Klin klinem (Kraszewski, 1885)/całość
| <<< Dane tekstu | ||
| Autor | ||
| Tytuł | Klin klinem | |
| Wydawca | Michał Glücksberg | |
| Data wyd. | 1885 | |
| Druk | Drukarnia S. Orgelbranda Synów | |
| Miejsce wyd. | Warszawa | |
| Źródło | Skany na Commons | |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
| |
| ||
| Indeks stron | ||
|
KLIN KLINEM.
NOWELLA
PRZEZ
J. I. KRASZEWSKIEGO.
„Similia similibus curantur.“
WARSZAWA.
NAKŁADEM MICHAŁA GLÜCKSBERGA
1885. Дозволено Цензурою.
Варшава, 11 Октября 1884 года.
Warszawa. — W Drukarni S. Orgelbranda Synów, Bednarska N. 26.
|
Po salonie przyciemnionym nieco werandą, która okna od ogrodu osłaniała, o wieczornej godzinie przechadzała się kobieta młoda słusznego wzrostu, szykownej i zręcznej postaci, ruchów żywych. Mrok nie dozwalał widzieć rysów jej twarzy, lecz można się było domyśleć z wdzięku poruszeń, ze stroju wytwornego, iż była piękną i dbała o piękność swoję. Widocznie była wzruszoną, oddychała prędko, niekiedy dłoń przykładała do skroni, ręką zasłaniała twarz, to znowu przyciskała nią serce, to stawała nieporuszona, zamyślona — to żywo się zwróciwszy na nóżce, przebiegała pokój wzdłuż i wpoprzek, jakby nieprzytomna. Parę razy potrąciła o krzesło i popchnęła je gniewnie, nareszcie gdy ją powietrze dusić się zdawało, otworzyła gwałtownie drzwi szklane na werandę, które się jej nieco oparły i o mało nie poszły w kawałki, bo niemi silnie rzuciła, wybiegając na świeże powietrze.
Był to wieczór jesienny, pogodny, chłodnawy, smutny... z poza starych drzew ogrodu, okalającego dom ten wiejski, widać było pomarańczowe niebo, którego blaski ostatnie przedzierały się przez gałęzie. Ziemia już była liśćmi usłana, gdzieniegdzie gałęzie z nich ogołocone stały jak suche — trawniki tylko zieleniały drugą młodością, a wiosną kwitły gdzieniegdzie w klombach roślin wytrzymalszych ostatki.
Od ganku wiodła ścieżka w głąb ogrodu... Nikogo tu nie było, cisza panowała dokoła. Kobieta zbiegła, oglądając się, z ganku, przy świetle wieczora popatrzyła na zegareczek, który z za sukni wyjęła, i żywym krokiem niespokojna pośpieszyła w głąb ogrodu. Parę razy oczyma rzuciła dokoła, lecz nikogo widać nie było, wbiegła więc między klomby i znikła na krętych ścieżynach, wiodących pomiędzy stare drzewa, wpośród których ciemniej było daleko, niż około domu.
Tu jednak twarz jej w całej piękności widzieć było można, oblaną szarem światłem wieczora. Odpowiadała ona wistocie wyobrażeniu, jakie o niej z postaci powziąłby każdy, nie widząc tego oblicza Junony.
Była to kobieta w pełni rozkwitu i wdzięku, lat mogąca mieć dwadzieścia kilka, dumnego wyrazu twarzy, który nadzwyczajna rysów klasycznych piękność tłumaczyła. Wcześnie znać ludzie, padając przed tem bóstwem, dali mu pojęcie o jego nadzwyczajnym uroku i sile, jaką posiadało.
Twarz majestatyczna, nie była jednak pociągającą i sympatyczną; coś surowego patrzyło z oczów ciemnych, rozkazujące rzucających wejrzenia. Brwi marszczyły się i ściągały często, przez białe i piękne czoło rysując dwie ciemne pręgi prostopadłe.
Ta sama surowość wzdymała usta, a oddech podnosił różowe boki noska kształtnego, jak nozdrza arabskiego rumaka. W całej postaci nie łagodność niewieścia, ale energia amazonki widną była. I teraz, idąc pośpiesznie, zdawała się wśród ogrodu tego panią rozkazującą drzewom by jej ustępowały z drogi, krzewom aby się jej pod stopy kładły. Ręką nachylone odrzucała gałęzie niecierpliwie i gniewnie, nóżka jej zwir, który śmiał ją dotknąć, potrącała z pogardą.
Wśród tego pochodu, obejrzała się z niejakim niepokojem parę razy i coraz wyszukując ciaśniejszych ścieżyn, ciemniejszych zarośli, dostała się aż do wysokiego parkanu, który ogród otaczał. Drżącą ręką dobyła klucz z kieszeni, otworzyła prawie niewidoczną furtkę i stanęła nad brzegiem głębokiego rowu, który otaczał ogród; przez rów ten szeroki, zalany wodą, pozieleniały, rzucona była kładka z jednej deski... Śmiałą nogą wbiegła na nią kobieta i przesunąwszy się, znalazła po drugiej stronie, wśród niziny łozami gęstemi zarosłej. Kilka wydeptanych przez ludzi i bydło może ścieżek snuło się wpośród tych gąszczy, gdzieniegdzie staremi wierzbami poprzerzynanych. Znać na wiosnę wody musiały to wszystko zalewać. Łąka była wilgotna, a gdzieniegdzie bujno rosły na niej tataraki i kwiaty lubiące moczary.
O kilkadziesiąt kroków od przeciwnego brzegu, szelest się dał słyszeć wśród łoziny: kobieta nastawiła ucha, zatrzymała się i obejrzała... Z gęstwiny wyszedł w tej chwili ukryty mężczyzna. Stanął jakby przelękły i czekał. Dopiero na dany znak zbliżył się, gorączkowo idąc i pośpiesznie.
Był to młody chłopak, lat zaledwie dwadzieścia parę mieć mogący; słuszny, pięknej twarzy, niemal panieńskiego jeszcze wdzięku, z długiemi blond włosami, z niebieskiemi oczyma, prawdziwy typ północny, ale w najpiękniejszym objawie, w idealnym swoim blasku. O ile kobiety twarz ognia miała, energii i siły, o tyle on, przeciwnie, odznaczał się smętną jakąś dobrocią.
Zdala już usta jego uśmiechały się bojaźliwie pięknemu zjawisku, i wyciągnął ku niemu jakby błagalne dłonie. Kobieta rzuciła nań oczy swe i ciągle szybko idąc, nie powitawszy nawet, poprowadziła z sobą dalej, wijącą się ścieżyną małą. Szli milczący, ona przodem, on za nią, aż do obalonej spróchniałej kłody wierzbowej, od której nowe latorośle puszczały, nawpół zakrywając tego trupa.
Kobieta, oddychając ze znużenia, pośpiechu i strachu może coraz żywiej, padła na to siedzenie, uciskając pierś piękną ręką białą, której palce długie drgały konwulsyjnie...
Młodzieniec stał przed nią milczący.
Nie rychło podniosła główkę ku niemu, oglądając się dokoła, z pewną bojaźnią dziką.
— Bernardzie — zawołała — to dłużej trwać nie może, ja się duszę, ja umieram: ja w tem życiu ciasnem, ostudzającem, w tych okowach, obok tego człowieka zimnego jak nóż stalowy... wytrwać nie potrafię ani tygodnia. Ja umrę, ja się otruję... Bernardzie, kochasz mnie — ratuj! ratuj!...
Blondyn rzucił się na kolana przed nią.
— Moje życie należy do ciebie; tyś królową moją, mów, rozkazuj. Uczynię wszystko. Kazałaś mi czekać — wołał z pośpiechem — byłem cierpliwy, kazałaś się oddalić, byłem posłuszny — wyrzecz się nadziei — wiesz jak mnie ten wyrok bolał... mów, co mam czynić, jam niewolnik!
Kobieta na chwilę zakryła twarz ręką i zadumała się...
— Nie — zawołała — to próżno, z tego rozpaczliwego położenia tylko rozpaczliwym krokiem wyjść można. Nie, choćbym chciała żyć z nim, nie mogę. Kocham ciebie, jego nienawidzę... to kat!!
Uciekajmy — zażądam rozwodu, dać mi go muszą... wolę skandal, wolę niesławę, wolę wszystko, niż te więzy...
Bernard milczał. Klęcząc, pocałował jej rękę drżącą, czego nawet czuć się nie zdawała, tak była pogrążoną w sobie.
— Sewerynko — odezwał się z rodzajem upojenia i ekstazy. — Sewerynko... mów, każ... ja nie mam woli swojej... ja do ciebie należę.
— Czekaj, niech myśli zbiorę, drżę cała — mówiła kobieta. — Walcząc z sobą, straciłam pamięć, przytomność... patrząc na niego, wpadłam we wściekłość prawie — ja nie wiem sama — nie wiem nic nad to jedno, że chcę być wolną i twoją...
Bernard z młodzieńczym zapałem już nie ręce jej, ale się rzucił całować stopy... Spojrzała nań i porwała się nagle.
— Chodź — zastać, zobaczyć nas tu mogą. Nim powróci z pola, mamy jeszcze pół godziny czasu... chcę ci się wyspowiadać... chcę się sama wytłumaczyć przed sobą. Ja z nim wyżyć nie potrafię.
Odetchnęła silnie i iść poczęła, wlokąc za sobą Bernarda, ścieżyną coraz węższą i wilgotniejszą.
Głos jej drżący, poruszony, słaby w początku, w uniesieniu podnosił się coraz śmielej i stawał się gorętszym.
— Nie znałeś mnie dawniej, gdym jeszcze była wolną i szczęśliwą... gdy mnie ojciec wypieścił i wykołysał, jakby na królową. Mój Boże, jak to krótko, krótko trwało! Zaledwie oczy otworzyłam na świat i wolność, już je ciemna żałoba okryła. Byliśmy ubodzy, ale ojciec mój pracował dla mnie i otaczał dostatkiem. Tak mnie kochał. Któż wie, tą pracą dla dziecka zabił się może... Zostałam sierotą, na rękach zimnego opiekuna... Nie znałam ludzi i świata, wiedziałam tylko żem była, jak nazywano, piękną...
Opiekun ubogą, przestraszoną, zmusił, wydał za tego człowieka. Znasz go?
Cały świat mnie potępi. Spojrzeć na niego, łagodność i dobroć sama — spokój w twarzy, uśmiech na ustach, niezachwiany chłód i panowanie nad sobą.
Z tą samą krwią zimną przyjmuje szczęście i patrzy na spadające pioruny, czy kamień! Czegóż mi w domu braknie? Uboga sierota, mam o czem zamarzę, nie słyszę od niego surowszego słowa... obchodzi się ze mną jak z dziecięciem, pobłażający jest jak dla obłąkanej, a znęca się i katuje...
Nie — ja tego życia wytrzymać nie potrafię — raczej śmierć, niż dłuższe męki... Bernardzie, ratuj mnie!
— Sewerynko, życie moje, powtarzam ci — począł gorąco, składając dłonie, Bernard — jam gotów na wszystko — ale ci nie tajne położenie moje. Znasz matkę moją... Ja jestem w zależności od niej.
— Jesteś pełnoletni, jesteś mężczyzną — zawołała kobieta — i mówisz że mnie kochasz.
— I poświęcę ci wszystko — rzekł Bernard — nawet na gniew matki się narażę...
— A my ją przebłagamy, ona tobie i mnie przebaczy — łamiąc ręce krzyknęła spazmatycznie kobieta — ale ja być tak dłużej nie mogę, ciebie nosząc w sercu, a jemu zmuszona ulegać jak ofiara... kłamać i milczeć!
Odwróciła się szybko, stając nagle.
— Słuchaj, jutro jadę do Żytomierza i zamykam się w klasztorze, wytaczam proces o rozwód, ty przygotuj matkę... Jam twoją!...
To mówiąc, rzuciła mu się na szyję, objęła ją rękami i całując czoło drżącego chłopca, zerwała się do ucieczki.
Bernard biegł za nią, próżno usiłując ją dogonić, leciała jak strzała, parę razy tylko dawszy mu znak, by nie szedł dalej. Stanął wreszcie wśród zarośli, a Seweryna, dobiegłszy kładki na rowie, prześliznęła się przez nią do furtki i wpadła do ogrodu, zamykając za sobą.
Drżąca ze wzruszenia, potrzebowała chwilę wypocząć, nim mogła zebrać siły, aby powrócić ku domowi. Ochłonąwszy wreszcie, wolnym krokiem wśród coraz zwiększających się ciemności przesunęła się znajomemi sobie ścieżkami i mijając klomby, zamyślona zbliżyła się do dworu.
Na werandzie, na którą spojrzała, nie widać było nikogo; tylko w pokojach świeciło już zapalone światło. Przez szyby dostrzedz było można w głębi mężczyznę, który przy stole siedział z rozłożoną szeroko gazetą i cygaro odjąwszy od ust, czytał ją z uwagą wielką.
Mężczyzna był lat około czterdziestu, twarzy okrągłej, jasnej, uspokojonej, pięknych dosyć rysów, ale mówiącej mało. Znać było z całości tej, oblanej jakąś harmonią, przejednanie z życiem i opanowanie siebie. Nie była to twarz człowieka bez czucia, lecz władnącego sobą i uczuciami swojemi, kogoś co przeżył wiele i złudzenia wszelkie porzucił po drodze.
Na wysokiem czole, nieco wyłysiałem, znać było promieniejącą myśl i zimny rozsądek.
Około ust nieco wydatnych i szerokich, dwie zarysowane zmarszczki pozostały jak ślady częstego uśmiechu ironii i litości.
Kobieta weszła na werandę, popatrzyła na czytającego wzrokiem ponurych groźb pełnym, stanęła, zawahała się i poczęła przechadzać, nie wstępując na próg salonu. Kiedy niekiedy gniewne oko jej padało na siedzącego i odwracało się z pośpiechem i wstrętem.
Mężczyzna czytał spokojnie. Szelest jednak sukni, którą chodząc po ganku miotała Seweryna, zwrócił wkońcu jego uwagę: podniósł oczy, posłuchał, położył gazetę, zapalił cygaro przygasłe i wolnym krokiem zbliżył się do ganku.
Postrzegłszy go nadchodzącego, kobieta pierzchnęła szybko, jakby uniknąć chciała spotkania.
Wolnym krokiem doszedł do progu i stanął w nim, oczyma w ciemności usiłując dojrzeć Sewerynę, która się w kątek werandy schroniła i odwróciła głowę od niego. Stał tak spokojny, ręce powkładawszy w kieszenie i rozpatrywał się, oddychając powietrzem wieczoru... Kiedy niekiedy z ust jego ulatywał dymek cygara...
Wreszcie głosem powolnym i cichym odezwał się:
— Gdzież jest pani?
Była chwila milczenia. Kobieta się odwróciła z wyrachowaną powolnością ku niemu i spytała głosem, w którym czuć było wzruszenie:
— Na cóż pani potrzebna?
— Chłodny wieczór... należałoby wrócić do salonu — rzekł mężczyzna.
— O! — odezwała się szybko Seweryna — duszę się w nim ciągle, do zbytku, dajcież mi choć świeżem odetchnąć powietrzem.
— Moja kochana Sewerynko, zkądże znowu ten humor? — dodał spokojnie stojący w progu.
— Humor??? nie rozumiem — odparła krótko i odwróciła się ku ogrodowi. — Jakto? więc mi nie wolno nawet mieć humoru, jaki chcę? A to doskonałe!
Mężczyzna ruszył ramionami.
— Moja droga — rzekł powolnie — a mnie i spytać nie wolno o nic?
— Panu... wam — głosem drżącym poczęła kobieta — a któż zabroni znęcać się nad bezbronną, i temi słodkiemi słowy, pełnemi dobroci, szpilkować ją po dniach całych.
Panu — wolno wszystko — mnie tylko ani zapłakać nawet.
— Widocznie na burzę się zbiera — powolnie i spokojnie odpowiedział stojący w progu — ale cóż za przyczyna?...
Nic nie odpowiedziała kobieta; gryzła białemi ząbkami koniec chustki, którą w ręku trzymała.
Mężczyzna wszedł na ganek i przybliżył się ku niej zwolna.
— Cóż ci jest, Sewerynko? — rzekł głosem czułym — proszęż cię — nie męcz mnie, mów...
— Co mi jest! — wybuchnęła kobieta. — Więc pan nie widzisz że jestem nieszczęśliwą, najnieszczęśliwszą, więc pan nie czujesz, że mnie katujesz?
— Ja, ciebie? na miłość Bożą — załamując ręce, zawołał zdumiony mężczyzna. — Cóż się stało?
— Kropla przepełniła naczynie — poczęła gwałtownie, zwracając twarz ku niemu, kobieta. — Cierpiałam długo, taiłam łzy, walczyłam z sobą... naostatek sił się przebrało... Ja z wami żyć nie chcę, nie mogę, nie będę. Tak — nie będę — rozstać się nam potrzeba.
Mężczyzna, jak piorunem rażony, stał milczący, słuchał i uszom nie wierzył. Westchnienie ciężkie wyrwało mu się z piersi.
— Dziecko ty moje — zawołał z litością — na Boga, co ci jest? Naucz-że mnie, jaka to kropla nieszczęśliwa przepełniła to naczynie... czem ja ci życie uczyniłem nieznośnem?
Głos jego stał się rozważnym i smutnym.
— Ja moje — rzekł — poświęciłem dla ciebie, ale nie chwilowej przyjemności twej szukałem, pragnęłem szczęścia, dlatego nie pochlebiałem ci, jak kochanek — byłem dla ciebie ojcem, Sewerynko! Tyś dziecko! ty nie wiesz co mówisz i na co się narażasz, nie liczysz się ze słowami twojemi.
— O! przepraszam, bardzo przepraszam — poczęła obrażona kobieta — ważę każde słowo moje. Myślałam długo, nim wyrzekłam ostatnie.
— Pod pozorem tego troskliwego ojcostwa, kryło się obrzydłe skąpstwo i zazdrość śmieszna. Ja jestem młoda, ja potrzebuję żyć, a ja tu, zamknięta w tych ścianach, niewolnicą być nie chcę. Ja nie mam nic, ja nie rozporządzam niczem, ja nie mam swej woli... ja zawsze tylko małoletniem dla was dzieckiem jestem.
— O! nie, nie! O prawa moje, o swobodę mi należną upomnieć się muszę.
— Prawdziwie, w głowie się zawraca, słuchając tego wrzątku wyrazów gniewnych — rzekł mąż. — O co ci idzie? Dziś, wczoraj, zawsze wymagałem dla twojego dobra, ażebyś się czem zajęła... kobieta, pani domu, ma obowiązki. Zresztą zostawiłem ci do wyboru, rób co chcesz, zajmij się czem ci się podoba. Nie mamy dzieci — nie dał ich Bóg, są sieroty — masz książki, fortepian, ogród, co chcesz!
— Tak, wszystko, oprócz swobody i życia — rozśmiała się Seweryna — oprócz ludzi, towarzystwa, oprócz serca, coby mnie rozumiało, oprócz... miłości!...
Zatrzymała się, mężczyzna patrzył na ziemię zadumany.
— Miłości! — powtórzył — niestety! tej wymarzonej, jakiej tyś pragnęła, ja ci dać nie mogę... tej gorączkowej, co pali, zabija... ja do niej nie jestem zdolny, ale kocham cię, jak dziecię moje, jak żonę, jak towarzyszkę, jak mój jedyny skarb na ziemi.
Szydersko poczęła się śmiać piękna Seweryna.
— Ktoby nas słyszał — rzekła — pomyślałby istotnie, żeś pan aniołem, a ja potępioną, szaloną... niewdzięczną. Ale dość słów — dosyć — męczyłam się dwa lata, dusiłam się tą waszą miłością obrzydłą mi i tem powietrzem więziennem — dziś umrę, lub będę swobodną. Dość tego!...
— Sewerynko moja, przerażasz mnie! — zawołał mąż. — Ochłoń, pomiarkuj się... Ja mam najpierwszy litość nad tobą. Dobrze — chcesz swobody, oddam ci ją — cóż poczniesz?
— O los mój proszę być spokojnym — odparła żywo — los mój chcę, by był moim losem — opiekunów ja nie potrzebuję. Dosyć mi było tego jednego, co mnie głupią gwałtem pchnął w wasze objęcia, w objęcia człowieka bez czucia, bez serca... kata z uśmiechem na ustach.
Usłyszawszy to imię — kata — mężczyzna podniósł głowę i wlepił oczy w kobietę z gniewu drżącą, miotającą się i nieprzytomną; usta jego poruszyły się, chciał coś odpowiedzieć, gdy kroki słyszeć się dały i wyrostek w szarej liberyi, z serwetą na ręku i talerzem stanąwszy w progu, głosem cienkim rzekł spokojnie:
— Proszę jaśnie państwa do stołu.
Stał jeszcze, gdy mężczyzna rzekł spokojnie:
— Idź, zaraz przyjdziemy!
Chłopak się oddalił zwolna.
— Nie dawajmy się na pośmiewisko ludziom — rzekł spokojnie również do żony. — Co między nami zaszło, między nami zostać powinno... widowiska z siebie nie czyńmy... Proszę pani.
Surowym i nakazującym nieco tonem wyrzeczone wyrazy usłyszawszy, zawahała się kobieta, potem z rezygnacyą nagłą, szybko zaczęła iść ku drzwiom i z dumą podniosłszy piękną głowę, przez salon pośpieszyła na prawo do jadalni.
Był to pokój obszerny, bez przepychu, lecz ze smakiem urządzony. W końcu jego, dębowy rzeźbiony bufet zajmował ścianę całą, w nim były stare srebra. Na ścianach wisiały piękne obrazy, przedstawiające górzyste okolice włoskie i tyrolskie i kilka innych starych portretów. Wpośrodku stał nakryty stół na cztery osoby, oświetlony srebrnym kandelabrem o dwóch ramionach. Cztery krzesła z wysokiemi poręczami przygotowane były dla biesiadników, a za jednem z nich stał właśnie ów chłopak, z talerzem i serwetą. Seweryna rzuciła się na nie jakby z musu. Założyła ręce na piersi i patrzyła w sufit. Opodal czekający stary sługa z półmiskiem, z pewnem politowaniem uszanowania pełnem, patrzył na nią. Za drugiem krzesłem stała oczekując średniego wieku kobieta, ubrana chędogo, ale skromnie, twarzy pomarszczonej i pożółkłej. Oczy jej niespokojne padły na panią, i jakby przelękłe, odwróciły się od niej. Naostatek, czwarte wkońcu krzesło trzymał oczekując mężczyzna wąsaty, w myśliwskiej kurcie, prawdziwy typ jakiegoś łowczego i gospodarza zarazem, a dumnego szlachetki... Na ręce opartej o poręczy krzesła widać było duży sygnet z krwawnikiem. Długie buty do konia i łowów miał na nogach...
Po prawej ręce pani przyszedł zwolna zająć miejsce mąż i gospodarz domu, tak już uspokojony i z twarzą rozjaśnioną, jakby tylko co nie przebył strasznego małżeńskiego przesilenia, grożącego mu w domu katastrofą.
Uśmiechał się nawet spoglądając na wąsatego, któremu głową kiwnął zdala. Serwetę zdjął z talerza, założył pod brodę, a na ten znak, kobieta z żółkłą twarzą i biegającemi oczyma, siadła metodycznie i wąsacz zajął swe miejsce.
Służący zbliżył się najprzód z półmiskiem do pani, która głową dała mu znak, że jeść nie będzie, potem do pana, a ten — czy miał lub nie ochotę do jedzenia, musiał apetytem pokryć tajemnicę z werandy wyniesioną. Nie chciał, aby ludzie po nim wzruszenie poznali i zabrał się do jedzenia, jak zwyczajnie. Naprzeciw siedząca kobieta popatrzyła nań ciekawie i z drewnianej obrączki wyjąwszy serwetę, układała ją pilnie na sobie.
— Cóż tam w lesie, panie Karolu? — zapytał gospodarz.
— Nowego tak dalece nic — odparł, chrząkając, leśniczy, nabrawszy na talerz suto potrawki z kury. — Zarwanieccy chłopi sosnę ścieli niedaleko od granicy na pożarach... ale nie daliśmy jej im kraść i dośledzimy sprawców.
— Zawsze te szkody — westchnął gospodarz. — Sarny widziałeś?
— Piętnaście ich liczyłem — odparł pan Karol.
Rozmowa się przerwała na chwilę. Pani ciągle to na sufit, to na ściany patrzyła, kobieta siedząca obok ukradkiem spoglądała na nią, mąż udawał, że nic nie widzi. Podano drugą potrawę, którą równie, jak pierwszą, odtrąciła Seweryna. Mąż zapytał zimno:
— Nic nie jesz?
Kiwnęła tylko głową w milczeniu.
Panna Salomea, rezydentka i ochmistrzyni, pochyliła się ku swej pani.
— Czy nie głowa panią boli? — spytała.
Potrząsnęła głową na znak że nie i nie dała odpowiedzi.
Pieczyste spotkał los dwóch pierwszych potraw. Gospodarz jadł, choć widać było, że mu się wcale jeść nie chciało, machinalnie do zbytku, łapczywie i nieuważnie. Potem coprędzej porzucił serwetę, nóż i widelec, jak gdyby chciał skończyć raz wieczerzę już dla niego zadługą.
Wstali od stołu wszyscy, pani siedziała zamyślona, a posłyszawszy odsuwanie krzeseł, zerwała się potem szybko i wybiegła do salonu. Panna Salomea równie pośpiesznie wymknęła się drugiemi drzwiami, gospodarz w progu kilka jeszcze słów pomówił z leśniczym i dawszy mu dobranoc, powolnym krokiem wszedł za żoną.
Ta stała twarzą zwrócona ku ciemnym oknom werandy, w postaci teatralnej, z rękami na piersiach założonemi. Usta jej zacięte, brew zmarszczona zdradzały, że jeszcze w niej kipiało wszystko.
Obróciła się do wchodzącego męża z wyrazem wzgardy i tonem nakazującym rzekła:
— Proszę jutro o konie do Żytomierza, jeśli pan nie chcesz, abym poszła piechotą.
— A ja proszę cię, kochana Sewerynko, nim stanowczy krok przedsięweźmiesz — odparł zimno mąż — zastanów się dobrze. Gwałtem nikt cię nie zatrzymuje. Jakkolwiek cię kocham, miłości mojej narzucać ci nie będę. Nie na różach spędziłem i ja te dwa lata pożycia naszego, alem miał do dziś dnia nadzieję, że lepiej może poznasz i ocenisz, że się pogodzisz z losem, nie tak nieznośnym, jak ci rozdrażniona wystawia imaginacya.
Jeszcze czas — dodał — zastanów się, proszę.
— Nie potrzebuję nauk — odparła kobieta dumnie; — te dwa lata nauczyły mnie dosyć... na całe życie. Postanowienie moje jest nieodwołalne... rozwód — tak...
Blada twarz męża zbladła mocniej jeszcze, drgnął, westchnął i kilka kroków wtył odstąpiwszy, siadł na krześle u stolika, podparłszy się na ręku.
— W tem wszystkiem — począł po chwili, przyszedłszy do siebie — jest coś więcej, niż wstręt do mnie, jest zapewne przywiązanie do kogo innego. Domyślam się, że Bernard Zniński, któremu delikatnie odmówiłem wstępu do mojego domu...
Kobieta zwróciła twarz zaczerwienioną.
— Nie potrzebuję się tłumaczyć — rzekła.
— Ale ja czuję się w obowiązku przestrzedz... Bernard nie jest jeszcze zupełnym panem swej woli, matkę ma surową i pobożną... Ona mu nie pozwoli na ożenienie, a wątpię, by duma pani zgodziła się na inne stosunki... To młokos...
Nie chcąc słuchać, pani Seweryna ruszyła się z miejsca poważnym krokiem, dumnym wzrokiem zmierzyła męża i poszła ku drzwiom na prawo, silnie je zatrzaskując za sobą. W drugich drzwiach, które słychać było otwierające się po chwili, zakręcono kluczem... cisza zaległa pokoje.
Gospodarz, jak wryty, pozostał długo w krześle — myślał... Widać było, że nie wiedział co począć z sobą. Wstał, jak upojony, w pierwszej chwili zmuszony o stół się oprzeć, bo mu się nogi zachwiały, potarł ręką po czole, strząsnął się, otarł prędko łzy, które mu nabiegły do oczów, i skierował się machinalnie ku werandzie...
Tu, popatrzywszy chwilę w ogród, przymknął drzwi, przeszedł się po pokoju i kilka razy chwytając za klamkę, aby wyjść, powracał znowu. Siadł na dawnem miejscu, pasował się z sobą — dopóki nie zwyciężył chwili jakiegoś bólu i zwątpienia.
Twarz, która była przybrała wyraz niemęzki, wyjaśniać się zaczęła powoli... Jeszcze raz łzy otarł ruchem ręki z powiek i jakby gwałt sobie zadając, żywo wybiegł z salonu.
Rozstawszy się z Seweryną, pan Bernard jakiś czas jeszcze błądził wśród moczarów i zarośli, sam nie wiedząc dobrze co robi; — szedł, powracał, siadał na spróchniałej kłodzie, wstawał, włosy długie przebierał rękami, jakby mu ciężyły, twarz jego to smutniała, to się jakiemś szczęściem uśmiechała. Lecz do uczucia tego mieszał się niepokój widoczny. Dodawał sobie męztwa napróżno, znać w nim było człowieka niepewnego siebie i zakłopotanego szczęściem własnem.
Mrok padał już coraz gęstszy i niebo zaczynało przybierać tony sine i zimne wieczora, gdy wydobywszy się z łóz i zarośli, pan Bernard z dziupli wypróchniałej wierzby dobył schowaną w niej dubeltówkę, zawiesił ją na ramieniu i krokiem pewniejszym poszedł ku grobli... Wiodła ona ku młynowi i karczemce, przy której widać było na pniaku siedzącego chłopca, trzymającego dwa osiodłane konie... Groblą szli z pola ludzie z pługami i bronami, pędzono bydło i owce, i nasz myśliwy musiał się trzymać po za wierzbami, któremi osłoniona była grobla, aby te wieczorne mijać pochody.
Niektórzy przechodnie pozdrawiali go, inni zdala, z ukosa nań spoglądali — pan Bernard szedł jak gdyby nie bardzo chciał być widzianym. Młynek szybko przeminął i doszedłszy karczemki, chwycił z rąk chłopaka cugle, aby skoczyć na konia... Wierzchowiec kręcił się trochę... a turkot nadjeżdżającej bryczki spłoszył go bardziej jeszcze.
Ukazała się ona wkrótce i przed karczemką wstrzymała. Na bryczce siedział mężczyzna średnich lat, rumiany i przystojny. Nie znając go nawet, można w nim było poznać starego kawalera. Uprząż oznajmywała jednego z tych miłośników koni, na Wołyniu wówczas głośnych, których bałagułami zwano. Była to wesoła młodzież, do której się i starsi przymieszywali, wiodąca życie bujne, a zabawiająca się koniarstwem... i po staremu — tężyzną. Bałagulstwo nie było wistocie czem innem, tylko przypomnieniem tężyzny z czasów księcia Józefa i jego towarzyszów. Polor tylko, jaki tężyźnie ówczesnej nadawali ks. ks. de Ligne i sfrancuziała młodzież wychowana zagranicą, znikł z tego naśladowania bezwiednego, a raczej z tego powtórzenia fenomenu, odnawiającego się jakimś atawizmem psychologicznym.
Siedzący na bryczce zobaczył zdaleka dosiadającego wierzchowca pana Bernarda, i wstawszy nagle, aby mu się przyjrzeć lepiej, bo ciemna noc już była, zawołał, rękę złożywszy w trąbkę:
— Bernardzie złotowłosy — bywaj!...
— A!... pana Kalasantego!! — odezwał się, słysząc to młodzieniec, i przybrawszy ton wesoły — zkądże bogowie prowadzą?
— Wątpię ażeby bogowie aż! — odparł z bryczki się dobywając stary kawaler, który się zbliżył do Bernarda, a ten też cugle konia oddał chłopcu. Wątpię ażeby bogowie prowadzili... ale wracam z jarmarku w Lubarze — kiepski był... Chciałem dostać sobie srokacza, i jednego poczciwego nie było! No — a wy zkąd?
Zadając to pytanie, popatrzył z uwagą, prychnął pan Kalasanty, i odwiódł na stronę Bernarda.
— Na seło duryty! — odezwał się — fuzyą masz na plecach... Koń stał przy karczmie... a jak gdyby kto mimo to nie wiedział, na jakie się wybrałeś polowanie i dokąd!
Zczerwienił się młodzieniec, ale wieczór późny nie dał dojrzeć rumieńca...
— Co? co! gdzie! jak? ale...
— Ale... dajże ty mi pokój — rękę mu kładnąc na ramieniu odparł pan Kalasanty... jam stary, doświadczony, a o tem już wróble pod strzechą świergoczą. Na seło duryty! — powtórzył. — Żonkę bałamucisz temu nieszczęśliwemu Fanteckiemu... Prawda że kobieta jak łania — żeś ty ładny i młody — ale jak się mama dowie, palnie ci morał na kobiercu. Albo to panien na świecie mało, że ci się mężatki zachciało?
Bernard napróżno ruchami rozpaczliwemi starał się ten potok wyrazów powstrzymać, i oglądał się bojaźliwie..
— Nikt nas nie słyszy, nie bój się — mówił dalej pan Kalasanty — ja ci radzę — po przyjacielsku rejteruj się dopóki pora — bo i z Fanteckim bieda być może. Ja go znam zdawna. Człek spokojny, cichy, wytrawny, lecz z nim nie żartować. Tacy są najniebezpieczniejsi, słowa nie powie, a w łeb ci palnie, jeżeli cię złapie na schadzce... Trzęś głową nie trzęś — dodał — wypieraj się czy nie wypieraj — (tu do ucha mu się pochylił) — byłeś na rendez-vous!
— Wracam z polowania na kaczki! — zawołał Bernard przestraszony.
— Na gęś i to nie dziką — rozśmiał się pan Kalasanty. — Słychać cię perfumami, nos mam dobry...
Strzelasz doskonale, kaczek jest do stu diabłów, gdzież zwierzyna?
I począł się śmiać.
— Co ty mnie chcesz obałamucić — starego wygę! ale — ale — nietylko ja, ale calusieńkie sąsiedztwo bębni o tem.
Młodzieniec mimowolnie ręce załamał.
— Panie podsędku, panie Kalasanty dobrodzieju, zawołał, głos tłumiąc — na miłość Bożą, nie powtarzajcie takich rzeczy...
— Bóg z tobą, złotowłosy młodzieńcze, począł stary kawaler — Bóg z tobą, ja mogę milczeć dla przyjaźni twojej — ale to nic nie pomoże... Ludzie mają oczy, co więcej, takie sprawy ludzie, nie patrząc, zgadują... szydło w worku się nie utai... to darmo.
Załapałeś się, braciszku, a raczej piękna pani cię złapała i jeźli nie zapobieżysz temu wcześnie, zaprowadzi cię daleko.
Pan Kalasanty dobył z za surduta fajeczkę krótką i korzystając z tego, iż zmieszany pan Bernard nie odpowiadał, nakładając ją, pocichu szeptał dalej.
— Wszyscyśmy młodzi byli — a ja, choć już latami się do najmłodszych nie liczę, czuję w sobie jeszcze wolę Bożą... Kobiety lubię... aleć, do kata, żeby tak czego, jak tego, nie zbywa na nich!.. Koniecznie tej się waszmości zachciało, której nie można... ha? owoc zakazany!! tak, tak, smaczny, dlatego że zakazany! Ale za każdy taki kąsek przeboleć trzeba i wziąć plagi — to darmo... Kochany Bernardku... zwiń chorągiewkę, póki czas!!
I pogroził mu na nosie...
Bernard stał zamyślony — nie chciał się przyznawać do niczego, a był niespokojnym; w ostatku westchnąwszy, rzekł.
— Któż mi może co zarzucić? a choćbym się i kochał... w mężatce... toć przecie nie ja pierwszy, ani ostatni.
— Ale jeźli komu, tobie to niepotrzebne — biedę sobie kupisz tylko... Znamy wszyscy szanowną matkę twoję, z nią nie ma co żartować.
Bernard już niby nie zważając na tę gawędę, dobył cygaro i usiłował je zapalić...
— Jarmark był zły, powiadasz? — spytał, zwracając rozmowę.
Pan Kalasanty się rozśmiał, ramionami ruszył, szepnął: — Groch na ścianę!! co z nim gadać — i dodał: — Jarmark był ze wszystkiem lichy...
Stali chwilę naprzeciw siebie — w tem, jakby na odwagę się zbierając, Bernard wziął podsędka pod pachę.
— Bardzo szczęśliwie, żeśmy się spotkali — wyjąknął trochę zakłopotany — miałem jutro u was być...
— To nic nie przeszkadza — proszę.
— Mam do was... prośbę.
Podsędek głowę zwrócił.
— Wielką prośbę — nieśmiało dokończył Bernard...
— Jakąż to?
— Potrzebuję pieniędzy — szepnął złotowłosy.
Chwila milczenia nastąpiła, wczasie której stary kawaler głową kiwał dziwnie.
— Syn pani marszałkowej ze Stadnicy żeby u podsędka potrzebował pożyczać pieniędzy — rzekł — to coś tak osobliwego, że ludzieby uwierzyć nie chcieli, posłyszawszy. Mój dobrodzieju, a toć mama dobrodziejka, gotówką, która u niej leży, kupiłaby mnie i wieś moją ze wszystkiemi bebechami mojemi. Zamiast wprost sięgnąć do matczynej szkatułki, udajesz się do mnie — zły to znak, widać że matka nie daje i nie da... Jakże chcecie, ażebym ja dał?... Coś w tem jest.
Bernard się zmieszał. — Wiecie jak mama jest oszczędna... no — grałem, mam długi honorowe, o których jej mówić nie chcę.
Kalasanty głową potrząsł.
— Młodzieńcze drogi, wiem że nie grasz! Coś innego w tem jest.
Spuścił głowę pan Bernard i omijając pytanie, rzucił drugie.
— Nie chcecie mi więc dać!
Podsędek go uścisnął serdecznie. Bernasiu, kochanie, dałbym ci zpod serca; nie mając, pożyczyłbym dla ciebie, długbym zrobił lichwiarski, aby ci wygodzić — lecz — przyznaj się, w tem coś jest, ja się lękam, do zguby bym ci pomagać nie chciał.
— Uratujesz mnie! — zawołał Bernard z gorącością wielką — dług, zobowiązanie, słowo...
— No — dobrze! — komu? ja zapłacę! — zawołał Kalasanty.
Zmieszał się Bernard i odwrócił.
— Nie mogę powiedzieć!
— No — to ja ci powiem — rzekł, odprowadzając go dalej na groblę, Kalasanty, tak, aby ich rozmowy żadne ucho pochwycić nie mogło. — Chcesz Fanteckiemu żonę wykraść i rozwieźć.
Uderzył się w piersi.
— Jak Boga kocham, tak jest! tak jest, ty mi się nie wymawiaj, jam najbliższy sąsiad... ja wiem o wszystkich.
Mój strzelec was wyszpiegował we dwoje na schadzkach za ogrodem wieczorami, to nie bez kozery!
Bernard porwał się za głowę, a potem skoczył, zatulając usta Kalasantemu.
— Na miłość Boga! strzelec? który! ja mu w łeb wypalę...
— Nie masz potrzeby, będzie milczał, bom mu srogo zakazał... ale widzisz, że twoja tajemnica dla ludzi już nią nie jest. Młodzi a zakochani, postępowaliście jak trzpioty.
— Więc taić nie będę — wybuchnął złotowłosy — tak jest, kocham ją, tak jest, rozwodzę ją i żenię się. Złodziejem nie byłem i nie będę — honoru cudzego nie chcę tknąć... Kocham tę kobietę — będzie żoną moją...
— A matka? — zapytał stary kawaler — czy myślicie że ona kiedykolwiek na to zezwoli...
— Gdy się stanie...
— Ale ona nie dopuści...
— Wyrzeknę się wszystkiego — dodał Bernard — dla niej.
— Ta! ta! ta! — zawołał Kalasanty — to się tak mówi... Znam was, kochany Bernasiu, i ją znam, piękna jest, ani słowa, ale jeźli z takim człowiekiem jak Fantecki wyżyć nie mogła, jeźli jej z nim źle było... cóż będzie z wami?
— Ona go nie kochała!
Kalasanty głową pokiwał, minę zrobił frasobliwą i poważną.
— Słuchaj — zawołał — tu nie o pieniądze idzie, ale o los twój — pieniądze się znajdą, to głupstwo... lecz — Bóg świadek.. ty nie widzisz w jaką lecisz przepaść — póki czas, cofnij się — zaklinam!
— Już nie czas! — odparł Bernard — słowo dałem, kocham ją, oszaleję, życie sobie odbiorę, ale ona musi być moją.
Kalasanty spojrzał na niego chłodno.
— Ale to już późno — przerwał nagle — trzeba do domu śpieszyć mnie i wam. Do zobaczenia, Bernasiu... nie mówmy o tem, do zobaczenia...
Zbity tak z tropu tym chłodem, Bernard podał rękę drżącą i powlókł się za podsędkiem, który z pośpiechem siadał na bryczkę i kazał jechać furmanowi, żegnając jeszcze stojącego młodzieńca.
Ten długi czas pozostał w miejscu, jakby nie pewny co pocznie, zwolna przystąpił do konia, siadł, i puściwszy mu cugle, pojechał w stronę przeciwną. Chłopak kłusował za nim w milczeniu.
Było około ósmej godziny wieczorem, gdy w dali wśród drzew, nad stawem, ukazał się dwór otoczony znacznemi zabudowaniami. Była to Stadnica pani marszałkowej Znińskiej.
Wśród ciemności wieczora, na tle gęstwiny, w której stał dwór stary, świeciło w nim kilka okien — oprócz tego, kilka innych budowli oświetlonych dom pański otaczało... Zabudowania ciągnęły się szeroko — a niezbyt daleko od dworu domyślać się było można wioski, w której gdzieniegdzie błyskały drobne okien szyby. Cicho było dokoła, tylko młyn nad stawem szumiał i stukał niezmordowany.
Minąwszy go, Bernard znalazł się wkrótce u bramy wiodącej w dziedziniec, którą chłopak, zeskoczywszy, otworzył. Dosyć było skrzypnięcia jej, ażeby się ktoś ukazał na ganku szerokim, podpartym słupami grubemi. Bernard, nie dojeżdżając do niego, skoczył z konia i pieszo się zbliżył ku domowi. Na wschodach czekał nań już słusznego wzrostu mężczyzna, który mu się ukłonił nizko, zacierając ręce.
— Jaśnie pani już od godziny niespokojna o panicza — chcieli posyłać nawet.
— Ależ to nie tak późno — szepnął Bernard, wchodząc żywo do oświetlonej sieni.
Odpowiedzi dostarczył stojący tu zegar stary, który właśnie sycząc, ósmą wybijał.
Drzwi przeciwległe od salonu otworzyły się i w nich ukazała się głowa kobieca — bez czepka, we włosach siwych przyczesanych gładko.
Czarnemi oczyma spojrzała na przybywającego i odezwała się głosem łagodnym z wymówką:
— Ale jakżeś się mógł zabawić tak długo; tak byłam niespokojna!
Chłopak podbiegł do ucałowania ręki matczynej i razem z marszałkową wszedł do salonu.
Obszerny ten pokój oświetlała lampa i płonący ogień na kominie... Pani Znińska była poważną kobietą lat blizko pięćdziesięciu, ubrana starannie bardzo, ale czarno i bez żadnych błyskotek. Biały prosty kołnierzyk i podobne mankietki odświeżały ten strój nieco. Średniego wzrostu, dosyć dobrej tuszy, silna, matka pana Bernarda wyglądała na to czem była, na kobietę wielkiego charakteru i mocy ducha, rozumną, nawykłą do kierowania wszystkiem, co ją otaczało. Twarz jej niegdyś piękna, dziś jeszcze była uderzającą wyrazem powagi i chłodnej determinacyi. Rozumne oczy wejrzeniem zdawały się sięgać do głębi ludzi, na których je zwracała.
Całe życie marszałkowej świadczyło o jej niezłomnym charakterze. W młodym bardzo wieku, dziedziczka znacznej fortuny, pięknego imienia, pokochała ubogiego syna dzierżawcy swych rodziców, którzy ani słuchać nie chcieli o wydaniu jej za niego.
Panna Kornelia postanowiła czekać, odrzuciła wszystkie partye, oparła się naleganiom i wyszła wreszcie za tego, którego kochała. Znińscy żyli szczęśliwie lat kilkanaście — po śmierci męża, majątek i wychowanie syna, wszystko spadło na wdowę, która z mocą ducha niezłomną wszystkim obowiązkom swoim umiała uczynić zadosyć. Jedyny ten syn Bernard był wszystkich jej starań, pracy celem. Wychowanie jego było najstaranniejsze, nie pieściła go matka, owszem, trzymała nawet dosyć surowo, a mimo to samo chłopię i otaczający go pieszczonem je uczynili — Bernard nie był tem, czemby go była matka uczynić chciała, ale serce dobrem było, i na niem, wzdychając, budowała ona — przyszłość całą.
Od więcej niż roku skończywszy nauki, Bernard zajmował się pod okiem matki i pod jej kierunkiem gospodarstwem i interesami. Nie miał sobie jeszcze wydzielonego ani oddanego nic, lecz nie zbywało mu na tem, cokolwiek istotnie dla młodego człowieka, jego wieku i położenia było potrzebnem.
Marszałkowa czuła to że wola, która jest sprężyną życia, nie kształci się inaczej, jak używaniem jej, od niejakiego więc czasu zostawiała synowi wiele swobody, zdala tylko poglądając na niego. Czasem czyniła mu jakby uwagę, częściej ubocznemi sposobami starała się nań wpłynąć i pokierować...
— Gdzieżeś był? — zapytała, patrząc bacznie w twarz Bernardowi...
— Trochę na polowaniu na kaczki — wyjąknął syn, starając się zamaskować pomieszanie, a na drodze zatrzymał mnie rozmową pan Kalasanty, dlatego nieco się spóźniłem.
— Kalasanty? — podchwyciła marszałkowa, idąc zwolna ku kominowi!! Zkądże jechał?
— Z Lubaru...
— I spotkaliście się gdzie? — zapytała.
Bernard zaciął się nieco. — Koło młynka w Słomianej — rzekł nieśmiało.
Wchodzącemu lokajowi kazawszy podać herbatę, marszałkowa podchwyciła:
— Koło Słomianej... proszęż cię, dlaczego zawsze polujesz w tej stronie... Wiesz, że Fantecki o polowanie jest zazdrosny.
— Ja — ja... polowałem dalej na błotach w Zarzeczu...
Zamilkł; — marszałkowa patrzyła na dogorywające drewka olszowe — nie powiedziała już nic, po chwili dopiero pytała znowu:
— Cóż? polowanie się powiodło?
— Nie — nie zabiłem nic — rzekł Bernard.
Być może, iż w głosie, w obejściu się syna, w humorze z jakim powrócił dostrzegła coś niezwyczajnego marszałkowa, gdyż nic nie mówiąc, po kilkakroć spojrzała nań ukradkiem, nie okazując niepokoju — macierzyńskie jej oko zapewne dobadało się w synu jakiegoś stanu niezwykłego. Był zaprzątnięty i roztargniony. Od pewnego czasu dostrzegała często takiego usposobienia w Bernardzie, lecz przypisując go młodzieńczym fantazyom, unikała wzmianki, pytania, nie podnosiła nigdy złego humoru do znaczenia, którego mu nadawać nie chciała.
Tym razem mocniej ją uderzył wyraz twarzy Bernarda i rysy jego, jakby gwałtownie jakiemś świeżo poruszone uczuciem.
Nie powiedziała jednak nic jeszcze.
Podano herbatę, poszła pierwsza do pokoju, w którym ją zastawiono, usiadła na swojem miejscu i wpatrzyła się tu przy większem świetle w pomieszaną istotnie twarz synowską.
— Musiałeś się zmęczyć — rzekła...
— Trochę — odparł Bernard i machinalnie przysunął sobie jakieś jedzenie.
U stołu nie było nikogo, oprócz panny wystrojonej, niezbyt ładnej, ale widocznie w wielkich do wdzięku pretensyach i dziwnemi nieco rąk poruszeniami nalewającej i podawającej herbatę.
Mały, garbaty mocno, z głową spiczastą człowieczek cichy i mało znaczący, gracyalista, który był początkowym nauczycielem Bernarda, zwany panem profesorem we dworze, mieszkający w oficynie i stołujący się razem z państwem, siedział w odległym końcu, a że wzrost miał niewielki, głowa jego zaledwie ponad stół sięgała.
Niezaczepiony profesor był milczący i zamyślony, lecz uchowaj Boże by go zagadnięto, puszczał cugle długo hamowanej wymowie, jak nakręcona tabakierka, która nie przestanie grać, aż jej sprężyna wyjdzie cała.
Szpetny garb, który nosił na plecach, a część w piersiach, ściągnął mu w sąsiedztwie przydomek Ezopa.
On, panna Stanisława nalewająca herbatę i krzątająca się około niej, niezapominająca niekiedy okiem rzucić na wiszące na ścianie zwierciadło, pani marszałkowa, syn jej i stary chodzący ostrożnie i pocichu pan Mikołaj, niegdyś kamerdyner nieboszczyka, stanowili całą ludność jadalni... pod której ścianami cały rząd krzeseł próżnujących świadczył, iż się tu czasem liczniej zbierać musiano.
Wszystko w domu dowodziło zamożności, dostatku i smaku. Pierwszy salon miał meble nieco dawne, ale kosztowne i piękne, w jadalni pełno było saskiej porcelany, sreber, a w jednym rogu nawet przysłonięty nieco posąg marmurowy, podług starego wzoru, pięknie się na ciemnem odbijał obiciu. Herbata w milczeniu prawie przeszła. Marszałkowa miała zwyczaj raz przynajmniej przy każdem spotkaniu zaczepić profesora, aby mu dać zręczność do wygadania się trochę, profesor Kurdakiewicz był tak do tego nawykły, iż spozierał tylko, rychło zostanie zagadnięty... Tym czasem z apetytem gracyalisty zapijał i zajadał żywo.
— Cóż tam w dziennikach, panie profesorze? — zapytała marszałkowa, przypomniawszy sobie o obowiązku.
— Pustki, pani dobrodziejko — odparł, głosem nauczycielskim deklamując, Kurdakiewicz — vox, vox, praeteraque nihil. Powtarzanie baśni i wnioskowania na niczem nie oparte... Historyi współczesnej żal się Boże uczyć z efemeryd dzisiejszych... Jeźli do przyszłości one dojdą, o czem sobie wątpić dozwalam, rychlej zaciemnią dzieje, niż rozświecą.
Polityka też Napoleona III, prawdziwa zagadka sfinksa...
Uśmiechnęła się pani marszałkowa.
— Jako autora życia Cezara i uczonego męża, wyżej byś go profesor ocenić powinien — odezwała się cicho.
— O autorstwie wątpię, nadto miał sekretarzów — rzekł profesor — a co do samego żywota, nic w nim nowego dopatrzeć nie umiałem...
Marszałkowej już rozmowy tej było dosyć.
— Panno Stanisławo — rzekła, zwracając się do panny, która przybrała postawę teatralną. — Czyby pomarańczowych drzew wnieść do oranżeryi nie należało? Mrozu się lękam...
— O! Wasyl o tem pamięta — pieszczonym głoskiem, usta śrubując, odpowiedziała panna Stanisława.
Marszałkowa wstała — był to znak że herbata się skończyła, ruszył się profesor, któremu po podniesieniu się z krzesełka niewiele wzrostu przybyło. Bernard także odsunął krzesło i za matką zwolna wyszedł do salonu. Oczy panny Stanisławy pociągnęły za nim...
W salonie matka, zostawszy sam na sam z synem, przechadzać się zaczęła — Bernard stał o kominek oparty...
— Gdybym cię nie widziała tyle zmęczonym i jakby smutnym — odezwała się matka stając przed nim — miałabym z tobą coś do pomówienia...
— Zmęczony jestem nie bardzo, a smutnym... wcale się nie czuję... owszem, proszę mamy... proszę mamy...
— Zbierałam się na to długo, mój Bernardzie, prawdę powiedziawszy, wolałabym nie mówić nawet o tem — ale mam obowiązek.
Spojrzała mu w oczy.
— Ty świata mało znasz, ludzi też — macierzyńska przestroga przydać ci się może...
Tu westchnęła... — Chciałabym, ażebyś jak najmniej bywał u Fanteckich... Wiesz dlaczego? Nie dla niego, bo to jest zacny, miły człowiek, w którego towarzystwie tylko byś mógł zyskać — ale dla niej. To kobieta kapryśna, popsuta, zalotna, namiętna... zdziwaczała... dla młodego jak ty i niedoświadczonego człowieka — niebezpieczną być może. Nie lubię jej.
Bernard, który z początku słuchał zbladłszy, drgnął, gdy matka wymówiła nazwisko, zarumienił się, poruszył... chciał przerwać i wstrzymał się. Matka tę całą grę fizyognomii dostrzedz musiała. Zamilkła umyślnie, jakby wywołując odpowiedź.
Bernard milczał; widocznie ważył, co miał powiedzieć.
— Zdaje mi się, że mama jest względem pani Seweryny uprzedzoną.
— Nie, lecz czuję w niej istotę, która nigdy szczęśliwą nie będzie i wszystkich, którzy się do niej zbliżą, nieszczęśliwymi uczynić może.
Powiem ci więcej, otwarcie i szczerze: ludzie mówią już, że patrzy na ciebie zbyt przyjaznem okiem, że ty zdajesz się nią zajmować. Nie wierzę temu, nie przypuszczam, ale życzyłabym sobie, aby do tego nie dawać powodów...
Spojrzała na syna który stał jak posąg... Wistocie rozważał w tej chwili, czy miał skłamać, czy zebrać się na odwagę, wyznać wszystko i przygotować się do walki. Ostatnie było prawie koniecznością, prędzej czy później. Nie taił przed sobą, że ta walka z matką, którą kochał, której nawykł być posłusznym, straszną dlań była i bolesną. Ale obraz cudnie pięknej Seweryny, uczucie, z jakiem mu się tego wieczora rzuciła na szyję... słowo jej dane — zmuszało do tego kroku.
Na twarzy matki długie milczenie syna odmalowało się obawą.
— Jestże w tem co prawdy, co mówią ludzie? — zapytała...
— Kochana mamo — drżącym głosem począł Bernard, nie śmiejąc na nią podnieść oczów — nie chcę kłamać i nie mogę, przed ludźmi fałszembym się zasłonił może, przed tobą — nie umiem. Ja tę kobietę kocham — to kobieta nieszczęśliwa, najnieszczęśliwsza... ten człowiek jest tyranem.
Marszałkowa krzyknęła, załamała ręce i tupiąc nogą, zawołała.
— Śmiesz mi to wyznać! Bernardzie! Śmiesz mi powiedzieć — mnie! że kochasz żonę cudzą, kobietę zamężną!!! O Boże! a w cóż się obróciło całe wychowanie moje — na progu życia... ty... moje dziecko!!!
I oczy sobie zakryła.
— Niech się mama uspokoi — rzekł Bernard — od tej chwili, jak ją pokochałem, nie pomyślałem nigdy o zdradzie... Ten węzeł, co ją łączy z Fanteckim, pęknąć musi... ona się rozwiedzie..
Marszałkowa wybuchnęła.
— Ona się rozwiedzie! a ty myślisz, że ja — póki żyję, pozwolę ci się ożenić z tą awanturnicą, która będąc żoną drugiego, mogła ciebie młodego obałamucić, obłąkać i uczynić występnym?
Mylisz się Bernardzie! Dla twojego szczęścia a dla czci domu, nie pozwolę na to...
Zakazuję ci nogą stąpić na próg tego domu, widzieć ją, myśleć o tem...
Jutro wyjedziesz w drogę — niedalej jak jutro, wybierzesz się do Paryża... nie zaszkodzi ci nauka...
Wolno w uniwersytecie obrać przedmiot jaki zechcesz. Rok tam zabawisz — na to nie ma odpowiedzi, nie może być wymówki, znasz mnie — to moje pierwsze i ostatnie słowo...
Nie oczekując nawet odpowiedzi, marszałkowa ruszyła się z miejsca na którem stała, chwyciła za dzwonek i uderzyła w niego mocno. Drzwi od sieni otworzyły się prawie natychmiast, wszedł Mikołaj stary.
Jakkolwiek wzburzona, pani Znińska dosyć spokojnym głosem odezwała się do niego:
— Pan Bernard wyjeżdża jutro na czas dłuższy, proszę, aby dla niego do drogi było wszystko gotowem.
Jeżeli jesteś zdrów, czujesz się na siłach, pojedziesz z nim.
Mikołaj się skłonił
— Jutro? — zapytał.
— Tak jest, jutro rano wypadła potrzeba — dodała marszałkowa — należy wszystko przygotować do rana...
Bernard milczał
Zdawało się, że wobec energii z jaką matka postąpiła, stracił wszelką przytomność i siłę. Mikołaj stał jeszcze, spoglądając na panią i syna, gdy nareszcie Bernard słabym głosem się odezwał:
— Mama pozwoli mi z sobą pomówić o tem jeszcze...
— Mówić możemy — odrzekła marszałkowa — ale Mikołaj niech się pakuje do drogi. — Dała mu znak, ażeby wyszedł i stary sługa, jak zwykle, ustąpił.
Bernard odszedł od komina powoli.
— Nie jestem już dzieckiem — odezwał się — szanuję wolę mamy, ale nie mogę wyrzec się swojej, tam gdzie idzie o szczęście moje i o honor...
Ja — nie pojadę — dodał, kłaniając się — bom dał słowo nieszczęśliwej kobiecie i tego słowa dotrzymam.
Usłyszawszy te wyrazy, doznawszy oporu, którego od dziecka nie mogła się spodziewać, marszałkowa nie odpowiedziała słowa, obejrzała się, szukając krzesła, padła na najbliższe i zasłoniła sobie oczy...
Bernard stał własnem postępowaniem zmieszany i drżący...
Nagle matka podniosła chustkę od twarzy, głos jej brzmiał zmieniony.
— Bernardzie — rzekła — daję ci czas do namysłu... godzinę — dwie...
Sumienie mi każe być surową — będę nią do ostatecznych granic. Nieposłuszeństwa nie rozumiem, nie przypuszczam, albo spełnisz wolę moję, lub — ja nie mam syna. Jesteś wolnym, ale cię więcej widzieć nie będę...
To co masz — jest mojem. Środków i pomocy do popełnienia czynu niemoralnego dostarczać ci nie chcę — z majątku nie dostaniesz nic, kocham cię — ale pobłażać występkowi nie będę, dlatego, że cię kocham tylko cnotliwym, nad występnym litość mieć będę... lecz litość samą...
Bernard zakrył sobie oczy.
— Matko — zawołał — ja ją kocham! zabijesz mnie!
— To rozpusta, nie miłość! — przerwała marszałkowa — to kobieta zepsuta. Ty sam nie wiesz, co mówisz... ja ją znam — tyś słaby, uwiedziony, nieprzytomny...
Jeszcze chwilę stał Bernard blady jak ściana i drżący.. stał i wahał się...
Matka nieubłagana odwracała oczy od niego.
— Żegnam mamę — rzekł głosem słabym.
— Matki się wyrzekasz dla — tej!... — krzyknęła nie kończąc p. Znińska.
Syn nie odpowiedział nic — spuścił głowę... zawrócił się zwolna i wyszedł...
Gdy się za nim drzwi zamknęły, marszałkowa wybuchnęła płaczem; krótka ta scena uczyniła na niej wrażenie piorunu. Przed chwilą jeszcze była spokojną, była szczęśliwą — zaledwie dziecinną płochością zdawał się ten stosunek, który teraz wyrosnął do rozmiarów tragicznych.
Nie wiedziała co miała czynić, gonić kazać syna, prosić go... łzami starać się zmiękczyć, czy wytrwać w energicznym oporze. — Zgadzało się to daleko lepiej z jej charakterem. Pomyślała, że to słabe dziecię nie wytrwa, opamięta się, powróci — że się na ostateczność nie odważy.
Pozostała więc w krześle, a łzy zwolna osychały i serce na niewdzięczność oburzało się. Lecz razem litość budziła nad biednem dziecięciem... Z głową zwieszoną, przybita, zapominając godzin, czasu... wszystkiego, co ją otaczało, siedziała tak, nie wiedząc jak długo, gdy drzwi się otworzyły i panna Stanisława bojaźliwie się rozpatrując po pokoju, weszła do niego przestraszona.
Nigdy jeszcze nie widziała swej pani w takim stanie osłabienia i znękania...
— Co pani jest? — zawołała, przypadając.
Ten głos obcy ocucił na pół omdlałą, która porwała się nagle i ręką ocierając czoło — odparła głosem złamanym.
— Nic — nic...
Panna Stanisława nie chciała badać.
— Która godzina? — zapytała Znińska.
Było około dziesiątej — o tej porze zwykle rozchodzili się wszyscy.
Z drugiej strony wsunął się Mikołaj, jakby po rozkazy... Stał w progu, z nogi na nogę przestępując.
Spojrzała na niego. Westchnął głośno.
— Chcesz co ode mnie? — spytała Znińska.
— Nie — szepnął pocichu — ale do podróży gotować się — nie wiem czy potrzeba.
— Dlaczego?
— Panicz, wyszedłszy ztąd, wprost pobiegł do stajni, siadł na koń i wyjechał.
Nic nie odpowiedziała matka, skinęła tylko ręką na Mikołaja, aby odszedł... i krokiem błędnym za panną Stanisławą poszła milcząca do sypialni.
Pan Kalasanty był właścicielem jednej wioseczki w okolicach Starego Konstantynowa, to jest w jednej z najurodzajniejszych stron Wołynia.
Posiadłość to była niezbyt rozległa, na pozór nie piękna wcale. Dwór nie bardzo dawno znać sklecony na wygonie bez drzew, otoczony budowlami równie niepozornemi z chrustu, i płotami z gnoju i gliny, wyglądał, jak ekonomska gdzieindziej oficyna. O wdzięk nie zdawał się gospodarz dbać wiele, dla oka nie było nic, nic dla przyszłości.
Parę wierzb starych i kilka młodszych w pobliżu zabudowania stanowiły całą ozdobę. W środku podwórza, które było zarazem gospodarskiem i dworskiem, panoszyła się studnia z korytami do pojenia, w rogu brudna popielnia bez drzwi świeciła odrapanemi bokami.
Lecz ubóstwo to i zaniedbanie było pozornem, łany były ogromne, grunta doskonałe, na boku stały sterty okazałe i gospodarstwo szło wybornie, porządek w niem panował wzorowy; pan Kalasanty miał się dobrze. Choć lasu nie było w blizkości, majątek miał spory kawał brzeziny i nie potrzebował kupować ani opału, ani nawet małych budowlanych materyałów. Obchodzono się cienkiemi beleczkami i jaką taką krokiewką.
W domu u podsędka nie było wytwornie wcale, pułap świecił pobielanemi tarcicami, ściany tynkiem prostym, meble były jakieś odwieczne i z rodzaju tych, któremi się karczmy stroją po małych miasteczkach. Dwornia też starego kawalera nie była liczną.
Kuchta z babą jeść gotował, kozaczek był na usługi, parobczak w świtce go powoził. Konie acz lubione bardzo należały do tej rasy, która bez uszczerbku godności i zdrowia chodzi w bronach i daje się do radeł zaprzęgać.
Panu Kalasantemu z tem wszystkiem było dobrze i ludzie mieli go za bardzo zamożnego. Mówiono po cichu, że już kilka wsi targował... Był to jeden z tych ludzi, co spokój lubią, ze wszystkiemi są w zgodzie, nie wyrywają się naprzód, nie szukają natłoku, a cicho idą do celu... Ani skąpy, ani rozrzutny, pan Kalasanty zbierał raczej, niż tracił.
Sknerą nie był, ale nawykł od młodu do życia oszczędnego, a potrzeb zbytkownych i kosztownych nie miał. Gdy go napastowano, że się nie żenił, odpowiadał zwykle z uśmiechem, że dla dwojga jeszcze miał mało, a jejmości z posagiem do domu wprowadzać się obawiał, bo takaby go więcej kosztowała, niż wniosła.
Z lichych a cienkich kołeczków sklecone wrotka od dziedzińca, rzadko się kiedy dla gości otwierały; mało tu kto bywał, oprócz młodzieży, która u pana Kalasantego hulać bardzo nie mogąc, wolała go do siebie zapraszać. Gościł on chętnie u drugich, w domu nie żałował niczego, ale nie miał wiele, wódką starką i lada jakim węgrzynkiem trzeba się było obchodzić.
Nazajutrz, po spotkaniu z Bernardem podsędek był w domu, gospodarował trochę i odpoczywał — ale od rana szkuta się z gośćmi rozbiła, płynęli niespodziewani wcale, jeden za drugim.
Pierwszy, który się nawinął był ksiądz wikary z Ostropola — wesoły i miły człowiek, którego pan Kalasanty lubił bardzo i żył z nim w przyjaźni. Wracał on ze chrzcin i wstąpił na chwilę.
— Jak się masz ojczuniu — w ganku go powitał gospodarz... oto mi gość. Dziękuję, żeście o mnie nie zapomnieli...
— Byłbym minął, ale grzeszna ciekawość mnie sprowadziła, przyznaję się — rzekł duchowny — słyszeliście co o pani Fanteckiej? czy to prawda...
— Ale co? zapytał pan Kalasanty, bo różne rzeczy plotą...
Porzuciła słyszę męża i pojechała do Żytomierza o rozwód się starać!
— Kiedy?
— Miałaby jakoby dziś wyjechać!
Gospodarz ramionami wzruszył, spojrzeli po sobie — i oba głowami pokiwali.
— Co to jest? Czyżby ten młokos? zapytał wikary...
— Młokos! co tu młokosa winić, to dzieciak — zawołał Kalasanty — jeśli winien kto, to ona...
— Źle jej było! dodał ksiądz — człowiek zacny, dobry, na palcach przed nią chodził...
— I popsuł... dorzucił Kalasanty — ale — co o tem mówić — jeszcze bajki być mogą.
W tem zaturkotało i oknem wyjrzawszy postrzegli młodego Zygmusia, pieszczonem tem imieniem przezwany dla kontrastu, gdyż chłop był jak dąb — posiadacz małej wiosczyny, którą dojadał wesoło... Ten wpadł jak burza, głową się o niski uszak stuknąwszy i zawołał...
— Piękna Seweryna męża porzuciła, już jej nie ma! wiecie. — Dziś rano spotkał ją Zembrzuski na gościńcu pędzącą do Żytomierza... Ciekawa rzecz, co zrobi marszałkowicz i co powie purytanka pani marszałkowa, która na nas jak na zbójców patrzała, choć żaden z nas żony drugiemu nie odkradł...
— Tak! tak, przerwał wikary — wolelibyście bałamucić je i mężom zostawiać! O wy! świętoszki! patrzajcie...
Gospodarz się śmiał.
— Ale zkądże data, że marszałkowicz...
— Pan o tem wątpisz! krzyknął Zygmuś — to mi dobre!
Jeszcze nie dokończyli rozprawy gdy konno nadbiegł Skalski sąsiad najbliższy pana Kalasantego i zaledwie z kulbaki zlazłszy — począł wołać w sieni:
— Koniec świata! wiecie panowie — Bernard od matki nocą uszedł... w Stadnicy sądny dzień!
— Któż o Bernardzie wam doniósł? kto? zapytał Kalasanty, ja go wczoraj widziałem i mówiłem z nim, powracał do domu, najspokojniej.
— Najpewniejsza w świecie rzecz. Wieczorem z matką miał gwałtowną rozprawę — Marszałkowa, jak wiecie, kobieta surowa, żartować z siebie nie daje, musiała go zgromić — a ten — niewiele myśląc, drapnął.
— Ciekawym dokąd, o czem i na jak długo? rzekł Kalasanty. — Pani Fantecka nie ma nic, on może mieć tylko to co matka da, miłość o głodzie nie daleko zajedzie.
— Wistocie rzecz to ciekawa jak się skończy ta historya — to pewna, że Fantecki co by się miał cieszyć, że się żony pozbył, z którą cierpiał męki czyścowe, w rozpaczy słyszę — rzekł Zygmunt...
— A Marszałkowa? zapytał ksiądz.
— O! Marszałkowa — dodał Skalski, po tej nie pozna nikt choćby z boleści konała — to Spartanka.
Tam, ręczę wam, w domu się nic nie zmieniło na włos...
— Słowem awantury! awantury! machinalnie odezwał się wikary.
Przed oknem przesunęło się coś, jakby jeździec na koniu, gospodarz wyjrzał nie powiedział nic i wybiegł na ganek.
Wszyscy goście ścisnęli się około okien usiłując dojrzeć przyjezdnego, ale najszczęśliwszym udało się tylko dostrzedz tył konia którego Zygmuś obejrzawszy zawołał — Jak Boga mego kocham — to wierzchowiec Bernarda!
Spodziewano się że i ów przybyły, Bernard czy ktokolwiek bądź inny wnijdzie z gospodarzem, milczeli więc wszyscy patrząc na drzwi, lecz szept przyspieszony dał się tylko słyszeć w sieni, potem stuk otwierających się drzwi — i cisza głęboka.
W istocie był to pan Bernard blady, pomieszany, niespokojny, który spotkawszy się z gospodarzem chwycił go za rękę i zawołał głosem poruszonym.
— Podsędku — ratuj mnie — mam z tobą do pomówienia na osobności.
— Na osobności! powtórzył Kalasanty, równie prawie zmieszany — i zakręcił się po sieni. Na przeciwko była izdebka prowentowego pisarza, Podsędek porwał za klamkę — szczęściem stała otworem, weszli...
Kawalerskie to mieszkanie nader wyglądało ubogo, a że w niem gości nie przyjmowano, był tylko jeden nawet stołek służący do pisania...
Bernard potknął się na progu — gospodarz drzwi za nim zatrzasnął...
Wnet przybyły twarzą się ku niemu obrócił i pochwycił go za rękę.
— Panie Kalasanty, rzekł głosem przerywanym, daj mi dowód przyjaźni! Matka moja o mojej miłości słyszeć niechce — jestem w obowiązku ratować kobietę, która na mnie rachuje — musiałem opuścić Stadnicę bez grosza przy duszy — potrzebuję pieniędzy. Na jakich chcesz warunkach — pożycz, zlituj się.
Gospodarz stał zimny, zamyślony i zafrasowany, z miny jego i postawy dostrzedz było można, iż do spełnienia prośby nie miał najmniejszej ochoty.
— Na miłość Bożą! ale w cóżeś się wplątał, — zawołał do Bernarda — Ja pieniędzy gotowych nie mam, a gdybym je miał, dać bym nie mógł — cóżby ludzie powiedzieli, że ja pana Bernarda przeciwko matce sukursuję i pomagam do rozwodu, który wszystkich przyjaciół Fanteckiego — a ten ich ma nie mało — oburzy...
Nie mogę, nie mam! bardzo mi żal, ale to niepodobna! niepodobna!
Bernard stał blady i osłupiały... Znać rachował na pomoc pana Kalasantego, a może była to jego ostatnia wybawienia nadzieja — te wyrazy ostre i wprost odmawiające uczyniły na nim lekkie wrażenie że się zachwiał i za stołek obok stojący pochwycił.
Panu Kalasantemu żal się go zrobiło.
— Siądź pan, spocznij — jesteś zmęczony, a — posłuchaj mnie, do domu wracaj, z matką się pojednaj — Fantecka powróci też do męża... wyjedziesz na jakiś czas i wszystko się ułoży.
Bernard słowa nie mówiąc stał patrząc w ziemię — w oczach mu się kręciły łzy — a usta trzymał zaciśnięte jak ktoś co się od płaczu i łkania hamuje...
Myślał tak chwilę, potem posunął się nagle ku drzwiom, skłonił lekko, nie patrząc na gospodarza i chciał wychodzić — pan Kalasanty mu zastąpił drogę.
— Z gniewem nie odchodź, proszę, zawołał gorąco i szczerze — życzę ci jak najlepiej — ale do sprawy tej sumienie mi nie pozwala ci pomódz...
Bernard spojrzał przelotnie, zdając się nie słyszeć co doń mówiono, skłonił się raz jeszcze i wziął za klamkę. — Gospodarz stanął we drzwiach.
— Nie puszczę, rzekł... panie Bernardzie, pan nie obrachowałeś skutków tego kroku...
Młody milczał, ciągle oczy trzymając spuszczone.
— Bardzo przepraszam żem trudził pana podsędka — rzekł zimno — jak skoro nie można... i prośba moja odrzucona, nie mamy o czem mówić więcej.
Spiesznie przysunął się do drzwi, powtarzając:
— Bardzo pana przepraszam...
Pan Kalasanty napróżno drzwi zapierał, przybyły klamkę chwyciwszy, otworzył je, ale otwarłszy zobaczył, że przeciwległe od pokoju bawialnego wązką firanką przegrodzone, stały otwarte, a w nich Zygmuś Skalski i ks. Wikary stali patrząc ciekawie. Zląkłszy się ich wejrzeń musiał się cofnąć. Drugiego wyjścia nie było, a czynić z siebie widowiska nie chciał — i spojrzał na nizkie okno izdebki od podwórza — ale to było hermetycznie zamknięte. Wiedział że już po sąsiedztwie przez ludzi wieść się roznieść musiała o jego i pani Fanteckiej ucieczce, czuł że go oczyma piec będą złośliwemi.
Był to przedsmak tego co go w przyszłości oczekiwało.
Kalasanty zbliżył się i wziął go za rękę z wyrazem współczucia.
Panie Bernardzie, siądź, spocznij, odetchnij, daj się przekonać — co gotujesz matce i sobie...
Na to wszystko nie odpowiadając młodzieniec patrzał na okno; podszedł ku niemu i ręką chwyciwszy za nie chciał gwałtem je otworzyć, ale okno od dawna nie odmykane oparło się, a gospodarz nie wiedząc co radzić — zawołał.
— Czekaj pan, ciekawym dam odprawę i wyjdziesz odemnie przynajmniej jak wszedłeś, drzwiami. W dziedzińcu parobków i ludzi pełno — coby u licha pomyśleli, że u mnie w domu awantura się stała...
To mówiąc gospodarz poszedł szybko do drzwi, otworzył je, ale ze stojącym z drugiej strony olbrzymim Zygmusiem zetknął się nos w nos. Dawał mu znaki aby ustąpił, nic to nie pomogło, zuchwale, ze zwykłą sobie poufałością, Zygmuś wtargnął i poszedł ogromną dłoń wyciągając do Bernarda.
— No — dzień dobry ci — rzekł pół uśmiechnięty dziwacznie — cóż to, nawet starych znajomych nie witasz? hę? Wstydzisz się! Co u djaska!
— Gdybym ja co podobnego dokazał, jeździłbym się za biletami pokazywać. Niechaj stare trutnie rwą włosy ze zgrozy i desperacyi. — Ot — to! Cóż? człowiek już ma dla tych świętoszków serca się wyrzec? My wszystko wiemy, panie Bernardzie, a ja — przynajmniej, wszystkiego się domyślam. Przyjechałeś pieniędzy pożyczyć u Krezusa, a Krezus ze strachu odmówił... No — to siadaj ze mną na bryczkę — pojedziemy razem do Konstantynowa, ja mam kiepski kredyt, ale pszenica nie sprzedana. Epstein da na nią... choćbym przez całą zimę miał suszyć, w takim wypadku nie opuszczę przyjaciela!
Ażeby ocenić tę bohaterską ze strony Zygmusia ofiarę, trzeba było znać jego położenie... Wioska była odłużona tak, iż ledwie miał na niej tytuł dziedzictwa, za podatki co chwila remanenta sprzedać grożono, w miasteczku nie było żyda któryby nie miał wekslu od Zygmusia — ofiara była istotnie wielka, ale nie obiecywała być skuteczną.
Na tę niesprzedaną pszenicę dziesięciu już najmniej ostrzyło zęby, a kilku ją miało uroczyście przyrzeczoną.
Wyglądało to więc raczej na żart niż na pomoc przyjacielską, chociaż Zygmuś, nie znający własnego położenia, łudzący się niewiedzieć czem, rachujący niewiedzieć jak, miał w istocie chęci jak najlepsze.
— Dziękuję ci, panie Zygmuncie, odparł Bernard ściskając jego rękę. Tobie będzie tak trudno jak mnie dostać pieniędzy... a ja mam nóż na gardle...
Domawiał tych wyrazów, gdy ks. Wikary, czy popchnięty przez gospodarza, czy motu proprio wstąpił na próg i z miną wesołą, która go nigdy nie opuszczała, przybliżył się do siedzącego.
— Co pan taki pogrążony, panie Marszałkowiczu dobrodzieju — zawołał — co to za wieści głupie chodzą? Aleć to nie może być...
Zmieszał się Bernard i wstał ze stołka.
— To są — moje osobiste sprawy... wybąknął nie bardzo wiedząc co mówi — przepraszam ale się wcale tłomaczyć nie mogę — i żegnam panów...
Nie miał już nic do stracenia, bo tylko jeden Skalski pozostał mu do przebycia, a i ten stał na przeciw w sieni.
Słówko o panu Skalskim powiedzieć trzeba. Był to najbliższy sąsiad Kalasantego, wdowiec mający kilkoro drobnych dziatek — słynny z tego że groszem spekulować umiał doskonale... Gospodarstwo dla niego było rzeczą uboczną, handlował zbożem, skórami, końmi, pożyczał na wysokie procenta, a choć starał się uchodzić za uczciwego człowieka różnie o nim rozpowiadano. Był chudy, trochę pochylony, niepozornej twarzy plamistej, cery ciemnej, niezgrabny, patrzał z pod oka... lecz o ile powierzchowność miał niemiłą, o tyle w obejściu z ludźmi był przyjemny, dowcipny, wygadany i umiał słowem zręcznem wszystko zatrzeć i usprawiedliwić.
Pochylenie jego i trzymanie się garbato, zdawało się pochodzić z tego że zawsze podsłuchiwał bacznie co mówiono do koła — nic mu nie uszło, chwytał każde słowo. Znał ludzi wybornie, a wyzyskiwanie ich, wchodziło w jego rachunek powszedni.
Skalski z sieni słyszał wszystko, zdawał się tu czatować tylko, potem, jakby się rozmyślił nagle, gospodarza który stał blisko progu, ujął za rękę i szepnął mu.
— Nie mam tu co robić — bądź zdrów do domu powracam.
I wymknął się na podwórko, gdzie chłopak bosy konia jego trzymał dając mu skubać trawę pod płotem... Zdawał się szukać drobnych aby mu coś dać za to, nie znalazł i szepnął biorąc cugle:
— Drugim razem, dostaniesz na wódkę...
Potem spiesznie cugle ściągnąwszy, skoczył na kulbakę, wrotka sobie kazał odemknąć i kłusem wyjechał na drogę.
Dosyć spiesznie zniknął za budynkami włościańskiemi na zawrocie.
We dworze Wikary, Zygmuś i gospodarz obstąpili Bernarda — który ich zbywał milczeniem. Wszystkim im żal było, tego ślicznego złotowłosego, jak go nazywano, zmienionego na twarzy, zbolałego, drżącego, któremu radby był pomódz każdy... ale jedni nie mogli, drudzy taką pomoc ofiarowali której on by był nie przyjął.
Zygmunt uznał słuszność uwag Bernarda i stał ponuro zadumany.
— Czy ja mam kredyt czy nie — dodał — ale ty go mieć powinieneś. — Co to znaczy że majątek matki i że lichwiarz poczeka, ale cóż u stu tysięcy, żebyś pieniędzy nie dostał. Ja ci będę na ten raz rajfurem — jadę z tobą.
— Dziękuję, serdecznie dziękuję, — odparł, pozwól mi już sobie radzić samemu.
To mówiąc nie patrząc na nikogo, pomieszany dostał się do drzwi i wyszedł do sieni. W milczeniu wszyscy mu towarzyszyli, nie odzywając się więcej pobiegł do konia, siadł i nie skłoniwszy się nikomu, wyjechał.
W ganku zostali gospodarz z rękami w kieszeniach zadumany, Wikary osmutniały przeciw zwyczajowi i Zygmuś gniewny. Popatrzeli za odjeżdżającym.
— Wiesz co podsędku, odezwał się Zygmuś — zdaje ci się żeś popełnił cnotliwy uczynek, odmawiając mu pieniędzy — a no, jeśli się utopi, albo sobie w łeb palnie — będziesz go miał na sumieniu.
— Ech! ech! rzekł Kalasanty — z miłości już w XIX wieku nikt takiego głupstwa nie robi! — Nie boję się. — Miałem mu dawać na rozwód, o czemby cały świat wiedział? — ale? aby mi Fantecki dom wymówił, a Marszałkowa na wieki ze mną rozbrat wzięła!!
Wikary dorzucił. — Niech się troszkę pokręci, pobieduje... a bez grosza do domu powrócić musi skruszony, nie ma jak golizna żeby do skruchy doprowadzić: probatum est! Ręką w której chustkę ogromną karmazynową trzymał machnął w powietrzu, a Zygmunt żywo począł:
— Fałszywe kałkuły, mosterdzieju! Pieniędzy chłopiec dostanie — Fantecka uciekła, rzecz rozbębniona, nic już nie pomoże, po cóż go męczyć? Na to nie ma rady! Lepiej koniec przyspieszyć, aby zgorszenia mniej było...
— Jaki koniec? co się asanu śni? oparł się Wikary — rozwodu nasz Biskup nie da! ja go znam! z tego nie będzie nic... Fantecki nie dopuści, Konsystorz ślubów nie rozwiąże... Co najwięcej jeśli seperacyę dostaną, a jejmość w klasztorze osadzą... Więc cóż?
Seperatka za mąż nie pójdzie — a jeśli Bernard i ona psom oczy sprzedadzą, to muszą się świata wyrzec całego, bo się ich nasz poczciwy ludek wyprze jak trędowatych...
Wikary mówił z zapałem — Zygmuś się śmiał.
— Mój ojczulku — rzekł — czy to lepiej gdy się otwarcie rozwodzą, czy jak pani Franciszka która męża porzuciła i żyje z leśniczym na swojej wiosce, albo hrabina, do której jako przyjaciel domu dojeżdża pan Salezy.
— I to złe i to nie dobre! wybuchnął Wikary — zepsucie! rozpusta, zbytki... szkarada... których tolerować się nie godzi... Tak! tak! powtórzył gniewnie...
— Pan Kalasanty święcie zrobił, że pomocy odmówił, matka, że o synu słyszeć nie chce... wy tylko młokosy protegujecie te romanse... boście sami po uszy w błocie — a to błoto! błoto!
Zygmunt w śród tego zapału zbliżył się do ks. Wikarego, obie ręce mu położył poufale na ramionach i coś na ucho szeptać zaczął, a potem buchnął śmiechem wielkim. Znać się pomścił, bo Wikary zarumienił się, odepchnął go i czapki zaczął szukać aby odjechać.
Gospodarz go napróżno wstrzymywał, pojechał nasępiony i gniewny.
Zygmunt też świszcząc rzucił się na swoją bryczkę i kazał ruszać żywo... Pan Kalasanty pożegnawszy ich wszystkich pozostał w ganku markotny z rękami w kieszeniach.
Bernard nie bardzo się namyślając dokąd pojedzie, wyruszył ze dworu, koń go prowadził więcej, niż on nim kierował. Myśli najdziwaczniejsze chodziły mu po głowie.
Zaraz za tą wioską z drzew ogołoconą, za parowem na wzgórzu stał lasek brzozowy, po połowie do pana Kalasantego, a w znaczniejszej do Skalskiego należący. Chłody jesienne już go odziały w żółtą barwę, która poprzedza liści upadek. Gdzieniegdzie tylko ciemniejsza zieloność wytrzymalsze drzewa okrywała, a osiki postroiły się czerwono. Las stał w tych złotych kolorach... wdzięcząc się oczom, ale nasz jeździec, ani tej piękności, ani nawet lasu samego nie widział tak był w sobie pochłonięty. Niewysłowiony stan duszy jego bliskim go czynił obłąkania... W młodości wszystko się czuje gwałtowniej, pierwsze wrażenia głęboko ryją się w piersi. Bernard nie miał doświadczenia, nie nawykł był do samoistnego kierowania samym sobą — umysł jego błąkał się nie wiedząc na czem spocząć, bił się między ostatecznościami. Jedno tylko wiedział, że ta kobieta go kochała, że dla niego dom i męża rzuciła, narażając się na pogardę, że obowiązanym był nie zdradzić jej i wszystko dla niej poświęcić.
Największą z ofiar już spełnił dla niej, miłość matki jej poświęcił... Na każde wspomnienie domu i jej — dreszcz go przebiegał. Czuł że popełnił winę — a wiedział iż postąpić inaczej nie mógł.
Jechał tak zadumany i koń go już w las wprowadził, gdy usłyszał obok siebie tentent drugiego i zwrócił głowę nieco przelękły... Drogą nieco opodal jechał spokojnie Skalski, koniowi puściwszy cugle, a koń liście z gałęzi obrywał.
— Dobry wieczór panu Marszałkowiczowi — odezwał się, zbliżając się nieco — dobry wieczór.
Bernard ledwie na powitanie mruczeniem odpowiedział.
— Byłem u Kalasantego gdy Marszałkowicz przyjechał — mówił dalej — pan mnie pewno nie zauważył. Wysunęłem się, ale wiem o co chodziło.
Że też pan znając Kalasantego, do niego się mógł udać o pożyczkę!
Bernard się obejrzał.
— To człek nieużyty, nie ujmuję mu, ale żeby tak przyjacielowi w potrzebie wygodzić, to się po nim nie okaże.
— A cóż począć miałem! mruknął wzdychając Bernard.
— Co? uśmiechnął się Skalski — co? Ja sum wielkich nie mam to pewno, na długą metę pożyczyć nie mogę ale — pan wie — spekuluję, handelkami się łatam, mam stosuneczki. Toby się i znalazło... nie u mnie ale przezemnie.
Bernard zwrócił się cały ku niemu. Nie był z nim poufale, ledwie go znał zdala, w domu go nawet nigdy nie odwiedzał — lecz w tej chwili aniołem mu się wydał i zbawcą.
— A! panie! jeżeli to podobna...
— Naprzód zjedźmy z gościńca... bo nie należy aby nas razem widziano i o sekret proszę... rzekł Skalski. Est modus in rebus.
Zwrócili konie w gąszcze, na ścieżkę przez bydło wydeptaną.
Skalski oglądając się prowadził i kilkadziesiąt kroków ujechawszy przystanął na łączce, która już do niego należała.
— Wszystko zrobimy — rzekł — ale w sekrecie — ja pieniędzy nie mam, dostać ich jednak mogę na mój kredyt.
Prawda że żydzi zedrą — a no w takim razie się nie rachuje.
— A! panie, na wszelkie warunki przystanę — przerwał lżej oddychając Bernard, którego twarz się ożywiła.
— Ja pana Marszałkowicza obedrzeć nie dam — dodał Skalski... Wiele panu potrzeba?
— Wiele! jak najwięcej! jak najwięcej panie Skalski — ja nie wiem... ile tylko można.
Skalski się namarszczył.
— Przecież dwa, trzy tysiące rubli, tymczasowo dostateczne będą — rzekł namyśliwszy się — ale z żydami sprawa... Jeźli dadzą trzy, pewnie na roczny weksel sześć zażądają mieć.
— Jakto? sześć...
— Mogliby i dziesięciu zażądać — rzekł Skalski — a cóż? Marszałkowa nie zapłaci, czekać może będą musieli i dwa i trzy lata, a taki, mosanie żydek, gdy pieniędzmi obraca, może zarobić i tyle gdy się powiedzie. My to lichwą nazywamy, u nich to co innego.
Bernard nieco się zasępił.
— Spuszczam się na pana — ratuj jak możesz...
— Naprzód sekret zamawiam...
— Daję słowo...
— Bo by mnie tu ludzie oczy wykłuli żem panu w nieszczęściu dopomógł. To pierwsze, kończył Skalski... Teraz pojedziemy do mnie, spoczniesz pan. U mnie pana nikt nie zobaczy, bo tak jak nikt nie bywa. Odemnie wiorst dziesięć do Konstantynowa, pojadę dziś wieczorem z pańskim blankietem, a jutro powrócę do domu.
Bernard milcząco się zgodził na wszystko. Ruszyli więc z łączki dróżyną małą, uboczną ku wiosczynie Skalskiego, która już nieopodal była. Wyjechawszy z lasu zobaczyli ją w dolinie nad stawkiem zarosłym trzcinami i sitowiem.
Dworek mały stał w bzach, wiśniach, i wierzbach z dachem trzciną pokrytym i niezgrabnemi kominami, do których wiodły dwie drabiny sterczące. Za dworem zwykłe towarzyszki jego, ciągnęły się szopy i stodoły niskie i liche, a po nad ich dachy wyglądały żółte nagromadzone sterty, nieźle mówiące o urodzaju. Z roku przeszłego ogromne stożysko miętej słomy, stało także niespożytkowane.
We wsi cicho było jeszcze, bo wieczór nie nadszedł, Bernard spojrzawszy dopiero teraz na niebo i rozrachowawszy się z czasem, pomiarkował że przed nocą z Konstantynowa wrócić było można. Koń i on był zmęczony, lecz nie szło mu ani o siebie ani o wierzchowca, zaproponował więc że sam ze Skalskim jechać może. Skalski się oparł temu.
— Gdy się pan tam pokażesz, możesz popsuć interes, więc lepiej odpocznij u mnie. Konia popaść trzeba — a pan jadłeś co? zapytał.
— Nie — od wczoraj nic — rzekł obojętnie Bernard, żyję gorączką, która mnie karmi.
Skalski popatrzył nań i konie poszły kłusem. Minęli tak część wsi, groblę i dostali się do dworu w którego ganku, czekając na gospodarza stały dzieci z guwernantką panną Balbiną. Były to dwie córeczki, najmłodszy chłopczyk jeszcze w sukience jak one.
Panna Balbina była guwernantką tanią, nie zdaleka sprowadzoną i nie wykwintną. Brat jej w okolicy trzymał małą dzierżawę, ale że się z nim i jego żoną pogodzić nie mogła, zdecydowała się przyjąć obowiązki wychowawcze u Skalskiego. Naturalnie jako córka obywatelska, niegdyś do rodziny zamożnej należąca, dbała wielce o to aby ją szanowano i Skalski grzecznością, a poważaniem jej okazywanem część honorarjów wypłacał. Panna Balbina nie miała wiele więcej nad lat trzydzieści, twarzyczkę nieszpetną, i nie była bez nadziei że wdowiec w końcu poda jej rękę do ołtarza. W domu też uważała się już niemal panią i grała rolę gospodyni. Była to osóbka szczupła, żywa, czarnooka i z chudemi rączkami, ze spiczastemi łokciami, mówiąca szybko, żywo, nieustannie i znajdująca że nikt nie znał się lepiej na dobrych manierach i salonowym tonie, jak ona. Mimo szczebiotliwości była poważną bardzo — a stan jej panieński i położenie w cudzym domu, nieżonatego człowieka, czyniło ją nader surową na każde swobodne słowo.
Zmieszała się panna Balbina widząc przybywającego obcego młodzieńca, w którym się domyśliła i poznała zdala widzianego gdzieś na chwilę Marszałkowicza. Z rana arędarz ze wsi na ucho jej przywiózł wieść krążącą po sąsiedztwie, która ją zgorszyła niezmiernie i lice jej rumieńcem wstydu okryła. W pierwszej więc chwili nie wiedziała nawet jak się znaleść w obec takiego zbrodniarza, którego że Skalski do domu wprowadzał, miała mu straszliwie za złe. Pomiarkowała jednak że nie będąc jeszcze całkowitą gospodynią domu, tylko jej zastępczynią, musiała to ścierpieć i wpadła na myśl szczęśliwą zupełnego ignorowania wypadków: to ją uratowało.
Skalski zaprezentował Marszałkowicza i poprosił o jedzenie. Dzieci z panną Balbiną wyszły. Tymczasem zawołał zaraz o bryczkę i konie — i Bernarda w ganku siedzącego zostawiwszy, sam poszedł dla narady z guwernantką.
Co tam między nim a surową moralności obserwatorką zaszło — nie wiemy, lecz Skalski powróciwszy uczynił wniosek by zmęczony Bernard poszedł do gościnnego pokoju i tam sobie spoczął do powrotu gospodarza, który mu jedzenie i herbaty przysłać obiecał.
Dla Bernarda nic nie mogło być pożądańszego nad tę chwilę spoczynku po bezsenności całonocnej i jeździe. Ruszył zaraz do owego pokoju gościnnego, w którym w prawdzie schła mięta i rumianek, ale to sprzątnięto zaraz i przyjemna tylko woń po nich została, dla orzeźwienia młodzieńca.
Tu rzucił się na sofkę Bernard. Nie wiedział sam co mu jeść dano i czy jadł nawet, chociaż łapczywie się nakarmił, potem jak stał, a raczej jak siedział zasnął na sofie i przetrwał tak do północy, to jest do powrotu Skalskiego. Ten przyniósł mu trzy tysiące rubli w podartych papierkach, z westchnieniem wyznał, że sześć za nie dać musiał i z uprzejmością, wielką, wierzchowca jeszcze kupiwszy choć mu był niepotrzebny, za trzecią część jego wartości, nocą do pierwszej stacyi pocztowej, spieszącego się, ale orzeźwionego Marszałkowicza wyprawił.
Przy małej Berdyczowskiej ulicy w Żytomierzu, w onych czasach, dworek z ogródkiem cienistym, a nie nazbyt starannie utrzymywanym, którego tylko cząstka bliższa domu, miała gracowane ścieżki — zajmowała, rodem Warszawianka, żona niegdyś zamożnego obywatela, osiadła tu dla wychowania córeczki, pani Balbina z Drzazgowskich Rumińska. Majątek jej był w dzierżawie od lat kilku, ona sama wsi nie lubiła, wzdychała do Warszawy, do miasta, ale okoliczności się tak składały, iż nie mogąc jeszcze wyrwać się — z tego przeklętego, jak go nazywała Wołynia, czas spędzała w prowincyonalnem miasteczku... Interesa po mężu na nią spadłe, stosunki familijne, zmuszały do tej ofiary. Pani Balbina, chociaż miała czas żyć z mężem lat parę i owdowieć, nie doszła była jeszcze lat trzydziestu.
Nigdy piękną nie była, ale, co lepiej, miała wiele wdzięku, umiała się podobać, ubierała się umiejętnie i uchodziła za piękność, a nawet wieku jej nie dodawano, tak zręcznie go pokrywać umiała.
Twarz jej na pierwszy rzut oka nie mówiła nic. Zdawała się powszednio przystojną, usta, nos, oczy, niczem się nie odznaczały, lecz gdy to wszystko w ruch weszło, gdy się ożywiła rozmową, gdy się podobać zapragnęła, gdy puściła cugle nader wprawnemu językowi, szczebioczącemu z naiwną łatwością po francusku, po polsku, a nawet nieco po włosku (bo pani Balbina śpiewała arye z oper) — naówczas stawała się niebezpieczną i czarującą.
Była zalotną — lecz z pewną miarą i obrachowaniem, nie dawała się nigdy skompromitować, ani cieniem pozoru, lecz wzdychać, wielbić — kazać starać się o siebie — stanowiło najwyższą dla niej przyjemność.
Przyznawała się po cichu przed przyjaciołkami, że za mąż poszłaby chętnie — ale dobrze. Ladajako, nie, mam ochoty, mówiła, na świecie mi i tak nie źle, a jestem swobodną. I była w istocie tak, wolną, jak tylko chciała, a swobody tej nie nadużywała.
Mężczyźni niezmiernie jej towarzystwo lubili, mniej kobiety, które jej zazdrościły i znajdowały zawsze, że nie było w niej nic osobliwego, i że tylko kokieteryą obrachowaną ludziom głowy zawracała. Jednakże żyły z nią nie mogąc nic zarzucić, oprócz, że je zaćmiewała.
Dom pani Balbiny nie był ani nazbyt otwartym, ani zamkniętym bardzo, przyjmowała wieczorami zawsze prawie, gdy była u siebie, a czasem proszone dawała. Córka chodziła na pensyę i uczyła się od metrów w domu. Było to jeszcze dziecię, ale matka z niej koniecznie małe cudo uczynić chciała, co się niezbyt udawało. Kochała Julkę zapalczywie — namiętnie...
Na pensyi jeszcze w Warszawie panna Balbina Drzazgowska, poznała się i przyjaźniła z panną Seweryną. Były to dwie nieodstępne powiernice, które sobie wiekuistą poprzysięgły miłość. Gdy panna Drzazgowska wyszła za mąż za pana Rumińskiego, między nią a Seweryną zawiązała się żywa korespondencya, później los chciał, że i sierota owa za Fanteckiego wydana zbliżyła się do dawnej swej towarzyszki. Przyjaźń z pensyi wyniesiona odżyła... Położenie obu było bardzo różne. Balbina z mężem była w zgodzie, a razem z losem co ją wyswatał, nie wszystko się jej podobało w domu, ale nieboszczyk Rumiński był doskonałym i panowała nad nim samowładnie. Seweryna odrazu uczuła się nieszczęśliwą ofiarą... Fantecki chłodny, rozważny, milczący, choć był dla niej najlepszym, osądzonym został jako tyran. Pierwszy rok tyraństwo to trwało nie stając się dokuczliwszem niż było zrazu, później zaczęło rosnąć, zwiększać się, a z poznaniem złotowłosego Bernarda doszło do rozpaczy, doprowadzając i do katastrofy. Charakteru pani Seweryny określić było trudno... Serca miała mało, głowę płomienistą, imaginacyę rozbujałą, a piękność jej, o której miała wyobrażenie aż do przesady posunięte, w jej pojęciu czyniła ją tronu godną. Z tą pięknością zamknąć się na wsi z mężem już nie zbyt młodym, z perspektywą ciszy, pracy i pokoju — zdawało się jej — świętokradztwem.
Czuła się do innych losów, i do innej na świecie roli stworzoną. Fantecki napominający ją do jakiegoś zajęcia, usiłujący ją uczynić poważną, nieco i zimny, odmawiający podróży, zabaw szumnych — chwały i oklasków — choć padał przed nią i pieścił — osądzony już był katem i tyranem.
Złotowłosy Bernard, biedne chłopię rozkochane, powolne, posłuszne — klękające przed tem bóstwem — stało się aniołem wybawicielem. Seweryna więcej sobie wyobrażała, że go kocha, niż kochała w istocie...
Że się jej podobał, że ją ujął szaloną, pierwszą, niewinną miłością, to pewna, lecz gdyby nie był dziedzicem w przyszłości ogromnych dóbr, i synem pani Marszałkowej, czyby Seweryna poświęciła się tak dla niego — to wątpliwa. Pochlebiało jej to, że najpiękniejszy, najbogatszy, najmilszy z tych, którzy na horyzoncie prowincyi świetnieli — był jej niewolnikiem...
Miłości Bernarda inaczej nazwać nie było podobna, jak zaprzedaniem i niewolą. On kochał szczerze, namiętnie nieskażonem sercem, z wiarą w swój ideał, którego blask zewnętrzny, wewnętrzną nicość zaćmiewał. Dla niego w Sewerynie wszystko było doskonałością, nawet wady jej uwielbiał, jako znamiona oryginalnego, wyższego charakteru.
Umrzeć z nią, gdyby tylko skinęła, kazała — umrzeć dla niej — był gotów — poświęcić jej wszystko. Burzliwa ta miłość zmysłów i ducha, nie rachowała się z niczem.
Seweryna trzymała go zdala od siebie — mimo najśmielszego z nim postępowania — i gdy wieczorem zarzuciła mu ręce na szyję, pocałunek kładąc na czole, był to pierwszy zadatek przyszłego szczęścia. Dotąd ręce tylko i końce trzewików wolno mu było gorącemi okrywać pocałunkami. Ten uścisk wieczorny objął go jak ogniwo łańcucha, który miał ciągnąć za sobą... Palił go... piętnował... skuł na wieki.
Seweryna z rozmysłem rzuciła mu się na szyję, nie zabiło jej serce... nie uczuła jak on, rajskiego szczęścia, burza miotała jej sercem.
Pocałunek był orężem przeciwko tyranowi... był — powiedziawszy prawdę — rachubą. Nie omyliła ona Seweryny, Bernard oszalał, wspomnienie tego uścisku dało mu męztwo przeciw matce.
Pani Fantecka mniej z tem wszystkiem winną była, niż się zdawało — z chłodem w sercu a ogniem w głowie urodziła się na obie wrodzone te właściwości, wychowanie spotęgowało, zamążpójście nieszczęśliwe wyegzaltowało ostatecznie. W temperaturze człowieka widzimy ten sam fenomen, co na ziemi, gdy w jednem pół sferzu podnosi się ciepło, na drugiem panują chłody — prawie zawsze serce ostygłe, idzie z płonącą fantazyą i rozbujałą głową.
Człowiek sam nie rozpoznaje często czem kocha, — często wyobraźnią się przywiązując niż sercem, czasem temperamentem i zmysłami. Pani Seweryna chłodną była i obojętną cała — gorzała jedną głową tylko. Pożar to, który śmierć jedna ugasić może. Zmysły tępieją, serce drętwieje, wyobraźnia, la folle du logis miota się nawet pod siwemi czaszki włosami. Ludzie biorą za czułość serca, co jest imaginacyi chorobą.
Fantecki napróżno usiłował żonę zatrzymać, łzami ani modlitwą jej nie zmiękczył, łzy nazwała krokodylowemi, modlitwę i pokorę chytrością i przewrotnością. Był tyranem i katem. Co tylko uczynił tyranją i oprawstwem się zwało.
Nie troszcząc się o ludzi rzuciła go czyniąc mu scenę w ostatku, i opuściła go rozpłomieniona. Bernard był dla niej wybawicielem z niewoli.
Od pierwszej stacyi odprawiwszy powóz i konie, z pieniędzmi, które, jako swój mały posążek odebrała, sama, z jedną sługą poleciała do Żytomierza... Tu rachowała na Balbinę najwięcej. Pani Rumińska o całym przebiegu tego dramatu domowego była listami zawiadomioną, listy te z największemi szczegółami donosiły o każdym naprzód posuniętym kroku. Wdowa ulękła się gwałtowności ich, obawiała się całej sprawy, odradzała, uśmierzała, wszystko napróżno — nie było sposobu powstrzymania pani Seweryny. Nie zbyt się uśmiechało Rumińskiej uczestnictwo w tak skandalicznej przygodzie — ale się od niego wymówić nie mogła.
Niepokoiło ją to, bo wiedziała jak świat był mało pobłażającym i jaką wrzawę wywołać miał postępek pani Fanteckiej. Lecz, — zajmowało ją to razem bardzo żywo — a przerywało nudy, które w małem miasteczku już ją czasem napadały.
Naostatek po listach wielu, nadszedł oznajmujący przybycie. Seweryna oddawała się w opiekę, obronę przyjaciołce... w niej jedyną ufność pokładała. Tyran odmalowany był tak, iż nareszcie poruszył oburzeniem serce czułej przyjaciółki. Bernard na tle tem czarnem występował w postaci anioła... Imaginacya wdowy w zetknięciu się z tym płomieniem, rozgorzała także. Jakkolwiek lękała się udziału w dramacie, mocno obudzał jej ciekawość.
Jednego wieczora jesiennego, nim przyniesiono światło, chodziła, myśląc właśnie o tem pani Balbina, gdy drzwi się otwarły i z jękiem a okrzykiem wpadająca Seweryna, rzuciła się na szyję przyjaciółce, obejmując ją namiętnie i oblewając łzami... Popłakały się obiedwie, a gdy służący wniósł lampę... i spojrzały sobie w zapłakane oczy... łzy już były wygorzały i rozmowa się poczęła gorączkowa. Usta się nie zamykały Sewerynie opisującej, jak heroicznie postąpiła z tą poczwarą, z tym ohydnym mężem, udającym rezygnacyą i spokój. Odmalowała go, jako zimnego męża...
Balbina słuchała. Dziwna rzecz, przesada i gwałtowność opowiadania, zrobiła na niej wrażenie wręcz przeciwne spodziewanemu — nie umiała sobie wystawić tej poczwary... Natomiast Bernarda piękność, miłość, poświęcenie wzruszyły ją. Seweryna dodała, że się spodziewa co chwila jego przybycia, że zapewne będzie musiał z matką zerwać z początku, lecz że ta z jedynakiem musi się przejednać i pozwoli na wszystko.
— Wiem, dodała — że jeszcze wiele, wiele przecierpieć będę musiała... ale wytrwam... poświęcę się dla niego!!. A gdy się połączymy... a co za szczęście nas czeka! Pojedziemy marzyć we dwoje pod włoskiem niebem u morza brzegu... Razem z nim.
A! ty nie wiesz, zawołała... jak on piękny... gdy klęcząc u nóg moich z zachwytem patrzy w moje oczy! gdy stopy moje okrywa pocałunkami, cały drżący... uniesiony... zapominając o świecie.
Trzeba, byś go widziała, zobaczysz go... Anioł, powiadam ci.
Rumińska słuchała w milczeniu.
— Ale nim rozwód nastąpi — jużciż tu nie pozostaniecie... razem, zapytała nieśmiało.
— Dla czego? odparła Seweryna — ja zerwałam na wieki z tyranem... ja się uważam, jako już z nim połączoną. Dla czego byśmy się widywać nie mieli i w jednem mieście zamieszkiwać?
Mówiono długo, ostyglejsza daleko wdowa, znająca miejscowe stosunki, czyniła wiele zarzutów, udzielała przestróg... Potem zwrócono się do opowiadania przeszłości i tak przeszedł wieczór do późna, na zwierzeniach wzajemnych. Chociaż Rumińska wahała się z tem, pani Fantecka potrafiła wymódz na niej, uprosić ją, aby u niej w domu mogła zamieszkać. Tym sposobem osłaniała się od potwarzy i podejrzeń.
Przyjaciółka odmówić nie śmiała czy nie mogła.
Wśród najżywszej rozmowy — jak zwykłe wieczorem, jeden z wielbicieli cichych pani Balbiny, prawnik z powołania, wychowany w Petersburgu, pan Zacharyasz Grzybowicz nadszedł pokłonić się bóstwu swojemu.
Ze wszystkich zawojowanych przez Rumińską, młodych panów, pan Zacharyasz był jej najmilszym, i może najszczerzej do niej przywiązanym. Wiedział on bardzo dobrze, iż Rumińska sięgająca wysoko nadziejami i myślą nie pójdzie za niego, ale kochał ją mimo to i nałogowo do niej się przyzwyczaił. Grzybowicz był już nie pierwszej młodości, człowiekiem przypóźnionym na gościńcu żywota, kilka razy omylił się w drodze. Był w Seminaryum, trochę w wojsku, nareszcie prawa się uczył w uniwersytecie i został nakoniec adwokatem. To wszystko przyprawiło go o sceptycyzm i łysinę. Chłodny był na pozór, lecz serca miał tem więcej, im mniej się z niem popisywał. Blady, nie piękny, rysy miał wszakże szlachetne i wyraz twarzy poważny.
Czynił wrażenie człowieka, na którym śmiało oprzeć się było można. Trochę sztywny Grzybowicz, zrazu w towarzystwie potrzebował rozmarzać nim całe życie, jakie miał w sobie, mógł słowem i twarzą okazać.
I teraz też postrzegłszy obcą panią z tą imponującą pięknością, która gasiła wdzięk Balbiny, nie zastępując go żadnym urokiem, tylko podziwem i zagadką, Grzybowicz stanął skromnie na stronie, zająwszy się małą Julką, córką Rumińskiej, która go bardzo lubiła i już się nawet po troszę nad nim znęcała, ucząc zawczasu kobiecego rzemiosła.
Gospodyni domu, na widok prawnika, olśnioną została natychmiast myślą oddania mu w opiekę przyjaciółki i szepnęła jej o tem.
Bernard, jako z profesyi anioł, był naturalnie nie praktycznym, i innym mu być nie wypadało... piękna Seweryna chwyciła się oburącz tej szczęśliwej idei opiekuna.
Obie panie czasu ani chwili nie tracąc, wpadły obcesowo, na spokojnie przypatrującego się im prawnika.
Po krótkiej naradzie, rzecz już była stanowczo nieodwołalnie rozstrzygniętą. Gospodyni wiodąc za rękę przyjaciółkę, przedstawiła ją po raz wtóry Grzybowiczowi.
— To moja siostra serca — siostra ducha — panie Grzybowicz, odezwała się — ja ją pańskiej opiece polecam i oddaję. Jeźli mam cokolwiek przyjaźni u pana — poświęcisz się jej sprawie z zapałem... Zasługuje na to, jako najnieszczęśliwsza istota. Pan będziesz jej zbawcą, obrońcą.
Grzybowicz kłaniał się pokornie, milcząco, bez tego ognia i usłużności, do jakiej pani Rumińska była nawykłą z jego strony. Seweryna starała się go podbić oczyma, których znała potęgę... ale pan Zacharyasz ukradkiem spojrzawszy w nie, sam spuścił wzrok pomięszany — co dziwniej nie spieszył z odpowiedzią.
— Kochany panie Grzybowicz, kończyła wdowa, jeśli mi pan co dobrego życzysz, weź ją w opiekę... ona panu sama opowie, co z tym tyranem ucierpiała, ona żyć nie może z nim... Ledwie żywa tu uciekła.
Milczał prawnik. Pociągnięto go do stolika, na którym stała lampa, posadzono piękną Sewerynę na kanapie, gospodyni siadła z jednej, Grzybowicz siąść musiał z drugiej strony, a mała Julka przytuliła się do kolan jego. Matka jednak w czas postrzegła, że dziecię nie koniecznie potrzebowało tak wcześnie być wtajemniczane w dramat małżeńskiego pożycia i odprawiła je do zabawek.
Rozpoczęło się tedy opowiadanie pani Seweryny, ognia pełne, namiętne, którego argumentom oczy piękne w pomoc przychodziły. Pani Rumińska dodawała ze swojej strony, adwokat pochylony słuchał z wielkiem natężeniem.
Zostałam wydaną za mąż, prawie dzieckiem, bez mej woli, mówiła piękna ofiara — w wieku, w którym o życiu wyobrażenia nie miałam. Człowiek, pod którego dostałam się władzę, zdawał się łagodny i dobry, ale tą lisią układnością pokrywał najdespotyczniejszy charakter. Zamknął mnie na wsi... odmówił mi pierwszych potrzeb... jakich młoda osoba ma prawo wymagać, dręczył mnie, znęcał się, starał złamać uporem. Zażądał ze mnie zrobić kucharkę — gospodynię, klucznicę. Szpiegował mnie na każdym kroku.
Grzybowicz milczał. Niekiedy, jakby z musu i dla przyzwoitości, głowę przechylał z lewego na prawe, a z prawego na lewe ramię.
— Pan nie masz wyobrażenia, co ta kobieta doznawała! wołała Rumińska.
— A! panie, dusza się wzdryga na niewolę, jakiej byłam poddaną — dodała Seweryna.
Takiemi ogólnikami starały się obie malować sytuacyę — a gdy nareszcie wykrzykników się przebrało, zamyślony prawnik rzekł:
— Jednakże — gdyby przyszło do rozwodu... Sąd konsystorski będzie wymagał jakichś faktów.
— Faktów! przerwała piękna Seweryna — ale to jest fakt, że ja z nim żyć nie chcę i nie mogę... raczej umrę.
Rumińska przysunęła się żywo z krzesłem do prawnika i szepnęła mu na ucho. Zakochał się w niej pan Bernard Zniński i ona go kocha.
Prawnik tak samo pokiwał głową.
— Jakież było obejście się męża z panią? zapytał.
— Najokropniejsze! krzyknęła Seweryna... nikczemne, podłe — bo na pozór pełne łagodności i słodyczy. Z największą przewrotnością udawał dobrego, cierpliwego, aby mnie do rozpaczy przyprowadzić.
Tego rodzaju zarzuty powtórzyły się jeszcze, z dodatkiem, że zmuszano panią do zajęcia, do pracy niewłaściwej, że jej mąż pokoju i swobody nie dawał. Grzybowicz wzdychał. W ostatku, gdy już zabrakło obu paniom nowych zarzutów — i czekano ze strony jego oświadczenia, spodziewając się, że będzie oburzonym, Grzybowicz rzekł spokojnie:
— Zrobimy pani dobrodziejko, co tylko będzie można... trzeba się rozpatrzyć w szczegółach, rozpatrzymy się, zbierzemy zarzuty — no — i ja mój obowiązek gorliwie spełnię. Tymczasem niech pani wypocznie i stara się wzruszenie swe ukoić. Rozwód w każdym razie łatwym nie będzie. Nasza władza biskupia surową jest w tym względzie — ale bądź co bądź seperacya...
— A! cóż jej potem — wtrąciła Rumińska, piękna rzecz — a na co się jej to zdało... Zmiłuj się.
— Raczej się utopię, niż do niego powrócę — dodała Seweryna — jak mnie pan widzisz żywą.
Tego wieczora adwokat nie znalazł łaski w oczach pani Rumińskiej — nie mogła się wydziwić jego chłodowi, powściągliwości, wahaniu. Sewerynie się nie podobał zupełnie, nazwała go w duchu nieznośnym. Jednakże, gdy po tej konferencyi, zbywszy obie panie ogólnikami, wyszedł, gospodyni zaręczała, że go potrafi „podmontować“, jak się wyraziła.
— Już bądź spokojną, bądź spokojną! szepnęła — ja go wezmę w ręce i obrobię... zobaczysz. On się we mnie kocha... to dosyć. Każę mu pod groźbą dyzgracyi — musi się twej sprawie poświęcić a tu nikt nie ma większych stosunków i większych nad niego zdolności! Jest zawsze w początku trochę zimny! uląkł się twej piękności. Zobaczę się z nim sam na sam i powiem mu, co czynić powinien.
Tak się tedy pożegnały dwie przyjaciółki, do jutra. Nazajutrz miała się przenieść do Rumińskiej, piękna Seweryna.
W całem miasteczku nie było mowy we dwa dni potem, tylko o pani Fanteckiej, która od męża uciekła. Widziano ją na mszy u Bernardynów, drudzy utrzymywali że była z Rumińską w katedrze, inni że już jeździła do ks. Biskupa, i że tam nie została przyjętą. Młodzież szeptała o Bernardzie iż cichaczem przysunął się za swoim bóstwem i najął sobie mieszkanie przy małej Berdyczowskiej ulicy. Inni mówili nadto, że sam Fantecki już był nazajutrz po przybyciu żony do Żytomierza koło katedry.
Ponieważ wiedziano o przyjaźni jaka łączyła pana Grzybowicza z wdówką, u której mieszkała pani Seweryna, dopytywano jego o szczegóły — ale prawnik milczał ramionami ruszając... nie wiedział lub utrzymywał że o niczem nie był uwiadomiony. Dopiero ta jego ostrożność nadzwyczajna aby się żadnem słowem nie zdradzić, niektórym na myśl przywiodła — iż Grzybowicz był zdawna przyjacielem od serca — Fanteckiego.
Okoliczność ta o której pani Rumińska nie wiedziała wcale, tłomaczyła całe postępowanie prawnika.
Trzeciego dnia, gdy wybiegawszy się po sądach i kancelaryach, pan Zacharyasz do mieszkania swojego powracał o mroku — w progu zszedł się z przyjacielem Fanteckim.
— Trzeci raz jestem u ciebie — zawołał głosem znużonym przybyły — nie chciałem ani biletu ani nazwiska zostawić, bo nie życzę sobie aby głoszono żem tu przybył... Wiesz o mojem nieszczęściu?
Grzybowicz za rękę go ścisnął.
— Wiem — odparł — ale chodźmy no do środka. I wprowadził gościa do swojego skromnego apartamenciku, który jak na kawalerski — bardzo mile choć skromnie wyglądał.
Śmiano się z Grzybowicza, że był przesadzenie porządny, że pedancko strzegł się pyłu i nieładu, że u niego każda rzecz miała miejsce wyznaczone, — pozwalał się wyśmiewać, lecz trybu nie zmieniał. Siedli, a Fantecki otarł pot z czoła i westchnął.
Grzybowicz stał przed nim.
— Oszczędź sobie mój drogi połowy opowiadania — rzekł — żona twoja mieszka u swej przyjaciółki Rumińskiej i ja — wiem już z jednej strony wszystko.
— To tak jak gdybyś nic nie wiedział — z pewnego rodzaju spokojem odezwał się Fantecki — posłuchaj — przyszłem do ciebie po radę.
Znasz mnie prawie od dzieciństwa — siedzieliśmy w szkole na jednej ławie, spotykałeś mnie w życiu — znasz mój charakter, moje wady i — jeźli mam, jaką niezłą stronę. Sądź.
Wiesz żem w walce z sobą wyrobił sobie stałe zasady od których nie odstępuję — pedant jestem, mówią ludzie, być może — ale chcę być logicznym. Raz w życiu niepokierowałem się logiką i za to pokutuję... Przetrwałem na wsi około gospodarstwa, z książkami, na osobności pierwszą młodość moją. Stęskniło mi się, byłem sam, serce dopomniało się o prawa swoje. Pomimo zajęć jakie sobie tworzyłem — życie stawało się nieznośnem. Wyjechałem do Warszawy w celach czysto gospodarskich... chciałem się też rozeznać nieco i życia zaczerpnąć. Tu spotkałem się z dawnym znajomym rodziców moich jeszcze z Radcą Radeckim.
U niego poznałem sierotę będącą na jego opiece. Nadzwyczajna jej piękność mnie uderzyła. Nawiasowo spytałem o nią. Radecki mi opowiedział historyą tej pupilki, która mu nieco ciążyła. Dobre dziecko — rzekł — ale zepsute przez ojca, który życie dla niej poświęcił i przyszłość jej uczynił trudną. Takie to śliczne a takie nieszczęśliwe! Dogadzamy jej jak sierocie, a oczy wypłakuje. Poszedłszy za uczciwego, dobrego i rozumnego człowieka, mogłaby się stać miłą i zacną kobietą, ale nad tem popracowaćby potrzeba.
Twarzyczka i historyą pociągnęły mnie, pomyślałem sobie, że poświęciwszy się jej, ukochawszy ją, miałbym towarzyszkę, która mnie wszystko będąc winną, przywiązałaby się do mnie.
Powziąłem myśl szaloną starania się o nią. Zostałem w Warszawie... Radecki mnie jak najmocniej popierał.
Już wśród tego starania się o Sewerynę, łatwo mogłem się obeznać z jej charakterem — postrzegłem, że zadanie ułagodzenia tej istoty było trudne, a może nad siły moje — ale — zakochałem się jak stary kawaler. Zapomniałem o wszystkiem.
Końcem tej historyi było żem się ożenił, że dwa z górą lata się męczę, że w końcu młokos się jej podobał i z domu mi uciekła... Com wycierpiał — nie wypowiem. Powiedziała sobie żem tyran, kat... i od tego odstąpić nie chciała.
Tu Fantecki ręce załamał.
— A ja ją kocham! zawołał — a mnie jej żal... a ja rozdziału tego nie przeżyję...
Oparł się na stole i zamilkł...
— Wszystko to z ust twej żony na inny sposób opowiadane słyszałem — rzekł gospodarz — ale — jak skoro się w to wmieszał młokos, jak ty go nazywasz — nie widzę innego wyjścia dla ciebie — tylko rozwód i uwolnienie się.
— Ale ja ją kocham! powtórzył Fantecki zrywając się, mnie jej żal... ten młokos się z nią nie ożeni, i ta kobieta zginie.
— Ale jakże ją uratować możemy, kiedy ona sama nie chce być uratowaną...
Zamilkli oba — Grzybowicz chodził po pokoju.
— Znasz Bernarda? zapytał.
— Naturalnie, na nieszczęście za długo dozwalałem mu wstępu do mojego domu — znam go — miałem czas mu się przypatrzeć zbliska. Jest młody w tem się mieści wszystko.
— I to go ocalić może — dodał Grzybowicz — zależy od matki, a matka na to ożenienie nie pozwoli. Ona nie ma nic, lub tak jak nic.
— Tak jak nic — powtórzył Fantecki.
— A jak jemu matka nic nie da — cóż poczną?
— Ale skandal.
— Co się miało stać — stało się — skandal spełniony. Ludzie się więcej pewnie domyślają niż jest. Chceszże na rozwód nie dozwolić i myślisz ją wziąść na powrót? mówił Grzybowicz.
Na to pytanie odpowiedzi nie dostał.
— Kobiety mi żal — kocham ją! mruknął Fantecki — przychodzę do ciebie po radę, nie jestem dosyć przytomny abym sam dziś wiedział co począć.
— Przyznam ci się — odparł adwokat, że wypadek dla mnie jest tak nowym że ja wcale się wśród niego rozliczyć nie umiem, jak wypada postąpić. Czekajmy może okoliczności...
— Tak — przerwał mąż — a tymczasem Bernard, który tu już siedzi po całych dniach u Rumińskiej, jest z nią i ta miłość nieszczęsna rozwija się i rośnie.
— Zdaje mi się że już nawet tak wyrosła — iż o jej pohamowaniu mowy być nie może... Kochany Fantecki należy wyrzec się żony — będziesz swobodnym. Wystaw sobie życie z nią późniejsze... to męczarnia.
— Mój drogi — wtrącił Fantecki — zgadzam się z tobą — wyrzeknę się jej — dobrze — lecz niechże będzie szczęśliwą.. niech się ożeni z nią ten którego tak kocha... Przestałem być mężem, uczciwość, każe zachować obowiązki opiekuna.
— O ile one spełnić się dadzą...
Narada tak rozpoczęta, trwała długo w noc, Fantecki wyszedł wreszcie smutny i milczący do swojego mieszkania.
Ostatniem słowem jego było, iż nie wyjedzie z miasta i na straży pozostanie. Uprosił też Grzybowicza, aby kobiecie tej (tak ją nazywał), gdyby była w potrzebie — niby od siebie dał pomoc wszelką, którą on mu natychmiast powróci.
Prawnik wzruszony był tą miłością cichą, spokojną, na pozór chłodną, odepchniętą z pogardą, a gotową do nieuznanych poświęceń. Dla Fanteckiego postanowił zatrzymać w opiece jego żonę i działać tak, aby nie dać ją pokrzywdzić, oszczędzić jej przykrości na jakie się sama narażała. Jego zaś namówił do powrotu.
Nazajutrz bardzo rano, zadzwoniono do jego dworku przy ulicy Wilskiej, gdy się właśnie do miasta wybierał. Otworzył sam drzwi i zobaczył w nich pana Bernarda, uśmiechniętego smutnie i napierającego się wnijść. Mało znali się z sobą.
— Przepraszam pana mecenasa, odezwał się Zniński, wchodząc — ale mogę go prosić o pół godzinki czasu?
— Jestem na usługi.
— Pan się łatwo domyśla co mnie do niego sprowadza... Pani Fantecka mówiła mi, żeś był łaskaw podjąć się prowadzenia jej sprawy. Ta sprawa moją jest zarazem. Przyszedłem podziękować i oddać się w jego opiekę. Mówiąc to biedny Bernard cały był drżący. Twarz jego zmieniona, oczy zmęczone, gorączkowa mowa i ruchy, robiły przykre wrażenie. Grzybowicz wskazał mu krzesło.
— Bardzo jestem wdzięczen za zaufanie rzekł — radbym odpowiedzieć mu... lecz — przyznam się panu... niezmiernie trudna to sprawa...
Bernard zbladł.
— Panie, rzekł — ja to czuję — ale dwoje istot będą ci winne swe szczęście.
— A przynajmniej dwie inne istoty — panie Bernardzie, będą może przeklinać — Matka pańska i pan Fantecki.
— Matka moja da się, spodziewam — przebłagać — co się tyczy pana Fanteckiego, ten powinien sam sobie przypisać winę.
Grzybowicz spojrzał tylko.
— Powiedz pan szczerze, odezwał się — masz go za złego człowieka?
— Bynajmniej! powiem więcej — zawołał z uniesieniem młodzieńczem Bernard — szanuję go, ale są charaktery co się z sobą nie godzą.
— Z obowiązku mojego, który mnie zbliża do spowiednika — odezwał się prawnik, powinienem panu uczynić uwagę, że gwałtowna miłość zaślepia i że pan też nie możesz być pewien, czy się później nie okaże podobna charakterów niezgodność.
Bernard porwał się jak obrażony z krzesła.
— Panie! co pan mówisz! ja ją wielbię — ja życie dla niej gotów jestem poświęcić — ja — ja...
Wzruszenie mówić mu nie dało...
Grzybowicz się uśmiechnął i zamilkł.
— Mówmy więc — o szczegółach mniej drażliwych — rzekł po chwili. Pani Marszałkowa jest tutaj.
— Wiem o tem.
— Nie widziałeś pan się z nią?
— Nie mogę.
— Chcesz pan ażebym mówił z nią w jego imieniu?
Bernard za obie ręce go chwycił.
— Uczynisz mi pan największą w świecie łaskę — proszę — błagam. Powiedz pan jej że jeźli mnie chce widzieć żywym, jeźli pragnie mojego szczęścia, powinna zezwolić. Panie, ja panu do zgonu będę wdzięcznym.
Skłonił się prawnik.
— Mam więc mówić w ten sposób tylko...
— Nie inaczej — przemów pan do jej serca...
Moje szczęście równie jak honor są w tej sprawie zainteresowane — dodał Bernard gorąco — porzucić jej, która dla mnie się wszystkiego wyrzekła... żadna mnie siła nie zmusi.
— Rozumiem — rzekł Grzybowicz — a jeźliby ten dziwak Fantecki nie zgodził się na rozwód, jeźliby pani Marszałkowa nie dała zezwolenia, jeźli...
— W takim razie — wybuchnął Bernard — pójdziemy w świat, będę pracował, cierpiał — zniosę to położenie... i spełnię moją powinność.
— I pewnym pan jesteś, że na ubóstwo, pracę, cierpienie, zgodzi się pani Seweryna?
— Mam w jej sercu ufność nieograniczoną — krzyknął Bernard... I jakżebym jej nie miał... widząc co już uczyniła dla mnie...
Grzybowicz spojrzał na zegarek.
Po tym wybuchu gorącym, nastąpiło milczenie... Bernard zbliżył się aby jeszcze polecić adwokatowi sprawę swoją. Mówił urywano, niewyraźnie, z uczuciem ale bez ciągu... Widać w nim było obłąkanego szałem i przerażonego własnem położeniem człowieka. Nareszcie pożegnali się, wyszedł, a Grzybowicz poczekawszy nieco, kazał konie założyć i do miasta wyjechał.
Pani marszałkowa Znińska, starym zwyczajem majętnych właścicieli Wołynia, miała swój dworek w Żytomierzu. Inni posprzedawali dawno te posiadłości mniej teraz użyteczne, gdy już tyle spraw do pilnowania nie było i sejmików na które by zjeżdżać potrzeba — pani Znińska przez poszanowanie zabobonne niemal dla wszelkiej spadkowej własności, nie chciała się nigdy, nawet pod bardzo korzystnemi warunkami, dać wywłaszczyć z domu i ogrodu.
Dwór był drewniany stary, niepozorny, ze stajniami, dziedzińcem i kilką morgami gruntu, na których mały sad, warzywny ogródek i łączka się znajdowała. Wszystko to ani grosza nie przynosiło dochodu, dosyć było zruinowane i podupadłe, nie wiele się na co dziedziczce przydać mogło, lecz mimo to nie chciała sprzedać za nic dworku Marszałkowa. Ile razy przyjeżdżała do Żytomierza, jak ojciec i dziad stawała w swoim dworku, gdy jej nie było, zajmował jedną jego połowę, wysłużony domu oficyalista pan Nikodem Prozorowicz, człek już siedemdziesiąt letni, dla którego rodzina Znińskich miała pewne obowiązki. Natury ich trudno się było dobadać, ale Prozorowicz nawet panią Marszałkowę z uszanowaniem lecz ojcowską niemal powagą przyjmował gdy przyjeżdżała, a ona obchodziła się z nim, nie jak z gracyalistą na łasce, ale jak z dalekim krewnym.
Pan Nikodem, którego niewiadomo dla czego zwano panem Burgrabią, o wszystkich interesach domu był jak najlepiej uwiadomiony, tradycye familijne znał na palcach, zdawał się liczyć niemal do rodziny, o Znińskich mówiąc, wyrażał się „my“ a o sprawach ich, jako o „naszych.“ Niekiedy jeździł do Stadnicy, zkąd mu pensyą wypłacano, przysyłano ordynaryę i dokąd we wszelkiej potrzebie udawał się jak do domu. Wszyscy tu szanowali wielce Prozorowicza, i był szacunku godnym. Niegdyś stary chodził po polsku, potem gdy się stroju tego coraz mniej okazywać zaczęło, zszedł na kapotę, została mu tylko głowa z włosem podstrzyżonym równo i wąs ucięty pod liniją.
Starzec się trzymał prosto, sztywnie, z powagą nieco przesadzoną, nosił wysoką trzcinę w ręku i czapkę czworograniastą. Całą jego rodzinę bliską składała żona staruszka, JM. Pani Katarzyna, maleńka kobiecina, gadatliwa, nie widząca daleko i surowo utrzymywana przez jegomości, który ją kochał jak dziecię. Była od niego o jakie lat dwadzieścia młodszą. Szczątki piękności wydawała jeszcze mała pomarszczona twarzyczka, a pulchniutka figurka zawsze była przybrana z wielką czystością i staraniem. Burgrabia przyznawał się czasem, że się w żonie dotąd kochał, jak gdy — dodawał śmiejąc się — to głupstwo zrobił, że się z nią ożenił. Do podobnych mniej grzecznych konceptów jejmość była przywykła, nie nadwerężały one małżeńskiego pożycia.
W pierwszych latach po pobraniu się, Prozorowiczowie mieli syna — było to dziecię wielkich nadziei, stracili go piętnastoletnim i dotąd opłakać nie mogli. Sama chodziła co tygodnia na cmentarz na grób Stefunia, on wspominał często o nim ze łzą w oku.
Staruszkowie zajmowali prawą część dworku sienią na przestrzał przedzielonego — na lewo były trzy pokoje pańskie, ze staroświecka umeblowane, zawsze gotowe na przyjęcie Marszałkowej. Był to rodzaj pokoju bawialnego z kanapą, krzesłami, kantorkiem i piecem kaflowym... gabinet i sypialnia.
Od dawna Znińscy mieli też tu kredens, kuchnię i wszystko czego w czasie pobytu potrzebować mogli. Nie było wytwornie, ale czysto i zacisznie. Oboje Prozorowicze tak sumiennie strzegli tego pustego mieszkania, iż mając choćby najwięcej gości i najpilniejszą potrzebę posłużenia się niem, nigdy go nie tknęli. Co tydzień służąca robiła tu porządek, otwierano okna, a zimą kiedy niekiedy przepalano, ażeby niedopuścić wilgoci.
Prozorowicz pędził życie dosyć próżniacze na pozór, ale go wszystko jeszcze żywo obchodziło, miał jedną lub dwie gazety, aby się z nich coś de publicis dowiedzieć, czasem tylko czytywał, na nabożeństwa pilno uczęszczał do katedry i ze znajomemi obcować lubił.
Sprawy gubernialne, prowincyi, miasteczka, wypadki jarmarków Berdyczowskich, zmiany urzędników, procesy obywateli, rzeczy kościelne, żywo go interesowały. Nikt nad niego lepiej nie znał stosunków obywatelskich na całym Wołyniu, na Polesiu wołyńskiem, z jednej strony po za Uściług, z drugiej aż ku Kijowu. Topografią prowincyi, stan lasów, spławy, wyrób drzewa znał doskonale... Niepotrzebujemy nawet dodawać, iż swe szlachectwo wysoko nosił. Tradycye domowe, w najszerszem ich znaczeniu umiał na palcach... A jednak od lat kilkudziesięciu już prawie się z tego dworku nie ruszał.
Grzybowicz rozstawszy się z Bernardem namyślił się nieco i wprost kazał jechać do dworku Znińskich. Wiedział już o przybyciu Marszałkowej. Prozorowicza zaś znał dobrze z widzenia, choć z nim mało miał stosunków. Gdy się dorożka zatrzymała... jeszcze nie miał czasu wysiąść z niej prawnik, gdy w ganku pośpiesznie dybiący na jego spotkanie, ukazał się Prozorowicz gładząc swą podstrzyżoną czuprynę.
— Pana Burgrabiego...
— Do nóg upadam, Mecenasa.
— Pani Marszałkowa jest?
Prozorowicz siwemi przenikliwemi oczkami spojrzał mu prosto w źrenice — aż się zmieszał Grzybowicz. Zdawał się pytać — a z czemże to do niej przybywasz?
— Pani Marszałkowa jest — rzekł powoli — ale — czy przyjmuje kogokolwiek, nie wiem, nie bardzo zdrowa. W każdym razie, gdybyś Mecenas był łaskaw zajść do mnie...
Tu się ukłonił.
— A no, bardzo dobrze...
Prozorowicz otworzył drzwi do pokoju na prawo.
Tu weselej było i ładniej niemal niż na przeciwko w rzadko zajmowanej pustce. Pokój bawialny wylepiony był obiciem świeżem w kwiaty... doniczek na oknach stało pełno, kanarki świergotały w klatkach, stary mops wyszedł mrucząc Mecenasa obwąchać, a stara Prozorowiczowa wstała od krosienek z włóczkową robotą, dygając gościowi.
Na znak jakiś tajemniczy dany przez męża, wzięła kluczyki i zakręciwszy się fertycznie, jak na swój wiek, wyszła, mopsa za sobą nieodstępnego prowadząc.
Prozorowicz prosił siedzieć — sam poszedł drzwi któremi żona wyszła przymknąć hermetycznie. Twarz miał zafrasowaną. Siedział przy Mecenasie.
— Pan pewnie w tym nieszczęśliwym interesie, albo od syna... albo od...
— Od syna szepnął Grzybowicz, który wiedział że z Prozorowiczem otwarcie mówić było można.
Prozorowicz ręce załamał.
— Tego nam nieszczęścia było potrzeba! zawołał — Marszałkowa, jakkolwiek to hic mulier, choć poznać po sobie nieda, zagryzie się. Licho wie co to nas kosztować będzie a chłopcu na całe życie zaszkodzi.
Nie! nie! — zawołał rękę podnosząc do góry w której trzymał razem tabakierkę i chustkę — nie! niema nieszczęścia jak przez kobiety... Fae — mina! dobrze nazwana... Pfe! pfe! Na zgubę naszą stworzona... Kara Boska — i kwita.
— Panie Burgrabio — narzekać nic nie pomoże, radzić należy.
— A z czemże asindziej przychodzisz? zapytał Prozorowicz.
— To łatwo się dorozumieć, syn matki błaga, aby mu jego zobowiązania spełnić dozwoliła. Kocha się i chce się żenić!
— Zapewne! zawołał Burgrabia — żenić się — jemu, młokosowi? z kim... za pozwoleniem... z tą flądrą.
Tu umilkł gładząc się po łysinie i począł innym tonem.
— Mnie tam do tego nic — niech marszałkowa robi co chce... niech pozwala, nie pozwala... to nie moja sprawa, czy tak czy owak bieda i skaranie Boże.
Zwrócił się potem do Mecenasa.
— Panie! pan już wiek tego szałapuctwa przeszedłeś, człowiek jesteś stateczny, powiedz mi jak sądzisz, ten młokos nieszczęśliwy... czy my go weźmiemy głodem?
— Ani groźbą ani głodem, odparł Grzybowicz, to miłość szalona...
Pochmurniał Burgrabia.
— E! e! machnął ręką — już dziś innej rady niema tylko jedna — mówiłem pani, lecz nie słucha... Ramionami rusza.
Umilkł znowu. Mecenas wzrokiem go do spowiedzi wyzywał.
— Jakaż rada? spytał w końcu.
Burgrabia milczał długo.
— Po co ja się mam z nią wyrywać — rzekł — ja jestem człowiekiem starego autoramentu — i o sprawach ludzkich inne mam niż waszmość panowie wyobrażenia. Gdybym powiedział co myślę, śmiechu bym narobił z siebie — oczy byście mi zapluli... Dziś sentymenta... sentymenta... a w młodości, panie, sentymenta!... takie mają i bydlęta... Tfu!
Mecenas się skrzywił.
— Nie rozumiem — rzekł.
— Bo to nie sentyment, zawołał stary — to nie żaden sentyment, ale po prostu krewkość młodzieńcza i kwita. Mówiłem jejmości wcześnie, chłopiec młody, krew nie woda, żeń go asińdźka, bo głupstwa się zaczną... Nie! chciała się nim nacieszyć, bała się synowej i ot czego się doczekała... kłopotu i wstydu.
Odwrócił się do Grzybowicza i rozkładając ręce szerokie, a głowę ku ziemi spuściwszy, rzekł w sposobie poufnego zwierzenia się po cichu.
— Innej rady nie ma tylko mościdzieju — Klin klinem!
Mecenas nie zrozumiał.
— A no! tak! dodał Prozorowicz... niech się znajdzie panna piękna, a niewygodny romans z Fantecką mu dokuczy... to się w pocieszycielce zakocha, a jejmość porzuci... Tylko tam pilnować trzeba, aby mu przeszkadzano i bardzo go nie dopuszczano do poufałości.
Grzybowicz się z żymnął.
— Zmiłuj się panie Burgrabio — lekarstwo gorsze od choroby.
— To go sobie sami kurujcie — wyrwał się stary — jam już na to głupi. Marszałkowa żenić się nie pozwoli z rozwódką, to pewna... chłopiec się zmarnuje... a to ostatnia rodziny gałązka... chociaż panie... nie ma innego sposobu, tylko Klin klinem — tylko Klin klinem.
— Nie mógłbym się widzieć z panią Marszałkową? spytał nie odpowiadając na tę oryginalną argumentacyą Mecenas.
Prozorowicz nieco urażony, wyprostował się.
— Każe pan, zapytać?
— Proszę pana...
Zostawiwszy gościa sam na sam z kanarkami, Burgrabia wyszedł jawnie urażony, że jego rada została milczeniem wzgardliwem pominiętą.
W chwilę potem wszedł od progu wołając.
— Marszałkowa prosi.
Skłoniwszy mu się Grzybowicz przeszedł sień i znalazł się w pokoju na przeciwko, ciemnym pustym, smutnym, w którym nie było nikogo. Chciał się czas rozpatrzeć w nim.
Na ścianach wisiały stare sztychy angielskie, przedstawiające heroiczne sceny z historyi rzymskiej, mocno zwilgocone i zczerniałe. Na kantorku zegar z kolumnami alabastrowemi nie idący, trupią miał fizyognomję. Meble spłowiałe, piec popękany trochę — wszystko razem oblane było jakimś wyrazem martwoty przykrej. Znać, że tu nikt żywy nie mieszkał.
Od gabinetu drzwi stały na pół otwarte, nagle uchyliły się i wyszła powoli w czarnej sukni, blada, żółta, poważna wielce i surowa pani marszałkowa, widocznie nie dała poznać po sobie, iż dźwigała ciężkie brzemię.
— Jak się ma pan Mecenas — odezwała się głosem mało zmienionym, i wskazała mu krzesło, sama siadając na kanapie, a głowę oparłszy zwolna na ręku.
— Dziękuję pani.
— Jeźli się nie mylę, Prozorowicz mi mówił, że z jakimś interesem.
— Tak jest, pani — przychodzę od pana Bernarda.
Marszałkowa zamilkła.
— Jakież to nieszczęście — odezwała się, gdy syn do matki zamiast przyjść sam, obcego pośrednictwa używać musi. Czego chce Bernard?
— Przebłagać panią...
— To trudno, jeźli nie spełni mojej woli — odezwała się matka. Łudzi się Bernard myśląc, że ja przez miłość macierzyńską pozwolę ażeby sobie struł i zawiązał życie. W małżeństwie z kobietą, która raz o obowiązkach swoich zapomniała, nie widzę dla niego przyszłości, na to małżeństwo nie dozwolę nigdy.. Jestem gotowa chwilowe obłąkanie przebaczyć, ale zgodzić się aby tę chwilę opłacał życiem — nie mogę.
Grzybowicz nie wiedział co odpowiedzieć.
— Pani marszałkowo, rzekł w końcu — miłość... młodość...
— Gdyby się Bernaś zakochał w najuboższej poczciwej dziewczynie... nie wahałabym się na chwilę pobłogosławić mu... ale w kobiecie...
Tu wyrazów jej nie stało, chustkę przyłożyła do oczów.
Grzybowicz zmilczał.
— Pan jesteś zacny i stateczny człowiek — dokończyła po chwili — spełniasz obowiązek wstawiając się za synem moim — spełń daleko wyższy, staraj się go uratować...
Wyciągnęła ku niemu rękę, którą Grzybowicz ucałował wzruszony. Wstała i pośli razem ku oknu, szepcząc po cichu. Rozmowa ciągnęła się długo — a gdy po godzinie prawie, prawnik znowu żegnając się, rękę Marszałkowej całował, zdawali się w porozumieniu najlepszem.
Pani Znińska odprowadziła go do progu. Grzybowicz wyszedł ocierając pot z czoła, zadumany i z oczyma w dół spuszczonemi. Byłby w prost wsiadł do swojej dorożki, gdyby czatujący nań Burgrabia, nie odciągnął go w drugą stronę.
— Na chwileczkę — rzekł otwierając drzwi swoje.
Na stoliku pokrytym serwetką kolorową, stała flaszeczka korkiem na sznurku przymocowanym zatknięta, obok niej chleb, masło i ser szwajcarski.
Prozorowicz zapraszał na przekąskę, nie godziło mu się odmówić.
— Cóż marszałkowa? zapytał.
— To mówi czegom się spodziewał — rzekł adwokat — słyszeć o małżeństwie nie chce...
— Tak — więc co? zapytał Prozorowicz — nie małżeństwo ale wszeteczeństwo... Z pieca na łeb. A ja powiadam, jeden tylko sposób na to...
Tu się w piersi uderzył.
— Klin klinem...
Mimowoli uśmiechnął się Grzybowicz.
— W ręce pańskie.
I wypili po kieliszku starki, a po niej wziąwszy się do sera i masła, po cichu gwarzyć między sobą poufale zaczęli.
Kilka dni upłynęło bez widocznej w położeniu zmiany. Strony wojujące zdawały się mierzyć swe siły i zbierać środki z któremi przeciwko sobie wystąpić miały. Grzybowicz był niesłychanie czynny. Fantecki nigdzie się nie pokazywał z domu i zabierał się do wyjazdu, marszałkowa siedziała zamknięta...
Mówiono, że pani Rumińska nie radząc się nikogo, zabrała jednego dnia przyjaciółkę swą, i pojechała z nią do naczelnej władzy duchownej, że z tamtąd wychodząc obie panie tak były pomieszane i widocznie przerażone, że zaledwie do powozu trafić mogły... Rumińska płakała, Seweryna oczy miała zaiskrzone i gniewne.
Tegoż wieczora pan Bernard, który codziennie na herbatę do pani Balbiny uczęszczał, został bardzo jakoś źle przyjęty... Obie panie były milczące i gniewne.
Seweryna dwa czy trzy razy wychodziła z salonu, a Rumińska na bok wziąwszy młodzieńca, bardzo grzecznie ale stanowczo prosiła go, ażeby nie zbyt często do domu jej przychodził.
— Pan się tylko postaw w mojej pozycyi, rzekła — co to ludzie powiedzą, gdy ja państwu wieczorne schadzki w moim domu będę ułatwiać, nim się rozwodu doprosimy... Jak mnie wezmą złe języki na fundusz, noga u mnie nie postanie.
— Ale miejże pani litość nademną! — ręce składając zawołał Bernard — w mojem położeniu to jedyna pociecha gdy ją ujrzeć, gdy z nią słówko zamienić mogę. Jakże ja wyżyję...
— Wszystko to prawda — rzekła Rumińska — ale i nademną litość państwo miejcie... Zresztą Seweryna sama uzna...
Tu z drugiego pokoju poczęła wołać przyjaciółki.
— Sewerynko, moja droga — rozsądź naszą sprawę.
Nadchmurzona, smutna wyszła z drugiego pokoju piękna pani. Nie była to już dziś ta namiętna, rozkochana Seweryna, której uścisk jedyny, pierwszy i ostatni, czuł jeszcze biedny Bernard — ale kobieta, znękana, znudzona, wystraszona, prawie obojętnie patrząca na swą nieszczęśliwą ofiarę — Bernard stał jak winowajca.
Rumińska ustąpiła zostawiając ich we dwoje... Bernard chciwie rękę po dłoń wyciągnął. Podano mu ją z wahaniem się jakiemś...
— Na Boga — aniele mój! — zawołał — tyleśmy przecierpieli! mamyż tak pozostać w tem położeniu dziwnem, zbliżeni a rozdzieleni. Pani Rumińska z domu mnie wypędza... ty — nie mówisz nic. Rzućmy wszystko — zapomnijmy o ludziach, o świecie, jedźmy ztąd, skryjmy się gdzie chcesz... bądźmy szczęśliwi.
Seweryna słuchała obojętnie... roztargniona, Bernard mówił dalej.
— Nie mamy nadziei ażeby się to zmieniło — po cóż czekać? uciekajmy! jedź ze mną... jutro — dziś...
— Nie mogę, nie mogę — słabym głosem odpowiedziała kobieta — trzeba rozwodu. Taki krok pogorszyłby położenie, zniechęcił więcej jeszcze matkę twoją... Fantecki się zgadza na rozwód, to prawnik, musi się postarać, weźmiemy ślub, a naówczas pójdę z tobą na koniec świata.
Bernard słuchał jakby nie rozumiejąc — wyrwało mu się wreszcie:
— A! ty mnie nie kochasz.
Oczy Seweryny błysnęły.
— Tyś niewdzięczny — odparła — małoż poświęciłam dla ciebie? Widzisz, że cierpię.
Bernard zamilkł.
— Więc nawet widzieć cię nie będę miał prawa?
Seweryna odwróciła się do stojącej opodal przyjaciółki.
— Balbiniu — rzekła — chodź i sądź sprawę naszą.
— Nie potrzebujecie mi jej wnosić, znam ją, weselej nieco podchwyciła gospodyni. Wyrok mój dla obojga będzie może przykry, ale mi go dyktuje wasz własny interes. Nie powiadam ażeby pan Bernard nie bywał... ale niech nie przychodzi co wieczór i nie bawi do nocy...
Szepnęła po cichu do ucha przyjaciółce. Możecie po pięć razy na dzień pisywać do siebie, a jestże co rozkoszniejszego nad taką korespondencyę.
Bernard dopuszczony do ucałowania ręki, wyprosiwszy sobie kilka odwiedzin w tygodniu, musiał wyjść wielce zasmucony... Tego rygoryzmu gospodyni nie pojmował wcale i nie rozumiał ażeby się jeszcze z opinią ludzi rachować potrzebowali.
Wezbranym żalem podzieliwszy się nazajutrz z Grzybowiczem, usłyszał od niego potwierdzenie tej konieczności, aby się od nazbyt częstych odwiedzin wstrzymywał.
Bytność pani Seweryny w domu wdowy i tak już wszystkich prawie od niej odstręczyła.
Uległ pan Bernard konieczności, lecz miłość jego zamiast ostygnąć zwiększyła się tem jeszcze. Pół dnia siedział nad stolikiem i pisał listy, których pani Seweryna czytać nie miała czasu. Na niej wrażenie tej zmiany w losie, widoczniejszem było daleko niż na Bernardzie. Chwilami można ją było posądzić, iż kroku uczynionego żałować poczynała.
Bernard był zawsze jeszcze dla niej aniołem, lecz niektóre wady łagodnego charakteru młodzieńca, teraz ją dopiero uderzały. Nieco szyderskie i sceptyczne usposobienie pani Balbiny, w ciągiem pożyciu z nią, oddziaływało zwolna na towarzyszkę. Seweryna jakoś inaczej zaczynała na świat patrzeć, niż w samotności swej wiejskiej nawykła.
Wdowa nie ujmowała zalet aniołowi, znajdowała go aż nadto pięknym, lecz na mężczyznę za mało energicznym. Nie taiła tego bynajmniej przed przyjaciółką.
— Trochę jeszcze dzieciak — mówiła — dobre to z kościami, i śliczne, żeby go się całusami zjeść chciało, ale — dla mnie, byłby za monotonnym. On by mnie znudził.
Zamiast go bronić, Seweryna milczała.
Narzekała ze swej strony, że znając wielką miłość matki dla jedynaka, zawiodła się mocno na jej sercu i nie spodziewała tak niezłomnego oporu. Przestraszało ją to, że marszałkowa nie ustępowała.
— Ja mu ufam, ja go kocham nad życie — mówiła — on mnie nie opuści — ale ta matka! Ona oboje nas głodem umorzy. Z czego my żyć będziemy.
Bernard nigdy o tem nie pomyślał, dla niego une chaumière et son coeur w najściślejszem wyrazów tych znaczeniu, było prawdą. Pragnął u nóg swojego bóstwa spędzić życie, choćby o chlebie i wodzie.
W kilka dni po przybyciu swem do Żytomierza, nie ukazawszy się nigdzie oprócz kościoła i dziedzińca katedralnego, gdzie ranną oddała wizytę — marszałkowa wyjechała nazad do Stadnicy. Nazajutrz dowiedział się o tem Bernard.
Stary Prozorowicz, który go niegdyś na kolanach wykołysał, który do niego jak do własnego dziecka był przywiązany — ciągnął go ku sobie. Dopóki tam była matka, nie mógł ani pomyśleć się z nim widzieć, teraz zapragnął koniecznie zobaczyć się, pomówić i — jeżeli można zyskać go sobie. Burgrabia, jak mu się zdawało, mógł być wielce pomocnym, jako pośrednik do matki, może jako litościwy kapitalista.
Zdaje się, że Prozorowicz ze swej strony, spodziewał się i przeczuwał odwiedziny Bernarda, że się do nich sam przygotował i żonie dał instrukcyę, jak się w danym wypadku znaleźć miała. Po wyjeździe marszałkowej, choć chłodne już dni nastały, godzinami stał w ganku, poglądając ku miasteczku. Czynny był zresztą wielce, chodził wiele i wywiadywał się, i w humorze jego wielkiego strapienia widać nie było.
Trzeciego dnia po wyjeździe — stał w ganku i spoglądał ku miastu, gdy w dali ukazała mu się postać, którą ze wzrostu i ruchów poznał, niemogąc dojrzeć jeszcze rysów Bernarda. Piękny młodzian złotowłosy, trzymał się zawsze bardzo prosto, chód miał zręczny i żywy, omylić się nie było podobna, bo dwóch tak pięknych i szlachetnie wyglądających w mieście nie było.
Ubierał się przytem nadzwyczaj starannie i miał pewien oryginalny sposób noszenia kapelusza, sobie właściwy, cylinder — to najobrzydliwsze ze wszystkich nakryć głowy, jakie się ludziom wynaleść udało, najnielogiczniejsze i najniewygodniejsze, cylinder u niego siedział na włosach jakoś tak zręcznie i swobodnie, choć nie na bakier, że się stawał znośnym.
Poznawszy kochanego panicza, Prozorowicz, zamiast nań oczekiwać w ganku, umknął natychmiast do pokoju, i żonę popędziwszy do krosienek, bo i ona go już przez okno dostrzegła, sam siadł, w niedostatku innej lektury nad kalendarzem Berdyczowskim, udając wielce w nim zatopionego.
Bernard już mignął przed oknami dworku, a nikt nie ruszył się na jego przybycie — nareszcie drzwi się otwarły i nieśmiało przekroczył próg. Prozorowicz jakby go dopiero zobaczył, wstał z wielkim pośpiechem na powitanie.
Marszałkowicz był zmieszany, widocznie nie pewien jak go tu przyjmą, twarz pełna współczucia starego Burgrabiego, uspokoiła go.
— Drogiego pana mojego! — zawołał...
Poskoczyła i Burgrabina z drugiej strony z wielką czułością.
Bernard nie wiedział od czego zaczynać — bał się starego.
— Dziękuję kochanemu Prozorowiczowi że mnie choć przyjmuje — rzekł — mogłem się spodziewać, że mnie już na próg tego domku stąpić nie będzie wolno.
— Do nas, pan marszałkowicz zawsze i drzwi i serca znajdzie otwarte — zawołał burgrabia. — My się tam do innych spraw nie mieszamy...
— A! mój drogi panie Prozorowicz, wszak wiesz wszystko? Szczęście i nieszczęście moje — mama...
Prozorowicz minę zrobił neutralną.
— Widzi pan — rzekł — starzy na te okoliczności zapatrują się inaczej niż młodzi — to darmo.
— A wy? — spytał Bernard — i wy mnie potępiacie?
Burgrabia się zamyślił.
— Ja — nie — ja mam szczere dla pana współczucie — odparł — nieba bym mu przychylił. — Samemu się też młodym było... Krew nie woda!
Tu spojrzał znacząco na żonę, która powoli mopsa z sobą prowadząc, wyszła.
— Niechno pan siada — dodał — proszę pana marszałkowicza.
Bernardowi to przyjęcie uprzejme otworzyło serce, Prozorowicz, który — niemal do rodziny należał — mógł mu być pomocnym wielce — wyciągnął więc rękę ku niemu.
— Kochany burgrabio — rzekł z uczuciem, obejrzawszy się, że zostali sami — radź ty mi! Znasz mamę, — wiesz moje położenie, bo już ci ludzie o tem mówić musieli — co tu czynić?
Co czynić!
I ręce załamał.
Prozorowicz jak żółw w skorupę, schował nieco głowę w kołnierz od kapoty, pochylił ją, ręce rozpostarł.
— Trudna bo to rada z naszą marszałkową — rzekł — bardzo trudna — a widzi kochany pan Bernard, krzywo sprawa stoi. Kobieta mężatka, rozwód, gadanina... ludzie — języki.
Wziął się za głowę. — Marszałkowa taka surowa w tych sprawach, pan wie... Cośmy się to naprosili o Paciorkowskiego, którego raz tylko przydybała, że oknem do garderoby zaglądał, a tak, za to, tylko za to, że o mroku chadzał pod okna panien, dostał dymisyę.
Bernard głowę spuścił.
— Ale ja tę kobietę kocham, ona mnie, ja ją nad życie kocham... pan burgrabia nie wiesz...
Prozorowicz nie dał mu dokończyć.
— To ja wiem wszystko... tak jest, tak jakbym wiedział. Miłość musi być okrutna, kiedyście państwo dla niej tak szalony krok zrobili.
— Matka się przekona — ja zniosę dla niej wszystko: głód, nędzę...
— I to ja wiem — przerwał burgrabia — byle tylko ona ze swej strony równie była wytrzymałą.
— To anioł! — krzyknął Bernard.
— A no! niech i tak będzie — anioł, ale głodny i bez sukienki nie wytrwa on długo...
— Ona mnie kocha!
— A czemużby takiego jak wy kawalera kochać nie miała! — zawołał Prozorowicz — dziwowałbym się, żeby inaczej było.
Zamilkli oba. Prozorowicz ręce włożył w kieszenie od kapoty i chodzić zaczął zamyślony.
— Ja oto szukam środków, żeby jak zmiękczyć panią marszałkowę — rzekł cicho.
Wybyście sami przyczynić się mogli.
— Ale! gdzie zaś — zawołał burgrabia — ja! alboż nie probowałem! Tylkom się na burę naraził. Tu trzeba kogoś innego, coby umiał sprawę serdeczną poprowadzić delikatnie a umiejętnie.
Nagłe zwrócił się, jakby jasna myśl głowę mu opromieniła.
— A gdyby panna Anzelma?!
Bernard nie dał znaku życia.
— Jakto! — spytał obojętnie — panna Anzelma...?!
— A no! już ja wiem co mówię, ale trzebaby rady mojej posłuchać jak doktorskiej, punkt w punkt się jej trzymając...
Złożył rękę misternie... i popatrzył na zdziwionego Bernarda.
— Niech mnie pan posłucha dobrze, z uwagą, i przyrzecze — punkt w punkt...
Marszałkowicz patrzał coraz bardziej zdumiony — burgrabia usiadł przy nim.
— Wysłuchajcież mnie z uwagą — począł — panna Anzelma jest najbliższą krewną waszą, można powiedzieć niemal, żeście się państwo wychowali razem, dopóki ciocia Turska jej nie wzięła i nie zajęła się dokończeniem edukacyi... Pan jesteś z nią jak z siostrą.
— Tak, ale ona od lat trzech wychowywała się za granicą i ja jej nie widywałem wcale — w tym wieku kobiety tak się zmieniają, że nie wiem czybym ją poznał.
Rozśmiał się Prozorowicz.
— Ale!... poznasz ją pan... i ona pana — Anzelmę nasza pani kocha jak córkę... przez nią można dokazać rzeczy nadzwyczajnych!!!
— Ale to dziecko! — zawołał Bernard.
— Piękne dziecko lat blizko osiemnaście...
Bernard ramionami ruszył.
— Przecież panience takiej młodej w taką sprawę nawet się wdawać nie wypada... i cóż ona może..
— A kiedy marszałkowicz wyrokujesz niechcąc mnie wysłuchać — rzekł urażony Prozorowicz. — Racz pan mnie posłuchać... Pannie Anzelmie nie trzeba mówić nic, nie trzeba jej o to prosić... Ona i ciocia Turska jak pana będą widywały często, jak poznają żeś pan nieszczęśliwy, cierpiący, jak marszałkowicz zyszczesz sobie protektorkę w Turskiej... zobaczysz! nawrócą i mamę, kobiety jak farmazony, mosanie — między sobą najlepiej wiedzą jak do siebie przemówić.
Uchowaj Boże, abyś pan rozwodził przed niemi żale... to nawet nie wypada... ale trzeba bywać, zbliżyć się, nadskakiwać — a reszta sama przyjdzie.
Prozorowicz silił się na te argumenta, choć widać było że sam pono w ich siłę nie wierzył i że one mu tylko — tak, na coś były potrzebne. Bernard słuchał go, bo tonący brzytwy się chwyta.
— Mój kochany burgrabio, gdzież Anzelma i Turska, na wsi?
— Nie — tu — tu na całą zimę najęły mieszkanie, bo jeszcze pannie Anzelmie coś do muzyki braknie i chce tu brać lekcye... Turska tu i ona! Juścić samo pokrewieństwo choć dalekie, i stosunki nakazują tam nietylko być, ale bywać i to często — często...
Przez Turską i pannę Anzelmę skruszymy mamę — zobaczycie...
Niedowierzająco jakoś słuchał Bernard, ale się nie sprzeciwiał...
Spytał o mieszkanie Anzelmy i pani Turskiej — a potem nieśmiałe rzucił pytanie, czy one z panią Balbiną Rumińską się nie znały...
Prozorowicz głową potrząsł.
— E! — rzekł — o tej znajomości nie ma co i mówić — dziś z Rumińską nie pozna się nikt, z powodu że tam pani Fantecka mieszka, a do tej się nikt nie zbliży, póki rozwodu nie będzie.
Mówili tak długo jeszcze. Prozorowicz wracał uparcie do swej myśli, iż nie było rady tylko zyskać panią Turską i pannę Anzelmę. Bernard zwolna dał się zyskać dla tej myśli i przyjął ją.
— A już ja ręczę — że powoli się wszystko ku lepszemu obróci — zakończył burgrabia.
Zamyślony, po blisko godzinnej rozmowie, wyszedł ztąd Bernard i powróciwszy do mieszkania, ponieważ tego dnia nie miał pozwolenia bóstwa swojego oglądać, postanowił wieczorem odwiedzić panię Turską i kuzynkę Anzelmę. Ubrał się cały czarno, co mu do jego złotych włosów ślicznie przypadało i — przybrawszy postać żałobną — poszedł do wskazanego sobie domu.
Panna Anzelma, jak mówił burgrabia — wychowywała się niegdyś w domu marszałkowej. Była to sierota, którą oboje rodzice obumarli w dzieciństwie; dziedziczka znacznego majątku; śliczne dziecię, którem się nie było komu zająć, dopóki pani Turska, krewna też marszałkowej i panny Anzelmy, miała własne dziecko... Marszałkowa zajęta synem i jego wychowaniem, nie sądziła by podołać mogła zajęciu się losem sieroty. — Miała już lat około trzynastu panienka, gdy ciocia Turska, której dzieci poumierały, zaofiarowała się wziąć ją jakby za własną córkę...
Długo Anzelma nie mogła się oswoić z myślą porzucenia Stadnicy, przybranej pierwszej matki — i tego domu, który za rodzicielski uważać była nawykła. Ale miła, dobra, przywiązująca się i bardzo zręczna ciocia Turska potrafiła ją sobie pozyskać. Pojechała więc z nią i odtąd była z nią razem w kraju i za granicą, pod jej okiem spędziwszy pięć lat tych, w których się dusza młoda rozbudza do życia.
Anzelma, gdy opuszczała Stadnicę i żegnała braciszka Bernardka, którego imię wymawiała trochę dziwnie, bo żadnego r, nigdy dobitnie i wyraźnie nie umiała wymówić — zastępując je miększem hh, — była już bardzo miłą i ładniuchną dzieweczką. Oczki miała czarne, ciekawie patrzące, jakby zdumione zawsze i nastraszone, buzię do zbytku malutką i niby ściągniętą... czoło zamyślone... Zwykle miewała minkę poważną, ale gdy ją co dobrze rozśmieszyło, z tego posępnego buziaka nagle wyrywał się śmiech dźwięczący jak piosenka.
Staranne wychowanie pani Turskiej, niepospolitych darów umysłu i przebiegłości wielkiej kobiety, zrobiło z Anzelmki cudo. Wyrosła śliczną, rozumną i pełną nieopisanego wdzięku...
Pani Turska, która podobno żyła w młodości z dosyć burzliwemi pasując się losami, dotknięta nie jednym zawodem i boleścią wyniosła z przeszłości zapas doświadczenia wielki i pogląd na świat chłodny, niezbłagany, ale trzeźwy i sprawiedliwy.
Była to osoba teraz już pięćdziesięcioletnia blizko, ale zdrowa, silna, świeża, mimo doznanych cierpień temperamentu żywego i wesołego. Straciwszy własne dzieci, owdowiawszy wcześnie po raz drugi, przywiązała się do Anzelmki jak do córki, — wychowanica też odpłacała jej wzajemnością.
Turska z marszałkowa były w najczulszej przyjaźni, choć się ich charaktery na pozór nie godziły. Pani Znińska była surową, poważną, nieco w sobie zamkniętą i zasad niewzruszonych. Turska wesołą, otwartą (ale z pomiarkowaniem) — pobłażającą wielce i nie biorącą małych rzeczy za zbyt ważne. Przeciwnie starała się raczej zmniejszać rozmiary i znaczenie tego co ją i drugich spotykało. Te dwa charaktery różne niby, doskonale z sobą harmonizowały.
W czasie teraźniejszego pobytu w mieście, marszałkowa z Turską, po dwa razy na dzień się widywały, biedna matka potrzebowała na łono przyjaciółki wylać swój ból i trwogę. Anzelmce ukryto nieszczęśliwy krok Bernardka...
Zgryzła się pani Turska także, chociaż nierównie mniej tragicznie to wzięła niż marszałkowa, starała się jej dodać męztwa i pocieszyć. Tajemnym planem i najulubieńszą myślą pani Turskiej było zawsze Bernardka z Anzelmą ożenić... Marszałkowa ani przyjmowała jej, ani odrzucała. Kochała Anzelmę, ale nie chciała synowi radzić ni odradzać, gdzie szło o stanowczy krok w życiu. Opór jaki mu stawiła z powodu pani Fanteckiej pochodził ztąd, że rozwód uważała za bezprawie, zerwanie węzłów małżeńskich za występek, a kobietę płochą za nieszczęście dla domu, dla przyszłości syna.
Przybywszy do miasta, marszałkowa poruszyła wszystkie sprężyny, wszelkie wpływy, ażeby rozwodowi przeszkodzić. Otrzymała to zapewnienie od władzy duchownej, iż w najostateczniejszym razie, chyba seperacya tylko nastąpić może.
Turska chodziła jak przybita zachwianiem tego, co jako najmilszą nadzieję swą pieścić była nawykła.
Zdawało się jej, że Anzelmka z nikim nie może być szczęśliwą tylko z Behhnahhdkiem, i nigdzie indziej jak w Stadnicy, gdzie pierwsze lata dzieciństwa spędziła...
Wszystko to rozbijało się o tę nieszczęśliwą, a jak ona zwała, głupią miłość młodego chłopca, dla tej awanturnicy.
Anzelmka nie wiedziała o niczem, a nawet o tem, że Behhnahhdek, którego niecierpliwa była zobaczyć po trzech latach rozstania, znajdował się w mieście.
Taki był stan rzeczy, gdy po wyjściu ze dworku Marszałkowicza, burgrabia co najśpieszniej wdział nową kapotę, porwał kij i czapkę i pobiegł do pani Turskiej. Zadyszał się biegnąc stary. Właśnie śniadanie podawano, gdy nadszedł: lokaje go wpuścić nie chcieli, ale się wdarł przebojem...
Pani Turska zobaczywszy go, aż krzyknęła z podziwu, bo nie widziała go dawno, a z miny domyśliła się, że w odwiedziny darmo nie przyszedł. Ona i Anzelmka miały rozpocząć śniadanie, gdy się zjawił. Zaproszono go na nie.
— Bardzo pani Chorążyni dziękuję, odezwał się Prozorowicz (bo tak ją, tytułowano po drugim mężu) — ale ja tu wódki nie widzę i tej pewnie w całym domu nie ma... a przytem mam interes pilny do chorążyni...
— Wódki u nas nie ma — rozśmiała się pani Turska, ale dobrego wina kieliszek się znajdzie, bośmy zagranicą do niego nawykły. Wypij, zakąś, potem, my też długo nie zajadamy. Anzelmka siędzie do fortepianu, a ja z panem pójdę pomówić.
Domyślała się łatwo, że iść musiało o sprawy Stadnickie. Anzelmka nakładła na talerz staremu co było, poprzysuwała mu potrawy, uśmiechnęła się i Prozorowicz wypił wino, zjadł, a nawet się rozchmurzył. Namówiono go na drugi wina kieliszek, protestował jak zwyczajnie — czy nie będzie za wiele, jednak wypił. Turska, której było pilno, dokończyła śniadania prędko, i gdy w salonie rozlegały dźwięki fortepianu, poszli do gabinetu na rozmowę. Burgrabia był wielce ożywiony.
— A wie pani chorążyna, co mnie tu sprowadziło...
— A! już ty mi nie mów — przerwała, pewnie o Bernardka idzie i o moją kochaną Marszałkowę.
— Tak, ale pani nie zgadnie o co i jak... Niechno chorążyna posłucha. Chłopcu się tak zgubić dać nie można, ale chcąc go ratować, trzeba umieć...
Uderzył się palcem w czoło...
— Ja mam sposób... Krótko, węzłowato, wyperswadowałem mu, że dla przebłagania matki, nie ma jak sobie panią pozyskać i Anzelmkę... ale — zważ no, chorążyno... chytro postąpiłem. Nie o to mi idzie wcale, abyście się za nim wstawiały, lecz żeby się zbliżył znowu do Anzelmki... E! e! zobaczy pani... to mój system! Klin klinem! jak Boga kocham. Niech się to tylko pociągnie — z pomocą Bożą i ludzką, wyratujemy go i z Anzelmką ożenimy,
Turska zawołała.
— Człowiecze! co mówisz! i o mało mu się na ramiona nie rzuciła. Burgrabia ją pocałował w rękę.
— Dobrodziejko! chorążyno — my dwoje starych weźmy się za ręce — a zobaczycie, że — klin klinem wybijemy!
Śmiała ta myśl dosyć się podobała chorążynie. Burgrabia oznajmił jej, że już, (tak się wyrażał) Bernardka nabechtał, aby jak najczęściej bywał u pani Turskiej.
— Pani chorążynie dobrodziejce — w ręce go oddaję — dodał — nie może być, żeby ta świeża, śliczna, niewinna panieneczka, która go już kocha jak brata, nie odniosła zwycięztwa nad fertyczną tam jakąś panią Fantecką.
Tę wiarę w potęgę panny Anzelmy nie zupełnie podzielała pani Turska, lecz sama myśl tak się jej uśmiechała, że nad uskutecznieniem jej pracować była gotową. Rozeszli się tedy radzi z siebie, a na twarzy cioci Turskiej tak widocznem było rozpromienienie, że u obiadu Anzelmka je spostrzegła.
— Ciocia była przez kilka dni czegoś taka zbiedzona. że aż mi jej żal było... przecież dziś, musiał Prozorowicz przynieść jakąś dobrą nowinkę, bo widzę promyk na czole... kocham za to burgrabiego.
Turska pocałowała ją w czoło...
— A wiesz, rzekła — że i to mnie trochę rozweseliło, bom się dowiedziała, że Bernard tu przyjechał — pewnie u nas będzie.
Dziewczę się zarumieniło...
— A! to doskonale! zawołała — takam ciekawa, jak wyrósł na poważnego człowieka. Ale na miły Bóg, ciociu, co ja włożę, ażeby mu się wydać starszą... Trzy lata temu miał mnie za dziecko... chcę mu się teraz pokazać... w całej dojrzałości mojej. Mówiono o Bernardzie do wieczora. Anzelmka ubrała się w suknię czarną, a której-że kobiecie w czarnem nie pięknie? Przypięła tylko na usilne proźby cioci kokardki pąsowe. Obie miały nadzieję, że Bernasia zobaczą. Przygotowano się z herbatą.
Gdy w przedpokoju usłyszano kogoś przybywającego, Anzelmka się cała zarumieniła. Nie omyliło ją przeczucie; wszedł Bernard, ale blady, smutny i tak jakoś wyglądający onieśmielonym a biednym, że się Anzelmka nastraszyła. Ciocia Turska wzięła go zaraz na stronę.
— Kochany panie Bernardzie, o tej twojej nieszczęśliwej awanturze przed Anzelmką — ani słowa; zaklinam. Ona nie wie i wiedzieć nie powinna.
Bernardowi trudno było bardzo nie mówić wcale o tem czem żył i co brzemieniem wielkiem na sercu leżało — ale musiał być posłusznym.
Siedli więc, jak za dawnych czasów do rozmowy o Stadnicy, o dziejach przeszłości, o sobie.
Bernard zdumiony był równie pięknością kuzynki, którą nazywał siostrzyczką, jak ona jego bladością i smutkiem. Anzelmka nie zmieniła mu się nic a nic, ale rozkwitła, dojrzała była w całym blasku dziewiczym. On, wydał się jej zestarzałym i czegoś tak nieszczęśliwym, iż serdeczne w niej obudził współczucie. Turska, z wielką zręcznością zająwszy się gospodarstwem zostawiła ich — trochę samych.
— Czy Bernardek — a raczej pan Behhnahhd nie chory? zapytała kuzynka. Czego jesteś tak mizerny i taki smutny?
Nie mogąc się przyznać do prawdziwej przyczyny smutku, Marszałkowicz odpowiedział ni to ni owo. Anzelmka zaczęła go bawić tem co ją bawiło samą — muzyką, nowościami książkowemi, wspomnieniami krajów, po których z ciocią podróżowała i w których przebywała... Bernard słuchał, ale myślą był gdzie indziej.
Jednakże to szczebiotanie, ten głosik, który mu szczęśliwsze lata przypominał, tak żywo poruszył go i rozrzewnił... Anzelmkę uderzało, iż wszystko, nawet najweselsze myśli, w nim się odbijały jakąś tęsknotą i zwątpieniem.
— E, panie Bernardzie — zawołała w końcu — ja pana takim zamyślonym i smutnym nie lubię... Musiałeś się tu sam jeden znudzić... tu słyszę nie ma towarzystwa... ja pana biorę w kontrybucyę... i rozruszam...
Nieprawda ciociu — my pana Bernarda musimy z tej melancholii uleczyć...
— Koniecznie — dodała Turska — ale na to potrzeba kuracyi bardzo scisłej... i codziennego oglądania pacyenta. My tu także tak jak same, bo do nas mało kto przychodzi... Więc proszę, jak najczęściej.
— Co najmniej dwa razy na dzień! podchwyciła Anzelma — a tak!
Bernard się uśmiechnął, wymawiając się jakiemiś interesami.
— Ale jakież kuzynek możesz mieć interesa... jeśli jakie są — to Prozorowicz je ułatwi.
Chociaż zawsze zamyślony i nie swój, Bernard pod wpływem wesołego humoru cioci Turskiej i ożywienia Anzelmy, trochę o swojem cierpienia zapomniał.
W jakimś przestanku, Turska od niechcenia, zwróciła jego uwagę na Anzelmkę, że tak wypiękniała i tak się stała wdzięczną i miłą. Wszystko to Bernard przyznał chętnie. Wieczór zszedł mu nadspodziewanie prędko i daleko lżej niż na samotnem narzekaniu i pisaniu listów do Seweryny... która na długie jego poetyczne posłania, odpowiadała rzadko krótkiemi, od niechcenia nakreślonemi kilką słowami.
Zaproszony na jutro, Bernard wyszedł wprost do domu. Wieczór był już późny... Droga mu wypadała do mieszkania nie koniecznie około dworku pani Rumińskiej, skierował się jednak umyślnie tamtędy, aby choć powietrzem tej uliczki odetchnąć przy której żyło bóstwo jego. Okiennice były jeszcze niepozamykane, światło widać było w oknach. Bernard dobrawszy sobie szparę w parkanie, mógł dojrzeć w salonie pani Balbiny zebrane towarzystwo, między innemi Grzybowicza, żywo i z zajęciem rozmawiającego z jego panią. Pani Seweryna twarz miała wypogodzoną, tryumfującą i wcale się nie zdawała strapioną i smętną — z powodu oddalenia Bernarda. Tęsknoty nie widać było na jej anielskiem obliczu, śmiała się ząbkami białemi do adwokata.
Zazdrość trochę ścisnęła mu serce ale wprędce uczuł się winnym, niesprawiedliwym i śmielszym. Poszedł więc odrywając oczy od tego widoku, do siebie i tam siadł zaraz pisać do... Niej.
Urywek tego listu najlepiej stan ducha jego odmaluje...
— Wracam drżący do tego pustego mieszkania do tej klatki samotnej... oczy mam jeszcze ożywione twoim obrazem. Widziałem cię... podkradłem się aby się napaść widokiem twojego anielskiego oblicza. I widziałem je jak się śmiało wesołe, obojętnemu jakiemuś człowiekowi, w chwili gdy mnie się krwawemi łzami płakać chciało.
O mój aniele... jakże to nieprzeżyte długie, wiekowe są te dnie, w których ja widzieć ciebie i z tobą być nie mogę. Nie! ty tego jak ja nie czujesz, ty, jak ja nie tęsknisz, ty, jak ja, nie kochasz. Ale i ta jałmużna serca, jaką mi dajesz starczy dla mnie i szczęścia mojego, któż wie? gdybyś więcej mi go dała, czybym je mógł przeżyć! Ja szaleję gdy myślę o tobie... a nie myśleć nie mogę...
Sewerynko... aniele mój! do jutra... Godziny, minuty, sekundy liczyć będę; padam u stóp twych!! i. t. d.
W tym tonie, przez cztery stronnice, lirykę wyśpiewał miłosną pan Bernard i nie było mu tego dosyć, dołożył jeszcze pół ćwiartki nie wypisawszy swej duszy... zawsze znajdując, że mu coś nadzwyczaj pilnego i ważnego do powiedzenia pozostawało.
Męczył się słodko biedny młodzieniec, gdy tym czasem na miłość jego zewsząd czyhały zasadzki. Najstraszniejsze groziły mu ze strony Prozorowicza, który raz wpadłszy na tę myśl, że klin klinem wybić trzeba było, o rozmaitego rodzaju kliny się starał. Prozorowicz chociaż nie zajmował się urzędownie ani interesami Stadnicy, ani żadnemi innemi, choć prawnikiem nie był, miał tę starą szlachecką znajomość prawa, bez której dawniej nikt się nie obchodził. Obywatele ze wsi, gdy kogoś trzeba było coby interesów sumiennie i gorliwie dopilnował — mijając adwokatów z powołania, udawali się do Prozorowicza. Misyą jego było nudzić i dokuczać. Spełniał to tak sumiennie, iż wiele spraw nieraz przyspieszono dlatego tylko ażeby się go pozbyć. W razie pilnym chodził po sześć razy na dzień, siadywał godzinami, łapał ludzi na ulicy, a czatował na nich w ganku. Była to najstraszniejsza egzekucya w świecie. Brał sobie za punkt honoru dojadać tak, że sam widok jego przerażał tych, co mu na pastwę dani byli.
W prawdzie poczciwy starowina nie miał nic więcej do roboty, nad amatorskie owo dopilnowanie spraw mu powierzonych i łagodne sprzeczki z jejmością, która zaczynając płakać rozbrajała go natychmiast, po czem następowała najczulsza zgoda i miłość.
Do Prozorowicza z prośbą o dopilnowanie interesów udawali się najrozmaitsi ludzie, a obywatelstwo na okół, aż po za Berdyczów i Dubno znało go i kochało. Otrzymywał za te małe przysługi, zające, sarny, powidła i inne tego rodzaju podarki, które jejmościną spiżarnię zaopatrywały.
Dnia tego właśnie gdy od cioci Turskiej powrócił Prozorowicz, jeszcze do domu nie doszedł, gdy zobaczył spiesznym krokiem ku dworkowi dążącego mężczyznę młodego, zwracającego na siebie oczy przechodniów. Był to znajomy mu dobrze pan Pius Solecki. Historya tego człowieka dosyć ciekawa, znaną była dobrze Prozorowiczowi, w którego oczach wyszedł cudem na człowieka. Początki jego były nader skromne, sierota ubożuchny, acz prawdopodobnie szlachcic, chodził do połowy szkół czyszcząc buty paniczom. Z nauki szło mu tępo, od trzeciej więc klasy począł się starać o kondycyą i poszedł w Czudnowszczyznie gdzieś służyć za pisarza. Tu go wojującego z dziurawemi butami i niecałym surdutem, spotkało całkiem niespodziane szczęście. Jakiś Solecki w Owruckiem, który się spekulacyami i skąpstwem dorobił olbrzymiej fortuny, a o którym Pius ani wiedział, zmarł bezdzietnie i bez testamentu. Nader zręczny prawnik złapał owego pisarza prowentowego obiecując mu sukcessyę za pewną umówioną kwotę dosyć znaczną. Pius, który butów nie miał, zgodził się na wszystko i prawnik per fas i nefas dowiódł najbliższego pokrewieństwa, tak że miljonowa fortuna dostała się ubogiemu, jakby z nieba spadła. Prawda to czy nie, ale ludzie utrzymywali, że Pius tak był zręczny, iż prawnika małem czemś wykwitował, doszedłszy do majątku.
Taka z dnia na dzień zmiana położenia mogła głowę zawrócić, i w istocie prostaczek nasz upił się swojem szczęściem. Nie dosyć na tem, trzymał na loteryi i wygrał wkrótce potem wielki los, tak, że ludzie zwali go nieinaczej, jak „dzieckiem szczęścia.“
To dziecko szczęścia nie miało teraz lat trzydziestu a wyglądało butno, trochę śmiesznie zamaszysto i chciało uchodzić za wielkiego człowieka.
Wykształcenia miał pan Pius bardzo mało, ale na sprycie mu nie zbywało, wyglądał więc dosyć pociesznie — ale reputacya oryginała i wielkie pieniądze naprawiały i dosztukowywały co brakło. Niezmiernie próżny Pius chciał uchodzić za potomka znacznej rodziny, za wielkiego pana i za kogoś co ma stosunki w świecie i t. p. Parł się do najpierwszych salonów i dla próżności gotów był choćby najwięcej poświęcić. Strój, mowa, mina, wszystko w nim wydawało nieokrzesanego człowieka, nadrabiającego fantazyą.
Lecz powierzchowność miał dosyć przystojną, twarz nieszpetną — i miljony!! Przyjmowano go więc, ogrywano, śmiano się z niego, a matki mające na wydaniu córki myślały tylko, czy by z niego nie można przyzwoitego zrobić człowieka.
Robił fortunę! nie był stratny, a tak już bogaty!
W chwili gdy go Prozorowicz zobaczył, szedł wyelegantowany jak zwykle... Głowa ufryzowana okryta była cylindrem, który (wedle nie naszego ale Prozorowicza wyrażenia) świecił się jak psu nos — na szyi niebieski krawat spięty ogromną śpilką brylantową, surducik jakiegoś trawiastego koloru, na ręku jednem rękawiczkę prawie czerwoną, a drugą obnażoną dla ukazania massy pierścieni zakrywających całe palce. Laska którą niósł miała gałkę złocistą sadzoną turkusami i rubinami. Nie mówię już o łańcuchu od zegarka z medaljonem olbrzymim i dewizkami drogocennemi. W tym stroju dążył do Burgrabiego, którego zobaczywszy w poprzek ulicę przeszedł aby powitać starego.
— Panie Burgrabio — dobrodzieju! na rany pańskie — ja do was lecę...
— A cóż to pana Piusa prowadzi?
— Ten bestialski interes z żydem o las — toż mi wytnie wszystko jeźli Pałata nie wyda spiesznie dekretu! Na miłość Boga! oddałem sprawę P.... a ten wiersze pisze i literaturą się bawi... dozwoli mnie puścić w trąbę, nie dopilnuje, jeźli wy mu na kark nie wpadniecie... Burgrabio! ratuj!
— Ale ba — przerwał Prozorowicz — oddajcie interesa komu innemu nie poecie.
— Będzie gorzej jeszcze, bo ten choć ślamazarny, przynajmniej uczciwy — a drugi mnie żydowi sprzeda i las przepadnie. Idzie tylko o to żebyście P..... nie dali pokoju.
— Dobry jesteś... albo to mały zachód, będzie mi jeszcze swoje poezye czytał!
— Dla mojej przyjaźni...
To mówiąc Prozorowicz wprowadził go do dworku, mops zaszczekał, a mała fertyczna Burgrabina zaczęła witać gościa. Miała zaś słabość do niego, może dla tego, że bez butów niegdyś widziała...
Burgrabiemu coś musiało na myśl przyjść, bo o ile zrazu się opierał niby, potem zaraz złagodniał dla Piusa. No — no, pomówimy o tem, rzekł, siadajcie proszę.
Pius siadł nie kładnąc kapelusza, nie rzucając laski i rozparł się, jak jeden z Marszałków powiatowych, którego często widywał... Miał zamiar w tej dziurze u Prozorowiczów zabawić jak najkrócej, ale zrywać się zbytnio nie wypadało.
Burgrabia choć miljonowego dziś pana, traktował zawsze jak niegdyś pisarza prowentowego poufale.
— Co się tyczy procesu waszego z żydem, rzekł, i P.... i ja dopilnujemy... bądźcie o to spokojni, ale, powiedźcie no mi, panie Piusie — hm? Pan Bóg fortunę dał, liczko niczego, twarzyczka też, w głowie nie źle, co waść z tem wszystkiem robić myślisz? Cóż? tak na perebendiowaniu życie strawić? hę?
— Jakto? zapytał Pius czerwieniąc się.
— Toż waćpanu lat albo trzydzieści, lub z okładem? hm?
— A no? i co z tego?
— Nie myślisz się żenić? Tożbyś z taką fortuną mógł przecie znaleść żonkę niczego... i stosunki w świecie zawiązać, gdy teraz sam jesteś jak palec...
— Albo mi to źle, ruszając ramionami! rzekł Pius. Gdyby mi się która bardzo podobała... a no...
Prozorowicz głową pokiwał. Znał próżność człowieka. Pochodził po pokoju i odwrócił się niby obojętnie.
— Jedna była na całą gubernię piękna co się zowie kobieta... nieszczęśliwa z mężem... którąś waćpan nieuśpieszył mu odmówić... i nasz marszałkowicz ją zacapi...
— Kto? Fantecka! zawołał Pius — a słyszałem! awantura! awantura! — lecz czy istotnie tak była piękna?
Waćpan nie wierzysz? zawołał Burgrabia udając uniesienie — ha! malarze z Włoch przyjeżdżali ją konterfechtować! Mówią, że w Europie drugiej takiej nie ma. Fantecki nie wart jej był. Taka żona to się takiemu jak wy miljonowemu należała. Dopierobyś dom otworzywszy całej gubernji zaimponował.
Pius słuchał — w istocie trafiło mu to do przekonania, milczał. Prozorowicz mówił dalej.
— Nasz panicz skromne chłopię... dla niego to lękam się czy nie za wielka pani? Kobieta z gustem... kobieta z głową, a co pierwsza rzecz w kobiecie, że mospanie jakby jaka Wenus piękna!
— Nigdym jej w życiu nie widział — szepnął Pius...
— Choć to już po harapie, ale gdybyś był ciekawym, zajrzyj do pani Rumińskiej, ona słyszę u niej mieszka. Ludzie drzwi oblegają żeby tylko zobaczyć! Każdy wychodzi oczarowany...
— Rumińską to i ja znam... bo i to niczego wdówka, dosyć mi się też podobała — ale tam Grzybowicz częsty gość i pono dobije targu.
— Gdzie? co? Grzybowicz! ona za niego nie pójdzie, zbyt wysoko patrzy... Dla ciekawości samej, gdybym na miejscu waćpana był, poszedłbym to cudo obejrzeć...
Burgrabia począł wszelkiemi możliwemi sposobami nabijać głowę tą pięknością Piusowi, nastając na to, że jemu dla prozopopei takiej właśnie żony było potrzeba... Nieznacznie też w to bił, że choćby nadaremnie wejść w szranki z marszałkowiczem, Soleckiego by podniosło, a cóż dopiero — odsadzić go!!
Próżnemu człowiekowi myśl ta zajechała mocno do głowy. Gdy wpół godziny potem ze dworku wyszedł, zamiast się na wieś wybierać, postanowił zostać jeszcze w mieście i pójść choć zajrzeć do Rumińskiej. Trafem był to właśnie wieczór, gdy Bernardowi znajdować się nie było wolno. Ubrawszy się we wszystkie swe klejnoty, wdziawszy lakierki, najświeższe rękawiczki, ufryzowawszy się, uperfumowawszy o godzinie pół do ósmej, był już a drzwi wdowy.
Pani Rumińska sama nie była od tego ażeby Soleckiego zagarnąć pod swe panowanie... przyjęła go więc dosyć wdzięcznie.
Seweryny w pokoju nie było — nieodstępny tylko Grzybowicz bawił się z małą Julka na boku.
— Nagotuj się pan, szepnęła wdowa — na słońce które tu wkrótce w saloniku zabłyśnie, będziesz miał honor widzieć u mnie panią Fanteckę... ale to owoc zakazany... bo już ją sobie Bernaś Zniński odkochał. Proszę do niej słodkich oczek nie robić.
Pius się uśmiechnął, ciekawy był okrutnie — zaczął mówić żywo o czem innem, oka jednak ze drzwi nie spuszczał. Pani Seweryna jakkolwiek rozkochana w swoim aniele, w czasie gdy go pod ręką nie miała chętnie przyjmowała hołdy prostych śmiertelników, lubiła kadzidło i wychodziła da saloniku zawsze strojna bardzo i wymuszonego teatralnego wdzięku pełna.
Pius czekał z natężoną ciekawością.
Gosposia potrzebując wyjść na chwilę zostawiła go z Grzybowiczem i Julką, a sama wbiegła do bocznego pokoju do Seweryny.
— Wiesz, serce, zawołała — kto mnie dziś zaszczycił swą bytnością, nie ręczę czy nie przez ciekawość aby ciebie oglądać — oto nasz Krezus Wołyński, bogacz... pan Pius Solecki. Ba! Za tego wyjść której się uda będzie szczęśliwą. Chłopak nie brzydki, prosty, głupiuchny, da sobą pokierować, familji nie ma (a to także wielka rzecz!) i — milijony! To dopiero Eldorado!
Pobiegła to powiedziawszy — a pani Seweryna, która już miała wychodzić do salonu, wróciła czegoś do zwierciadła jeszcze — spojrzała w nie, czemś ciemnem oczy do koła potarła dla nadania im blasku, poprawiła włosy, narzutkę.... i dopiero uznawszy się w całym majestacie wdzięku — powoli wysunęła się do salonu, poważna, smutna — istotnie zachwycająca...
Pan Pius, który dotąd najwięcej widywał Ekonomówien różowych na grubych nogach fundamentalnie osadzonych, z rękami jak pracze, zobaczywszy to zjawisko piękne jak widzenie senne — osłupiał. Wstał pomieszany, dał się zaprezentować nie śmiejąc się odezwać — słowem po raz pierwszy w życiu miał jakieś niby objaśnienie ideału...
W duszy sobie powiedział językiem ex-pisarza prowentowego. A! niech że ją czarci porwą, jaka piękna!! Oka z niej nie mógł spuścić.
Która kobieta nie wie o wrażeniu jakie czyni? Pani Fanteckiej podobał się ten wyraz bałwochwalczej czołobitności, który trochę głupowata twarz Piusa tak dobitnie na sobie nosiła...
Przypadek zdarzył, że ją posadzono przy Krezusie. Zaczęła do niego dobrotliwie mówić o pogodzie, o jesieni, o błocie i pyle w miasteczku, ale głos jej czarował. Pius przejęty śmiał się i pokazywał wcale piękne zęby białe... Seweryna znalazła go przystojnym. Nie uszło jej uwagi, że miał na palcu solitera ogromnego, który świecił jak gwiazda, jeszcze większy turkus masiw oprawny w złoto i rubin prawie jak gołębie jaje...
Przypatrzyła się jemu i jego klejnotom z uwagą wielką. Zaczęła się mowa o kwiatach, które pani Seweryna lubiła bardzo, poczęła się uskarżać, że w miasteczku takiego bukietu jak u braci Bardetów albo u Hosera... nigdzie i za nic znaleść nie było można.
Pius utrzymywał przeciwnie i pochwycił tę zręczność by prosić o pozwolenie przekonania pięknej pani, iż godny jej bukiet w Żytomierzu znaleść się może.
Pani Seweryna zrobiła minę nader surową, wyprostowała się, ściągnęła brwi i nie odpowiedziała nic. Pan Pius to milczenie mógł sobie jak chcieć tłomaczyć, ale w duchu postanowił natychmiast, choćby przyszło na całą noc do oranżeryi do Kodni posłać, i choćby go to miało sto rubli kosztować, wystąpić z bukietem godnym królowej.
W rozmowie, umiał niezręcznie ale wyraźnie dać poznać iż był panem ogromnych włości, wspominał o dobrach Owrackich, o lasach w Czudnowskich okolicach, o kluczu w Dubieńskiem, o folwarkach nad Słuczą i t. p. Najnieudolniejszy z ludzi czuje się natchnionym, mając tak piękny przedmiot do traktowania.
Kwestya tego bukietu przerwała mu na chwilę i ostudziła rozmowę. Pius się zmieszał, ale jakoś tak się ona wnet zlutowała na nowo, iż poszła raźnie, a Soleckiemu tak płynęły wyrazy z ust, taki był natchniony, że sam siebie nie poznawał.
Seweryna słuchała go z uwagą, wypytywała go z zajęciem, a — co było najnieoględniejszem z jej strony — obok rozmowy ustnej rozpoczęła z nieszczęśliwym Piusem rozmowę wejrzeniami, przeszywała go, paliła, bombardowała, jak gdyby ze smutku i tęsknoty bawiła się na sposób dzieci, gdy żywego złapią chrząszcza.
Pius wił się, uśmiechał i poważniał i nie wiedział co robić z sobą. Rękawiczki podarł, nowiuteńki cylinder niegodziwie zmaltretował, chustkę od nosa wbił do kieszeni niewłaściwej, mankietki z pysznemi złotemi guzami połamał i powyciągał.
Pani Balbina zajęta Grzybowiczem i swawolącą Julką mało na tę parę zwracała uwagi i oddała Krezusa na pastwę przyjaciółce. Przy herbacie siadł pan Pius przy niej i z początku rozparł się tak nieprzyzwoicie, jak mu się zdało, że człowiek miljony czujący w kieszeni, powinien dla utrzymania godności swojej. Jedno zdziwione spojrzenie pani Seweryny przywróciło go do stanu pierwotnego Chryzalidy, do skromnej niemal postawy prowentowego pisarza. Przy herbacie on jej podawał grzanki, raz podniósł upadłą chusteczkę od nosa i oddając ją dotknął ręki białej, ślicznej z takiemi paluszkami, jakie tylko na obrazach widywał i miał za wynalazek malarzy. Jednem słowem pan Pius Solecki oszalał.
Siedział zamiast do dziesiątej, do pół do dwunastej a oddalając się szukał jeszcze oczyma bóstwa. Dziwna rzecz; pani Seweryna pomimo swego smutku w jakim była pogrążona, właśnie się była na niego obejrzała, a spotkawszy wzrok uśmiechnęła się tak, iż Pius uśmiechu dostrzegł.
Wyszedł w ulicę małą Berdyczowską śpiewając i tak pijany, że powracającą do domu staruszkę, czcigodną panią Trzeciakowę potrącił... Myślała biedna, że ją zbójcy napadli.
Przyszedłszy do domu siadł w fotelu i siedział w nim do pierwszej, położył się potem i nie zasnął aż do trzeciej.
Po wyjściu tych panów, gospodyni która mimo zajęcia Grzybowiczem, pod koniec wieczora zaczęła była śledzić Piusa i Sewerynę — śmiejąc się weszła do pokoju przyjaciółki.
— Ale wiesz co! Sewerynko! — rzekła — chcący czy nie, Krezusa podbiłaś, tak że może oszaleć. Czy to się godzi takie historye z oczyma wyrabiać? Ten nieszczęśliwy człowiek gotów postradać zmysły...
Żart na bok — ba! gdyby chociaż wcześniej się był zgłosił? Kto wie, moje serce, czy by dla ciebie nie było to stokroć szczęśliwszem? Takim Piusem, który dwa razy tyle pewnie ma, co twój Bernardek mieć będzie po najdłuższem życiu matki — mogłabyć pomiatać jakbyś chciała. Wolny jak ptaszek, familii ani źdźbła i prosty człek...
Seweryna nic nie odpowiedziała; właśnie włosy rozplatała przed zwierciadłem, patrzała na siebie zadumana i bolała nad swym losem. Na toalecie dwa już ogromne listy Bernardka leżały nierozpieczętowane.
Rumińska miała niesłychany apetyt przeczytać je, ale nie śmiała.
— Co też twój Bernardek może do ciebie po cztery razy na dzień tak szeroko pisywać, moja ty droga? zapytała..
— Jeśliś ciekawa — zobacz — odparła Seweryna; przyznam ci się, że ten mój anioł swoją korespondencyą bez końca, okrutnie mnie już nudzi... Zawsze jedno...
Rumińska niesłuchała, rozpieczętowała już i napawała się tą słodką, dawno niesłyszaną muzyką słowa, której dźwięk w jej sercu wiosenną pieśnią się odbijał. W jej oczach zwykle tak wesołych, zakręciła się poczciwa łza, płynąca za temi latami niepowrotnemi — które są jutrzenką żywota... Położyła list i westchnęła.
— Jakaś ty szczęśliwa! — szepnęła.
Seweryna się odwróciła z pół uśmiechem.
— Tak, możebym nią była — rzekła, gdyby nie mama, nie ciocia — nie dostojne imię... i nie wszystkie te kajdany, które Bernardka pętają i gdyby poczciwy mój anioł miał więcej energii w charakterze.
— Niesłusznie wyrzucasz słabość — odpowiedziała przyjaciółka — cóż on mógł uczynić więcej nad to, że zerwał z matką, że oświadczył, iż ci wiernym pozostanie...
— Tak, a za dwa, trzy miesiące, jak mi sam mówił nie będziemy mieli co jeść może!...
— On majątku własnego nie ma.
Seweryna się nadąsała.
— My biedne kobicięta, — rzekła — często tak nieopatrznie sercem szafujemy — kto mógł wiedzieć czyj tam majątek... wszyscy go głosili bogatym...
— Będzie nim kiedyś... ale dziś...
I przerwały rozmowę westchnieniami; Seweryna ziewnęła, a potem spytała przyjaciółki.
— Ten twój Krezus często bywa w miasteczku?...
— Mój? — podchwyciła, śmiejąc się Rumińska — mój? wcale nie mój; po dzisiejszym wieczorze, gdyby nie anioł Bernardek, powiedziałbym, że twój raczej... No — Bóg go raczy wiedzieć — on u mnie bywał bardzo rzadko...
— Mówiliście, że prosty człowiek — dorzuciła Seweryna — juściż zapewne, ale ma w sobie coś szlachetnego.
Po tej mowie, wdowa usta zagryzła i uśmiechnęła się, jakby do siebie.
Nazajutrz Prozorowicz był pewnym, że Pius musiał wieczorem odwiedzić Rumińską; poszedł do niego koło jedenastej, pod pozorem powierzonego mu interesu.
Zastał go w szlafroku od gości, prawdziwym tureckim, nieubranym jeszcze, w chwili, gdy mu ogromny przepyszny bukiet przyniesiono... Zajęty był właśnie tem, że jeszcze morowej białej szarfy brakło, aby go nią przewiązać... Wysyłał po najpyszniejszą na miasto, chciał, żeby miała złote brzegi i dwie śpilki złote kazał kupić do opięcia.
Zmieszał się widząc wchodzącego Prozorowicza, którego oka olbrzymi ów bukiet nie uszedł.
— Dzień dobry, panu Piusowi... a toż dla kogo ta magnificencya? — zapytał.
Solecki przyznać się nie chciał...
— To nic — to tak — widzi pan, zakład przegrałem z panią marszałkową gubernialną... Siadaj kochany burgrabio.
Prozorowicz usiadł.
— No — a tę piękność sławną oglądałeś pan? — szepnął, zażywając tabakę i spoglądając mu w oczy bacznie. Nie uszło mu to, iż Pius się powtórnie zmieszał.
— Kogo, panią Fanteckę?
— A no — tak?
— Widziałem — rzekł Pius, zrazu chcąc udać obojętnego, lecz nie potrafił i zmieniając usposobienie a raczej wybuchając mimowoli — krzyknął:
— Niech ją czarci porwą! co piękna to piękna.
— Widzisz — dołożył burgrabia...
— Co prawda to prawda! wtórował Solecki... kobieta, jakby z obrazu — jak Boga mego kocham, że coś takiego niewidziałem jak żyję...
Uśmiechnął się Prozorowicz.
— Przyznaj się panie Piusie — ten bukiet to nie dla marszałkowej, ale bodaj czy nie dla niej.
Zarumienił się Solecki i zaczął śmiać mocno...
— Co tam! co tam!
— No słuchajże, szepnął stary — nie myśl o tem, żebyś ją zbałamucił! Prawda, narobiłoby to dyablego hałasu w całej gubernii; wysokobyś się postawił jako chwat... no — ale — niewypada.
Pius się dumnie uśmiechał.
— Tobie z twemi miljonikami i młodością; chłopak jesteś ładny, wszystko to możliwe... ho! ho! I umiesz się podobać — ale — daj pokój! daj pokój!
Pogroził mu na nosie. Solecki rósł z dumy i pociechy, że się na jego wartości poznano.
Jeszcze mówili, gdy żydek nadbiegł z szarfą i śpilkami; zaczęto bukiet opinać. Solecki się zapomniał i bilet swój wizytowy dodawszy do bukietu, kazał go odnieść do dworku pani Rumińskiej, dla pani Fanteckiej. Wydał się więc z sekretu, a Prozorowicz Panu Bogu podziękował, że się tak wszystko cudownie szykowało.
Było już około południa, gdy żydek popędził z temi kwiatami, właśnie w progu spotykając się z wchodzącym do dworku Bernardem... Nim go wpuszczono, bukiet poszedł przodem, biedny Zniński zobaczywszy go i posłyszawszy dla kogo był przeznaczony osłupiał, zczerwieniał się, zmieszał...
Pani Seweryna, której razem oddano kwiaty i oznajmiono o przybyciu anioła, trochę się też zakłopotała, ale położyła bukiet w swoim pokoju i z melancholijną twarzą wyszła naprzeciw młodzieńca...
Spojrzawszy nań łatwo się mogła domyśleć, iż z bukietem się spotkał; był tak wzruszonym, iż prawie nic mówić nie mógł...
Zbliżył się do niej i głosem przerywanym zapytał:
— Od kogóż te kwiaty?
— A! dziecko jesteś! — rozśmiała się Seweryna z wymówką — cóż to znowu? zazdrosny czy co?
Bernard zmilczał, wzrok błagający zwrócił ku niej.
— Te kwiaty...
— Mówię ci, dzieciństwo — spokojnie poczęła Fantecka. Był wczoraj u Balbiny jakiś, ktoś, nawet dobrze nie wiem nazwiska — Solski, Skalski, Salecki, coś podobnego...
Balbina mówiła o kwiatach: że tu pięknych brak, ja to potwierdziłam... chciał dowieść, żeśmy nie miały racyi.
Spojrzała na pomieszanego młodzieńca.
Ale mój drogi panie Bernardzie, jak można być tak podejrzliwym, śmiesznym. Chcesz, to ten bukiet mu odeślę.
Bernard się zawstydził, ale serce mu się ściskało; w tej chwili nadchodziła gospodyni. Patrzajże, Balbisiu, zwracając się do niej, poczęła Seweryna — pan Bernard mi gotów scenę zrobić o ten bukiet...
— Ale ja sceny żadnej nie robię! — zaprotestował Bernard, spytałem tylko, — a to przecie mi wolno.
— Nie — nie wolno — zawołała Seweryna, nóżką tupiąc, nie wolno — boś we mnie powinien wierzyć — ślepo... bo wiesz, że ja ciebie kocham... Jak można być zazdrosnym...
Tak scena ta rozpoczęta groźno, skończyła się bardzo czule. Bernard jednak porównywając obchodzenie się z sobą pięknej pani w początku, z tonem, jaki teraz przybrała, z jej smutkiem, roztargnieniem, złym humorem — przekonywał się, iż swobodniejsze na pozór stosunki nie tylko go szczęśliwszym nie uczyniły, ale zdawały się osłabiać uczucia Seweryny dla niego.
Wydawało mu się to niezrozumiałem. Zamiast pocieszać go, gderano nań, iż doszedłszy tego szczytu szczęścia, że mu co pięć minut rękę jej wolno było całować — mógł jeszcze więcej pragnąć i nie leżeć u stóp bóstwa...
Seweryna wymawiała mu wszystko, co dlań cierpiała, nieustannie...
Krótkie te chwile, które przebywali z sobą, zatrute były nieustannemi wyrzutami. Teraz jeszcze łączyła się do tego zazdrość.
Napróżno pani Balbina pośrednictwem swojem usiłowała ich pojednać i zbliżyć oboje. Bernard był smutny. Seweryna zarzucała mu jego smutek; jeśli nazbyt był natarczywy, odpychała jako natręta... jeśli się usunął, nazywała go obojętnym.
Godzina ta w dniu której miał wyznaczoną, męczyła Sewerynę; nie zaspokajała go; biegł do domu o każdem spotkaniu w listach pisać komentarze, a tych często nie czytano nawet. Leżały na stoliku nie rozpieczętowane, jeśli ich pani Rumińska nie otworzyła — bo ona się niemi zajmowała wielce.
Tego dnia, z powodu bukietu, zły humor obojga i nieporozumienia doszły do tego stopnia, że się pożegnali bardzo zimno. Fantecka pobiegła do swojego pokoju i rzuciła się na kanapkę zmęczona.
Weszła Balbina.
— A! jak on mnie nudzi! — zawołała Seweryna.
— Ale moja droga, jak ty jego męczysz?
— Ja go męczę? ty bierzesz jego stronę? a to doskonałe!
Dwie serdeczne przyjaciółki sprzeczać się zaczęły — i do obiadu rozprawiały o miłości, której jedna drugą uczyła. Szczęściem podano do stołu, wbiegła Julka i zaczęto mówić o czem innem.
Bernard znękany i smutny, zamiast wedle zwyczaju pójść list pisać do tylko co widzianego bóstwa — sam nie wiedział jak znalazł się u drzwi cioci Turskiej. Tu czuł się jakoś swobodnym jak w domu.
Anzelmka powitała go w progu, zawsze z tą powagą przybraną młodziuchnego dziewczęcia, chcącego uchodzić za starą pannę. Było jej z tem zabawnie, jakoś do twarzy.
— A! przecież Bernardek sobie prędko przypomniał o nas... zawołała podając mu rękę.
Mimowolnie spojrzał na tę maleńką łapkę czerwoną, która była bardzo ładna i niezmiernie mała... ale ją wiek, cierpienie i życie nie wybieliły jeszcze.
— Powiedz ty mnie teraz kiedy cioci nie ma, odezwała się Anzelmka pocichu — czego ty wczoraj byłeś taki smutny... i dziś — tobie coś jest? Możebyśmy my z ciocią na to co poradzić mogły.
Bernard złożył humor na niezdrowie.
— To poradź się starego Kaczkowskiego — odezwała się Anzelmka — to także doskonały doktór, ciocię wyleczył z jej tyku nerwowego. On tobie pewnie poradzi.
Podziękował Bernard, i powiedział, że to przejdzie samo. Anzelmka, która wiedziała, że marszałkowa bywała surową — że młodzi miewają wydatki i robią długi, (bo raz się to już Bernardowi trafiło) — szepnęła, że ona ma dużo niepotrzebnych pieniędzy i że wzięłaby u cioci dla niego, gdyby ich potrzebował.
Zawstydził się Bernard, odmówił, ale ujęty tem dobrem sercem Anzelmki, podziękował jej gorąco, pocałował znowu tę małą rączkę czerwoną, i spojrzał na nią, a wyraz tej uśmiechniętej łagodnie twarzy dziewiczej, zrobił na nim wrażenie uspokajające.
Dziwna cisza i pokój malowały się w obliczu niezamąconem nigdy żadnem uczuciem gwałtowniejszem, żadną gorączką namiętności... Mimowolnie porównał w duchu, twarz prześliczną Seweryny, przez którą przeszły błyskawice i gromy, do tej karty niezapisanej, na której wedle podania wschodniego — jak na każdym papierze białym, niewidzialne imię Boże jest wyrażone.
I na tej twarzyczce stało to imię Boże — niewinność spokojna i potężna samą słabością a bezbronnością swoją. Bernard ukorzył się przed tym obrazem...
Anzelmce na sercu leżało, tego braciszka rozweselić, rozruszać... Zaczęła mu pokazywać swoje skarby, swoje książki illustrowane, swoje nuty, kwiaty — wszystko, czem się mogła pochwalić. Wśród tego zajęcia, którem nie udało się jej Bernarda rozbudzić, weszła ciocia Turska. Zasekwestrowano kuzynka na obiad. Chciał powracać do siebie, nie pozwolono. Anzelmka ofiarowała się drzwi zamknąć na klucz; śmiała się, biegała, a dziwnie jej z tem było do twarzy.
Nareszcie i Bernard mimo pogrążenia, mimo smutku i gorączki wewnętrznej, tem świeżem oddychając powietrzem — odżył trochę.
Były krótkie momenta, w których się zupełnie zapominał.
Po obiedzie, ponieważ czas był wyjątkowo piękny, ciocia Turska wniosła, ażeby ostatnią może w tym roku przedsięwziąć przechadzkę do skały Czackiego i w okolicę tę malowniczą która ją otacza. Anzelmka, co się krajobrazy uczyła niby malować z natury w Düsseldorfie i była wielką ich wielbicielką, przyklasnęła projektowi. Bernard nie mógł się uwolnić od towarzyszenia kuzynce.
Tymczasem los gotował niespodziankę. Pan Pius jako nie rutynowany wcale kawaler, za bukietem swoim poszedł sam z wizytą do pani Rumińskiej. Prawda, iż ona niby pożegnalną być miała... Pani Seweryna wyszła mu podziękować tylko za śliczne kwiaty i jakoś przysiadła. Zaczęli z sobą rozmawiać żywo — przeciągnęło się to tak długo, że niezgrabny lokaina pani Rumińskiej, sądząc iż ów gość proszony jest na obiad, oznajmił iż dano do stołu...
Porwał się Pan Pius — ale wdowa go zatrzymała.
— Chcesz pan z nami zjeść zły obiad? no, to proszę, ale uprzedzam że będziesz głodny.
Stało się tedy, iż pan Solecki zasiadł do obiadu przy Sewerynie, która coraz mniej dziką być zaczynała i śmiała się nawet.
Obiad z wyjątkiem leguminy z jabłek, która w chwili podania na stół — opadła i smutną przedstawiała ruinę, w której głębiach taił się zdradziecki zakalec — był zresztą wcale dobry. — Pius nie wiedział co jadł a oczyma pożerał sąsiadkę, która nie broniła się temu ludożerstwu. Jakim dziwnym trafem wszczęła się rozmowa o okolicach i przechadzkach a pani Fantecka wyznała, iż wcale pięknych stron tych sławionych ze swego wdzięku nieznała — to Bóg jeden wie tylko. Pius w uniesieniu ofiarował swój paradny, aksamitem wybity kocz i konie do młynka. Rumińska wcale nie była od tego spaceru... rzadko się jej trafiło jeździć tak pompatycznie. Seweryna zrazu pomyślała, że nuż Bernard ją zobaczy z tym nieznajomym — ale natychmiast odpowiedziała sobie, iż na to zważać nie powinna, że ma nawet obowiązek oduczać go od zazdrości i t. p.
Zgodzono się więc jechać. Pius posłał natychmiast po konie i w kwadrans może po wyjeździe w tę stronę cioci Turskiej, Anzelmki i Bernarda, kocz pana Soleckiego toczył się także, unosząc na swem łonie aksamitnem, po prawej stronie piękną Sewerynę, po lewej miłą Balbinę, a — na przeciw pani Fanteckiej usadowionego dla patrzenia w jej oczy, rozczulonego, rozpromienionego swem szczęściem Soleckiego.
Około Skały Czackiego, wysiadła ciocia. Anzelmka i Bernard, który kuzynce towarzyszył, poszli piechoto, oglądać te cudne skały nad Teterowem... poszarpane, potłuczone, porosłe gęstwiną i szaremi złomy swemi tak malowniczo wyglądające z pośrodka zieleni...
Szli brzegiem spokojnie... gdy — nagle Bernard zadrżał, stanął, oczy otworzył, osłupiał. Naprzeciw nich postępowała pani Seweryna, której usłużny Pius rękę podawał, a za nią zmieszana Rumińska.
Nic okropniejszego obu towarzystwom tym trafić się nie mogło. Pani Fantecka zbladła... Bernard zdrętwiał. Anzelmka napróżno budziła go do życia. Dwa gronka stały o kroków dziesięć od siebie niewiedząc co począć — witać się, kłaniać, zbliżyć czy nie widzieć.
Bernard stracił przytomność, szczęściem nie postradała jej pani Seweryna i jakby nic nie postrzegła, rozmawiając głośno, wolnym krokiem się zawróciła nazad, rozpatrując po skałach. Zaczęła się nawet śmiać tak głośno, aby śmiech jej doszedł do uszów Bernarda i wpił mu się w serce. Zobaczyła tę śliczną, młodziutką panienkę spartą na jego ramieniu i gniew ją na niewdzięcznika ogarnął. Jej wolno było się rozrywać z panem Piusem Soleckim ale jemu!!! wara!
Ciocia Turska, która nie znała wprawdzie pani Fanteckiej, ale z widzenia Rumińską, domyśliła się w tej pięknej pani słynnej kandydatki do rozwodu, którą jej opisywano i o której mówiono tyle. Zaczerwieniła się nieco, lecz widząc że to się kończy bez katastrofy, wnet odzyskała zimną krew i przytomność, Anzelmka tylko zobaczywszy Sewerynę, której piękność ją uderzyła, szepnęła Bernardowi.
— Nie znasz tej pięknej pani? Ale jakaż ona śliczna, choć malować.
Bernard w pierwszej chwili nie mógł nic odpowiedzieć, a potem niechciał.
Ze ściśniętem sercem poszedł z Anzelmką, która szczebiotała zadzierając główkę i wpatrując się w przepyszne skały, które z natury, rysować koniecznie chciała.
W parę godzin po tem dwie panie były same w pokoju Seweryny, i siedziały zachmurzone obie.
— Nie! tegom nigdy nie przypuszczała — wołała Fantecka, żeby on — on, dla którego ja poświęciłam wszystko, mógł mnie zdradzać tak nikczemnie.
— Ale moja droga — odparła Rumińska, pomiarkujże się, to jego jakaś cioteczna czy stryjeczna siostra...
— A! to mi wszystko jedno! wybuchnęła Seweryna — to mi wszystko jedno... Ja tu schnę z tęsknoty, a on szuka tam pociechy przy młodem dziewczęciu i gdy ja się lituję nad nim, on sobie zimniuteńko jeździ na spacery z pannami... O! przepraszam... przepraszam...
Rumińska uśmiechnęła się dziwnie.
— Moja kochana, a ty przecie byłaś z panem Piusem Soleckim? On ma prawo także...
— Nie — on nie ma żadnego prawa, to przypadek... Pan Pius był tam dla ciebie nie dla mnie. Co mnie tam obchodzi jakiś Pius Solecki... To wcale co innego...
Jeszcze się ta rozmowa nie skończyła, gdy pomimo godziny wzbronionej, wszedł do salonu Bernard...
— Otóż go masz — zawołała Rumińska... Fantecka zawahała się chwilę.
Bernard nie pytając się o pozwolenie wbiegł do jej pokoju, rozgorzały, nieprzytomny... drżący od gniewu...
Seweryna wstała jak sędzia zimna i groźna.
— Winszuję panu miłej przechadzki z bardzo ładną panienką — odezwała się ze śmiechem ironicznym, bardzo winszuję.
— Ta panna — rzekł Bernard — jest moją siostrą...
— Przepraszam, kuzyneczką! a między kuzynkami, to przecie wiadoma rzecz, romanse są nieuchronne. Więc ja — cóż — czem ja jestem dla pana?...
— Ja właśnie chciałem spytać, co znaczył na przechadzce ten jegomość, który dziś rano ośmielił się jej przesłać bukiet, a po obiedzie miał szczęście w czułej parze...
Seweryna miała zwyczaj tupać nogą, zostało jej to od pieszczonego dzieciństwa, tupnęła i teraz.
— Jak pan śmiesz mnie podejrzewać, jak pan możesz mi mówić coś podobnego? To nikczemność znęcać się nad bezbronną kobietą, która dla pana wszystko poświęciła...
I oczy zakryła chustką, padając na krzesło... płacz się dał słyszeć i jęki. Bernardowi kapelusz wypadł z ręki, rzucił się na ziemię i przypełzł do nóg jej, obejmując je.
Śmiech stłumiony Rumińskiej dał się słyszeć z kątka, widząc zgodę na tak dobrej drodze — wysunęła się po cichu z pokoju i zostawiła ich sam na sam z sobą, wiedząc z doświadczenia iż do przejednania osób które się kochają, pośrednicy więcej zawadzają niż pomagają. Jakoż nie omyliła się w rachubie, w pół godziny po tem, po żywej utarczce na słowa, nastąpiła zgoda... Bernard ucałowawszy naprzód nóżki, całował ręce... a Fantecka się śmiała z pana Soleckiego...
Pozwolono nawet zostać na herbatę Bernardowi, w nadziei że nikt na nią nie przyjdzie więcej.
Solecki powróciwszy do domu, uczuł się po przechadzce tak szalenie rozkochanym, iż wyjazd nazajutrz już naznaczony do dóbr swoich, odłożył pod pozorem niezdrowia. Dla innych służył za pretekst ów nieszczęsny proces z żydem o las, którego roztrzygnięcie się ociągało.
Solecki nie grzeszył zbytnią przebiegłością, lecz w razach gdy serce jest mocno zajęte, człowiekowi przybywa sprytu. Probatum est.
Czuł to dobrze iż sam sobie rady nie da, że zadanie zbałamucenia kobiety już obałamuconej, nadzwyczaj było trudnem, choćby dla tego iż się narażała na zarzut nieprzebaczonej płochości. Jedną winę mogło serce tłómaczyć, dwóch — nic. — Tym czasem był w takiem usposobieniu, iż sam do siebie wykrzykiwał. — Choćby mnie to pięćdziesiąt, choćby sto tysięcy miało kosztować. Raz człowiek żyje — drugiej takiej na świecie nie znajdę!
Przychodziło mu na myśl, iż mógłby w sprawie serca swego zainteresować panią Rumińską.
Lecz tej sprawie należało dać dojrzeć i obcesowo się do niej rwać nie było podobna. Mógł też może jeśli nie czem innem to radą być pomocnym Prozorowicz?...
Koniec końców rozum dyktował, siedzieć, starać się wdzierać do domu i — szczęścia probować. — Nie domyślał się tego wcale iż pomocników mógł znaleść niespodziewanych, na których wcale nie rachował. Wiedział o zakochanym Bernardzie i obawiał się go trochę — ale do pojedynku nie było powodu, a gdyby i do tego przyjść miało, Pius był gotów... Osobiście nie znał prawie Marszałkowicza — wahał się czy lepiej było wcale się do niego nie zbliżać, czy — dla uśpienia go, zapoznać poufałej.
Dręczony niepewnością tą biedny Solecki nie spał, chociaż na noc wypił butelkę wina przy wieczerzy. Wino zamiast go uspokoić, rozburzyło w nim namiętności, pomieszało myśli i uczyniło go do wszelkiego azardu pochopnym. Zaraz po wieczerzy gotów był panią Fantecką wykradać; później nieco zmiarkował że to nie uchodziło.
Nazajutrz rano wiele rachując na przyjaźń Burgrabiego, poszedł do niego... Znalazł go z różańcem przechadzającego się po pustych pokojach marszałkowej. Z wieczora Prozorowicz widział się z Turską i o spotkaniu nad Teterowem był uwiadomionym.
Panu Bogu za to dziękował.
Gdy Solecki wszedł, stary dał znak, ażeby pacierz spokojnie dozwolił mu dokończyć, przeżegnał się i dopiero z nim przywitał.
— A co? pan jeszcze nie wyjechałeś?
— No — nie — ot tak — sam nie wiem — od dnia do dnia, koń mi jeden zakulał...
— Może zagwożdżony... uśmiechając się spytał burgrabia — i spojrzał nań z ukosa.
— Kat go wie, zagwożdżony toby była fraszka, lękam się czy mi go nie spleczyli.
Zaczęło się tak od konia.
— To się tu pan zanudzisz w mieście — rzekł Prozorowicz.
— Nie koniecznie — przebąknął Pius — bom ci to za radą waszą poszedł i oddałem wizytę pani Rumińskiej.
— No — i widziałeś asiendziej tę sławną piękność? Ale! to wiem i o bukiecie, też.
— Widziałem, i powiem panu burgrabiemu, jeszcze mi w życiu żadna kobieta tak nie zaimponowała. Pięknaż bo i jaka pompa! jaka pompa! Jak to chodzi, jak to patrzy, jak to mówi — sto tysięcy...
— A nie klnij że, proszę cię — odezwał się Prozorowicz, bo ty ten zły zwyczaj znać z dawnych czasów zachowałeś. Nuż z nawyknienia przed paniami co podobnego palniesz.
— Masz pan słuszność, rzekł zamyślony Pius — niebezpieczna rzecz.
— Więc się podobała, ciągnął burgrabia — ale cóż? ha — żebyś to chodzić umiał... mogłoby co z tego być i hałasu byś narobił na całą gubernię, jakbyś Marszałkowicza odsadził. Ja ci się przyznam choć go na ręku nosiłem i kocham jak własne dziecko, choć to kobieta znakomita, ale to nie dla niego żona.
— Czemu? zapytał Pius ciekawie.
— Bo się z matką jego nie zgodzi, na ucho po cichu szepnął mu Prozorowicz...
— A! tak! to prawda! potwierdził Pius — to prawda!
— Ale — nie dla psa kiełbasa, kończył stary, daruj mi że takiem grubiańskiem posługuję się przysłowiem, asindziej temu nie dasz rady!
— Czemu? zapytał znowu Pius...
— Trzeba więcej odwagi i determinacyi, trochę obcesowo się brać...
— A z waszym Marszałkowiczem pojedynku nie będzie? zapytał Pius ścicha — jak myślicie?
— Nie — boć to przecie nie żona — a Bernarda by można powstrzymać. Ja waćpanu dobrze życzę, weź się ostro... Marszałkowiczowi matka teraz grosza nie da, gdyby za niego Fantecka poszła, będzie musiała biedę cierpieć. Wątpię żeby jej to było do smaku.
Wszystko to ścicha szeptał Prozorowicz, a pan Pius się namyślał i wzdychał.
— Wiesz, kochany burgrabio — gdybym ja był pewny że do celu dojdę — ryzykował bym wiele!
— A dla czegóż nie masz dojść?
— Ona pono zakochana w Marszałkowiczu, ja po francuzku nie umiem... tam to chłopiec galant, ja prostak.
— Co u kata! zawołał burgrabia — młody, bogaty, przystojny miałbyś wątpić o sobie.
— Ono to prawda... lat nie mam trzydzieści... majątek czysty i niemały, niczego twarz... tylko ta francuzczyzna.
— Na to nikt zważać nie będzie! odezwał się Prozorowicz — idź a śmiało... pomożemy ci...
Po długiej naradzie i rozmowie z burgrabią pan Solecki powrócił do miasta znacznie śmielszy, postanowił ryzykować, i idąc za radą starego, który mu na ostatku powiedział: choćbyś spadł z takiego konia i lecieć miło... a zresztą korony nie masz na głowie.
Wieczorem tegoż dnia poszedł do Rumińskiej, powiedziano mu że nikogo nie ma w domu. Ale że był podejrzliwy i chytrawy, nastawił ucha, popatrzał przez szczeliny, i doszedł że sama jejmość była u siebie a przyjmować tylko nie chciała. Chłopakowi dał rubla i szepnął mu żeby pani pięknie poprosił o słówko rozmowy. — Chłopiec sam się nie ważąc na taką wyprawę, poufałą garderobianę pani, pannę Felicyę przyprowadził. Z tą pod oknem poszeptawszy pan Solecki — czekał. Puszczono go wreście do gabinetu samej pani.
Trochę zmieszana przyjęła go Rumińska, odgadywała już co się święci.
— Pani dobrodziejko, składając ręce odezwał się Solecki, pani mi przebaczy..
Wskazano mu krzesło.
— Przychodzę do niej, począł, jak do — do — opatrzności! (Innego wyrazu biedny ex-pisarz nie znalazł w swoim słowniku). Pani mnie możesz uratować, uszczęśliwić, lub — uczynić na całe życie biednym.
— Na miłość Bożą — o cóż idzie?
— Pani dobrodziejko — zakochałem się szalenie w pani Fanteckiej.
— Jakto? już?
— Już — i okropnie! westchnął Pius.
— A to pięknie... Wszakże pan wiesz, że ona innego kocha i dała mu słowo.
— Kocha? E! zawołał Solecki — ja otwarty jestem człowiek. Ona z nim szczęśliwą nie będzie — niech pani jej to powie... Marszałkowa jej nie lubi, synowi nie da nic, biedę będą musieli cierpieć. Ja jestem sam, pan siebie a ona u mnie będzie panią i królową.
Drzwi tylko niedomknięte dzieliły pokój pani Balbiny od pokoju Seweryny — tamta była nadzwyczaj ciekawa, wiedziała o przybyciu Piusa i słuchała rozmowy nastawiwszy uszko tak, że żadnego nie straciła wyrazu.
— Więcej pani powiem, ciągnął Solecki, pani Fantecka nigdy rozwodu nie otrzyma dopóki będzie mowa o zamążpójściu za Marszałkowicza. W konsystorzu mają przyjaciół, stosunki, wpływy, dadzą jej separacyą — a co jej z tego. Ze mną co innego, ja gardło stawię, że nie tu — no to choćby do Rzymu przyszło iść, choćby sto tysięcy miało kosztować rozwód wyrobię.
— A no tego nie dosyć... marszałkowicz jej nic zapisać nie może, bo za życia matki nic mieć nie będzie a jam gotów choćby... choćby jedną wioskę dożywociem, a na ostatek — pal trzysta.
Tu się uniósł Pius, a Rumińska krzyknęła:
— Co? co? co?
Pomiarkował się i poprawił zaczerwieniony.
— Naostatek — przepraszam panią — choćby na dziedzictwo.
Rumińska popatrzała nań długo.
— No! tóć waćpan zakochany po uszy.
— Nie przeczę, pani dobrodziejko, zawołał chwytając za rękę — łaskawczynio! dobrodziejko... (tu, ucałował wyrywającą się rękę) ratuj mnie! weź w swą opiekę.
— Ale bym p. Bernarda zdradzić musiała — szepnęła poważnie wdowa.
— A cóż to za zdrada? Alboś mu pani co przyrzekała.
Zmilczała gospodyni.
Solecki który był prostak w obyczajach i naiwny jak pisarz prowentowy, idąc z tą wizytą powiedział sobie że — bądź co bądź, piękne kobiety lubią klejnoty i cacka, i że w łaski się wkupić nigdy nie zawadzi.
Nabył więc po drodze u jubilera — jako człowiek gospodarczy i oględny, warunkowo, dwie jednakowe złote bransolety, które mu wskazano jako najmodniejsze. Dwa z niemi pudełka włożył w boczną kieszeń surduta i to wydęcie nie uszło oka pani Rumińskiej, domyśliła się łatwo gdy do kieszeni sięgnął rękę, że tu nastąpi przekupstwo.
— Pani dobrodziejko, szepnął Solecki, może to zbytnia śmiałość z mojej strony, ale bym chciał aby pani Fantecka miała coś ode mnie. Ja jej sam tego ofiarować nie mogę, bo nie przyjmie, otóż co wymyśliłem.
Otworzył dwa pudełeczka na stoliku je postawiwszy.
— Oto są dwie jednakowiusieńkie bransolety — niech pani jedną raczy przyjąć dla siebie, a drugą od siebie ofiaruje na pamiątkę.
Rumińska zakrzyknęła.
— A dajże mi pan pokój.
Ale to mówiąc zbliżyła się do bransolet.. Solecki wyjął jedną, była rzeczywiście pyszna, siedział w niej szmaragd otoczony brylantami jak ziarno bobu... Rumińska porównała z nią drugą — i odepchnęła potem obie.
Solecki naprzykrzać się zaczął, nareszcie chwycił za kapelusz, i choć go niby nawoływała natarczywie pani Balbina — umknął.
Bransolety pozostały... Ledwie był za drzwiami, gdy Seweryna wpadła wprost do stolika, chwyciła jedną z nich i zapięła na ręku.
— Dziękuję tobie! zawołała śmiejąc się i całując w czoło Rumińskę — o! słowo ci daję! biorę... taka śliczna rzecz! szaleństwem by było ją odrzucić.
— Ale brać prezenta! Sewerko!
— Ja nic nie wiem... od ciebie przyjmuję.
— A ja...?
— A ty dla mnie czynisz tę ofiarę... Zaczęły się obie śmiać pokładłszy bransolety, potem w oczy sobie spojrzały.
— Ale cóż to będzie, co będzie? zapytała Rumińska...
Fantecka nucąc coś chodziła po pokoju i zapatrując się w zwierciadła.
Balbina padła zamyślona w krzesło.
— Żal mi tego biednego Bernarda, co tak gorące listy pisze. Solecki, nie przeczę, dla ciebie daleko będzie wygodniejszym... i nie ma familii, ale tamten cię kochał tak...
— Jak?? jak? przebąknęła Seweryna — bardzo nudnie — męczy mnie, zazdrosny jest i ta matka i cała rodzina i rozwód — proszę cię!!
Na przemiany jedna chodziła po małym pokoiku to druga — obie dumały...
— Jak ty mi radzisz? spytała w końcu Seweryna.
— Spytaj serca?
— Serce mi jedno mówi tylko, żeby się od tego nudnego tyrana, od tego kata uwolnić. Przyznam ci się że dla tego tylko pochwyciłam tego biednego Bernarda — ale teraz mój błąd widzę. Fantecki by mnie zamęczył, a ten by mnie miłością i zazdrością, zabił... Ani spojrzeć na nikogo i w dodatku do śmierci matki prawie nędza... Proszę cię — ja ubóstwa i niedostatku znieść bym nie mogła, to nad siły moje! Ty mnie znasz, jestem delikatna i rozpieszczona.
— Jeśli chcesz postąpić rozumnie, dodała gospodyni — zapewne — Soleckiego bierz — ale rozwiązać się z Bernardem nie będzie łatwo. On cię kocha. Cały świat wie żeś dla niego męża porzuciła — co ludzie powiedzą!
— Ludzie! a! śmieję się z tego zawołała przypatrując się szmaragdowi w bransolecie Seweryna — co mi tam! Żal mi Bernardka... ale sam sobie będzie winien... Piękna perspektywa czekać śmierci jego matki.
Zmierzchło tak na rozmowie, w której dwie panie dziwną rolę grały. Ile razy Seweryna zwracała się ku Bernardowi i zdawała się go żałować, przyjaciółka była przeciwko niemu; ile razy Seweryna dowodziła że porzucić go musi, Rumińska broniła. Obie razem wyczerpały wszystkie argumenta za i przeciw, stanąwszy nad tem, że od Marszałkowicza dobrze by się było uwolnić, ale trzeba to uczynić rozumnie i powolnie.
— Jesteś panią twojego domu — zakończyła Fantecka, ja u ciebie gościem, możesz przyjmować kogo i kiedy zechcesz... ja nie wiem — nie suponuję, dla kogo on tu przychodzi — może dla ciebie.
— Ba, gdyby dla mnie bywał, rozśmiała się gospodyni, nie potrzebowałby długo się starać, dla szczęścia mojej Julki musiałabym się poświęcić i rękę bym mu podała bez wahania.
Wśród tych rozpraw oznajmiono o przyjściu Bernarda złotowłosego, który jak zawsze przynosił z sobą melancholiję, smutek i wejrzenia pałające. Seweryna przyjęła go z bransoletą na ręku, jak najczulej. Siedli razem na kozetce.
Pani Fantecka wśród jego westchnień i płomienistych frazesów, rzucała jak lodem pytaniami o interesa rozwodowe, o matkę, o adwokata, o konsystorz...
Bernard mało co o tem wiedział, a to co przynosił nie było pomyślne...
— Cierpmy droga Seweryno, dla przyszłego szczęścia — szeptał — jam na wszystko gotów — ja zniosę dla ciebie wszystko.
— I ja gotową jestem — odezwała się patrząc na ręce swe i bransoletę Fantecka — ale Bernasiu mój, oblicz moje siły — pamiętaj ile już wycierpiałam... oszczędzaj mnie.
Im więcej się to przedłuża, tem narażona jestem na większe ze strony ludzi potwarze... pokazać się na świat nie mogę. Dla mnie u Rumińskiej wszyscy bywać przestali. Mieszkać tu długo niepodobna? Cóż więc, gdzie, do klasztoru chyba! A klasztor dla mnie to grób...
I zakryła oczy.
— Moja Sewerynko — odezwał się wzruszony młodzieniec — nie rozdzieraj mi serca, proszę cię. Miej odwagę dopełnić ofiary, jedźmy razem, uciekajmy ztąd... Ja pieniędzy na podróż dostanę. Rok, dwa przeżyjemy gdzieś ukryci w jakim zakątku we Włoszech... Raj sobie stworzym na ziemi. Ludzie i tak potwarze ciskają, wzgardźmy niemi.
Fantecka spuściła głowę. Przed dniami kilką, może by się była dała namówić na taki krok zuchwały — teraz... myślała o czem innem. W sercu swem nie czuła wcale tak nadzwyczajnej miłości dla Bernarda. On ją swoim szałem i gorączką na chwilę rozbudzał, ale zostawszy sama, uśmiechała się z jego zapałów. Ta poezya która się lała z jego listów, znajdowała ją zimną — nie rozumiała jej — nudziła się nią.
— Mój drogi Bernasiu — odpowiedziała chłodno, ja cię nie mogę narażać na większy jeszcze gniew matki... a do Włoch potrzebaby summ i ja jestem rozrzutna... ja nie umiem oszczędzać, mnie się zachciewa dziwnych rzeczy... ty byś nie wydołał moim kaprysom.
— Ty byś się dla mnie od nich wstrzymała...
Fantecka westchnęła... Zaczynało ją niecierpliwić to posiedzenie z rozkochanym Bernardem, gdy Rumińska, która się tego domyśleć musiała, przerwała je wchodząc między nich.
Nadszedł też wierny Grzybowicz... Zasypano go pytaniami zewsząd...
Złe bardzo przynosił wiadomości. Ks. biskup oświadczył mu stanowczo że rozwodu nieda, że nie rozumie, i nie widzi doń żadnego powodu, że w ostatecznym razie pozwoli na seperacyę, a nim by ta nastąpiła pani Fanteckiej za miejsce pobytu klasztor wskazuje.
Seweryna krzyknęła i padła na kanapę łamiąc ręce.
— Ja! do klasztoru! nigdy w świecie! ja! to nie może być — raczej do męża powrócę.
Grzybowicz stał jak prawo które reprezentował poważny i surowy.
— Pani dobrodziejko — odezwał się — ale to kwestya czy Fantecki teraz przejednać się zechce i przyjmie...
Bernard napróżno dawał znaki adwokatowi aby milczał. Seweryna płakała z gniewu, niekiedy wzrokiem pełnym wyrzutów ciskała na nieszczęśliwego chłopca, który stał w rozpaczy... Gospodyni domu milcząc przypatrywała się tej scenie, której zapobiedz ani wrażenia jej zmniejszyć nie mogła, po chwili jednak uspokoiła się pani Fantecka.
Marszałkowicz chciał się zbliżyć do niej — milcząco go jakoś odtrąciła... On nie widział innej rady nad ucieczkę... i bezwzględne zerwanie z całym światem.
Grzybowicz ruszał ramionami. Rada ostateczna jaką on dawał, była tak straszna i nie do przyjęcia, że ani Bernard nawet nie wahał się z jej odrzuceniem.
— Uspokójcie się, namyślcie — znajdzie się przecie jakiś środek — dodała gospodyni, a teraz — panie Grzybowicz zakazuję panu wspominać o jakichkolwiek interesach, dosyć tego na nasze słabe nerwy kobiece... Dosyć — dosyć!
Wzięła pod rękę przyjaciółkę i gwałtem odprowadziła ją do herbaty...
Bernard nie siadając nawet, podziękował za nią, chodził po pokoju blady i zamyślony czas jakiś, patrzał na Sewerynę, przysiadł się do niej usiłując zawiązać rozmowę, lecz zbyty milczeniem, wyszedł nagle.
Biedny chłopak nie poznawał teraz tej kobiety, która go oczarowała...
Od czasu przyjazdu do miasteczka stała się inną; miłość jej, czułość, poświęcenie wszystko się zmieniło dziwnie... chłód wiał od tego bóstwa... Czyniła na nim zawsze to wrażenie, które go na widok jej dreszczem od stóp do głów przejmowało — lecz zaledwie przemówiła, słowa jej studziły go, zdumiewały, wprowadzały w jakiś świat zamarzły, w którym obracać się nie umiał... Bernard szalał, głowę tarł, aby oprzytomnieć, ręce łamał, niewidział wyjścia ni ratunku. Począł błądzić po miasteczku nie chcąc powracać do domu, bo go powietrze zamknięte dusiło... Jakiś traf zaprowadził go do cioci Turskiej pod same drzwi. Zrazu się wahał czy wejść, lękając się aby mu z twarzy nie poznano wzruszenia, potem jakaś potrzeba uspokojenia poprowadziła go tutaj. Przy Anzelmce było mu dziwnie błogo, przypominała dom, matkę i szczęśliwsze lata spędzone w Stadnicy.
Bernard kochał jeszcze Sewerynę, a raczej czuł dla niej namiętność młodzieńczą, przecież chwilami sam sobie wyrzucał ten węzeł, który jego, matkę a nawet samą panię Fantecką i jej męża czynił nieszczęśliwym. Znajdując ją tak chłodną, wpadał już często w wątpliwość czy kiedy równym mu odpowie czuciem. Ostatniego wieczora... na schadzce za ogrodem... zdawała się tak całkiem mu oddaną — ale to była pierwsza i ostatnia chwila... Od tego czasu nie znalazł już w niej nigdy tego uczucia, tej namiętności... Ta błyskawica szczęścia mignęła mu tylko...
Zamyślony, biedny, wszedł nieśmiało na schody i zadzwonił. Na odgłos dzwonka sama Anzelmka wybiegła do przedpokoju.
— A wiesz! otóż zgadłam że to ty! jakże to dobrze że przyszedłeś. Ciocia posyłać chciała.
Bernard przywitał się zmieszany.
— Chodź! — dodało dziewczę — czekamy z herbatą. Mamy kasztany doskonałe, jabłka tyrolskie, które ty lubisz...
Na to szczebiotanie wyszła i ciocia Turska. Jednego spojrzenia dosyć jej było, ażeby poznać, że Bernard był pod naciskiem jakiegoś wielkiego cierpienia. Podwoiła więc wesołości i dowcipu, aby go rozerwać...
— Ja mówię, odezwała się około herbaty biegając Anzelmka, że to nie ma nic brzydszego jak się starzeć. Oto proszę cioci... ten Bernard... taki był niedawno wesół i wyśmienity, a teraz ponury, smutny... jakby chory... Jabym go gdzie wyprawiła na kuracyę...
— Prawda — dodała chorążyna — Bernard się nawet zbyt wcześnie jakoś zestarzał... a raczej spoważniał — ale ty jako dobra siostra powinnaś go swoją wesołością wyleczyć.
W tej chwili trudnem nieco było rozchmurzyć biednego chłopca, przecież Anzelmce udało się wspomnieniami dawnemi zatrzeć świeże i zawiązać z nim cale ożywioną rozmowę. Oczki jej niewinne, nieznające własnej siły, pomagały do tego wielce...
Marszałkowicz zabawił tu daleko dłużej niż miał zamiar, trochę się rozerwał, a przynajmniej uspokoił.
Miał odchodzić, gdy ciocia Turska zatrzymała go, szepnąwszy mu na ucho, że ma z nim kilka słów do pomówienia.
— Nie chciałam ci tego mówić wcześniej — szepnęła — ale istotnie — miałam nawet posłać po ciebie.
Odeszli razem w drugi koniec salonu.
— Przychodził dziś do mnie Prozorowicz — rzekła — nie wiedząc gdzie ciebie szukać. Matka ma zaś do ciebie żal — nie wchodzę tam w to za co i jaki... ale ją zmartwiłeś mocno. Ty wiesz jak ona czuje najmniejszą rzecz silnie i bierze do serca. Zdaje się, że i to nieporozumienie zbytecznie ją obeszło... od dni kilku leży chora...
— Nie ma zapewne nic niebezpiecznego, jednakże doktór siedzi tam, jest dosyć cierpiącą i zdaje mi się, że obowiązkiem twoim było by pojechać do Stadnicy.
My tam wyjedziemy jutro. Nic jeszcze nie mówiłam Anzelmce, która ją kocha jak matkę, aby jej przedwcześnie nie martwić..
Spojrzała na Bernarda, który stał jak winowajca z głową spuszczoną.
— Ja nie wiem czy mama mnie przyjąć zechce i czy moje przybycie... czy ja... nie będę powodem do nowego zmartwienia.
— Ale nie — jedź z nami — ja matkę przygotuję, bądź spokojny. Z twojej strony jest to obowiązek... ujmiesz ją tem dla siebie... Proszę cię — namyśl się — jedź z nami...
Zawahał się Bernard i odłożył postanowienie do jutra.
— My jedziemy około południa — dodała ciotka — urządź się tak ażebyś mógł zabrać się z nami, nie potrzebujesz poczty ani powozu — mamy miejsca dla ciebie aż nadto.
Przyślę się dowiedzieć...
Tem go pożegnała chorążyna.
Bernard wyszedł wzruszony i powlókł się rozmyślając do domu. Tu nowa go czekała niespodzianka, w krześle od dwóch godzin już siedział Prozorowicz i drzemał wyglądając jego przybycia. Oznajmił mu o tem służący. Usłyszawszy chód burgrabia co prędzej przetarł oczy.
— A przecież pan jesteś — zawołał — ale gdzież do późna tak...
— Byłem u chorążyny.
— Żem ja się tego nie domyślił — odezwał się wstając stary — to już pan zapewne wiesz?
— Mówiła mi chorążyna że mama trochę chora...
— Trochę chora! — powtórzył Prozorowicz — nie chcę pana straszyć — ale pan znasz najlepiej naszą panią. Lada czego się ona w łóżko nie położy, a kiedy już leży, musi być źle. Doktorów nie lubi i nie wierzy w nich, a jednak doktora wezwano... Coś być musi. Uderz że się pan w piersi, nie inna przyczyna tylko ta nieszczęsna Fantecka.
Bernard się wzdrygnął...
— Co tu w bawełnę obwijać — kończył stary. — Pański obowiązek dziś tam być...
— Lecz mama mnie widzieć nie zechce — powtórzył Bernard.
— Niewiadomo, a bądź co bądź, syn tam powinien być — to darmo...
— Jakże ja się ztąd oddalę?
— A dla czego? — przerwał Prozorowicz. — Jeżeli to kobieta uczciwa i rozumie obowiązki, pojmie, że miejsce pańskie jest tam teraz.
Marszałkowicz porwał się za włosy, stary mu się przyglądał zdaleka.
— Trzeba jechać — nalegał — inaczej i świat i własne sumienie pana potępi. Bardzo piękna rzecz miłość, ja to też wiem, bom się w mojej żonie tak kochał, że gdyby mi jej byli nie dali, siłą, mocą bym ją porwał — jak Boga kocham — ale co matka to nie kochanka...
Proste wyrazy burgrabiego trafiły do przekonania Bernarda — odpowiedział krótko: Pojadę.
— A najlepiej będzie — dokończył Prozorowicz biorąc już za czapkę — gdy panicz koni osobno nie będziesz najmował — po co ten expens. Jedzie jutro chorążyna, zabrać się razem.
Ona też ułatwi panu i przystęp do marszałkowej. Dobranoc...
Bernard i temu już nie zaprzeczył. Przywiązanie do matki odezwało się w sercu, kochał ją i bolał nad tem, że mógł być przyczyną jej choroby.
Po wyjściu burgrabiego siadł do listu — oznajmił w nim Sewerynie o chorobie matki i konieczności wyjazdu, zaklinając ją, aby mu się pożegnać pozwoliła, przyrzekając jak najprędzej do niej powrócić. Wyraził i tę nadzieję, że potrafi może przebłagać matkę i skłonić ją, do zezwolenia na ich połączenie.
List ten krótszy niż zwykle, natychmiast zapieczętowawszy, wyprawił Bernard przez zręcznego chłopaka, zaklinając go, aby mu koniecznie, mimo spóźnionej godziny przyniósł odpowiedź.
Wysławszy go począł chodzić po pokoju oczekując odpowiedzi z najżywszą niecierpliwością. Sydorek, wysłany z kartką, poleciał do dworku i ledwie się do bramy dostukał. Otworzono mu ją, w sypialnych pokojach świeciło jeszcze — pani Rumińska usłyszawszy hałas wyszła w szlafroku i nocnym czepku i sama zaniosła Sewerynie, która już leżała w łóżku, piękną bransoletę trzymając przy sobie na stoliczku.
— Oto masz o północy jeszcze nadzwyczaj pilną epistołę od tego twojego waryata — odezwała się Balbina.
— A! rzuć tam na stół gdzie chcesz... prawdziwie że mnie tem pisaniem zamęcza... oczy bolą — ja przy lampie czytać nie mogę.
— Ale chłopak czeka na odpowiedź!
— Jeszcze czego, krzyknęła zniecierpliwiona Fantecka, każ że go wypędzić.
— Zobaczmyż choć co pisze.
— A! te mokre od łez czułości! syknęła Seweryna.
Ciekawa gosposia rozerwała już kopertę, siadłszy przy lampie, rzuciła okiem na list i wstała nagle.
— Widzisz — rzekła, i tym razem to nie same czułości — posłuchaj.
Seweryna zwróciła od niechcenia głowę, a przyjaciółka czytała:
„Najdroższa moja! Cios po ciosie na mnie uderza. Wyszedłem na pół zabity od ciebie i przez ciebie... W domu znajduję wiadomość o chorobie matki. Dla nas obojga, dla przyszłości naszej czuję że powinienem i muszę jechać... Ty nie będziesz temu przeciwną... Jadę jutro — ale wyjechać bez pożegnania, nie ucałowawszy stóp twoich, nie mogę — pozwól bym przyszedł, nadewszystko bądź dla mnie dobrą i litościwą... Tyś teraz tak dziwnie surową — a ja cierpię tyle! Sewerynko“... Tu następywały błagania i modlitwy. Leżąca w łóżku pani Fantecka, słuchając zwijała na palcach włosy i patrzała na białe swe rączki zamyślona. Gdy Rumińska dokończyła, nastąpiło milczenie długie...
— Cóż mu odpowiesz?
— A! niech sobie jedzie do Matuni! niech sobie jedzie! odezwała się Fantecka — wstrzymywać go nie będę...
— I przypuść-że go do swego oblicza...
— Dobrze, dobrze — przerwała Seweryna, tylko proszę cię, moja Balbisiu, ażebyś ty była przy pożegnaniu i nie odchodziła. Natarczywy jest, rzuca mi się do twarzy, włosy mi poplącze i widać potem... a ja tego nie lubię.
— Chcesz odpisać — dam ci papier.
— Gdzież tam? po co? przerwała Fantecka, chłopcu powiedzieć żeby przyszedł rano i po wszystkiem. Już mi to pisanie dojadło... Skarży się że zimno mu odpowiadam...
Ruszyła ramionami białemi i westchnęła. Rumińska natychmiast odprawiła posłańca i wróciła do przyjaciółki, która jeszcze loki na palcach zwijała.
— Wiesz! wiesz, kochanie moje, że się to dziwnie składa... Soleckiemu nikt przeszkadzać nie będzie.
Właśnie o tem myślałam... ale powiedz mi, ciągnęła dalej leżąca w łóżku — jak ci się zdaje — czy na tego Soleckiego rachować można na pewne?
— Stanowczo! to nie ulega wątpliwości, zresztą, sama się z nim rozmówisz..
Seweryna ziewnęła.
— O mój Boże! mój Boże, jak my kobiety biedne — nieszczęśliwe jesteśmy!!
— O! to prawda! potwierdziła Rumińska i pocałowała ją w czoło.
— Dobranoc.
Marszałkowa była słabą, ale w istocie chorobę tę, a raczej zmęczenie i smutek powiększono umyślnie ażeby ściągnąć do niej syna. Prozorowicz był czynną sprężyną w całej intrydze, on ją niewidzialną ręką prowadził.
Nazajutrz też rano, gdy się zapewnił że Bernard wyjeżdża, przekradł się do protegowanego przez siebie pana Piusa Soleckiego, który się zdziwił nieco trochę wczesnej wizycie.
— A to ranny ptaszek z Burgrabiego! zawołał.
— Bom ja stary i spać nie mogę, rzekł siadając Prozorowicz, a z dobrą nowiną, do poczciwego człowieka nigdy zawcześnie przyjść nie można.
— Z dobrą nowiną! poskoczył, na kolanach mu kładąc ręce Solecki — czyż może być?
— Czekaj! słuchaj! odezwał się Prozorowicz — wiesz że szczerze ci sprzyjam więc chciałbym cię na ludzi wyprowadzić! Przez tę kobietę wejdziesz w świat... a tu ci widocznie do niej losy sprzyjają.
— Zmiłuj się.
— A ot co — matka naszego Bernardka, pani marszałkowa zachorowała ze zmartwienia — syn jedzie do niej, pewnie dni kilka zabawi — masz pole otwarte. Nikt ci przeszkadzać nie będzie. Mówiłeś mi żeś sobie starał ująć Rumińską, bardzo to sprytnie. Bijże żelazo póki gorące. Jego tu nie będzie... możesz po trzy razy chodzić... na dzień...
Solecki rzucił się na szyję staremu.
— Dobrodzieju, łaskawco — zbawco! czem ci służyć? śniadankiem, wódeczką? likworem? winem?
Pan ex-pisarz gdy się tylko poczuwał do wdzięczności naprzód wpadał na myśl traktamentu. Był to stary nałóg jarmarczny zapijania mohoryczu.
— Daj ty mi święty pokój z twojem śniadaniem — ja moją kawę wypiłem i nic w gębę nie wezmę, aż przed obiadem...
— Kiedy wyjeżdża? zawołał Solecki.
— Dziś, około południa... po obiedzie możesz już iść na śmiało i siedzieć bodaj do nocy.
Ścisnął jeszcze raz starego pan Pius i spytał go, czyby nie mógł zanieść z sobą cukierków paryzkich.
— Zanieś lepiej dużo sprytu i zręczności — odparł Prozorowicz, na słodycze czas będzie...
Solecki myślał już o ubiorze, Burgrabia go porzucił.
Gdy się to działo w hotelu, Bernard po nocy bezsennej, biegł do dworku pani Rumińskiej. Panie już były ubrane na rano i siedziały, oczekując na niego przy herbacie. Posłyszawszy idącego, Seweryna szepnęła przyjaciołce.
— Tylko proszęż cię nie odchodź!
Marszałkowicz wbiegł milczący i zasępiony, przywitał się zaledwie z gospodynią i pobiegł przysiąść do Seweryny... Spojrzał jej w oczy aby z nich zaczerpnąć trochę siły — a nie znalazł nawet litości. Spoglądała nań surowo pani Fantecka, bawiąc się kutasami od szlafroczka...
— Więc jedziesz — rzekła dosyć obojętnie — a ja — zostaję tu sama.
— Chcesz bym nie jechał? spytał Bernard.
— A! nie! obowiązki dla matki umiem przecie szanować, poczęła pani Fantecka — wcale go nie wstrzymuję...
— Będę pisał — co dzień! dorzucił Bernard.
Seweryna spuściła oczy...
— Któż wie — kończył, może to chwila stanowcza — może potrafię skłonić matkę...
Kobieta niedowierzająco potrząsła główką.... Nie spodziewam się — szepnęła.
— A! mój Boże — chwytając jej rękę niemal gwałtem i niosąc ją do ust, rzekł Bernard — ani słowa czulszego na wyjezdnem, ani wejrzenia coby mi wlało odwagę, Sewerynko! jakże ty dla mnie jesteś nielitościwą. Ja cię nie poznaję...
— Panie Bernardzie — pan mnie zamęczasz temi wymówkami, poważnie poczęła Fantecka — ja komedyi grać nie umiem — jestem zawsze taką jak mnie Bóg stworzył...
— Byłaś inną, czulszą...
— Złamało mnie nieszczęście.
— I wystudziło serce?
— Panie Bernardzie...
Zamilkł biedny — zrobiło mu się przykro...
— I tak się rozstaniemy? spytał.
— Czy chcesz żebym ci się przy Balbinie na szyję rzuciła.
Trochę dotknięty Bernard chciał wstać, pani Fanteckiej w końcu się go żal zrobiło. Tego ranka porównywając jego szlachetne rysy i twarz piękną, z pospolitą bardzo Soleckiego, przyznawała w duchu, żal jej trochę będzie dymisyonowanego anioła. Następca nie miał kwalifikacyi tej, ale na męża był tem wyśmienitszy.
— Śliczne chłopię, rzekła w duchu — i takie czułe! Jaka to szkoda, że ta matka... i te pieniądze i ten rozwód...
Uśmiechnęła mu się, ścisnęła jego rękę, szepnęła czulszych słów kilka. Bernardowi jak od promieni słonecznych rozjaśniło się lice, pochwycił jej rękę cisnąc do niej usta gorące... Zarumieniła mu się twarz; Pani Balbina patrząc na to doświadczyła jakby zazdrości.
— Szczęśliwa kobieta — tak ją kocha... i to pierwsza miłość tego chłopaka — a ona..
Gdy po kilkakroć powtarzanem pożegnaniu Bernard wybiegł nareszcie, a Seweryna jeszcze w oknie stanęła, aby mu przesłać ostatnie wejrzenie, bo i jej na chwileczkę zrobiło się troszkę smutnawo, Rumińska nie mogła wytrzymać by nie zawołać:
— Tak cię już żaden kochać nie będzie...
Potem siedziały obie trochę zamyślone, ale w godzinę potem jakiś bezimienny adorator, w którym łatwo się było domyśleć Soleckiego, przysłał bukiet bardzo piękny.
Była to jakby zapowiedź odwiedzin popołudniowych i obie panie nań oczekiwały. Seweryna umyślnie włożyła bransoletę, namówiwszy przyjaciółkę aby ją wzięła także.
Pius w karmazynowym krawacie, przystrojony jak mógł najśmieszniej, zjawił się zaraz po obiedzie.
Rozmowa z nim była bardzo ciężką, w myśli nie był bogaty, świata za Kijów, Berdyczów i Bałtę nie widział, ale wzdychał rzęsiście i znacząco, uśmiechał się, w padłszy w ferwor zaczynał kląć — natychmiast się opamiętywał i przerywał, czem przynajmniej do wesołego śmiechu pobudzał. Pani Rumińska lepiej z nim umiała rozmawiać na słowa, a Seweryna oczyma.
Julka nawet przydała się do utrzymania konwersacyi do herbaty...
Solecki ani myślał wychodzić. Po herbacie został póki tylko mógł. Pani Fantecka z pół godziny z nim chodziła po salonie, a choć w tym czasie nie wiele mógł wypowiedzieć ze swych sentymentów, rachował na to że się zręczna kobieta ich domyśli. Nazajutrz sam się zaprosił na obiad...
Balbina choć nie przeszkadzała trzymała się dosyć neutralnie — ten romans w jej domu — mający wyjść na jaw, nie bardzo jej był na rękę — chwilami ją to niecierpliwiło...
Fantecka też rada była stanowczego coś już posłyszeć, ale Solecki się wahał z obawy, aby jakim przyzwoitościom nie uchybić. Tak minął tydzień.
Za każdą pocztą pani Seweryna odbierała list od Bernarda.
Pierwszy był płomieniami pisany, ognisty drugi, wszystkie czułe, przecież różnica się w nich jakaś rozpoznać dawała... Bernard narzekał na brak wiadomości i odpowiedzi... O matce i o sobie nic nie donosił, było to znakiem że dobrego nic nie miał którem by się mógł podzielić.
Seweryna raz odpisała kilka słów, a że Bernard obawiał się by jej listów nie przejmowano i nie poznano pisma, uprosił Prozorowicza aby on pośredniczył i wysyłał je pod swoją kopertą. Burgrabia tak to jakoś urządził, że list nie doszedł do Stadnicy...
Tymczasem Solecki szturm przypuszczał do pani Fanteckiej, która go wcale nie odstręczała. I to już było bardzo wiele.
Po tygodniu spytał pani Rumińskiej czyby już mógł się oświadczyć. Ją to dosyć nudziło. A rób tam sobie jak chcesz... rzekła pozbywając się.
Obawiając się powrotu współzawodnika, pan Pius jednego wieczora postanowił wreszcie ryzykować oświadczenie. Sęk był w tem, że nie wiedział jak to przyzwoicie dopełnić. Za czasów swojego pisarzowania, dwa razy wprawdzie probował szczęścia, raz oświadczywszy się ekonomównie, która mu odpowiedziała otwarcie: — A! to mi jaki! patrzajcie czego mu się zachciało! Drugi raz córce bogatego duchownego wyraził tak niezgrabnie miłość swoją, iż mu się w nos rozśmiała... W tym nowym świecie w który go majątek wprowadził, jak się odbywały oświadczyny i w jakich granicach powinien się był trzymać sentyment, nie był pewnym. Obawiał się albo nie dosolić lub przesolić... słowem, im chwila ostateczna zbliżała się więcej, rósł bardziej niepokój biednego konkurenta.
Ale miał pod ręką przyjaciela. Z rana zaprosił na obiad do siebie Prozorowicza i zadysponował w hotelu co się zowie wytworny, a do niego wino stare, którem Burgrabia nie gardził.
Z pewną przebiegłością, dopiero przy deserze przysunął się do starego z krzesłem, rękę położył na poręczy i spuściwszy głowę szepnął mu do ucha...
— Wie pan Burgrabia — nadeszła godzina — nie ma co! albo starosta albo kapucyn... muszę się jej oświadczyć... a no, przyznam się kochanemu panu żem w tych bywalicach nie bywał... jak to to? taka edukowana... czort ją wie? Jak tu jej powiedzieć?... a nu — wyrwie się co, do stu dyabłów, za tłustego... albo ja wiem...
Machnął ręką.
Prozorowicz w twarz mu patrzał z ironicznym pół uśmieszkiem.
— Powiedz no pan, jak by to to? poradź.
Ścisnął starego za rękę...
— Cóż u diaska — szepnął Burgrabia cmokcząc wino — czyż nie wiesz jak kobiecie powiedzieć, że ci się podobała!
— Ale ba! Kaśce lub Maryśce, to ja bym wiedział jak dać do zrozumienia... Pochwyciłbym ją wpół, i pocałował... to by się reszty domyśliła... a tu... niewypada. No — i trzeba tej, jak to tam nazywają, rytoryki, czy cóś, trochę... Pan to wiesz, naucz mnie.
Prychnął Prozorowicz.
— E! wstydziłbyś się zaś, o takie rzeczy mnie starego pytać, com o nich miał czas zapomnieć.
— Ale no... naprzykład! nalegał Pius.
Stary, któremu się oczy śmiały powstał z krzesła.
— Cóż robić, rzekł, przyjacielowi dopomódz potrzeba... Mówiłeś z nią już kiedy coś takiego żeby się mogła domyślać czegóś?
— E! ona to doskonale wie, że mi głowę zawróciła.
— Więc prosta rzecz — odezwał się Burgrabia — zostawszy sam na sam, bo przy ludziach tego mówić nie wypada, weź ją za rączkę, pocałuj i powiedz: O! pani — jakże bym był szczęśliwy, gdybym tę śliczną dłoń jej mógł na zawsze zatrzymać.
Solecki palnął się dłonią po nodze.
— Jak Boga mego kocham! Śliczności. Czekaj dobrodzieju! jak! jak! jak? Jeszcze raz powtórz...
Prozorowicz powtórzył — ten westchnął.
— Jabym tego nigdy w świecie nie wymyślił... rzekł smutnie — nie dokończyłem szkół i nieodebrałem edukacyi jak należy.
— Pan Bóg ci za to dał pieniędzy dużo — odezwał się stary — dasz sobie radę na świecie, a ta kobieta cię poprowadzi...
Napił się Burgrabia. Jeżeli by ci na ten sposób nie wypadło — dodał, możesz i inaczej przystąpić do tego. Naprzykład... westchniesz raz i drugi ale ciężko, tak żeby ona to usłyszała. Spyta cię naturalnie: czegóż to pan tak wzdychasz.
— Ale czy spyta?
— Niezawodnie, kobiety o to zawsze pytają, ciągnął dalej stary...
Odpowiesz jej: wdzięki i przymioty pani dobrodziejki, wywołują z mej piersi te westchnienia. One mnie uczyniły nieszczęśliwym, a łaska jej szczęśliwym by mnie uczynić mogła...
— Jak to powiedziano! zakrzyknął Solecki a! panie Burgrabio... chyba się na pamięć nauczę...
— Ale są tysiączne sposoby — dodał stary...
Namyślił się Solecki — ten pierwszy komplement co do ręki — rzekł, najlepiej mi się podoba, bo go spamiętam najłatwiej, a ona zrozumie...
Nalał sobie wina kieliszek.
— Zdrowie pana Burgrabiego.
— Bóg ci zapłać, mówił uradowany w duchu Prozorowicz — pamiętaj tylko dla bezpieczeństwa, miej pierścionek na podoręczu, abyś zaraz go jej oddał — to tak jak połowa ślubu...
Uśmiechnął się Solecki pokazując ręce swoje pełne pierścieni.
— Na tych nie zbywa — rzekł — będzie miała do wyboru...
W ten sposób przygotowany, z bijącem sercem, powtarzając sobie lekcyę Burgrabiego, poszedł pan Pius na wieczór do dworku pani Rumińskiej.
Gospodynię te zaloty, o których już naturalnie w miasteczku mówiono, niecierpliwiły i niepokoiły, rada by była ażeby się to skończyło. Nie od tego była może i pani Fantecka, która codzień prawie rozpoczynała rozmowę o swoim „aniele“, wzdychała do niego przed Balbiną, a w chwilę potem śmiała się i bawiła z Soleckim, wyzywając go oczyma w najlepsze! Jak to się u niej razem z sobą godzić mogło, ta tęsknota sentymentalna za złotowłosym i to bałamuctwo z ex-pisarzem — wytłomaczyć trudno. Ostatniego wieczoru, gdy pani Balbinie zaczęła znów mówić o Bernardzie i unosić się nad nim, wdowie wyrwały się słowa:
— Jeśli go tak kochasz, toćbyś nie powinna durzyć tego Soleckiego, bo jednego z nich wybrać trzeba.
— Moja droga, tęsknie wzdychając zawołała Fantecka — jak ty w moje położenie wejść nie chcesz? Ja jestem tak nieszczęśliwa! tak nieszczęśliwa! Bernardek jakiem się przekonała teraz, nie jest panem swojej woli — mamże jego i siebie uczynić nieszczęśliwą? Wolę spełnić ofiarę a jego oswobodzić, pokój przywrócić rodzinie — pójdę za Soleckiego, choć go nie kocham... cóż robić! To nasze przeznaczenie.
— W takim razie lepiej powrócić i żyć z poczciwym Fanteckim.
— Z tym tyranem? gwałtownie przerwała Seweryna a za nic w świecie! Jak ty możesz nie widzieć tego, że Soleckiemu ja będę rozkazywała, gdy ten ohydny Fantecki trzymał mnie jak niewolnicę na uwięzi.
— Rób jak chcesz — zakończyła krótko Balbina.
Nazajutrz wieczorem przyszedł Solecki wyświeżony, uśmiechnięty, powtarzając sobie w duchu lekcyę Prozorowicza; przyniósł bukiet bardzo piękny... Do herbaty nie było sposobności wynurzenia się z sentymentami, roztargniony, czekał chwili stanowczej. Szczęściem pani Fantecka wyszła się przechadzać po salonie, Solecki wstał i poszedł za nią.
Grzybowicz i Julka pozostali przy herbacie. Pan Pius czatował tylko na rękę, ale, jakby na złość, Seweryna obie ręce trzymała złożone... Czas upływał Solecki czuł, że zręczność utracić może. Rozmowa szła tego dnia jak po grudzie. Zbliżyli się do okna. Co tu było począć...
Solecki wyciągnął dłoń, błagając o podanie sobie rączki. Fantecka głową potrząsła i dziwnie jakby zdumiona tą poufałością spojrzała mu w oczy.
Zmieszał się konkurent. Druga forma nieco skomplikowana oświadczenia się wyszła mu z pamięci. Co tu było począć. W takich razach pan Pius, zwykł był nadrabiać fantazyą i zakląwszy w duchu postanowił puścić się na azard własnego natchnienia.
— Pal dyabli — pomyślał — co ma być to będzie, smażyć nie ma co — hul w wodę...
— Pani dobrodziejko — odezwał się odkaszlując — jak Boga mego kocham miałbym coś bardzo ważnego do powiedzenia a nie śmiem.
— Cóż to takiego..? spytała ostygłym głosem Fantecka.
— Chodzi o los mój, pani dobrodziejko, jak Boga mego kocham.
— Nie rozumiem — mów pan wyraźniej.
— A nie będzie się pani gniewała?
— Czy to ma być co takiego co może do gniewu pobudzić?
Tu Solecki po herbaciany pot otarł z czoła chustką batystową, westchnął i z pewną gracyą oficyalistowską wachlować się zaczął.
— Co to panu tak gorąco? ironicznie spytała Fantecka.
— A! gorąco! gorąco! rzekł niespokojnie się rzucając Solecki i namyśliwszy się, raz jeszcze wyciągnął dłoń po rękę pięknej pani.
Tym razem podała mu ją z uśmiechem, pan Pius usta do niej przyłożył, ale skutkiem wzruszenia wielkiego, frazesu podyktowanego przez Burgrabiego — zapomniał.
— A! ta rączka — krzyknął przytrzymując — ta rączka...
Fantecka się uśmiechnęła.
— E! do stu... gdyby ta rączka moją być mogła...
Ledwie to wymówił Seweryna mu ją wyrwała i spojrzała groźnie.
Solecki struchlał.
— Cóż to ma znaczyć? spytała.
— Co? — no — to już nie będę w bawełnę obwijał — krzyknął zrozpaczony Pius — gdybyś pani mnie chciała uczynić szczęśliwym, jabym — jabym... u nóg się jej położył... abyś mnie deptała!!
— Pan się mi oświadczasz? podchwyciła Seweryna.
— Tak jest — jak Boga mego kocham — najformalniej..
Chwila niepewności i milczenia nastąpiła, ale twarz Fanteckiej nie zbyt była surową, zamyśloną tylko.
— Czy pan wiesz na co się narażasz?
— Pani — choćby przyszło pół majątku stracić i strzelać się (wymówił to dobitniej, strzylać), mnie to wszystko jedno, gotów jestem na wszelkie ofiary bo mnie pani oto poprostu — oczarowała.
— Nie cofasz się więc pan? powtórzyła Fantecka.
— Przed nikim, nigdy — jak Boga mego kocham...
Seweryna z wielką uroczystością i powagą podała mu rękę. Pius ukląkł na jedno kolano, a że mu pilno było zaassekurować się od ewentualnej zmiany, klęcząc zdjął co najprędzej pierścień z brylantem z palca i włożył go na paluszek Fanteckiej. Ona też nie chcąc być w długu, małą obrączkę z niezabudką z drobnych turkusów dała mu drżącą ręką. Solecki wstał zwycięzki...
— Stało się! rzekła wzdychając Seweryna — chodź pan, siadaj przy mnie — i mówmy otwarcie, bo jest wiele warunków do spełnienia, nim będziemy być mogli połączeni...
Pan Pius spełnił rozkaz i siadł... świat mu się uśmiechał. Patrzał na tę piękność tak zachwycającą i w duchu sobie powtarzał.
— Ta kobieta — śliczności, ta — którą zaswatał sobie Marszałkowicz... będzie moją... moją żoną... Trzysta!! moją, tego odartusa co niegdyś chodził bez butów...
Seweryna z wielką powagą rozpoczynała z chłodną krwią wyliczanie punktów przedugodnych.
— Już to pan dobrze wiesz, rzekła, że się we mnie kochał szalenie pan Bernard Zniński... Ja go nie kochałam, alem się chciała uwolnić od tyrana. Teraz z panem Bernardem ja muszę grzecznie zerwać sama. Niech pan to mnie zostawi, bardzo proszę — i dopóki to nie nastąpi, nie rozgłaszaj o niczem.
— To mnie wszystko jedno — będę milczał — dla czego nie...
— I to pan wie, że ja — obecnie — żadnych niemam funduszów... Być może iż po matce, która była z domu Hohenlandówna, coś spadnie, ale na to potrzeba czekać.
— E! o to tam, pal ich... (tu się zatrzymał Solecki) ja o to nie stoję... proszę pani, mam pieniędzy dość. Mniejsza z tem.
— No — i na rozwód łożyć potrzeba — i o to się starać — dodała Fantecka.
— Jam do tego przygotowany, zawołał Solecki, co ja się mam tu w konsystorzu nogom kłaniać — ja pojadę choćby do Rzymu, a rozwód musi być.
Pani Fantecka uśmiechnęła się. Solecki pocałował ją w rękę — i szepnął:
— Niech pani dobrodziejka z tym panem Bernardem nie odkłada — czem prędzej skończyć tem lepiej — jak Boga mego kocham — resztę ja biorę na siebie.
Pomniejsze niektóre układy odbyły się ścicha, poufnie, w coraz lepszem porozumieniu. Pius się godził na wszystko, wymagał stosunkowo nie wiele, Seweryna poczuła od pierwszego zbliżenia się że nad nim panować będzie.
Gdy po ukończeniu herbaty i nakarmieniu pieska przez Julkę, pani Rumińska, ona i Grzybowicz weszli do saloniku, znaleźli pana Soleckiego na kozetce z panią Fantecką tak blisko siebie siedzących i sobą zajętych — że Balbina się zarumieniła, domyślając iż umowa musiała być zawartą.
W chwilę potem postrzegła pierścień na palcu przyjaciółki i już nie potrzebowała jej pytać o to. Sama zresztą postawa i mina bardzo szczęśliwego Soleckiego dostateczną była, by zdradzić tajemnicę. Reszta wieczoru upłynęła na nic znaczącej rozmowie. Gdy Pius z Grzybowiczem wyszli, zawsze teatralna w swych ruchach i mowie Fantecka, rzuciła się na szyję przyjaciółce.
— Balbisiu — pobłogosław nas! Stało się — los mój rozstrzygnięty... Ofiarę z siebie czynię dla szczęścia Bernardka! Idę za Soleckiego — dałam mu słowo...
Apostrofa ta nie zdziwiła wcale gospodyni...
— No — chwała Bogu — odezwała się — raz się to przecie skończy... Myślże teraz jak odprawisz pana Bernarda tak ażeby awantury nie zrobił Soleckiemu, lub sam nie padł ofiarą twoją.
— A! ten mój złotowłosy! dobry, czuły Bernaś! o! tak jak on nikt mnie kochać nie będzie...
Chociaż — rzekła zmieniając ton — chociaż wiesz, Solecki też rozgorzał strasznie! Ja z nim zrobię co zechcę.
— Ale z Bernardem? cóż z nim poczniesz?
— Proszę cię — zawołała Seweryna — muszę czekać aż przyjedzie i znaleść jakiś pretekst. Na tym mi nie zabraknie... Matka — rodzina — jego szczęście, moje położenie. Ja przecie dla niego czynię tę ofiarę.
— Tak... słyszałam o tem — cicho szepnęła pani Balbina.
Przyszła pani Solecka była w usposobieniu długiego bardzo rozpamiętywania swej domniemanej przyszłości, mówić zaczynała o domu, o dworze, o życiu, o wszystkiem aż do ekwipaża i liberyi, ale pani Rumińska jakby naumyślnie miała tyle do biegania z kluczykami, tak jakoś była roztargniona iż się wyspowiadać z marzeń swoich nie miała przed kim. Poszła więc do zwierciadła u którego bardzo przesiadywać lubiła i rozpuściwszy czarne włosy, zwijając je na paluszkach, rozmyślała po cichu sama przyszłe szczęście swoje, napawając się niem przedwcześnie...
Na toalecie pod lustrem leżał cały stos listów Bernarda, rozpieczętowanych i nietkniętych: spojrzała na nie i westchnęła...
Wzięła nawet jeden z nich od niechcenia, położyła go przed sobą i jakiś czas go uśmiechając się smutnie czytała, niekiedy poruszając ślicznemi ramionami białemi.
Ktoby ją był zobaczył tak zadumaną nad temi poetycznemi młodzieńczemi utworami serca, wniósłby pewnie iż ją wielce zajmowały. W myśli przecież więcej myślała o przepychu, z jakim dom urządzi, niż o miłości Bernarda, która jej się wydawała jakąś dziwaczną, straszną.
Żal jej trochę było złotowłosego anioła — serce uderzyło czasem, a głowa wnet unosiła gdzieindziej. Odsunąwszy list poczęła się wpatrywać w pierścień, który jej na palce włożył Solecki. Błyszczał na nim soliter śliczny, a odbijające się światło iskrami go okrywało.
Zdjęła go aby obejrzeć — piękny był i na ręku wydawał się dziwnie ładnie, jakby dla tych palców był zrobiony... Seweryna pomyślała że z takich kamieni na szyję sznur byłby cudowny.
— Po ślubie musi mi go sprawić! powiedziała sobie.
Potem na myśl przyszła jej twarz Piusa... Niestety! brzydkim nie, ale wdzięcznym nazwać się też nie mógł...
— Ja go wytresuję, rzekła — musi inaczej wyglądać. Dobry jakiś człowiek, a tak mnie kocha!
Ten wyraz przypomniał Bernarda.
— Ja go nigdy nie zapomnę — dodała w duchu — ale dla jego szczęścia musiałam uczynić tę ofiarę. On nie miał by nic... Piękna rzecz mrzeć z głodu — męczyć się! Co mi za miłość w łachmanach i przy machinie do szycia! A pfe! a pfe! Jeszcze by broń Boże familija się powiększyła i te beki...
Wstrząsnęła się aż pani Fantecka ze zgrozy, myśl pobiegła w inną stronę — poczęła myśleć jak się urządzi w Lisiance u Soleckiego...
— Pałac musi postawić! z kolumnami — park... do koła... Fontanna w dziedzińcu — żelazna krata... Liberya... dla czego nie ma być pąsowa?? albo cytrynowa...
Pomiędzy temi dwoma barwami nie mogąc się zdecydować, gdy na dobranoc przyszła Rumińska, zagadnęła ją wchodzącą od progu.
— Proszę cię — pąsowa czy cytrynowa?
— Co!
— Ale mów, pąsowa czy cytrynowa?
Na której stanęło po naradzie, powiedzieć nie umiemy.
Wedle pomysłu Prozorowicza, Bernard zabrał się smutny, razem z ciocią Turską i Anzelmką do Stadnicy. W obszernym powozie było dosyć miejsca. Siadł na przodzie milczący, zaszył się w kątek i dumał. Anzelmka baczne nań miała oko, niemogąc pojąć po kim by tak bardzo mógł tęsknić. Wytłumaczyła to sobie później niespokojnością o zdrowie matki.
Pierwsza część podróży upłynęła w milczeniu prawie. Bernard dał się jednak ku wieczorowi wciągnąć w rozmowę kuzynce, która na sercu miała żeby go rozbawić koniecznie. Szczebiotała nieustannie, a że ostatnie lata spędziła z ciotką, kończąc wychowanie za granicą, obfitego przedmiotu dostarczały jej wspomnienia tych wycieczek po Europie.
Anzelmka miała dar łatwej wymowy i nadawała naiwny wdzięk każdemu opowiadaniu swojemu. Bernard rozchmurzył się trochę. Drugiego dnia, zbliżając się do Stadnicy, należało się naradzić nad tem jak Bernard miał postąpić — czy marszałkowę przygotować należało cioci Turskiej... lub nie... Niemożna więc było przed Anzelmką już zachować tajemnicy z tego, że pani Znińska zażalona była na syna. Nie wspomniano tylko za co.
Anzelmka zdziwiła się tem mocno i przestraszyła, łzy jej w oczach stanęły. Kochała matkę Bernarda jak własną, przywiązana była do niego, żal jej było obojga. Smutek i zamyślenie Bernarda było dla niej teraz zupełnie wytłomaczonem. Tem mocniej zajęła się kuzynkiem, nie przypuszczając ażeby bardzo był winnym. Co najwięcej domyślała się długów i w duchu obwiniała ciotkę, że zawczasu się o nich nie dowiedziała a po cichu nie zapłaciła.
— U nas bo — myślała — tyle zawsze leży niepotrzebnych pieniędzy... bylibyśmy zapłacili — Mamcia by nie wiedziała i Bernaś by się nie męczył.
Ciocia Turska po namyśle postanowiła, ażeby kuzynek wysiadł przed dworem, poszedł po cichu do oficyny do garbatego Burdakiewicza i tam, aż do przywołania go pozostał.
Ściemniać się już zaczynało, gdy powóz na chwilę się zatrzymał. Bernard wysiadł a Anzelmka żywo mu rękę podała żegnając go milczeniem wymownem tylko, bo bardzo była wzruszona.
Gdy powóz ruszył do dworu, Bernard znajomemi ścieżkami po za ogrodem, powoli powlókł się do profesora.
Pomimo iż na dworze jeszcze było dosyć jasno, u garbusa paliła się już lampka i on na wysokiem krześle z podnóżkiem, umyślnie dla niego zrobionem, siedział już nad swemi książkami gdy się drzwi otworzyły, a stary odwrócił niespodziewając się wcale Bernarda o mało z krzesła nie spadł, tak był zdziwiony jego przybyciem... Wstał a raczej zeskoczył co prędzej... Żal mu było tego ukochanego ucznia, który tak znikł dziwnie, tak smutnie, pochwycony katastrofą, jakiej profesor po jego wychowaniu nigdy nie mógł przewidywać. W duszy obwiniał trochę Marszałkowę, trochę syna, a najmocniej Fanteckę, ku której czuł niemal nienawiść.
Wyciągnął obie długie nad miarę ręce do Bernarda.
— Jak się masz! zawołał — mój Boże — ale jakimże sposobem.
— Jak mama się ma? chora?
Spojrzał tylko garbatemu w oczy.
— Mów mi prawdę.
— Ale nie ma nic strasznego! rzekł Burdakiewicz, trochę chora...
— Leży?
— Myślę że siedzi tylko w swoim pokoju.
— Był doktór?
— A no — bo ja się go naparłem bez jej wiedzy tutaj sprowadzić — rzekł profesor — a panna Stanisława zgodziła się na to i posłała...
— Nie ma niebezpieczeństwa?
— Sądzę że najmniejszego, podchwycił garbaty — ale pomimo iż was może niepotrzebnie nastraszono, bardzoście dobrze zrobili żeście przyjechali. To ją najpewniej uzdrowi.
Westchnął stary.
— No — i z tą — z tą, — zerwaliście? dodał nieopatrznie profesor.
Bernard się cofnął zarumieniony nie odpowiadając nic. Garbaty spiczastą swą głowę potarł żywo i skrzywił się.
— Siadaj — rzekł.
Dopiero od Bernarda dowiedział się też o przybyciu cioci Turskiej i Anzelmki. Ta, równie jak Bernaś była jego uczennicą, a choć niewiele z nauki jego korzystała, profesor się do niej bardzo przywiązał. Sama nadzieja zobaczenia jej po trzech latach, aż go rozpromieniła. Wpadł w humor doskonały.
— Ot to u nas dziś święto! zawołał, o to uroczystość! daj tylko Boże, aby Bernaś nad matką i nad nami wszystkiemi co ją kochamy ulitował się i został.
Chłopak smutnie spuścił głowę.
Gdy się to działo w oficynie, we dworze ruch panował nadzwyczajny, przybycie Turskiej i Anzelmki rozbudziło wszystkich. Wybiegła stara służba domowa witać kochaną panienkę, przyleciała panna Stanisława z uśmiechem i okrzykiem. Ciotka, kuzynka i ona wbiegły nie bardzo ostrożnie do pokoju chorej — ale kto radość z sobą niesie, ten ma prawo o ostrożności zapomnieć. Marszałkowa była ubrana i siedziała w swoim pokoju nad Naśladowaniem Chrystusa Pana...
Zobaczywszy we drzwiach Anzelmę, pobiegła ku niej z otwartemi rękami. Serce jej właśnie w tej chwili ciężkiej próby potrzebowało pociechy, a milszej i skuteczniejszej los zesłać jej nie mógł.
— Anzelmka kochana! zawołała biegnąc ku niej.
Dziewczę przypadło na ziemię, i śmiejąc się razem a płacząc uścisnęło jej kolana...
Turska chwyciła za szyję.
— Jak się masz — droga moja!
Marszałkowa nigdy w życiu do łez nie była skłonną, ale jej wytrysnęły bez wiedzy i woli. Syn, którego jej brakło przyszedł na myśl.
Przywitanie było długie — gorące — pełne tych pół-słów przerywanych, które dla obcych nie mówią nic, a dla tych, komu są przeznaczone, tak wiele!
Anzelmka, która się tu uważała jak w domu, pobiegła z panną Stanisławą powitać swoje dawne znajome i przyjaciółki, w ostatku nawet psy podwórzowe. Ciocia Turska tymczasem siadła przy marszałkowej ciągle trzymając jej rękę.
— Nie mów mi nic — szepnęła — ja wiem wszystko. Prozorowicz powiada iż wcale rozpaczać jeszcze nie ma czego... wszystko się to da może zmienić, usunąć — a my — myśmy ci Bernarda przywieźli.
Marszałkowa zerwała się z krzesła.
Ale po chwili namysłu — siadła.
— Dowiedział się o twojej chorobie — może mu poczciwy burgrabia — trochę ją powiększył, nawet porzucił wszystko i przyjechał z nami. Poszedł do profesora, do oficyny.
W twarzy matki odmalowała się niepewność jakaś, pragnęła co najprędzej syna uścisnąć, myślała czy jej powaga macierzyńska dozwala się tak łatwo dać przebłagać...
Załamała ręce, spuściła głowę...
— Kochana moja — odezwała się zwracając do chorążynej — mów — radź — czy mam go przyjąć, zaraz... czy mi wolno do serca dziecię przycisnąć...
— Przecież to w żadnym razie nie może ci być wzbronionem, nawet zdrową rachubą, odpowiedziała ciotka... Pomyśl tylko — my go prędzej łagodnością niż surowością zbytnią, potrafimy i tu utrzymać i może nawrócić. Nie pozwalasz na małżeństwo — bardzo słusznie, ale czyżbyś dla projektu niedorzecznego, nawet się widzenia syna miała wyrzekać? Po co? dla czego?
— Nie przyjmiesz go z żoną.
— Nie dopuszczę tego ożenienia.
— Tem lepiej — lecz że dziś nie żonaty tylko przez płochą kobietę obałamucony, dla czego masz się wyrzekać nawrócenia go...
— Masz słuszność, ściskając chorążynę odezwała się marszałkowa... niech przyjdzie, niech przyjdzie!
Już chciała pochwycić za dzwonek gdy Turska rękę jej wstrzymała.
— Jeszcze jedno słowo — rzekła — o tej jejmości, o tych amorach, o wszystkiem tem, już dla samej Anzelmki mówić nie godzi się — a ja jestem tego zdania, że z dobrej rachuby wypada milczeć i ignorować to... oparłaś się, położyłaś swe — veto, i — ani słowa...
— Tak — tyś daleko rozumniejsza ode mnie — z pokorą schylając głowę rzekła marszałkowa — zdaje się na wszystko... ale — moja droga, niechże — przyjdzie...
Zadzwoniła marszałkowa, na głos dzwonka Anzelmka wbiegła śmiejąc się razem z panną Stanisławą.
— Jestem ja — na mamci usługi! zawołało dziewczę.
— Na ten raz się tobą posłużyć nie mogę — całując ją w głowę odezwała się marszałkowa.
— A to dla czego?
— Owszem, owszem, przerwała chorążyna, idź do oficyny, przywitaj się z profesorem i przyprowadź Bernarda.
Anzelmka ledwie tych słów dosłyszawszy pierzchnęła jak jaskółka.
Burdakiewicz siedział nachmurzony na łóżku przy Bernardzie, gdy drzwi gwałtownie się otworzyły, i piękne dziewczę wpadło prosto na profesora.
Trzy lata ogromnie ją zmieniły; garbus osłupiały stanął — jakiś wiersz łaciński przyszedł mu do głowy... incesse patuit dea.
— Panna Anzelma...
— Jak mnie widzisz... Nic się profesor nie zmienił, na włos — a ja — jak zestarzałam! patrz.
Burdakiewicz niemy... zachwycony... stał i wielbił... Bernard się uśmiechał.
— Tylkom co przyjechała... i już służbę rozpoczynam — rzekła! — Mamcia prosi Bernarda... a ja go prowadzę. Profesorze! do zobaczenia. Podała rękę milczącemu kuzynkowi, który się trochę zawahał, lecz pospieszył z nią razem.
Ciocia Turska i Marszałkowa siedziały nie mówiąc do siebie i oczekując na przybycie — dzieci, jak ich nazywały. Kroki się dały słyszeć. Marszałkowa zebrała siły, minę przybrała poważną, spokojną i gdy Bernard wszedł przechylając się do jej kolana, słowa nie rzekłszy, pocałowała go w głowę.
— Mama była chorą? szepnął głosem cichym.
— Jestem nawet dotąd nie bardzo zdrowa — ale to przejdzie... Cieszę się że cię widzę.
Popatrzyła nań. Ale i ty zmizerniałeś trochę.
Anzelmka stojąca z boku wtrąciła:
— My go tu odpasiemy — w miasteczku samo powietrze wychudza... Tu na wsi inaczej się oddycha...
Pierwsze lody były złamane. Rozmowa obojętna, ogólna, z pomocą bardzo zręcznej chorążynej poczęła się, a Anzelmka nie dała jej ani smutniejszego wziąć obrotu ani zboczyć z wyznaczonej drogi. Marszałkowa zwolna zaczynała swobodniej oddychać. Na herbatę postanowiła wyjść do salonu, sprzeczano się trochę o to ale gospodyni domu oparła się przy swojem. Profesor i panna Stanisława wyfiokowana do gości — pomnożyli towarzystwo. Bernard nawet potrafił się rozchmurzyć. Chwilami sądzić było można, że smutne dni przeszły jak sen bezpowrotnie i że dawne domowe szczęście wróciło. Chłopak był szczerze wdzięczen chorążynie i Anzelmie, iż ich przytomność nieprzyjemnej zapobiegła rozmowie. W ciągu herbaty, jak gdyby nic nie zaszło, pani Znińska napomknęła synowi, ażeby obejrzał swoje mieszkanie, wspomniała coś o koniu, zdawała się rachować na dłuższy pobyt...
Słowem Bernard odetchnął... Wieczoru tego żadne nieostrożne nie zmąciło słówko, wedle zwyczaju dał dobranoc matce — i poszedł do dawnego mieszkania...
Te ciche pokoiki, które przez lat tyle zajmował, na wchodzącym przejmujące zrobiły wrażenie — po ścianach ich czepiały się wspomnienia młodości... ale z ostatnich czasów, przewalczone te dni które namiętność ozłociła i zatruła wstały jak ciernie, przywodząc mu na pamięć całe dzieje tej miłości nieszczęśliwej, upajającej — która się poczęła bez wiedzy jego niemal, rozwinęła mimo woli, doszła do wybuchu koniecznością nie pohamowaną.
Bernard siadł na krześle i oczyma przebiegając pokoje — począł przypominać całą historyę Seweryny i swoją. Pierwszy raz spotkał ją na drodze i uderzony był blaskiem jej piękności. Wychowany bogobojnie i skromnie ani przypuszczał nawet, ażeby okiem i sercem mógł kiedy sięgnąć po owoc zakazany. Państwo Fanteccy przyjechali do Stadnicy... nieśmiałe chłopię przypatrywało się bóstwu z daleka i z trwogą...
Potem pojechał z rozkazu matki odwiedzić sąsiada. Tego dnia nie było go w domu, przyjęła chłopaka nieśmiałego piękna pani, bawiąc się jego młodością i bojaźliwością jak kotka z myszką. Rzucała mu wejrzenia i słowa, igrała sobie ze złotowłosym młodzieniaszkiem bezmyślnie...
Bernardowi żadna myśl zła nie przyszła, ale był niespokojnym. Potem nie widział jej długo, a tym czasem małżeństwo poczęło z sobą być coraz chłodniej, coraz gorzej. Bernard polował z Fanteckim, zapraszany przyjeżdżał, kiedy w głowie Seweryny zrodziła się myśl zuchwała obałamucenia go, kiedy Bernard po raz pierwszy poczuł drżącą dłoń w swych rękach... sam dziś nie wiedział.
Szło to nieznacznie, stopniami, aż dnia jednego płonące z ust wybiegło słowo i nieskarcone wywołało gorętsze jeszcze... Potem pełna obietnic odpowiedź... i szept... i pierwszy list i szał... szczęście goryczą zatrute... aż do tej katastrofy, po za którą Bernard nie widział końca...
Seweryna w domu męża, a ta jaką widywał w mieście, zupełnie do siebie nie były podobne... Czasem wątpił nawet czy on zrozumie to serce kapryśne i czy ono go zrozumie. Jej odpowiedzi na jego listy... czcze i chłodne mu się zdawały...
Smutek nim owładnął bez nadziei uleczenia.
Tu w tem starem mieszkaniu pełno było śladów innego bytu, uśmiechającego się — nie lękającego wejrzeń świata, nie sromającego siebie. Z okien spojrzał na ogołocony już z liści ogród, po za którego gałęźmi księżyc świecił wschodzący na niebie. Dalej, w tej stronie była Słomiana Fanteckich... i te zarośla za ogrodem, gdzie ona mu się na szyję rzuciła... błagając by ją wyswobodził.
Bernard myślał, przypomniał, czuł się winnym względem matki, żal mu było życia po wytkniętej drodze i rodzicielskiego domu. Gdy go rozgorączkowany opuszczał nie miał czasu straty obliczyć — teraz czuł ją boleśnie. Rozstanie kilko-dniowe, wszystko mu droższem czyniło...
Własne swe sprzęty brał do ręki witając się z niemi z dziecinną jakąś radością...
Nazajutrz po nocy prawie bezsennej wstał wcześnie, ludzie dworscy, strzelcy, służba, stajenni zaczęli się zbiegać do panicza i witać z nim z tą serdecznością prostych ludzi, która porusza najhartowniejsze temperamenta.
Wszyscy byli tego przekonania iż panicz powinien już i pozostanie z niemi. Strzelec miał ostęp opatrzny, w stajni kuto wierzchowca, mnóstwo nowin gospodarskich przynoszono mu do ucha...
Na śniadanie zebrali się wszyscy. Anzelmka była w złotym humorze, obiegła już ogród liśćmi zasypany, oranżerye, altany — wiedziała jakie zaszły zmiany... mnóstwem nowin ciekawych dzieliła się z ciocią Turską...
Dzień ten jak błyskawica przeleciał, a że wieczór był piękny, chorążyna kazała dzieciom towarzyszyć sobie na przechadzkę... Bernard pod wpływem wrażeń domowych, prawie o swojej biedzie zapomniał. Pod wieczór tylko podrażnił go Burdakiewicz, do którego zaszedł na chwilę. Z niezręcznością starego zasłużonego pedagoga, wyprowadził na stół całą historyę Fanteckiej i bez ogródki odmalował Bernardowi ją, tak jak w jego oczach odmalowaną być zasługiwała. Obrazowych ciemnych barw nie brakło. Bernard zaprzeczał, bronił, lecz niezbłagany stary argumentował z tak niezwalczoną logiką iż ona w końcu jakimś ostrzem utkwiła w młodzieńcu. Uderzyło go to, że Burdakiewicz dowiódł mu iż miłość taka, była najcyniczniejszym egoizmem, poświęcającym wszystko sobie — i to, że miłość ta była fantazyą głowy nie serca, lub szałem temperamentu.
— Na Boga! krzyczał ręce rozstawiając garbaty, co mi pan będziesz mówił że to miłość... Jaka mi to miłość, co się poświęcić nie umie a sobie na ofiarę ściele trupy pod nogi? A to mi piękna miłość! Któż się wam kochać bronił jak Petrarce i Laurze, jak Abeliardowi i Heloizie? Ani Fantecki ani pani marszałkowa nie stawiliby przeszkód takiej kryształowej miłości jak łza czystej, ale tu było co innego. Jejmość się chciała od surowego męża uwolnić i waćpana za narzędzie użyła — jak Bóg Bogiem!!
Bernard się trochę pogniewawszy wyszedł, lecz bezwzględne potępienie profesora ślady po sobie zostawiło — uczuł że ta piękna historya wcale z innej strony wyglądała nieczysto i nieładnie.
Obronić siebie i jej było trudno.
W duszy Bernard przyznawał że zbłądził i że się powinien był dla matki samej wycofać z tego — lecz pomyślawszy że Seweryna z ufnością w nim rzuciła się w świat, że mu zawierzyła, że go kochała... że w jego ręce los swój oddała... powtarzał sobie: Zginąć ale nie zdradzić!
— Będę nieszczęśliwym może, ale honor każe dotrwać...
Z Anzelmą byli jak niegdyś, ale każdego dnia lepiej — przedział tych lat trzech w czasie których się nie widywali, nieco ich zrazu obcemi sobie uczynił, kilka dni starło te lody... i przywróciło dawny braterski stosunek. Dziewczę kokietowało go zupełnie o tem nie wiedząc i bez myśli — samym swym wdziękiem. Bernard nie był ślepym i znajdował ją chwilami zachwycająco dziecinną... Trzeciego dnia musiał z nią na pamiątkę jakichś dawnych wyścigów w topolowej ulicy, biegać do mety... Dał jej pięć kroków fora i złapał za sukienkę niedopuściwszy do starej ławki.
Ciotka która z okna patrzyła — uśmiechnęła się po cichu.
— Byle się nam nie wyrwał — rzekła. Bernard myślał o wyjeździe do Żytomierza, ale widząc matkę chorą, nie śmiał jej tego powiedzieć, nie wiedział jak się przyznać... Tęskno mu było, a wyruszyć nie mógł. Ciotka na wspomnienie o wyjeździe, zakrzyknęła żeby ani śmiał o tem myśleć.
Pisał więc i tłomaczył się.
Upływało już dni dziesięć czy dwanaście, które bardzo jakoś chyżo ubiegły, gdy jednego rana do pokoju Bernarda wszedł Prozorowicz. Prozorowicz który nigdy prawie za miasto nie wyjeżdżał.
— A pan co tu robisz? krzyknął zrywając się Bernard.
— Przyjechałem naszą panią zobaczyć, odparł kłaniając się Burgrabia — naprzód żeby się przekonać czy nam pozdrowiała — a potem, że i różnych interesów jest kupa.
Dach na dworku zacieka, ogrodzenie pogniło, świnie mi do sadu wchodzą z wizytami... studnię trzeba oczyścić — bo mułem zalazła... Ja na to pieniędzy nie mam... trzeba radzić, bo się chata obali...
Tak rozpocząwszy usiadł stary...
Bernard spytał go o list od Seweryny.
— Nie mam żadnego, ręką pogardliwie rzuciwszy odezwał się kwaśno Burgrabia. Czy jej to w głowie!
Bernard stanął milczący, czekając dalszego tłomaczenia.
— U niej się tam drzwi nie zamykają... takich adoratorów siła — dodał stary, a co Solecki to formalnie odurzał... Z bukietami i cukierkami dzień w dzień.
— Ale to do Rumińskiej.
— Gdzie zaś! odrzekł Prozorowicz — do Rumińskiej go nie dopuści Grzybowicz, do Fanteckiej jeździ. Sam mi mówił, jak Bóg miły!
— I ona go przyjmuje?
— A czemużby nie!
Bernard sarknął. Chcesz mnie odstręczyć...
— Wcale nie — wola wasza przekonać się. Jedźcie do miasteczka a postójcie jaki dzień około dworku i popatrzcie, to się przekonacie...
A cóż, kobieta wolna, przecież z wami ją nic nie wiąże... wybiera co lepiej.
— Nie — to nie może być! zawołał Bernard.
— Ja przy swojem stoję, pojedźcie ze mną i zobaczcie — jeźli kłamię, choć stary pozwolę sobie dać na kobiercu.
Nieodezwał się już Bernard ni słowa, ale pochmurniał na cały dzień.
Prozorowicza jak zwyczajnie przyjmowała Marszałkowa z największą serdecznością, pojąc, karmiąc i obdarowując. Przez dwa dni stary bawił opływając jak pączek w maśle. Ostatniego wieczora, gdy swój wyjazd zapowiedział, byli razem z Bernardem w pokoju Marszałkowej, we troje.
Wszczęła się rozmowa o dworku.
— Wiesz co, odezwała się Marszałkowa, choć tego Żytomierza dla Bernardka nie lubię — i nie radabym żeby tam jeździł, niech się Bernard uczy gospodarować, weź go z sobą, opatrzcie razem co potrzeba... a Bernard zaraz mi powróci i zda sprawę.
— Wrócisz zaraz? spytała Marszałkowa.
Bernaś zdumiony niezmiernie, ledwie się zdobył na: wrócę natychmiast, jeśli mama każe.
Niemógł rzeczywiście pojąć jakim sposobem matka go sama tam mogła wyprawiać — ale zaufania jej nie chciał zawieść.
W tem wszystkiem łatwo się było domyśleć roboty starego Prozorowicza.
Na wyjezdnem Anzelmka mnóstwo poleceń dała i notatek co jej miał przywieść z sobą. Wyjechali tedy razem z Burgrabią.
Gdy przyszło do pożegnania z Marszałkową, powiedziała mu tylko, dziś piątek — czekam cię za tydzień z herbatą.
Drogę spożytkował stary, niby nieostrożnie się z różnemi przechwałkami Soleckiego wygadując, a łapiąc sam na słowach. Przyjechali wprost do dworku i Bernard w nim stanął, bo taka była dyspozycya matki.
Zaledwie z bryczki wymknął się i poleciał — Prozorowicz go nie wstrzymywał, dał mu bowiem słowo, że się przed Seweryną nie pokaże, najmniej przez dwa dni, a będzie śledził co się w dworku dzieje. Ten rodzaj szpiegostwa wstrętliwym był Bernardowi, ale był w takiem usposobieniu, iż gotów się czuł na wszystko aby Prozorowicza o fałszu przekonać.
To co stary opowiadał, wydawało mu się zmyśleniem i potwarzą...
Miłość dla Seweryny ze zbliżeniem się ku niej wracała.
O mroku, z bijącem sercem wpadł na znajomą uliczkę... W oknach dworku, niezamkniętych jeszcze okienkami nie było światła. Kłamał więc Burgrabia utrzymując, że tam tak nieustannie przyjmowano o wszelkich dnia godzinach... Zaledwie się u parkanu zatrzymał — gdy usłyszał turkot powozu i głośne śmiechy.
Poznał konie i ekwipaż Soleckiego, a w koczu odkrytym panią Rumińskę, Sewerynę i naprzeciw nich siedzącego Piusa...
Rumińska wysiadła pierwsza... wyskoczył potem Solecki, podał rękę pani Fanteckiej i podtrzymując ją, pochylony ku niej wprowadził do domu.
Nierychło potem światła zabłysły w oknach, spostrzegł znowu pana Piusa z Seweryną przechadzających się po salonie. Zdawało mu się, ale to wziął za przewidzenie, iż Fantecka na chwilę rękę położyła na ramieniu Piusowi i że ten ją całował długo..
Ale to przecie być nie mogło!
Bernardowi zrobiło się zimno, gorąco, chciał wpaść do dworku — powstrzymał się. W tem chłopak pozamykał okiennice, i widzenie bolesne znikło. Przechadzając się po pustej uliczce Bernard dotrwał aż do chwili, gdy Solecki po jedenastej się oddalił.
Wyszedł śpiewając w doskonałym humorze — biedny Marszałkowicz powrócił do dworku i niezaglądając do Burgrabiego, który jeszcze pacierze mówił, zamknął się u siebie.
Nazajutrz Prozorowicz go nie widział prawie — wyszedł z rana, nie powrócił aż nocą. Lecz tym razem stary na niego czatował. Przestraszył się niemal zobaczywszy go, tak był blady i drżący. Niemówiono nic... rozstali się milcząco...
Dzień ten był w życiu Bernarda pierwszym rozczarowania i — najboleśniejszym ciosem — przekonał się że na miłość i serce rachować nie było można. Szczęśliwy kto takiej chwili nie miał do przeżycia, kto zwolna ostygał i oswajał się z rzeczywistością, nie tracąc wiary całej zarazem — wiary w człowieka, w siebie, w świat, w przyszłość całą.
Na Bernardzie zrobiło to wrażenie zabójcze... chodził nieprzytomny noc całą. Prozorowicz podsłuchiwał, w pantoflach podchodząc podedrzwi, i nie mało się trapił nim... ale słowa z niego dobyć nie było podobna.
Zdala widział Soleckiego przez cały niemal dzień siedzącego z Seweryną, która wcale się już nie drożyła z dowodami przyjaźni i poufałości... Bernard spostrzegł ją znowu kładnącą mu rękę na ramieniu, gładzącą go po głowie, rozmawiającą wesoło, a Piusa w tryumfującej postawie szczęśliwego zdobywcy, nadskakującego swej pani.
Zrodziło to w nim niesmak do niewypowiedzenia. Miłość jego młodzieńcza wzdrygała się na takie świętokradztwo. Starał się wytłomaczyć Sewerynę, aby dla niej zachować dawne uczucia i czuł, że to było niepodobieństwem.
Szło mu już teraz o uwolnienie się i zerwanie. Przypuszczał w niej lekkomyślność, ale i ta całe znaczenie, całą wagę jej miłości zabijała. Nie uwalniało go to, wedle jego pojęcia, od zaciągnionych obowiązków — lecz budziło pragnienie odzyskania swobody...
Ze ściśniętem sercem czekał dnia następującego. Układał w jaki sposób najdelikatniej może zerwać ten stosunek, szanując w kobiecie ideał, którego była wyobrazicielką mimo wiedzy.
Tymczasem pani Fantecka ze swej strony myślała i pracowała nad tem, jak nie przyprawiając o rozpacz Bernarda (wyobrażała sobie bowiem że rozpaczać po niej musi) — grzecznie i łagodnie się go pozbyć. — Zdawało się jej to trudnem, bo nie miała żadnego powodu do porzucenia go, sama mu się niemal w przód narzuciwszy.
Z rana dnia tego, Solecki przypadkiem poszedł do dworku Prozorowicza, dowiedzieć się czy nie powrócił i zastał go nad Doświadczyńskim przy żonie...
Ponieważ Solecki miał zwyczaj głośno bardzo mówić i hałasować, Burgrabia go ostrzegł, że na przeciwko stał Bernard, i pono całą noc nie spał. W ten sposób Pius się o powrocie jego dowiedział i pożegnawszy pobiegł o tem oznajmić Fanteckiej.
Chwila stanowcza zbliżała się więc i kryzys przykrą przebyć było potrzeba. Seweryna próbowała namówić przyjaciółkę czyby się ona nie podjęła przygotować nieszczęśliwego Bernarda, do losu jaki go miał spotkać, ale pani Rumińska, strzepnąwszy rączkami, wprost odmówiła wszelkiego udziału...
— Kochanie moje, rzekła — samaś sobie tego piwa nawarzyła — wypij że, a mnie niem nie częstuj.
Dygnęła i wyszła.
Cały dzień Fantecka oczekując Bernarda za każdem drzwi otwarciem, bladła i drżała — obawiała się jakiego szalonego z jego strony kroku.
Solecki drapnął do domu i zamknął się u siebie, póki by burza nie przeszła. Do obiadu nie przyszedł Marszałkowicz, już to opóźnienie zdziwiło mocno Sewerynę.
— Dawniej byłby godziny nie wytrzymał, mówiła do siebie — co mu jest? czy się już o czem dowiedział?
Z południa poznała głos jego w przedpokoju i z bijącem sercem poszła zebrać siły i oprzytomnieć w swoim pokoju. Pierścień z brylantem schowała do szufladki...
Bernard wchodząc zastał w saloniku panią Rumińskę i Julkę wczytującą się ciekawie w Robinsona.
Wdowa spojrzała nań ze współczuciem, blady był, lecz dziwnie zdawał się spokojny, choć bardzo smutny.
Przywitał się z nią nie pytając o panią Fanteckę nawet. Był widocznie nadzwyczaj zmienionym.
— O ho! już coś wie! powiedziała sobie wdowa.
Dawniej natychmiast po wnijściu, leciał ku drzwiom Seweryny, teraz stał chłodny i zmieszany, wcale nie spiesząc do niej.
— Jakże się panu podróżowało? zapytała Rumińska.
— Mnie? odparł roztargniony Marszałkowicz, jak pani dobrodziejka — widzi, powróciłem żywy...
— A Matka pańska?
— Zdrowszą jest...
Wahała się pani Fantecka z początku, lecz słysząc głos, postanowiła wyjść. Zatrzymała się tylko w progu rozważając jaką twarz wypadało wdziać, zupełnie tak jakby myślała, w jaką się ubrać sukienkę. Czy włożyć żałobę, czy przypiąć uśmiech do ust, oczy zawiesić mgłą melancholii, czy osadzić brylantami wejrzeń ognistych!
Z rachuby wypadło jeszcze być teatralniej poważną, majestatyczną, jeszcze nieszczęśliwszą ofiarą niż zwykle. Szukała w głowie pretekstu do pogniewania się — znalazła, że zabawił zbyt długo przy Matce, że ją porzucił, że dał dowód grzesznej i niedarowanej obojętności.
Tak przygotowana, otworzyła drzwi i weszła nadąsana, zimna, obojętna. Bernard spojrzał, było to widmo przeszłości, zabiło serce i obudził się zarazem wstręt. Postąpił ku niej nie zbyt się spiesząc.
— A to pan! odezwała się — nareszcie!
Tu Rumińska, która przewidywała scenę, wzięła Julkę z Robinsonem za rękę i wyprowadziła ją do swojego pokoju...
— Wróciłem jak tylko mogłem najprędzej, odparł Bernard nie spiesząc do pocałowania ręki — Matka moja była chora...
— I ja byłam nie zdrowa, westchnęła Fantecka ale cóż tam komu moje zdrowie znaczy!
Spojrzała nań zdziwiona, bo się spodziewała natrętnej czułości i wymówek, a spotykała oziębłość. Ubodło ją to... myśl przeleciała, że Bernard musi coś wiedzieć.
Wpoiła w niego wzrok, chłopiec spuścił oczy: postanowił z góry nie czynić jej żadnych wymówek — była panią swej woli, mogła sercem rozporządzać jak chciała. Szło tylko o porozumienie wzajemne. Fantecka której zarówno zerwać było potrzeba — zawahała się dla tego, iż postrzegła zobojętnienie. Obraziło ją to, chciała aby sobie poszedł, lecz rozpaczający i nieszczęśliwy... Niepojmowała co się stało.
— Wróciłeś pan dziwnie zmieniony, odezwała się urażona. Cóż mam sądzić? Czy już zupełnie zostałam zapomnianą?
Z ironicznym uśmiechem Bernard odparł:
— A — pani, pierwsza miłość w życiu nigdy się nie zapomina i nigdy nie gaśnie, choćby była najnieszczęśliwsza?
— Czy pan masz mi co do wyrzucenia? zagadnęła śmiało.
— Nie mam do tego najmniejszego prawa — uśmiechając się ciągle boleśnie — odezwał się Bernard...
— Pan jesteś zupełnie zmieniony, powtórzyła.
— Ja to samo w pani znajduję...
Spuściła oczy pomięszana i przeszła się po pokoju.
— Mnie bo się dziwić nie można — rzekła melancholicznie — ja — ja jestem tak nieszczęśliwą, tak od wszystkich opuszczoną, tak od losu prześladowaną, iż tracę chwilami przytomność głowy i serca.
— I serca? spytał Bernard po cichu.
Odpowiedziano mu oburzonem wejrzeniem.
— Moje położenie co chwila się staje nieznośniejszem... Rozwodu mi zaprzeczają duchowni, bo pańska mama używa wszelkich sprężyn aby mu zapobiedz — jestem wystawioną na potwarze... Cóż będzie dalej! proszę pana?
— Pani zdaje mi się, rzekł Bernard — na to wszystko byłaś przygotowaną. W szczęśliwszych chwilach — miałem jej przyrzeczenie, iż zniesiesz to dla mnie.
— Tak — ale to siły przechodzi! wybuchnęła pani Seweryna, ja nie znałam głębi tej przepaści w którą mnie ślepa miłość dla pana pędziła. Cóż dalej, mów pan — co dalej! co myślisz, wyprosiłżeś u matki zezwolenie?
Bernard zmilczał.
— Więc ja mam tak zeschnąć, zamęczyć się — ginąć! Pan wymagasz tej ofiary odemnie?
— Pani, rzekł Bernard, ja nigdy nic wymagać nie śmiałem i nie wymagam.
— Jakto??
— Jesteś panią swej woli!
Fantecka stanęła zmięszana.
— Cóż to ma znaczyć? spytała.
— Niech pani tłomaczy to tak jak najlepiej będzie dla niej. Ja nie wchodzę w rachubę.
Zamilkł. Rozmowa szła nadzwyczaj trudno a nadewszystko nie po myśli Seweryny, która chciała mieć powody do gniewu i wymówek!...
— Ale nasze położenie przeciągnąć się dłużej nie może, proszę pana, poczęła chodząc żywo — raz jakikolwiek koniec położyć mu potrzeba. Mów pan co myślisz...
— Rozkazuj pani.
— Chcesz mnie do niecierpliwości, do wściekłości doprowadzić — zawołała z udaną exaltacyą — ale pan widzisz przecie, że ja się w ulicy pokazać nie mogę, że mnie palcami wytykają, a ożenić się nie możesz — czy nie chcesz... Więc ja tak mam pozostać na łasce?
Marszałkowicz uśmiechał się z goryczą. Zamiast odpowiedzieć na pytanie, rzekł cicho:
— Zaprawdę, dziwne powitanie po długiem rozstaniu?
Seweryna ruszyła ramionami.
— Matka pańska nie zezwala?
— Dotąd tego nie mogłem u niej pozyskać.
— A ja w takiem położeniu trwać dłużej nie mogę i nie myślę. Dosyć tego, ja zrywam, — chcę być swobodną i będę wiedziała jak sobą rozporządzić... Muszę się przecież ratować.
Bernard którego ta rozmowa rozczarowała ostatecznie, skłonił się odstępując kilka kroków.
— Pani zrywasz? zapytał.
— Tak jest, zrywam! Słyszałeś pan! zrywam.
Tu była prawie pewną wybuchu, łez, rozpaczy. Spojrzała i zobaczyła go zwolna naciągającego zdjętą przed chwilą rękawiczkę. Na jego twarzy wystygły jakiś malował się smutek, usta skrzywione ironicznie drżały...
Ukłonił się nisko — i zwrócił ku drzwiom: Fantecka jak osłupiała stanęła...
— Żegnam panią! rzekł cicho. Jeślim zawinił, przebaczyć mi raczysz. Byłem młody niedoświadczony — szczęście dla mnie za wielkie... obowiązki nad siły... Nie proszę o nic oprócz o przebaczenie.
Seweryna grała do tej pory tragedyą na zimno, ten głos, postawa, wejrzenie na Bernarda, poruszyło jej serce — zrobiło się żal tego biednego, któremu odjęła co miał na świecie najdroższego... błyskawica przesunęła się po głowie, chciała pogonić za nim — pożegnać go inaczej, lecz drzwi się już zamknęły — zniknął.
Z nim razem znikło i dla niej pierwsze i ostatnie uczucie i szczęścia marzenie... Pożałowała go teraz choć wiedziała, że w pół godziny byłaby go się pozbyła ostygłszy. Wchodząca pani Rumińska zastała ją przy oknie zamyśloną, milczącą, smutną. Przez drzwi słyszała rozmowę całą.
— A zatem — rzekła — stało się, jesteś wolną.
— Tak... stało się — nie wiem... nie pojmuję dla czego przyjął to tak zimno. Ktoś mnie zdradził. Pomimo to, gdybym chciała, dosyć by mi było zawołać i kazać położyć się u nóg moich... O! powrócił by, powrócił!
Balbina potrząsła główką. Coś wątpić sobie o tem pozwalam — szepnęła... Stało się, winszuję ci, bo nie zawsze się to tak gładko i spokojnie rozwiązać daje — ale ty — ty jesteś we wszystkiem szczęśliwa. Mnie go żal serdecznie! Soleckich jest na świecie mnóstwo — Bernard był jeden...
— Nie mówmy o tem — dokończyła Fantecka.
— Późno wieczorem po herbacie, nadszedł pomięszany Solecki. Seweryna przyjęła go chmurno.
— Zerwałam dla pana z Marszałkowiczem, rzekła głośno — niechże się pan o rozwód stara natychmiast.
— Tak, dodała przytomna gospodyni — pan powinieneś ocenić uczynioną dla siebie ofiarę i pamiętać jakie bierzesz obowiązki...
Solecki w piersi się uderzył.
— Pani, niech mnie dyabli wezmą...
— Ale oduczże się pan tego.
— A! przepraszam — niech mnie pioruny jasne...
— Panie Solecki! rozśmiała się gospodyni.
— Do stu katów — kiedy się oduczyć nie mogę.
Obie kobiety się rozśmiały i dobry humor zapanował na chwilę...
Bernard wrócił nie rychło do dworku.
Błądził długo po miasteczku, nie potrzebując ani się spieszyć nigdzie, ani zajmując czemkolwiek. Próżnia w sercu bolała.
Już było późno, gdy usłyszał go powracającego Prozorowicz: otworzył drzwi i wprowadził do siebie. Ogień się palił na kominku, mops przy nim grzał nos świecący. Burgrabina robiła drzemiąc pończochę.
— Zajdź pan do nas — ciepło jak w uchu, a w tych izbach dużych, choć palono — psy gonić tak wiatr po nich chodzi.
Z oczów mu chciał coś odgadnąć.
— Gdzie to pan Marszałkowicz był tak długo? odezwała się staruszka.
Chodziłem tak... bez celu... odpowiedział siadając Bernard...
Rozmowa się nie kleiła, pytać go nie śmieli. Prozorowicz czytał w twarzy a raczej syllabizował i nie był pewny, czy już się wszystko skończyło, czy dopiero koniec gotował. Zapytać nie mógł i nie śmiał.
Bernard po chwili sam wtrącił.
— Czyby jutro nie mógł jechać do Stadnicy... panie Burgrabio...
— Jutro? a bardzo dobrze! bardzo dobrze! — zawołał stary, ja konie natychmiast zadysponuję. Tu nie ma czego siedzieć — jak Boga kocham, dworek niewygodny — a reszta psu na budę się nie zdała.
Odwrócił się Bernard pytającą minę zrobiwszy.
— A no tak! począł Burgrabia — nie chciałem wprzódy mówić nic, aby to za potwarz i intrygę nie uchodziło — ale — jak mi Bóg miły — Solecki od tygodnia zaręczony z tą jejmością, aż mi...
Tu splunął i nie dokończył, popatrzał na Bernarda, który w komin na ogień miał zwrócone oczy, uśmiechał się zimno ale boleśnie.
Prozorowicz za rękę go schwycił.
— Drogi mój paniczku — zawołał — dziękuj panu Bogu, że cię z rąk tej kobiety wyratował. Wszyscy ludzie przez takie próby przechodzą, ale niektórzy je drożej przypłacają. Co się stało, dobrze się stało...
— Tak — tak, bąknął Bernard — stało się, że mi serce zamarło i że już nikogo kochać nie potrafię, bo nie uwierzę — nikomu.
— Ale! ale! począł Prozorowicz. Serce u młodych odrasta, przebolejesz i zapomnisz... Nie gadajmy o tem... Jutro konie rano będą gotowe i do Stadnicy! do Stadnicy! Pan Bóg łaskaw — jakoś to będzie!
Od wyjazdu pani Fanteckiej w domu jej męża pustka była i cisza. On sam wcale się na świat nie pokazywał, nie widział go nikt, zaledwie własna służba i na krótko. W kilku wyrazach dawał rozkazy niezbędne i zamknięty w swoim pokoju, siedział, przechadzał się, czytać probował, chodził osłupiały.
Lecz mężnie znosił ten cios, sobie część winy przypisując. Nieszczęście było nieodwołane, spełnione, sromotne, gorzki ten kielich wypić musiał do dna: i pił go w ciszy, nie jęcząc, nie okazując co cierpiał. Gospodarstwo było nieco zaniedbane, ludzie korzystali z tego bezkrólewia. Jeden pan Karol leśniczy zarazem i pół rządcy, nie odbierając rozkazów starał się je odgadnąć i zastąpić biednego pana. Panna Salomea troskliwie przychodziła się często dowiadywać pod drzwi gabinetu, czy panu nie było czego potrzeba — ale ją grzecznem zbywał podziękowaniem. Jadał w swoim pokoim, ludzie mu ciężyli.
Ten stan trwał dni kilkanaście.
Jeden ksiądz proboszcz miejscowy, człek napozór prosty, lecz wielkiego serca i doświadczenia dopuszczonym bywał do Fanteckiego. Z nim czasem przesiedzieli godzinę, milcząc albo rzadkiemi, cicho rozmawiając głosami. Przez proboszcza z Żytomierza miewał wiadomości Fantecki.
Los tej kobiety, która mu się za jego miłość wywdzięczyła tak okrutną i nielitościwą wzgardą, obchodził go więcej, niżby się zdawać mogło — kochał ją, niepokoił się o nią.
Jednego dnia w porze obiadowej nadjechał proboszcz i wszedł do gabinetu. Zastał go jak zwykle, z zagasłem cygarem przed wypalonym kominem.
— E! panie Fantecki kochany, zawołał po przywitaniu — Bóg widzi — (miał to przysłowie) — wszystkiemu powinien być koniec. Juści wiecznie tak zamurowany w ciupie siedzieć nie będziesz — trzeba się otrząsnąć. Bóg dał, Bóg chciał, Bóg wziął, masz obowiązki...
— Jakie! ruszył ramionami gospodarz.
— Względem siebie, żebyś się sobie nie dał zmarnować zdasz się ludziom... Tej żałoby... Bóg widzi dość — a dalipan i dłuższej nosić nie warto.
Jest ona w sercu i w niem zostanie.
— Nie ma poczem. Bóg widzi, niema poczem.
Każ asindziej dać wódki, bom zmarzł i na obiad wyjdziemy do jadalni — hę? spytał.
— Ale, mój ojcze...
— Ale, mój dobrodzieju — ja bo cię muszę wyciągnąć... E! e!... daj bo już pokój temu. Co się stało to się stało! Nie chciałbym cię gryść, ale kiedy ranę wypiec trzeba, to doktór musi.
Spojrzał przestraszony Fantecki.
— Jejmość znać pomiarkowała, że z Marszałkowiczem, któremu rodzina małżeństwa nie dopuści, ciężko będzie... porzuciła go!
— Porzuciła! krzyknął zrywając się Fantecki — niech wraca. Wstyd zamknę w sercu, przebaczę — niech wraca...
— Ale ba! ma już drugiego! zawołał proboszcz.
Fantecki ręce załamał i padł na krzesło, a po chwili oczy sobie zasłonił.
— Męztwa, męztwa panie Dyonizy — kończył ksiądz — każdego może od płochej kobiety spotkać takie nieszczęście, Bogu dziękuj że nie masz dzieci...
— Ale to być nie może! jęknął gospodarz.
— Ale, Bóg widzi, po zaręczynach z panem Soleckim, choć rozwodu jeszcze nie ma Solecki.
— Solecki! marszcząc się dodał Fantecki ten — pisarzyna...
— A no — ten sam milionowy ex-pisarzyna...
Dobrali się — Bóg widzi. Na rozwód się waćpan pisz — jeśli go potrzebować będą, ale mnie się coś widzi, że oboje na protestantyzm przejdą, aby się bez niego obeszli. Co dla takich ludzi wiara znaczy? Wytłomaczą sobie, że gdzie krzyż, tam wszystko jedno...
— A Marszałkowicz? spytał Fantecki.
— Ocalał biedny chłopiec...
Zamilkli. Proboszcz niemal gwałtem wyciągnął gospodarza do jadalni po raz pierwszy. Był daleko więcej pogrążonym niż zwykle, lecz go pan Karol, panna Salomea i gość zmusili niejako do rozmowy, a korzystając z tego leśniczy, starał się zająć gospodarstwem, tak aby do dawnego osamotnienia i obojętności nie dać powrócić.
On i panna Salomea, wcześnie pomyśleli o tem, aby z domu wszelkie pamiątki mogące Sewerynę przypominać usunąć. Przepyszny jej portret malowany w stroju ślubnym przez Simmlera, wyniesiono do oficyny i złożono na strychu: robotki, fraszki, najmniejszy strzępek postarała się rezydentka wrzucić do składu. Bojaźliwie rozglądając się po domu Fantecki nie spostrzegłszy nic, oddychał wolniej.
Następnych dni leśniczy koniecznie wymógł na nim, aby pojechał do lasu, znalazło się wiele do rozporządzenia w gospodarstwie, praca powoli przywołała go do życia.
Tak upłynęło trzy miesiące. Było to w styczniu. Fantecki powrócił był z drugiego folwarku, gdy przed ganek zatoczyły się sanki i proboszcz wysiadł otulony prostym kożuchem, który tylko dla oczu ludzkich obłożony był wilczurą.
— Ale mróz! zawołał zacierając ręce — Bóg widzi — jeszcze takiego nie było...
Popatrzał na Fanteckiego i uściskał go, a że w pokoju był leśniczy pan Karol, poprowadził do gabinetu.
— Tylko z dziećmi, rzekł, gdy się im ma zadać lekarstwo, wielkich ceremonij używać trzeba, mam nieciekawą nowinę dla was — ale dla tegom z nią przyjechał, aby kto inny jej nie przywiózł...
Fantecki pobladł.
— Wiecie, rzekł proboszcz, że wasza jejmość już była po zaręczynach z Soleckim... Gdyby nie formalności jakieś przy zmianie wiary wymagane, jużby ich pewnie pastor pobłogosławił po swojemu. Tyczasem nowa historya... Wiecie pochodzenie fortuny owej Soleckiego. Wie o niej cały świat, dał mu ją adwokat, jure caduco, bo z onym Soleckim nieboszczykiem żadnego pokrewieństwa nie było... Myśleli że to rzecz przybita i skończona, ale Nemezis czuwa. Sukcesorowie prawdziwi się znaleźli. Pan Pius zakosztowawszy zbytku, będzie musiał oduczywszy się od razowego chleba z czosnkiem, powrócić do niego i do butów dziurawych. Że jejmości się nie chce podzielać jego losu — to naturalne. Słyszę, że zabrawszy jakąś sumkę okrągłą, wyjechała z nią do Warszawy i po zaręczynach...
— Prawda to! zawołał Fatecki — pewne?
— Ale najpewniejsze. Widziałem się z Prozorowiczem, jadącym do Stadnicy, opowiadał mi ze szczegółami historyę całą. Pozawczoraj wyruszyła.
— Nieszczęśliwa — zawołał Fantecki — ona sobie rady nie da. Bóg wie jaki ją los czeka, ja mam święte obowiązki.
— A! ty jesteś sam, Bóg widzi, świętym człowiekiem — przerwał proboszcz poruszony — nie wiem jednak, czy rzeczywiście obowiązki twe...
Fantecki nie dał mu dalej mówić — począł się przechadzać po pokoju poruszony mocno.
Proboszcz zabawił do wieczora, poczynał rozmowę kilka razy o tym przedmiocie i nie mógł wywołać żadnej odpowiedzi. Nazajutrz kazał Fantecki gotować wszystko do drogi, trzeciego dnia dowiedział się proboszcz, że go już nie było.
— Ani chybi, Bóg widzi — rzekł, on ją tu nam jeszcze przywieść gotów... omylił się jednak, gdyż nietylko nie przywiózł żony Fantecki, ale sam nie powrócił. Pan Karol dostał plenipotencyę do zarządu majątkiem, a gdy się pytano o dziedzica, mówił że dla zdrowia podróżuje za granicą.
Z boku jednak dowiedziano się w sąsiedztwie, że napędziwszy żonę w Warszawie, Fantecki potrafił ją skłonić do obowiązków. Oszczędzając jej i siebie, wyruszył natychmiast zagranicę — i — jak powiadał pan Karol, bawił gdzieś we Włoszech dla zdrowia...
Z Soleckim wszakże nie tak źle było jak mówiono, rzucono owe strachy na lachy, ażeby część sukcesyi wymódz na nim. Ponieważ proces był trudny, a sukcesorowie nie mieli go o czem prowadzić, gdy Pius mógł sypać pieniędzmi, mając w ręku majątek, zbył się pretensyi jedną i to najgorszą wiosczyną, opisawszy tak, aby na przyszłość mógł być zupełnie spokojnym. Wyszedł więc obronną ręką, ale nie bez uszczerbku pan Solecki, ale ocalał od żony, któraby go więcej nad wszystkie procesy kosztować mogła.
Człek prosty wziął do serca tak, iż mu nagle, prawie na kobiercu harbuza dano, że na panią Sewerynę dzikie wygadywał rzeczy, nienawidząc przynajmniej tyle, co ją wielbił wprzódy... Na złość jej jak powiadał, posunął się natychmiast do bardzo bogatej kupcównej w Kijowie i extra-pocztą popędził na ślub, aby ludzie widzieli, że sobie z pięknej pani (jak się wyrażał) — „nic nie robi.“
Marszałkowa podziękowała Bogu za ocalenie syna, a powinna też była dziękować i Prozorowiczowi, którego zabiegi, nie mało się przyczyniły do — wybicia Klina klinem.
Lecz że nic ludzkiego po myśli ludzkiej nie idzie posłusznie, nawet Prozorowicz nie mógł osiągnąć celu swoich troskliwych starań. Bernard był wprawdzie w serdecznych stosunkach braterskich z Anzelmką, ale serce jego ściśnięte, nie szukało pociechy w odnowieniu uczucia, na którem taki zawód poniosło.
Pani marszałkowa postrzegła wkrótce, iż myśl trzeba było co najmniej odroczyć. Bernard wypraszał się, aby mógł podróżować, matka nie była od tego, zwłaszcza, że naówczas jeszcze o wyjeździe Fanteckiego z domu mowy nie było.
Spoważniał Zniński po tej katastrofie, a życiu szukając celu jakiegoś zajął się nauką. Matka nie była przeciwną — podróż więc miała cel naukowy.
Anzelmka tymczasem z ciocią Turska wyjechała do siebie. Ze strony Bernarda była tylko ku niej przyjazń, w jej sercu zrodziło się uczucie daleko silniejsze ale dziewczę kryło się z niem, jak ze skarbem i było pewne, że ani on, ani mamcia, ani ciocia się go nie domyśla. Czy się na tem nie myliła, nie wiemy. Anzelmka po cichu poprzysięgła nawet sobie, że nigdy za mąż nie pójdzie, że będzie czekała i gotowa zostać starą panną.
A jeśliby on się ożenił? W takim razie nawet, heroiczne dziecię projektowało zostać przyjaciółką jego żony, i choć zdala patrzeć na niego.
W podróży Bernarda rok przeszło upłynął. Zajmował się mineralogią; stosy kamieni przychodziły do Stadnicy ze wszystkich stron świata.
Anzelmka nagle nabrała ochoty do tej nauki i poczęła gwałtownie zbierać minerały, czemu się ani ciocia Turska, ani mamcia nie sprzeciwiała. Bardzo ładne szafeczki porobiono dla nich, poukładano systematycznie. Anzelmka rozgorączkowywała się dla pięknych okazów, wypisywała próbki ze wszech krajów i śmiano się z niej trochę. Ale tak stawała się piękną rozwijając coraz, że jej nawet z kamykami w ręku było do twarzy.
Niektórzy kawalerowie z sąsiedztwa próbowali się do jej serca dobijać z pomocą bazaltów, a jeden chciał je zdobyć dziwnej piękności hyacyntem... To mu się wszakże nie udało.
Na drugi rok, Bernarda powołała matka do domu, czując się nie bardzo zdrową. Wrócił więc wprost z Egiptu, nie zatrzymując nigdzie po drodze. W istocie matka jego, pomimo nie zbyt podeszłego wieku i sił, jakie się mieć zdawała, od niejakiego czasu mocno się czuła osłabioną, a lekarze nie wróżyli jej długiego życia. Gdy Bernard nadbiegł nareszcie do domu, zastał ją samem szczęściem odżywioną, zdrowszą, ale nazajutrz po dniu wyczytał z twarzy, iż pochodnia życia gasła powoli...
W Stadnicy znalazł znowu i ciocię Turską i piękną Anzelmkę, w pierwszej chwili nie było mowy o niczem, tylko o podróży, o domowych sprawach, o nieskończenie wielu szczegółach, których się wzajemnie od siebie dowiadywano.
Bernard stał się trochę monomanem przez mineralogią, nazajutrz cokolwiek uspokojony o matkę począł cały ranek swe skarby rozkładać, porządkować i chwalić się niemi. Jak wszyscy zbieracze miał to pojęcie, iż piękne okazy jego, cały świat równie, jak i jego samego obchodzić musiały.
Z bardzo pięknym ametystem, siedzącym jeszcze w łupinie — popisywał się właśnie, gdy Anzelmka spojrzawszy, odezwała się chłodno.
— Mam daleko piękniejszy!
— Tak! oprawny, szlifowany — rzekł Bernard... ale nie tak, jak go Bóg stworzył.
— Właśnie że tak, jak go Bóg stworzył i większy od twojego...
Zdumiał się bardzo podróżny...
— Twój zbiór bogaty, nie przeczę — odezwała się Anzelmka, ale moje petryfikaty daleko wytworniej dobrane, a kollekcya szlifowanych marmurów...
— Jakto? masz kolekcyę? zapytał Bernard.
A — a jakże! odparła Anzelmka...
— Zkądże ci przyszła ta fantazya?
— Przez małpiarstwo, mój braciszku — uśmiechnęła się kuzynka. Zaciekawiłeś mnie i musiałam przez zazdrość uczyć się mineralogii. A żebyś wiedział ilem młotkiem palców natłukła! dodała podnosząc rękę, Bernard spojrzał, była to taż sama rączka maleńka, wcale nieuszkodzona od młotka lecz wybielała znacznie...
W kilka dni potem, gdy matka się miała lepiej z ciocią Turską i Anzelmą pojechał oglądać jej zbiory. Przekonał się widząc je, że prawie niepotrzebnie tak daleko jeździł po okazy, które kuzynka siedząc na miejscu, pościągała z całego świata.
Nie wiem, czy minerały pociągnęły go i zbliżyły do Anzelmy, ale byli z sobą bardzo dobrze i czule. Jednakże Bernardowi przez myśl nie przeszło ani się starać o nią, ani inaczej zakochać i gwałtowniej. Byli jak brat z siostrą i znajdowali że im do cichego, spokojnego szczęścia nic nie brakło. Ciocia Turska i marszałkowa, widząc te stosunki, wyglądały rychłoli się z nich ta upragniona miłość rozwinie — ale napróżno.
Matka coraz słabła i niepokoiła się losem syna, który dla niej był najlepszem w świecie dziecięciem...
Wszystko dawne zapomniane i pogrzebione zostało...
Upadek sił marszałkowej, był widoczny, czuła go ona sama...
— Mój Bernasiu — rzekła raz cicho całując go w głowę, jeżeli ty chcesz bym spokojnie zeszła do grobu, niech ja cię widzę ożenionym i szczęśliwym.
Bernard westchnął. Wspomnienie ożenienia zawsze dlań było bolesnem bardzo, odnawiało ranę choć zabliźnioną, ale czuć się dającą jeszcze.
— Moja droga mamo — odpowiedział całując jej rękę... ja — nie mam ani ochoty, ani rozumu do ożenienia.. Jeżeli ci to do szczęścia potrzebne... wybierz mi żonę...
Marszałkowa spojrzała nań, obojgu łzy zakręciły się w oczach i dnia tego nie mówili o tem więcej... Potem znowu kiedyś zaczęła chwalić bardzo Anzelmę. Bernard gorąco jej wtórował, unosił się nad nią — i wyrwało mu się: — Ja ją tak kocham...
Matka spojrzała wyraziście...
— Weźże ją sobie — dodała zniecierpliwiona...
Bernard się zerwał. — Ale nie! nie! zawołał, ona warta serca świeżego, a nie tak zwiędłego jak moje. Ja ją kocham, ale nie tak, jakby ją mógł ukochać inny — i ona mnie kochać nie może. Nawykliśmy być bratem i siostrą.
Marszałkowa i na ten raz nie nalegała, lecz myśl była rzuconą. Bernard ją w sercu uniósł i począł się pytać siebie, czyby ona rzeczywistością stać się nie mogła.
Anzelmka nie wiedziała o niczem. Wieczorami zwykle zbierano się w pokoju sypialnym marszałkowej, która z niego nie wychodziła. Na wielkim stole przy lampie, przerzucano dzienniki, książki, Anzelmka i Bernard czytywali głośno na przemiany. Matka siedziała w wielkim fotelu i milcząc patrzała na dzieci.
Jednego dnia Bernard, rozmawiając z matką, przykląkł przed nią i całował białe jej wychudłe ręce... Anzelmka jakimś wypadkiem znalazła się z drugiej strony... Staruszka spojrzała na oboje... uśmiechano się wesoło... Syn i ona mamcią ją nazywali...
— Ale ty bo jeszcze do tego nie masz prawa moja ty droga — odezwała się marszałkowa — daj mi prawą rękę. Wyciągnęła ją posłuszna... nie domyślając się jeszcze... Bernarda dłoń leżała już na ręku matki, połączyła je razem i przeżegnała...
Anzelmka zarumieniła się jak wiśnia, w oczach jej stanęły łzy...
— Ot tak! rzekła matka — teraz nazywaj mnie jak chcesz... i niech wam Bóg błogosławi.
Biednemu dziewczęciu szczęście zdawało się tak niemożliwem, że pobladła i zachwiała się. Bernard musiał pochwycić ją mdlejącą, ale gdy się ocuciła, milcząc założyła mu ręce na szyję i głowę sparła na jego ramieniu.
W tej chwili szczęścia, o ludzkie losy — o serca dzieje! Bernard przypomniał ten pierwszy uścisk w życiu — który mu długie zatruł lata... ale w prędce myśl powróciła do rzeczywistości i marzenie rozprysnęło się na wieki.
Prozorowicz do końca długiego życia, gdy był w humorze i usposobieniu do wywnętrzania się przed ludźmi, lubił opowiadać po swojemu historyę swojego panicza i tej nieszczęśliwej pani Fanteckiej. Mości dobrodzieju, powtarzał zawsze — gdyby nie klin klinem... oto! Bóg raczy wiedzieć, jakby się to było skończyć mogło! a tak... żyją dziś szczęśliwi daj Boże każdemu!
Mądrość narodów panie!! mądrość narodów!
Similia Similibus curantur! Klin klinem!!
W lat prawie dziesięć powrócili państwo Fanteccy do domu — z trzyletnim chłopczykiem, który się zagranicą urodził. Zamknęli się w domu, a matka poświęciła się całkiem dziecięciu, do którego namiętnie była przywiązaną i stroiła je tak dziwacznie i tak cudacko, po trzy razy na dzień coraz inaczej, jakby się lalką bawiła. Z sąsiedztwa nie przyjmowali u siebie prawie nikogo, oprócz starego proboszcza, który ile razy mu się trafiło wspomnienie Fanteckiego, nazywał go świętym człowiekiem. W parę lat po powrocie do domu, zmarła z suchot pani Fantecka, a biedny wdowiec nieutulony w żalu po niej, oddał się wychowaniu syna. Bernard po ożenieniu swem mineralogię porzucił, Anzelmka zachowała swój zbiór, jako pamiątkę tych pięknych dni młodości, w których tak była — nieszczęśliwą... zamierzając na zawsze pozostać starą panną.
