścień i wynoś się.
— Niby jakto, odrzekł ryży i, nagle obróciwszy się na miejscu, uwolnił swą szczecinę z ręki Stiepana.
Rzucił się już do ucieczki, ale Sasza dopędził go, trącił w plecy i chłopiec upadł do góry nogami. Ogrodnik złapał go znowu i związał paskiem,
— Oddaj pierścień! krzyczał Sasza.
— Poczekaj paniczu, rzekł Stiepan zaprowadzimy go na rozprawę do ekonoma.
Ogrodnik zaprowadził jeńca do dworu a Sasza towarzyszył mu, poglądając z niepokojem na swe spodnie, podarte i zasmarowane zielenią. Naraz wszyscy trzej znaleźli się przed Cyrylem Piotrowiczem, idącym na przegląd stajni.
— A to co? — zapytał Stiepana.
Stiepan krótko opisał całe zajście.
Cyryl Piotrowicz wysłuchał go z uwagą.
— Ty urwisie, rzekł, dlaczegoś się z nim pobił?
— On ukradł z dziupli pierścień, ojczulku każ mu oddać pierścień.
— Jaki pierścień? z jakiej dziupli?
— A mnie Marja Cyrylówna... a ten pierścień... Sasza zmieszał się, zaplątał. Cyryl Piotrowicz zmarszczył się i rzekł, kiwając głową:
— Tutaj zamieszana Marja Cyrylówna. Przyznaj się do wszystkiego, albo tak cię spiorę rózgą, że nie poznasz rodzonej matki.
— Jak Boga kocham, tatuniu, ja ojczulku... Mnie Marja Cyrylówna nic nie kazała, tatuniu.
— Stiepan! idź i zetnij mi dobrą, świeżą brzozową rózgę.
— Czekaj, ojczulku, ja wszystko opowiem. Dziś biegałem po dziedzińcu, a siostra Marja Cyrylówna i... i... ten ryży chłopiec chciał pierścień ukraść.
— Przypadkiem zgubiła, tyś chciał schować... Stiepan! idź po rózgi.
— Tatusiu, poczekaj, już wszystko opowiem. Siostra Marja Cyrylówna kazała mi pobiec do dębu i położyć pierścień do dziupli; ja pobiegłem i położyłem pierścień a ten brzydki chłopiec...
Cyryl Piotrowicz zwrócił się do brzydkiego chłopaka i zapytał groźnie: „czyj ty?“
— Jestem z czeladzi panów Dubrowskich, odrzekł ów.
Twarz Cyryla Piotrowicza zachmurzyła się. — Zdaje się, że ty mnie nie uznajesz za swego pana — dobrze. A coś robił w mym ogrodzie?
— Kradłem maliny.
— Aha! Sługa wdał się w pana. Jaki pop, taka parafja; a czy malina u mnie rośnie na dębach? czy to kto słyszał?
Chłopak nic nie odpowiadał.
— Ojczulku, rozkaż mu oddać pierścień, — rzekł Sasza.
— Milcz Aleksandrze! odpowiedział Cyryl Piotrowicz, nie zapominaj, że mam zamiar rozprawić się z tobą. Idź do swego pokoju. Ty, zezowaty, ty mi się wydajesz nie w ciemię bity; jeżeli wyznasz mi wszystko nie oćwiczę cię a jeszcze dam dyskę na orzechy. Oddaj pierścień i wynoś się. Chłopak otworzył rękę i pokazał, że nie miał nic. — A nie to zrobię z tobą coś, czego się nie spodziewasz. No!
Chłopak nie odpowiedział ni słowem i stał ze schyloną głową, przybrawszy wygląd rzetelnego durnia.
— Dobrze rzekł Cyryl Piotrowicz — zamknąć go gdziebądź i patrzeć, aby nie uciekł, inaczej zedrę skórę z całego domu.
Stiepan odprowadził chłopca do gołębnika, zamknął go tam i kazał go pilnować starej ptasznicy Agafji.
— Niema żadnej wątpliwości: ona zachowała stosunki z Dubrowskim. Lecz jeśli naprawdę wzywała go na pomoc! myślał Cyryl Piotrowicz, chodząc po pokoju i gniewnie pogwizdując Grom zwycięstwa niech rozebrzmi. W ostateczności wpadłem przynajmniej na jego gorący ślad i nie wymknie się on nam teraz. Wyzyskamy tę okoliczność... No! dzwonek; dzięki Bogu, to isprawnik. Przyprowadzić tutaj złapanego chłopca.
Tymczasem wjechał na dziedziniec wózek i znany nam isprawnik cały zakurzony wszedł do pokoju.
— Wspaniała wiadomość! rzekł Cyryl Piotrowicz — schwytałem Dubrowskiego.
— Dzięki Bogu, wasza wielmożność! — rzekł isprawnik z radością. Gdzież on jest?
— To jest nie Dubrowskiego, tylko jednego z jego szajki. Zaraz go przyprowadzą. Pomoże on nam schwytać watażkę. Ot i przyprowadzono go.
Isprawnik, oczekujący groźnego zbójcy, zdumiał się, ujrzawszy trzynastoletniego chłopaka dość słabej powierzchowności. Z powątpiewaniem zwrócił się w stronę Cyryla Piotrowicza i czekał wyjaśnienia. Cyryl Piotrowicz zaczął natychmiast opowiadać poranne zajście, nie wspominając jednak o Marji Cyrylównie.
Isprawnik wysłuchał go z ciekawością, co chwila spoglądając na małego łobuza, który udając głupiego zdawało się nie zwracał uwagi na to co się wkoło działo,
— Chciałbym pomówić z waszą wielmożnością na stronie, rzekł wkońcu isprawnik.
Cyryl Piotrowicz zaprowadził go do drugiego pokoju i zamknął drzwi za sobą.
Po półgodzinie wyszli znowu do sali, gdzie więzień czekał zdecydowania swego losu.
— Pan chciał, rzekł do niego isprawnik, wsadzić cię do kryminału miejskiego, wysiec batami i zesłać potem na osiedlenie, lecz ja obroniłem cię i wyprosiłem dla ciebie przebaczenie. Rozwiązać go! Chłopca rozwiązano.
— Podziękuj panu, rzekł isprawnik.
Chłopak podszedł do Cyryla Piotrowicza i pocałował go w rękę.
— Wynoś się do domu, rzekł mu Cyryl Piotrowicz, lecz na przyszłość nie kradnij malin po dziuplach.
Chłopiec wyszedł, wesoło zeskoczył z ganku i puścił się biegiem, nie oglądając się przez Kistenewskie pole. Dobiegłszy do wsi, zatrzymał się przy napół rozwalonej chałupce, pierwszej z brzega i zastukał w okno. Okno otworzyło się i ukazała się staruszka.
— Babciu, chleba! rzekł chłopiec, od rana nic nie jadłem, umieram z głodu.
— Ach, to ty Mitia! a gdzieś tyś był djable? mówiła starucha.
— Potem opowiem, babciu, na miłość boską, chleba!
— Ależ wejdź do chaty.
— Nie mam czasu babciu; muszę pobiec jeszcze w jedno miejsce. Chleba, na miłość Chrystusa, chleba.
— Jaki gorączka, burczała starucha, oto masz kawałek i wysunęła przez okno kawał chleba.
Chłopiec pożądliwie ugryzł i żując, zwolna odszedł.
Cyryl Piotrowicz kroczył tam i nazad po sali, głośniej niż zwykle pogwizdując swoją piosenkę. Cały dom był w ruchu; służba biegała, dziewki krzątały się. Na dworze tłoczyli się chłopi. W garderobie panny, przed zwierciadłem, otoczoną pokojówkami dama przybierała bladą, bierną Marję Cyrylównę; głowa jej kłoniła się pod ciężarem brylantów; bezmyślnie patrząc w lustro zlekka wstrząsnęła się pod ukłuciami nieostrożnej ręki, lecz milczała. „Czy prędko?“ rozległ się w drzwiach głos Cyryla Piotrowicza. „W tej chwili! odpowiedziała dama, Marjo Cyrylówno proszę wstać przyjrzeć się, czy dobrze?“ — Marja Cyrylówna wstała bez odpowiedzi. Drzwi się otworzyły. Narzeczona gotowa, rzekła dama do Cyryla Piotrowicza, proszę kazać zajechać karecie.“ „Z Bogiem! odrzekł Cyryl Piotrowicz i — wziąwszy ze stołu obraz — „podejdź do mnie Maszo, rzekł do niej wzruszonym głosem, błogosławię cię...“ Biedne dziewczę upadło mu do nóg i załkało. „Tatuniu... tatuniu...“ mówiła ze łzami i głos jej zamierał. Cyryl Piotrowicz pośpiesznie ją błogosławił; podniesiono ją i prawie że zaniesiono do karety. Wsiadła z nią przybrana matka i jedna służąca. Pojechali do cerkwi. Tam czekał już na nich narzeczony. Wyszedł on naprzeciw narzeczonej i uderzyła go jej bladość i dziwny wygląd. Weszli razem do chłodnej, pustej cerkwi; zamknięto za nimi drzwi. Kapłan wyszedł z ołtarza i zaraz rozpoczął się obrzęd. Marja Cyrylówna nic nie widziała, nic nie słyszała, myślała tylko o jednem od samego rana: czekała na Dubrowskiego; nie traciła ani przez chwilę nadzieji. Lecz kiedy kapłan zwrócił się do niej ze zwykłem pytaniem, wzdrygnęła się i zamarła, ale jeszcze ociągała się, jeszcze czekała. Kapłan, nie doczekawszy się odpowiedzi, wygłosił niezatarte słowa.
Wśród mrocznego lasu, na niewielkiej polanie, wznosiła się mała fortyfikacja ziemna, złożona z rowu i wału, za któremi znajdowało się kilka szałasów i ziemianek. Nazewnątrz jadło obiad ze wspólnego kotła wielu ludzi, w których odrazu można było poznać rozbójników, po różnorodnej odzieży i uzbrojeniu. Na wale przy małej armatce siedział strażnik, podkuliwszy nogi pod siebie. Wstawiał on łatę w pewną część swego stroju, władając igłą ze sprawnością, zdradzającą biegłego krawca i rozglądał się na wszystkie strony.
Jakkolwiek kubek kilka razy krążył z ręki do ręki, dziwne milczenie panowało w tej gromadzie; rozbójnicy zjedli obiad; jeden za drugim wstawał i modlił się; niektórzy rozeszli się do szałasów, inni zaś pobrnęli w las lub legli, by się zdrzemnąć według rosyjskiego zwyczaju.
Strażnik ukończył swą pracę, strzepnął swe gałgany, nacieszył się łatą, wsadził igłę w rękaw, usiadł na armacie jak na koniu i na całe gardło zaciągnął starą, melancholijną pieśń:
Oj nie szum ty matko zielona dąbrowo!
Wtedy otworzyły się drzwi jednego z szałasów i starucha w białym czepcu, ubrana porządnie i czysto, zjawiła się na progu, „Dosyć Stiepka, rzekła gniewnie, pan odpoczywa, a ty sobie wyjesz, nie macie wy sumienia ni litości.“ — Przepraszam Pietrowna, odrzekł Stiepka, — pięknie już nie będę, niechże on sobie ojciec odpoczywa i zdrowieje. — Staruszka odeszła a Stiepka zaczął chodzić po wale.
W szałasie, z którego wyszła staruszka, leżał na ubogiem łóżku za parawanem raniony Dubrowski. Przed nim na stoliku leżały jego pistolety a szabla wisiała nad głową. Ziemianka była wyłożona i wysłana bogatemi dywanami; w kącie znajdowała się srebrna damska toaleta i lustro. Dubrowski trzymał w ręce otwartą książkę, lecz oczy miał zamknięte. A staruszka, poglądająca na niego z za parawanu nie mogła się zorjentować czy zasnął czy tylko się zadumał.
Nagle Dubrowski wzdrygnął się. W fortecy powstał alarm i Stiepka wsunął głowę w okno. „Ojcze Włodzimierzu Andrejewiczu! zakrzyknął — nasi dali nam znak, szukają nas.“
Dubrowski kazał zamknąć wrota a sam poszedł opatrzyć armatę. W lesie rozległy się głosy i zaczęły się przybliżać. Rozbójnicy oczekiwali w milczeniu. Nagle trzech czy czterech żołnierzy wyszło z lasu i natychmiast ukryło się, dając znak towarzyszom wystrzałami. „Przygotować się do walki!“ rzekł Dubrowski i rozpoczął się ruch między rozbójnikami; znów wszystko ucichło. Wówczas usłyszano hałas zbliżającej się komendy; błysnęła broń między drzewami; półtora setki żołnierzy wysypało się z lasu i z krzykiem natarło na wał. Dubrowski przytknął lont; strzał był trafny — jednemu oderwało głowę, dwu było ranionych. Między żołnierzami powstało zamieszanie, lecz oficer rzucił się naprzód i żołnierze za nim wpadli do fosy. Rozbójnicy strzelili do nich z karabinów i pistoletów a potem z toporami w ręku zaczęli bronić wału, na który leźli wściekli żołnierze, zostawiając w rowie dwudziestu rannych towarzyszy. Zaczęła się walka na białą broń. Żołnierze byli już na wale, zbójcy zaczęli się cofać, gdy Dubrowski podszedł do oficera, przyłożył mu pistolet do piersi i wystrzelił. Oficer runął nawznak, kilku żołnierzy podchwyciło go na ręce i pośpiesznie uniosło w las; reszta, pozbawiona dowódcy, zatrzymała się. Ośmieleni zbójcy wyzyskali tę chwilę niepewności, zgnietli ich, wcisnęli w rów i oblegający uciekli; rozbójnicy z wrzaskiem popędzili za nimi. Zwycięstwo było zdecydowane. Dubrowski, ufny w zupełne rozbicie wroga, zatrzymał swych ludzi, zamknął się w twierdzy, zdwoił straż i nikomu nie pozwolił odchodzić, każąc zebrać rannych.
Ostatnie wypadki zwróciły nie na żarty uwagę rządu na zuchwałe rozboje Dubrowskiego. Zebrano wiadomości o jego miejscu pobytu. Wyprawiono rotę żołnierzy, aby go wziąć żywego lub martwego. Schwytano kilku ludzi z jego szajki i dowiedziano się, że między nimi już Dubrowskiego nie było. W kilka dni potem zebrał on wszystkich swych współtowarzyszy i zawiadomił ich, że chce opuścić ich na zawsze, radząc im także zmienić tryb życia. „Wzbogaciliście się pod mojem dowództwem, każdy z was ma wygląd, z którym bezpiecznie może udać się do jakiejś oddalonej gubernji i tam spędzić resztę życia w szlachetnej pracy i dostatku. Lecz jesteście wszyscy opryszkami i zapewne nie zechcecie porzucić swego rzemiosła.“ Po tej rozmowie porzucił ich, wziąwszy z sobą tylko jednego X. Nikt nie wiedział, gdzie się on podział. Początkowo wątpiono o prawdzie tych zeznań — przywiązanie rozbójników do wodza było bowiem znane — sądzono, że chcieli go oni uratować, lecz następstwa potwierdziły ich słowa. Groźne odwiedziny, pożary i grabieże ustały; drogi były bezpieczne.
Późniejsze wieści doniosły, że Dubrowski ukrył się zagranicą.
