Na dnie sumienia/Tom I/Rozdział I
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Na dnie sumienia |
| Wydawca | Gebethner i Wolff |
| Data wyd. | 1873 |
| Druk | Drukarnia J. Sikorskiego |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tom I Cały tekst |
| Indeks stron | |
Przed dwudziestu około laty, pewnego dnia zimowego, w najobszerniejszym i najozdobniejszym hotelu gubernjalnego miasta N., panował ruch niezwykły. Na dziedzińcu w pobliżu wrot stajennych, śród grubej warstwy śniegu, stały wygodne, rozłożyste sanie, z których nie zdjęto jeszcze okrywającego je kosztownego kobierca. Czwórka pocztowych koni snać tylko co od sani tych odłożona, okryta pianą zmęczenia, pośpieszną zdradzającego jazdę, pobrzękiwała dzwonkami niecierpliwie, wyrywając się z rąk trzymającego ją za uzdy pocztyljona, na widok stajni. Z pańska ubrany i wyglądający kamerdyner zdejmował z sań tłómoki, których spora liczba i wykwintna zewnętrzna postać znamionowały, że właściciel ich był możnym i nawykłym do różnorodnych wygód i wygódek życia człowiekiem. Z tłómoków tych można było jeszcze wnioskować, iż należały one do mężczyzny młodego, rozmiłowanego we wszystkich eleganckich drobnostkach których wartość w istocie bardzo drobną, pobyt na wielkim świecie podnosi do znaczenia nieodbitej prawie potrzeby. Toteż służący w płaszczu futrzanym, z pod którego widniało czarne cienkie ubranie, z prawdziwą pieczołowitością, rzec można z uszanowaniem zdejmował z sań podróżne przybory, napełnione jak się zdawało kosztownemi a wątłej mocy przedmiotami, i ostrożnie stąpając po wschodach, niósł je ku świeżo zajętemu, a na pierwszem piętrze budowy znajdującemu się mieszkaniu swego pana. Wytworny służący dźwigający również zapewne wytworne rzeczy, mijał się po drodze ze służbą hotelową, niezmiernie pośpiesznie i gorliwie biegającą na wsze strony, jak zwykle bywa gdy do podobnego zakładu zawita gość znany z zamożności, a co więcej z hojności, obiecującej obfite za usługi wynagrodzenie. Każdy tam śpieszył się, pragnął pierwszym być w usłużeniu, i okazać się najgorliwszym w spełnianiu rozkazów. Rozkazów tych musiało być wiele, wnosząc z nadzwyczajnej bieganiny i krzątaniny, jakie poruszały całą hotelową ludność. Gość był snać wymagającym, do zbytku i posłuszeństwa nawykłym; a jeśli nie mógł ograniczyć się byle czem, wszyscy wiedzieli dobrze o tem, że i zapłata jaką wynagradzał oddane mu usługi, nie bywała byle jaką.
U szczytu wschodów prowadzących na pierwsze piętro zjawił się kelner w białym fartuchu, i całem ciałem przechylając się nad poręczą, z całej siły krzyknął do stojącego na dole towarzysza.
— Pod numer 10-ty! Filiżanka buljonu, jarząbek, komput z pomarańcz i butelka madery!
Wydawszy rozkaz zniknął, a ten który go otrzymał, rzucił się z wielkim pędem ku szklanym drzwiom prowadzącym do bufetu i sali restauracyjnej. Drzwi otworzyły się z trzaskiem i szyby brzęknęły tak, że aż stojący przy bufecie posługacz wyższego stopnia, przestraszony odwrócił głowę.
— Czegoż tak pędzisz, jakby cię kto z batogiem doganiał! Wystraszysz gości! — zawołał z gniewem do przebiegającego chłopca.
— Jaśnie Wielmożny pan Anatol Dembieliński! — w kształcie objaśnienia odkrzyknął zagadnięty, i nie zatrzymując się pobiegł co tchu w swoją stronę.
Człowiek strzegący bufetu skinął głową i podniósł brwi wsposób, który objawiał myśl: — To co innego!
Ze wschodów zwolna i w zamyśleniu zstępował jeden z hotelowych gości; kelner, ten sam który przed chwilą wydawał dyspozycję śniadania, zbiegając zgóry potrącił go tak, że gość aż się zachwiał, i zapominając nawet o przeproszeniu, pędził ku bramie dziedzińca. — Do licha! — zawołał gość potrącony, co się wam stało dzisiaj! biegacie, hałasujecie, roztrącacie ludzi po drodze; kto tam taki przyjechał? król czy papież?
— Pan ober-sekretarz! — nie odwracając głowy odpowiedział kelner, i wpadłszy na dziedziniec zawołał donośnie: — Pocztyljon pana ober-sekretarza!
Wezwany poskoczył ku wołającemu, a ten wyciągnął doń rękę z assygnatą.
— Tryngielt od pana ober-sekretarza! — wymówił z rodzajem namaszczenia.
Pocztyljon także z rodzajem namaszczenia przyjął podarek, i uchylił czapki przed oddającym go kelnerem, jak gdyby uważał go w tej chwili za przedstawiciela samego dawcy. Stosownie do zwyczajów, tryngielt był w istocie królewskim; ale też i konie pianą okryte, zdyszane, świadczyły że ten kto niemi władał, zapracował nań dobrze kosztem sił i zdrowia niewinnych zwierząt.
Rządca hotelu stał w pobliżu drzwi swego mieszkania, i z powagą odpowiednią stanowisku zwierzchnika, przypatrywał się bieganiu i krzątaniu się podwładnych. Zdałoby się, że oczekiwał na kogoś, komuby mógł ważne jakieś zadać pytanie, bo wyraźna ciekawość malowała się na jego twarzy.
Ile razy służący nowoprzybyłego pana przechodził mimo niego, rządca ścigał go wzrokiem; widząc jednak pośpiech i staranność z jakiemi pełnił swe zajęcie, nie zaczepił go, lubo widoczną miał do tego ochotę. Nakoniec przyszła chwila, w której służący pośpiesznie wprawdzie, ale już bez tłómoków, zstąpił ze wschodów i skierował się ku bramie wiodącej na ulice miasta.
Rządca uczynił parę kroków naprzód.
— Dzień dobry panie Ignacy! — wymówił uprzejmym tonem zwiastującym dobrą znajomość.
— Dzień dobry, panie Józefie! — odpowiedział sługa uchylając czapki z galonem.
Podali sobie ręce na powitanie.
— Cóż tam słychać? — zagadnął rządca.
— Gdzie? z kim?
— A no, ze starym panem Dembielińskim?
— Zdrów zupełnie.
— Jakto! wyzdrowiał! — zawołał rządca z pewnem zdziwieniem w głosie.
— Umarł! — lakonicznie odpowiedział lokaj.
Rządca cmoknął ustami.
— W takim razie, — wymówił zwolna — pan ober-sekretarz jest teraz panem całą gębą...
Jakiś ironicznie złośliwy wyraz wybił się na twarzy lokaja.
— Alboż dotąd nie był takim? — zapytał.
— Zapewne! zapewne! ale teraz odziedziczył po ojcu dobra...
— A tak! dobra! — powtórzył lokaj, a z gardła jego wydobył się dźwięk podobny do stłumionego śmiechu.
Ale rządca nie zwracał uwagi na wyraz twarzy i intonację głosu tego z kim rozmawiał.
— Powiedz mi panie Ignacy, — wypytywał dalej — czy wracacie do stolicy?
— A naturalnie...
— Pan ober-sekretarz nie ma więc zamiaru zamieszkać w swoich dobrach...
— Nie, takiego zamiaru pan ober-sekretarz niema...
— Zapewne! zapewne! taką robiąc karjerę! taki młody a już jest ober-sekretarzem... Ale może kiedyś w przyszłości zamieszka w swoich dobrach...
— Może kiedyś w przyszłości zamieszka... powtórzył sługa zawsze z tym samym wyrazem ukrywanej ironji na twarzy.. Patrzył na otwierającą się w tej chwili bramę, i zdawał się mieć wielką ochotę zakończyć rozmowę. Ale rządca przytrzymywał go za pętlę u płaszcza.
— Słyszałem... nie pamiętam doprawdy od kogo... ot tak mi obiło się coś o uszy, że stary pan Dembieliński miał długi. Musiało to być coś nieznaczącego... jakaś bagatela... taki pan i taką karjerę zapewnił synowi... w stolicy niepodobna zrobić karjery bez pieniędzy...
Lokaj milczał i patrzył na bramę.
— Jakże to tam jest, panie Ignacy?
— Z czem takiem?
— A no, z temi długami.
Lokaj usunął się tak żywo, że pętla jego płaszcza wymknęła się z przytrzymujących ją palców rządcy.
— Śpieszy mi się! — zawołał — wszak to już pierwsza godzina!
I z kieszeni kamizelki wydobył dość piękny zegarek, z wyraźną intencją błyśnięcia nim przed oczami rządcy. Spojrzał na wskazówki, które w istocie ukazywały godzinę pierwszą popołudniu, skinął głową swemu interlokutorowi, i uczynił parę kroków ku bramie.
— A dokąd to? — zawołał za nim rządca nie zrażony chłodnem pożegnaniem lokaja.
— Do pani Ewy Dembielińskiej — była odpowiedź. Pan ober-sekretarz życzy sobie wiedzieć czy zdrowa, i o której godzinie może się z nią widzieć.
— Zdrowa! zdrowa! i ślicznie wygląda! Widziałem ją dziś jak jechała z córeczką przez miasto, zapewne na spacer...
W tej chwili dwaj rozmawiający znaleźli się znowu obok siebie. Rządca poufale złożył rękę na ramieniu lokaja, i ciekawie zaglądając mu w oczy wymówił półgłosem:
— Pan ober-sekretarz będzie miał śliczną żonę, nieprawda?
— To się rozumie! i bogatą naturalnie.
— Wszakże zaręczeni z sobą, nieprawdaż?
— Podobno że tak...
— Jakto! więc to jeszcze rzecz niepewna?
Twarz lokaja przybrała wyraz uroczysty. Westchnął i rzekł:
— I cóż jest pewnego na tym świecie, szanowny panie Józefie!
Mówiąc to, wyszedł na ulicę, a rządca stał jeszcze chwilę na miejscu, jakby rozmyślał nad tajemniczem znaczeniem filozoficznej uwagi, wypowiedzianej przez lokaja pana ober-sekretarza.
Tymczasem w świeżo zajętym apartamencie tylko co przybyłego gościa, wszystko już było urządzone, ustawione, do najdoskonalszego ładu doprowadzone; dwa niewielkie, lecz dość wykwintnie przybrane pokoje świeciły czystością i polorem, jakie im zdołała już nadać wprawna i umiejętna ręka kamerdynera, znającego nawyknienia i upodobania swego pana. Znajdowało się tam wszystko co tylko służyć może ku uwygodnieniu i uprzyjemnieniu kilku dni spędzonych w podróży: puszyste dywany, miękkie we wschodnie desenie wyszywane poduszki, lustro w szerokich srebrnych ramach, ostawione mnóstwem toaletowych przyborów, głębokie składane krzesło na biegunach, okryte cenną tkaniną jedwabną, a mogące służyć tak do poobiedniej drzemki, jak do prowadzenia miłej gawędki z osobą poufałą; wielki portfel z angielskiej skóry wyciskami z kości słoniowej kunsztownie przyozdobionej; kilka książek nakoniec, z których część wyglądała bardzo poważnie, inne oprawą i objętością zdradzały treść lekką, ku rozrywce umysłowej służącą.
Właściciel tych wszystkich cennych i wykwintnych przedmiotów, gość nazywany przez hotelową ludność jaśnie wielmożnym Dembielińskim, lub panem ober-sekretarzem, był młodym i niepospolicie pięknym mężczyzną. Bogato rozwinięte i doskonale wykończone kształty jego ciała, zwrócić mogły na siebie baczną uwagę lubującego się we wszelkich objawach piękna artysty; marząca kobieta przez długą chwilę zatrzymałaby swe oko na twarzy jego o regularnych a zarazem wyrazistych, i energicznemi linjami zakreślonych rysach. Ale najmniej już postać ta męzka i twarz energicznie piękna ujść mogła uwagi myśliciela, lubiącego wczytywać się w te znaki i kształty, w jakie zewnętrzną powłokę człowieka urabia wewnętrzna jego istota. Wielkie czoło młodego człowieka, wydęte nieco nad brwiami hebanowej czarności, znamionowało umysł bystry, rzutki, pojętny lecz niespokojny. Jakieś cienie i zmarszczki błąkały się wciąż po niem, znikały i powracały znowu; były to zapewne chmurne szlaki myśli, które natłokiem przepływały przez głowę, albo wybijające się na zewnątrz niepokoje ducha, targającego się w wątpliwościach, rwącego się z buntem, z żądzą ku celom które spostrzegał i dosięgnąć usiłował. Nad czołem tem mądrem lecz niespokojnem, panował gęsty las włosów kruczej czarności pokręconych w tysiąc kędziorów, i harmonizujących z wielkiemi również czarnemi źrenicami, które pływały po niebieskawych wypukłych białkach, a patrzyły przed siebie z dumą hardą i wyzywającą, lecz bez pogody i słodyczy. Nos prosty, doskonale grecki, z cienkiemi i ruchomemi nozdrzami, zgadzał się dobrze z zarysem ust kształtnych i pąsowych, z niższą wargą nieco wydętą, jak bywa zwykle u ludzi zuchwałych i pogardliwych. Na całej twarzy tej rozlewała się bladość śniada, matowa, jednostajna, zdradzająca życie miejskie, długie lata spędzone bez promieni słonecznych, obficie sypiących się z nieba nie przysłonionego niczem, bez świeżych powiewów swobodnie przelatujących szerokiemi polami, bez uciech prostych jak natura a zdrowych i jędrnych jak ona; życie pędzone śród grubych murów stolicy, nie dozwalających ludziom patrzyć prosto w błękity i słońce, gorączkowe, sztuczne, dzień w noc, a noc w dzień przemieniające, owiane chaotycznym gwarem ulic, napełnione tłokiem i hałasem ścierających się w szalonym boju namiętności i interesów, napojone narkotykiem pychy i próżności, przesiąknięte na wskróś trucizną łatwych, a nie zawsze niewinnych rozkoszy.
To życie stołeczne, wykwintne, zbytkowne, całe niby na zewnątrz wylane a jednak obłudne, niby ku ważnym sprawom dążące a jednak uganiające się za drobiazgowemi effektami, i tą doskonałością pozorów które mają pokrywać niedoskonałość gruntu — to życie odarte z blasków słonecznych a przysypane złocistym pyłkiem modnych świecidełek, odzwierciadlało się tak w pełnej niepokoju grze fizjonomji Anatola Dembielińskiego, w oczach jego migocących jakimś stalowym zimnym połyskiem, w zarysie ust dumnym i pogardliwym, w ruchach i giestach wymierzonych i niejako systematycznych, w ubraniu nakoniec pełnem wykwintu i tej drobiazgowej staranności, która jeśli jej dobry smak nie strzeże, przechodzi w przesadę i staje się śmiesznością. Młody Dembieliński musiał jednak posiadać wiele dobrego smaku, bo pomimo niezmiernej starannosci i wykwintności swego ubrania, nie miał wcale pozoru stołecznego dandysa — i niktby go nie mógł wziąć za jednego z bohaterów kawiarnianych, lub zakulisowych Donżuanów i salonowych księżyców, jakich pełno posiada każde wielkie i wielobarwne miasto.
I owszem, jeżeli można było z ruchów, postawy i ubioru Dembielińskiego wyprowadzić wnioski o tem czem okazać się on pragnął, ku czemu dążył, na wzór jakiego typu kształtował całą swą zewnętrzność, — to już najłatwiej nasuwał się myśli jakiś typ wysokiego dostojnika, zwierzchnika kierującego szerokim zakresem prac ważnych, i trzymającego w swej dłoni losy wielu podwładnych; jakiegoś męża stanu nakoniec pełnego powagi, stanowczości, i tego chłodu urzędowego, pod którym kryć się mogą wulkany, nigdy wszakże nie wybuchając, lub wybuchając w najgłębszej tylko tajemnicy z obawy zamącenia tego tła jednostajnego, na którem monarchowie i ludy kreślą najchętniej votum zaufania. Wulkanom nie ufa nikt rozsądny i o bezpieczeństwo swoje dbały, bo kapryśne są one, a uścisk ich to otchłań napełniona żuzlami. Za to gładka i równa powierzchnia wody zachęca ludzi, aby powierzali jej łodzie losów swoich; odzwierciedla ona pogodę niezmąconą, a w łonie swem dla oka nieprzeniknionem, każe domyślać się głębi i bogactw tem więcej nęcących, że okrytych tajemnicą.
Widoczną było rzeczą, że Dembieliński nie był jeszcze ani wysokim dygnitarzem, ani zwierzchnikiem ludzi pracujących nad ważnemi rzeczami, ani mężem stanu zdobywającym zaufanie u monarchów i ludów. Nie osiągnął on jeszcze żadnego z tych wysokich stanowisk, ale osiągnąć wyraźnie pragnął i starał się; a przewidując że cel swych dążeń i pragnień prędzej lub później otrzyma, zawczasu już uczył się na pamięć roli, jaką obrał sobie na scenie społecznego życia — kształtując zewnętrzność swą, a zapewne i wewnętrzną istotę tak, aby najlepiej odpowiadać jej mogły. Wszystko na nim, począwszy od sposobu w jaki układały się włosy aż do węzła czarnego krawatu, łańcuszka od zegarka i rodzaju haftu przyozdabiającego koszulę, wykwintnem było i kosztownem; zbytnią przecież błyskotliwością nie uderzało, przystając wybornie do siebie i zlewając się w całość pełną powagi i surowości, z za których jakby od niechcenia, przebijał się dostatek do bogactwa posunięty.
Ale w powadze i surowości, jaką przyodział siebie ten człowiek, który nie przestał jeszcze być młodzieńcem, umiejętnie godząc je z wykwintem bogatego mieszkańca stolicy, niebyło ani pogody wewnętrznej głębokiego myśliciela, ani zadowolenia z własnych czynów szlachetnego pracownika; widniały z nich za to dwie cechy charakteru, dwa niejako żywioły władające duszą mieszkającą w tem pięknem ciele: energja i ambicja. Anatol był energicznym, poznać to można było z postawy jego, zarysu w jaki układały się usta; że był ambitnym, wydawały to jego spojrzenia tonące w próżnej przestrzeni, niby w pogoni za czemś, lub od czasu do czasu podnoszące się w górę jakby w chęci dosięgnięcia wzrokiem wysokich jakichś szczytów; musiał być także śmiałym, bo głowę nosił wysoko, a na ustach miewał zuchwałe uśmiechy — i zaprawionym do ukrywania uczuć swych i myśli, bo wulkany wewnętrzne, które błyskawicami wybuchały mu ze źrenic, i cienie gorączkowych niepokojów rzucały na czoło, osłaniać umiał sztucznym chłodem, rozważną jednostajnością poruszeń, na której wielce tylko wprawne oko omylić się nie mogło.
Teraz w ozdobnem hotelowem mieszkaniu, otoczony wszystkiem co tylko może otaczać najwybredniejszego sybarytę znajdującego się w podróży, Anatol leżał na miękkiej sofie z głową na dłoń opuszczoną, w głębokiem pogrążony zamyśleniu. Na twarzy jego rozlewało się jakieś przykre, cierpkie uczucie; z pod na wpół spuszczonych ciemnych powiek, widać było źrenice zapalające się gwałtownie, i z niespokojną szybkością przebiegające z jednego kwadratu woskowanej posadzki na inny, lub szklanno z rodzajem osłupienia, długiemi chwilami wpatrujące się w jedno miejsce; dumne usta przycięte były nieco jakby pod wpływem bólu lub gniewu; czoło naznaczone głęboką zmarszczką, wyrażało namysł a zarazem silnie poczuwaną dolegliwość. Wprawdzie ledwie widzialny biały brzeżek odbijający od czarnego tła ubrania, a oznaczający świeżo przywdzianą żałobę, usprawiedliwiać mógł na pozór to jakby bolesne zadumanie młodego człowieka. Po bliższem wszakże przyjrzeniu się można było dostrzedz, że nie było ono jedynie wypływem żalu po tem co było drogiem a żyć przestało, ani tkliwych wspomnień, jakiemi, jakby żałobnemi kwiatami, serce zranione, w ciszy i zadumie posiewać lubi mogiły ukochanych. W zamyśleniu Anatola przebijał się gniew głuchy i niepokój z trwogą niemal graniczący. Znać cios jakiś zwalił się nagle na kwiatami dotąd usłane życie tego szczęśliwca, postawił zaporę pośród drogi którą on postępował łatwo i już wprawnie, zagroził zdruzgotaniem tych gmachów, jakie budowane gorącą wyobraźnią młodzieńca, były przedmiotem namiętnych żądz jego i ambitnych dążeń. Śniadanie oddawna już zastawione było na przygotowanym do tego stole; kelner wchodził co chwilę na palcach, poprawiał nakrycie, ustawiał krzesła, wychodził bez szelestu i wkrótce wracał znowu, spodziewając się nowych rozkazów, — a gość ten siedział wciąż pogrążony w dziwnem swem zamyśleniu, nie zdając się poczuwać drażniącego przyjemnie zmysł powonienia zapachu wyśmienitych potraw, ani słyszeć ostrożnych stąpań gorliwego posługacza. I niewiadomo jak długo pozostawałby tak nieruchomy z posągowo ułożoną na sofie postawą, z błyskawicami gwałtownych uczuć w nawpół przysłonionych powieką oczach, z goryczą w wyrazie ust zaciśnionych, z chmurami niepokoju płynącemi po zmarszczonem czole, gdyby nie otworzyły się głośniej drzwi wiodące z hotelowego korytarza, i nie wszedł przez nie kamerdyner przed półgodziną wysłany przez pana swego na miasto.
— Pani Ewa Dembielińska... — wymówił sługa zatrzymując się o kilka kroków od sofy.
Na dźwięk jego głosu, a może wymówionego imienia, Anatol wyprostował się, cała twarz jego zmieniła wyraz, i z chmurnej stała się nagle promieniejącą.
— Pani Ewa Dembielińska, kończył służący, życzy sobie widzieć jaśnie wielmożnego pana o godzinie szóstej wieczorem.
— O szóstej, — jakby machinalnie powtórzył Anatol, — o szóstej! a któraż godzina teraz?
— Niespełna druga! — odparł kamerdyner spoglądając na swój piękny zegarek, którym pysznił się widocznie.
Wyraz zdziwienia odbił się na twarzy młodego człowieka, czarne brwi jego podniosły się lekko w górę, oczy utkwiły w twarzy lokaja.
— Czy nie omyliłeś się? — zapytał. — Czyś dobrze słyszał, że proszono mię abym przyszedł o szóstej?
— Tak mi powiedziała Aloiza, panna służąca pani Dembielińskiej.
— A! Aloiza! — samej więc pani nie widziałeś?
— Nie zostałem wezwany przed obecność samej pani, jaśnie wielmożny panie.
— A! nie zostałeś wezwany! Aloiza więc powiedziała ci że o szóstej?
— Tak, jaśnie wielmożny panie!
— A teraz która?
— Niespełna druga!
Anatol spuścił znowu powieki, i przez chwilę wzrok jego szklany znowu utkwiony był w ziemię.
— Może pani Dembielińska chora? — rzucił po chwili pytanie nie podnosząc oczu, i nie zmieniając kierunku ani wyrazu spojrzenia.
— Nie, jaśnie wielmożny panie, przyjmowała gości...
Na te wyrazy Anatol powstał. Po czole jego i policzkach rumieńce przepłynęły szybką, gorącą falą.
— Gości przyjmowała! — wymówił przez zaciśnięte zęby. — I kogóż to?
Zdawało się, że pytanie to zadawał więcej sobie samemu niż stojącemu przed nim słudze, ale ten czuł się w obowiązku odpowiedzieć.
— U pani Dembielińskiej znajdował się hrabia Seweryn Horski.
Anatol jakby spostrzegł niestosowność takiej rozmowy ze swym kamerdynerem, podniósł głowę, przywołał na twarz zwyczajny wyraz chłodnej powagi, i zwracając się ku oknu wymówił niedbale:
— Możesz odejść!
Zaledwie służący usłuchał pozwolenia, które było rozkazem, Dembieliński odwrócił się od okna, i począł przechadzać się po pokoju. Krok jego równy i mierzony jak też i ruchy wyniosłe i jakby nieco niedbałe, nie objawiały wewnętrznego wzburzenia; snać człowiek ten tak długo panował nad swoją powierzchownością i nastrajał ją według pewnej żądanej normy, że nawet w chwilach gwałtownych wzruszeń zdradzić go już ona nie mogła. Ale po twarzy schmurzonej znowu przepływały teraz co chwilę różowe strugi nagle ukazujących się i nagle znikających rumieńców, a w czarnych źrenicach bystro i niespokojnie przebiegających z przedmiotu na przedmiot, krzyżowały się jakieś ostre, stalowe, a coraz żywsze blaski. Stanął nagle na środku pokoju, i białą rękę zapuścił w krucze włosy. O godzinie szóstej! — wymówił zwolna, — pięknej mojej narzeczonej niezbyt pilno jak widać ujrzeć mię po tak długiem rozłączeniu! Rozkazuje abym czekał cztery godziny, a tymczasem przyjmuje gości! Dawniej! o, dawniej...
Nie dokończył swej myśli i stał długo w zamyśleniu ze wzrokiem utkwionym w przestrzeń. Miłem snać jakiemś przywołany wspomnieniem, słodszy, łagodniejszy blask rozświecił mu oczy; szybko jednak minął, i twarz Anatola wróciła do chmurnego wyrazu jaki okrywał ją przed chwilą.
— Nie! — zawołał rzucając się na sofę, — to być nie może! Miałażby ona zawieść mię i zdradzić w najważniejszej i najcięższej chwili mego życia? Fortuna i kobieta miałyżby jednocześnie odwrócić się odemnie, aby cios po ciosie zadawać najpiękniejszym moim nadziejom?
Gdy usta Anatola cichym lecz gwałtownym szeptem wypowiadały te wyrazy, twarz jego pobladła widocznie. Przypuszczenie jakie czynił, musiało do głębi wstrząsnąć jego istotą; związek z kobietą o której myślał, był mu snać bardzo drogim. Siedział długo nieruchomy i zadumany, a z wyrazu twarzy jego poznać można było, że z bacznym namysłem a razem z głębokiem wzruszeniem rozważał różne szanse losu, z których jedne wynieść go mogły na szczyt szczęścia, inne strącić w walki i śmiertelne zwątpienia. Ostatnie przecież obrazy jakie ukazały się oczom Anatla w tej tajemniczej dziedzinie przyszłości, w jaką wpatrywał się z natężeniem, światłemi snać malowane były barwami, bo czoło jego rozjaśniało się stopniowo, oczy napełniły się znowu tym wyrazem śmiałości i dumy, który znikł z nich na chwilę, głowę podniósł wysoko, stanął, wyprostował się i odetchnął z głębi piersi.
— Nie! — wymówił, — tak źle nie będzie! Kobieta mię nie opuści, a fortuna powróci do mnie. Nie na tom stworzony aby borykać się z nędznemi przeciwnościami i maluczkiemi okolicznostkami życia, których zwyciężanie bywa udziałem pospolitych miernostek! Dotknęło mię wprawdzie nieszczęście wielkie i niespodziane, lecz cóż ztąd? Nie ostatnia to jeszcze stawka gry mojej, i nie przedostatnia nawet! Młodość, ukształcenie, stosunki w świecie, miłość Ewy...
Uśmiech okrążył mu usta, oczy zaświeciły znowu nie tym co wprzódy zimnym stalowym blaskiem, ale gorącemi ogniami, które widocznie wydobywały się z samego serca.
— O! bo ona mię kocha! — szepnął, — tyle lat... tyle miesięcy... tyle dni żyła myślą o mnie... Alboż kobieta może kiedykolwiek wyrzec się takiej miłości?...
Machinalnie spojrzał w wielkie, odbijające całą jego postać źwierciadło, i zatapiając w niem spojrzenie, wyrazem twarzy dopowiedział: — I takiego jak ja człowieka!...
Rozmyślanie to przerwało wejście hotelowego sługi, który przychodził pytać się o rozkazy j. w. pana ober-sekretarza, a zarazem wielce nieśmiało objawił niepokój swój o śniadanie, które ostygło i zapewne smakować dobrze nie będzie. Dembieliński po raz pierwszy rzucił wzrokiem na stół obficie zastawiony, a po chwili topił nóż wyostrzony jak brzytwa w białej i kruchej piersi jarząbka. Apetyt z jakim zabrał się do ostygłego już nieco śniadania, objawiał wyborne zdrowie młodzieńcze, gastronomiczne przywyknienia wytwornego smakosza, i zupełne prawie uspokojenie umysłu, sprawione zapewne przedchwilowem długiem rozmyślaniem. Jarząbek zniknął wkrótce z półmiska wraz z towarzyszącym mu komputem, opleśniała butelka wypróżnioną została w czwartej części. Młody sybaryta rozkazał przynieść sobie filiżankę czarnej kawy, i zapalając hawańskie cygaro, z cicha zanucił parę strof jakiejś pieśni. Nagle przerwał sobie nucenie. Traf, czy naprężony ku jednemu przedmiotowi kierunek myśli, przyniósł mu do pamięci ową figlarną a jednak smutnego znaczenia pełną piosenkę z modnej podówczas opery Rigoletto: „La donna e mobile“. Przestał śpiewać, opuścił rękę niosącą już ku ustom zapalone cygaro, i szklanemi znowu oczyma wpatrując się w przestrzeń, wymówił zcicha:
— Tak! Kobieta zmienną jest! Czyliż tej prawdy nie nauczyło mię życie w stolicy!
Oparł głowę na dłoni, pogrążył się w zamyśleniu, a po twarzy jego przesuwał się na przemian wyraz to pełnej wiary w przyszłość ufności, to goryczy, obawy i zwątpienia. Ostatnią godzinę oczekiwania Dembieliński spędził w długiem, biegunowem, na sposób amerykański urządzonem krześle. Kołysał się zwolna, rozmyślał, i co chwilę spoglądał na zegarek. O trzy kwadranse na szóstą powstał, i zbliżywszy się do źwierciadła, kilku rzutami wprawnej ręki przyprowadził do porządku krucze swoje włosy, rozrzucone nieco w czasie niespokojnych przedchwilowych dumań. Przy tej czynności uśmiech zadowolenia parę razy zjawił się na jego ustach. Wiedział widocznie że jest pięknym; ale po sposobie w jaki przypatrywał się twarzy swojej i postaci odbitej w źwierciedle, poznać można było, że powierzchowna piękność ta nie była dla niego, jak dla pospolitych miejskich dandysów i elegantów, przedmiotem próżnej chluby i narzędziem drobnych salonowych powodzeń; ale że uważał ją jako jedną z sił któremi władał, a które umiejętnie użyte zdobyć musiały to, co stanowiło osnowę dumnych jego zamysłów i marzeń, sięgających kędyś wysoko.
— Hrabia Horski! — wyrzekł do siebie Anatol, odwracając się od źwierciadła. Hrabia Seweryn Horski! — powtórzył tonem człowieka, który sili się na przypomnienie sobie czegoś. A! — zawołał, nagle dłonią uderzając czoło, — wszakże to ten filozof! — on starał się o jej rękę kiedy była jeszcze młodziuchną... Wspomnienia! wspomnienia! — dodał z ironją, i zaśmiał się półgłosem, przykrym jakimś i cierpkim śmiechem. Miałyżby one zwyciężyć teraźniejszość? I raz jeszcze spojrzał na zegarek. Kilka już tylko minut brakowało do szóstej. Zadzwonił na kamerdynera, a po chwili w kosztownem futrze zarzuconem na ramiona, w błyszczącym i na znak żałoby wązką przepaską z czarnej krepy otoczonym kapeluszu, wychodził na korytarz. Idąc kończył wkładanie jasnych rękawiczek. Krok jego jednostajny był i równy, postawa nacechowana pewnością siebie, twarz wypogodzona i poważna. Posługacze z głębokiem uszanowaniem usuwali się na bok przed J. W. panem ober-sekretarzem, w bramie rządca hotelu nisko uchylił przed nim czapki, szwajcar z poskokiem otworzył bramę, prowadzącą na ulicę. Jakaś młoda, ze średniej snać klassy pochodząca kobieta, w kapeluszu i salopie, a stojąc za szklannemi drzwiami mieszkania szwajcara, długo ścigała wzrokiem przechodzącego młodzieńca, a gdy oddalił się wymówiła pół głosem: „Jakiżto piękny mężczyzna!“ — „A jaka w nim powaga, jaki rozum i grzeczność! to prawdziwy wielki pan!“ — dorzucił z boku jeden ze starszych lokajów, i spojrzał na kamerdynera, który towarzyszył swemu panu aż na dół wschodów. Kamerdyner nic nie odpowiadał na te uwagi, ale dziwnie jakoś uśmiechał się pod bujnym wąsem.
Ktokolwiek nie gardzi różnemi drobnemi objawami, wybijającemi się na twarze ludzi stojących u samego dołu społeczeństwa, ten niejednokrotnie mógł zauważyć, że uśmiechy ludzi służących u młodych i pięknych panów, miewają w sobie często coś złowieszczego. Nie darmo powiedziano, że nikt nie uchodzi za wielkiego męża w oczach swego lokaja. Kamerdyner Anatola Dembielińskiego widocznie nie uważał swego pana za szczęśliwca, wcielającego w siebie bogactwo, potęgę i doskonale powodzenie, za jakiego mieli go ci, co spoglądali nań z oddalenia.
Wieczór zimowy mroźny był nieco, ale pogodny i oświetlony srebrną pół obręczą księżyca, która wystąpiła na blady lecz jasny błękit nieba. Tu i owdzie na ulicach i placach miasta zapalano żółtawo świecące latarnie, przechodniów było sporo, środkiem ulic z brzękiem dzwoneczków przesuwały się liczne sanie. Jedne z tych sań najszybciej ze wszystkich pędzące, zatrzymały się przed niewielkim, ale ładnie zbudowanym domem, zakrawającym na pałacyk, i umieszczonym w głębi obszernego dziedzińca, oddzielonego od ulicy ozdobnemi sztachetami.
Byłoto miejsce oddalone od środka miasta, a blisko przysunięte ku otaczającym je polom. Z za domu widniały nagie teraz szkielety licznych a wysokich i rozłożystych drzew, które w lecie musiały tworzyć rozległy i gęstą zielenią napełniony ogród; pośród dziedzińca, z grubej warstwy śniegowej, wystawały smukłe kształty słomą owiniętych kosztownych snać krzewów, biały kompas świecił pośrodku pod padającym nań promieniem księżyca. W pałacyku kilka okien pierwszego piętra na wpół przysłoniętych malowniczą draperją firanek, jaśniało białem, obfitem światłem. Całe to mieszkanie miało pozór wpół wiejskiej willi, i wyglądało pięknie, zamożnie, a całkiem po pańsku.
Sanie zatrzymały się przed sztachetami; Anatol wysiadł, szparkim krokiem przebył dziedziniec, i przez wysokie oszklone drzwi wszedł do niezbyt obszernej ale bardzo ozdobnej sieni, gdzie u stóp wschodów szerokich, wysłanych kobiercem, siedział w liberję przybrany sługa, i czytał pod światłem spuszczającej się od sufitu lampy, ulotne jakieś pisemko. Na widok wchodzącego, sługa powstał i oddał mu głęboki ukłon; Dembieliński skinąwszy mu głową, wstąpił na oświetlone wschody. W przedpokoju na pierwszem piętrze znalazł innego sługę przyodzianego już nie w liberję, ale w czarne cienkie ubranie, i rzuciwszy mu futro, które tenże skwapliwie przyjął, udał się w głąb apartamentu.
Apartament pani Ewy Dembielińskiej składał się z sali jadalnej, dwóch bawialnych salonów, i dwóch czy trzech małych potulnych gabinecików. Wszystko zresztą w pięknych tych pokojach potulne było, miękkie, wonne, i błyszczące tym na wpół przysłonionym blaskiem, który objawia dobry smak połączony z bogactwem, już przez samą powściągliwość z jaką wystawia na pokaz to ostatnie. Pomiędzy wszystkiemi jednak cechami tego mieszkania, najwybitniejszą była miękkość — miękkość nie tylko już kobieca, ale posunięta do dziecięcego niemal rozpieszczenia. Znać było, że istota będąca panią i mieszkanką tych komnat, nie znosiła niczego coby w najlżejszy sposób razić mogło którykolwiek z jej zmysłów. Półświatła krzyżowały się tam z pół barwami, w powietrzu unosiły się pół-wonie, posadzki zasłane kobiercami, wydawały pod dotykającą ich stopą stłumione pół-odgłosy. Żadnej nigdzie jaskrawości, żadnego choćby cokolwiek żywszego tonu, żadnej nieco ostrzejszej linji dostrzedzby tam niepodobna; wszystko było miękko zaokrąglone, łagodnie wycieniowane, wychuchane z troskliwą pieczołowitością, nakształt gniazdka usłanego puchem, jedwabiem i różanemi listkami. — Czy było to odbicie się tych cech mieszkania, czy też głębsze jakieś wzruszenie serca, dość, że na twarzy Anatola ukazał się wyraz miękki, graniczący niemal z rzewnością, i spędził z niej do szczętu dotychczasową powagę i chłód urzędownie nieco wyglądający. Po chwili jednak, twarz ta wyrazista i ruchoma wtedy tylko gdy nikt na nią nie patrzył, zadrżała niepokojem i stłumionym jakby bolem. Było tak może właśnie dla tego, że nikt dotąd twarzy tej nie spotkał słodkiem powitalnem wejrzeniem; że nie było tam nikogo, na kimby spocząć mogły czarne oczy młodego człowieka, płonące w tej chwili niecierpliwością i oszklone mgłą rozrzewnienia. Anatol przebył już salę jadalną i dwa bawialne salony, zatrzymał się w progu rozkosznie urządzonego gabinetu, i stał tam parę minut nieruchomy, wyczekujący — a nikt jeszcze nie wyszedł na jego spotkanie. Służący, którego znalazł w przedpokoju, znikł był na chwilę w oddalonej głębi mieszkania, kędy zapewne oznajmiał swej pani przybycie gościa; potem ukazał się znowu, cichym krokiem przeszedł długi rząd komnat, a nikt nie ukazywał się jeszcze z za tej portjery podniesionej ręką sługi i zapadłej znowu, a za którą kryły się niedostępne obcym oczom i krokom, komnaty.
Anatol stał w progu buduaru, i ciężkie snać jakieś uczucie przykuło go do miejsca, bo stał nieruchomy, i można było rzec, że wsłuchiwał się w tę głęboką ciszę jaka go otaczała, przerywana tylko jednostajnym odgłosem zegara, rozświetlona łagodnemi blaskami białych i bladobłękitnych lamp płonących w etruskich wazach pod ażurowemi przysłonami, lub pomiędzy gałęźmi malowniczo ustawionych roślin. Ciężką, bardzo ciężką widocznie dla młodego człowieka była ta chwila wytężonego oczekiwania, bo kilka razy twarz jego pobladła bardzo, a potem zabarwiła się błyskawicznym rumieńcem; bo oczy jego nawpół osłonione ciemną spuszczoną powieką, strzeliły posępnemi jakiemiś ognikami; hebanowe brwi ściągnęły się tworząc na czole głęboką zmarszczkę, a dumna warga przycięta i pobladła, drżała od chwili do chwili w takt z oddechem gwałtownie pracującej piersi. — „La donna e mobile“, wyszeptał Anatol, i nieopisany uśmiech bolesnego sarkazmu okrążył mu usta.
Nagle podniosła się tajemnicza zasłona, a z za niej wybiegło dziecię śliczne jak archanioł wymalowany ręką zachwyconego mistrza. Była to dziewięcioletnia najwyżej dziewczynka, z białą jak przezroczysty alabaster twarzyczką, z wielkiemi ciemnemi oczami, z mnóstwem czarnych zwojów okrywających główkę i opływających drobne obnażone ramiona. Wbiegła jak motylek, niby skrzydłami wiewając sukienką z błękitnego jedwabiu, i stopkami błękitno obutemi zaledwie dotykając puszystego kobierca. Z okrzykiem radości rzuciła się ku stojącemu w progu gościowi.
— Kuzynku! — zawołała, — to ty! doprawdy to ty! tak dawno cię nie widziałam! myślałam żeś o nas zapomniał, że nie przyjdziesz już do twojej małej Krysi!
Było coś orzeźwiającego w tym dziecięcym srebrnym głosiku, który dzwonił szczerą radością niewinnego serca, i tą świeżością niewysłowioną, która stanowi wiecznie zwycięzki wdzięk wiosny życia i natury. To też Anatol rozpogodził czoło, i uprzejmie uśmiechnął się do dziecięcia, które stało przed nim z główką podniesioną ku jego twarzy, z różanemi usteczkami otwartemi uśmiechem, powtarzającym się niby w źwierciedle, w roziskrzonych przeczystych źrenicach. — Jak się masz, Krysiu? — wymówił ściskając w dłoniach swych jej drobne rączęta. Nie zapomniałaś więc o mnie jeszcze? tęskniłaś za mną trochę?
W głosie młodzieńca gdy wymawiał te wyrazy, dźwięczała tłumiona jakaś boleść. Snać zwątpił on przed chwilą o tem, aby ktokolwiek tęsknił za nim w tym domu.
— Kuzynie! — wymówiło dziecię, — byłeś zawsze dla mnie taki dobry! jabym o tobie nigdy zapomnieć nie mogła, nigdy!
Anatol pochylił się żywo, i przytknął usta do alabastrowego czoła dziewczynki. Pocałunek ten krótki był, ale gorący; można zeń było poznać, że powitanie tego dziecka ulżyło ciężarowi, jaki spadł był na serce młodzieńca razem z tą ciszą i samotnością, jakie same jedne powitały go w tych progach. Sięgnął do trzymanego w ręku kapelusza, i wydobył zeń wykwintną bombonierkę.
— To dla ciebie Krysiu — rzekł, — widzisz, i ja pamiętałem o tobie, bom ci przywiózł cukierków ze stolicy.
Dziecię wzięło cacko napełnione przysmakami, ale rzuciło nań zaledwie parę obojętnych spojrzeń. — Dziękuję ci! — rzekło, — wszak ja od ciebie zawsze miewam cukierki, przysyłasz je dla mamy i dla mnie, ale teraz daleko to milej żeś je sam przywiózł! A wiesz? ja się już uczę grać i rysować. Monsieur Viret powiada, że mam wielką zdolność do rysunku, et qu’avec le temps je deviendrai artiste.
Ostatnie wyrazy wymówiła figlarnie, prostując się z dumą. Francuzka wymowa tego dziecka była bez zarzutu, a sposób w jaki się wyrażała, objawiał wczesne rozwinięcie umysłu i tę śmiałość, jaką posiadają dzieci hodowane w domach zamożnych, napełnionych zawsze ludźmi i gwarem.
— Nie wiem czy będziesz artystką — rzekł Anatol, — ale że jesteś ślicznem dzieckiem, to pewno!
Krysia rozśmiała się głośno, i zrobiła dyg głęboki.
— Dziękuję! — zawołała, — a chcę tylko wiedzieć czy bardzo kochasz mię za to, że jestem ślicznem dzieckiem?
Anatol miał odpowiedzieć na to pytanie, gdy tuż przy nim rozlała się w powietrzu delikatna woń heljotropu, i zabrzmiał miękki jak jedwab, a cichy jak tchnienie głos kobiecy:
— Christine! va rejoindre M-lle Flore!
Na dźwięk tego głosu, rumieniec długą i purpurową strugą przepłynął po czole i policzkach Anatola; potem zniknął nagle, i pozostawił po sobie tę głęboką bladość, która oznajmia, że wszystka krew namiętnie wzruszonego człowieka, skupiła się w gwałtownie bijącem jego sercu. Podniósł głowę, którą dotąd pochylał ku pięknemu dziecięciu, i oko w oko spotkał się ze stojącą o kilka kroków, panią Ewą Dembielińską. Była to postać tak smukła i powiewna, że możnaby ją wziąć nie za postać kobiecą, ale za nadpowietrzny uplot tych bladych i drżących świateł, które napełniały przestrzeń śród której się ukazała. Twarz jej o ściągłych, niezmiernie delikatnych, ale też doskonale regularnych rysach, posiadała bladość śniegu, a przezroczystość porcelany; podłużnie wykrojone oczy, powłóczysto i miękko patrzyły z za gęstej złotej rzęsy, a barwą źrenic swych iść mogły o lepsze z niezapominajkami kwitnącemi na łące, albo z rozpogodzonem niebem letniem, lub tym turkusem, który otoczony rzędami pereł, zapinał bogatą draperję stanika jej, poniżej łabędziej jej szyi. Na szyję tę, jak fale roztopionego złota, spływały zwoje włosów pokręconych w kędziory i warkocze, które podnosząc się w misterną koronę, obejmowały śnieżne, pochylone nieco czoło. Drobniuchne usta rozkwitały śród tej ślicznej twarzy, jak pączek bladoróżowej róży, tak że cała kobieta wraz ze swą powłóczystą, miękko wijącą się w koło niej szatą, przywodziła na myśl same kwiaty, alabastry, łagodne światła, i te nadprzyrodzone zjawiska, które w dziedzinie bajek słyną pod imieniem wieszczek lub nimf. Z powabu jakim tchnęła, i uroku jaki wywierać mogła, była to prawdziwa Ewa; ale w niczem niepodobna do owej mieszkanki raju, która stworzona pod gorącym blaskiem słonecznym, na wskroś przyjęta ożywczemi powiewami krzyżujących się w przestrzeni wiatrów, nie znająca ni puchu ni jedwabiów, ni sztucznych woni, ni takichże uczuć — ze snu z którego wywołała ją ręka Twórcy, powstała prosta, kwitnąca, silna i zdrowa, jak prawdziwa matka ludzkiego rodzaju. Ta Ewa, która teraz stanęła przed wpatrzonym w nią rozkochanym wzrokiem młodzieńca, była Ewą nowoczesną, stworzoną i wyrosłą śród raju salonów, puchu, atłasów, narkotycznych woni, perfum i sztucznych zefirów wiejących z usypiająco szeleszczących wachlarzy. Była to uosobiona miękkość, delikatność, przezroczystość, wiotkość i chwiejność; był to najczystszy ekstrakt tego co w pewnym świece nosi nazwę dystynkcji; był to nakoniec wdzięk śniegowego płatka, alabastrowej bombonierki, heljotropu hodowanego w cieplarni — wdzięk powabny, drażniący wyobraźnię, zdolny obudzić miłość podobną do litości, rozpalić namiętność kończącą się spazmem; wdzięk potężny w pewnej mierze, ale skarłowaciały jak ta sfera, ten odłam ludzkości, której był dziecięciem, okazem, i chorobliwym lubo ponętnym wykwitem.
Małej Krysi nie było już w pokoju; Ewa i Anatol stali przez chwilę naprzeciw siebie, rozdzieleni zaledwie przestrzenią kilku kroków, a żadne z nich nie mogło zdobyć się jeszcze na słowo powitania. Oboje byli bardzo wzruszeni, ale każde inaczej. Twarz mężczyzny mieniła się namiętną radością kochanka, witającego nakoniec w rzeczywistości tę, której obraz napełniał sny jego i marzenia; we wzruszeniu kobiety przemagało głębokie zmieszanie, nad którem widocznie zapanować pragnęła a nie mogła. Anatol pierwszy wyciągnął rękę, i ujmując miękką jak aksamit a białą jak śnieg dłoń narzeczonej, wymówił z cicha:
— Ewo! najdroższa moja! nakoniec widzę cię!
W tej chwili był tak przenikniony własnem uczuciem, że nie mógł się wczytywać w twarz kobiety którą witał, i zapomniał nawet o wyrzutach, jakie niósł tu z sobą za to, że ona mu zbyt długo na powitanie czekać kazała. Lecz nagle ręka Anatola w dół opadła, a cała postać wyprostowała się jakby pod wpływem zdumienia czy obrazy. Poczuł, że palce pięknej kobiety zlekka tylko i zimno dotknęły jego dłoni; oddała mu ukłon ceremonjalny, i zefirowym swym głosem wymówiła:
— Bonjour monsieur!
Poczem niedbale i miękko opuściła się na aksamitne poduszki sofy, i powolnym, zaokrągloną linję kreślącym gestem, wskazała gościowi swemu poblizki fotel.
Nastąpiła dość długa chwila milczenia. Ewa oparła głowę na dłoni i patrzyła w ziemię ze zmieszaniem, które jak złe sumienie, opuścić jej nie chciało; Anatol stał o kilka kroków od niej w nieruchomej postawie. Boleść wyryła mu znów na czole głęboką fałdę, poczucie upokorzenia nizko pochyliło mu głowę.
— Pani! — wymówił po chwili głosem, który z trudnością wydobywał się z jego piersi, a dźwięczał nawpół namiętnym bólem, nawpół srodze zranioną dumą; — pani! powitanie takie jest dla mnie zupełnie, zupełnie niespodzianem! Sądziłem... spodziewałem się, że rozkaz twój dzisiejszy, abym kilka godzin czekał na widzenie się z tobą, był jednym z tych kaprysów kobiecych, które rodzą się z nicości i kończą się niczem... Teraz niewiem co mam myśleć, czego spodziewać się...
Umilkł, bo głos ustał mu w gardle. Patrzył na milczącą kobietę, która wzroku nie odrywała od ziemi, oczami gorejącemi i mglącemi się na przemian. W tej walce jednak, która toczyła się w piersi jego pomiędzy poczuwaną miłością i obrażoną dumą, pierwsza przemogła.
— Ewo! — wymówił po chwili milczenia — Ewo moja! — i chciał ku niej przystąpić, ale zatrzymał się jak wryty, bo niezapominajkowe oczy kobiety podniosły się na niego, i wydały mu się podobne do kryształu zimnego, błękitną napojonego barwą.
— Panie! — zaczęła głosem silniejszym niż wprzódy, który jednak drżał trochę zrazu, — powinieneś pan wiedzieć, dla czego przyjmuję cię w ten sposób. Pomiędzy nami wszystko powinno być skończonem. Vous m’aves mortellement offensé, monsieur.
Ta kobieta kłamała widocznie, i mówiła o obrazie, której nie czuła. To też zmieszanie, na wzór upartego sumienia, które odepchnięte wraz powraca, ogarnęło ją znowu i zamknęło jej usta, które zadrżały i nic już więcej powiedzieć nie mogły.
— Ja obraziłem cię Ewo! czem? jak? — wymówił Anatol z wyrazem głębokiego i zupełnie szczerego zdziwienia. — Powiedz mi pani com uczynił, a może wytłómaczyć się zdołam?
Kobieta z wyraźnem wysileniem podniosła powieki, spojrzenie jej jednak niespokojne i zmącone jakąś tajemną wewnętrzną walką, nie utkwiło w tym z kim rozmawiała, ale w przeciwległej ścianie.
— Vous m’avez négligé complétement! ozwała się przeciągle i z cicha. Pisywałeś pan do mnie ze stolicy rzadko, bardzo rzadko; listy pana wyglądały tak jakby były pisane z musu. Enfin, z podróży ze stolicy nie wstąpiłeś pan do N. aby się ze mną widzieć, i od kilku już tygodni zostajesz w tych stronach, a dziś dopiero po raz pierwszy pomyślałeś pan o mnie...
Przytoczone pobudki gniewu pięknej kobiety musiały wydać się Anatolowi bardzo błahemi, bo twarz jego rozpogodziła się, i lekki nawet uśmiech wstąpił na jego usta. Słuchając słów narzeczonej, przypisywać je musiał znowu jednemu z tych kaprysów kobiecych, które rodzą się z nicości i kończą się niczem; myślał, że z łatwością wytłómaczyć się potrafi z oskarżeń, i gniew, nie mający słusznych przyczyn, rozbroi. Toteż pewniejszym już krokiem zbliżył się do sofy, i usiadł w pobliżu na umieszczonym fotelu.
Przy jego zbliżeniu się kobieta usunęła się zlekka, i przechyliła głowę w inną stronę. Brwi Anatola zsunęły się, ale tylko na chwilę; uśmiechnął się znowu, i patrząc na kobietę odwracającą się od niego, jak na rozkapryszone dziecko, łagodnie mówić zaczął:
— Najdroższa moja, najpiękniejsza, najlepsza...
— Monsieur! — wymówiła kobieta zwolna obracając ku niemu głowę, — proszę nie przemawiać do mnie w ten sposób.
Fala bladości przepłynęła po czole Anatola. Kobieta ta zadawała mu prawdziwe tortury, a jednak kochał ją wszystkiemi siłami swej istoty; znać to było w spojrzeniu jakiem ogarniał głowę jej oblaną złotemi włosami, i niechętnie odwracającą się od niego.
— A więc! — wymówił po chwili milczenia — pozwól pani abym wytłómaczył się z tych błahych zarzutów jakie mi czynisz, a które w obec miłości mojej dla ciebie wydają mi się tak drobnemi, tak drobnemi, że są aż zupełnie niczem...
— Pan mnie nie kochasz! nie kochałeś nigdy! — zawołała kobieta, i dalej jeszcze usunęła się od niego.
Po tym wykrzyku Anatol stał się bardzo poważnym.
— Ewo! — wyrzekł starając się spotkać oczami wejrzenie jej ustawicznie zwracające się ku ziemi; — Ewo, ty sama nie wierzysz w to coś powiedziała.
Wyrzekł te słowa z wielką prawdą i siłą szczerego przekonania w głosie. Nie mylił się. Ewa w istocie nie wierzyła własnym słowom; wiedziała ona dobrze iż jest kochaną, a tylko tajemnemi jakiemiś wiedziona pobudkami, czyniła mu zarzut, którego niesprawiedliwość czuła. Toteż nie odpowiedziała nic, i tylko głową uczyniła gest rozpieszczonego dziecka, które upiera się przy swojem. Anatol mówił dalej:
— Pisywałem do ciebie ze stolicy, tak jak to czyniłem od czasu gdy zostałaś wolną, i pozwoliłaś mi spodziewać się, że kiedyś będę tak szczęśliwy, iż posiędę rękę twoją i serce. Listy do ciebie wysyłałem w tych odstępach czasu, jakie sama naznaczyłaś, a nie były one nigdy zbyt częste dla mnie, który myślałem o tobie ciągle. Niewiem jak listy te wydać się mogły komuś, ktoby je czytał z chłodną rozwagą, i dla czego wydały ci się jakby były pisane z musu. Pisałem je zawsze ze wzruszeniem, z miłością, z tęsknotą niewysłowioną do tej chwili, która miała połączyć już nas na zawsze, a o której przyśpieszenie błagałem cię, choć nigdy o nic nie błagam nikogo. Być może iż w gwarze i wirze stolicy, śród natłoku zajęć i interesów jakim się oddawałem, pod palącym wpływem uczucia mego dla ciebie, które w coraz silniejszą rosło namiętność, przestałem być kiedykolwiek panem pióra i myśli moich... Być może, iż zbyt śmiały wyraz jaki wymknął się na papier z kipiącej mej głowy; może myśl jaka niedopowiedziana, z wątkiem przerwanym troską czy nawałem pracy, obraziła wybredny twój umysł. Przebacz mi to Ewo! — mimowolnego przewinienia nie przerabiaj na nieodpuszczalną zbrodnię! Z drobnostki sprowadzonej trafem, nie czyń ciosu, któryby zachwiać mógł mojem a i twojem może istnieniem! Podaj mi twą rękę, spojrz na mnie twoim dobrym wzrokiem, w którego przeczystej głębi tak lubię czytać dobroć twego serca i niewinność myśli, ja, co tak ciągle, ciągle ocieram się o złość ludzką, i patrzę na zbrukane sprawy tego świata wśród jakiego żyję...
Zatrzymał się, i na siedzącą przy nim kobietę patrzył z miłością i błaganiem. Ale ona nie podawała mu swej ręki, i nie zwracała na niego oczu, które przysłonione spuszczonemi powiekami, świeciły z za gęstych rzęs jakiemś uczuciem wewnętrznej walki. Widocznie pasowała się sama z sobą, a dwie potęgi które w niej bojowały, jednako musiały być wytrwałe w boju, bo delikatne rysy jej twarzy jakby zesztwniały, i pokryły się wyrazem głuchego uporu. Milczała. Anatol z coraz cięższą chmurą na czole, mówił dalej:
— Pozostaje mi jeszcze usprawiedliwić się przed tobą z tego, że kilka tygodni przepędziwszy w tych okolicach, dziś dopiero po raz pierwszy przybywam do ciebie. Lecz czyliż nie wiesz o nieszczęściu, które mię spotkało? Czyliż nie pisałem do ciebie z drogi, że jadę do umierającego ojca, że jeśli chcę ujrzeć go raz jeszcze, to już ani chwili tracić nie powinienem? Przybyłem, i znalazłem go złożonego ciężką niemocą. Nie zaraz jednak skończyło sie wszystko. Miesiąc cały przesiedziałem przy śmiertelnem łożu ojca. Mógłżem go odstąpić? Powiedz Ewo, ty, co sama byłaś dla matki twej tak dobrą i wylaną córką, że dobroć ta twoja wznieciła we mnie pierwszą iskrę miłości dla ciebie, — powiedz, czy powinienem był odejść od śmiertelnego łoża ojca, dla własnej uciechy porzucić wezgłowie, na którem spoczywała siwa głowa człowieka, ostatnią miłością i troską, ostatnim wyrzutem i niepokojem tchnącego dla mnie?... O! Ewo! Ewo! — gdybyś wiedziała wszystko com przebył i przecierpiał w tych dniach posępnych i nocach ponurych, w których głos ojca zamierający w schorzałej piersi, błagał mię o przebaczenie za utratę wielkiej pradziadowskiej spuścizny, za to, że napoiwszy mą głowę najdumniejszemi nadziejami, rzuciwszy mię w burzliwy odmęt świetnych lecz zwodniczych żywiołów, pozostawiał mię odartym z mienia, nakształt żebraka nieposiadającego nic, oprócz złoconych łachmanów jakiemi niby na pośmiewisko długo przyodziewano jego członki, aby po opadnięciu ich tem boleśniej uczuł swoją nagość... Jam nie myślał mu przebaczać, bom ani na chwilę nie uczuł gniewu; ale wtedy gdy jęki konającego rozległy się w koło mnie, i żalem przeszywały me serce; gdy przyszłość moja, którą roiłem tak świetną, ukazywała mi się niepewna jak widmo wyśnione, ciernista jak ubóstwo, — jam myślał o tobie Ewo, z nadzieją że nie odstąpisz mię w tej stanowczej życia mego porze, z ufnością w twoje serce tkliwe, kobiece, w które gdybym postradał wiarę... w cóżbym już wierzył na ziemi? Jam rozpieszczony szczęściem, wykołysany miękko powodzeniem nieodstępującem mię dotąd ani na chwilę, napojony marzeniami, których cele wysokie bardzo, wydawały mi się już blizkiemi... i wtedy gdy cios po ciosie spadał na barki moje szczędzone łaskawym dotąd losem, gdy otoczyły mię obrazy ponurej śmierci, a przyszłość moja zachwiała się przedemną jak wiotki cień, któremu nagle zbrakło podstawy bytu — jam pocieszał się myślą o tobie, i nią jak rosą rzęźwił głowę moją, słodził gorycz napływającą do serca... A ty Ewo, wyrzucasz mi żem o tobie nie myślał, żem do ciebie nie spieszył...
Umilkł Anatol zmęczony długiem mówieniem, w czasie którego ogniste rumieńce wystąpiły mu na policzki, a pierś oddychała szybko i z ciężkością. Przestał mówić, i patrzył na uparcie milczącą kobietę.
— Ewo! — ozwał się raz jeszcze cichym głosem, — czyliż nie masz dla mnie ani jednego słowa odpowiedzi, jednego choćby spojrzenia? Dla czego tak uparcie wzrok odwracasz odemnie? Spójrz w moje oczy, one czyste — bo mówiłem prawdę...
Ewa milczała, a rysy jej powleczone bladością i zesztywniałe, nie wyrażały nic; tylko drobna ręka konwulsyjnym ruchem mięła fałdę jedwabnej sukni, a białe ząbki przygryzały pobladłą wargę, tak, że aż wystąpiła na nią purpurowa kropelka krwi. W kobiecie tej widocznie odbywała się walka.
— Ewo! — wyrzekł Anatol, i sięgnął po jej rękę. Ale ona uczyniła żywe poruszenie, i krzyżując ramiona na piersi, zawołała:
— Panie! pomiędzy nami wszystko skończone być powinno!
Młody mężczyzna porwał się z miejsca, i obie ręce jego utonęły na chwilę w kruczych jego kędziorach.
— To okropne! — zawołał. Wszystko skończone! wszystko zerwane! Dla czego? czy przestałaś mię kochać? Nie, tysiąc razy nie! — a więc dla czegoż?
Nagle ramiona Anatola opadły, jakby się na nie zwaliło niewidzialne jakieś brzemię; wszystkie fibry jego twarzy zadrgały, oczy posępną strzeliły błyskawicą.
— Dla czego? — powtórzył głosem nabrzmiałym grozą, — czyliżby dla tego, że utraciłem majątek? żem został ubogim?
Na dźwięk tych wyrazów, Ewa zadrżała całem ciałem, i z poruszeniem przestraszonego dziecka, zasunęła się w najgłębszy zakąt sofy. Zarazem gruba, błyszcząca łza, długo snać ukrywana pod powieką, stoczyła się po złotej rzęsie, i spadła pomiędzy atłasowe fałdy stanika. Anatol widział drżenie kobiety, i pobladł bardzo; oznajmiało mu ono, że to co przypuszczał, było prawdą. Ale dojrzał on także łzę tej którą kochał, i pociągany nieprzezwyciężoną siłą namiętności, lub ostatnim promieniem nadziei jaki błysnął przed nim w tej kryształowej kropli, raz jeszcze przybliżył się do kobiety, której twarz zesztywniała wciąż była milczącą, ale której drżenie i łza przemawiały wyraźnie.
Usiadł i pochylił się ku niej tak, że spojrzenie jej umknąć niemogło szukającym go jego oczom.
— Ewo! — mówił, — powiedz że to nie prawda! powiedz żeś nie myślała nawet o tem! Wyrzucaj mi żem cię niesłusznie posądził? Skarć mię srogo, odepchnij mię od siebie, ale powiedz, że to nie prawda!
W głosie jego był zrazu gwałt kilku pomieszanych z sobą uczuć: proźby namiętnej, głuchego gniewu i trwogi; ale z oczu Ewy druga łza popłynęła, a na jej widok rzewne uczucie ogarnęło znowu młodego mężczyznę.
— Nie, to być nie może! jam się omylił okropnie! — mówił wpatrując się w nią rozkochanym wzrokiem, — nieprawdaż Ewo, że ty daleką byłaś od takiej myśli i od takich uczuć? I któż lepiej wiedzieć o tem może nademnie? Kto lepiej nademnie zna twoje dobre, szlachetne serce? Wszakże znałem cię młodziuchną dziewczyną, gdy sam jeszcze byłem nieledwie dzieckiem; widziałem jak fatalny zbieg okoliczności, namowy, proźby, skłoniły cię do przyjęcia ręki mego krewnego, starca z ciałem steranem, a duszą roztraconą w nieporządnem życiu. Czułaś się nieszczęśliwą Ewo, a jednak szanowałaś siwe włosy człowieka, któregoś nosiła imię; jak łagodne dziecię znosiłaś miłość jego, która dręczyła cię nakształt zmory; nakazywałaś milczenie sercu w imię tej dumy i czystości niewieściej, których poniżyć, pokalać nie chciałaś... Któż o tem wszystkiem lepiej wiedział nademnie?
Przestał mówić na chwilę, i wsparł na dłoni głowę ciężką wspomnieniami, które wszakże złotą snać i miękką snuły się przędzą, bo oczy jego nabrały pięknego blasku, a usta okrążyły się pełnym marzeń uśmiechem. W tej chwili nie byłto już dumny, ambitny człowiek, w gwarze świetnej stolicy upatrujący tej drabiny, po którejby najłatwiej wstąpić mógł na najwyższe szczyty społecznych wielkości; ale byłto młodzieniec, który u stóp ukochanej kobiety wspominał drogie i piękne chwile wspólnej ich przeszłości, i stawił je przed jej oczyma, jako moc zdolną zakląć i obalić tę nieznaną mu zaporę, która nagle rozpostarła się pomiędzy niemi.
— Czy pamiętasz Ewo, jak gdyś czuwała nad twą chorą matką, a ja na mocy pokrewieństwa które wiązało mię z twym mężem, mogłem przez długie dnie przebywać w twym domu i patrzeć na ciebie ciągle, — czy pamiętasz jak wówczas zwyciężony tym łagodnym wdziękiem, i tą pełną starań anielską dobrocią, z jakiemi czuwałaś nad łożem chorej, nie mogłem dłużej powstrzymać uniesień serca, które rwało się ku tobie, i tu, w tym samym pokoju, pochwyciwszy twą rękę powiedziałem ci, powiedziałem ci po raz pierwszy, że... kocham cię... Wtedy tyś stanęła jak wryta, strumień krwi napłynął do twarzy twej wybladłej śród nocy bezsennie nad umierającą spędzanych, ręka twoja płonęła w mojej dłoni, oczy jaśniały blaskami, jakie tryskają z serca, które się budzi — ale nieodpowiedziałaś nic, tylko wyciągnąłaś rękę ku drzwiom na wpół otwartym, i milczącym gestem wskazałaś mi widniejącą przez nie, białemi włosami okrytą, głowę twojego męża... Jam cię zrozumiał Ewo, zrozumiałem, że pragnęłaś pozostać czystą i niepokalaną fałszem przed człowiekiem, z którym żyłaś... Byłem jeszcze bardzo młody, ale życie w stolicy, ścieranie się z ludzi tysiącem, i jakich ludzi, napoczęło już mą świeżość młodzieńczą... Wiele już wtedy postradałem wiar, które nigdy więcej nie wróciły do mnie; z wielu rzeczy czczonych gdzieindziej, szydziłem... A jednak zrozumiałem cię w onej chwili, i uczciłem... Zamknąłem się w sobie, ale patrząc na cię myślałem zawsze: „Kobiecie tej można wierzyć!“ A czy ty wiesz Ewo, czem jest wiara taka dla młodego mężczyzny, pędzącego życie śród ludności, która nie wierzy prawdziwie w nic... dla mężczyzny zarażonego niewiarą, a mimo wszystko, nie mogącego w żaden sposób zabić w sobie wyższej natury ludzkiej, rozkazującej mu wierzyć? Jam potem w stolicy wspólnie z wesołymi towarzyszami szydził z cnoty niewieściej; ale gdy usta moje wymawiały słowa strącające w błoto ideał kobiety, myśl biegła ku tobie, a serce napełniało się tą niewymowną radością, jakiej doświadcza człowiek, który głośno bluźni rzeczom pięknym lub świętym, lecz w najdalszej głębi swej duszy samemu sobie powiedzieć może: to kłamstwo!
I znowu była chwila milczenia, w czasie której Anatol nie patrzył na Ewę. Czoło jego było na dłoń schylone, głęboka zaduma twarz mu pokrywała i w dół skłaniała jego powieki. Za to jej wzrok obejmował teraz schyloną jego głowę spojrzeniem, w którem łzy krzyżowały się z blaskami coraz żywiej rozpalających się źrenic.
— Czy pamiętasz Ewo, jak przed dwoma laty, gdy śmierć twojego męża wróciła ci prawo rozporządzania sercem i ręką, jam znów stanął przed tobą i po raz drugi powiedział ci to słowo, któregoś wprzódy słyszeć nie chciała? Byłto piękny majowy wieczór; siedziałaś w altanie ogrodu, promień księżyca obejmował twe czoło srebrną koroną i chwiejnemi szlaki migotał na żałobnej twej szacie. Wtedy siedzieliśmy obok siebie długo, wsłuchani w tajemnicze szmery wieczorne, zapatrzeni w siebie lub ścigający wzrokiem mleczne drogi krzyżujące się na niebie, niby gościńce, któremi w wiekuistej podróży swej postępują gwiazdy... Czy pamiętasz jak wtedy w gęstwinie brzozowego gaju ozwał się słowik, i wyśpiewał nam długą serenadę miłości... i jak pod silniejszym powiewem wiatru zaszeleścił krzak bzowy, osypując twą głowę deszczem kropel i kwiatów, a tyś wstrząsnęła zwojami twych włosów tak że krople i kwiaty upadły z nich na pochylone przed tobą czoło moje... Jam wtedy u boku twego wrócił na chwilę do pojmowania piękności natury. Ulice wielkiego miasta, oświetlonego wieczorem słońcami sztucznych świateł; olbrzymie gmachy mieszczące w swych ścianach tłumy ludzi rachujących, ważących, kupczących jak towarem wdziękami niewiast i sumieniem mężów, — wszystkie te gwarne świetności, huczne zabawy, zmysłowe uciechy, ambitne dążenia śród jakich płynęło me życie, — wszystko, wszystko zniknęło wówczas z mej pamięci. Przypomniałem sobie, żem od lat wielu nie słyszał śpiewu słowika, i słuchałem go z rozkoszą; żem od lat wielu nie widział majowego nieba nieprzysłonionego niczem, i topiłem wzrok w głębokich szafirach; żem od lat wielu nie oddychał świeżem, niezmąconem żadną sztuczną wonią powietrzem i wciągałem w pierś mą powiewy napojone lecącą od pola wonią zbóż i borów... Jam wtedy uczuł tę świeżą, zdrową, wzniosłą piękność natury — i zdało mi się żem przy tobie odnalazł jeden ze zmysłów mojej istoty, bezwiednie zatracony gdzie indziej... Ja, co tam w gronie starszych odemnie towarzyszy szydziłem z poezji jak z mgły, w którą głupcy tylko przyodziewać się mogą, w owej chwili byłem poetą... Przedemną oczy twe świeciły w mroku, jak czarodziejskie zwierciadła, odbijające w sobie światy wyższe nad ten który był dotąd moim światem... Nieśmiałą dłonią dotykałem twej ręki, a niewinna pieszczota ta, której mi dozwalałaś, całą istotę mą wprawiała w takie drżenie i taką przenikała mię rozkoszą, jakich nie sprawiły mi nigdy najgorętsze uściski kobiet, które jak błędne meteory lub nocne motyle padały w me ramiona... Czy pamiętasz Ewo ów wieczór prześliczny? — był to najpiękniejszy wieczór w mem życiu! Czy pamiętasz, że od owego wieczora pozwoliłaś mi nazywać cię narzeczoną moją?
Zatrzymał się, i zamyślony wzrok podniósł na kobietę do której mówił. Radość zajaśniała w jego oczach, bo twarz Ewy ukazała mu się inną wcale niż przed chwilą. Zniknęła z niej sztywność zdradzająca bolesne naprężenie wszystkich władz wewnętrznych, wszystkie jej rysy drżały i mieniły się nakształt wód głęboko wstrząśnionych, biała ręka nieśmiało i zwolna wysuwała się naprzód jakby szukając uścisku jego dłoni. Anatol pochwycił tę rękę i okrył ją pocałunkami.
— Ewo! Ewo moja! — mówił stłumionym głosem — ty mnie nie opuścisz! ty mnie nie zdradzisz wtedy gdy zdradza mię wszystko na ziemi! ty zostaniesz żoną moją... wiarą moją... szczęściem wszystkiem...
— Przycisnął rękę jej do pałającego czoła i pozostał tak schylony przed nią, z piersią pracującą przyśpieszonym oddechem, z ognistym rumieńcem na bladej twarzy, z drżącemi usty, z okiem oszklonem łzą wielką, iskrzącą się gorącemi blaskami opalu. W tej chwili człowiek ten był cały miłością; zapomniał on o wszystkiem co zajmowało go gdzie indziej, a władze ciała jego i duszy przeistoczyły się w jeden płomień z namiętną pokorą wijący się u stóp kobiety. Wtedy kobieta ta mogła uczynić z nim wszystko; jedno słowo jej, jeden uścisk mógł podnieść wysoko dumną jego głowę, wlać w nią myśli szlachetne jakie rodzą się z niezdradzonej wiary, włożyć mu w pierś uczucia zbawcze, które powstają z uczciwego szczęścia; jedno słowo jej, jeden gest białej jej ręki mógł go też strącić w tę przepaść, z którą rozdzielał go tylko krok jeden, a na dnie której płynęło morze rozkładającej duszę goryczy i szumiały odmęty złowieszczych zwątpień. Chwila milczenia która zapanowała teraz pomiędzy dwojgiem tych ludzi, a którą przerywał tylko głośny i przyśpieszony oddech szerokiej piersi męzkiej, stanowczą była jak przeznaczenie; ważyły się śród niej nie tylko dwa losy, ale kto wie? dwie cnoty może, dwie prawdy, dwie godności człowiecze które wystąpić z niej mogły jak z próby ogniowej, albo wzmocnione, czyste i wyrosłe, albo zachwiane, sfałszowane i poniżone.
Lecz czyliż Ewa ta zrodzona w raju salonów, puchu, jedwabiów i sztucznych woni, ta Ewa ponętna jak piękne marzenie, ale wątła jak cieplarniowa trzcina, i nikła jak drobniuchne kwiecie heliotropu, — czyliż ta Ewa słabiuchna jak tchnienie dziecięce, zdolną była pojąć uroczystą stanowczość tej chwili, stanąć na wysokości jej, i wydobyć z siebie tę moc cudowną, przez którą serce umie pozostać zawsze wiernem sobie i innym?
Ona chyliła się zrazu ku człowiekowi temu, który ciało i duszę swą rozkładał pod jej stopami, pociągana snać siłą namiętności buchającą z całej jego istoty, urokiem głosu jego, ogniem jego wymowy. Chyliła się ku niemu i nie odbierała mu ręki swej, a oczy jej omglone upojeniem zatapiały się w gęstwinie kruczych jego włosów, i spływały na twarz młodzieńca, piękną w tej chwili wzruszeniem nad siły, prawdą uczucia występującą na zewnątrz łuną bogatą w blaski. Chyliła się ku niemu i przez chwilę mogło się zdawać, że otoczy szyję jego śnieżnem ramieniem, i różowemi usty wyszepcze mu nad głową ten wyraz wielki w którym spoczywały jego losy. Lecz nagle kibić jej odgięła się, spazmatyczne drgnienie wstrząsnęło twarzą, która zesztywniała znowu, łzy oschły na rzęsach, ręka wysunęła się z ujęcia mężczyzny — piękna Ewa powstała, wyprostowała swoją wiotką kibić, i pomiędzy nim a sobą tworząc zaporę ze stolika zdobnego marmurem, cichym wymówiła głosem.
— Anatolu! przebacz mi! ale ja żoną twoją zostać nie mogę!
W tem „przebacz mi“ drżało poczucie winy, ale dalsze wyrazy wymówione były tak, że żadnej już nie pozostawiały wątpliwości.
Stało się! Ewa zrodzona w raju salonów nieusłyszała głosu człowieka który zapadając w przepaść wyciągał ku niej ręce i wołał: „Ratuj“! Dużo posiadała siły ta kobieta wyglądająca tak słabo, ale tej siły ujemnej, która pomaga człowiekowi do zapierania się samego siebie, do zdradzania i deptania prawdy własnego serca.
— Ja nie mogę zostać twoją żoną! powtórzyła pewniejszym głosem; są ku temu przeszkody ważne, niepokonane.
Anatol powstał, ogromne westchnienie wstrząsnęło mu piersią, ale zarazem postać jego wyprostowała się, namiętne rumieńce bez śladu zniknęły z twarzy, gorejące przed chwilą oczy ostygły. Zdawało się, że nagle przebudzonym został z jakiegoś snu głębokiego, i że na widok jawy, cała istota jego uległa przeistoczeniu. Milczał kilka sekund i z dziwnym uśmiechem który mu zawisł na ustach, wpatrywał się w marmurową płytę stolika... Po chwili podniósł ostygłe oczy na stojącą przed nim kobietę, i głosem w którym nie słychać już było najlżejszego drżenia, wymówił.
— A więc nieomyliłem się. Pani odtrącasz mię od siebie dla tego że utraciłem majątek, i to jest jedną z tych przeszkód o których wspomniałaś przed chwilą...
Umilkł na moment; dziwny uśmiech który okrążył mu usta wzmagał się, oczy świeciły zimnym, stalowym połyskiem.
— Drugą przeszkodą — mówił dalej — jest to, że i pani także posiadasz majątek mocno nadwerężony, niedostateczny już dla kobiety wzrosłej śród zbytku...
Słowa które wymawiał, a bardziej jeszcze nagięcie głosu, mieściły w sobie obelgę. Snać człowiek ten, który przed chwilą chylił czoło swe przed tą kobietą jak przed świętym dla niego przedmiotem czci i wiary, teraz uczuł się w prawie przemawiania do niej tak jak nieraz przemawiać musiał do tych kobiet, które porównywał z błędnemi meteorami i nocnemi motylami, które budziły w nim pogardę i zabijały wiarę w cnotę i godność niewieścią. Teraz w umyśle jego Ewa z kobietami temi na jednym stanęła szczeblu.
— Pojmuję, — mówił dalej Anatol tonem zimnego rozumowania — pojmuję dobrze, iż piękna kobieta wychowana w zbytku ulęknąć się mogła; że już nie powiem ubóstwa, ale skromnej mierności. Pojmuję to, bo ja mężczyzna, nawykły do różnych widoków tego świata, choć także urodzony i wzrosły śród zbytku, zadrżałem gdym po raz pierwszy ujrzał przed sobą twarz fortuny dotąd promiennej dla mnie — pobladłą. Lecz jam także wiedział o tem dobrze, że ta, która była moją narzeczoną, nie wiele lub nic prawie nie posiada; a jednak biegłem ku niej z niecierpliwością, której sam dziwię się w tej chwili, z wiarą, z której w tej chwili sam się uśmiecham, i czułem, że jeśli ona pozostanie mi wierną, jeśli serce jej w którem widziałem złożone nieskończone skarby, zostanie moją własnością, to będę bogaty jedną niezłomną wiarą, jednem szczęściem, z którego wytryśnie całe źródło siły... Alem ja i o sobie samym nie zwątpił wcale; utraciłem majątek, lecz pozostało mi to wszystko co stanowi najcenniejszy życiowy kapitał młodego mężczyzny: młodość, rozum, umiejętność życia; ten kawał drogi na koniec który już uszedłem, a który dał mi prawo i możność iść dalej. Jeśliś pani myślała że zostając moją żoną narażasz się na zostanie nędzarką, w takim razie myliłaś się bardzo, popełniłaś błąd wielki. Anatol Dembieliński nie stworzony ani do nędzy, ani do zajmowania nizkiego miejsca w społeczności. Biedny mój ojciec przewidział upadek mienia pozostawionego mu po pradziadach, i pragnąc wynagrodzić mi to, co z winy jego miałem utracić, pchnął mię od najwcześniejszej młodości natę drogę, po której postępując ludzie obdarzeni głową i wolą nie zatrzymują się aż u stopni tronu. Świetną tą drogą postępowałem dotąd łatwo i prędko, dzięki tej hojności z jaką ojciec mój obdarzał mię resztkami wielkiej swej niegdyś fortuny. Teraz kroki moje splątane ubóstwem powolniejszemi staną się i trudniejszemi; ale jam nie kobieta i nie marzyciel, znam świat, znam ludzi, wiem jaki okup jednemu i drugiemu należy się od tego, kto nie wspierając się na złotej rószczce, usiłuje przecisnąć się przez tłumy wspinając się po drabinie, aby kiedyś panować nad niemi z najwyższego szczebla. Będę postępował z trudem ale dojdę tam kędy dojść chcę... Karjera moja zachwiana ale nie złamana... złamaną jest tylko we mnie jedyna wiara jaką nosiłem w piersi, wiara w istnienie na ziemi istot dobrych i czystych... Mniejsza o to! spojrzałem w oczy jednej więcej gorzkiej lecz pouczającej prawdzie... odtąd należę całkiem do tej rzeczywistości, która każe patrzeć na ziemię a odwracać oczy od nieba... należę także całkiem do zamiarów moich, dążeń, nadziei które będą mi wszystkiem, dla których poświęcę wszystko... Odtąd pani ja będę rozsądnym i nigdy nie powiem kobiecie: „Oddaj mi serce, dam ci za to skarb miłości”! Ale mówić będę" „Przepędź ze mną przyjemną chwilę! ofiaruję ci za to szatę aksamitną, wiele pereł, klejnotów, perfum, i garść złota w dodatku“!
Umilkł, bo z piersi Ewy wydarł się jęk przeciągły. Stała jak posąg nieruchomy, i obiema dłoniami zakrywała twarz płonącą purpurą wstydu, i zalaną kroplistemi łzami.
— Anatolu! Anatolu! — zawołała załamując ręce i wyciągając je przed sobą, — nie mów do mnie tak gorzko! ulituj się nademną! Tyś od lat wielu był przyjacielem moim, tyś mię znał, dla czegóżeś niedosłyszał we mnie tej struny, która głośniejszą jest nad głos mego serca, a która jest trwogą? Tak! powiem ci prawdę! ja lękam się ubóstwa; lękam się walki, lękam się tego czego nie znam, ale co w oczach moich staje pod postacią nagiego, brzydkiego skieletu śmierci! Jam miała dość siły do zwyciężenia własnego serca, gdy szło o zachowanie mej cnoty niewieściej; miałam jej dosyć do pielęgnowania chorej matki, do przepędzenia nad jej łożem mnóstwa nocy bezsennych; ale do przeniesienia ubóstwa, do walczenia z przyzwyczajeniami całego życia, do wiecznej troski o jutro, ja nie mam siły! Jabym ci się na nic w życiu nie zdała! jabym ci szczęścia dać nie mogła! jabym tylko płakała, jęczała! — jabym nakoniec młodo umarła!
Ostatni wykrzyk tej nieszczęśliwej Ewy salonów, połączony był z głośnem łkaniem. Wyczerpała ona widocznie drobny zapas sił swoich, i zbliżała się dla niej chwila spazmów, tego koniecznego finału wszelkich boleści alabastrowych, zefirowych i heljotropowych kobiet. Anatol patrzał na nią okiem zatopionem w dziwnej zadumie. Czy piękność tej kobiety z twarzą skąpaną we łzach i gorączkowych rumieńcach, rozbroiła surowość z jaką przemawiał do niej przed chwilą? Czy w uczuciach jej, które teraz wyraziła szczerze i bez obłudnej przysłony, ujrzał on powtórzenie pewnych i w nim samym odzywających się niekiedy uczuć? — dość, że z twarzy jego zsunął się wyraz gniewu i goryczy, a pokryła ją natomiast smutna powaga człowieka, który patrzy na zjawisko jakiego ujrzeć się nie spodziewał, rozbiera go rozumem, sądzi, i nad własnym sądem boleje.
— Ewo! — ozwał się Anatol po długiej chwili milczenia, — przebacz że cię tak nazywam — ale to już po raz ostatni. Jesteś Ewo kobietą piękną, nad wyraz ponętną, obdarzoną wielu pięknemi przymiotami; ale zarazem jesteś... niewiesz zapewne o tem, że jesteś kaleką. Nie trwóż się, nie o fizycznem tu mówię kalectwie, niktby takiego dojrzeć nie mógł w twej prostej, ślicznej, powiewnej kibici. Jesteś kaleką moralną, tak samo zresztą, jak kalekiemi są wszyscy prawie ludzie na świecie, jak kalekim jestem ja sam. Cała moja omyłka była w tem, żem cię dotąd odróżniał od innych ludzi, żem mniemał iż należysz do tej wielce małej liczby istot ludzkich, które wolne są od wszelkiego kalectwa. Byłem w błędzie, widzę to teraz; widzę że nie dostaje ci jakiejś wielce ważnej i wielkiej władzy umysłu i serca; jakiej? pocóż mam ci tłómaczyć? ty sama poznasz to najlepiej w przyszłości...
— Tak Ewo — powtórzył po chwili milczenia, — ty sama poznasz to najlepiej w przyszłości, że jesteś kaleką...
Ewa stała nieruchoma jak posąg, z czołem opartem o marmurowe popiersie jakiegoś wielkiego męża, profilem zwrócona do mówiącego mężczyzny. Pierś jej tylko podnosiła się i opadała szybko, a w nieładzie rozwiane włosy, poruszały się na zgiętej nizko szyi. On stał nieco poza nią, patrzył na twarz jej w części mu tylko widzialną, oczami które wyglądały teraz jak odłamy iskrzącej się stali. Brwi jego podniosły się nieco, głowa odgięta w tył, posiadała wyraz surowy i dumny. Wyciągnął rękę ku nieruchomej kobiecie, i mówił dalej:
— W przyszłości poznasz sama najlepiej, że jesteś kaleką. Zaparłaś się dziś własnego serca, dobrowolnie zerwałaś piękną nitkę, która mogła cię zawieść do wszystkiego co dobre i szlachetne; uczynisz więcej jeszcze, sfałszujesz do ostatka istotę swoją, pójdziesz do ołtarza z człowiekiem, który ci da bogactwo, ale któremu ty nic przynieść w darze nie będziesz mogła, oprócz zimnego uścisku niewolnicy kupionej za jedwab i klejnoty. Będziesz kłamała w każdej chwili swego życia, i w każdej chwili żałującem okiem będziesz ścigała tę nitkę złotą, która raz zerwana, nawiązać się już nigdy nie może. Piękne przymioty twoje odpadną cię jeden po drugim, twarz twoja zwiędnie szybko razem z duszą... I ty także przestaniesz wierzyć, i nie będziesz mogła kochać, bo utracisz wiarę we własne serce; nie będziesz miała szacunku dla siebie, bo pamięć tej chwili, w której zdeptałaś siebie samą, nie opuści cię nigdy. I oto wiesz czem się staniesz? Czy wejdziesz na rozdroże? — nie; czy popełnisz jaką zbrodnię? — nie; czy umrzesz wcześnie z rozpaczy? — i to nie — bo nawet żal i tęsknota odbiegną od ciebie. Oto wiesz? — staniesz się wcielonym kaprysem, uosobioną nudą, wzorem błądzącego po świecie, zepsutego życia; staniesz się nakoniec niczem...
Umilkł, ręką powiódł po czole ciężkiem chmurami, i dodał jeszcze głosem, który nabrał brzmień posępnych:
— A ja? — i jam także kaleki. Ale tyś mię uleczyć mogła, wyprostować mą istotę. Błagałem cię o to... nie chciałaś, nie zrozumiałaś; bojaźń rzuciła na twe oczy zasłonę, ścisnęła twe serce obręczą z lodu, i uczyniła je bardzo, bardzo ciasnem... Stało się! tak jak mówiłaś przed chwilą, wszystko pomiędzy nami skończone. Gdybyś teraz wróciła do mnie, nie chciałbym cię, bo już nie jesteś tą dawną Ewą moją, doskonalszą od innych Ew tego świata... ale taką samą jak one wszystkie... ciężko kaleką. Ja odchodzę od ciebie z kalectwem mojem... Co zeń wyniknie? — nie wiem; wiem tylko to, że kiedyś stanę znowu przed tobą — ale już nie jako ubogi człowiek, którego tak niemiłosiernie odtrąciłaś od siebie, ale jako taki, który posiadać będzie te wszystkie warunki, co stanowią cel pożądania, i zdobywają kalekie serca wszystkich Ew tego świata... A teraz żegnam cię pani...
Mówiąc to, powolnym ruchem wyciągnął rękę po kapelusz. Kobieta odwróciła się żywo, i postąpiła ku niemu parę kroków, jakby zatrzymać go pragnęła; ale w tej samej chwili stanął w progu czarno ubrany lokaj, i uroczyście wymówił.
— Hrabia Seweryn Horski.
Ewa przez chwilę nie odpowiadała, przeciągnęła potem obie dłonie po swej spłakanej gorejącej twarzy, i szepnęła do siebie:
— Boże mój! cóż mam teraz począć? Przyrzekłam mu, że go dziś przyjmę!
Anatol szept ten usłyszał, i znowu uśmiechnął się dziwnie.
— A więc przyjm go pani — wyrzekł pochylając się nad nią, — łzy oschły już na twej twarzy, i hrabia nie dojrzy, żeś płakała. Co do mnie, odchodzę...
Kończąc te wyrazy postąpił ku drzwiom, lecz Ewa jedną ręką zakrywając oczy, drugą wyciągnęła ku niemu, i gwałtownym choć stłumionym szeptem, zawołała:
— Pozostań pan jeszcze chwilę! pozostań!
Anatol stał przez parę sekund nieruchomo, jakby namyślając się co ma uczynić. Potem postawił kapelusz swój na poblizkiem krześle, i zimno kłaniając się przed kobietą, wymówił:
— Jeżeli pani żądasz odemnie, abym obecnością tu moją złożył dowód panu hrabiemu, że nie mam już najmniejszej pretensji do ręki tej, o której on wie może, iż była moją narzeczoną, — chętnie uczynię zadość życzeniu pani i pozostanę!
Ewa zdawała się nie słyszeć jego wyrazów, stała znowu na środku pokoju, mnąc w ręku batystową chusteczkę, którą przed chwilą ścierała ślady łez ze swej twarzy, a drobne ząbki jej do krwi przygryzały różową wargę.
Stojący w drzwiach sługa, widział gestykulację dwojga młodych ludzi, ale słów ich nie słyszał, i sądząc zapewne iż oznajmienia jego nie usłyszeli, czuł się w obowiązku raz jeszcze powtórzyć.
— Hrabia Seweryn Horski.
Ewa podniosła głowę, i pewnym choć cichym głosem odrzekła:
— Prosić.
W parę minut potem, w jednym z dwóch bawialnych salonów, przy stoliku, na którego marmurowej płycie wielka lampa płonęła w etruskim wazonie, i mozajkowy ptak rajski rozpościerał świetne barwy szerokich swych skrzydeł, siedziało trzy osoby; rozmawiało ze sobą z takiem ożywieniem, i tak zupełną na pozór spokojnością umysłu, że niktby zgadnąć nie mógł, iż dwie z nich przebyły przed chwilą stanowczą, pełną bolesnych wzruszeń godzinę swego życia.
Na twarzy Ewy nie pozostało już ani śladu łez niedawno wylanych, i towarzyszących im gorączkowych rumieńców; twarz ta była znowu białą jak śnieg, i przezroczystą jak porcelana. Tylko powyżej złotej rzęsy, zarysował się na powiece wąziuchny różowy brzeżek. Za to turkusowe źrenice połyskiwały żywiej niż kiedy srebrną rosą jakiej zabłąkanej, nie dobrze oschłej łzy, i z za tej szklistej powłoki, patrzyły powłóczystem, miękkiem, w lekkiej rzewności skąpanem spojrzeniem. Ewa miała dwadzieścia sześć lat, była córką rodziców surowych i zamykających duszę dziecięcia na kilka spustów, aby z niej wydobyć się nie mogła żadna myśl, żadne uczucie niepodległe; następnie przez długie lat kilka, była żoną starca, który bawił ją i pieścił jak dziecię, ale strzegł jak niewolnicy; nakoniec była ona od najwcześniejszej pory swego życia mieszkanką wielkiego świata — tej więc sfery, w której uderzenia serca rachują się wedle srogich przykazań konwenansów, a wszelkie nieposłuszeństwo tym ostatnim, pociąga imię kobiety do tej ohydnej czarnej księgi, której tytuł: niesława. Wszystkie te warunki towarzyszące od kolebki życiu młodej kobiety, wyrobiły w niej tę zadziwiającą moc, z jaką umiała walczyć z własnem sercem, myśli swe i wzruszenia kryjąc pod nieprzeniknioną maską łagodnej uprzejmości, i niezmąconego spokoju. Teraz kobieta ta, z piersią gorejącą od namiętności z którą walczyła, z umysłem do głębi wstrząśnionym poczuciem własnej winy i niedołęztwa; ta kobieta, w której łonie huczały burze sprzecznych uczuć, miała pozór lekkiego poranku, świeżego jak jutrzenka, łagodnego jak zefiry, spokojnego jak napowietrzne morze pogodnych błękitów, z lekka tylko i jakby dla wzmożenia wdzięków osmuconego napowietrznemi mgłami, które wyłonione z dalekich jakich cieniów, wnet rozprysnąć się miały przed złotemi strzałami zbliżającego się słońca. A jednak nie wszystko w kobiecie tej było udaniem; słodycz i łagodność musiały naprawdę stanowić właściwość jej charakteru — inaczej bowiem rysy jej nieodźwierciadlałyby przymiotów tych tak stale i wyraźnie; w oczach też jej jaśniało chwilami żywe pojęcie, którego nikt udać nie jest w stanie. W tej chwili udawała ona tylko spokojność, której nie czuła, i swobodę umysłu, która była od niej daleką — a udawała tak dobrze, tak mistrzowsko, modulacje cichego jej głosu były tak giętkie i harmonijne, poruszenia tak wdzięczne i naturalne, że siedzący przy niej hrabia Horski, z coraz widoczniejszem przypatrywał się jej zachwyceniem.
Hrabia Seweryn Horski wydawał się być czterdziestoletnim około człowiekiem, a powierzchowność jego była jedną z tych, które ogół zwykł nazywać brzydkiemi. Małego wzrostu i bardzo szczupły, rzec można prawie chudy, głowę okrytą miał krótko ostrzyżonemi ciemnemi włosami, które mocnem przerzadzeniem wzmagały wysokość i wypukłość czoła, względnie do reszty rysów twarzy nieproporcjonalnie wielkiego. Czoło to wszakże posiadało pewną, właściwą sobie piękność, którą jednak można było pojąć raczej, niż dostrzedz. Przerznięte kilku zmarszczkami krzyżującemi się w różnych kierunkach, mocno wydęte nad brwiami, zdradzało ono głębokiego myśliciela; obok tego, w dość dużych, lecz zagłębionych oczach, przebijał się umysł marzycielski, osnuty niby jakiemiś mgłami myśli i rojeń, przez które na świat rzeczywisty spoglądał. Pociemniałe i lekko zaróżowione powieki, objawiały pewne strudzenie oczów, jak pochylenie naprzód całej postaci, mówiło wyraźnie o nocach i dniach przepędzonych nad pracą książkową, w głębokiej ciszy gabinetu, z piórem może w ręku, — a najpewniej z mnóstwem myśli powstających, wikłających się i długiemi pasmami rozwijających się w głowie.
Zresztą na całej twarzy hrabiego rozlewał się wyraz szczerej dobroduszności, uśmiech jego był niekłamanym uśmiechem uczciwego człowieka; niekiedy tylko osiadając na bladawych, cienkich wargach, nadawał fizjonomji cechę dziwnego jakiegoś roztargnienia. Były chwile, w których, rzecby można, hrabia uśmiechał się, mówił i spoglądał przez sen. Teraz jednak gdy siedział obok pięknej Ewy, roztargnienie to czy dziwne zamyślenie w jakie popadał, ogarniało go zrzadka, i tylko od czasu do czasu; za każdym jednak razem gdy w nie popadał, znać na nim było że czynił nad sobą wysilenie, aby się zeń otrząść, podobne do tego, jakiego używa człowiek pragnący wydobyć się z porywających go nurtów wody. Wtedy na bladych i chudych jego policzkach ukazywały się plamki rumieńców chorobliwie wyglądających, oczy niespokojnie biegały po otaczających przedmiotach, jakby pochwycić chciały tę rzeczywistość, tę jawę, która im umykała. Zaczynał mówić, ale mowa jego była z razu niepewną i zająkliwą; pocierał dłonią czoło, budził się, i wnet topił oczy swe w siedzącej obok niego kobiecie. To dziwne roztargnienie, ten nastrój umysłu zagłębionego w sobie a oderwanego od rzeczy i spraw zewnętrznych, objawiały się także w zaniedbanem ubraniu hrabiego, w ułożeniu jego włosów, które tu i owdzie odstawały od głowy w sposób wielce nieprawidłowy. U jednego z rękawów jego koszuli niedostawało spinki, a czarny krawat tak niedbale zawiązany był na szyi, że luźna jego kokarda rozwiązywała się co chwilę; wtedy hrabia zawiązywał ją na nowo rękami, które drżały nieco z pośpiechu, i wnet niespokojnie spoglądał na Ewę. Widać było, że niechciał się tej kobiecie niepodobać, a czuł, że mógł się niepodobać, i uczucie to napełniało go smutkiem, wtrącało go na nowo w nurty roztargnienia i zamyśleń.
Obok tego chudego, widocznie spracowanego, a tak dziwnie roztargnionego i nieśmiałego człowieka, bogato we wszystkich kształtach swych rozwinięta postać Anatola, jego rysy energiczne, ruchy pewne siebie, spojrzenie dumne, jasne i pojętne, wybitną uderzały sprzecznością. Jeżeli hrabia Seweryn wyglądał na myśliciela pogrążonego w wysnutych z własnego umysłu teorjach i rojeniach, tak że z trudnością już mógł wydobyć się z nich na świat rzeczywisty, — to młody Dembieliński wydawał się prawdziwym mieszkańcem świata tego, świadomym jego tajemnic, i z pełnem poczuciem siły swej wyzywał go do walki. Widać było, że gdy jeden z tych ludzi nurzał się cały w oderwanych pojęciach i z nich zrodzonych marzeniach, drugi pewną stopą stąpał po ziemi, i trzeźwem okiem rozglądając się do koła, szukał dla siebie najdogodniejszego, a zarazem najwyższego stanowiska. Oba oni marzyli, ale gdy jeden z nich marzenia swe zawieszał na gwiazdach, i ogarniał niemi najodleglejsze punkta; przestrzeni i czasu, drugi rozpościerał je po ziemi, i widział w nich tylko siebie samego, osobiste swoje zamiary i dążenia.
Teraz znajdując się obok kobiety, która go przed godziną odepchnęła od siebie, obok człowieka, którego uważał za szczęśliwego współzawodnika, — Anatol usiłował się ukazać doskonale spokojnym, chłodnym i zadowolonym tak z losu swego, jak z siebie samego i wszystkiego co go otaczało. Duma i wola tego człowieka musiały być wielkiemi, skoro tak zwycięzki bój wieść mogły z przedchwilowem jego wzruszeniem. Wulkan kipiący w piersi młodzieńca, odepchnięty żelazną wolą w najdalszą głębię jego istoty, skrył się przed wszelkiem ludzkiem okiem — i każdy ktoby w tej chwili widział, jak z uprzejmym uśmiechem na dumnych ustach, z wypogodzonem czołem i chłodnem spojrzeniem opowiadał hrabiemu o różnych sprawach, zajmujących pdówczas piękny świat stolicy, z trudnością mógłby uwierzyć, że był to ten sam człowiek, który przed godziną z namiętną pokorą oddawał losy swe w ręce kobiety, rozsypywał pod stopy jej najpiękniejsze djamenty swej duszy, gorzał miłością, roztapiał się we wspomnieniach, błagał aby nie odbierano mu ostatnich okruch wiary i poezji, które po wielu innych niepowrotnie straconych skarbach, pozostały jeszcze w jego sercu.
Dwaj lokaje wnieśli na srebrnych tacach urządzoną już i różnemi przysmakami ostawioną herbatę. Ewa własną ręką podawała gościom swym filiżanki z wonnym napojem. Anatol skłonił się z wytworną grzecznością na znak podziękowania, i zarazem z pewną siebie powagą, która go ani na chwilę nieopuszczała; ale hrabia grzeczność tę gospodyni przyjął z rodzajem pośpiechu i naiwnego prawie zmieszania. Znać było, że każdy okazany mu wzgląd przez kogokolwiek a szczególniej przez tę kobietę, którą widocznie ubóstwiał, był mu zupełną niespodzianką; że nigdy nie myśląc o sobie, nie wymagał od nikogo względów ani się ich nawet spodziewał. Anatol prowadził dalej rozmowę, nad której nieprzerwaną nicią sam panował, i której zerwać się, z wprawą prawdziwego światowca nie pozwalał ani na chwilę.
— Panie hrabio! — mówił z lekkiem skinieniem głowy — sława pana rozchodzi się daleko, dosięgła już nawet oddalonej stolicy, w której przebywam.
Wyraz nieledwie przestrachu odmalował się na chudej twarzy hrabiego.
— Moja sława! — powtórzył, pośpiesznie zawiązując kokardę krawata, która się rozwiązała; moja sława! doprawdy! zawstydzasz mię pan! jakaż to może być sława!...
— Sława dzieł pańskich! — odparł Anatol.
— Moich dzieł! moich dzieł! — powtarzał hrabia niespokojnie rzucając oczami, — i czemże są one w porównaniu tych prac olbrzymich, tych odkryć w świecie materji i ducha, jakich dokonali mistrze!
Wspomnienie o mistrzach oderwało go od miejsca w jakiem zostawał, i od rozmowy w której uczestniczył. Zamglone oczy jego pobiegły w pustą przestrzeń, postać cała pochyliła się naprzód, i została przez chwilę nieruchoma. Ledwie dostrzegalny uśmiech przebiegł po ustach Dembielińskiego; powstrzymał go jednak prędko.
— Panie hrabio! — rzekł z powagą, — jakkolwiek jesteś skromnym, musisz jednak sam przed sobą wyznać, że znakomite położyłeś zasługi na polu piśmiennictwa i umiejętności.
Hrabia słyszał zwróconą do siebie mowę, tak jak nieraz słyszy ją człowiek w lekkim śnie pogrążony. Przez chwilę jednak nie odpowiadał, bo obudzić się nie mógł. Nakoniec uczynił wysilenie, i wypłynął na powierzchnię tych nurtów, które go chwytały.
— Mówisz pan o moich zasługach — wymówił z trudnością, zwracając swe oczy na Anatola; — jeżeli mam jakiekolwiek, to pochodzą one chyba ztąd, że kocham naukę nadewszystko, a ludzkość więcej jeszcze niż naukę. Miłość dla nauki i miłość dla ludzkości, są to panie dwa wielkie uczucia, które jeśli wstąpią w pierś choćby maluczkiego bardzo człowieka, podniosą poziom jego istoty, i popchną go na drogę nieustannej pracy. Ale jaką będzie ta praca, jakiej wartości i doniosłości będą jej rezultaty, zależy to już od tej dźwigni duchowej człowieka, która nosi nazwę zdolności jego umysłu, a jest w rzeczywistości mniejszym lub większym popędem duszy ku doskonałości, — słabszem lub silniejszem złożonem w niej poczuciem ideału...
Hrabia, który mówił zrazu jąkając się i z trudnością, ożywiał się i zapalał stopniowo; strudzone oczy jego połyskiwały, wielkie czoło falowało jak powierzchnia wody w ruch wprawiona. Zapomniał o obecności słuchaczów, o wszystkiem co otaczało go lub otaczać mogło, a porwany wirem własnych myśli, dawał im się unosić. Widocznem było, że jeśliby mu nikt nie przerywał, on nie przestałby mówić długo, długo, choćby go tylko pusta przestrzeń słuchać miała. Mówił i nie myślał wcale o ludziach, ani o tem czy go słuchali; bo mowa jego była tylko głośnem myśleniem o przedmiotach, o których myślenie było normalnym stanem jego istoty. Tym razem jednak przerwała mu Ewa. Z uprzejmym uśmiechem zwracając się ku niemu rzekła:
— Pozwól sobie zaprzeczyć panie hrabio. Ja sądzę, że maluczki człowiek nie może, jak powiadasz, powziąć tak wielkiego uczucia, jak miłość dla nauki i ludzkości.
Głos młodej kobiety wywarł na hrabi Sewerynie takie wrażenie, jakieby na uśpionym człowieku wywrzeć mogło dotknięcie elektrycznego drutu. Na głos ten nie tak jak zwykle, powoli i z wysileniem, ale szybko i nagle wydobył się z zatapiających go nurtów myśli; lecz jak człowiek wyciągnięty z topieli nie od razu przychodzi do pojmowania zjawisk otaczającego go świata, tak on nie od razu zrozumiał znaczenie słów do niego zwróconych. Głos Ewy przebił się do głębi jego istoty, i obudził ją do rzeczywistości; ale słowa jej nie wniknęły w organ jego słuchu, zwrócony całkiem ku wewnętrznej mowie pracujących w mózgu myśli.
— Pani! — rzekł zwracając się ku gospodyni domu — przebacz, nie dobrze usłyszałem coś mówiła.
Ewa powtórzyła swą uwagę, a hrabia słuchał jej z lekkim uśmiechem na bladych wargach.
— Człowiek — odpowiedział, — jako człowiek, jest zawsze istotą wielce maluczką; lecz jako dusza świadoma siebie, dążąca do ideału i zarabiająca sobie na doskonałość, jest on tworem wspaniałym i najwyższym...
— Panie hrabio! — ozwał się Anatol, — zdaje mi się, że pan w teorji swojej za mało pozostawiłeś miejsca dla tego uczucia, które w człowieku nazywa się miłością samego siebie, i dla tych jego dążeń, które nie mając na celu oderwanego ideału, prowadzą go ku najwyższemu spotęgowaniu własnej jego siły i godności.
Słowa te wydobyły znowu hrabiego z nurtów w jakie zapadał już; ale że pochwyciły go niezbyt jeszcze daleko od powierzchni, trafiły odrazu do organu jego słuchu, niezupełnie jeszcze ogłuszonego wewnętrzną mową. Hrabia usłyszał i zrozumiał odrazu zwrócone do niego słowa młodego człowieka; ale nie zaraz dał im odpowiedź. Ze zwykłym pośpiechem zawiązał kokardę krawata, która rozpłynęła się znowu na dwa długie luźne końce, walczył chwilę z rozchylającym się, bo ogołoconym z niezbędnej spinki, rękawem koszuli, zapuścił wzrok w przestrzeń, uśmiechnął się łagodnie i nakoniec nie patrząc na tego do kogo mówił, odpowiedział:
— I owszem, w teorji mojej o człowieku, szerokie pozostawiono miejsce dla tego uczucia, które jest miłością samego siebie, ale łączę je nierozerwalnie z powszechną dla ludzkości miłością. Człowiek, jako jednostka, kocha samego siebie i poważa dla tego, że czuje się wyobrazicielem, niejako przedstawicielem tej najpiękniejszej idei twórczej, jaką jest ludzkość. Co do siły i godności, znajduję, że pierwsza dosięga nejwyższego swego szczytu gdy zeznaje swoją słabość, a druga staje się prawdą wtedy tylko, kiedy jest cnotą.
Wyrazy te hrabia przeciwko zwyczajowi swemu wymówił zwolna, ale i bez zająknienia. Znać wypowiadał niemi to rozwiązanie zagadki istoty człowieczej, które sam znalazł był oddawna; w myśli jego, siła człowieka zjawiać się musiała zawsze pod postacią skromnej prostoty, a najwyższa godność jego, wyrażenie swe znajdowała w cnocie.
Ale nie w ten sposób zagadnienie to przyjmowało dwoje słuchających go ludzi. Ewa odezwała się pierwsza i z pewną nieśmiałością w głosie rzekła:
— Panie hrabio! a w czemże i kiedy doradzasz człowiekowi szukać osobistego jego szczęścia, szczęścia codziennego, cochwilowego, ziemskiego?
Mówiąc to młoda kobieta zarumieniła się lekko, a oczy jej jakby mimowoli spoczęły przez chwilę na twarzy Anatola. Możnaby rzec, że wyraz: szczęście, jaki wymawiały jej usta, nieprzepartą mocą kierunek taki nadawał spojrzeniu. Ale Anatol nie patrzył na nią w tej chwili; on z surową zmarszczką na czole i wyrazem bacznej uwagi w oczach, oczekiwał odpowiedzi hrabiego. Nastąpiła ona prędzej niż można się było spodziewać. Hrabia topiąc w spłonionem licu Ewy oczy, które nagle otrząsły się z mgły i żywo zajaśniały, wymówił:
— Szczęście, pani, pojęte jako zbiór powtarzających się i nigdy niewyczerpujących się uciech, znaleźć można we wszystkiem co serce zacnie i rozumnie ukocha: w tonach muzyki, w linjach snycerstwa, w barwach obrazu, w zachwytach poezji, w nurtach nauki, nakoniec w pięknem licu i dobrem sercu kobiety.
Gdy hrabia tak mówił, coraz widoczniejszy uśmiech zjawiał się na twarzy Anatola. Spuścił oczy i zamyślił się na chwilę, a lekki wyraz szyderstwa okrył bladą twarz jego.
— Panie hrabio — rzekł, — ośmielę się uczynić uwagę, że wszystkie te źródła szczęścia któreś pan wymienił, są bardzo zwodnicze i nietrwałe. Muzyka przebrzmiewa, barwy płowieją, poezja z upływem życia i przy starciu się z rzeczywistością, okazuje się pięknem lecz kłamliwem złudzeniem; nauka nie zadawala, bo jak morze nieodkrywa nigdy tajemniczego dna swego; piękne lice kobiety więdnie, a dobre serce jej zdradza.
Hrabia nie dał na te słowa bezpośredniej odpowiedzi, bo ze wzrokiem wlepionym w pustą przestrzeń, wsłuchiwał się znowu we własne myśli.
— Dobre serce kobiety — zaczął mówić jakby ciągnąc dalej przed chwilą przerwaną mowę, — dobre serce kobiety, to miejsce ucieczki i spoczynku dla strudzonych, zawiedzionych, tęskniących.
Anatol zaśmiał się zcicha, i również stłumionym głosem rzekł:
— Jak może być miejscem ucieczki dla zawiedzionych i tęskniących to co obudza tęsknotę, a nigdy jej niezaspokaja; co przyrzeka wiele a zawodzi?
— Kobieta — ciagnął hrabia zawsze wsłuchany we własne myśli, — kobieta piękna jak ideał, dobra jak miłosierdzie, przezroczysta jak źwierciadło, jest pociechą oczu pracownika mężczyzny, rosą dla jego serca, wtórem jego sumienia...
— Kobieta — odparł Anatol, — kobieta piękna jak obrazek, krucha jak szkło, chwiejna jak łodyga kwiatu, jest dla walczącego ze światem mężczyzny kosztownem... cackiem.
Nastąpiła chwila milczenia, w czasie której hrabia całkiem już zatopiony w nurtach swych myśli, patrzył w przestrzeń i uśmiechał się łagodnie, Anatol siedział nieporuszony z zimną i surową twarzą, Ewa płoniła się i bladła na przemian. Czuła ona że imię jej brzmiało w myślach dwóch tych ludzi podczas gdy zamieniali swe tak sprzeczne zdania; tylko że jeden z nich zwracał się ku temu imieniu z dobroduszną, dziecięcą niemal wiarą, a drugi okrywał je gorzkiem szyderstwem sceptyka, któremu przed chwilą rozdarto serce. Spojrzenie młodej kobiety kilka razy podniosło się na twarz Anatola. Pochyliła się nieco naprzód, pobladła, wargi jej drżały, w przezroczystych oczach dziwny jakiś zapłonął ogień. I znowu przez chwilę zdawać się mogło, że obie dłonie drżące i rozpalone wyciągnie ku temu człowiekowi, w którego twarzy z za skamieniałej jakby nieruchomości, czuć było drganie śmiertelnego bólu, a w oczach z chłodnem zamyśleniem przesuwających się po najbliższych przedmiotach, gorzały na dalekie dno odepchnięte iskry dumnego żalu i gorzkiego jak piołun zwątpienia.
W łonie tej pięknej kobiety powstał znowu na chwilę bój straszny — lecz skończyć się musiał tak samo jak przed godziną; bo łza która oszkliła źrenicę, cofnięta pod powiekę, zniknęła bez śladu, a na pobladłych ustach osiadł ten jednostajny, stereotypowy uśmiech, z jakim światowe kobiety zwykły przyjmować gości.
— Panie Dembieliński — rzekła, — chciej pan przyjąć drugą filiżankę herbaty. I uprzejmym gestem wskazała lokaja, który w tej chwili stanął przed gościem ze srebrną tacą w ręku. Anatol przyjął podawany mu napój, i zwrócił się znowu ku hrabiemu:
— Pan hrabia, jak słyszałem, posiada u siebie jedno z najdoskonalej urządzonych w kraju naszym obserwatorjów...
Hrabia usłyszał przez sen zwrócone do niego wyrazy, i usiłował obudzić się. Nie dokonał jednak tego od razu.
— Przebacz pan, niesłyszałem coś mówił — wyrzekł odrywając zamglone oczy od pustej przestrzeni.
Anatol powtórzył swe wyrazy.
— Obserwatorjum! tak jest, obserwatorjum — mówił hrabia jąkając się i chwytając za rozwiązane znowu końce swego krawata; — lubię naukę astronomji, panie, lubię tę naukę Galileusza, Kopernika, Herschla... Przestrzenie panie, ogromy wspaniałości...
— Panie hrabio! — ozwała się Ewa, — chciej pan przyjąć filiżankę herbaty. — I uprzejmym gestem ukazała drugiemu z kolei gościowi swemu od kilku już minut stojącego przy nim lokaja z tacą. Hrabia odwrócił się żywo w kierunku wskazywanym ręką młodej kobiety.
— Nauka Galileusza, Kopernika, wspaniała, panie; wielka nauka o przestrzeniach niezbadanych, niezmierzonych ogromach — mówił, i jednocześnie drżącą z pośpiechu ręką zdjął z tacy zamiast filiżanki z herbatą, kryształowy flakon napełniony sokiem.
— Czy pan wiesz cokolwiek o spirytyzmie? — mówił do Anatola.
— Znam cokolwiek tę naukę — odparł Dembieliński, — czytałem nawet o niej trochę i rozmawiałem z gorącymi jej zwolennikami. Sąto wedle mnie marzenia nieposiadające najmniejszej rozumowej zasady.
— Sąto marzenia, powiadasz pan; tak, to prawda... ale marzenia mieszczące w sobie nie jedną wielką prawdę — mówił hrabia nie uważając wcale, że wykwintny lokaj z niezmąconą powagą poprawiał błąd wynikający z jego roztargnienia i postawił przed nim zamiast flakonu z sokiem filiżankę z herbatą. — Nie należy — ciągnął, — zbyt śmiało zaprzeczać ludziom, którzy rozwiązania wielkich zagadek szukają wysoko i daleko...
— Czy nie dogodniej byłoby i rozsądniej, aby szukali go około siebie, na ziemi? — zarzucił Dembieliński.
— Na ziemi? — powtórzył hrabia, — tak, na ziemi także są zagadnienia, w których tajemnicze głębie, mądre i baczne oko swe zapuszcza nauka. Ale tam kędy kończy się granica naznaczona wzrokowi ludzkiemu, w tej dalekiej dziedzinie, której wrota zamknięte są dla najmędrszych umysłów i najwyższych umiejętności...
— Tam zaczyna się kraina marzeń — z chłodnym uśmiechem przerwał Anatol.
— Tam — kończył hrabia, — wieją te prądy, na których przeczucia dusz ludzkich unoszą się w nieskończoność; tam spracowany umysł myśliciela kąpie się w ożywczym zdroju poezji... tam mieszka ta wielkość i piękność, których człowiek ujrzeć i usłyszeć nie jest zdolny, ale których przeczucie i pożądanie czyni go istotą wielką i piękną.
— Panie hrabio — odezwała się Ewa, — ze słów pana wnoszę, iż jesteś trochę zwolennikiem spirytyzmu...
— Przebacz pani — budząc się odpowiedział hrabia, — niesłyszałem dobrze coś powiedziała...
W ten sposób ciągnęła się dalej rozmowa tych trojga ludzi, tak nadzwyczajnie różniących się pomiędzy sobą. Hrabia pogrążał się co chwilę w nurtach, które go porywały, a wydobyty na powierzchnię zwróconym ku niemu głosem kogokolwiek z obecnych, wyrażał pojęcia, chłodny wyzywające uśmiech na usta Anatola. Ambitny młodzieniec z mnóstwem zwątpień w umyśle, wyniesionych z burzliwego życia stolicy, a może i pochodzących z fałszywego kierunku, w jakim rozwijała się cała jego moralna istota, nie mógł na żadnym punkcie zejść się bratnio z uczonym marzycielem, który śród ciszy swego gabinetu utracił pamięć i wiedzę o wielu sprawach tego świata, a w obec tajemniczego oblicza nauki, w jakie wpatrywał się nieustannie, nawykł wierzyć w wiele rzeczy, a wielu innym zaprzeczać ostrożnie. Anatol wreszcie pierwszy spojrzał na zegarek.
— Czas mi pożegnać panią — rzekł, powstając i składając przed gospodynią ukłon pełny chłodnej grzeczności.
Ewa zbladła bardzo, podniosła się zwolna, i jakby nagle siły ją opuszczały, jedną dłonią oparła się o poręcz sofy.
— Tak wcześnie! — szepnęła ledwie dosłyszalnym głosem, a oczy jej pałające z za szklistej łez osłony, podniosły się na twarz młodzieńca. Ona jeszcze nie ukończyła boju z własnem swem sercem, nie stłumiła uczucia, które zmuszane do milczenia, boleśnym spazmem podnosiło się do gardła, gotowe wybuchnąć jękiem lub łkaniami; ona w tej chwili stanowczej, w której on odejść już miał od niej, nazawsze zapewne, traciła tę złowieszczą siłę, która dopomagała jej przeniewierzać się samej sobie. I kto wie — była już może gotową zaprzeczyć własnym słowom, wrócić ku niemu, zawołać: „pozostań!“ Ale załzawione oczy jej spotkały twarz tak zimną i nieruchomą, skrzyżowały się ze spojrzeniem tak pełnem milczącej lecz nieubłaganej dumy, że powieki jej w dół opadły, wargi zadrżały bólem czy obrazą, lecz nie wymówiły ani jednego słowa. Powolnym ciężkim ruchem wyciągnęła ku odchodzącemu rękę, której on dotknął zaledwie.
— Żegnam panią! — wymówił, a w dwóch tych wyrazach zabrzmiała boleść przemocą tajona, i cała otchłań gorzkiego jak piołun szyderstwa.
— Panie hrabio! — kończył zwracając się do Horskiego — bardzo jestem uszczęśliwionym zawartą z panem znajomością. Prawdopodobnie ujrzymy się nie prędko. Składam panu najszczersze życzenia, abyś we wszystkich sprawach swych znalazł to samo zadowolenie, jakie znajdujesz w przypatrywaniu się biegowi planet...
— O panie! — przerwał hrabia, który powstał także i w zmieszaniu jakiem napełniała go zwrócona do niego mowa Dembielińskiego, miął w drżących palcach zdjętą z lampy ażurową zasłonę, — o panie, to nie jest zadowolenie! uczucia jakiem napełnia mię ten widok, zadowoleniem nazywać się nie godzi! To rozkosz...
— Wierzę! — odparł Dembieliński; gwiazdy przedstawiają widok piękny, bo świecą daleko od nas i wysoko. Gdybyśmy którąkolwiek z nich ujrzeli zbliska, kto wie? czy nie zaśmielibyśmy się serdecznie z własnego oczarowania, któreby nas opuściło. Co do mnie, lubię wszystko co umieszczone wysoko, co z góry panuje nad światem; dla tego pojmuję w zupełności zamiłowanie pana hrabiego w astronomji. My profani, borykający się z dotykalnemi a często trudnemi sprawami tego świata, dostrzegamy także punkta wysokie, ku którym dążymy; a kto z nas posiada wiele woli a mało złudzeń, ten przebiegnie drabinę i stanie tam kędy świeci ulubiona przezeń planeta. Żegnam państwa!...
Wraz z ostatnim wyrazem skłonił się ze swobodą prawdziwego światowca, i z uśmiechem człowieka któremu nic nie dolega, opuścił salon. Hrabia ścigał go aż do drzwi zamyślonym wzrokiem.
— Pani! — rzekł zwracając się do Ewy, — człowiek ten posiada ogromną wolę i niepospolity rozum, ale niema żadnej wiary; dla tego też przebiegnie on tę drabinę o jakiej mówił, ale u szczytu jej stanie smutny i zniechęcony, a kto wie? może nawet występny.
Ewa nie odrzekła nic, i zwolna opuściła się na sofę; z miejsca na jakiem siedziała, widać było długą perspektywę pokojów, przez które Dembieliński przechodził z podniesioną głową i równym krokiem. U drzwi przedpokoju zatrzymał się nagle. Drogę zabiegło mu to samo dziecię, które go przed paru godzinami pierwsze powitało w tym domu.
— Kuzynie Anatolu! — wołała Krysia, zbliżając się leciuchno i szybko jak motylek o błękitnych skrzydełkach; odchodzisz już, a z Krysią nie pożegnałeś się! to nie pięknie z twej strony! Ale prawda! jutro zapewne przyjdziesz znowu do nas! nieprawdaż?
Anatol pochylił się nieco i w zamyśleniu przesunął dłoń po ciemnych falujących włosach dziewczęcia. — Nie, Krysiu, jutro nie przyjdę — odrzekł zcicha.
— Nie przyjdziesz! a więc zapewne pojedziesz znowu do tej nieznośnej stolicy! Szkoda! Jabym chciała abyś z nami nazawsze już pozostał!
Dziwny uśmiech okolił usta Anatola.
— To być nie może! dziecię! — szepnął, i raz jeszcze zapuścił wzrok w głębię tej perspektywy, utworzonej z kilku świetnie przybranych komnat, w końcu której oblana powodzią białych i błękitnych świateł, siedziała Ewa. Przed kilku godzinami marzył on zapewne, że w pięknem tem miejscu przepędzi wiele, wiele chwil rozkosznych w upojeniu podzielanej miłości, w zapomnieniu o wszystkiem co gdzieindziej czekało nań z troską i boleścią. W wyobraźni swej widział się przechadzającego w tem mieszkaniu ręka w rękę z kobietą ukochaną; marzył, że śliczna głowa jej spoczywać będzie na jego ramieniu, że łagodne jej usta podniosą się ku niemu jak kielich rozkwitającej róży, niby rosą ożywczą, napełnione cichym szeptem miłości i wiary... Teraz obok niej kto inny zajął miejsce; on odchodził zawiedziony, upokorzony, z rozdartem sercem, z piersią goryczy pełną...
Krysia patrzyła na zamyślonego młodzieńca swemi wielkiemi,pojętnemi oczami,które stawały się coraz smutniejsze
— Czego ty taki smutny? — zaszczebiotała z cicha. — Posłuchaj! wróć się! ja cię pocieszę! uczynię wszystko co rozkażesz, abyś tylko był takim wesołym jak bywałeś dawniej, wtedy gdy bawiłeś się ze mną i z mamą w ogrodzie, zrywałeś nam kwiaty i pomagałeś mi kopać moje grządki. Wiesz? na grządkach tych wyrosły prześliczne lilje i gwoździki! Ile razy je zrywałam myślałam o tobie, śliczny mój kuzynku! bo ja cię bardzo kocham. Wróć się! nie jedź do tej nieznośnej stolicy, pozostań z nami! Będę ci grała na fortepjanie, pokażę ci moje rysunki, a jak wiosna nadejdzie, będziemy znowu razem kopali grządki i sieli gwoździki.
Naiwne i serdeczne słowa dziecka, boleśnem echem odezwać się musiały w sercu młodego mężczyzny, ale zarazem rozmiękczały jego uczucia, kilkugodzinną walką jakby skrystalizowane w wielki zimny głaz, ołowiem ciążący mu na głowie i piersi. Ostre stalowe połyski gasły stopniowo w oczach Anatola, coraz łagodniejszem wejrzeniem ogarniających śliczną, podniesioną ku niemu głowę dziecka. Pochylił się, wziął w ramiona drobną lecz gibką jej kibić, i podnosząc ją nieco z nad ziemi, krótko lecz gorąco pocałował jej czoło. — Jesteś dobrem i ślicznem dzieckiem, Krysiu — wymówił.
Oczy jego pobiegły znowu w głąb tej galerji, w końcu której, jak piękny obraz wymalowany na tle łagodnego błękitu siedziała Ewa. Z oddalenia tego twarz jej wydawała się bladą i smutną, a wiotka postać niedbale osunięta na poduszki sofy, jakby złamaną. Obok niej siedział hrabia Seweryn i mówiąc jej o czemś, wlepiał w nią wzrok marzący lecz światły, i w tej chwili całkiem wydobyty z tych mgieł, jakie go przysłaniały niekiedy. Ona słuchała go nieruchoma i ze spuszczonemi oczami... Na widok ten czoło Anatola zaszło znowu ciężką chmurą, usta jego uśmiechały się z szyderstwem i goryczą; ale zarazem z pod powieki wypłynęła zwolna jedna wielka, niepowstrzymalna, przemocą wydzierająca się nazewnątrz łza, i oszkliła na chwilę czarne, gorejące źrenice. Przesunął rękę po schmurzonem niespokojnem czole, i raz jeszcze pochylił się ku stojącej przed nim dziewczynie!
— Bądź zdrowa! Krysiu! — wymówił, — powiedz twej matce... — zatrzymał się chwilę jakby usiłując nawiazać nitkę głosu, która rwała się w jego piersi.
— Powiedz twej matce — dokończył, — że kiedyś... wrócę.
— Wróć prędko! — zawołało dziecię; — ale Anatola nie było już w pokoju.
W parę godzin potem hrabia Seweryn opuszczał mieszkanie Ewy. Szedł ze schyloną nieco głową szybkim krokiem; zwykły, łagodny uśmiech okrążał mu usta, ale wielkie czoło jaśniało jakiemś promiennem rozpogodzeniem, a w oczach zamyślonych i wpatrzonych w przestrzeń, świeciła głęboka, szlachetna radość. Hrabia odchodził z otrzymanem od Ewy przyrzeczeniem, że zostanie jego żoną. Piękna kobieta siedziała w swej sypialni w głębokim fotelu, umieszczonym naprzeciw wielkiego zwierciadła, z rozpuszczonemi złocistemi włosami, których końce dotykały ziemi. Twarz jej wydawała się zmęczoną, usta były blade, ręce bezsilnie zwieszone na fałdziste, miękkie zwoje białego penioara. Zza poręczy fotelu ukazywała się ładna, czarnowłosa głowa młodej garderobianej; żywe, figlarne nieco a bystre jej oczy, widziały odbitą w zwierciadle znękaną twarz Ewy, a zgrabne ręce z wprawą i ostrożnością uplatały w warkocze grube pasma jej włosów.
— Pani — po długiej chwili milczenia i ze zwykłą ulubienicom poufałością ozwała się Aloiza, — byłam w przedpokoju wtedy, kiedy pan hrabia odchodził. Miał on minę tak uszczęśliwioną, że doprawdy, niech mi pani daruje, ale myślę... — Zatrzymała się i czarnemi przenikliwemi oczami badała twarz swej pani. Ewa zwolna podniosła spuszczone powieki, a oczy jej strudzone i mgliste, zatrzymały się na odbitej w źwierciadle twarzy garderobianej.
— Cóż myślisz? — zapytała złamanym, łagodnym głosem.
— Myślę — ośmielona tem pytaniem kończyła Aloiza, — że pani zostanie wkrótce panią hrabiną...
— Zostanę hrabiną! — tym samym co wprzódy głosem powtórzyła Ewa. Na ustach jej ukazał się dziwny jakiś uśmiech, ale zarazem po złotej rzęsie stoczyła się gruba łza, i upadła pomiędzy zwoje miękkiej sukni.
— Jakto pięknie być hrabiną! — mówiła dalej Aloiza, która widziała uśmiech, ale nie dostrzegła łzy; — wszystkie te piękne i bogate damy, które dawniej tak często przyjeżdżały do pani, a od pewnego czasu nie wiem dla czego, przyjeżdżać zaczęły coraz rzadziej, będą bardzo zazdrościć pani...
— Będą mi zazdrościć! — powtórzyła Ewa i uśmiechnęła się znowu, ale już nieco swobodniej i weselej.
— Pan hrabia jest bardzo bogatym, a przytem nadzwyczajnie dobroczynnym... słyszałam o tem od wielu osób. Te dobra pana hrabiego, któreto znajdują się o kilka wiorst od N., jakże się nazywają? a! Doliny podobno! mają być bardzo rozległe i prześlicznie urządzone... Czy pani nigdy tam nie była?
— Nie byłam — odpowiedziała Ewa, mniej jak pierwej złamanym głosem.
— Otóż ma tam być przecudowny pałacyk, postawiony na górze i otoczony wysokiemi górami. Na pałacu jest wieża, z której pan hrabia przygląda się zwykle gwiazdom przez jakąś olbrzymią lornetkę, a na dole znajduje się kilka wielkich sal, pełnych obrazów, książek i nie wiem już tam czego więcej... Ogród i park mają podobno kilka wiorst rozległości... Mówił mi kiedyś o tem wszystkiem Sebastjan Rycz, ten któregoto pan hrabia z kamerdynera uczynił swoim sekretarzem...
Aloiza mówiła to wszystko z zajęciem i ożywieniem. Może kochała w istocie piękną i łagodną swą panię i szczerze cieszyła się przyszłem jej bogactwem; może też w bogactwie tem upatrywała własny swój interes.
— Mówił mi także Rycz — ciągnęła dalej, — że pan hrabia posiada po matce swej, co mówię! po babce i prababkach prześliczne klejnoty. Wbił mi się w pamięć szczególniej jakiś pasek, o którym opowiadał Sebestjan, utkany ze złota i naszyty szmaragdami; a także jakiś naszyjnik z pereł tak wielkich jak groch, i jakiś djadem brylantowy, wyglądający jak korona. Wszystko to będzie zapewne własnością pani... Wyobrażam sobie panię w tym pasku i w tym djademie. Do paska trzeba będzie sukni z bogatej materji białej lub zielonej, a do djademu trzeba będzie uczesać włosy pani à la Pompadour, aby gładko leżały i nie przysłaniały brylantów. Z tyłu głowy zato zbiorą się wszystkie warkocze razem i ułożą się w wielką kokardę... Już ja to potrafię zrobić, niech tylko pani zostanie panią hrabiną. Mój Boże! tożto pani będzie dopiero prześlicznie ubrana w te wszystkie cudowności!...
Cała twarz młodej dziewczyny śmiała się i migotała zachwyceniem. Była ona widocznie szczerą w objawach swej radości, i nie mogąc dla siebie, marzyła przynajmniej dla swej pani o paskach naszywanych szmaragdami i brylantowych koronach. Ewa słuchała z uwagą; blade policzki jej zafarbowały się lekkim rumieńcem, oczy przygasłe wprzódy, zabłyszczały. I w jej wyobraźni także świetną tęczą odbił się blask brylantów; piękny pałacyk pomiędzy górami, stanął przed nią w postaci wonnego, rozkosznego siedliska.
— Aloizo — wymówiła zwolna, — nieprawdaż że mieszkanie to sprzykrzyło mi się już oddawna.
— Tak pani — odparła sługa.
— Nieprawdaż że meble moje nieświeże są już i spłowiałe, i że oddawna już nie sprawiłam sobie żadnej kosztownej sukni?
— O, tak pani! tak.
— Nieprawdaż Aloizo, że wyglądałam coraz gorzej i doświadczałam coraz częstszych migren, bo miałam wiele kłopotów i wielu rzeczy musiałam sobie odmawiać...
— O tak pani! Ale teraz gdy pani zostaniesz panią hrabiną i mieszkać będziesz w tych pięknych Dolinach, będzie wcale inaczej; pani będzie bardzo szczęśliwą...
Na dźwięk ostatniego wyrazu Ewa drgnęła lekko, i pobladła znowu. Przez chwilę siedziała nieruchoma ze wzrokiem utkwionym w przestrzeń.
— Będę szczęśliwą! — wymówiła głosem, który zabrzmiał głucho jakoś i bezdźwięcznie. Zarazem po złotej rzęsie stoczyła się druga łza, i zwolna spłynąwszy po bladym policzku operliła usta, dziwnym znowu okrążone uśmiechem.
Tym razem Aloiza dostrzegła łzę swej pani i widać było że zdziwiła się trochę, lecz widocznie wiedziała kędy było źródło tej od chwili do chwili objawiającej się żałości.
— Widziałam także, proszę pani — zaczęła, — jak pan Dembieliński schodził ze wschodów. Szłam właśnie z pralni, i spotkałam się z nim oko w oko...
— Aloizo! — zawołała Ewa, powstając nagle i zgarniając w obie dłonie resztę niesplecionych swych jeszcze włosów; — idź już do siebie Aloizo! jużeś mi niepotrzebna...
Sługa zarumieniła się żywo. Przyszło jej zapewne na myśl, że była zbyt śmiałą i powiedziała zawiele. Z nieśmiałością więc zbliżyła się do swej pani i patrząc w jej twarz błagającemi oczami, wymówiła: — Dobranoc pani!
Ale Ewa nie gniewała się wcale; była tylko tak zatopiona w swych myślach, że z roztargnieniem lubo zawsze łagodnie odpowiedziała:
— Dobranoc ci moja kochana! idź już do siebie!
Po odejściu garderobianej, młoda kobieta długo stała nieruchoma, łokcie oparłszy na wykwintnej gotowalni a twarz ukrywszy w dłoniach. Kiedy podniosła głowę, na twarzy jej nie było już ani łez ani bladości, a tylko tkwił na niej wyraz głuchego uporu, jakiegoś nieugiętego obstawania przy swojem, naśladujący spokój, ale w istocie wcale doń niepodobny. — On mię nie kocha, nie kochał nigdy — rzekła zcicha do siebie, i drobna ręka jej w pięść złożona, uderzyła parę razy w dłoń drugiej. Tak samo czynią dzieci, gdy usiłują wmówić w innych i w siebie to w co same nie wierzą. — Gdyby mię kochał — mówiła dalej, — byłżeby tak obojętnym? Mógłżeby przez wieczór cały wytrwać w tak niezmąconej spokojności, rozmawiać z takim dumnym chłodem, tak szydersko odzywać się o kobietach i pożegnać mię tym brzydkim, światowym, zimnym ukłonem! Podałam mu przecie rękę gdy odchodził, i czułam dobrze, że dłoń jego nie drżała, że palce jego zimne były jak lód i zaledwie raczyły dotknąć moich. Nie! nie! on mię nie kocha! dobrze uczyniłam!
Byłże to nagle z dna serca czy sumienia wybuchający głos groźny i złowrogi? bo młoda kobieta wymawiając ostatnie wyrazy, zbladła bardzo, zachwiała się, i drżącą ręką oparła się o poręcz najbliższego sprzętu. — A jednak — mówiła do siebie, nizko, bardzo nizko pochylając głowę, — a jednak... owe dawne wieczory nasze takie ciche, poufne, tak pełne wspólnych nadziei i wzajemnych obietnic... te ranki wiosenne z nim spędzone... tam w ogrodzie, takie świeże, wonne, promieniste... o, jakie to były piękne, piękne chwile!... on je dziś przypomniał...
Wyprostowała się, obie dłonie przycisnęła do falującej piersi, i zawołała głośniej: — O, te wspomnienia! wspomnienia! Któż mi je wydrze z serca i pamięci? pozostanąż one we mnie na zawsze? Będęż, wedle przepowiedni jego, całe życie żałującem okiem ścigała tę nitkę złotą, której wątek rozerwałam dziś sama!
Chodziła po pokoju przyśpieszonym krokiem, twarz jej gorzała, oczy mieniły się płomieńmi i łzami; ogromne włosy częścią splecione w warkocze opadały na plecy, częścią rozpuszczonemi pasmami opływały czoło i szyję. Była wtedy bardzo piękną, ale tą niespokojną pięknością istoty nie mogącej pogodzić się z samą sobą, tą pięknością tragiczną, która powstaje z dwóch sprzecznych potęg rozrywających pierś człowieczą. Owe dawne fatum, które u starożytnych przychodziło z zewnątrz, aby łamać losy ludzkie i wlewać w nie żywioł tragiczności, mieściło się teraz w wewnętrznym ustroju tej nowożytnej kobiety, w namiętności jej serca z jednej strony, w niedołęztwie, lękliwości, słabości i próżności z drugiej.
— Ha! cóż robić? — wymówiła po chwili, stając na środku pokoju i krzyżując ręce na piersi; — miałamże dobrowolnie puszczać się na mętne i burzliwe fale ubóstwa? Nie! jam do tego nie zdolna! Wspomnienia umilkną, boleść przeminie, zostanie spokojność, pozycja w świecie, niezachwiana pewność o jutro... Mam przecie córkę... będę ją kochała... hrabiemu wystarczy szacunek mój i przyjaźń... A on? on pocieszy się prędko, zapomni... wszak i dziś nawet był tak obojętny jakby już nie pamiętał o niczem... Tak, tak, nowe życie zaczyna się dla mnie... nowe nadzieje...
Ostatni wyraz zatrzymał ją znowu. Osunęła się na sofę, i otaczając ramionami głowę chylącą się na poduszki, zapytała sama siebie:
— Nadzieje! i jakież nadzieje? Czy będę razem z hrabią śledziła bieg planet? Czy wspólnie z nim pochylę się nad książką rozwiązującą zagadnienia ludzkiego życia i ducha! Nie! jam do tego niezdolna.
Do czegóż zdolną była ta kobieta tak młoda jednak, tak pełna powabów i uczuć żywych i pojętności? Nie czuła się dość silną, aby módz z ukochanym człowiekiem podzielać walki i burze życia ogołoconego z bogactwa, ani dość poważną, aby z tym którego wkrótce nazwie swym małżonkiem, wstąpić w światy myśli i nauki, w których on żył i oddychał pełną piersią. Do czegóż więc była zdolną? Mogłaż tylko zawodzić każdego, ktoby w niej złożył wiarę swą i nadzieje? Zawiodłszy dziś jednego z dwóch współzawodniczących o nią ludzi, i zraniwszy jego serce, miałaż potem przez całe życie zawodzić i ranić serce drugiego?
Tej samej nocy, którą Ewa spędzała na burzliwych rozmyślaniach, oddając się naprzemian radości i rozpaczy, kto inny jeszcze czuwał i walczył z odmętem wewnętrznej burzy, stokroć sroższej i gwałtowniejszej niż ta, która huczała w rozpieszczonej i słabej piersi kobiecej. Człowiekiem tym łamiącym się z samym sobą, i starannie bojującym z wrzącą w nim burzą uczuć i myśli, był Dembieliński. Opuściwszy dom Ewy, szybkim krokiem przebył on całą rozległość miasta, i wszedł do hotelu, tymczasowego swego mieszkania, tak samo jak wychodził zeń przed kilkoma godzinami, z głową podniesioną, wargą dumnie odgiętą, krokiem pewnym i równym, a tylko z twarzą daleko bledszą, i silniejszym połyskiem oczów spokojnie na pozór patrzących, z pod na wpół spuszczonej powieki. Szwajcar pośpiesznie otworzył przed nim bramę, rządca hotelu oddał mu pełen szacunku ukłon, dwóch kelnerów na wyścigi poskoczyło po wschodach, aby otworzyć apartament j. w. pana i rozniecić w nim stosowną ilość światła. U drzwi tego apartamentu stał już kamerdyner, gotów do zdjęcia futra z ramion swego pana, i spełnienia dalszych jego rozkazów. W obecności wszystkich tych ludzi, Anatol ani na jedną sekundę nie zmienił postawy swej, ani wyrazu twarzy; od czasu do czasu tylko jakiś wpół ironiczny, wpół bolesny uśmiech zjawiał się na jego ustach, wywołany może myślą, iż cały ten otaczający go zbytek, wszystkie te hołdy i uniżone usłużności wnet zniknąć miały, gdy wieść jak dzwon ogłosi całemu światu upadek jego fortuny, śmierć dotychczasowego położenia jego w świecie.
— Jaśnie wielmożny pan rozkaże sobie podać herbatę?
— Nie.
— Może kolację?
— Nie.
— Czy jestem potrzebny jaśnie wielmożnemu panu?
— Nie; możesz odejść.
Po krótkiej tej rozmowie, kamerdyner opuścił pokój, a Dembieliński postąpił żywo i zamknął za nim drzwi na klucz. Uczyniwszy to, opuścił ręce bezsilnie, i odetchnął z głębi piersi; zarazem twarz jego zmieniła się w mgnieniu oka, z nieruchomej i bladej stawała się to rozpłomienioną, wzburzoną, wstrząsaną jakiemiś boleśnemi drganiami; to mglącą się bezdenną jakby boleścią, lub ostrem jak lodowe kolce szyderstwem. Im silniejszy był ten ucisk, jakiemu Dembieliński przez długie godziny poddawał swe uczucia, tem gwałtowniejsza nastąpiła po nim reakcja. Wybuchnęła ona tak jak wybucha wulkan, jak rozpacz i zwątpienie wybucha z szerokiej i dumnej piersi człowieka wtedy, gdy żadne oko ludzkie nań nie patrzy, gdy nie dochodzi doń żaden szmer zwiastujący czyjąkolwiek obecność.
Anatol mierzył niewielki pokój szerokiemi krokami. Drżał cały jak w febrze, ręce jego zimne były jak lód, a głowa ściśniętą w obręczy palącej jak rozgorzałe w ogniu żelazne koło. Obok zasłanego już łóżka, stała na małym stoliku karafka z wodą. Pochwycił ją trzęsącą się ręką, i zimnym płynem napełniwszy kryształowy kubek, wychylił go do dna.
— Kobieto! puchu marny! — zawołał, i z przykrym jakimś przeszywającym śmiechem dodał: Poeto! tyś był w prawdzie z piersi twej wyrzucając te wyrazy! Ale jam nie poeta! pocóżem wierzył, pocóżem ufał, pocóżem kochał? O, jakżem był jeszcze niedoświadczony! Ewo, tyś mi dziś dała wielką lekcję życia, tyś utwierdziła dziś we mnie te wszystkie nauki, któremi poili mię świat i ludzie, przeciwko którym buntowałem się dotąd, a którym teraz pokorne poddaję czoło! Ewo! Ewo! ty będziesz bogatą panią, ty będziesz hrabiną! — a ja czemże będę?
Pochylił w tył głowę ciężącą mu jak ołów, obiema rękami ścisnął pałające skronie, i tak stał chwilę nieruchomy, jak posąg wyobrażający rozpacz, ze szklistem okiem wpatrzonem w przestrzeń, z ustami które pobladłe i spalone gorączką, drżały jakimś posępnym szeptem szyderstwa czy złorzeczenia.
— Nie wierzyć w nic! nie kochać nikogo! — wymówił głośniej nieco, — straszno! zimno! pusto! świat — step rozłożysty z tysiącem kamienistych ścieżek; ludzie — tłum fałszerzy uśmiechających się obłudnie, lub płaczących krokodylemi łzami! I ona uśmiechała się do mnie kiedyś; i ona płakała dzisiaj! O uśmiechy i łzy kobiece! bądźcie przeklęte! Biada temu kto w nie uwierzy, kto do wątłej nici waszej uczepi wielką nadzieję swego życia! Nadzieja runie w otchłań, a wiara potoczy się tam, kędy śpią w mogiłach inne, młodzieńcze wiary tchem świata strute, zabite wichrami doświadczeń...
Stan duszy człowieka tego, był w tej chwili okropnym. Wprzódy już przygnieciony nieszczęściem, które nań niespodzianie spadło, łamał się teraz z innem, stokroć snać dlań sroższem i więcej niespodzianem. Utrata fortuny była dlań ciosem, który rani; ale zdrada kobiety gromem, który obala. On wyniosły i dumny, póki stał przed obecnością ludzi, teraz sam na sam z sobą i ślepemi ścianami, szalał żałością, nie tyle może po szczęściu jakiego się spodziewał, jak po utraconej wierze, którą pielęgnował w sobie. Wiara ta w cnotę, w zacność, w prawość kobiety którą ukochał, i w niezłomną siłę jej miłości, i w kryształową czystość jej myśli, była mu może jedyną rękojmią istnienia dobra, prawdy, cnoty pomiędzy ludźmi, w których pociemniałe głębie zbyt często snać zaglądał. On, dziecię gwaru, wychowaniec tłumu, współbiesiadnik przy zastawionej w wielkiej stolicy uczcie wykwintnych szyderstw i łatwego użycia, dusił się chwilami w tej sferze, w której lepsze, nie zepsute jeszcze władze serca jego i umysłu, nie znajdywały dla siebie pożywy — i niby powietrzem orzeźwiającem, oddychał wspomnieniem o „niej“, czcią oddawaną jej cnotom, które raz zaświeciły przed nim, a potem wzrastały już ciągle przez działanie wyobraźni, oddalenia, porównań. Teraz zgasło to jedyne piękne światło jego umysłu; oaza na której spoczywała z rozkoszą myśl jego, opylona kurzawą zwątpień, pociemniała, i w jedną barwę zlała się zresztą świata.
Usiadł, twarz ukrył w dłoniach i płakał. Płakał jak dziecko, któremu odbiorą to co stanowiło czysty urok dni jego, i niewinne marzenia snów nocnych; jak młodzieniec, przed którym wichry życia zdmuchną ideał z miejsc na których stał, pozostawiając dotykalną jak prawda, lecz smutną jak rozczarowanie rzeczywistość; jak mąż, który wczoraj jeszcze mniemał o sobie, że jest silnym i niezłomnym, a dziś ugiął się i zadrżał, bo poczuł na głowie swej gnębiącą dłoń losu, a przed sobą zobaczył pustkę pokrytą odmętem, śród którego zagasły słońca, i w cień nieprzenikniony ukryły się kierownicze drogoskazy. Chwila, którą przebywał teraz ten młody i piękny człowiek, była jedną z tych chwil stanowczych, które rozcinają życie na dwie połowy, i stają się początkiem olbrzymich cnót, lub głębokich upadków. Z niej dalsze życie człowieka wylecieć może orłem niezwalczonym, motylem ze skrzydłami pozłoconemi w probierczym ogniu, lub ćmą nocną goniącą za sztucznemi światłami, w które rzuca się nakształt duszy potępionej, w ciemnościach jakie ją otaczają, szukającej słońca.
Anatol bił się z odmętem rozpaczy, jak wędrowiec z napotkanym śród drogi uraganem; płakał nad utraconą wiarą, więcej niż nad spodziewanem a utraconem szczęściem. Razem ze łzami połykał jad bluźnierstw, które mu wybuchały przez usta; drżał na widok tej pustki, która utworzyła się przed nim na miejscu, kędy on dostrzegał już kończącą się budowę wielkości i szczęścia; zatapiał się w bezbrzeżnej samotności, która otoczyła go nagle wtedy, gdy on myślał, że wraz z nim, za nim i w koło niego, świetnym orszakiem postępują: sława, bogactwo, powodzenie i miłość kobiety wielka, wparta na wielkiej cnocie czystego i słodkiego jej serca.
Gdybyż w tej chwili znalazł się przy nim mądry i kochający przyjaciel, ujął rozgorzałą dłoń jego serdecznem ujęciem, i w myśl zmąconą rzucił mu kilka słów pocieszenia, nadziei! Gdyby przed zrozpaczonym i złamanym stanęła jakaś wielka, wszechludzka idea, ze słonecznem obliczem, i pociągnęła go w swój krąg wiekuiście promienny! Gdyby na głowę jego nabrzmiałą buntowniczemi myślami, spłynęły w tej chwili te wody łagodne, na których dnie człowiek znajduje niebieskie perły przebaczenia, i z łona Bóztwa na świat upadłe djamenty miłosiernej, wspaniałomyślnej, bezwzględnej miłości! Gdyby w piersi jego rozdartej, ozwała się melodja zdolna w jeden akord zharmonizować rozpierzchłe i szamotane władze istoty człowieczej! Gdyby ten człowiek potrafił choć na chwilę zapomnieć o sobie, wzrok oderwać od własnej swej drogi, a zapuścić go tam, kędy świecą prawdy wiekuiste, zawieść i omylić nie mogące! Ale w takich stanowczych chwilach, nie każdy ma szczęście wesprzeć się na dłoni mądrej i przyjaznej; nie każdego oczy nauczone patrzeć tak wysoko, aby nad ziemskiemi tumany mogły dojrzeć panujące słoneczne oblicze idei; nie każdego pierś tak nastrojona, aby harmonją wewnętrzną zagłuszyć potrafiła burzę z zewnątrz nadeszłą; nie każdy jest dość wielkim, aby umieć przebaczać, i dość mądrym, aby śród fałszów codziennych dostrzegać nie codzienne prawdy, i wiarą w nie jak tarczą, osłaniać się od zwątpienia.
Anatol podniósł twarz śmiertelnie bladą, i wymówił prostując się: — Bądźmy człowiekiem!
— Bądźmy człowiekiem! — powtórzył, — słowa wyjęte żywcem z najnowszej komedji jaką widziałem na scenie w stolicy! Wymawia je tam człowiek, którego opuszcza wszystko: żona, dzieci, fortuna i dobra sława! I cóż człowiek ten czynił dalej, aby pokazać że jest człowiekiem! Oto usiłował odbudowywać gmach, który runął, nie oglądając się bynajmniej z kąd pochodziły cegły jakich do nowego użyć zamierzał! Gdyby wtedy przed nim zapaliła się świątynia, on nie ugaszałby pożaru; ale ze ścian gorejących wydzierałby na wpół spopielały materjał, aby go użyć do swej roboty! On przestał wierzyć w świątynie i bóztwa! Będęż czynił jak on? Będęż człowiekiem, mocnym odbudować to, co w gruzy opadło?
Pochylił czoło na dłoń, i zamyślił się głęboko. Była to zaduma przykra, ciężka jak owe chwile ciszy, które śród burzy zawisają nad światem pomiędzy gromami, które ucichły, a temi co wnet wybuchnąć mają.
— A jakim był koniec człowieka tego z komedji? — głośno prawie i powstając zapytał Anatol. Budował on, budował, a gdy zbudował, stanął nad robotą swoją zmęczony, i odwrócił od niej oczy, bo go nie cieszyła! Będęż jak on stał kiedyś smutny na szczycie odbudowanego gmachu?
Przechadzał się po pokoju zwolna już i jakby z namysłem; w oczach jego przebiegały ostre błyskawice myśli, z trudem ciężkim mozolącej się nad rozwiązaniem jakiegoś zagadnienia, które dla niego musiało być zagadnieniem życia.
— Fortuna jest kobietą! — wymówił, — godłem jej niestałość! mężczyzna zakląć jej nie może, aby przy nim pozostała — powinien ją jak kobietę kupić. Kupić? a za jaką cenę?.... Praca jest mennicą, której wola kuje złotą monetę powodzeń.... ale długato robota, ciężka, krwawa, a mnie trzeba iść prędko, prędko... aby w pełni siły i młodości jeszcze stanąć przed tą kobietą, i módz jej powiedzieć: patrz dokąd zaszedłem! Omyliłaś się nie oddając mi swojej ufności! jam nie na to stworzony aby być nędzarzem!
Stanął, i zaśmiał się przykrym śmiechem.
— Wszak ja myślę jeszcze o niej! — zawołał.
Upadł w ubraniu na zasłane łóżko, i ramionami otoczywszy głowę, leżał nieruchomy, jakby skamieniały w boleści lub rozmyślaniach. Oczy jego szeroko rozwarte i w sufit wlepione oznajmiały, że nie spał. Niestety! z wyrazu ich i tych błyskawic które je przeszywały, poznać można było, że nie patrzyły one w żadne słoneczne oblicze idei, ani tonęły w tych wodach łagodnych, na których dnie spoczywają perły przebaczenia i djamenty bezwzględnej, wspaniałomyślnej miłości! W nim burza wrzała ciągle, a z odmętów jej, z jej bólów i walk, coraz liczniejsze wyłaniały się mary: zwątpienia, pychy, ambicji, samolubstwa, i niby zaklętem kołem coraz ściślej obejmowały tego człowieka, którego przed kilkoma godzinami zbawić mogło jedno słowo kobiety, jeśliby ta kobieta była — kobietą.
Nazajutrz o południu zaledwie dzwonek rozlegający się w hotelowym korytarzu, przywołał do apartamentu Anatola Dembielińskiego oczekującego na to hasło kamerdynera.
W apartamencie tym okna szczelnie zasłonione były firankami, tak że w pokoju słabe zaledwie panowało półświatło. Anatol leżał na sofie w kosztownem rannem ubraniu, z roztwartą książką w ręku, i głową opartą na dłoni.
Być może, iż dla tego tak szczelnie osłonił okna, aby wchodzący ludzie jak najmniej śród cieniu dostrzedz mogli niezmierną bladość jego twarzy, ciemne obręcze które objęły jego oczy, usta spieczone gorączką i całą postać jego, jakby z długiej powstającą choroby. — Herbaty! rzekł do kamerdynera, gdy ten pojawił się w progu. Potem, ciągnął, pójdziesz na miasto i poprosisz tu do mnie pana Erazma Suszyca. Niech tylko nie pierwej przychodzi jak o godzinie siódmej wieczorem. Przez cały dzień staraj się, aby tu nie wszedł nikt, stanowczo nikt.
