Zwierciadło morza/całość
| <<< Dane tekstu | ||
| Autor | ||
| Tytuł | Zwierciadło morza | |
| Wydawca | Dom Książki Polskiej Spółka Akcyjna | |
| Data wyd. | 1935 | |
| Druk | Drukarnia Narodowa w Krakowie | |
| Miejsce wyd. | Warszawa | |
| Tłumacz | Aniela Zagórska | |
| Tytuł orygin. | Mirror of the Sea | |
| Źródło | Skany na Commons | |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
| |
| ||
| Indeks stron | ||
|
JOSEPH CONRAD
ZWIERCIADŁO
MORZA PRZEŁOŻYŁA
ANIELA ZAGÓRSKA
 WARSZAWA 1935
DOM KSIĄŻKI POLSKIEJ, SPÓŁKA AKCYJNA
ODBITO 2200 NUMEROWANYCH EGZEMPLARZY:
№ 648 ❋
DOM KSIĄŻKI POLSKIEJ, SPÓŁKA AKCYJNA
Hurtownia dla księgarzy i wydawców pod zarządem E. W. Szelążka
Warszawa, Plac Trzech Krzyży 8 DRUKARNIA NARODOWA W KRAKOWIE
PANI KATHERINE SANDERSON
KTÓREJ SERDECZNE POWITANIE I ŁASKAWA
GOŚCINNOŚĆ OKAZANA PRZYJACIELOWI JEJ SYNA ROZJAŚNIŁY PIERWSZE MROCZNE DNI MEGO ROZSTANIA Z MORZEM OFIARUJĘ Z PRZYJAŹNIĄ TE KARTY
|
WZRUSZA MIĘ WIELCE«
B. W. PROSE VI.
Książka ta mniej potrzebuje przedmowy niż inne, bądź moje, bądź czyjekolwiek. Lecz ponieważ zaopatruję w przedmowę wszystkie swoje książki, nie wyłączając nawet „Ze wspomnień“, które są poprostu fragmentem życiorysu, niepodobna mi wyłączyć tej jednej aby nie stworzyć fałszywych pozorów obojętności lub znużenia. Widzę aż nadto dobrze, iż napisanie niniejszej przedmowy nie będzie łatwem zadaniem. W danym wypadku potrzeba — matka wynalazków — jest wykluczona, to też żaden temat do pogawędki nie przychodzi mi na myśl; a że najskuteczniejszym bodźcem do pracy jest również potrzeba, więc poprostu nie wiem jak się zabrać do tej przedmowy. Wchodzi tu również w grę moje usposobienie; unikałem wysiłków przez całe życie.
Mimo tych odstręczających warunków poczucie obowiązku zmusza mię jednak do pracy. Obiecałem napisać przedmowę. W przeciągu niespełna minuty kilku nieostrożnemi słowami wziąłem na siebie zobowiązanie, które odtąd ciężyło mi bardzo na sercu.
Bo ta książka jest spowiedzią sięgającą bardzo głęboko; z czego więc jeszcze mógłbym się zwierzyć na paru kartkach, które dodaję do mniej więcej trzystu, zawierających najszczersze wyznania? Usiłowałem tu odsłonić z bezpośredniością ostatniej spowiedzi jaki był mój związek z morzem, który zaczął się tajemniczo, jak każda wielka namiętność zesłana na śmiertelnych przez niezbadanych bogów, rozwijał się nieodparcie wbrew zasadom zdrowego rozsądku, wytrzymując próbę straconych złudzeń i przezwyciężając rozczarowanie, co się czai w każdym dniu czynnego życia; trwał dalej wśród miłosnych rozkoszy i miłosnych mąk, pełen uniesienia lecz próżen złudzeń, bez goryczy i bez skarg, od pierwszej chwili aż do ostatniej.
Ujarzmiony ale nigdy nie upadły na duchu, całą istotą poddałem się tej namiętności różnorodnej i wielkiej jak samo życie, zawierającej jak życie okresy cudownej pogody, któremi nawet i płocha kochanka w chwili ukojenia darzy nas niekiedy na swej piersi, pełnej podstępów, pełnej szaleństwa, a jednak zdolnej upoić zachwycającą słodyczą. Jeśli mi ktokolwiek powie, że to jest liryczne złudzenie starego, romantycznego serca, odrzeknę iż przez dwadzieścia lat żyłem jak pustelnik ze swą namiętnością! Poza linją morskiego widnokręgu świat dla mnie nie istniał, tak jak nie istnieje dla mistyków, którzy chronią się na szczyty wysokich gór. Mówię tu o życiu najwewnętrzniejszem, o burzliwych głębiach naszej istoty, gdzie spotyka nas to co najlepsze i to co najgorsze, gdzie człowiek musi żyć sam, lecz nie potrzebuje się wyrzec wszelkiej nadziei porozumienia z bliźnimi.
Może już dość powiedziałem przy tej sposobności o tych swoich pożegnalnych słowach, o tej ostatniej fazie mego wielkiego umiłowania morza. Nazywam je wielkiem, ponieważ takiem dla mnie było. Inni mogą je nazwać głupiem zadurzeniem się. Tak określają ludzie każde miłosne przeżycie. Ale jakkolwiekby nazwać tę moją miłość, jedno pozostaje niezbite: była czemś zbyt wielkiem aby można wyrazić ją w słowach.
Oto co zawsze czułem niejasno; i dlatego te moje karty pozostaną niby szczera spowiedź z faktów, które komuś przyjaznemu i współczującemu mogą dać wyobrażenie o wewnętrznej prawdzie niemal całego żywota. Okresu między szesnastym a trzydziestym szóstym rokiem życia nie można nazwać wiekiem, ale jest to wcale długi szereg tego właśnie rodzaju doświadczeń, które uczą powoli człowieka patrzeć i czuć. Był to dla mnie okres odrębny; a gdy przeszedłem z niego do innej atmosfery, że się tak wyrażę, gdy rzekłem sobie: „Teraz muszę mówić o wszystkich tych rzeczach lub też pozostać nieznany do końca swych dni“, żywiłem niezłomną nadzieję — która towarzyszy człowiekowi zarówno w samotności jak w tłumie — iż w końcu nadejdzie taki dzień, taka chwila, że mnie zrozumieją.
I to się ziściło! Zrozumiano mię tak zupełnie, jak tylko to jest możliwe na naszym świecie, gdzie rzekłbyś wszystko się składa z zagadek. Mówiono o tej książce rzeczy głęboko mię wzruszające, tem głębiej, że pochodziły od ludzi, których zajęciem jest bezsprzecznie zrozumienie i analiza i objaśnianie — jednem słowem od krytyków literackich. Wypowiadali się stosownie do swego sumienia, a niejeden wyrażał się w taki sposób, że poczułem i radość, i smutek z powodu napisania tej spowiedzi. Jasno lub mętnie, krytycy pojęli co miałem na myśli i orzekli w końcu, że sprostałem swemu zamierzeniu. Zrozumieli iż książka ta należy do kategorji zwierzeń, lecz w niektórych wypadkach uznali zwierzenia moje za niezupełne.
Jeden z recenzentów napisał: „Czytając te karty, człowiek spodziewa się wciąż rewelacji; lecz osobistość autora nigdy nie ujawnia się w całej pełni. Możemy tylko stwierdzić, że taka oto rzecz wydarzyła się p. Conradowi, że znał takiego a takiego człowieka, i że właśnie tak mijało jego życie, pozostawiając mu owe wspomnienia. Są one zapiskami wydarzeń przez niego przeżytych, niezawsze wybitnych lub uderzających, raczej przypadkowych, wydarzeń co z jakiejś nieuchwytnej przyczyny ryją się w umyśle i wyłaniają z pamięci po upływie długiego czasu, niby symbole niepojętego, świętego obrządku, który się odbywa za zasłoną“.
Mogę na to tylko powiedzieć że moja książka, pisana nawskróś szczerze, nie ukrywa niczego poza fizyczną w niej obecnością autora. Na tych kartach spowiadam się najpełniej nie ze swych grzechów, lecz ze swych wzruszeń. Jest to najwłaściwszy hołd, jaki mój pietyzm mógł złożyć ostatecznym twórcom mego charakteru, mych przekonań i w pewnem znaczeniu mego losu — niezniszczalnemu morzu, okrętom, których już niema, i prostym ludziom co swoje przeżyli.
1919.
I niech tak wszystko trwa krótkich dni parę.“
Zaoczenie lądu i oderwanie się od brzegu nadają rytm życiu marynarza i dziejom statku. Od lądu do lądu — oto najzwięźlejsze określenie dla ziemskich losów okrętu.
Oderwanie się od lądu nie jest tem, za co je mógłby uważać ród szczurów lądowych. Termin „zaoczenie lądu“ łatwiej zrozumieć: marynarz dostrzega ląd — to kwestja bystrego oka i jasnej pogody. Oderwanie się od brzegu nie jest wyjściem statku z przystani, tak jak zaoczenie lądu nie może być uważane za jednoznaczne z zawinięciem do portu. Ale w oderwaniu się od brzegu jest pewna cecha odrębna: ten termin oznacza nietyle etap morskiej podróży, co określoną czynność pociągającą za sobą szereg innych, a mianowicie dokładną obserwację niektórych lądowych znaków orjentacyjnych przy użyciu kompasu.
Zaoczony ląd — czy to będzie góra osobliwego kształtu, czy skalisty przylądek, czy też obszar piaszczystych wydm — ogarnia się z początku jednem spojrzeniem. Dalsze rozpoznanie nastąpi w swoim czasie; lecz w zasadzie dobre czy złe zaoczenie lądu zawarte jest w pierwszym okrzyku: „Ląd!“ Natomiast oderwanie się od brzegu jest przedewszystkiem obrzędem nawigacyjnym. Zdarza się że statek opuścił przystań już od pewnego czasu, że od szeregu dni znajdował się na morzu — w najpełniejszem znaczeniu tego słowa; a jednak póki wybrzeże, które opuścił, pozostało widzialne, okręt minionych dni zdążający na południe nie rozpoczął był jeszcze rejsu w pojęciu żeglarza.
Oderwanie się od brzegu nie następuje w chwili kiedy ląd znika z oczu, lecz w momencie ostatniego fachowego rozpoznania lądu przez marynarza. Jest to techniczne „żegnaj“, tak odrębne od uczuciowego. Odtąd marynarz skończył już z brzegiem za rufą swego statku. Sprawa ta dotyczy osobiście marynarza. To nie statek odrywa się od brzegu lecz marynarz, z chwilą gdy nakreślił ołówkiem na białej przestrzeni mapy podróżnej pierwszy drobniutki krzyżyk oznaczający pozycję statku, otrzymaną zapomocą krzyżowych pelengów; każdego dnia podróży pozycja statku w południe musi być oznaczona takim samym drobniutkim krzyżykiem na tejże mapie. A krzyżyków tych może się znaleźć sześćdziesiąt, osiemdziesiąt, czy tam ile, na szlaku okrętu od lądu do lądu. Największa ich liczba w ciągu mego marynarskiego żywota doszła do stu trzydziestu — od stacji pilotów przy Sand Heads w zatoce Bengalskiej do latarni morskiej na wysepkach Scilly. Była to zła podróż...
Oderwanie się od brzegu, ostatni fachowy rzut oka na ląd, bywa zawsze dobry lub przynajmniej dość dobry. Bo nawet jeśli pogoda jest zła, nie obchodzi to wiele statku, przed którym cała przestrzeń morza stoi otworem. Natomiast zaoczenie lądu może być dobre lub złe. Okrążamy ziemię z myślą o jednem jej miejscu. Wśród wszystkich krętych tropów, które kurs żaglowca zostawia na białym papierze mapy, statek ma zawsze na celu jeden drobny punkt — czy to będzie mała wysepka na oceanie, czy pojedynczy przylądek na długiem wybrzeżu kontynentu, czy latarnia morska na urwistym brzegu lub poprostu spiczasty kształt góry, niby mrowisko unoszące się na wodach. Lecz jeśli się ujrzy brzeg w kierunku oczekiwanym, wówczas zaoczenie lądu jest pomyślne. Mgły, zawieje, sztormy pędzące chmury i deszcz — oto nieprzyjaciele dobrych zaoczeń lądu.
Niektórzy kapitanowie odrywają się od brzegu ze smutkiem, pełni żalu i niezadowolenia. Mają żonę, może dzieci, lub w każdym razie jakieś przywiązanie czy poprostu ulubiony nałóg, który trzeba porzucić na rok lub więcej. Pamiętam tylko jednego człowieka, co przemierzał swój pokład sprężystym krokiem i dał pierwszy kurs podróży głosem radosnym. Ale, jak się później dowiedziałem, człowiek ów nie zostawiał poza sobą nic prócz mnóstwa długów i wezwań sądowych.
Skądinąd znałem wielu kapitanów, którzy natychmiast po opuszczeniu wąskich wód kanału Angielskiego znikali zupełnie z oczu załogi na jakieś trzy dni lub więcej. Dawali niby długiego nurka w swoją kabinę, aby po kilku dniach się wyłonić w usposobieniu mniej lub więcej pogodnem. Z tymi ludźmi łatwo było sobie poradzić. Pozatem takie zupełne odcięcie się od życia statku dowodziło w pewnej mierze, że kapitan ma dość dużo zaufania do swych oficerów, a zaufanie musi się spodobać każdemu marynarzowi godnemu tej nazwy.
Podczas pierwszej podróży, którą odbyłem jako starszy oficer z zacnym kapitanem MacW—, pamiętam że bardzo mi to pochlebiło; wykonywałem radośnie swe obowiązki, wyobrażając sobie iż jestem sam dowódcą. Ale wielkość mych złudzeń nie zmieniała faktu, że prawdziwy dowódca znajdował się na okręcie, podtrzymując moje zaufanie do samego siebie, choć był niewidzialny dla mych oczu; kryły go drzwi o białej porcelanowej klamce, fornirowane drzewem klonowem.
W czasie tego wstępnego okresu duch dowódcy, oderwawszy się od brzegu, porozumiewa się z oficerami stłumionym głosem, który wychodzi jakby z sanctum sanctorum świątyni; czy bowiem nazwiemy statek świątynią, czy też „pływającem piekłem“ — jak określano niektóre statki — kajuta kapitana jest z pewnością najwznioślejszem miejscem na każdym okręcie.
Zacny MacW— nie przychodził nawet na posiłki i pożywiał się samotnie w swem świętem świętych z tacy nakrytej białą serwetą. Nasz steward spoglądał ironicznie na doszczętnie puste talerze, które stamtąd wynosił. Żal za domem, ogarniający tak wielu żonatych marynarzy, nie pozbawiał kapitana MacW— przysługującego mu apetytu. I rzeczywiście, steward podchodził do mnie prawie za każdym razem, gdy siedziałem na krześle kapitana na pierwszem miejscu i szeptał z powagą: „Pan kapitan prosi jeszcze o kawałek mięsa i dwa kartofle“. My, jego oficerowie, słyszeliśmy jak się przewracał na koi, albo chrapał zlekka, albo wzdychał głęboko, albo pluskał się i parskał w łazience; raporty zdawaliśmy mu jakby przez dziurkę od klucza. Szczytem jego miłego charakteru było to, że odpowiedzi, które nas dochodziły, wypowiadał zupełnie łagodnym i przyjaznym tonem. Niektórzy z dowódców w swoim okresie odosobnienia są stale opryskliwi, jak gdyby brali za złe sam dźwięk głosu swych oficerów, odczuwając go jako obrazę i zniewagę.
Lecz burkliwy odludek nie może dokuczać swoim podwładnym, gdy tymczasem człowiek o silnem poczuciu obowiązku (a może tylko własnego znaczenia), człowiek, który tkwi na pokładzie i popisuje się uporczywie przez cały dzień, albo i pół nocy, swoją zrzędnością — staje się dotkliwym Bożym dopustem. Chodzi tam i z powrotem po rufie, rzucając ponure spojrzenia, jakby chciał zatruć morze, i każdemu, kto mu się napatoczy, zmywa głowę z wściekłością. A takie dziwactwa tem ciężej znosić cierpliwie, jak przystoi mężczyźnie i oficerowi, iż żaden marynarz nie jest właściwie w dobrym humorze przez kilka pierwszych dni podróży. Napastują go żale, wspomnienia, wrodzona tęsknota za minioną bezczynnością, wrodzona nienawiść do wszelkiej pracy. Pozatem nic się z początku nie klei na okręcie, szczególniej jeśli chodzi o irytujące drobnostki. W dodatku nie opuszcza człowieka myśl o tem, że czeka go cały rok mniej lub więcej ciężkiego życia; albowiem jeśli chodzi o morze „wczorajsze“, nie było prawie południowych podróży, któreby nie trwały dwunastu miesięcy. Tak; po oderwaniu się od brzegu załoga potrzebowała kilku dni, aby się utasować i poddać kojącemu wpływowi dobroczynnej rutyny panującej na statkach dalekich wód.
Rutyna okrętowego życia jest lekiem zbawiennym na zbolałe serca i chore dusze; widziałem jak uśmierzała — przynajmniej na pewien czas — najburzliwsze umysły. Jest w niej zdrowie, i spokój, i zadowolenie z codziennego kręgu pracy; bo każdy dzień życia na okręcie zdaje się tworzyć zamknięty krąg wewnątrz rozległego pierścienia obejmującego morski horyzont. Majestatyczna jednostajność morza użycza okrętowemu życiu pewnej godności zabarwionej monotonją. Ten, który kocha morze, kocha także rutynę na statkach.
Dni, tygodnie i miesiące nigdzie nie zapadają tak szybko w przeszłość jak na morzu. Rzekłbyś zostawia się je za rufą równie łatwo jak lekkie bańki wirów na szlaku okrętu; znikają w wielkiej ciszy, wśród której okręt sunie niby za sprawą czarów. I tak mijają dnie, tygodnie, miesiące. Tylko sztorm może zakłócić normalne życie na statku; a czar niewzruszonej jednostajności — który odbija się nawet na głosach załogi — bywa zakłócony jedynie przez bliskie zaoczenie lądu.
Wówczas dowódca statku jest znów poruszony do głębi. Ale nie ciągnie go wcale samotność, nie zamyka się, ukryty i bezczynny, w małej kabinie, pocieszając się dobrym apetytem. Przed zaoczeniem lądu duch kapitana jest wydany na pastwę niepokoju, który nie da się przezwyciężyć. Dowódca nie może usiedzieć i paru sekund w sanktuarjum kajuty nawigacyjnej; wychodzi na pokład i wpatruje się przed siebie wytężonym wzrokiem, gdy przewidziana chwila się zbliża. Nie opuszcza go czujność napięta do ostateczności. Natomiast ciało kapitana słabnie od braku apetytu; taki jest przynajmniej wynik mego doświadczenia, choć „słabnie“ nie jest może właściwem określeniem. Trzebaby raczej powiedzieć, że ciało kapitana uduchawia się, zaniedbując pożywienie, sen i wszystkie zwykłe wygody jakie daje życie na morzu. W paru znanych mi wypadkach to oderwanie od pospolitych potrzeb życia nie dotyczyło niestety alkoholu.
Ale oba te wypadki należały, właściwie mówiąc, do zakresu patologji i były jedyne z jakiemi się spotkałem na morzu. W jednym z nich stwierdziłem że to uciekanie się do środków podniecających, poprostu aby zagłuszyć niepokój, nie przyniosło najmniejszego uszczerbku marynarskim zaletom dowódcy. A przytem działo się to wśród bardzo groźnych okoliczności, ponieważ ląd odsłonił się nagle, blisko, w nieoczekiwanym kierunku, podczas złej pogody i silnego wiatru na brzeg. Wkrótce potem zszedłem na dół aby pomówić z kapitanem, i tak się fatalnie złożyło, że zastałem go właśnie w chwili gdy odkorkowywał śpiesznie butelkę. Wyznam że struchlałem na ów widok. Chorobliwa wrażliwość tego człowieka była mi dobrze znana. Na szczęście udało mi się wycofać niepostrzeżenie; zatupałem głośno morskiemi butami u stóp schodów kajutowych i wszedłem poraz drugi. Ale gdyby nie tamten widok niespodziewany, postępowanie kapitana podczas następnych dwudziestu czterech godzin nie byłoby mi nasunęło najlżejszego podejrzenia, że władza nad sobą go zawiodła.
Z biednym kapitanem B. było zupełnie inaczej; trunki wcale tu w grę nie wchodziły. We wczesnej młodości cierpiał na ciężką migrenę za każdym razem gdy się zbliżał do brzegu. Kiedy go znałem, miał dobrze po pięćdziesiątce; krępy, tęgi, pełen godności, może zlekka pompatyczny, odznaczał się niezmiernie wszechstronnym umysłem; nie wyglądał ani trochę na marynarza, choć był to z pewnością jeden z najlepszych dowódców, pod jakimi miałem szczęście służyć. Pochodził zdaje się z Plymouth, był synem wiejskiego lekarza i obaj jego starsi chłopcy studjowali medycynę. Dowodził wielkim statkiem londyńskim, wcale dobrze znanym swojego czasu. O kapitanie B. trzymałem bardzo wysoko i dlatego właśnie wspominam ze szczególnem zadowoleniem ostatnie słowa, jakie wypowiedział do mnie na pokładzie swego okrętu po półtorarocznej podróży. Było to w doku w Dundee, dokąd odstawiliśmy pełen ładunek juty z portu w Kalkucie. Wypłacono nam pensje tego samego dnia rano; wróciłem na statek aby się pożegnać i zabrać swoją marynarską skrzynkę. Kapitan B. zapytał w zwykły swój sposób, trochę wyniosły lecz uprzejmy, jakie są moje plany. Odrzekłem że zamierzam udać się koleją do Londynu tegoż popołudnia, aby zdać egzamin na kapitana. Miałem za sobą właśnie tyle służby ile było potrzeba. Kapitan B. polecił mi abym czasu nie tracił i okazał przytem tak wyraźne zainteresowanie się moim losem, że to mię wręcz zaskoczyło; potem rzekł, wstając z krzesła:
— Czy pan ma na widoku jakiś statek po zdaniu egzaminu?
Opowiedziałem że nie mam wogóle nic na widoku.
Uścisnęliśmy sobie ręce, przyczem kapitan B. wypowiedział te pamiętne słowa:
— Gdyby pan szukał miejsca, proszę pamiętać że póki ja mam statek, i pan go ma także.
Żaden komplement nie umywa się do takich słów, jeśli je wypowie kapitan statku do młodszego oficera u kresu podróży, gdy praca ukończona i podwładny dostał odprawę. Ale jest tragizm w tem wspomnieniu, gdyż biedny mój kapitan nigdy więcej na morze nie wypłynął. Niedomagał już, kiedy mijaliśmy św. Helenę; leżał w łóżku przez pewien czas, gdyśmy się znaleźli za wyspami Zachodniemi, ale wstał aby być obecnym przy zaoczeniu lądu. Wytrwał na pokładzie aż do Downs, gdzie zakotwiczył się na kilka godzin, wydając rozkazy wyczerpanym głosem; posłał stamtąd telegram do żony i wziął na pokład pilota z morza Północnego, aby mu pomógł żeglować w górę wzdłuż wschodniego wybrzeża. Nie czuł się na siłach sam temu podołać, gdyż zajęcie tego rodzaju trzyma na nogach kapitana dalekich wód cały dzień i całą noc mniej więcej.
Kiedy zawinęliśmy do Dundee, pani B. już tam była i czekała na kapitana aby go zabrać do domu. Jechaliśmy do Londynu tym samym pociągiem; ale nim zdałem egzamin, statek nasz odpłynął w podróż bez kapitana B., i zamiast się nań zaciągnąć, skorzystałem z zaproszenia aby odwiedzić mego dawnego dowódcę. Jest to jedyny z moich kapitanów, u którego byłem w jego własnym domu. Wstał już podówczas z łóżka i był „rekonwalescentem“, jak mi oświadczył, podchodząc ku mnie chwiejnym krokiem aby mię spotkać u drzwi salonu. Widać nieśpieszno mu było określić swą ostatnią pozycję na tej ziemi przed wyruszeniem w podróż — jedyną podróż o nieznanym kierunku, w jaką się żeglarz udaje.
Wszystko tam było bardzo przyjemne — duży, słoneczny pokój; głęboki fotel w wielkiem sklepionem oknie, zaopatrzony w poduszki i stołeczek pod nogi; spokojna, czujna opieka starszej, łagodnej kobiety, która urodziła kapitanowi B. pięcioro dzieci, a z którą może nie żył dłużej niż pięć całych lat z trzydziestoletniego mniej więcej okresu ich małżeństwa. Była tam także i druga kobieta, zupełnie już siwa, w skromnej czarnej sukni; siedziała bardzo prosto na krześle i szyła coś, spoglądając niekiedy z pod oka na kapitana, przyczem nie odezwała się ani słowem w ciągu całej mojej wizyty. Nawet gdy — jak wypadało — zaniosłem jej filiżankę herbaty, skłoniła tylko głowę, milcząc, a na jej zaciśniętych ustach pojawił się najniklejszy odblask uśmiechu. Przypuszczam, że musiała to być niezamężna siostra pani B. i że przybyła aby pomagać siostrze w pielęgnowaniu szwagra. Najmłodszy z synów państwa B., chłopiec mniejwięcej dwunastoletni, który im się późno urodził — podobno świetnie grający w cricketa — rozprawiał z zapałem o bohaterskich czynach W. G. Grace’a. Pamiętam że najstarszy z synów domu, świeżo upieczony doktór, zabrał mię do ogrodu na papierosa i szepnął, potrząsając głową z powagą fachowca a jednocześnie z prawdziwym niepokojem: „Tak, ale ojciec ani rusz nie odzyskuje apetytu. Nie podoba mi się to — wcale mi się to nie podoba“. Odwróciłem się aby zamknąć frontową furtkę, i zobaczyłem kapitana B. po raz ostatni; kiwał ku mnie głową z wielkiego okna.
Odniosłem wówczas wyraźne i dokładne wrażenie, tylko nie wiem jak je określić; czy to było Zaoczenie lądu, czy też Oderwanie się od brzegu? Pamiętam że ten kapitan, który wyglądał nie na miejscu w głębokim fotelu, wpatrywał się niekiedy przed siebie wytężonym, czujnym wzrokiem, jak przy zaoczeniu lądu. Nie mówił ze mną wówczas o posadzie, o statkach, o tem że gotów jest objąć inne dowództwo; słabym głosem rozwodził się długo o swej młodości, gawędząc jak kapryśny rekonwalescent. Obie kobiety, najwidoczniej skłopotane, siedziały spokojnie, a ja podczas tej rozmowy dowiedziałem się więcej o swym kapitanie niż w ciągu osiemnastu miesięcy, któreśmy razem przeżeglowali. Okazało się że kapitan B. „wysłużył swój czas“ w handlu rudą miedzianą, w sławnym handlu rudą miedzianą dawnych lat, między Swansea i chilijskiem wybrzeżem, kiedy to wywożono węgiel i wwożono rudę na statkach ciężko załadowanych w obie strony, jakby rzucając swawolne wyzwanie wielkim falom u przylądka Horn; była to praca dla mocnych okrętów i dobra szkoła tężyzny dla zachodnich marynarzy. Cała flota niezrównanych statków o kadłubach obitych miedzianą blachą, o potężnem owrężeniu i odylowaniu, o trafnie rozwiązanym osprzęcie, statków obsadzonych przez mężne załogi pod dowództwem młodych kapitanów — cała flota takich statków pracowała w tym handlu, który dawno już wygasł.
— Oto szkoła, w której się wykształciłem — rzekł do mnie prawie z przechwałką kapitan B. wsparty na poduszkach, z kolanami okrytemi derką. W tym handlu dostał także swe pierwsze dowództwo, kiedy był jeszcze bardzo młody. I właśnie podczas moich odwiedzin opowiedział mi, że jako młodziutki kapitan chorował zawsze przez kilka dni, zanim przybił do lądu po długiej podróży. Ale to niedomaganie mijało na widok pierwszego znanego znaku orjentacyjnego. Kapitan B. dodał jeszcze, że z latami nerwowość ta zupełnie go opuściła, a ja przyglądałem się jego zmęczonym oczom, wpatrzonym spokojnie w przestrzeń, jakby nie było nic między niemi a prostą linją morza i nieba, linją, na której musi się najpierw pojawić to, czego marynarz wygląda. Ale widziałem także jak oczy kapitana spoczywały z czułością na twarzach ludzi znajdujących się w pokoju, na obrazach, na wszystkich znanych mu dobrze przedmiotach tego domu, którego drogi i jasny wizerunek musiał często stawać mu przed oczami w dniach napięcia i niepokoju na morzu. Czy kapitan B. oczekiwał chwili, w której dostrzeże nieznany Ląd, czy też w spokoju ducha określał swą pozycję przed ostatniem Oderwaniem się od brzegu?
Trudno to powiedzieć; albowiem w tej podróży, z której żaden człowiek nie wraca, Zaoczenie lądu i Oderwanie się od brzegu są błyskawiczne i zlewają się w jedną chwilę najwyższej i ostatecznej uwagi. Nie przypominam sobie abym zauważył kiedy objaw wahania na spokojnej, wycieńczonej twarzy kapitana B. — znak zdradzający nerwowy niepokój młodego dowódcy, który ma przybić do niezbadanego brzegu. Zbyt wiele już przeżył oderwań do brzegu i zaoczeń lądu! I czyż nie „wysłużył swego czasu“ w sławnym handlu rudą miedzianą poczynającym się z kanału Bristolskiego — w tem dziele najtęższych okrętów, w tej szkole dzielnych marynarzy?
Zanim się kotwicę podniesie, trzeba ją przedtem rzucić; ten truizm jasny jak słońce odrazu przywodzi mi na myśl poniżenie morskiego języka w codziennej prasie tego kraju.
Dziennikarz, czy podejmuje się pisać o statku czy też o flocie, prawie niezmiennie „zarzuca“ kotwicę. Tymczasem kotwicy nigdy się nie „zarzuca“, a wykroczenie wobec technicznego języka jest zbrodnią przeciw jasności, ścisłości i pięknu udoskonalonej mowy.
Kotwica, jest to kawał kutego żelaza, przystosowany cudownie do swego celu, język zaś techniczny jest narzędziem doprowadzonem do doskonałości przez wieki doświadczenia — narzędziem bez skazy. Kotwica wczorajsza (ponieważ obecnie widuje się kotwice przypominające grzyby, i kotwice podobne do szponów, bez szczególnego wyrazu lub kształtu — poprostu haki) — kotwica wczorajsza była w swoim rodzaju najbardziej celowem z narzędzi. O jej doskonałości świadczy jej rozmiar, bo żadne narzędzie nie jest tak małe w stosunku do wielkiej pracy, którą musi wykonać. Spójrzcie na kotwice wiszące u kotbelek wielkiego statku! Jakże są drobne w stosunku do wielkiej objętości kadłuba! Gdyby je robiono ze złota, wyglądałyby jak błyskotki, jak ozdobne zabawki, nie większe stosunkowo niż brylantowa kropla w uchu kobiety. A jednak od nich zależy wręcz, i to nieraz, życie okrętu.
Kotwica jest wykuta i ukształtowana dla wierności; dajcie jej grunt, w który może się wgryźć, a będzie trzymała póki łańcuch nie pęknie — wówczas zaś, cokolwiek się stanie ze statkiem — kotwica jest „stracona“. Ten uczciwy, prosty kawał żelaza, taki zwykły napozór, ma więcej części niż ludzkie ciało członków: składa się z ucha, ramienia, trzonu, pięty, łap, pazurów. Wszystko to według dziennikarza bywa „zarzucane“, gdy statek wejdzie na kotwowisko i zostanie zacumowany.
Uporczywość w użyciu obrzydłego słowa wypływa stąd, że jakiś szczególnie ograniczony szczur lądowy wyobraża sobie zapewne czynność zakotwiczenia jako przerzucenie czegoś przez burtę, gdy tymczasem kotwica, gotowa do użytku, znajduje się już za burtą; pozwala się jej poprostu opaść. Wisi u kadłuba na końcu ciężkiej, wystającej belki zwanej kotbelką, przymocowana krótkim, grubym łańcuchem, którego końcowe ogniwo zostaje nagle zwolnione wskutek uderzenia drewnianym młotem lub zapomocą pociągnięcia dźwigu, gdy padnie rozkaz. A rozkaz nie brzmi: „Kotwica za burtę!“ jak jakiś gryzmoła zapewne sobie wyobraża, lecz: „Rzuć kotwicę!“
Właściwie mówiąc, nic się nigdy nie zarzuca za burtę prócz ołowianki, a robi się to aby zbadać głębię pod statkiem. Przywiązaną łódź, zapasowe drewno, beczkę lub jakikolwiek inny przedmiot przytwierdzony do pokładu „wyrzuca się“ po odwiązaniu. A także i o statku mówi się że „zarzuca na wiatr albo pod wiatr“ kiedy rusza w drogę. Lecz statek nigdy nie „zarzuca“ kotwicy.
Mówiąc ściśle technicznie, statek lub flota „stają na redzie“ — przyczem dorozumiewamy się tu dodatkowych słów „na kotwicy“, niedopowiedzianych i nienapisanych. Mniej technicznie lecz niemniej poprawnie brzmi wyraz „zakotwiczyć się“; charakterystyczny wygląd i zdecydowany dźwięk tego słowa powinny wystarczyć dziennikom największego morskiego państwa na świecie. „Flota zakotwiczyła się w Spithead“ — czyż może kto żądać lepszego zdania pod względem zwięzłości i brzmienia ściśle marynarskiego? Lecz bujda o „zarzucaniu kotwicy“, pozująca na morskie określenie (równie dobrze możnaby pisać: „zapuścić kotwicę“, „cisnął kotwicę“ lub „smyrgnął kotwicą“) jest wstrętna dla marynarskiego ucha. Pamiętam z dawnych lat nadbrzeżnego pilota (czytywał zawsze pilnie gazety), który, chcąc powiedzieć że jakiś szczur lądowy jest szczytem niemrawości, mawiał: „To taki biedny niedojda z tych, co to zarzucają kotwicę.“
Od początku aż do samego końca rejsu marynarz troszczy się bardzo o swoje kotwice. Obchodzą go nietyle jako godła nadziei co jako najcięższe przedmioty, z któremi ma do czynienia na pokładzie podczas codziennych swych obowiązków. Początek i koniec każdej podróży wyróżnia się pracą przy kotwicach. Statek w kanale Angielskim ma stale kotwice w pogotowiu i łańcuchy kotwiczne zaszaklowane, a ląd jest prawie zawsze widoczny. Kotwica i ląd złączone są nierozdzielnie w myślach marynarza. Ale z chwilą gdy okręt wychodzi z ciasnych mórz i dąży w świat szeroki, nie mając między sobą a biegunem Południowym żadnego porządnego kawałka lądu — z tą chwilą kotwice się wciąga a łańcuchy znikają z pokładu. Lecz kotwice nie znikają. Mówiąc technicznie, są zamocowane na pokładzie, czyli przywiązane na przedniej części dziobu do haków zapomocą lin i łańcuchów; pod napiętemi płachtami przednich żagli wyglądają bardzo leniwie, jakby spały. Godła nadziei, spętane lecz strzeżone starannie, bezwładne a potężne, dotrzymują towarzystwa człowiekowi stojącemu na oku podczas nocnej służby; i tak mijają dni, przynosząc długie wytchnienie tym kawałom żelaza o charakterystycznym kształcie, co wypoczywają na dziobie, widzialne prawie z każdej części pokładu, i oczekują na swą pracę gdzieś po drugiej stronie świata — tymczasem zaś statek niesie je nad skłębioną kipielą, a bryzgi otwartego morza pokrywają rdzą ciężkie ich członki.
Pierwszą oznaką zbliżania się do lądu, jeszcze niewidzialnego dla oczu załogi, jest szybki rozkaz pierwszego oficera, wydany bosmanowi: „Przygotujemy kotwice dziś popołudniu“, albo „jutro z samego rana“, zależnie od okoliczności. Gdyż pierwszy oficer jest opiekunem kotwic na statku i stróżem łańcuchów. Bywają statki dobre i statki złe, wygodne, lub takie, na których od pierwszego dnia podróży aż do ostatniego niemasz wypoczynku dla ciała i duszy głównego oficera. A statki są tem, co z nich ludzie uczynią; jest to wyrok marynarskiej mądrości, w zasadzie napewno słuszny.
Jednak trafiają się statki, na których — jak mi raz powiedział stary, osiwiały oficer — „wszystko idzie zawsze naopak!“ Staliśmy obaj na rufie (złożyłem mu w doku sąsiedzką wizytę); spojrzał wzdłuż pokładu i dodał: „On właśnie jest taki“. Popatrzył na moją twarz, która wyrażała należyte fachowe współczucie i sprostował naturalny mój domysł: „O nie; ze starym wszystko w porządku. On nigdy nie przeszkadza. Uczciwa marynarska robota zawsze go zadowoli. A jednak wszystko jakoś na tym statku idzie naopak. Wie pan co? On jest z natury niesprawny.“
„Stary“, był to oczywiście kapitan statku; zjawił się właśnie na pokładzie w cylindrze i brunatnem palcie; uprzejmie skinąwszy nam głową, zeszedł na brzeg. Z pewnością nie miał wyżej trzydziestki; jego oficer, dobrze już w latach, szepnął do mnie: „To mój stary“, poczem zaczął mi wyliczać przykłady wrodzonej niesprawności okrętu, jakby chciał uzasadnić swoje słowa i powiedzieć: „Niech pan nie myśli, że mam do statku żal o to“.
Mniejsza o przykłady. Chcę zaznaczyć że są okręty, na których doprawdy wszystko idzie naopak; ale na każdym statku — dobrym czy złym, szczęśliwym czy pechowym — dziób jego, oto część, w obrębie której pierwszy oficer czuje się najbardziej zadomowiony. Podkreślam, że to jest jego część statku, choć oczywiście ma pieczę nad całością. Są tu jego kotwice, jego przedni osprzęt, jego przedni maszt, jego stanowisko manewrowe, kiedy kapitan jest na mostku. I tutaj również mieszka załoga okrętu, ludzie między których pierwszy oficer ma obowiązek rozdzielić pracę dla dobra statku, w dobrą czy złą pogodę. Gdy zabrzmi rozkaz: „Wszyscy na pokład!“ nie kto inny tylko pierwszy oficer — jedyny człowiek z rufy — biegnie na dziób, przejęty ważnością swego zadania. Jest satrapą tej prowincji w autokratycznem królestwie okrętu i co więcej, ciąży na nim specjalna odpowiedzialność za wszystko, coby się wydarzyło na dziobie.
Tam również — gdy się statek zbliża do lądu — starszy oficer z pomocą bosmana i cieśli przygotowuje kotwice wespół z ludźmi swej własnej wachty, których zna lepiej od innych. Tam pilnuje aby łańcuch został wyklarowany, winda wyłączona, kompresory otwarte; i tam — na dziobie — wydawszy ostatni rozkaz: „Uwaga przy kotwicy!“ wyczekuje bacznie na milczącym statku — który sunie zwolna naprzód ku wybranej przystani — wyczekuje przenikliwego okrzyku z rufy: „Rzuć!“ Przechyla się natychmiast przez burtę i patrzy jak wierne żelazo spada z głośnym pluskiem w jego oczach, które śledzą czy kotwica jest czysta.
Kotwica jest „czysta“, gdy nie zawadziła o swój łańcuch. Musi spadać z dziobu tak, aby łańcuch nie okręcił się o żaden z jej członków, gdyż inaczej okręt stanie na źle rzuconej kotwicy. Nawet na gruncie trzymającym najlepiej można ufać kotwicy tylko wówczas, gdy łańcuch ciągnie prosto za ucho. Dobrze rzucona kotwica w chwilach ciężkich dla statku będzie ustępować powoli; z narzędźmi i ludźmi trzeba się obchodzić uczciwie, aby wydali z siebie siłę, która w nich tkwi. Kotwica jest symbolem nadziei, lecz źle rzucona kotwica jest gorsza od najbardziej zwodniczej z fałszywych nadziei, jakie kiedykolwiek mamiły ludzi lub narody poczuciem bezpieczeństwa. A poczucie bezpieczeństwa, nawet najbardziej usprawiedliwione, jest złym doradcą. Podobnie jak nadmierne poczucie błogości zwiastuje nadejście szału, poczucie bezpieczeństwa wyprzedza szybki cios klęski. Marynarz, który pracuje w bezpodstawnem przeświadczeniu o bezpieczeństwie, traci odrazu więcej niż połowę swej wartości. Dlatego też ze wszystkich mych pierwszych oficerów ten, któremu najbardziej ufałem, nazywał się B. Miał rude wąsy, chudą, czerwoną twarz i niespokojne oczy. Był to marynarz pełnowartościowy.
Analizując teraz, po wielu latach, odblask uczuć, które wynikły z zetknięcia się naszych indywidualności, odkrywam w nich bez wielkiego zdziwienia coś w rodzaju niechęci. W gruncie rzeczy sądzę że dla młodego dowódcy był to najprzykrzejszy kolega jakiego sobie można wystawić. Jeśli wolno krytykować nieobecnych, powiedziałbym że miał trochę zanadto tego poczucia niebezpieczeństwa, które w marynarzu jest tak bezcenne. Robił wrażenie bardzo niepokojące, gdyż zdawało się że gotów jest ustawicznie zmagać się z jakąś zagrażającą klęską, nawet gdy siedział przy stole po mojej prawicy nad talerzem pekeflajszu. Pośpieszę dodać, iż posiadał także ową drugą cechę niezbędną dla odpowiedzialnego marynarza — pełną wiarę w siebie. W tem sęk że posiadał obie te zalety w stopniu niepokojącym. Jego wiecznie czujne zachowanie, urywana, nerwowa rozmowa, nawet jego jak gdyby umyślne milczenia mogły nasuwać podejrzenie — i sądzę że je nasuwały — iż jego zdaniem statek nie jest ani chwili bezpieczny w mych rękach. Takim był człowiek pilnujący kotwic na barku o niespełna pięciuset tonach — mojem pierwszem dowództwie — stateczku, który nie istnieje już na tej ziemi, lecz który z całą pewnością będzie tkliwie wspominany, póki ja żyję. Żadna kotwica nie mogłaby przy rzuceniu zaplątać się w łańcuch pod przenikliwem okiem pana B. Przyjemnie było mieć to poczucie, gdy na otwartej redzie słyszało się w kabinie wycie wiatru; ale były chwile, kiedy niecierpiałem pana B. całą duszą. Po sposobie, w jaki czasem na mnie spoglądał, sądzę że odpłacał mi to nieraz z nawiązką. Tak się złożyło, że obaj kochaliśmy mały bark bardzo serdecznie. I była to właśnie odwrotna strona nieocenionych zalet pana B., iż w żaden sposób nie mógł się zdobyć na przeświadczenie że statek jest w moich rękach bezpieczny. Po pierwsze, pan B. był o pięć lat starszy ode mnie, w epoce życia kiedy pięć lat naprawdę coś znaczy, albowiem ja miałem dwadzieścia dziewięć a on trzydzieści cztery; powtóre, zaraz po opuszczeniu portu (nie widzę powodu aby taić że to był Bangkok), niektóre z moich manewrów na wodach zatoki Sjamskiej napędziły panu B. strachu, czego mi nie mógł zapomnieć. Od tamtej chwili żywił stale tajemną, gorzką myśl o mej bezwzględnej, zuchwałej lekkomyślności. Lecz wnoszę iż polubiliśmy się po upływie dwóch lat i trzech miesięcy wspólnego życia — chyba że męski uścisk dłoni przy rozstaniu nic nie znaczy.
Ogniwem między nami był okręt; i w tem właśnie okręt — choć posiada cechy kobiece, choć miłość do niego nie ma nic wspólnego z rozsądkiem — w tem właśnie okręt różni się od kobiety. Byłem strasznie przejęty swem pierwszem dowództwem, czemu się dziwić nie można, lecz muszę przyznać że uczucia pana B. były wznioślejsze. Każdemu z nas oczywiście zależało niezmiernie na pięknym wyglądzie ukochanego objektu; a choć ja byłem tym, który zbierał na lądzie pochwały dla statku, panu B. przypadło w udziale uczucie głębszej dumy, podobne do uczucia oddanej panny służącej. W tem wiernem, pełnem chełpliwości przywiązaniu do małego stateczku, B. posuwał się tak daleko, że chodził i otrzepywał kurz osiadły na politurowanej poręczy z tikowego drzewa — i to jedwabną chustką do nosa, darem pani B., jak mi się zdaje.
Oto jak się przejawiała jego miłość do statku. A w swem wspaniałem poczuciu niebezpieczeństwa posunął się raz do oświadczenia: „No, panie kapitanie, z pana to doprawdy jest szczęściarz!“
Powiedział to tonem znaczącym, choć niekoniecznie zaczepnym i chyba wrodzony takt powstrzymał mię od zapytania: „Co pan chce właściwie przez to powiedzieć?“
Zrozumiałem lepiej znaczenie jego słów po jakimś czasie, gdy pewnej mrocznej nocy znaleźliśmy się w ciężkiej opresji podczas wściekłego sztormu na brzeg. Wezwałem pana B. na pokład, aby mi pomógł rozpatrzyć nasze bardzo przykre położenie. Nie mieliśmy wówczas czasu namyślać się głęboko i pan B. streścił się w słowach: „Tak czy owak paskudnie to wygląda; ale pan, panie kapitanie, ze wszystkiego się zawsze wyplącze.“
Trudno oddzielić w myśli kotwice statku od jego pierwszego oficera — człowieka, który widzi jak spadają na czysto i podnoszą się czasem zaplątane w łańcuch; bo nawet najbaczniejsza uwaga niezawsze zapobiegnie okręceniu się łańcucha naokoło trzonu albo łap, wskutek obrotów statku miotanego wiatrem lub prądami. Wówczas manewr „podniesienia kotwicy“ i następnie zamocowanie jej przeciąga się ponad miarę i jest ciężkim trudem dla pierwszego oficera. Bo to on śledzi „jak łańcuch rośnie“ — marynarskie określenie posiadające całą siłę, ścisłość i obrazowość technicznego języka; a język ten stworzyli prości, bystroocy
ludzie, chwytający istotną postać rzeczy, które widzą w zakresie swego zawodu i dla których znajdują odpowiednie określenia, trafiając w sedno, co jest właśnie ambicją artysty posługującego się słowami. To też marynarz nie powie nigdy: „zarzucić kotwicę“, szyper zaś stojący na rufie woła, niby impresjonista, na dziób do pierwszego oficera: „Jak łańcuch patrzy?“ Długi łańcuch pod naciskiem wyłania się ukośnie z morza, wyprężony nad wodą nakształt cięciwy, a głos stróża kotwic odpowiada zwięzłym, pełnym szacunku okrzykiem: „Patrzy wprost naprzód, panie kapitanie“, albo „patrzy w dół“, albo jeszcze inaczej, zależnie od okoliczności.
Na okręcie handlowym wracającym do kraju rozkaz, który rozlega się najgłośniej i jest podjęty z najweselszemi okrzykami, brzmi: „Winduj!“ Czekający marynarze wybiegają z kubryku, porywając handszpagi, rozlega się tupot nóg i brzęk zapadek jako tło do żałosnej pieśni kotwicznej, przy akompaniamencie wrzaskliwego chóru; a ten wybuch hałaśliwej krzątaniny, w której bierze udział cała załoga, jest niby odzewem zbudzonego statku, co dotychczas „spał na swem żelazie“, jak głosi malownicze zdanie holenderskich marynarzy.
Bowiem okręt ze zwiniętemi żaglami na zbrasowanych rejach, przeglądający się od jabłek do linji wodnej w gładkiej, połyskliwej powierzchni portu otoczonego lądem, wygląda dla oka marynarza jak najdoskonalszy obraz sennego wypoczynku. Podniesienie kotwicy było hałaśliwym manewrem na handlowym żaglowcu minionych dni — radosną wrzawą krzepiącą ducha, jakby wraz z godłem nadziei marynarze załogi spodziewali się wciągnąć z głębiny swoje upragnione marzenia — tylko sięgnąć po nie ręką — nadzieję powrotu do domu, nadzieję wypoczynku, swobody, zabawy, niewybrednych rozrywek — po ciężkim mozole wielu dni spędzonych między niebem a ziemią. A ten rozgwar, to uniesienie w chwili wyjścia statku, stanowi wielki kontrast z chwilą ciszy, kiedy okręt przybywa na obcą redę; ogołocony z żagli, sunie zwolna ku wybranej przystani; luźne płótna trzepoczą zlekka wśród osprzętu nad głowami załogi stojącej bez ruchu na pokładzie, i kapitana patrzącego wytężonym wzrokiem z rufy ku przodowi. Statek traci stopniowo coraz więcej na szybkości i ledwie już się porusza, a trzy postaci u dziobu czekają uważnie wokoło kotbelki na ostatni rozkaz — u końca podróży trwającej może dziewięćdziesiąt pełnych dni — rozkaz brzmiący: „Rzuć!“
Oto ostatnie słowo po dokonanym rejsie, słowo kładące kres znojowi statku i jego czynom. Wśród życia, którego wartość mierzy się podróżami z portu do portu, plusk spadającej kotwicy i gromkie dudnienie łańcucha są niejako zamknięciem odrębnego okresu, na które statek odpowiada zda się świadomie lekkim wstrząsem, przebiegającym od kilu aż po szczyty masztów. O tę podróż statek bliższy jest przeznaczonej mu śmierci, bo ani lata ani podróże nie mogą trwać wiecznie. Jest to jak gdyby wydzwonienie godziny, a wśród przerwy, która nastaje, statek zdaje się rozmyślać nad mijającym czasem.
Ostatni to ważny rozkaz; inne są poprostu wskazówkami ustalonemi przez zwyczaj. Raz jeszcze słychać głos kapitana: „Czterdzieści pięć sążni do wody“, a wówczas i dowódca na pewien czas skończył swoje. Przez szereg dni zostawia pracę w porcie pierwszemu oficerowi, stróżowi kotwic i okrętowej rutyny. Upłynie dłuższy czas nim głos kapitana rozlegnie się na pokładzie, głos o brzmieniu krótkiem i surowem właściwem dowódcy, gdy znowu — po zamknięciu luk — na niemym, wyczekującym okręcie rzuci z rufy rozkaz: „Winduj!“
Zeszłego roku przerzucałem gazetę o zdrowych zapatrywaniach, której współpracownicy upierają się jednak przy „zarzucaniu“ kotwic i wyruszeniu statku „w morze“ (brr!). Znalazłem tam artykuł na temat sezonowego jachtingu. I wyobraźcie sobie! Artykuł był dobry. Dla człowieka, który mało miał do czynienia z żeglugą dla przyjemności (choć każda żegluga jest przyjemnością), a już bezwzględnie nic z wyścigami na otwartych wodach, surowa krytyka autora, odnosząca się do wyrównywania szans jachtów, jest zrozumiała ale nic ponadto. Wyliczanie wielkich tegorocznych wyścigów nic a nic mi nie mówi. Co się zaś tyczy 52–stopowych jachtów regatowych, tak wychwalanych przez autora, wzrusza mię jego zachwyt nad ich czynami; ale jeśli chodzi o ścisłe zrozumienie treści, to opis autora, przemawiający tak jasno do człowieka który uprawia jachting, nie budzi w mym umyśle żadnego określonego obrazu.
Autor wychwala ten rodzaj żaglowców służących dla rozrywki, a ja przyłączę się chętnie do jego zdania, jak każdy człowiek, który kocha wszystkie statki na morzu. Gotów jestem podziwiać i szanować 52–stopowe jachty wyścigowe, gdyż polegam na słowach człowieka, który ubolewa z takiem współczuciem i zrozumieniem nad zagładą grożącą jachtowemu żeglarstwu.
Wyścigi jachtów są zorganizowaną rozrywką, zajęciem dla klas nie potrzebujących zarabiać, zaspakajającem prawie w równym stopniu próżność niektórych bogatych mieszkańców tych wysp co wrodzoną ich miłość do morza. Lecz autor artykułu, o którym mówię, dowodzi dalej ze zrozumieniem i słusznością, że dla wielkiej liczby ludzi (20.000, i ile pamiętam) jachting stanowi poprostu środek utrzymania — czyli według słów autora, rzemiosło. Otóż etyczną stroną rzemiosła, produkcyjną lub nieprodukcyjną, wyzwalającą i idealną postacią zarabiania na chleb jest osiągnięcie i zachowanie przez fachowców możliwie największej sprawności. Tego rodzaju sprawność techniczna jest czemś wyższem niż uczciwość, jest kategorją szerszą, obejmującą i uczciwość, i wdzięk, i zasady w jednem wzniosłem i czystem uczuciu, niekoniecznie utylitarnem, które można nazwać honorem pracy. Uczucie to powstało z nagromadzonej tradycji; podsyca je duma jednostek, ulepsza je fachowa opinja i, jak sztuki wyższe, dźwiga je i dodaje mu bodźca pochwała znawców. Oto dlaczego uzyskanie możliwie największej wprawy, baczne dociągnięcie swej sprawności do najsubtelniejszych odcieni perfekcji jest kwestją żywotnego znaczenia. Biegłość prawie nieskazitelna może być naturalnie osiągnięta wśród walki o chleb. Ale jest coś jeszcze pozatem — coś wyższego; subtelny i niezawodny rys miłości i dumy niezależny od samego mistrzostwa: niemal natchnienie, które daje każdej pracy tę skończoność co prawie jest sztuką — co jest sztuką.
Podobnie jak ludzie o wielkiem poczuciu honoru ustanawiają wysoki poziom publicznego sumienia, wznosząc go ponad przeciętną społeczną uczciwość, tak i ludzie wyróżniający się zręcznością, która staje się sztuką przez nieustanne doskonalenie się, podnoszą przeciętny, poprawny poziom rzemiosł na lądzie i morzu. Warunki sprzyjające rozwojowi tej najwyższej, żywej doskonałości, zarówno w pracy jak i w rozrywkach, powinny być zachowane z największą pieczołowitością, aby ów przemysł lub też ów sport nie zginął od zdradliwego wewnętrznego rozkładu. To też przeczytałem z głębokim żalem w tym artykule, omawiającym pewien jachtowy sezon, że sztuka żeglarska na regatowych jachtach nie jest już tem, czem była jeszcze kilka, jaszcze parę lat temu.
Bo właśnie to stanowiło teść owego artykułu, napisanego widać przez człowieka, który nietylko wie ale i rozumie — rzecz (zauważę tu mimochodem) znacznie rzadsza niżby się zdawało, ponieważ tego rodzaju zrozumienie jest natchnione przez miłość; a miłość, choć w pewnem znaczeniu może być silniejsza od śmierci, nie jest bynajmniej tak powszechna i tak niezawodna. Miłość właściwie jest rzadka — miłość do ludzi, do rzeczy, do idej, miłość do mistrzostwa w swym fachu. Bowiem miłość to wróg pośpiechu; liczy się z dniami, które płyną, z ludźmi, którzy przemijają, ze sztuką dojrzewającą stopniowo w ciągu lat i skazaną także w krótkim czasie na przeminięcie, na zagładę. Miłość i żal idą ręka w rękę na tym świecie, gdzie wszystko zmienia się szybciej od sunących chmur, odbitych w zwierciadle morza.
Obciążanie jachtu zależnie od prędkości jego czynów jest niesprawiedliwe w stosunku do rzemiosła i do jego wykonawców. Jest niesprawiedliwe wobec doskonałego piękna statku i wobec sprawności jego sług. Bo my, ludzie, jesteśmy w gruncie rzeczy sługami tego, cośmy stworzyli. Pozostajemy w wiecznej niewoli u wytworów naszego mózgu i u dzieł naszych rąk. Człowiek rodzi się aby wysłużyć swój czas na tej ziemi, a w służbie, która nie wyrasta z pożytku, jest coś pięknego. Sztuka, to władca bardzo wymagający. A żegluga na jachtach jest sztuką, jak mówi z chwalebnym zapałem autor artykułu, który wywołał te rozmyślania.
Chodzi mu o to, że wyścigi przy forach udzielanych jedynie ze względu na tonaż — to znaczy na objętość — doprowadziły do doskonałości sztukę żeglugi. Od kapitana żaglowego jachtu wymaga się wszelkich możliwych rzeczy — i obciążanie statku w stosunku do powodzenia jego dowódcy może być korzystne dla samego sportu, ale ma bezwzględnie ujemny wpływ na żeglarstwo. Piękna ta sztuka zanika.
Żeglarstwo i wyścigi na jachtach wyszkoliły szereg kapitanów i żeglarzy jachtowych, ludzi urodzonych i wychowanych na morzu, zajmujących się w zimie rybołóstwem a w lecie jachtingiem; ludzi dla których posługiwanie się owym typem osprzętu nie ma tajemnic. Walka tych marynarzy o zwycięstwo podniosła żeglarstwo dla rozrywki do godności sztuki w tem specjalnem znaczeniu. Jak już wspomniałem, nie znam się wcale na wyścigach, a bardzo mało na skośnem ożagleniu; lecz korzyści takiego ożaglenia są oczywiste, szczególniej jeśli chodzi o żeglugę dla rozrywki — czy to będą wycieczki czy też wyścigi. Osprzęt jachtowy wymaga mniej wysiłków przy manewrowaniu; pozwala na zbliżanie płaszczyzn żagli do wiatru szybko i dokładnie; nieprzerwany ciąg płaszczyzn żaglowych przynosi niezmierne korzyści; przytem zaś największa ilość płótna może być rozpięta na możliwie najmniejszej ilości drewien. Lekkość i skupiona siła są największemi zaletami skośnego ożaglenia.
Flota skośnożaglowców stojących na kotwicy odznacza się szczególną smukłością i wdziękiem. Stawianie żagli na jachcie podobne jest bardziej niż na innych statkach do rozwijania skrzydeł u ptaka; lekkość, z jaką jacht się porusza, stanowi rozkosz dla oczu. Te statki są morskiemi ptakami, których pływanie jest podobne do lotu i przypomina raczej naturalną funkcję niż posługiwanie się narzędźmi wymyślonemi przez człowieka. Skośne ożaglenie, w swej prostocie i piękności swego wyglądu z każdego punktu widzenia, jest jak sądzę niedoścignione. Szkuner, yawl czy kuter w ręku zdolnego człowieka zdaje się sam sobą kierować, jakby był obdarzony rozumem i szczególną sprawnością. Udany manewr jachtem pobudza wręcz do radosnego śmiechu, podobnie jak widok szybkiej orjentacji i dokładności pełnej wdzięku wykazanej przez żywą istotę.
Z tych trzech odmian skośnożaglowców, kuter — o osprzęcie par excellence wyścigowym — wygląda najbardziej imponująco, ponieważ wszystkie jego żagle stanowią właściwie jedną całość. Gdy w naszych oczach pełnych podziwu kuter mija zwolna przylądek lub koniec mola, olbrzymi jego żagiel główny nadaje mu wyniosły, niemy majestat. Na kotwicy za to szkuner wygląda lepiej; wydaje się bardziej sprawny i stateczny ze swemi dwoma masztami, rozmieszczonemi na pokładzie i przechylonemi zawadjacko ku rufie. Zaś osprzęt yawlowy można z czasem pokochać. Zdaje mi się że manewrować nim jest najłatwiej.
Do wyścigów najlepszy jest kuter; na długą podróż dla przyjemności, szkuner; na krążenie po wodach krajowych, yawl; a władanie niemi jest zaiste wyższą sztuką. Wymaga nietylko znajomości ogólnych zasad żeglarstwa, lecz starannego zapoznania się z odrębnym charakterem statku. W teorji obchodzimy się w taki sam sposób ze wszystkiemi okrętami, podobnie jak postępujemy ze wszystkimi ludźmi według ogólnych, ustalonych zasad. Ale jeśli się chce zdobyć w życiu owo powodzenie, które wypływa z miłości i zaufania bliźnich, wówczas nawet i z dwiema osobami nie będzie się postępowało w taki sam sposób, choćby ich natury wydawały się zupełnie do siebie podobne. Istnieją może zasady, według których się postępuje, ale niema zasad dla koleżeństwa. Obcowanie z ludźmi jest równie wielką sztuką jak obcowanie ze statkami. I ludzie, i statki żyją w niestałym żywiole, podlegają subtelnym i potężnym wpływom i pragną aby raczej zrozumieć ich zasługi niż się poznać na błędach.
Aby współżyć w owocnej spółce z okrętem, trzeba poznać nie to, czego on dokonać nie może; trzeba raczej posiąść dokładną wiedzę o tem, na co się okręt zdobędzie, jeśli przez życzliwą podnietę wezwiemy go do popisania się wszystkiem na co go stać. Na pierwszy rzut oka niema wielkiej różnicy między temi dwoma sposobami podejścia do trudnego zagadnienia możliwości. A jednak w istocie różnica jest wielka. Polega na duchu, w którym przystępujemy do zagadnienia. W gruncie rzeczy sztuka władania okrętami jest może piękniejsza niż sztuka władania ludźmi.
I, jak wszystkie sztuki piękne, musi być oparta na zasadniczej, trwałej szczerości, która, niby prawo natury, panuje nad ogromem przeróżnych zjawisk. W naszych usiłowaniach musi być dużo prostoty. Inaczej się mówi do węglarza, inaczej zaś do profesora. Ale czyżby to była dwulicowość? Twierdzę że nie. Prawda polega na szczerości uczuć, na istotnem uznaniu tych obu ludzi — tak podobnych do siebie i tak różnych — za partnerów w grze życia. Oczywiście blagier, myślący tylko o dopięciu swego marnego celu, próbuje szczęścia, posługując się fortelami. Ludzi, czy to będą profesorowie czy węglarze, oszukać jest łatwo; przedstawiają nawet materjał niezwykle podatny do nabierania i wykazują coś w rodzaju ciekawej, niepojętej skłonności do tego, aby się dać prowadzić za nos z otwartemi oczami. Lecz statek jest istotą, którą stworzyliśmy jakby umyślnie poto, żeby nas utrzymał na poziomie. Statek nie zniesie aby nim władał zwykły blagier, natomiast społeczeństwo zniesie pana X., popularnego męża stanu, pana Y., popularnego uczonego, lub pana Z. — jakby go określić? popularną osobistość, pośrednią między profesorem wyższej moralności a komiwojażerem — ludzi, którzy dopięli swego marnego celu. Ale, choć nie zwykłem się zakładać, chętniebym zaryzykował dużą sumę i założył się o to, że ani jeden z niewielu pierwszorzędnych kapitanów na jachtach wyścigowych nie był blagierem. Przedstawiałoby to zbyt wiele trudności. A trudności wypływają stąd, że się nie obcuje z całą gromadą okrętów, lecz z jednym jedynym. Tosamo możnaby powiedzieć o obcowaniu z ludźmi. Ale w każdym z nas czai się coś z ducha tłumu, z usposobienia tłumu. Bez względu na to jak zawzięcie przeciw sobie walczymy, pozostajemy braćmi na gruncie najniższych stron naszego umysłu i niestałości naszych uczuć. Z okrętami jest inaczej. Choć znaczą dla nas bardzo wiele, dla siebie nawzajem są niczem. Te wrażliwe stworzenia nie mają uszu dla naszych pochlebstw. Trzeba czegoś więcej niż słów, aby wyjednać u nich posłuszeństwo dla naszej woli, aby nas okryć chwałą. I to całe szczęście; w przeciwnym razie byłoby więcej marnych marynarzy cieszących się pierwszorzędną reputacją. Powtarzam że statki nie mają uszu, choć zaiste znałem okręty, które zdawały się mieć oczy — bo inaczejbym nie rozumiał, jakim sposobem pewien znany mi 1.000 tonowy bark nie posłuchał raz swego steru, przez co zapobiegł strasznemu zdruzgotaniu nietylko dwóch okrętów ale i reputacji bardzo dzielnego człowieka. Znałem ów statek dobrze przez dwa lata, i w żadnym innym wypadku, przedtem czy później, nie zachował się w podobny sposób. Człowieka, któremu się tak dobrze zasłużył (odgadując może głębię jego przywiązania do siebie), znałem o wiele dłużej i muszę mu oddać sprawiedliwość że ten wypadek, doświadczający jego zaufania (choć tak szczęśliwy), wzmógł tylko jego wiarę w statek. Tak, nasze okręty nie mają uszu, i dlatego nie można ich oszukiwać. Wyjaśnię swoje pojęcie o wierności łączącej człowieka ze statkiem, mistrza z jego sztuką, zapomocą tezy, która jest właściwie bardzo prosta, choć może się wydać rażąca i naciągnięta. Powiedziałbym że szyper wyścigowego jachtu, zaprzątnięty tylko myślą o chwale płynącej z wygrania wyścigów, nie zdobędzie nigdy wybitnej reputacji. Prawdziwi mistrze w swojem rzemiośle — mówię to z przeświadczeniem opartem na znajomości statków — myśleli jednie o najcelowszem wykorzystaniu okrętu powierzonego ich pieczy. Zapomnieć o samym sobie, podporządkować wszystkie osobiste uczucia służbie dla tej sztuki, jest jedynym sposobem, w jaki marynarz może wiernie wypełnić zlecone mu zadanie.
Oto jak się służy sztuce i statkom co żeglują po morzu. Sądzę że tu właśnie można uwydatnić różnicę między marynarzami dnia wczorajszego, co jeszcze są z nami, a marynarzami jutra, którzy weszli już w posiadanie swego dziedzictwa. Historja się powtarza, lecz odrębny zew zaginionej sztuki wskrzesić się nie da. Zanika równie bezpowrotnie jak śpiew zgładzonego dzikiego ptaka. Nic nie obudzi już tego samego oddźwięku, nie wywoła tych samych miłych wzruszeń i sumiennych wysiłków. A żegluga wszelkich statków jest sztuką, której piękno zdaje się już nas opuszczać w drodze do mrocznej Doliny Zapomnienia. Oprowadzanie po świecie współczesnego parowca (nie chciałbym pomniejszać odpowiedzialności jego dowódcy) nie ma tej samej cechy poufnego obcowania z naturą, które właściwie stanowi warunek niezbędny dla powstania sztuki. Ten zawód jest mniej zależny od jednostki i bardziej ścisły; mniej trudny lecz dający mniej zadowolenia, ponieważ brakuje mu bliskiego związku między artystą a narzędziem jego sztuki. Jednem słowem miłość odgrywa tu mniejszą rolę. Wyniki tego zajęcia można obliczyć dokładnie w czasie i przestrzeni, co jest niemożliwe dla wyników sztuki. Zawodowi temu może się oddać każdy człowiek, nie podlegający w beznadziejnym stopniu morskiej chorobie, i wykonywać go z zadowoleniem choć bez zapału, z pilnością choć bez przywiązania. Hasłem jest tu punktualność. Niepewność, która towarzyszy zbliska wszystkim artystycznym wysiłkom, jest wyłączona z tej ujętej w karby czynności. Niema w niej wielkich chwil wiary w siebie, lub niemniej wielkich chwil zwątpień i rycia się we własnej duszy. Jest to zawód, który — jak inne zawody — ma swój romantyzm, swój honor i swą nagrodę, swe gorzkie niepokoje i swe godziny wytchnienia. Lecz tego rodzaju żegludze brakuje cech artyzmu, właściwych walce na własną rękę z czemś znacznie od nas potężniejszem; nie jest to znojna, pochłaniająca praca dla sztuki, której ostateczny wynik spoczywa w ręku Boga. To nie są bynajmniej indywidualne czyny jednostki, lecz poprostu biegłe użycie okiełznanej siły, jeden krok dalej na drodze do ujarzmienia świata.
Każda podróż wczorajszego okrętu, którego reje brasowano ostro z zapałem w chwili, gdy się pilot dostał na pokład z kieszeniami pełnemi listów, każda taka podróż była jak gdyby wyścig — wyścig z czasem o najwyższy poziom dzieła, poziom przechodzący oczekiwania przeciętnych ludzi. Jak każda prawdziwa sztuka, dowodzenie statkiem wogóle i manewrowanie nim w poszczególnych wypadkach wymagało swoistej techniki, którą omawiali z rozkoszą ludzie szukający w pracy nietylko chleba, lecz i ujścia dla swych odrębnych temperamentów. Wykorzystać w najskuteczniejszy sposób niekończenie zmienne fazy nieba i morza, nie w znaczeniu malarskiem lecz w myśl swego zawodu, oto było ich powołanie, wszystkich co do jednego: a wyznawali to z taką szczerością i czerpali tyle natchnienia z tego faktu co każdy człowiek, który kiedykolwiek imał się pendzla. Różnorodność usposobień była niezmierna wśród mistrzów tej sztuki.
Niektórzy z nich przypominali pewien typ członków Królewskiej Akademji. Nie zaskoczyli nigdy oryginalnem posunięciem, nieoczekiwaną śmiałością natchnienia. Byli poprawni, bardzo poprawni. Nosili się godnie w poczuciu swych uświęconych i bezpodstawnych reputacyj. Nomina sunt odiosa, lecz pamiętam jednego z nich, który był stworzony na ich prezesa, prezesa Królewskiej Akademji marynarskiego zawodu. Jego ogorzała, piękna twarz, imponująca postać, jego przody od koszul, i szerokie mankiety, i złote łańcuszki, jego dystynkcja pełna swobody, wszystko to wywierało wielkie wrażenie na skromnych widzach (robotnikach portowych, majstrach do liczenia ładunku, dozorcach śluz), gdy szedł na brzeg po trapie swego statku, zakotwiczonego przy Circular Quay w Sydneyu. Głos miał głęboki, serdeczny i rozkazujący — głos prawdziwego księcia wśród marynarzy. Robił wszystko z miną, która budziła uwagę i wzniecała nadzieje, lecz wyniki były jakoś zawsze banalne, nieciekawe, pozbawione jakiejkolwiek nauki, którą możnaby wziąć do serca. Utrzymywał statek we wzorowym porządku, i to byłoby wcale po marynarsku, gdyby nie pewna przesada w szczegółach. Oficerowie tego kapitana pozowali na wyższość w stosunku do nas wszystkich, lecz dręcząca ich nuda zdradzała się w posępnej uległości, z jaką znosili kaprysy swego dowódcy. Tylko nieposkromiony duch jego chłopców okrętowych nie poddawał się wpływom uroczystej i szacownej przeciętności owego artysty. Było ich czterech, tych wyrostków; jeden był synem doktora, drugi pułkownika, trzeci jubilera; czwarty nazywał się Twentyman, oto wszystko co o nim pamiętam. Ale wydawało się że żaden z nich nie ma w charakterze ani krzty wdzięczności. Choć dowódca ich był na swój sposób dobrym człowiekiem i postanowił wprowadzić ich do najlepszych domów w mieście, aby nie wpadli w złe towarzystwo chłopców z innych okrętów, muszę wyznać z przykrością że stroili miny za jego plecami, wcale się z tem nie kryjąc, i przedrzeźniali pompatyczny sposób w jaki się nosił.
Ów mistrz w swojej sztuce był dygnitarzem i niczem więcej; ale, jak już mówiłem, wśród znanych mi mistrzów tej sztuki pięknej panowała niekończona różnorodność usposobień. Niektórzy z nich, byli to wielcy impresjoniści. Narzucali człowiekowi strach przed Bogiem i Nieskończonością — lub w innych słowach, przed zatonięciem wśród straszliwej wspaniałości. Mógłby kto sobie wyobrazić że miejsce, w którem człowiek rozstaje się z tym światem, uduszony w wodzie, nie odgrywa wielkiej roli. Wcale tego pewien nie jestem. Może odznaczam się nadmierną wrażliwością, ale wyznaję: wzdrygałem się zawsze z uczuciem niesmaku na myśl, że mógłbym wpaść nagle do rozwścieczonego oceanu wśród ciemności i zgiełku. Nieświadomi rzeczy nazwą utopienie się w stawie losem haniebnym, a jednak jest to koniec wesoły i kojący w porównaniu do innych zakończeń ziemskiej karjery, przed któremi drżałem, bywało, w przerwach wśród gorączkowej pracy, a nawet podczas największego jej natężenia.
Lecz dajmy temu pokój. Dowódcy, których wpływ zostawił po dziś dzień ślady na mym charakterze, łączyli twórczą zapalczywość z umiejętnością wykonania, opartą na trafnej ocenie środków i celów, która stanowi najwyższą zaletę człowieka czynu. A artysta jest człowiekiem czynu, czy stwarza jakąś postać, czy wymyśla jakieś narzędzie, czy też znajduje wyjście z zawikłanej sytuacji.
Znałem także i kapitanów, których sztuka polegała właśnie na tem, że unikali wszystkiego co groziło niebezpieczeństwem. Nie potrzebuję mówić, iż nie osiągnęli nic wielkiego w swoim zawodzie; ale nie zasługują przez to na wzgardę. Byli skromni, zdawali sobie sprawę ze swych możliwości. Mistrze owych marynarzy nie przekazali świętego ognia ich zimnym, zręcznym rękom. Pamiętam szczególniej jednego z nich: spoczął już teraz zdala od morza, które za sprawą swego temperamentu uczynił zapewne terenem spokojnej pracy. Raz jeden pokusił się o śmiały manewr, wczesnym rankiem, przy spokojnej bryzie, wchodząc na redę zatłoczoną statkami. Ale nie był szczery w tym popisie, który mógł się wznieść do wyżyn sztuki. Myślał o sobie samym; pożądał tandetnej chwały płynącej z efektownego czynu.
Okrążaliśmy właśnie ciemny, zalesiony przylądek skąpany w chłodnem powietrzu i słońcu, gdy się nam ukazał tłum okrętów zakotwiczonych może o pół mili przed nami; kapitan wezwał mię na rufę ze stanowiska na przodzie i rzekł, obracając lornetkę w brunatnych rękach: „Widzi pan ten wielki, ciężki statek o białych kolumnach masztów? Staniemy pomiędzy nim a brzegiem. Niechże pan dopilnuje aby ludzie skoczyli żwawo na pierwszy rozkaz“.
Odpowiedziałem: „Tak jest, panie kapitanie“, i myślałem doprawdy że to będzie coś pięknego. Pomknęliśmy przez flotę we wspaniałym stylu. Musiało tam być wiele ust otwartych ze zdumienia i wpatrzonych w nas oczu na tych statkach — holenderskich, angielskich, oraz kilku amerykańskich i paru niemieckich — które wywiesiły flagi o ósmej, jakby chcąc uczcić nasze przybycie. Byłby to piękny manewr, gdyby się był udał, ale nic z tego nie wyszło. Ów skromny artysta o rzetelnych zaletach w przypływie egotyzmu sprzeniewierzył się swemu usposobieniu. Nie była to sztuka dla sztuki, tylko dla osobistych celów dowódcy, i ponura przegrana stała się karą, którą kapitan zapłacił za ten największy z grzechów. Mogło się skończyć jeszcze gorzej, ale tak się złożyło że nie wpędziliśmy statku na brzeg, aniśmy nie wybili porządnej dziury w wielkim okręcie, którego kolumny masztów były pomalowane na biało. Dziwna rzecz iż się łańcuchy od naszych obu kotwic nie urwały, bo można sobie wyobrazić że nie zwlekałem po rozkazie: „Rzuć!“ który drżące wargi kapitana wypowiedziały zupełnie nieznanym mi głosem. Rzuciłem obie kotwice z szybkością, która po dziś dzień mnie zdumiewa gdy o tem wspomnę. Na żadnym przeciętnym handlowym statku nie rzucono kotwic z szybkością tak fantastyczną. I obie chwyciły. Byłbym ucałował z wdzięczności ich szorstkie, zimne żelazne łapy, gdyby się nie zaryły w lepki muł pod dziesięciu sążniami wody. W rezultacie zatrzymaliśmy się, mając bukszpryt holenderskiego brygu w naszym bezań–żaglu — i na tem koniec. Upiekło się nam.
Ale w sztuce liczyć na szczęście nie można. Po jakimś czasie szyper mruknął do mnie z nieśmiałością: „Jakoś nie chciał w porę pójść na wiatr. Co mu się stało?“ A ja nic nie odrzekłem.
Lecz odpowiedź była jasna. Okręt przeniknął chwilową słabość swego człowieka. Ze wszystkich żywych stworzeń na lądzie i morzu tylko okrętów nie można nabrać na fałszywe pozory, tylko okręty nie zniosą partactwa ze strony swoich dowódców.
Ze szczytu głównego masztu na okręcie średniej wielkości widzi się horyzont zakreślający koło o promieniu wielu mil, w którem można ujrzeć drugi statek, zagłębiony po swą linję wodną; oczy śledzące niniejsze pisanie naliczyły swego czasu przeszło sto żagli, unieruchomionych rzekłbyś w magicznym kręgu niedaleko Azorów — statków większych i mniejszych. Nie wiem czy były między niemi choćby dwa zwrócone dokładnie w jednym kierunku, jakby każdy z tych okrętów rozmyślał o wyrwaniu się z zaczarowanego koła w inną stronę świata. Ale czar ciszy ma w sobie wielką potęgę. Następny dzień ujrzał jeszcze owe statki, widzące się nawzajem i zwrócone w przeróżne strony; gdy zaś wreszcie pojawiała się bryza a wraz z nią ciemniejące zmarszczki, które przeciągnęły głębokim błękitem po bladem morzu, wszystkie statki ruszyły razem w tym samym kierunku. Były to bowiem okręty wracające do kraju z dalekich krańców ziemi, a szkuner z ładunkiem owoców, najmniejszy z nich wszystkich, wysforował się naprzód. Można było sobie wyobrazić że bardzo jest piękny choć wcale nie duży, i że zostawia za sobą woń cytryn i pomarańcz.
Nazajutrz mało już statków było widać ze szczytu naszych masztów — najwyżej z siedem, poza kilku bardziej odległemi plamkami o kadłubach ukrytych za magicznym pierścieniem widnokręgu. Czar silnego wiatru włada chytrą mocą, która rozprasza białoskrzydłą kompanję statków patrzących w jedną stronę — wszystkich z białemi wstęgami piany kotłującej się pod dziobem. Cisza zbliża tajemniczo okręty, a wiatr je rozdziela.
Im większy okręt, z tem większej odległości można go dostrzec; pierwszą zapowiedzią rozmiarów statku jest jego biały ogrom, w który dmie wiatr. Wyniosłe maszty trzymające w górze białe płótna, rozpostarte jak sidła do chwytania niewidzialnej siły powietrza, wyłaniają się stopniowo z wody, żagiel za żaglem, reja za reją i rosną wciąż, aż wreszcie pod spiętrzoną budową okrętowego mechanizmu dostrzega się nieznaczną, drobną plamkę kadłuba.
Wysokie maszty są słupami utrzymującemi w równowadze płaszczyzny, co — nieruchome i bezgłośne — chwytają z powietrza siłę pędną okrętu, niby dar niebios udzielony łaskawie człowiekowi za jego śmiałość; i tesame wysokie maszty, ogołocone, wyzute z białej swej wspaniałości, chylą się pod gniewem zachmurzonego nieba.
Kiedy się gną w poddaństwie przed szkwałem, smukłe i nagie, wówczas długość ich uzmysławia się najlepiej nawet marynarzowi. Człowiek, który widział swój statek przechylony nadmiernie, zdaje sobie sprawę z niesłychanej wysokości masztów. Te złocone jabłka, które można było widzieć tylko jeśli się zadarło głowę do góry, teraz dostały się niżej w zasięg wzroku, i wydaje się niepodobieństwem aby nie zawadziły aż o skraj widnokręgu. Takie przeżycie daje człowiekowi lepsze pojęcie o wyniosłości masztów niż choćby najczęstsze wspinanie się po wantach. A jednak w moich czasach wielkie reje przeciętnego handlowego statku znajdowały się dobry kawał nad pokładem.
Zapewne, i w maszynowni parowca ruchliwy człowiek może się nabiegać porządnie po żelaznych drabinach, ale pamiętam chwile, kiedy mimo giętkich członków i dumy ze swej zwinności odniosłem wrażenie, iż mechanizm żaglowca sięga do samych gwiazd.
Albowiem to jest mechanizm, który pracuje w zupełnem milczeniu i wdzięcznym bezruchu, i zdaje się kryć kapryśną, niezawsze uległą siłę nie zawdzięczającą nic materjalnym zasobom ziemi. Ta siła nie ma w sobie dokładności stali wprawionej w ruch białą parą, oddychającej czerwonemi płomieniami i żywionej czarnym węglem. Żaglowiec czerpie siłę jakby z samej duszy świata, swej potężnej wspólniczki, okiełznanej przez najkruchsze z więzów niby dziki duch, schwytany w sidła delikatniejsze od jedwabnej przędzy. Gdyż wobec potężnego tchnienia nieskończoności czemże jest przyrząd z najsilniejszych lin, najwyższych masztów i najtęższego płótna, jeśli nie badylami ostu, pajęczyną i nićmi babiego lata?
Zaiste mniej to niż nic; to też byłem świadkiem, w chwili gdy wielka dusza świata przewalała się po morzu z ciężkiem westchnieniem, jak nowiutki, pierwszorzędny żagiel przedni znikł niby szmat powiewnej tkaniny lżejszej od nici pajęczych. Wówczas wyniosłe maszty musiały wytrwać wśród potężnego zgiełku. Mechanizm nie może zaprzestać swej pracy, nawet jeśli duch świata oszalał.
Dzisiejszy parowiec sunie po cichem, mrocznem morzu wśród pulsujących drgnień kadłuba, przy rozbrzmiewającym niekiedy w jego głębi metalicznym odgłosie, jakby statek miał żelazne serce w żelaznem ciele; sunie naprzód, dudniąc rytmicznie, z miarowym trzepotem śruby, który sięga daleko w noc wzniosłym i znojnym dźwiękiem, niby pochód nieuniknionej przyszłości. Ale bezdźwięczny mechanizm żaglowca chwytał wśród burzy nietylko siłę lecz i dziki, radosny głos duszy świata. Czy statek biegł, chwiejąc wysokiemi masztami, czy stawiał czoło szkwałowi, pochylając wysokie maszty, dziki ów śpiew nie ustawał ani na chwilę, głęboki jak hymn wygrywany na wierzchołkach fal, przechodzący od basu do ostrego gwizdu, i przerywany od czasu do czasu grzmiącym rytmem rozbijających się bałwanów. Czasem ta niesamowita, niewidzialna orkiestra tak działała na nerwy, że się pragnęło ogłuchnąć.
Gdy wspominam to swoje pragnienie — którego doznawałem na różnych oceanach, gdzie duch świata ma dosyć przestrzeni by się przewalać, wzdychając potężnie — przychodzi mi na myśl, że aby roztoczyć staranną opiekę nad masztami okrętu, marynarz powinien mieć słuch w zupełnym porządku. Tak ścisła była zażyłość, w jakiej marynarz musiał żyć ze swoim okrętem, że zmysły żeglarza były zmysłami statku, a z pędu wiatru, odczuwanego własnem ciałem, żeglarz wnioskował o naporze na maszty.
Spędziłem już czas jakiś na morzu, zanim sobie uświadomiłem że słuch odgrywa wyraźną rolę w ocenie siły wiatru. A przekonałem się o tem w nocy. Statek był jednym z tych żelaznych kliprów do przewozu wełny, wypuszczanych w świat całemi rojami przez warsztaty nad rzeką Clyde w ciągu siódmego dziesiątka zeszłego wieku. Był to piękny okres dla budownictwa okrętów, a zarazem można powiedzieć że był to okres przeciążania masztami. Na wąskich kadłubach ustawiano wówczas maszty naprawdę wysokie, a statek o którym myślę był z pewnością jednym z najbardziej przeciążonych masztami. Krawędzie pokrywy jego luki świetlnej z kolorowego szkła zdobiło motto: „Wiwat Glasgow“; zbudowano go do ciężkiego trudu, i obarczano napewno taką ilością pracy, jakiej mógł tylko podołać. Nasz kapitan wsławił się był szybkiemi podróżami, których dokonywał na starym Tweed, okręcie słynnym na cały świat ze swej ścigłości. Tweed, był to statek drewniany, i jego dowódca zabrał z sobą tradycję szybkich rejsów na żelazny kliper. Byłem na nim najmłodszym z oficerów, trzecim pomocnikiem pełniącym służbę u boku pierwszego oficera; i raz, właśnie podczas jednej z nocnych wacht, wśród silnej, wzmagającej się bryzy usłyszałem dwóch ludzi w zacisznym kącie głównego pokładu, jak zamieniali następujące uwagi. Jeden z nich rzekł:
— Coś mi się zdaje że byłby czas sprzątnąć niektóre z żagli górnych.
A drugi, starszy od poprzedniego, mruknął kwaśno:
— Niema strachu! Nie sprzątnie się ich póki pierwszy oficer pełni służbę. Głuchy jak pień, skądże ma wiedzieć jaka jest siła wiatru.
I rzeczywiście biedny P., człowiek zupełnie młody, słyszał bardzo źle. A jednocześnie opowiadano o nim, że sadzi zawsze żagle jak szalony. Ukrywał z niezwykłym sprytem swoją głuchotę; co się zaś tyczy przeciążania statku żaglami, był wprawdzie człowiekiem nieustraszonym, lecz nie zdaje mi się aby chciał los wyzywać. Nie zapomnę nigdy jego naiwnego zdziwienia, kiedy mu robiono wyrzuty o manewr, który się okazał czystem szaleństwem. Oczywiście jedyną osobą, która mogła mu robić uwagi z odpowiednim skutkiem, był nasz kapitan znany sam jako śmiałek nieustraszony; i doprawdy, sceny te wywierały na mnie silne wrażenie, wiedziałem bowiem pod kim służę. Kapitan S. miał wielkie imię ze względu na swe marynarskie zalety, imię budzące we mnie młodzieńczy podziw. Po dziś dzień przechowuję pamięć o tym człowieku, który w pewnym sensie uzupełnił moje wykształcenie. Przebieg tego dokształcania był nieraz burzliwy, ale mniejsza z tem. Jestem przekonany że kapitan S. miał najlepsze chęci; z całą pewnością nawet w owych czasach nie czułem do niego żalu za niezwykły jego dar ciętej krytyki. A słyszeć jak on robi historje o przeciążenie statku żaglami, to było jedno z tych niewiarygodnych przeżyć, które trafiają się tylko w snach.
Działo się to zwykle w sposób następujący: noc, chmury pędzą nad głową, wiatr wyje, najwyższe żagle są postawione i okręt pędzi wśród ciemności, z olbrzymią białą płachtą piany na poziomie barjery podwietrznej. Pan P. pełni wachtę na pokładzie wśród doskonałej pogody ducha, uczepiony osprzętu średniego masztu od strony nawietrznej; ja, trzeci oficer, także uczepiony gdzieś od nawietrznej na pochyłej rufie, z czujnością napiętą do ostateczności, czatuję na rozkaz aby w razie potrzeby skoczyć natychmiast na pierwsze słowo i jestem w idealnej zgodzie ze wszystkiem co się dzieje. Nagle z wejściówki wyłania się wysoka, ciemna postać z gołą głową i krótką białą brodą przyciętą w szpic, odcinającą się wyraźnie w ciemności — kapitan S., któremu straszne skoki i przechyły okrętu przeszkodziły czytać na dole. Trzymając się pod ostrym kątem do stromo przechylonego pokładu, kapitan chodzi tam i z powrotem bez słowa, przystaje na chwilę przy kompasie, znów trochę pochodzi i nagle wybucha:
— Co pan wyprawia ze statkiem?
A pan P., który niełatwo chwytał głos na wietrze, mówi pytająco:
— Słucham, panie kapitanie?
Wówczas wśród wzrastającego sztormu rozpętywała się mała prywatna burza na statku, podczas której można było usłyszeć mocne słowa wypowiedziane z wściekłością oraz usprawiedliwianie się na wszystkie możliwe tony skrzywdzonej niewinności.
— Na miłość boską, panie P.! Ja też używałem na żaglach swojego czasu, ale — —
Reszta słów ginęła w gwałtownym porywie wichru.
Potem, gdy na chwilę przycichło, słychać było jak P. zapewniał iż nic nie zawinił:
— Zdaje się że statek znosi to bardzo dobrze.
I znowu wybuchał oburzony głos:
— Każdy dureń potrafi stawiać żagle na statku —
I tak dalej, i tak dalej, a tymczasem okręt pędził w swą drogę coraz więcej przechylony, z donośniejszym pluskiem, z groźniejszym sykiem białej, prawie oślepiającej płachty piany od nawietrznej. Bo co najciekawsze, kapitan S. był jak gdyby zasadniczo niezdolny do wydania swym oficerom rozkazu by skrócić żagle, i tak się ciągnęła ta dziwaczna, nieokreślona sprzeczka, póki nie błysnęło obydwóm, przy jakiemś szczególnie niepokojącem uderzeniu wichru, że czas już wreszcie coś zrobić. Niema to jak groźne przechylenie wysokich masztów przeciążonych żaglami, jeśli trzeba doprowadzić do przytomności dwóch ludzi, z których jeden jest głuchy a drugi rozgniewany.
Tak więc skracano żagle mniej więcej w porę nawet i na tym okręcie, a jego wysokie maszty nie poszły za burtę w czasie gdy na nim służyłem. Ale kapitan S. i pan P. niezbyt się z sobą zgadzali przez cały ten okres. P. sadził żagle „jak szalony“, ponieważ zanadto był głuchy aby zdać sobie sprawę z siły wiatru, a kapitan S. (który, jak już powiedziałem, niezdolny był niejako z natury do wydania oficerom rozkazu by skrócili żagle), odczuwał dotkliwie konieczność narzuconą mu przez warjackie praktyki pana P. W tradycji kapitana S. leżało, aby raczej wyrzucać swym oficerom że sadzą zbyt mało żagli, że — jak się wyrażał — „nie wyciągają aż do ostatka korzyści z silnego wiatru“. Ale wchodził tu również w grę pewien motyw psychologiczny, który utrudniał niepomiernie obcowanie z kapitanem S. na tym żelaznym kliprze. Kapitan S. opuścił był właśnie zdumiewający Tweed, statek, jak słyszałem, ciężki na wygląd lecz chyżości fenomenalnej. W środku lat sześćdziesiątych Tweed pobił raz o półtora dnia parowiec pocztowy między Hong–Kongiem a Singapurem. Może jego maszty rozmieszczone były wyjątkowo szczęśliwie — któż to wie? Oficerowie statków wojennych przychodzili na pokład aby brać szczegółowe wymiary jego planu ożaglenia. A może przy kształtowaniu zarysów dziobu i rufy powiało tchnienie genjuszu lub uśmiechnęło się szczęście? Niepodobna tego rozstrzygnąć. Zbudowano go gdzieś w Indjach Wschodnich; był cały z tikowego drzewa, oprócz pokładu. Miał wysoki przód i przysadzistą rufę. Ludzie, którzy go widzieli, mówili o nim, że „na oko nie było to nic szczególnego“. Lecz podczas wielkiego głodu w Indjach w latach siedemdziesiątych ten statek, stary już wówczas, zrobił kilka niezwykle szybkich rejsów poprzez zatokę Bengalską z ładunkami ryżu, od Rangunu do Madrasu.
Zabrał do grobu tajemnicę swojej ścigłości, i choć był niepokaźny, wizerunek jego tkwi z pewnością na honorowem miejscu w zwierciadle starego morza.
Otóż rzecz w tem, że kapitan S., który mawiał często: „Od czasu jak go opuściłem, nie zrobił ani jednego przyzwoitego rejsu“, myślał zapewne że tajemnicą szybkości statku był jego znakomity dowódca. Tajemnica doskonałości wielu statków zawarta jest w ich szyprach, lecz kapitan S. usiłował bezskutecznie podciągnąć swój nowy żelazny kliper do poziomu czynów, za których sprawą nazwa Tweed stała się pochwałą w ustach marynarzy mówiących po angielsku. W tych wysiłkach kapitana było coś wzruszającego, jak w dążeniu artysty, który na starość usiłuje dorównać arcydziełom młodości — bowiem rejsy Tweeda słynęły jako arcydzieła kapitana S. Więc było to wzruszające i może odrobinę niebezpieczne. W każdym razie jestem szczęśliwy, że wzięty w dwa ognie między tęsknotę kapitana S. za dawnemi triumfami i głuchotę pana P., widziałem niektóre z pamiętnych faktów stawiania żagli w podróży. I sam też sadziłem żagle na wysokich masztach tego arcydzieła warsztatów okrętowych rzeki Clyde, jak nie sadziłem ich nigdy ani przedtem ani potem.
Ponieważ drugi oficer zachorował w ciągu podróży, awansowałem na oficera wachtowego, czuwającego samodzielnie nad pokładem. To też olbrzymia siła pędna wyniosłego omasztowania stała się sprawą bardzo bliską memu sercu. Było to chyba pewnego rodzaju uznanie dla młodzika, że dowódca taki jak kapitan S. mu zaufał, pozornie bez żadnego nadzoru; chociaż, o ile sobie przypominam, ani z tonu, ani z zachowania kapitana S., ani z treści jego uwag do mnie zwróconych nie można było wnioskować — nawet przy najlepszych chęciach — że ma korzystną opinję o mych zdolnościach. A muszę powiedzieć że był to najprzykrzejszy z dowódców, jeśli chodziło o wydostanie od niego rozkazu w nocy. Gdy miałem wachtę od ósmej do północy, około dziewiątej opuszczał pokład ze słowami: „Niech pan mi nie sprzątnie ani jednego żagla“. Potem, zanim znikł w kajutowem zejściu, dodawał krótko: „Proszę żeby mi pan nic nie zwijał“. Miło mi stwierdzić że zawsze trzymałem się jego rozkazów; jednakże pewnej nocy zaskoczyła mnie poniekąd nagła zmiana wiatru.
Zapanował naturalnie porządny zgiełk; ludzie biegali wkoło, krzyczeli, żagle łopotały — że wprost bębenki w uszach mogły popękać. Ale S. nie zjawił się na pokładzie. Gdy w godzinę później pierwszy oficer mię zwolnił, kapitan S. przysłał po mnie. Wszedłem do jego kajuty nawigacyjnej; leżał na kanapie otulony derką; pod głową miał poduszkę.
— Co się działo dopiero co u was na pokładzie? — zapytał.
— Wiatr odszedł na podwietrzną ćwiartkę, panie kapitanie — odrzekłem.
— A nie widział pan że zmiana się zbliża?
— Tak, panie kapitanie, przypuszczałem że wkrótce nastąpi.
— Więc dlaczego pan nie podciągnął głównych żagli? — zapytał głosem, od którego krew powinna była zastygnąć mi w żyłach.
Ale nie przepuściłem sposobności, która mi się nasuwała.
— Bo, panie kapitanie — rzekłem usprawiedliwiającym się tonem — szliśmy bardzo przyzwoicie jedenaście węzłów, i myślałem że to potrwa jeszcze z pół godziny.
Spojrzał na mnie groźnie spodełba i czas jakiś leżał bez ruchu, z głową na białej poduszce.
— Aha, właśnie, jeszcze z pół godziny. W taki to sposób maszty idą za burtę.
I na tem się skończyło wcieranie. Poczekałem sekundę i wyszedłem, zamykając drzwi ostrożnie za sobą.
A więc obcowałem z morzem, kochałem je i opuściłem, nie ujrzawszy nigdy, jak wielka nadbudowa z patyków, pajęczyn i babiego lata idzie za burtę. Poprostu sprzyjało mi szczęście. Ale co się tyczy bidnego P., jestem pewien że nie byłby wykręcił się sianem gdyby nie bóg sztormów, który zawezwał go wcześnie z tej ziemi, będącej w trzech czwartych oceanem i — co za tem idzie — przybytkiem odpowiednim dla marynarzy. W parę lat później spotkałem w indyjskim porcie człowieka, który służył na okrętach tego samego towarzystwa okrętowego. Różne nazwiska pojawiły się w czasie naszej rozmowy, nazwiska naszych kolegów w tym samym zawodzie; zapytałem naturalnie i o pana P. Czy dostał już dowództwo? A mój rozmówca odpowiedział niedbale:
— Nie; ale w każdym razie karjera jego jest zapewniona. Wielki bałwan zmiótł go z pokładu między Nową Zelandją a Hornem.
I tak P. przeniósł się na tamten świat z pośród wysokich masztów, których niejednokrotnie doświadczał do ostateczności w burzliwą pogodę. Pokazał mi co znaczy sadzenie żagli, lecz oględności nie można się było od niego nauczyć. Nie mógł nic poradzić na swoją głuchotę. Pamiętam tylko jego wesołe usposobienie, jego podziw dla dowcipów Puncha, jego drobne dziwactwa — naprzykład dziwną pasję pożyczania lornetek. Każda z naszych kajut miała swoją własną lornetkę przyśrubowaną do grodzi, i na co P. mógł ich potrzebować więcej, tegośmy nigdy zgłębić nie mogli. Prosił o pożyczenie lornetki tonem poufnym. Dlaczego? Tajemnica. Krążyły różne domysły. Teraz już nikt się nigdy nie dowie. W każdym razie było to niewinne dziwactwo, i oby bóg sztormów, który zabrał go tak nagle z tego świata między Nową Zelandją a Hornem, pozwolił odpocząć jego duszy w jakim raju dla rzetelnych marynarzy, gdzie najgroźniejsze nawet przeciążenie żaglami nigdy statku z masztów nie ogołoci!
Był czas kiedy pierwszy oficer statku, z notesem w ręku i ołówkiem wetkniętym za ucho, jednem okiem spoglądał w górę na ludzi porządkujących osprzęt a drugiem w lukę na układaczy ładunku; czuwał pilnie nad rozmieszczeniem ciężaru, zdając sobie sprawę, że jeszcze przed wyjściem na morze robi w miarę swoich sił wszystko aby zapewnić statkowi łatwą i szybką podróż.
Gorączkowość współczesnego życia, urządzenia służące dla załadowania i wyładowania w dokach, posługiwanie się dźwigami, które pracują szybko i nie chcą czekać, naglenie do pośpiechu, nawet sam rozmiar statku, wszystko to utrudnia współczesnemu marynarzowi ogarnięcie przez niego całkowitej wiedzy o swojem rzemiośle.
Bywają statki rentowne i nierentowne. Statek rentowny przewiezie duży ładunek, nie zważając na dobrą czy złą pogodę, a w czasie wypoczynku będzie leżał w doku i przesuwał się z miejsca na miejsce bez balastu. Jeśli statek osiągnie pewien stopień doskonałości jako pracownik, mówi się o nim że umie żeglować bez balastu. Nigdy się sam z podobnemi wzorami perfekcji nie zetknąłem, lecz czytałem o nich w ogłoszeniach polecających statki wystawione na sprzedaż. Taki nadmiar cnoty i dobroduszności w okręcie budził we mnie zawsze podejrzenia. Każdemu wolno mówić że jego statek będzie żeglował bez balastu, i są ludzie którzy tak mówią z wszelkiemi pozorami głębokiego przekonania, szczególniej jeśli sami nie zamierzają na swym statku żeglować. Oświadczenie, że okręt może żeglować bez balastu, nie jest zbyt ryzykowne, bo nie zawiera gwarancji iż ów okręt dotrze do celu podróży. Pozatem prawdą jest najściślejszą, że statki mogą naogół żeglować krótki czas bez balastu, póki się nie przewrócą dnem do góry, grzebiąc załogę.
Armator przepada za statkiem rentownym. Marynarz jest z niego dumny; wątpi rzadko o piękności swego okrętu, a jeśli może się przytem chlubić bardziej pożytecznemi jego zaletami, wówczas jego miłość własna podwójnie zyskuje.
Branie ładunku było ongi kwestją wprawy, umiejętności i rozwagi. Pisano o tem grube księgi. Stevens o rozmieszczeniu ładunku — to pękaty tom, mający taką samą sławę i znaczenie (w swym własnym świecie) co książka Coke’a o Littletonie. Stevens jest pisarzem przyjemnym i, jak się zdarza u zdolnych ludzi, talent dodaje uroku wielkiej jego solidności. Stevens podaje urzędową wiedzę techniczną, określa ściśle jej podstawy, mówi o objaśniających ją przykładach, przytacza prawne wypadki, w których wyroki sądowe zależały od sposobu w jaki towar był załadowany. Nigdy nie jest pedantem, i choć trzyma się ściśle ogólnych zasad, przyznaje chętnie że z każdym okrętem należy się obchodzić inaczej.
Układanie ładunku wymagało dawniej umiejętności, obecnie zaś staje się szybko pracą, która może bez umiejętności się obyć. Współczesny parowiec ma wiele ładowni i właściwie nie ładuje się go w marynarskiem znaczeniu tego słowa; napełnia się go poprostu. Nie rozmieszcza się w nim ładunku; wrzuca się ten ładunek przez jakieś sześć luk przy użyciu mniej więcej dwunastu wind, z hałasem, i pośpiechem, i łoskotem, i rozgorączkowaniem, wśród obłoków pary, w brudzie węglowego pyłu. Jeśli się dopilnuje aby śruba była pod wodą i aby nie rzucać naprzykład beczek z oliwą na bale jedwabiu, lub nie umieścić żelaznej belki mostowej, ważącej dajmy na to pięć ton, na podściółce z worków kawy — spełnił człowiek mniej więcej cały swój obowiązek, o tyle o ile na to pozwoliło naglenie o pośpiech.
Żaglowiec, który znałem u szczytu jego doskonałości, była to istota obdarzona rozsądkiem. Mówiąc o doskonałości żaglowca, mam na myśli budowę, osprzęt, żeglowne zalety i zwinność, nie zaś doskonałą szybkość. Ta zaleta przepadła wraz ze zmianą budulca. Żaden ze statków żelaznych dnia wczorajszego nie dorównał cudom szybkości, które kunszt żeglarski ludzi sławnych swojego czasu umiał wydobyć z dawnych drewnianych żaglowców obitych miedzianą blachą. Zrobiono wszystko aby udoskonalić statek żelazny, lecz umysł ludzi nie potrafił wymyśleć mieszaniny, z której wytworzona powłoka zapewniłaby kadłubowi powierzchnię tak czystą i gładką jak żółte metalowe poszycie. Po krótkim, kilkotygodniowym pobycie na morzu żelazny statek zaczyna się ociągać, jakby się zmęczył zbyt szybko; a to poprostu dno jego zarasta brudem. Nawet drobiazg może wpłynąć ujemnie na szybkość żelaznego statku, którego nie wprawia w ruch
bezwzględna śruba. Często niepodobna określić, co jest ową drobnostką przeszkadzającą statkowi w rozwinięciu jego ścigłości. Pewna tajemniczość otacza tę zaletę, którą wykazywały dawne żaglowce dowodzone przez doświadczonych marynarzy. W owych czasach szybkość zależała od marynarza; to też obok praw, zasad i przepisów tyczących się dobrego przechowania ładunku, dowódca pilnował bacznie jego rozmieszczenia, czyli tego co się nazywa technicznie wyrównaniem statku. Niektóre okręty żeglowały szybko przy równym kilu, inne musiały być przegłębione o całą stopę na rufę, a raz słyszałem o statku, który rozwijał z wiatrem największą ścigłość, kiedy był przegłębiony o parę cali na dziób.
Powracam pamięcią do pewnego zimowego krajobrazu w Amsterdamie: na pierwszym planie pusta równina i rozrzucone po niej zrzadka stosy budulca, niby szałasy w obozie jakiegoś nędznego plemienia; długa ulica Handelskade; wielkie, kamienne nabrzeża przysypane śniegiem i twarda, zamarznięta woda w kanale, gdzie tkwiły jeden za drugim statki o oszroniałych cumach, wiszących luźno, i pustych pokładach bez życia — a to z tego powodu, jak mi objaśnił majster od układania ładunku (łagodny, blady osobnik z poczerwieniałym nosem i kilku złotemi włosami na brodzie), że ładunki zamarzły gdzieś w głębi kraju na lichtugach i szkutach. W dali za pustą płaszczyzną rząd brunatnych domów o ciepłym kolorze zdawał się chylić pod dachami zasłanemi śniegiem. Z odległego końca Tsar Peter Straat rozchodził się w mroźnem powietrzu dźwięk dzwonków od konnych tramwajów, co się ukazywały i nikły w przerwie między budynkami, niby malutkie wózki–zabawki zaprzężone w konie–zabawki, któremi się bawili ludzie nie więksi od dzieci.
Jak to mówią Francuzi, gryzłem sobie pięści z niecierpliwości, oczekując na ten ładunek unieruchomiony przez mróz w głębi kraju; byłem wściekły na zamarznięty kanał, na zimowy i opustoszały wygląd tych wszystkich statków, które rzekłbyś butwiały, posępne i zgnębione, tak im brakowało otwartej wodnej przestrzeni. Byłem wówczas pierwszym oficerem i czułem się bardzo osamotniony. Natychmiast po przybyciu na statek dostałem od swych armatorów polecenie aby wszystkich praktykantów oficerskich wysłać jednocześnie na urlop, ponieważ wobec wielkich mrozów nikt nie miał nic do roboty, chyba wziąć się do podsycania ognia w piecu w kajucie. Zajmował się tem zatabaczony, rozkudłany dozorca okrętowy, niemożliwie brudny i dziwacznie bezzębny; umiał zaledwie trzy słowa po angielsku, ale widać posiadał gruntowną wiedzę o tym języku, ponieważ zawsze rozumiał naopak wszystko co się do niego mówiło.
Mimo żelaznego piecyka atrament zamarzał na wiszącym stole w kajucie; wygodniej mi było udawać się na ląd — najpierw potykając się wśród arktycznej płaszczyzny a potem trzęsąc się z zimna w oszklonych tramwajach — aby co wieczór pisać list do właścicieli statku we wspaniałej kawiarni znajdującej się w środku miasta. Był to olbrzymi lokal, wysoki, pełen złoceń, o meblach wyściełanych czerwonym pluszem, oświetlony jaskrawo elektrycznością i tak dobrze ogrzany, że nawet marmurowe stoliki wydawały się ciepłe przy dotknięciu. Kelner, który przynosił mi filiżankę kawy, wyglądał wobec mej zupełnej samotności na zaufanego przyjaciela. Sam jak palec wśród hałaśliwego tłumu, pisałem wolno list zaadresowany do Glasgow, list o treści następującej: ładunku niema, i niema nadziei aby nadszedł, chyba dopiero późną wiosną. A przez cały czas co tam siedziałem, konieczność powrotu na okręt dolegała memu mózgowi nawpół już stężałemu od mrozu; znów mię oczekiwało trzęsienie się z zimna w oszklonych tramwajach, potykanie się na pustej równinie pokrytej śniegiem, i wreszcie wizja okrętów zamarzniętych rzędem, majaczących jak trupy czarnych statków wśród białego świata — takie się wydawały ciche, takie martwe, takie bezduszne.
Wspinałem się ostrożnie po trupie swego własnego statku; czułem że jest zimny jak lód i jak lód śliski pod stopami. Zimna koja połykała nakształt chłodnej grobowej niszy moje dygocące ciało i podniecony umysł. Była to sroga zima. Powietrze wydawało się twarde i ostre jak stal; ale to nie wystarczało bynajmniej aby zagasić święty ogień, którym płonąłem dla swego zawodu. Żaden dwudziestoczteroletni młodzian, mianowany głównym oficerem pierwszy raz w życiu, nie pozwoliłby tej uporczywej holenderskiej zimie przeniknąć do swego serca. Zdaje się że w ciągu owych dni nie zapomniałem ani przez chwilę o fakcie mego wywyższenia. Ogrzewało mię chyba nawet we śnie skuteczniej niż wysoki stos kołder, które poprostu skrzypiały od mrozu, kiedy zrzucałem je rano. A budziłem się wcześnie dla tej wyłącznie przyczyny, że cała odpowiedzialność ciężyła na mnie. Kapitan nie był jeszcze mianowany.
Prawie codzień rano przychodził list od mych armatorów, polecający abym się udał do dzierżawców statku i żądał dostarczenia towaru; abym groził im najcięższemi karami za przetrzymanie zafrachtowanego ładunku, i domagał się żeby asortyment różnych towarów — unieruchomiony gdzieś w głębi kraju wśród ściętego lodem krajobrazu pełnego wiatraków — został przeniesiony natychmiast do wagonów, któreby go odstawiały codziennie w jednakowych ilościach na statek.
Wypijałem trochę gorącej kawy, niby podbiegunowy badacz wybierający się w podróż saniami do północnego bieguna, poczem, wysiadłszy na brzeg, toczyłem się tramwajem, drżąc z zimna, aż do samego serca miasta, wzdłuż czystych fasad domów, obok tysięcy mosiężnych kołatek u tysięcy pomalowanych drzwi, połyskujących za rzędami typowo ulicznych drzew, bezlistnych, chuderlawych i jakby nazawsze umarłych.
Ta część wyprawy była dość łatwa, choć sople lodu połyskiwały nieprzyjemnie na koniach, a twarze konduktorów robiły wrażenie odrażającej mieszaniny czerwieni i fjoletu. Lecz co się tyczy nastraszenia czy wzięcia za łeb pana Hudiga, lub choćby tylko wyłudzenia od niego jakiejkolwiek odpowiedzi, sprawa przedstawiała się zupełnie inaczej. Był to wielki, śniady Niderlandczyk o czarnym wąsie i śmiałych oczach. Zaczynał zawsze od tego, że nim jeszcze zdążyłem otworzyć usta sadowił mię na krześle, częstował serdecznie wielkiem cygarem i doskonałą angielszczyzną rozwodził się bez końca o wyjątkowej srogości tej zimy. Niepodobna było grozić człowiekowi, który wprawdzie znał świetnie angielski, ale najwidoczniej nie mógł zrozumieć żadnego zdania wypowiedzianego tonem wyrzutu lub niezadowolenia. Wszczęcie z nim kłótni wyglądałoby poprostu głupio. Pogoda była na to zbyt okropna. W biurze Hudiga panowało takie miłe ciepło, ogień palił się tak wesoło, boki gospodarza trzęsły się tak serdecznie od śmiechu, że z wielką trudnością pokonywałem zawsze niechęć do sięgnięcia po kapelusz.
W końcu ładunek nadszedł. Z początku sączył się leniwie na wagonowych platformach póki nie nastała odwilż, potem zaś przybywał na mnóstwie lichtug, wśród wielkiego pędu rozhukanych wód. Łagodny majster od ładowania miał nareszcie mnóstwo roboty, a pierwszy oficer bardzo się kłopotał aby rozmieścić należycie ciężar ładunku, gdyż pierwszy raz wypadło mu brać ładunek na okręt, którego wcale przedtem nie znał.
Statkowi należy dogadzać. Trzeba mu iść na rękę, kiedy się nim manewruje, a jeśli się chce sprawnie nim władać, trzeba mu dogodzić przy rozmieszczeniu ciężaru, który statek ma przewieźć w czasie rejsu bez względu na złe czy dobre warunki podróży. Okręt jest stworzeniem delikatnem; należy uwzględnić jego wrodzone właściwości, jeśli się chce aby przyniósł zaszczyt sobie i człowiekowi wśród wiru i zamętu życia.
Zdaje się że takie było zdanie nowego kapitana, który przybył nazajutrz po rozmieszczeniu ładunku, w przeddzień wyjścia na morze. Spostrzegłem pierwszy raz na bulwarze tego nieznanego mi człowieka; najwidoczniej nie był Holendrem; miał na sobie krótkie piaskowe palto i czarny melonik, co wyglądało śmiesznie na tle zimowego pejzażu, pustej równiny obrzeżonej brunatnemi frontami domów o dachach ociekających stopniałym śniegiem.
Ów obcy człowiek chodził tam i z powrotem, najwyraźniej pochłonięty badaniem zagłębienia dziobu i tyłu; lecz gdy zobaczyłem że przysiadł na piętach w nawpół roztajałym śniegu, u samej krawędzi bulwaru, aby spojrzeć na prąd pod wychyłem rufy, powiedziałem sobie: „To jest kapitan“. I wkrótce dostrzegłem jego bagaż — typową skrzynię marynarza — niesioną na pętlach z lin przez dwóch ludzi, oraz parę skórzanych walizek, a na nich zwój morskich map opakowanych w płótno. Nagła, odruchowa zwinność, z jaką skoczył na pokład wprost z poręczy, odsłoniła mi poraz pierwszy prawdziwy jego charakter. Bez żadnych innych wstępów poza przyjaznem skinieniem głowy, odezwał się do mnie:
— Wcale dobrze zbalastował pan dziób i rufę. No a jak tam z rozmieszczeniem ciężaru?
Odrzekłem, że jak sądzę udało mi się utrzymać ciężar dostatecznie wysoko; jedna trzecia została umieszczona w górnej części statku „nad pokładnikami“, według technicznego określenia. Gwizdnął: „Fiu!“ obrzucając mię od stóp do głów badawczem spojrzeniem. Coś w rodzaju zafrasowanego uśmiechu pojawiło się na jego rumianej twarzy.
— No, założyłbym się że użyjemy co się zowie w czasie podróży — rzekł.
Miał rację. Okazało się że był pierwszym oficerem na tym statku podczas dwóch poprzednich rejsów; poznałem już charakter jego pisma, czytając w kajucie ze zrozumiałą ciekawością stare dzienniki okrętowe, przeglądając zapiski o dziejach mego nowego statku, o jego zachowaniu, o szczęśliwych chwilach jakie przeżył i o niebezpieczeństwach z których wyszedł cało.
Kapitan nie omylił się w swej przepowiedni. Nasza podróż z Amsterdamu do Samarangu z ładunkiem — którego, niestety! tylko jedną trzecią ciężaru umieściłem „nad pokładnikami“ — była bardzo urozmaicona. Urozmaicona, lecz bynajmniej nie wesoła. Nie mieliśmy w ciągu tego rejsu ani jednej chwili spokojnej, ponieważ żaden marynarz nie może się czuć dobrze na ciele i duszy, gdy wprowadził swój statek w tarapaty.
Podróżować na zbzikowanym okręcie przez mniej więcej dziewięćdziesiąt dni jest bez kwestji ciężkiem przeżyciem; w danym zaś wypadku błąd polegał na tem, że przez mój system załadowania okręt stał się zanadto stateczny.
Nigdy przedtem ani też potem nie doświadczyłem aby statek kołysał się na boki tak ostro, tak gwałtownie, tak ciężko. Kiedy raz zaczął, wiedziało się że chyba nigdy nie przestanie, i to beznadziejne poczucie — charakterystyczne na statkach o środku ciężkości umieszczonym zbyt nisko podczas ładowania — męczyło wszystkich, którzy musieli się utrzymać na nogach. Pamiętam że posłyszałem raz jak jeden z ludzi powiedział:
— Do licha, Jack! chyba plunę na wszystko, i niech mi ta cholerna łajba łeb rozbije.
Kapitan rzucał często uwagę:
— No tak, zapewne; jedna trzecia wagi nad pokładnikami wystarczyłaby dla większości statków. Ale, widzi pan, niema dwóch jednakowych okrętów na wszystkich morzach świata, a ten nasz kalosz jest niezwykle grymaśny pod względem ładunku.
Na południu, gdyśmy szli przed burzami wysokich szerokości, życie nam zbrzydło na tym okręcie. Były dni, kiedy nic nie chciało uleżeć nawet na wiszących stołach, kiedy nie było pozycji, w którejby się nie czuło ustawicznie naprężenia wszystkich muskułów. Statek kołysał się z burty na burtę wśród strasznych wstrząsów wysadzających z miejsca i obłędnie szybkich zataczań się masztów za każdem kołychnięciem. To cud, że ludzi wysłanych na górę nie strząsało z rej, że rej nie odrywało od masztów, że masztów nie zmiotło za burtę. Kapitan, siedzący z posępną miną przy stole na pierwszem miejscu, utrzymywał się z trudem na krześle; waza z zupą toczyła się po podłodze z jednej strony, steward leżał rozciągnięty z drugiej, a kapitan mówił:
— Ma pan tę swoją trzecią część wagi nad pokładnikami. Jedna tylko rzecz mnie zdumiewa: że nie zmiotło jeszcze patyków.
W końcu niektóre z mniejszych drewien poszły za burtę — nic ważnego, bezań–bomy i tym podobne — ponieważ przy kołysaniu się z boku na bok pękały czasem od strasznego rozmachu poczwórne linobloki z nowej, trzycalowej manilskiej liny, jakby były słabsze niż szpagat.
Sprawiedliwość wymagała aby, jak to się dzieje w książkach, pierwszy oficer, który przy rozmieszczaniu ładunku popełnił błąd — może do pewnego stopnia zrozumiały — odpokutował za niego. Jedno z mniejszych drewien, oderwawszy się, ugodziło w plecy pierwszego oficera, który padł na twarz i przejechał się dobry kawał po głównym pokładzie. Wynikły stąd dla oficera różnorodne i przykre skutki natury fizycznej — „dziwne objawy“, jak się wyrażał leczący go kapitan — zagadkowe okresy bezsilności, nagłe napady tajemniczego bólu. Pacjent zgadzał się najzupełniej ze swym bardzo troskliwym kapitanem, który pomrukiwał pod nosem: „Szkoda że to nie jest poprostu złamana noga!“ Nawet doktór, Holender, objąwszy w Samarangu dalszą pieczę nad pacjentem, nie umiał dać naukowego wyjaśnienia choroby. Rzekł tylko:
— Hm, kochany przyjacielu, pan jest jeszcze młody; to może być coś bardzo poważnego, coś na całe życie. Musi pan statek opuścić; musi pan być zupełnie cicho przez trzy miesiące — zupełnie cicho.
Oczywiście chciał przez to powiedzieć, że pierwszy oficer ma się zachowywać spokojnie — a właściwie leżeć. Obejście doktora było imponujące, choć jego jakby dziecinna angielszczyzna pozostawiała dużo do życzenia w porównaniu z płynną wymową pana Hudiga, osobnika z drugiego końca podróży, postaci również na swój sposób pamiętnej. W wielkiej, przewiewnej sali szpitala na dalekim Wschodzie leżałem nawznak i — patrząc na pędy palm, które chwiały się i szeleściły na wysokości okna — miałem wbród czasu aby wspominać okropny mróz i śnieg w Amsterdamie. Pamiętałem uczucie radosnego uniesienia i zimno przejmujące do szpiku kości podczas tych jazd tramwajem wgłąb miasta, w celu — jak to się w języku dyplomatycznym nazywa — „wywarcia presji“ na zacnego Hudiga; pamiętałem ciepły ogień w jego pokoju, jego fotel, jego wielkie cygaro — i nieodzowne przypuszczenie, wypowiedziane dobrodusznym głosem:
— Koniec końców to chyba pana mianują kapitanem, nim statek wyruszy?
Może odgrywała tu rolę jego niezmierna dobroduszność — pełna powagi dobroduszność otyłego, śniadego człowieka o kruczym wąsie i spokojnych oczach; ale kto wie, może i było w nim trochę z dyplomaty. Kuszące jego przypuszczenia odpierałem skromnie, zapewniając że to jest zupełnie nieprawdopodobne, ponieważ brak mi doświadczenia.
— Pan umie bardzo dobrze chodzić koło interesów — mawiał Hudig, udając zafrasowanie, przyczem pogodna, okrągła jego twarz pochmurniała. Ciekawym czy też się śmiał sam do siebie, kiedy wyszedłem już z biura; przypuszczam jednak że nie, ponieważ dyplomaci, czynni lub dymisjonowani, odnoszą się do własnej osoby i do swych kawałów ze wzorową powagą.
Lecz zdołał mię prawie przekonać, że pod każdym względem zasługuję na to aby mi powierzono dowództwo. A zamiast tego nastąpiły trzy miesiące zgryzoty, przykrych rozpamiętywań, wyrzutów sumienia i fizycznego bólu, aby dać mi dobrą naukę i wbić mi w pamięć brak mego doświadczenia.
Tak, statkowi trzeba dogadzać ze znajomością rzeczy. Trzeba się odnosić z szacunkiem i zrozumieniem do tajemnic tkwiących w jego kobiecej naturze, a wówczas będzie wiernym towarzyszem wśród nieustannej walki z mocami, których zwycięstwo nie okrywa hańbą pokonanego. Stosunek wiążący człowieka z jego statkiem jest poważny. Statek ma swoje prawa, jakby mógł oddychać i mówić; i są naprawdę okręty, które, jeśli trafią na odpowiedniego człowieka, zdobędą się na wszystko; brak im tylko mowy.
Statek nie jest niewolnikiem. Trzeba mu dogadzać w czasie podróży i nie zapominać że należą mu się w pełni nasze myśli, cała nasz umiejętność i poświęcenie. Jeśli człowiek pamięta bez wysiłku o tem zobowiązaniu, jakby je czuł instynktownie w głębi jestestwa, okręt będzie dla niego żeglował, zatrzymywał się, pędził póki mu starczy sił, lub jak morski ptak spoczywający na gniewnych falach przetrzyma najcięższą z burz, podczas których człowiek wątpił czy wyżyje i ujrzy jeszcze wschód słońca.
Szukam często w dziennikach ze smutnem zaciekawieniem szpalty poprzedzonej nagłówkiem: „Z żeglugi“. Spotykam tam nazwy znanych mi ongi okrętów. Co rok niektóre z tych nazw znikają — nazwy dawnych przyjaciół. Tempi passati![1]
Różne rubryki tych wiadomości ułożone są w pewnym porządku, a układ treściwych nagłówków zmienia się bardzo nieznacznie. Na początku mamy rubrykę: „Spotkania“ — raporty o statkach napotkanych i sygnalizowanych na morzu; wymienia się tam nazwę statku, portu, skąd statek idzie i dokąd, ile dni jest w podróży, a kończy się zwykle słowami: „Wszystko w porządku“. Dalej następują: „Rozbicia i wypadki“, długi szereg notatek, chyba że pogoda była piękna i przyjazna dla okrętów na całym świecie.
W niektóre dni ukazuje się nagłówek: „Statki zapóźnione“ — złowieszcza groźba zatracenia i smutku ważąca się jeszcze na szalach losu. Jest coś złowróżbnego dla marynarza w samem zestawieniu liter, które tworzą ten wyraz, jasny w swej treści i rzadko grożący napróżno.
Jeszcze tylko kilkanaście dni — przerażająco mało dla serc, które postanowiły dzielnie wierzyć wbrew wszelkiej nadziei — może trzy tygodnie, może miesiąc, a nazwy statków z pod groźnego nagłówka: „Statki zapóźnione“ pojawią się znowu w dziale: „Z żeglugi“, lecz tym razem pod nieodwołalnem stwierdzeniem: „Statki przepadłe“.
„Statek — albo barka, albo bryg — ten a ten, który opuścił ten a ten port, z takim a takim ładunkiem, dążąc do tego a tego portu, wyszedł w dniu tym a tym, widziany na morzu tego a tego dnia i odtąd nigdzie już nie spotkany, został uznany dziś za przepadły“. Oto jest ściśle oficjalna forma pogrzebowych mów dla okrętów, które — może znużone długą walką a może zaskoczone, co się zdarza i najostrożniejszym z nas — uległy nagłemu ciosowi wroga.
Któż to wie? Może ludzie na poległym statku żądali od niego zbyt wiele, może wyzyskiwali ponad miarę niezłomną jego wierność, jak gdyby wrobioną i wkutą w to zbiorowisko żelaznych wręg i poszycia, drzewa, i stali, i płócien, i drutów, które się składają na statek — doskonały twór obdarowany siłą, indywidualnością, zaletami i wadami przez ludzi i spuszczany ich rękami na wodę; twór, z którym inni ludzie zawrą znajomość bardziej zażyłą niż stosunek łączący człowieka z człowiekiem, który pokochają miłością prawie równie wielką jak miłość mężczyzny do kobiety i często równie ślepą w zapoznawaniu wad i ułomności.
Trafiają się okręty o złem imieniu, ale nie spotkałem jeszcze żadnego, którego załoga nie ujęłaby się za nim i nie odparła z gniewem wszelkiej krytyki. Przypominam sobie statek, o którym mówiono, że zabija jednego człowieka w czasie każdej podróży. Nie była to potwarz, a jednak pamiętam dokładnie — działo się to w połowie lat siedemdziesiątych — iż załoga tego statku była raczej dumna z jego złej sławy, jakby się składała z zepsutych do cna desperatów, chełpiących się spółką z ohydnym stworem. My, którzyśmy należeli do załóg innych statków naokoło Circular Quay w Sydney, kręciliśmy głową nad tym statkiem w wyraźnem poczuciu nieskazitelnej cnoty naszych własnych ukochanych okrętów.
Nie wymienię jego nazwy. Jest obecnie statkiem „przepadłym“ po złowrogiej, lecz z punktu widzenia swych właścicieli korzystnej karjerze, która trwała wiele lat i że tak powiem objęła wszystkie oceany naszego globu. Ten statek, zabijający człowieka za każdą podróżą, stał się może stopniowo jeszcze większym mizantropem wskutek kalectw, które z latami spadają na każdy okręt, i postanowił zgładzić naraz całą załogę, zanim opuści arenę swoich wyczynów. Życiu wypełnionemu pożytkiem i zbrodnią odpowiada taki koniec: ostatni wybuch złowieszczej namiętności, zaspokojonej w pełni może podczas jakiejś szalonej nocy wśród poklasku wichru i fal.
Jakim sposobem statek tego dokonał? W słowie „przepadły“ jest straszliwa głębia domysłów i niepewności. Czy zapadł się szybko pod nogami załogi, czy też opierał się do końca, pozwalając morzu roztrzaskać siebie na kawałki, obluzować styki, pogiąć wręgi, obciążyć kadłub wzrastającym ciągle ciężarem słonej wody, i — pozbawiony masztów, bezwładny, przewalając się ciężko na boki, ogołocony z łodzi i wszystkiego co jest na pokładzie — zadręczył prawie na śmierć swoich ludzi nieustanną pracą przy pompach, nim zapadł się z nimi jak głaz?
Lecz taki wypadek rzadko chyba się zdarza. Wyobrażam sobie że jakąś tratwę zawsze się uda sporządzić; nawet gdyby nikogo nie wyratowała, unosiłaby się na powierzchni i zostałaby znaleziona, dając może jakieś wskazówki co do nazwy zaginionego statku. W takim razie ów statek nie byłby właściwie „przepadły“. Nazywałoby się że jest „stracony wraz z całą załogą“, a w tem rozróżnieniu jest pewien subtelny odcień — mniej zgrozy i ciemność mniej przerażająca.
Myśl o ostatnich chwilach statku, określonego jako „przepadły“ na szpaltach Shipping Gazette[2], pociąga niesamowitym urokiem zgrozy. Nic z takiego statku nie znajdzie się nigdy — ani krata, ani boja ratunkowa, ani szczątek łodzi lub nacechowanego wiosła, aby wskazać miejsce i datę nagłego końca. Shipping Gazette nie mówi nawet o takim statku że jest „stracony z całą załogą“; określa go poprostu jako „przepadły“. Pogrążył się zagadkowo w tajemnicę przeznaczenia rozległą jak świat — gdzie błądzi bez przeszkód wyobraźnia brata marynarza, sługi i miłośnika statków.
A jednak można sobie czasem wyobrazić, czem jest ostatnia scena z życia statku i jego załogi, podobna do dramatu przez swą walkę z wielką potęgą, bezkształtną, nieuchwytną, chaotyczną i tajemniczą — jak los.
Było to w szare popołudnie, podczas chwili ciszy wśród trzydniowego sztormu, który rzucał na nasz statek cały ocean Południowy pod niebem zawieszonem łachmanami chmur, jakby pociętych i poharatanych ostrą klingą południowo–zachodniego wichru.
Nasz okręt, tysiąctonowy bark zbudowany na rzece Clyde, kołysał się tak gwałtownie z burty na burtę że w górze coś się oberwało. Mniejsza z tem jaka to była szkoda, wcale jednak poważna, dość że z jej powodu wspiąłem się na górę z paru ludźmi i cieślą, chcąc dopilnować aby wykonano porządnie tymczasową naprawę.
Niekiedy musieliśmy rzucać wszystko i czepiać się oburącz rozkołysanych rej, wstrzymując oddech z obawy przed szczególnie groźnem kołychnięciem się statku. Bark szedł z szybkością jakichś dziesięciu węzłów; tarzał się, jakby się chciał z nimi wywrócić, pokład był zalany wodą, takielunek powiewał splątanemi linami. Zapędziło nas daleko na południe — znacznie dalej niż zamierzaliśmy; i nagle, siedząc w stropie na przedniej rei przy maszcie, w ogniu roboty, poczułem na ramieniu potężną łapę cieśli, który chwycił mię z taką siłą że dosłownie wrzasnąłem z niespodziewanego bólu. Oczy cieśli patrzyły we mnie zbliska; krzyknął:
— Niech pan patrzy, panie poruczniku, niech pan patrzy! Co to takiego? — Wolną ręką wskazywał naprzód.
Z początku nic nie zobaczyłem. Morze było głuchą pustką złożoną z czarno–białych wzgórz. Nagle, wśród zamętu spienionych bałwanów, dojrzałem że coś nawpół ukrytego, olbrzymiego, wznosi się i opada na wodzie; rozpościerało się to jak błam piany, lecz wyglądało solidniej i bardziej niebieskawo.
Był to kawał roztajałej lodowej kry, dość jeszcze duży aby nas zatopić, zanurzony głębiej niż tratwa i znajdujący się ściśle na naszej drodze, jakby się przyczaił wśród fal w morderczym zamiarze. Nie było czasu zejść na dół. Krzyknąłem z góry, aż ledwie mi głowa nie pękła. Usłyszano mię na rufie i zdołaliśmy wyminąć zatopioną krę, która odbyła całą tę drogę od południowego bieguna aby urządzić zamach na nas, Bogu ducha winnych. W godzinę później nicby już statku nie uratowało, gdyż żadne oko nie mogłoby rozpoznać wśród zmierzchu tej bladej bryły lodu omiatanej przez białogrzywe fale.
A gdy stanęliśmy obok siebie u tylnej poręczy, kapitan i ja, patrząc na krę, ledwie już widoczną lecz wciąż jeszcze bliską, kapitan rzekł z zamyśleniem w głosie:
— Gdyby nie ten obrót koła w samą porę, byłby jeszcze jeden wypadek „przepadłego“ okrętu.
Nikt nie powraca nigdy z takiego statku aby powiedzieć jak ciężka była jego śmierć, jak nagła i druzgocąca rozpacz jego ludzi. Nikt nie wie jakie były ich myśli, jakie żale w chwili śmierci, z jakiemi słowami na ustach umarli. Lecz jest coś pięknego w nagłem przejściu tych serc od najgwałtowniejszej walki, i wysiłku, i straszliwego hałasu, od rozległej, nieukojonej, wściekłej powierzchni mórz — do wielkiego spokoju głębin, których snu nie zmąciło nic od zarania wieków.
Jeśli słowo „przepadły“ kładzie kres wszelkiej nadziei i ustala straty akcjonarjuszów, słowo: „zapóźniony“ potwierdza trwogi już obudzone w wielu domach i otwiera pole dla spekulacji.
Oczywiście spekulacji na ubezpieczeniach przeciw stratom morskim. Jest pewna kategorja optymistów, którzy gotowi są ubezpieczyć ponownie zapóźniony statek za bardzo wysoką cenę. Ale nic nie może ubezpieczyć serc na wybrzeżu od gorzkiego wyczekiwania na najgorsze.
Gdyż jeśli statek „przepadły“ nie pojawił się ani razu za pamięci marynarzy z mego pokolenia, imię „zapóźnionego“ okrętu, jakby ważąc się na skraju złowrogiego nagłówka, ukazywało się czasem w rubryce statków „przybyłych“.
Z jakąż wspaniałością musi jaśnieć matowa farba drukarska na kilku literach, tworząc imię okrętu, w niespokojnych oczach tych, którzy przeszukują gazetę z trwogą i drżeniem. Jest to niby wiadomość o skasowaniu wyroku żałoby grożącej wielu domom, nawet jeśli niektórzy ludzie z załogi są najbardziej samotni ze śmiertelników wędrujących po morzach.
Agent, który ubezpieczył statek poraz drugi, optymista wśród ludzi przewidujących zło i katastrofę, uderza się z zadowoleniem po kieszeni. Akcjonarjusz, co usiłował zmniejszyć grożącą mu stratę, żałuje swego przedwczesnego pesymizmu. Okręt okazał się wytrzymalszy, nieba łaskawsze, morze mniej gniewne, a może ludzie na pokładzie dzielniejsi niż akcjonarjusz przypuszczał.
„O statku tym a tym, który szedł do takiego a takiego portu i był uznany za „zapóźniony“, doniesiono wczoraj że przybył bezpiecznie do celu podróży“.
Tak brzmią urzędowe słowa ułaskawienia zwrócone do serc na lądzie, zagrożonych strasznym wyrokiem. Nadbiegają szybko z drugiej strony ziemi po drugach i kablach, bowiem telegraf to wielki uśmierzyciel niepokoju. Potem oczywiście nadejdą szczegółowe wiadomości. I może przyniosą opowieść o wyratowaniu się cudem, o uporczywym pechu, o silnych wiatrach i złej pogodzie, o lodach, o ciszy bez końca lub nieustannych sztormach przeciwnych; opowieść o zwyciężonych trudnościach, o przeszkodach, którym stawiała czoło drobna garstka ludzi wśród wielkiej samotności morza; opowieść o sprycie, odwadze — a może o bezbronności.
Z pośród wszelkich statków uszkodzonych przez morze, parowiec o straconej śrubie jest najbardziej bezbronny. A jeśli prąd go poniesie w odludne okolice oceanu, wówczas staje się szybko zapóźniony. Groźba zawarta w słowie „zapóźniony“ i nieodwołalność słowa „przepadły“ spadają szybko na parowce, których życie, podsycane węglem i zionące czarnym oddechem dymu, toczy się bez względu na wiatr i fale. Taki właśnie parowiec, i to wielki w dodatku, którego żywot był rekordem wiernej punktualności w krążeniu od lądu do lądu bez względu na wiatr i morze, stracił raz swoją śrubę na południu, w czasie podróży do Nowej Zelandji.
Był to zimowy, pochmurny okres chłodnych wiatrów i wielkich fal. Z pęknięciem wału śrubowego życie zdawało się opuszczać wielkie ciało parowca, który z upartego, pysznego istnienia przeszedł naraz do biernego stanu dryfującej kłody. Statek chory wskutek własnej niedoskonałości nie wzrusza nas tak głęboko jak statek zwyciężony w walce z żywiołami, walce, która stanowi właśnie dramat jego życia. Żaden marynarz nie spojrzy bez współczucia na okręt niezdatny do żeglugi, lecz gdy się patrzy na żaglowiec pozbawiony wyniosłych masztów, to tak jakby się patrzyło na zwyciężonego lecz nieugiętego wojownika. Jest zuchwałe wyzwanie w pieńkach, które zostają po masztach i wznoszą się jak okaleczone członki ku groźnemu marsowi burzliwego nieba; jest wzniosłe męstwo w linjach żaglowca biegnących w górę ku dziobowi; a z chwilą gdy na prowizorycznym maszcie podniesie się szmat płótna obrócony na wiatr, aby stawić czoło morzu, żaglowiec będzie dalej pruł fale z nieposkromioną odwagą.
Sprawność parowca polega mniej na jego dzielności niż na sile, którą parowy statek w sobie nosi. Ta siła drga i bije jak pulsujące serce między żelaznemi żebrami, a gdy się zatrzyma, parowiec — którego życie jest nietyle walką co pogardliwem ignorowaniem morza — słabnie i umiera na falach. Żaglowiec, statek o nie pulsującym kadłubie, wiedzie rzekłbyś tajemniczo życie jak gdyby nieziemskie, pokrewne magji niewidzialnych sił, a podtrzymywane tchnieniem życiodajnych i śmiercionośnych wichrów.
Tedy ów wielki parowiec, konający od nagłego ciosu, dryfował — niezgrabny trup — daleko od szlaku innych okrętów. I byłby naprawdę się dostał do rubryki „zapóźnionych“ lub może „przepadłych“, gdyby wielorybnik, dążący na północ ze swego podbiegunowego terenu łowów, nie dostrzegł go niewyraźnie wśród śnieżnej zawiei niby dziwną, rozkołysaną wyspę. Żywności było wbród na parowcu i sądzę że pasażerowie nie przejmowali się tym wypadkiem; w niezwykłem ich położeniu dokuczała im chyba tylko beznadziejna nuda albo niejasny lęk. Czy pasażer kiedy odczuwa życie statku, który go wiezie nakształt szacownej paki z wysoce wrażliwym towarem? Człowiekowi, co nigdy pasażerem nie był, niepodobna tego rozstrzygnąć. Ale wiem że niema cięższej próby dla marynarza niż czuć pod nogami martwy statek.
Nie można się pomylić co do tego wrażenia, takie jest złowieszcze, dręczące i przenikliwe, takie pełne zgryzoty i niepokoju. Nie umiem sobie wystawić cięższej kary wiecznej dla złych marynarzy, którzy umierają bez żalu za grzechy na ziemskiem morzu, niż wyrok skazujący ich dusze na dryfowanie bez końca po burzliwem morzu–widmie na widmach martwych okrętów.
Ten uszkodzony parowiec, rozkołysany wśród śnieżnej zawiei, musiał zaiste wyglądać jak widmo — ciemna zjawa wśród świata zasypanego białemi płatkami — dla marynarzy wpatrzonych weń na tym wielorybniku. Ale widać nie wierzyli w duchy, bo kapitan, przybywszy do portu, złożył raport bynajmniej nie romantyczny o tem, że dostrzeżono uszkodzony parowiec na szerokości południowej mniej więcej 50 stopni, a długości jeszcze bardziej niepewnej. Inne parowce wyruszyły aby go znaleźć; wyholowały go w końcu z zimnych krańców świata i wprowadziły do portu zaopatrzonego w doki oraz warsztaty reperacyjne, gdzie pod uderzeniami młotów przywrócono ruch bijącemu sercu ze stali, aby statek mógł znów wyruszyć, pełen odrodzonej dumy ze swojej siły, karmiony ogniem i wodą, ziejący w powietrze czarnym dymem, pulsując, drgając, torując sobie dumnie drogę wśród wielkich bałwanów ze ślepą pogardą dla wichrów i morza.
Podczas tego dryfowania tropy statku, którego serce stanęło między żebrami z żelaza, wyglądały jak poplątana nitka na białym papierze mapy marynarskiej. Pokazał mi ją mój przyjaciel, drugi oficer owego parowca. Wśród tej dziwacznej plątaniny tkwiły słowa wypisane przez oficera tu i ówdzie drobnemi literkami: „sztormy“, „gęsta mgła“, „kry“ — notatki o pogodzie. Parowiec kręcił się bez końca po tych tropach, przecinając raz poraz swój przypadkowy szlak, który w końcu był najbardziej podobny do dziwacznego labiryntu kreślonych ołówkiem linij bez żadnego znaczenia. Lecz w tym labiryncie krył się cały romantyzm słowa: „zapóźniony“ i odcień groźby zawarty w słowie: „przepadły“.
— To trwało trzy tygodnie — rzekł mój przyjaciel. — Pomyśl tylko!
— Jakże ci tam było? — zapytałem.
Machnął ręką, niby chcąc powiedzieć: „Służba nie drużba“. Ale potem rzekł niespodziewanie, jakby powziąwszy decyzję:
— Zresztą powiem ci. Pod koniec zamykałem się w kajucie i płakałem.
— Płakałeś?
— Zalewałem się łzami — wyjaśnił krótko i zwinął mapę.
Mogę zaręczyć że to był człowiek dzielny — jeden z najlepszych jacy kiedykolwiek znaleźli się na pokładzie — lecz nie umiał znieść uczucia że ma pod stopami nieżywy statek, mdlącego, pozbawiającego odwagi uczucia, którego doświadczyli ludzie na nielicznych „zapóźnionych“ statkach, doprowadzonych wkońcu do portu pod prowizorycznym takielunkiem — uczucia z którem się zmagali i które zwyciężyli, wypełniając wiernie swój obowiązek.
Trudno uwierzyć marynarzowi, aby jego wyrzucony na mieliznę statek nie był równie nieszczęśliwy w tem nienaturalnem położeniu — nie mając wody pod kilem — co on sam, marynarz, czujący że jego okręt wpadł na mieliznę.
Wyrzucenie na mieliznę jest zaiste przeciwieństwem zatonięcia. Morze nie zamyka się nad pełnym wody kadłubem, jaśniejąc w słońcu zmarszczkami, lub nie wymazuje statku z listy żyjących falą rozpędzoną gniewnie i kędzierzawą. Nie. To się tak dzieje, jakby niewidzialna dłoń podniosła się z dna cichaczem aby chwycić statek za kil sunący przez wodę.
Bardziej niż jakikolwiek inny wypadek „wyrzucenie na mieliznę“ daje marynarzowi poczucie bezwzględnej i złowrogiej przegranej. Bywają różne rodzaje wyrzucenia na brzeg, lecz powiem bez wahania, że w dziewięćdziesięciu procentach marynarz — bez ubliżenia sobie — może doprawdy pragnąć śmierci w takim wypadku; i nie wątpię iż ci, co przeżyli chwilę zetknięcia się dna statku z gruntem, w dziewięćdziesięciu procentach życzyli sobie śmierci przez jakie pięć sekund.
„Wejście na mieliznę“ jest technicznem określeniem dla statku, który osiadł na gruncie wśród spokojnych okoliczności. Ale właściwie wydaje się raczej że mielizna chwyciła statek. Ci co są na pokładzie doznają uczuć zdumiewających. Człowiek ma wrażenie iż nogi dostały się w nieuchwytny potrzask; czuje że równowaga ciała jest zagrożona a spokój duszy przepada odrazu. To wrażenie trwa tylko sekundę, bo w tej samej chwili kiedy się człowiek zachwieje na nogach, coś jakby przewraca się w jego głowie, wyrywając mu niemy okrzyk pełen zdumienia i zgrozy:
— Boże mój, wjechał na grunt!
I to jest straszliwe. Jedyne posłannictwo marynarskiego zawodu, to czuwanie aby statek nie dotknął kilem dna. Więc też chwila wejścia na mieliznę odbiera marynarzowi wszelkie usprawiedliwienie jego dalszej egzystencji. Do marynarza należy utrzymanie statku na wodzie; powierzono mu ten obowiązek; jest to zasadnicza formuła tkwiąca na dnie wszystkich mglistych porywów, marzeń i złudzeń, które się składają na powołanie chłopca. Uchwyt lądu na kilu okrętu, nawet jeśli nie ma skutków gorszych niż zużycie takielunku i strata czasu, zapada w pamięć marynarza niezatartym posmakiem klęski.
„Wyrzucenie na mieliznę“ w ujęciu niniejszego artykułu jest błędem mniej lub więcej wytłumaczalnym. Okręt może być „wpędzony na brzeg“ przez burzę. Jest to klęska, katastrofa. Natomiast w „wejściu na brzeg“ tkwi małość, dotkliwość i gorycz ludzkiego błędu.
Dlatego właśnie wypadki „wyrzucenia na mieliznę“ są przeważnie tak nieoczekiwane. W gruncie rzeczy są zawsze nieoczekiwane poza temi, które zwiastuje jakiś krótki przebłysk niebezpieczeństwa, pełen niepokoju i podniecenia, podobny do ocknięcia się z obłędnego snu.
Ląd wyrasta nagle nocą tuż nad przodem statku, lub może rozlega się okrzyk: „Kipiel wprost przed dziobem!“ — i jakaś długotrwała pomyłka, jakiś skomplikowany gmach — który powstał z oszukiwania samego siebie, ze zbytniej ufności we własne siły i fałszywych rozumowań — zapada się ze złowrogim wstrząsem w rozdzierającej chwili, gdy kil statku skrzypi i zgrzyta, sunąc po — dajmy na to — koralowej rafie. Ten dźwięk, chociaż względnie słaby, jest stokroć straszniejszy dla duszy marynarza niż huk zapadającego się świata, na który przyszedł nagły koniec. Lecz chaos mija, człowiek znów odzyskuje wiarę w swą ostrożność, swój rozsądek i pyta siebie: „Gdzież się u licha znalazłem? Jakim sposobem u licha tu się dostałem?“ — w przekonaniu że to się stało nie za jego sprawą, że jakieś tajemnicze okoliczności sprzysięgły się na niego, że mapy są zupełnie fałszywe, a jeśli mapy nie są fałszywe, to ląd i morze zamieniły się na miejsca; że nieszczęście, które go spotkało, pozostanie nazawsze niezrozumiałe, ponieważ żył ciągle w świadomości swej misji, która była jego ostatnią myślą przed zamknięciem oczu i pierwszą po ich otwarciu, jakby dusza strzegła jej podczas godzin snu.
Rozpatrujemy w duchu swój pech, aż potrochu nastrój się zmienia, zimne zwątpienie przenika nas do szpiku kości i widzimy niepojęty fakt w innem świetle. Oto chwila, w której człowiek stawia sobie pytanie: “Jak mogłem być takim durniem żeby się tu dostać?“ I gotowiśmy wyprzeć się wszelkiej wiary w swój rozsądek, w swoją wiedzę, w swoją wierność, w to co się dotychczas uważało za najlepsze swe cechy, co dawało człowiekowi powszedni chleb i moralną podporę zaufania u ludzi.
Statek albo przepadnie albo też ocaleje. Gdy się dostał na mieliznę, musimy zrobić dla niego wszystko co tylko się da. Może ocaleć wskutek naszych wysiłków, naszej pomysłowości i siły moralnej przeciwstawiającej się dzielnie ciężkiemu brzemieniu winy i przegranej.
Wyrzucenie na mieliznę bywa niekiedy usprawiedliwione pośród mgły, na nieznanych morzach, na niebezpiecznych brzegach, wskutek zdradliwych prądów. Ale czy dowódca ocali statek czy też nie, pozostaje mu wyraźne poczucie straty, posmak istotnego, trwałego niebezpieczeństwa, które czyha we wszystkich formach ludzkiego życia. Człowiek może zyskać na tem uczuciu, może wyciągnąć z niego moralną korzyść, ale taki sam już nie będzie. Damokles ujrzał miecz zawieszony na włosie nad swoją głową; i choć dzielny człowiek nie straci na wartości wskutek takiego poczucia, uczta nie będzie dlań miała takiego samego smaku.
Przed laty służyłem jako pierwszy oficer na statku, który wpadł na mieliznę — co się jednak dobrze skończyło. Pracowaliśmy przez dziesięć godzin z rzędu, zawożąc kotwice, aby z ich pomocą ściągnąć przy wysokiej wodzie statek z mielizny. Krzątałem się wciąż po pokładach na dziobie, kiedy posłyszałem u swego boku stewarda:
— Pan kapitan się pyta, czyby pan porucznik nie przyszedł i nie zjadł czego, bo pan porucznik jeszcze dzisiaj nic nie jadł.
Wszedłem do kajuty. Mój kapitan siedział przy stole na pierwszem miejscu jak posąg. Wszystko było dziwnie nieruchome w tej ładnej kabinie. Wiszący stół, który przez siedemdziesiąt kilka dni stale się ruszał choć odrobinę, tkwił nieruchomo nad wazą. Nic nie byłoby mogło wpłynąć na żywą cerę mego dowódcy, wyzłoconą hojnie przez słońce i morze; lecz jego łysina, nabiegła zwykle krwią między dwiema kępkami jasnych włosów powyżej uszu, jaśniała martwą bielą jak kopuła z kości słoniowej. Wyglądał przytem dziwnie nieporządnie. Zauważyłem że się tego dnia nie ogolił; a jednak najszaleńsze miotanie się okrętu na szczególnie burzliwych szerokościach, któreśmy przebywali, nie przeszkadzało mu nigdy się golić, odkąd opuściliśmy kanał Angielski. Widocznie już tak jest, że kapitan nie może się golić kiedy jego okręt dostał się na mieliznę. Dowodziłem wprawdzie statkami, ale nic o tem nie wiem; nigdy w życiu nie próbowałem się golić.
Kapitan nie częstował mnie i sam nic nie jadł, aż wreszcie kaszlnąłem znacząco kilka razy. W czasie obiadu poruszałem wesoło różne fachowe tematy i zakończyłem pełnem wiary twierdzeniem:
— Ściągniemy go przed północą, panie kapitanie.
Uśmiechnął się słabo, nie podnosząc oczu, i mruknął jakby do siebie:
— Tak, tak; kapitan wpędza statek na mieliznę, a my go ściągamy.
Podniósł głowę i natarł szorstko na stewarda, chudego, niespokojnego młodzika o długiej, bladej twarzy i dwóch wielkich przednich zębach.
— Dlaczego ta zupa taka gorzka? Dziwię się że pan porucznik może jeść to paskudztwo. Kucharz chlusnął chyba przez pomyłkę słonej wody do zupy.
To oskarżenie było takie oburzające, że steward za całą odpowiedź spuścił wstydliwie oczy.
Zupie nic nie brakowało. Nalałem sobie drugi talerz. Podnieciły mię te godziny ciężkiego trudu na czele chętnej załogi. Byłem dumny że puściłem w ruch ciężkie kotwice, liny, łodzie i że mi to poszło gładko; byłem zadowolony że umieściłem według wszelkich prawideł kotwicę zawozową, zapasową i małą ściśle tam, gdzie przypuszczałem że przyniosą najwięcej pożytku. W tym wypadku gorzki smak wejścia na mieliznę nie dla mnie był przeznaczony. Doświadczyłem go później, i dopiero wówczas zrozumiałem osamotnienie człowieka na którym ciąży odpowiedzialność.
To kapitan wpędza statek na mieliznę; to my go ściągamy.
Chyba żaden człowiek szczery wobec siebie nie powie, że widział aby ocean wyglądał młodo jak ziemia na wiosnę. Lecz niektórzy z nas, przyglądając się morzu ze zrozumieniem i miłością, widywali je starem, jak gdyby niepamiętne wieki wydźwignęły się na jego powierzchnię z dna, z nietkniętego mułu. Albowiem wichura jest tem, co postarza ocean.
Gdy po latach przywołuję wspomnienia przeżytych sztormów, właśnie to wrażenie odcina się jasno na tle niezliczonych wrażeń, których doznałem w ciągu wielu lat poufnego obcowania z morzem.
Jeśli się chce poznać wiek naszego globu, trzeba się przyjrzeć oceanowi wśród burzy. Siwizna całej jego olbrzymiej przestrzeni, brózdy od wichru na obliczu fal, wielkie masy piany, które miotają się i kołyszą jak zwichrzone białe kędziory, wszystko to sprawia iż wzburzony ocean wygląda sędziwie, mrocznie i wcale nie błyszczy, jakby był stworzony zanim jeszcze stało się światło.
Gdy się spogląda w przeszłość po latach miłości i cierpień, instynkt pierwotnego człowieka, który dąży do uosobienia sił Przyrody aby je kochać i lękać się ich — instynkt ten budzi się znowu w piersiach ludzi cywilizowanych, co już w dzieciństwie przekroczyli prymitywny stopień rozwoju. Człowiek doznaje wrażenia że burze były jego wrogami, i mimo to ogarnia je tym serdecznym żalem, z którym się lgnie do przeszłości.
Każda burza ma swoją indywidualność, i właściwie może to nawet nie jest dziwne; ponieważ w gruncie rzeczy burze są przeciwnikami, których podstępy trzeba udaremnić, których przemocy trzeba się przeciwstawić, a z którymi trzeba jednak obcować poufale we dnie i w nocy.
Mówię to jako człowiek od masztów i żagli; morze nie jest dla mnie żywiołem, po którym się pływa, lecz zażyłym towarzyszem. Długość rejsów, wzrastające poczucie samotności, ścisła zależność od potęg, które, dzisiaj życzliwe, stają się jutro groźne, nie zmieniając swej natury, poprostu okazując swą siłę — wszystko składa się na owo poczucie koleżeństwa, jakiego współcześni marynarze doznać nie mogą, pomimo ich całej dzielności. A pozatem współczesny okręt, który jest parowcem, dokonywa rejsów na innych zasadach: nie stosuje się do pogody i nie idzie morzu na rękę. Dostaje miażdżące ciosy, lecz posuwa się naprzód; jest to uparta walka, nie zaś bitwa według zasad strategji. Maszyny, stal, ogień, woda, para wkroczyły między człowieka a morze. Współczesna flota nietyle posługuje się morzem, co wyzyskuje utarte szlaki. Współczesny statek nie jest igraszką fal. Można powiedzieć że każda z jego podróży jest tryumfalnem parciem naprzód; ale zachodzi pytanie, czy to nie większy i bardziej ludzki tryumf być igraszką fal, a jednak utrzymać się przy życiu i dopiąć celu.
Każdy człowiek jest dzieckiem swojej epoki. Czy za trzysta lat marynarze będą zdolni do współczucia, niepodobna tego przewidzieć. Niepoprawna ludzkość hartuje swe serce w miarę jak się doskonali. Jakich przyszły marynarz dozna uczuć, patrząc na ilustracje do dzisiejszych albo wczorajszych morskich powieści? Niepodobna tego odgadnąć. Lecz żeglarz z ostatniego pokolenia, mający słabość do karawel dawnych czasów, bo żaglowiec jest ich potomkiem, nie może spojrzeć na niezgrabne ich sylwetki, pływające po naiwnych morzach starodawnych drzeworytów, bez uczucia zdumienia, dobrodusznego szyderstwa, zazdrości i podziwu. Albowiem na tych statkach — których niezwrotność, widoczna nawet na papierze, zapiera dech, budząc wesołość i zgrozę — pływali ludzie będący w prostej linji naszymi przodkami po fachu.
Nie; sądzę, że za trzysta lat marynarze nie będą ani przejęci, ani też skłonni do szyderstwa, czułości lub podziwu. Popatrzą na wizerunki naszych prawie już wymarłych żaglowców okiem chłodnem, badawczem i obojętnem. Wczorajsze okręty nie będą dla ich statków przodkami w prostej linji lecz poprostu poprzednikami, którzy spełnili już swoje zadanie i których rasa wygasła. Marynarz przyszłości, jakimkolwiek statkiem będzie sprawnie władał, poczuje się nie naszym potomkiem lecz naszym następcą.
A tak wiele zależy od statku, który, stworzony przez człowieka, stanowi z nim jedno, że ocean nabierze innego wyglądu dla naszych następców. Pamiętam z dawnych lat jak dowódca — właściwie szyper a przez grzeczność kapitan — pięknego żelaznego statku z dawnej floty przewożącej wełnę, kiwał raz głową nad bardzo ładną brygantyną. Szła w przeciwnym kierunku. Był to czyściutki mały statek, wzorowo utrzymany; w pogodny ów wieczór, gdyśmy go zbliska mijali, wyglądał jak uosobienie zalotności i morskiego komfortu. Działo się to gdzieś w pobliżu Przylądka — to znaczy naturalnie przylądka Dobrej Nadziei, przylądka Burz, jak go nazwał jego portugalski odkrywca. I — może dlatego że nie trzeba wymawiać słowa „burza“ na morzach, gdzie się roi od sztormów, lub dlatego, że ludzie przyznają się niechętnie do swych nadziei, przylądek ten stał się bezimienny — stał się tout court[3] Przylądkiem. Dosyć to dziwnie wygląda, iż drugi wielki przylądek świata bardzo rzadko bywa nazywany przylądkiem. Mówi się: „podróż naokoło Horna“; „okrążyliśmy Horn“; „dostaliśmy porządnie w skórę niedaleko Horna“; lecz bardzo rzadko mówi się „przylądek Horn“, i ot nie bez przyczyny, ponieważ Horn jest równie dobrze wyspą jak przylądkiem. Trzeci burzliwy przylądek świata, Leeuwin, dostaje zwykle całe swe imię, jakby się go chciało pocieszyć za to że jest dostojnikiem drugiego stopnia. Oto przylądki, które są świadkami burz.
Więc mała brygntyna okrążyła Przylądek. Szła może z Port Elizabeth, a może z East London — któż to wie? Było to przed wielu laty, ale pamiętam dobrze jak kapitan klipra przewożącego wełnę kiwał nad nią głową i mówił:
— Oto los, żeglować po morzu w takiej łupince!
Człowiek ten wychował się na wielkich okrętach dalekomorskich, i objętość statku, który miał pod nogami, była dlań nieodłączna od wyobrażenia o morzu. Jego statek był oczywiście duży jak na okręt ówczesny. Może ów kapitan myślał o obszarze swojej kajuty, lub może — pewno bezwiednie — wyobraził sobie taki maleńki stateczek podrzucany przez wielkie bałwany. Nie zapytałem o to, a w oczach młodego drugiego oficera dowódca ładnej małej brygantyny — siedzący okrakiem na polowem krześle, z brodą wspartą o ręce skrzyżowane na poręczy — mógł się wydać czemś w rodzaju pomniejszego króla wśród ludzi. Minęliśmy się na odległość głosu bez obwołania się, wyczytując nawzajem imiona swych statków gołem okiem.
W kilka lat później ów drugi oficer, który wysłuchał prawie machninalnego mruknięcia swego szypra, byłby mógł mu powiedzieć, że człowiek wychowany na wielkich statkach może się jednak rozkoszować, i to jak jeszcze, tem, co bylibyśmy wówczas nazwali małym okrętem. Prawdopodobnie kapitan wielkiego statku nie byłby tego dobrze zrozumiał. Odburknąłby: „Ba, żeby to było większe!“ Usłyszałem takie właśnie zdanie z ust innego człowieka w odpowiedzi na uwagę wychwalającą zwrotność małego statku. Słów tych nie podyktowało zamiłowanie do wspaniałości ani urok związany z dowództwem wielkiego statku, gdyż człowiek ów mówił dalej z pogardą i obrzydzeniem:
— Niech tylko nastanie zła pogoda, to jak nic wyrzuci człowieka z koi.
Nie mam o tem własnego zdania. Pamiętam kilka nocy w swem życiu, i to na statku wielkim (jak na okręt ówczesny), kiedy człowieka nie wyrzucało z łóżka poprostu dlatego, że nie usiłował się nawet położyć, do tego stopnia był zgnębiony i zmordowany. Nie opłacało mi się kłaść na pościeli przeniesionej na mokrą podłogę, ponieważ niepodobna było utrzymać się w miejscu lub odpocząć choć przez minutę, czy leżąc, czy w jakiejś innej pozycji. Lecz ten, którego dusza związana jest z morzem, nie wątpi o rozkoszy, jaką daje widok drobnego statku sunącego odważnie wśród wielkich bałwanów. I tak pamiętam dobrze trzydniowy rejs, na który się zdobył mały, czterystatonowy bark, gdzieś między wyspami św. Pawła i Amsterdamem a przylądkiem Otway na australijskiem wybrzeżu. Był silny, długotrwały sztorm przy szarych chmurach i zielonem morzu, zła niewątpliwie pogoda, lecz taka z którą można dojść do ładu, jakby się wyraził marynarz. Pod dwoma niższemi topslami i skróconym żaglem przednim bark zdawał się iść w zawody z długą, równą falą, nie zatrzymując się nawet w jej dolinie. Grzmiące, groźne bałwany chwytały statek od rufy, mijały go wśród kipieli kotłującej się wściekle na poziomie nadburcia, pędziły ku przodowi z sykiem i wyciem; a mały stateczek, zanurzając bukszpryt w rozszalałej pianie, biegł po gładkiej, szklistej wklęsłości, po głębokim wąwozie między dwoma grzbietami morza kryjącemi widnokrąg z przodu i z tyłu. Śmiałość małego statku, jego zwinność, a przytem rzekłbyś wytrzymałość i odwaga przykuwały wzrok, tak że nie mogłem odmówić sobie rozkoszy przyglądania mu się w ciągu trzech niezapomnianych dni owego sztormu, który mój pierwszy oficer lubił wynosić pod niebiosa jako „rejs pierwszej klasy“.
Był to jeden z tych sztormów surowych i pełnych dostojeństwa, wspominanych z przyjemnością po latach niby szlachetne rysy nieznajomego, z którym się skrzyżowało miecz w rycerskiem spotkaniu i którego nigdy się już nie zobaczy. Tak się to dzieje, że sztormy mają różne oblicza. Pamiętamy je według własnych uczuć, i niema dwóch burz, któreby się odbiły jednakowo na naszej wrażliwości. Niektóre czepiają się statku, przygniatając rozpaczliwą niedolą, inne powracają, wściekłe i dziwaczne, jak wampiry chcące wyssać z nas wszystką siłę; w innych znów jest wspaniałość katastrofy; dla niektórych odczuwa się pogardę jak dla rozwścieczony żbików, szarpiących pazurami nasze udręczone wnętrzności; jeszcze inne są surowe jak dopust Boży, a jedna lub dwie ukazują mi się w pamięci zakwefione i tajemnicze, jakby ziały złowieszczą groźbą. Każda z tych burz ma punkt kulminacyjny, w którym wszystkie uczucia zdają się skupiać w jedną jedyną chwilę. I tak raz o czwartej nad ranem, gdy wśród mętnego ryku biało–czarnego świata wyszedłem na pokład aby objąć wachtę, odniosłem nagłe wrażenie że okręt nie przeżyje i godziny wśród tak rozszalałego morza.
Ciekaw jestem co się teraz dzieje z ludźmi, który w milczeniu (nie można było usłyszeć własnego głosu), dzielili zapewne moje przekonanie. Nie jest to chyba los godny zazdrości, że przypadło mi w udziale pisać o tamtej burzy; ale rzecz w tem, iż w potędze owego wrażenia streszcza się cała moja pamięć o wielu dniach beznadziejnie groźnej pogody. Znajdowaliśmy się wówczas, z powodów których tu wyszczególniać nie warto, w bliskiem sąsiedztwie ziemi Kerguelen; i teraz, kiedy otworzę atlas i zobaczę drobne punkciki na mapie oceanu Południowego, widzę jakby odbite na papierze rozwścieczone oblicze tamtej burzy.
To dziwne, ale inny znów sztorm przypomina mi milczącego człowieka. A jednak nie zbywało wówczas na hałasie; był wprost straszliwy. Ów sztorm spadł na statek szybko jak pampero[4], który jest rzeczywiście wiatrem bardzo nagłym. Nimeśmy się opatrzyli, wszystkie postawione żagle pękły; zwinięte powiewały luźno, liny śmigały, morze syczało — i to okropnie — wiatr wył, a statek leżał na boku, tak że połowa załogi pływała, a druga połowa czepiała się rozpaczliwie wszystkiego co się znalazło pod ręką — zależnie od podwietrznej czy też nawietrznej strony pokładu, gdzie ludzie zostali zaskoczeni przez katastrofę. Nie potrzebuję wspominać o krzykach, były zaledwie kroplą w oceanie hałasu, a jednak wydaje mi się że charakter tego sztormu mieści się we wspomnieniu o małym, niezbyt imponującym, bladym człowieku z gołą głową i bardzo spokojną twarzą. Kapitan Jones — tak go nazwijmy — został zaskoczony. Przy pierwszym objawie zupełnie nieprzewidzianego natarcia wydał dwa rozkazy, potem zaś doniosłość jego błędu jakby go oszołomiła. Robiliśmy wszystko co było trzeba i co dało się zrobić. Statek sprawiał się dobrze. Upłynął naturalnie pewien czas, nimeśmy mogli odsapnąć wśród zapamiętałej krętaniny, lecz w ciągu pracy, podniecenia, hałasu i do pewnego stopnia popłochu odczuwaliśmy bezustanku obecność tego cichego, niskiego mężczyzny, który stał na rufówce bez słowa i bez ruchu, często przesłonięty pędzącemi bryzgami.
Gdyśmy, oficerowie, wdrapali się wreszcie na rufówkę, kapitan jakby się ocknął z tego odrętwienia i krzyknął do nas z wiatrem:
— Do pomp!
Potem znikł. Co się tyczy statku, nie potrzebuję mówić że nie rozstał się jeszcze z tym światem, choć zaraz połknęła go noc, jedna z najczarniejszych jakie pamiętam. Bogiem a prawdą, wątpię aby nam wówczas groziło wielkie niebezpieczeństwo; a chociaż przeżycie nasze należało do zgiełkliwych i szczególnie wstrząsających, zapadło mi w pamięć jako pełne spokoju milczenie.
W gruncie rzeczy bowiem wichura, która włada głosem tak potężnym, nie może się wypowiedzieć. To tylko człowiek odtwarza czasem w przygodnych słowach żywiołową wściekłość swego wroga. I tak utkwiła mi w pamięci burza, na którą składał się głęboki, dudniący ryk bez końca, światło księżyca i jedno wypowiedziane zdanie.
Było to w pobliżu tego drugiego przylądka, który jest zawsze pozbawiony swego określenia, jak przylądek Dobrej Nadziei pozbawiony jest swojej nazwy. Było to w pobliżu Hornu. Jeśli chodzi o wierne oddanie rozpętanej dzikości, niema jak sztorm w jasnym blasku księżyca na wysokich szerokościach.
Statek, ustawiony w dryf, chylił się przed olbrzymiemi błyszczącemi falami i połyskiwał wilgocią od pokładu do jabłek; jedyny jego podniesiony żagiel odcinał się, czarny jak sadza, na posępnym błękicie powietrza. Byłem wówczas bardzo młody i cierpiałem wskutek znużenia, zimna oraz nieprzemakalnego ubrania, które przepuszczało wodę wszystkiemi szwami. Zapragnąłem ludzkiego towarzystwa i zszedłem z tylnego pomostu aby stanąć u boku bosmana (człowieka którego nie lubiłem) w miejscu względnie suchem, gdzie w najgorszym razie woda sięgała tylko do kolan. Nad naszemi głowami przelatywały ustawicznie grzmiące wybuchy wiatru, usprawiedliwiając marynarskie powiedzenie: „Wali jak z armat“. I z tej to właśnie potrzeby ludzkiego towarzystwa rzekłem, a raczej krzyknąłem, stojąc bardzo blisko bosmana:
— Dmie że aż, aż, bosmanie!
Odpowiedź jego brzmiała:
— Uhm, a niech zadmie choćby trochę mocniej, wszystko pójdzie precz z pokładu. Póki się rzeczy trzymają to jeszcze pół biedy, ale jak je zacznie zmiatać, będzie źle.
Odcień przerażenia w wytężonym krzyku, istotna prawda tych słów usłyszanych przed laty od nielubianego człowieka, nadały sztormowi specjalny charakter.
Popatrzenie w oczy koledze, cichy szept w miejscu najbardziej osłoniętem, gdzie służbowa wachta skupiła się w gromadkę, wymiana znaczących pojęków przy spojrzeniu na podwietrzną stronę nieba, znużone westchnienie, gest wstrętu rzucony na pastwę nawałnicy stają się częścią burzy. Oliwna barwa huraganowych chmur wygląda szczególnie przerażająco. Zaś czarne jak smoła, poszarpane chmurzyska, biegnące z północno–zachodnim wichrem, oszałamiają zawrotną szybkością, która oddaje pęd niewidzialnego powietrza. Silna południowo–zachodnia wichura przeraża ciasnym widnokręgiem i niskiem, szarem niebem, jakby świat się zamienił w więzienie, gdzie niema spoczynku dla ciała i duszy. Bywają czarne szkwały, białe szkwały, szkwały z grzmotami i nagłe porywy wichru, które nadbiegają zupełnie niespodzianie; a w zakresie każdej z tych odmian wszystkie wiatry najzupełniej są różne.
Nieskończona jest rozmaitość sztormów na morzu, i wyjąwszy osobliwy, straszny, tajemniczy jęk, przewijający się niekiedy wśród ryków huraganu — wyjąwszy ten dźwięk niezapomniany, ponury, który brzmi jakby się wyrwał z udręczonej duszy wszechświata — to właściwie ludzki głos nadaje sztormowi piętno ludzkiej świadomości.
Niema miejscowości w świecie wybrzeży, kontynentów, oceanów, mórz, cieśnin, przylądków i wysp, któraby nie podlegała władzy panującego wiatru, monarchy od którego zależy pogoda. Wiatr rozstrzyga o wyglądzie nieba i czynności oceanu. Lecz żaden wiatr nie rządzi bez przeszkód swem królestwem lądu i wody. Podobnie jak to bywa z ziemskiemi królestwami, istnieją strefy bardziej burzliwe od innych. W środkowym pasie ziemi panują niepodzielnie Wiatry Handlowe, niby monarchowie dawno istniejących królestw; tradycyjna ich potęga hamuje wszelkie niepowołane ambicje i jest nietyle sprawowaniem osobistej władzy co funkcją dawno ustanowionych instytucyj. Wiatry Handlowe między zwrotnikami sprzyjają codziennemu życiu statków kupieckich. Pobudka trąb wzywających do walki rzadko przypływa na skrzydłach Wiatrów Handlowych do czujnych uszu marynarzy. Strefy rządzone przez północno–wschodnie i południowo–wschodnie Wiatry Handlowe są pogodne. Dla statku, który dąży na południe i zamierza odbyć długą podróż, przejście przez ich władztwo zaznacza się ulgą w wysiłkach i czujności ludzi na pokładzie. Ci obywatele oceanu czują się bezpiecznie pod egidą bezspornego prawa i ugruntowanej dynastji. Jeśli można wierzyć pogodzie gdziekolwiek na ziemi, to tylko tam.
Ale nie bezwzględnie. Nawet w konstytucyjnem królestwie Wiatrów Handlowych na północ i na południe od równika, okręty przechodzą przez dziwne tarapaty. Jednak wschodnie wiatry odznaczają się stałością, tak jak wogóle pogoda przy wschodnim wietrze.
Jako władca, Wiatr Wschodni jest wybitnie opanowany; jako najezdnik na wysokie szerokości leżące pod hałaśliwemi rządami swego wielkiego brata, Wiatru Zachodniego, bardzo jest trudny do wyrugowanie z powodu swej zimnej przebiegłości i głębokiego fałszu.
Płytkie morza naokoło wysp Brytyjskich gdzie stróżują admirałowie, strzegący szlaków Atlantyku, poddane są burzliwej władzy Wiatru Zachodniego. Wszystko jedno czy nazwiemy go północno–zachodnim czy też południowo–zachodnim; będzie to odmienna faza tego samego charakteru, zmieniony wyraz na tej samej twarzy. W orjentacji wiatrów władających morzami północny czy południowy kierunek jest bez znaczenia. Niema ważnych Wiatrów Północnych i Południowych na tej ziemi. Wiatry Północne i Wiatry Południowe są tylko drobnemi książątkami wśród dynastyj, od których zależy pokój i wojna na morzu. Nie panują nigdy długo na wielkiej przestrzeni. Zależą od lokalnych warunków — od zarysu wybrzeża, od kształtu cieśnin, od właściwości śmiałych przylądków, w pobliżu których odgrywają nieznaczną rolę. W polityce wiatrów, zarówno jak ziemskich plemion, prawdziwa walka rozgrywa się między Wschodem a Zachodem.
Wiatr Zachodni panuje nad morzami, które otaczają wybrzeża brytyjskich królestw; i z wrót kanałów, z przylądków jakby z wież strażniczych, z ujść rzek jakby z tylnych bram, z wąskich przesmyków, cieśnin, zatok, garnizon Anglji oraz załogi statków wychodzących z kraju i powracających doń spoglądają na zachód, aby wnioskować o humorze arbitralnego mocarza ze zmiennych wspaniałości płaszcza, który władca przywdziewa o zachodzie. Koniec dnia jest porą, kiedy się patrzy w królewskie oblicze Wiatry Zachodniego, ten wiatr bowiem rozstrzyga o losie statków. Łaskawe i wspaniałe, lub wspaniałe a złowróżbne, zachodnie niebo odbija skryte zamysły królewskiej duszy. Potęga Wiatru Zachodniego, przybrana w płaszcz z olśniewającego złota lub obwieszona jak żebrak łachmanami czarnych chmur, króluje na tronie zachodniego widnokręgu, mając za podnóżek cały północny Atlantyk; migotanie pierwszych gwiazd tworzy djadem na jej czole. Wówczas marynarze, czujni dworzanie monarchy, usiłują zastosować prowadzenie swych statków do jego humoru. Wiatr Zachodni zbyt wielkim jest władcą aby być obłudnikiem; nie jest to kombinator knujący przebiegłe plany w mrocznem sercu; zbyt silny jest na drobne podstępy; namiętność tkwi we wszystkich jego nastrojach, nawet w łagodnym nastroju jego pogodnych dni, nawet w błękitnem jego niebie, którego nieskończona, bezdenna tkliwość odbita w zwierciadle morza ogarnia, przenika, kołysze do snu okręty o białych żaglach. Jest wszystkiem dla wszystkich oceanów; jest jak poeta, który zasiadł na tronie — wspaniały, prosty, barbarzyński, zadumany, hojny, porywczy, zmienny, nieprzenikniony — lecz kiedy się go rozumie, jest zawsze taki sam. Niektóre jego zachody słońca przypominają widowiska obmyślone dla rozkoszy tłumów, kiedy wszystkie klejnoty królewskiej skarbnicy rozsypują się ponad morzem. Zaś inne zachody są jak przebłyski monarszej ufności, smutnej i pełnej współczucia, dumającej wśród melancholijnego przepychu nad krótkotrwałym spokojem wód. A raz widziałem jak Wiatr Zachodni przelał gniew rozsadzający mu serce w tarczę niedostępnego słońca, i sprawił że spoglądało srogo z niebios bladych i zalęknionych, niby oko nieubłaganego władcy.
To on jest panem wojny i śle do ataku na nasze wybrzeża oddziały atlantyckich bałwanów. Na władczy głos Wiatru Zachodniego porywa się cała moc oceanu. Rozkaz monarchy wywołuje wielki rozruch na niebie nad wyspami Anglji i olbrzymia masa wód rzuca się na nasze brzegi. Niebo podczas takiej pogody pełne jest lecących chmur, wielkich i białych; nadciągają coraz gęściej i gęściej, aż wreszcie łączą się jakby w masywny baldachim, na którego szarem tle niskie strzępy burzy, drobne, czarne i złe, przelatują z zawrotną szybkością. Sklepienie z oparów staje się coraz bardziej zwarte, schodzi coraz niżej nad morze i zacieśnia widnokrąg wokół statku. I oto nastaje typowa dla Zachodniego Władcy pogoda o kolorycie szarym jak dym, mglistym, ponurym; ogranicza zasięg ludzkiego wzroku, zalewa ciała, uciska dusze, zapiera dech podrywami huczącego wiatru, ogłusza, oślepia, gna ludzi na rozkołysanych statkach ku naszym wybrzeżom zagubionym we mgłach i deszczu.
Kaprysy wiatrów, podobnie jak samowola ludzi, pociągają za sobą zgubne skutki wypływające z pobłażania samemu sobie. Długotrwały gniew Wiatru Wschodniego, jego poczucie nieokiełznanej potęgi, psuje szczerą i szlachetną jego naturę. Wygląda to jakby serce władcy zostało wynaturzone przez złośliwy, posępny gniew. Monarcha pustoszy własne królestwo, marnotrawiąc swawolnie siły. Północny zachód jest częścią nieba, gdzie pokazuje chmurne czoło. Daje folgę wściekłości wśród straszliwych szkwałów i przytłacza swe państwo kotłowaniną nieprzebranych chmur. Rzuca ziarna niepokoju na pokłady pędzących statków, postarza ocean, pokrywając go pręgami piany i nakrapia siwemi włosami głowy kapitanów na statkach, które wracają do kraju, zmierzając ku kanałowi Angielskiemu. Wiatr Zachodni z południowo–zachodniej strony sprawuje często władzę jak oszalały monarcha, pędząc przed sobą wśród dzikich przekleństw najwierniejszych dworzan na rozbicie, klęskę i śmierć.
Pogoda przy południowo–zachodnim wietrze jest par excellence[5] kiepską pogodą. Nie cechuje jej gęsta mgła, raczej zacieśnienie się widnokręgu, tajemnicze przesłonięcie brzegów chmurami, które tworzą jakby niskie, sklepione więzienie nad biegnącym statkiem. Wiatr Zachodni nie poraża ludzi ślepotą, tylko skraca im wzrok. Nie mówi do marynarza: „oślepniesz“, lecz ogranicza mu pole widzenia i budzi w jego piersi strach przed lądem. Zabiera mu połowę sił, połowę sprawności. Często się zdarzało, że stałem w długich butach marynarskich i ociekającem wodą nieprzemakalnem ubraniu u boku mego dowódcy na rufie statku, który wracał do kraju przez kanał Angielski; patrzyłem ku przodowi w szarą, udręczoną wodną pustynię i nieraz słyszałem ciężkie westchnienie, które kończyło się uwagą wyrzeczoną niby to niedbałym tonem:
— Mało co widać w taką pogodę.
Odpowiedziałem równie cicho i niedbale:
— Tak jest, panie kapitanie.
Było to poprostu odruchowe wypowiedzenie nieustannej myśli, łączącej się ściśle ze świadomością, że ląd jest gdzieś przed nami i że okręt pędzi bardzo szybko. Silny wiatr, silny wiatr! Któżby śmiał się użalać na silny wiatr? To przecież łaska ze strony Zachodniego Króla, który włada niepodzielnie północnym Atlantykiem od szerokości Azorów do szerokości przylądka Farewell. Cóż za wspaniały rejs na zakończenie pomyślnej podróży! A jednak człowiek nie mógł jakoś przywołać na usta pełnego wdzięczności uśmiechu dworzanina. Wielki autokrata udzielał swej łaski z wyniosłym marsem na czole, marsem, który Wiatr Zachodni przybiera w chwili gdy postanowił zgruchotać kilka okrętów, inne zaś pognać do domu jednym okrutnym i łaskawym podmuchem, którego i okrucieństwo, i łaskawość są równie niepokojące.
— Tak jest, panie kapitanie. Mało co widać.
I tak to głos oficera powtarzał myśl kapitana; obaj wpatrywali się przed siebie, pod ich stopami okręt pędził jakieś dwanaście węzłów w kierunku podwietrznego brzegu; a tylko parę mil przed rozkołysanym i ociekającym wodą bukszprytem, ogołoconym z żagli i jak włócznia skierowanym ukośnie ku górze, szary horyzont zamykał widok mnóstwem fal spiętrzonych gwałtownie, jakby chciały uderzyć w zniżające się chmury.
Straszny, groźny mars zaciemnia oblicze Wiatru Zachodniego gdy władca jest w chmurnym, południowo–zachodnim nastroju; a z sali tronowej Króla dochodzą od strony zachodu silne porywy wiatru niby dzikie wrzaski rozszalałej wściekłości, którym użycza dostojeństwa tylko posępna wielkość widowni. Ulewa bombarduje pokład i żagle statku, jakby gniewna dłoń ciskała ją z krzykiem; a gdy noc nastanie — noc południowo–zachodniej burzy — wydaje się bardziej beznadziejna od cieni Hadesu. Południowo–zachodni nastrój potężnego Zachodniego Wiatru jest nastrojem bezświetlnym, pozbawionym słońca, księżyca, gwiazd i wszelkich połysków prócz fosforycznego lśnienia wielkich błamów piany, która kipi z każdej strony okrętu i rzuca niebieskawe błyski na ciemny, wąski kadłub kołyszący się w pędzie na boki, ścigany przez olbrzymie bałwany, oszołomiony wśród zgiełku.
W królestwie Zachodniego Wiatru złe noce spadają czasem na wracające do kraju statki, które dążą do kanału Angielskiego; dni gniewu wstają nad niemi, bezbarwne i mgliste, jak światło niewidzialnych lamp odkręconych nieśmiałą ręką na scenie, gdzie szalej wybuch roznamiętnionej tyranji; a wybuch ten jest straszliwy przez monotonję swych sposobów i wzrastającą ciągle gwałtowność. Są to wciąż te same chmury, ten sam wiatr, te same rozpędzone wściekle bałwany, ten sam zamglony widnokrąg. Ale wiatr jest silniejszy, chmury wydają się gęściejsze i bardziej przytłaczające a fale stały się jakby większe i groźniejsze w ciągu nocy. Godziny, znaczone co minuta hukiem rozbijających się fal, mijają wśród hałaśliwych, bombardujących szkwałów, które dopadają statku biegnącego wciąż naprzód i naprzód z pociemniałemi żaglami, z rejami i linami ociekającemi wodą. Ulewy są coraz częstsze. Przed każdym deszczem tajemniczy mrok sączy się na statek, jakby cień jakiś przesuwał się w górze nad szaremi chmurami. Niekiedy deszcz spływa strumieniem na głowę, jak z rynny. Wydaje się iż okręt utonie zanim pogrąży się w morzu, jakby powietrze zamieniło się w wodę. Człowiek dyszy, bełkoce, jest oślepiony i ogłuszony, zatopiony, wymazany z życia, rozpuszczony, unicestwiony i spływający wodą, jakby wszystkie jego członki w wodę się przemieniły. I z nerwami naprężonemi do ostateczności czeka aby Zachodni Król się rozpogodził; powinno to nastąpić przy zmianie wiatru, przyczem jest prawdopodobne że wszystkie trzy maszty okrętu będą w mgnieniu oka zmiecione.
Poprzedzona wzrastającą gwałtownością szkwałów a czasem słabą błyskawicą, niby sygnałem danym przez machnięcie zapaloną pochodnią wysoko ponad chmurami, zmiana wiatru wreszcie nadchodzi, ciężka chwila przejścia od posępnej, ukrytej gwałtowności południowo–zachodniej burzy od iskrzącego się, dotkliwego, jasnookiego gniewu, którym król wybucha pod wpływem północno–wschodnich nastrojów. Oglądamy inną fazę jego wściekłości, furję usianą gwiazdami — może z nowiem księżyca na czole — potrząsającą szczątkiem poszarpanego płaszcza z chmur, wśród czarnych jak sadza szkwałów sypiących gradem i śniegiem, niby deszczem kryształów i pereł, które odbijają się od rej, bębnią po żaglach i kłapią po nieprzemakalnem ubraniu, bieląc pokłady okrętów zdążających do kraju. Słabe, czerwone błyskawice migocą w świetle gwiazd nad szczytami masztów. Zimny powiew huczy w naprężonym osprzęcie i sprawia że statek drży cały aż do kila, a przemoczeni ludzie na pomostach dygocą w mokrych ubraniach, zziębnięci do szpiku kości. Nim jeden szkwał przeleciał i zapadł na wschodzie, inny wygląda już z pod zachodniego widnokręgu i pędzi szybko, bezkształtny jak czarny worek z lodowatą wodą, gotów pęknąć nad głowami załogi pełnej poświęcenia. Humor władcy oceanu się zmienił. Każdy powiew z okresu mglistej pogody — jakby rozgrzany przez żar serca rozpłomienionego gniewem — ma teraz swój odpowiednik w zimnych podmuchach, które rzekłbyś wydobywają się z piersi zlodowaciałej od nagłego przewrotu uczuć. Zamiast oślepiać ludzi i miażdżyć ich ducha straszliwym mechanizmem z chmur, i mgieł, i deszczu, i bałwanów, Król Zachodu zużywa swą siłę na to by pogardliwie siec grzbiety soplami lodu, wyciskać łzy ze znużonych oczu jakby pod wpływem zgryzoty i sprawić że wycieńczone ciała dygocą żałośnie. Lecz każdy nastrój wielkiego autokraty ma swoistą wielkość i każdy jest ciężki do zniesienia. Tylko że północno–zachodnia faza tego potężnego widowiska nie demoralizuje do tego stopnia, ponieważ w przerwach między gradowemi i śnieżnemi szkwałami północno–zachodniego sztormu można sięgnąć wzrokiem daleko.
Widzieć! widzieć! Oto namiętne pragnienie zarówno marynarza jak i reszty ślepej ludzkości. Każde ludzkie stworzenie dąży do tego aby widzieć jasno drogę przed sobą w ciągu naszego mglistego i burzliwego istnienia. Słyszałem raz jak opanowany, milczący, przeciętnie wrażliwy człowiek wybuchnął namiętnie po trzech dniach ciężkiej drogi z burzliwym południowo–zachodnim wiatrem: „Boże wielki, gdybyśmy choć cośkolwiek mogli zobaczyć!“
Zeszliśmy byli właśnie na dół, aby naradzić się chwilę w szczelnie zamkniętej kajucie; pod światłem kopcącej lampy leżała na zimnym, lepkim stole wielka biała mapa, zwiotczała i wilgotna. Mój szyper rozparł się na tym milczącym, zaufanym doradcy marynarza, umieściwszy jeden łokieć na wybrzeżu Afryki a drugi w sąsiedztwie przylądka Hatteras (była to mapa podróżna północnego Atlantyku) i podniósł surową, zarośniętą twarz, patrząc we mnie nawpół ze zniecierpliwieniem, nawpół pytająco. Nie widzieliśmy słońca, księżyca ani gwiazd przez jakieś siedem dni. Kryły się przed wściekłością Zachodniego Wiatru chyba już więcej niż od tygodnia, a w ciągu trzech ostatnich dni południowo–wschodni sztorm wzmógł się od „silnego“, przez „bardzo silny“, do „gwałtownego“, jak świadczyły zapiski w moim dzienniku okrętowym. Potem rozstaliśmy się z kapitanem; wrócił na pokład, posłuszny temu tajemniczemu wezwaniu, co dźwięczy chyba zawsze w uszach kapitana — ja zaś poszedłem, zataczając się, do swej kajuty z niejasnym zamiarem zapisania słów: „Wiatr gwałtowny“ w dzienniku okrętowym, który nie był doprowadzony do ostatniej chwili. Ale nie zrobiłem tego, natomiast wlazłem tak jak stałem do swojej koi, w butach i kapeluszu (to było obojętne, wszystko w kajucie przesiąkło woda, ponieważ wielki bałwan rozbił poprzedniej nocy luki świetlne na rufie) aby leżeć przez parę godzin jakby w koszmarze, czemś pośredniem między czuwaniem a snem, co miało stanowić tak zwany wypoczynek.
Wiatr Zachodni w swym południowym nastroju nie znosi aby odpowiedzialni oficerowie statku spali, lub choćby odpoczywali w pozycji leżącej. Po dwóch godzinach bezpłodnych, rozstrzelonych, gorączkowych rozmyślań o wszelkich możliwych rzeczach w tej ciemnej, wilgotnej, mokrej, spustoszonej kajucie wstałem nagle i, potykając się, poszedłem na górę, na pokład. Władca północnego Atlantyku ciemiężył wciąż swe królestwo i jego odległe kolonje z zatoką Biskajską włącznie, wśród ponurej tajemniczości ciężkiej, bardzo ciężkiej burzy. Siła wiatru, pomimo że szliśmy przed nim z szybkością jakichś dziesięciu węzłów, była tak wielka, że pchnęła mię spokojnie na przednią część rufy, gdzie mój komendant trzymał się wytrwale.
— Co pan o tem myśli? — krzyknął do mnie pytająco.
Myślałem poprostu że obaj mamy tego już dosyć. Sposób, jaki potężny Wiatr Zachodni wybiera czasem aby rządzić swemi posiadłościami, nie zasługuje na pochwałę w oczach prawomyślnego człowieka o spokojnem usposobieniu, skłonnego do ustalania granic między złem a dobrem w obliczu sił przyrody, których hasłem jest naturalnie tylko potęga. Lecz nie odpowiedziałem nic oczywiście. Dla człowieka co się znalazł między swym kapitanem i wielkim Wiatrem Zachodnim, jak między młotem a kowadłem, milczenie jest dyplomacją najbezpieczniejszą. A przytem znałem swego szypra. Nie był wcale ciekaw mych myśli. Kapitanowie, którzy przed tronami wiatrów rządzących morzem ważą się na ich tchnieniu, maja swoistą psychologję, a jej działanie równie jest ważkie dla statku i tych co się na nim znajdują, jak zmienne nastroje pogody. W gruncie rzeczy mój kapitan w żadnych okolicznościach nie dbał w najmniejszym stopniu o to co myślę, lub co myśli ktokolwiek inny na jego statku. Odgadywałem że miał tego wszystkiego mniej więcej dosyć i że właściwie szukał jakiegoś natchnienia.
Dumę jego życia stanowiło to, że nie zmarnował nigdy okazji do wykorzystania silnego wiatru, choćby ten był najbardziej gwałtowny, groźny i niebezpieczny. Jak ludzie pędzący naoślep ku otworowi w płocie, kończyliśmy zawrotnie szybką podróż z antypodów, lecąc w szalonem tempie wśród najbardziej mglistej pogody jaką tylko pamiętam; ale psychologja kapitana nie pozwalała mu stanąć w dryf przy silnym wietrze — a przynajmniej nie z własnej inicjatywy. Czuł jednak iż bardzo prędko trzeba koniecznie coś zrobić. Chciał żeby projekt wyszedł ode mnie, tak aby później, kiedy wydostaniemy się z tarapatów — mógł to wysunąć z właściwą sobie bezwzględnością i przypisać mi całą winę. Muszę mu oddać sprawiedliwość że tego rodzaju pycha była jedyną jego słabostką.
Ale nic ze mnie nie wydostał. Rozumiałem jego psychologję. A pozatem miałem wówczas swoje słabości (zupełnie różne od dzisiejszych), do nich zaś należało zarozumiałe przeświadczenie, że znam się świetnie na psychologji Wiatru Zachodniego. Wierzyłem — ni mniej ni więcej — iż z genjalną przenikliwością umiem odgadywać zamysły wielkiego władcy wysokich szerokości geograficznych. Wydawało mi się że już dostrzegam znaki wróżące odmianę w jego królewskim humorze. I rzekłem tylko:
— Powinno się wypogodzić ze zmianą wiatru.
— A to ci dopiero nowina! — rzucił mi pogardliwie kapitan głosem podniesionym do najwyższego tonu.
— Chcę powiedzieć że to nastąpi przed zmierzchem! — odkrzyknąłem.
Nic więcej na mnie nie wydębił. Skwapliwość, z jaką chwycił się moich słów, świadczyła o nurtującym go niepokoju.
— No niechtam — krzyknął, udając zniecierpliwienie, jakby ustępował wobec długich nalegań. — Dobrze, dobrze. Jeśli do wieczora zmiany nie będzie, zwiniemy żagiel przedni i statek schowa na noc głowę pod skrzydło.
Uderzyła mnie malowniczość tego określenia w zastosowaniu do statku, który staje w dryfie aby się wydostać ze sztormu, i pod którego piersią przebiegają fale jedna za drugą. Ujrzałem w myśli jak będzie odpoczywał wśród zgiełku żywiołów, niby morski ptak śpiący z głową schowaną pod skrzydło na rozszalałych wodach podczas burzy. Zdanie to w malowniczej dokładności, w trafnem odczuciu, jest jednem z najwyrazistrzych jakie słyszałem z ludzkich ust. Ale co się tyczyło rozkazu aby zwinąć żagiel przedni, zanim statek będzie mógł schować głowę pod skrzydło — miałem co do tego poważne wątpliwości. Były usprawiedliwione. Ten wytrzymały kawał płótna został skonfiskowany przez despotyczny rozkaz Zachodniego Wiatru, do którego należy życie ludzi i dzieła ich rąk w obrębie jego królestwa. Rozległ się przyciszony huk jakby wystrzału i żagiel przedni znikł w mglistem powietrzu; z mocnego płótna nie został nawet pojedyńczy strzęp, któryby wystarczył na uskubanie garści szarpi dla — powiedzmy — rannego słonia. Wydarty z pert, rozpłynął się jak kłąb dymu w dymnych sunących chmurach, rozbitych i poszarpanych przez zmianę wiatru. Albowiem zmiana nadeszła. Odsłonięte, niskie słońce spoglądało gniewnie z zamętu nieba na zmierzwione i straszliwe morze rozbijające się o brzeg. Rozpoznaliśmy leżący przed nami przylądek i spojrzeliśmy na siebie, oniemiali ze zdumienia. Nie mając o tem pojęcia, przepłynęliśmy wzdłuż wyspy Wight, a tamta oto wieża, zabarwiona słabą wieczorną czerwienią pośród słonych wietrznych oparów, była morską latarnią na przylądku St. Catherine.
Mój kapitan otrząsnął się pierwszy z osłupienia. Oczy, które wyszły mu na wierzch, cofnęły się stopniowo do orbit. Psychologja jego była naogół zupełnie godna pochwały jak na przeciętnego marynarza. Ominęło go upokorzenie polegające na postawieniu statku w dryf przy silnym wietrze; i natychmiast człowiek ten o charakterze otwartym i szczerym rzekł z nawskróś dobrą wiarą, zacierając brunatne, włochate ręce — ręce majstra w morskiem rzemiośle:
— Hm! Znaleźliśmy się akurat mniej więcej tam, gdzie się spodziewałem.
Oczywistość i w pewnym sensie naiwność tego złudzenia, niedbały ton, odcień rodzącej się dumy były poprostu rozkoszne. Lecz w gruncie rzeczy spadła na kapitana jedna z największych niespodzianek, jakie rozpogadzający się Zachodni Wiatr kiedy zesłał na jednego z najświetniejszych swych dworzan.
Wiatry północne i południowe to, jak już mówiłem, pomniejsi książęta wśród morskich potęg. Nie mają własnych posiadłości, i wogóle nie są wiatrami panującemi. A jednak z ich pnia wywodzą się dynastje, które podzieliły między siebie wodne obszary globu. Pogoda całego świata opiera się na walce polarnych i równikowych dążeń tej rasy tyranów. Wiatr Zachodni jest królem najpotężniejszym. Wschodni rządzi między zwrotnikami. Podzielili między siebie wszystkie oceany. Każdy z nich na swój sposób sprawuje najwyższą władzę. Król Zachodu nie narzuca się swemu królewskiemu bratu, nie wkracza do jego dominjów. Jest barbarzyńcą północnego typu. Widzę go jak siedzi władczo z obosiecznym mieczem na kolanach wśród malowanych i złoconych chmur zachodu, gwałtowny lecz nie przebiegły, rozwścieczony lecz nie złośliwy, z płomienną brodą na piersi, pochyliwszy kędzierzawą głowę ze złotemi lokami, imponujący, olbrzymi, o potężnych członkach, grzmiącym głosie, rozdętych policzkach i srogich niebieskich oczach, nagląc do większej szybkości swe sztormy. Drugiego władcę, Króla Wschodu i krwawych porannych zórz, wyobrażam sobie jako szczupłego południowca o wyrazistych rysach, czarnych brwiach i ciemnem oku; zasiadł w szarej szacie wśród słonecznego blasku, wsparłszy o dłoń wygolony policzek, i obmyśla napaści — niezbadany, tajemniczy, pełen podstępów, bystry, subtelny.
Wiatr Zachodni dotrzymuje wiary swemu bratu, Królowi Wschodnich Wiatrów. „Podzieliliśmy się raz na zawsze“, zdaje się mówić szorstkim głosem ten prostoduszny władca. Rzuca po niebie jakby dla zabawy olbrzymiemi masami chmur i ciska wielkie fale Atlantyku z wybrzeży Nowego Świata aż na oszroniałe przylądki starej Europy, która na swem pokrytem bliznami, pobróżdżonem ciele daje schronienie większej liczbie królów i władców niż wszystkie razem wzięte oceany świata. „Podzieliliśmy się raz na zawsze; a że ani wypoczynek ani cisza na tym świecie nie przypadły mi w udziale, zostaw mnie w spokoju. Pozwól mi bawić się w krążki cyklonami, rzucać dyski skłębionych chmur i wirującego powietrza z krańca w kraniec mej ponurej krainy, nad wielkiemi ławicami albo wzdłuż krawędzi pływających lodowisk; jednym dyskiem mierzę celnie w rozwarty kąt zatoki Biskajskiej, drugi ciskam na fjordy Norwegji poprzez morze Północne, gdzie rybacy wielu narodów patrzą bacznie w me gniewne oczy. Nadszedł czas królewskiej zabawy“.
I władca wysokich szerokości geograficznych wzdycha potężnie; zachodzące słońce spoczywa na jego piersi a obosieczny miecz na kolanach; wydaje się znużony niezliczonemi wiekami znojnego panowania i osmutniały wskutek niezmienności oceanu pod swemi stopami — wskutek bezkresnej perspektywy przyszłych wieków, gdzie praca siania wiatru i zbierania huraganu będzie się ciągnęła bez końca, póki królestwo żywych wód nie stanie się zamarzłym, nieruchomym oceanem.
Lecz drugi władca, przebiegły i obojętny, trzyma wygolony podbródek między wielkim a wskazującym palcem smukłej, zdradzieckiej dłoni i rozmyśla chytrze w głębi serca pełnego podstępów: „Aha! nasz brat zachodni pogrążył się w nastroju królewskiej melancholji. Zmęczyły go strzały z wielkich armat, igranie okrężnemi burzami, rozwijanie gęstych proporców mgły w swawolnej zabawie kosztem swych biednych, nędznych poddanych. Los ich jest godzien litości. Trzeba zrobić najazd na władztwo tego hałaśliwego barbarzyńcy, wielki wypad od Finisterre aż po Hatteras; zaskoczę jego rybaków, udaremnię wysiłki flot ufających jego potędze, sypnę chytremi strzałami na ludzi zabiegających o jego łaski. To skończony niegodziwiec“. Powiedziane, zrobione — i Wiatr Wschodni opanowuje natychmiast północny Atlantyk, podczas gdy Zachodni Władca rozmyśla nad marnością swej nieograniczonej potęgi.
Pogoda panująca zwykle na północnym Atlantyku jest typowa dla sposobu w jaki Wiatr Zachodni sprawuje rządy w swojem królestwie, gdzie słońce nigdy nie zachodzi. Północny Atlantyk stanowi jądro wielkiego władztwa. Jest to część dominjów Wiatru Zachodniego zaludniona najgęściej pokoleniami pięknych okrętów i dzielnych ludzi. Dokonano tam bohaterskich czynów i śmiałych wypraw w samym obrębie twierdzy Wiatru Zachodniego. Najlepsi żeglarze świata urodzili się i wychowali w cieniu jego berła, ucząc się władać statkami zręcznie i śmiało u stopni burzliwego tronu. Zuchwali miłośnicy przygód, uznojeni rybacy, admirałowie najmędrsi i najdzielniejsi jakich świat widział, wypatrywali znaków na zachodniem niebie Władcy. Floty zwycięskich statków ważyły się na jego tchnieniu. Podrzucał na dłoni oddziały trzypokładowców okrytych wojennemi bliznami i dla zabawy darł na strzępy flagi uświęcone tradycją honoru i chwały. Dobry z niego przyjaciel i niebezpieczny wróg, nie znający pardonu dla nieżeglownych statków i marynarzy o słabych sercach. Zwyczajem królów mało się liczy z życiem ludzi, których poświęca dla swej impulsywnej polityki; jest królem dzierżącym w prawicy nagi miecz obosieczny.
Wiatr Wschodni, najeźdźca posiadłości Zachodniego Władcy, to tyran o niewzruszonem obliczu, trzymający za plecami ostry puginał gotowy do zdradzieckiego ciosu. Podczas napadów na północny Atlantyk zachowuje się jak przebiegły i okrutny awanturnik bez krzty honoru i uczciwości. Widziałem jak ten wychudły, zbójecki szeik morza przesłaniał wyrazistą, pociągłą twarz warstwą gęstej, wysokiej chmury, i zatrzymywał wielkie karawany okrętów, dochodzących do trzystu i więcej, u samych wrót kanału Angielskiego. A co najgorsze, żadnym okupem nie można było nasycić chciwości Wschodniego Wiatru, bo wszelkie zło sprawione przez jego najazdy, ma na celu doskwieranie królewskiemu bratu z Zachodu. Patrzyliśmy bezsilnie na systematyczny, zimny, szarooki upór Wiatru Wschodniego; zmniejszone racje były na porządu dziennym i głód skręcający kiszki stał się udziałem każdego marynarza tej zatrzymanej floty. Codzień nas przybywało. Grupki, gromady, rozproszone oddziałki statków miotały się tam i sam przed zamkniętą bramą. A tymczasem statki wyruszające z kraju mijały nas, pędząc przez nasze upokorzone szeregi pod wszystkiemi żaglami jakie tylko mogły pokazać.
Wyobrażam sobie że Wiatr Wschodni pomaga statkom opuszczającym kraj, w złośliwej nadziei iż przyjdzie na nie nagły kres i więcej się o nich nie usłyszy. Przez sześć tygodni zbójecki szeik władał handlowym traktem ziemi, a tymczasem nasz prawowierny zwierzchnik, Wiatr Zachodni, spał głębokim snem jak znużony tytan, lub też zatapiał się w bezczynnym smutku, który znają tylko szczere natury. Zupełna cisza panowała na zachodzie; napróżno spoglądaliśmy ku fortecy naszego władcy; król spał tak głęboko, że jego plondrujący brat ukradł mu z pochylonych pleców purpurowy płaszcz z chmur podbitych złotem. Gdzie się podział olśniewający skarb królewskich klejnotów wystawianych na pokaz przy każdym schyłku dnia? Znikły, przepadły, zdmuchnięte, porwane, nie zostawiając nawet złotej pręgi lub promienia na wieczornem niebie! Dzień za dniem poprzez zimną smugę niebios, nagą i biedną jak wnętrze złupionej kasy, bezpromienne, ogołocone słońce skradało się wstydliwie, pozbawione okazałości i przepychu, aby ukryć się śpiesznie pod wodami. Król spał w dalszym ciągu lub opłakiwał marność swej władzy i swej potęgi, a tymczasem najezdnik o wąskich wargach wyciskał piętno swego zimnego, nieubłaganego ducha na niebie i morzu. Z każdym świtem wschodzące słońce musiało brnąć przez szkarłatny strumień, jaśniejący i ponury jak rozlana posoka niebieskich ciał pomordowanych w ciągu nocy.
W wypadku który opisuję, podły napastnik władał drogą przez jakieś sześć tygodni, zaprowadzając właściwe sobie metody rządzenia na najważniejszej części północnego Atlantyku. Wyglądało to jakby Wiatr Wschodni tu przybył aby pozostać nazawsze — lub conajmniej tak długo póki wszyscy nie pomrzemy z głodu w tej zatrzymanej flocie — póki nas nie zamorzy niejako w obliczu wszelkiej obfitości, w bezpośredniem niemal zetknięciu z hojnem sercem imperjum. I oto tkwiliśmy tam, nakrapiając białemi, suchemi żaglami twardy błękit głębokiego morza. Na to nam przyszło, wzrastającej wciąż kompanji statków, z których każdy dźwigał swe brzemię ziarna, budulca, wełny, skór, a nawet pomarańcz, gdyż przyłączyło się do nas parę zapóźnionych szkunerów z owocami. Na to nam przyszło owej pamiętnej wiosny przy końcu lat siedemdziesiątych; pomykaliśmy to tu, to tam, zawiedzeni na każdym halsie, a nasze zapasy do cna się wyczerpały, tak że wymiatano skrzynie od chleba i wydrapywano beczki po cukrze. Było to zupełnie w stylu Wiatru Wschodniego, głodzić ciała niewinnych marynarzy a jednocześnie zatruwać ich proste dusze rozjątrzeniem prowadzącem do wybuchów bluźnierstw równie ponurych jak spływające krwią wschody słońca. Potem nastały szare dni pod baldachimem wysokich, nieruchomych chmur, niby wyrzezanych na marmurowej płycie barwy popiołu. A po każdym nędznym, zgłodniałym zachodzie słońca wzywaliśmy, złorzecząc, Wiatru Zachodniego aby zbudził się choćby w najbardziej mglistym humorze — i zwrócił nam wolność, niechby tylko po to abyśmy mogli rozpędzić się i strzaskać dzioby statków o ściany naszego niedostępnego kraju.
Przez powietrze właściwe Wiatrowi Wschodniemu, przejrzyste jak kryształ i załamujące promienie jak pryzmat, widzieliśmy naszą przeraźliwie liczną, bezbronną kompanję aż do tych statków, które w normalnych warunkach byłyby pozostały niewidoczne, z żaglami poniżej linji horyzontu. Wiatr Wschodni doznaje złośliwej uciechy w powiększaniu siły naszego wzroku prawdopodobnie po to, abyśmy spostrzegli wyraźniej dotkliwe upokorzenie i beznadziejność naszej niewoli. Ten wiatr jest zwykle pogodny — oto wszystko co można powiedzieć na jego korzyść — prawie nadnaturalnie pogodny jeśli mu się spodoba; ale w jakiemkolwiek będzie usposobieniu, zawsze ma w naturze coś niesamowitego. Dwulicowość jego jest tak wielka, że wprowadza w błąd naukowe przyrządy. Żaden barometr nie ostrzeże przed wschodnim sztormem, choćby najwilgotniejszym. Byłoby to niesprawiedliwe i niewdzięczne, gdyby się rzekło że barometr jest głupim instrumentem. Ale jego zasadnicza uczciwość nie może wręcz sprostać podstępom Wiatru Wschodniego. Po wielu latach doświadczenia najlepiej wypróbowany z barometrów, jakie wyruszyły kiedykolwiek na morze przyśrubowane do grodzi kajuty, podniesie się prawie niezawodnie, za sprawą djabelskiej chytrości Wiatru Wschodniego, właśnie w chwili gdy ten władca, odrzucając metodę nieugiętego, oschłego, obojętnego okrucieństwa, zamyśla utopić resztki ludzkiej wytrzymałości w potokach niezwykle zimnej i ohydnej ulewy. Szkwał z deszczem, i gradem, i śniegiem, który wybucha, zwiastowany przez błyskawicę u kresu zachodniej wichury, jest już dostatecznie zimny, i odrętwiający, i dokuczliwy, i okrutny. Lecz gdy suchy wschodni sztorm zamienia się w mokry, wówczas rozpętany przez niego deszcz spada jak zatruty na głowy marynarzy. Jest to coś w rodzaju spokojnej, wytrwałej, oszałamiającej, nieskończonej ulewy, która uciska serce i otwiera je dla złych przeczuć. Ten burzliwy nastrój Wiatru Wschodniego majaczy na niebie czernią dziwaczną i zdumiewającą. Wiatr Zachodni rozwiesza nam przed oczami ciężkie, szare zasłony z mgły i piany, lecz napastnik ze wschodnich płytkich mórz, gdy zebrał całą swoją odwagę, całe okrucieństwo i zdobył się na burzę, odbiera nam wzrok, odbiera go doszczętnie, tak iż czujemy się beznadziejnie ślepi, mając ląd od strony podwietrznej. I oto ten wiatr właśnie sprowadza śnieżycę.
Z głębi czarnego i bezlitosnego serca zarzuca na statki biały, oślepiający całun. Więcej zna nikczemnych podejść niż włoski książę z siedemnastego wieku i równie mało ma sumienia. Bronią jego jest sztylet zatknięty pod czarnym płaszczem, gdy się udaje na swe nielegalne wyprawy. Najlżejsza możliwość jego pojawienia się napełnia strachem wszystkie statki, które uznają władzę Wiatru Zachodniego, od rybackich czółenek aż do czteromasztowców. Nawet gdy jest w najukładniejszym humorze, budzi lęk przed swą zdradą. Słyszałem jak więcej niż sto wind budziło się ze szczękiem wśród cichej nocy niby na komendę, zapełniając Downs chrzęstem kotwic wyrywanych śpiesznie z dna w panicznym strachu, przy pierwszem tchnieniu zwiastującem przybycie Wiatru Wschodniego. Na szczęście brak mu często odwagi; niezawsze dociera do naszych nie osłoniętych brzegów; nie jest taki nieustraszony jak jego brat zachodni.
Natury tych dwóch braci, którzy podzielili się władztwem wielkich oceanów, są zasadniczo różne. To dziwne że wiatry, które ludzie określają chętnie jako kapryśne, pozostają wierne swemu charakterowi w przeróżnych strefach ziemi. I tak Wiatr Wschodni przybywa do nas poprzez wielki kontynent, pędząc nad największem skupiskiem lądu na ziemi. Dla wschodniego wybrzeża Australji Wiatr Wschodni jest wiatrem morskim, przelatującym nad największą przestrzenią wody na globie; a jednak i tu i tam zasadnicze jego rysy pozostają takie same, zgadzając się z dziwną konsekwencją we wszystkiem co jest podłe i niskie. Członkowie dynastji Wiatru Zachodniego zmieniają się w pewnej mierze według stref nad któremi panują, tak jak Hohenzollern, nie przestając być sobą, staje się Rumunem, zasiadłszy na tronie w tym kraju, lub jak książę Sasko–Koburski uczy się przebierać swoje takie lub owakie myśli w bułgarskie zdania.
Autokratyczną władzę Wiatru Zachodniego — czy to będzie czterdzieści stopni na północ czy na południe od równika — cechuje otwarta, wspaniałomyślna, szczera, barbarzyńska beztroska. Albowiem jest wielkim autokratą, aby zaś być wielkim autokratą, trzeba być wielkim barbarzyńcą. Zbyt długo urabiała mię jego władza abym żywił teraz jakąkolwiek buntowniczą myśl w sercu. A przytem czemże jest bunt w czterech ścianach pokoju przeciwko burzliwemu władaniu Wiatru Zachodniego? Pozostałem wierny pamięci potężnego Króla trzymającego obosieczny miecz w jednej ręce a w drugiej nagrody wielkich dziennych rejsów i wspaniale szybkich podróży dla tych swoich dworzan, którzy umieją czatować bacznie na każdą oznakę jego tajemnego nastroju. Obliczaliśmy zawsze, my, żeglarze dalekich wód, że na okres trzyletni przypadał jeden rok, kiedy Władca Zachodni dawał szkołę tym, którzy mieli coś do roboty na Atlantyku albo tam w dole wzdłuż czterdziestego stopnia szerokości na oceanie Południowym. Trzeba było schować wszystko do kieszeni; a nie da się zaprzeczyć że władca igrał niedbale z naszem życiem i mieniem. Lecz był zawsze królem potężnym, godnym panowania nad wielkiemi wodami, gdzie, prawdę mówiąc, tylko śmiałość ludzka sprawiła, że człowiek wyrasta gdzie go nie posiali.
Śmiałkowie nie powinni się skarżyć. Kupiec nie ma co narzekać na myto pobierane przez potężnego króla. Potęga jego jest czasem przygniatająca; lecz nawet wówczas gdy musieliśmy wyzywać go jawnie, jak na wybrzeżach Agulhas w drodze do kraju z Indyj Wschodnich, lub w czasie podróży na Wschód naokoło Horna, Wiatr Zachodni zadawał nam otwarcie dotkliwe ciosy (i to prosto w twarz); trzeba się było trzymać i nie dać wytrącić się zbytnio z równowagi. A przytem jeśli człowiek sprawiał się dzielnie, dobroduszny barbarzyńca pozwalał wywalczyć drogę tuż obok stopni swego tronu. Od czasu do czasu miecz opuszczał się i głowa spadała; ale jeśli człowiek poległ, czekał go imponujący pogrzeb i obszerny, wspaniały grób.
Oto król, przed którym wodzowie wikingów gięli karki, a którego nowoczesny, pałacowy parowiec wyzywa bezkarnie dzień po dniu. Ale jest to tylko wyzwanie, nie zaś zwycięstwo. Wspaniały barbarzyńca siedzi na tronie w płaszczu z chmur podbitych złotem, patrząc z wysoka na wielkie okręty, sunące jak mechaniczne zabawki po jego morzu, i na zbrojnych w ogień i żelazo ludzi, którzy nie potrzebują już śledzić niespokojnie oznak królewskiego humoru. Lekceważy się władcę; lecz zachował całą swą siłę, całą wspaniałość i znaczną część swojej władzy. Nawet czas, który wstrząsa tronami, stoi po stronie tego króla. Obosieczny miecz w jego dłoni nie stracił nic na ostrości; wielki władca może nadal bawić się po królewsku huraganami, ciskając niemi z kontynentu republik na kontynent królestw — pewien że zarówno nowe republiki jak stare królestwa, i żar ognia, i siła żelaza, wraz z niezliczonemi pokoleniami śmiałych ludzi rozlecą się w proch u stóp jego tronu, i przeminą, i zapadną w niepamięć, nim jego władztwo dobiegnie końca.
Ujścia rzek przemawiają silenie do bujnej wyobraźni. Ich urok niezawsze pociąga pięknem, gdyż bywają ujścia o wybitnie przygnębiającej brzydocie: niziny, moczary, lub może jałowe wzgórza piasku pozbawione powabnych kształtów i miłego wyglądu, pokryte lichą, skąpą roślinnością, która przywodzi na myśl biedę i bezużyteczność. Czasem taka brzydota jest tylko odrażającą maską. Rzeka o ujściu podobnem do wyrwy w piaszczystym wale może płynąć przez najurodzajniejszą krainę. Lecz wszystkie ujścia wielkich rzek mają swój czar — urok rozwartej bramy. Woda jest dla człowieka przyjazna. Ocean — część Przyrody najbardziej odległa w niezmienności i majestacie swej potęgi od ludzkiego ducha — sprzyjał od wieków przedsiębiorczym narodom ziemi. A wśród wszystkich żywiołów jest tym, któremu ludzi zawsze byli skłonni się powierzyć, jakby jego ogrom zawierał nagrodę równą swojej wielkości.
Gdy się patrzy z pełnego morza, otwarte ujście rzeki obiecuje zaspokoić wszelkie pragnienia fantastycznych przygód. Ta droga otwarta dla przedsiębiorczości i odwagi zachęca odkrywcę wybrzeży do nowych wysiłków celem urzeczywistnienia wielkich nadziei. Dowódca pierwszej rzymskiej galery był pewnie głęboko pochłonięty widokiem ujścia Tamizy, gdy obrócił spiczasty dziób swego statku na zachód tuż przy North Foreland. Ujście Tamizy piękne nie jest; nie ma ani szlachetnych zarysów, ani romantycznej wielkości, ani uśmiechniętego powabu; lecz jest rozwarte szeroko, obszerne, nęcące, przyjazne od pierwszego wejrzenia, owiane aż po dziś dzień dziwną tajemniczością.
Prowadzenie statku musiało skupiać całą uwagę Rzymianina wśród spokoju letniego dnia (marynarz wybrał sobie zapewne odpowiednią pogodę), a pojedyńczy rząd długich wioseł (galera była przypuszczalnie lekkim statkiem, nie zaś tryremą) spadał w spokojnym rytmnie na powierzchnię wody, na szklaną taflę odbijającą wiernie klasyczny kształt okrętu i zarysy odludnych brzegów z lewej strony. Przypuszczam że dowódca galery płynął, trzymając się lądu i przebył tak zwane dzisiaj Margate Roads, wymacując starannie drogę wzdłuż ukrytych ławic i piasku, z których każda ma teraz latarnię morską lub boję na obu końcach. Rzymianin musiał być niespokojny, choć prawdopodobnie zebrał przedtem na wybrzeżach Galji sporo wskazówek z opowieści kupców, poszukiwaczy przygód, rybaków, handlarzy niewolników, piratów — wszelkiego rodzaju nieurzędowych osobników związanych z morzem w sposób mniej lub więcej poprawny. Słyszał zapewne o przesmykach i piaszczystych mieliznach, o przyrodzonych cechach kraju mogących służyć za znaki orjentacyjne, o wsiach, i plemionach, i sposobach handlu zamiennego tudzież ostrożnościach, które należy zachować; wysłuchiwał też pouczających opowieści o tubylczych wodzach pomalowanych na różne niebieskie odcienie, wodzach, których charakter — chciwość, okrucieństwo lub uprzejmość — zapewne opisywano mu z tym talentem do barwnego opowiadania, który jest jakby wrodzony ludziom o podejrzanej moralności i lekkomyślnym charakterze. Nakarmiwszy swój niepokój tego rodzaju jaskrawemi opowieściami, ów żeglarz–wojak z krótkim mieczem u boku, z bronzowym hełmem na głowie, pionierski kapitan wojennej floty cezarów, płynął w górę rzeki jak umiał najlepiej. Ciekaw jestem czy plemię zamieszkujące wyspę Thanet było dzikie z natury, gotowe zaskoczyć z tyłu nieostrożnych marynarzy, dzierżąc nabijane kamieniami maczugi i drewniane lance?
Z pomiędzy wielkich handlowych rzek na tych wyspach, chyba tylko jedna Tamiza może budzić romantyczne uczucie ze względu na to, że odgłosy ludzkiej pracowitości i widok ludzkiego trudu nie sięgają wzdłuż jej brzegów aż do morza i nie psują wrażenia tajemniczej przestrzenności wywołanej przez zarys wybrzeża. Szeroka brama rozwarta na płytkie morze Północne przechodzi stopniowo w zwężony kształt rzeki; ale jeszcze przez długi czas statek czuje się jak na otwartem morzu, sterując na zachód przez jeden z oświetlonych i zaopatrzonych w boje przesmyków Tamizy — jak Queen’s Channel, Prince’s Channel, Four-Fathom Channel — lub też płynąc rzeką Swin od północy. Pęd żółtego przypływu niesie okręt jakby w nieznane między dwiema niknącemi linjami wybrzeża. Krajobraz nie ma tu wyraźnego charakteru, nie ma wybitnych, rozsławionych szeroko znaków orjentacyjnych dla oka; nie widać tu w dole nic, coby zapowiadało największe ludzkie skupisko na ziemi, umieszczone nie dalej niż o dwadzieścia pięć mil, tam gdzie słońce zachodzi wśród zorzy rozgorzałej na złotem tle, a ciemne, niskie brzegi dążą na swoje spotkanie. W wielkiej ciszy głęboki, odległy huk wielkich armat próbowanych w Shoeburyness błądzi wokoło Nore — historycznej miejscowości pozostającej pod opieką jednego z urzędowych stróżów Anglji.
Piaski Nore pozostają zalane nawet przy niskiej wodzie i nie widziało ich ludzkie oko; lecz Nore jest nazwą, która wywołuje wizje historycznych zdarzeń, bitew, flot, buntów, straży stojącej na warcie u wielkiego pulsującego serca Państwa. Ten idealny punkt ujścia, ten ośrodek wspomnień zaznaczony jest na stalowo siwej przestrzeni wód przez latarniowiec pomalowany na czerwono, który z odległości paru mil wygląda jak tania i dziwaczna zabaweczka. Kiedy płynąłem poraz pierwszy w górę rzeki, pamiętam jak mię zdumiała maleńkość tego barwnego przedmiotu; wyglądał niby drobna, ciepła plamka czerwieni zagubiona wśród nieskończoności szarych tonów. Zaskoczyło mię to, jak gdyby główna latarnia morska na wodnym szlaku największego miasta na ziemi musiała być rozmiarów imponujących. I patrzcie! oto brunatny żagiel rozprzowy szkuty zakrył ją doszczętnie przed moim wzrokiem.
Kiedy się wchodzi na ujście ze wschodu, pustkę i wielką rozpiętość ujścia Tamizy uwydatnia jasna barwa latarniowca, znaczącego część rzeki powierzoną opiece jednego z admirałów (głównego dowódcy obszaru Nore). Lecz wkrótce przed kursem statku otwiera się ujście Medway z krążownikami przycumowanemi rzędem, z długim drewnianym pomostem Port Victoria, z kilku niskiemi budynkami, które przypominają śpiesznie zbudowaną osadę na dzikiem, niezbadanem wybrzeżu. Sławne szkuty Tamizy siedzą na wodzie w brunatnych gromadkach, niby ptaki na stawie. Na imponującej przestrzeni wielkiego ujścia ruch handlowy portu — w którym dokonywa się tak wielka część pracy świata i pracy ludzkiej myśli — staje się nieznaczny, rozproszony; cienkie sznury statków ciągną się aż do wschodniej dzielnicy i snują poprzez różne spławne kanały, których rozbieżność zaczyna się od latarniowca na Nore. Handlowe statki przybrzeżne sterują ku północy; okręty dalekich wód kierują się na wschód z odchyleniem ku południowi, poprzez Downs, ku najdalszym krańcom świata. Między rozszerzającemi się brzegami, które zapadają w szarą, dymną dal, ogrom morza wchłania handlową flotę tęgich statków, które Londyn wysyła przy każdej wysokiej wodzie. Suną jedne za drugiemi, mijając bardzo blisko wybrzeże Essexu. Jak paciorki różańca, odmawianego przez skrzętnych armatorów na intencję większych zysków dla świata, przesuwają się jeden za drugim ku wolnej przestrzeni, a tymczasem na otwartem morzu statki dążące do kraju ukazują się pojedyńczo i w gromadkach zza morskiego horyzontu, zamykającego ujście rzeki między Orfordness i North Foreland. Zmierzają wszystkie ku Nore, ciepłej plamce czerwieni wśród płowych i szarych tonów, między odległemi brzegami, które zbiegają się na zachodzie, niskie i płaskie, niby krawędzie olbrzymiego kanału. Morski obszar Tamizy ciągnie się w linji prostej, a gdy się zostawi za sobą Sheerness, brzegi wydają się bardzo odludne z wyjątkiem grupki domów, która się składa na Southend, lub tu i ówdzie samotnych drewnianych pomostów, gdzie statki naftowe zostawiają swój niebezpieczny ładunek, a zbiorniki z zapasami nafty, niskie i okrągłe o zlekka sklepionych dachach, stoją nad samą krawędzią brzegu, niby środkowo-afrykańska wieś odtworzona z żelaza. Obrzeżone przez czarne, lśniące kałuże, płaskie bagno ciągnie się milami. Daleko w głębi grunt się wznosi, zamykając widok nieprzerwanym lesistym stokiem, tworzącym w oddali nieskończony wał porośnięty krzewami.
Potem przy łagodnym zakręcie Lower Hope Reach ukazują się wyraźnie grupki fabrycznych kominów, wysokie i smukłe nad przysadzistemi szeregami wytwórni cementu w Grays i Greenhithe. Dymią spokojnie na tyle ogromnej jasności wspaniałego zachodu słońca, nadając krajobrazowi przemysłowy charakter; mówią o pracy, fabrykach i handlu, jak kępy palm na koralowych brzegach dalekich wysp mówią o bujnym wdzięku, o pięknie i sile podzwrotnikowej przyrody. Domy Gravesend tłoczą się na brzegu jakby w nieładzie, rzekłbyś zbiegły na chybił trafił ze szczytu wzgórza w głębi krajobrazu. Tu się kończą płaskie wybrzeża Kentu. Flota holowników parowych stoi na kotwicy przed różnemi molami. Rzuca się w oczy wieża kościelna, pierwsza którą się dostrzega wyraźnie z morza, pełna wdzięku i zadumy, pogodna w swym pięknym kształcie nad chaotycznym nieporządkiem ludzkich domostw. Lecz z drugiej strony, na płaskim brzegu Essexu, bezkształtny i samotny czerwony gmach — wielki stos cegieł o licznych oknach i łupkowym dachu bardziej niedostępnym od alpejskich zboczy — góruje nad zakrętem w swej potwornej brzydocie jako najwyższy, najcięższy budynek na mile wokoło, niby hotel, niby kamienica czynszowa (o wszystkich mieszkaniach do wynajęcia), wygnana tu na te pola z ulicy, z West Kensigton. Tuż blisko, jakby za węgłem, na molo z kamiennych bloków i drewnianych słupów, biały maszt, wysmukły jak źdźbło słomy i przekreślony reją niby drutem do roboty, sygnalizuje flagą i znakami sygnalizacyjnemi dalekich odległości, czuwając nad kilkorgiem ciężkich wrót dokowych. Szczyty masztów i okrętowych kominów sterczą ponad dachami z giętego żelaza. Jest to wejście do Tilbury Dock, najnowszego ze wszystkich doków londyńskich i położonego najbliżej morza.
Między stłoczonemi domami Gravesendu i potwornym stosem czerwonych cegieł na wybrzeżu Essexu okręt zostaje oddany całkowicie we władzę rzeki. Ten duch samotności, to morskie tchnienie, które towarzyszyło statkowi aż do Lower Hope Reach, opuszcza go przy pierwszym zakręcie w górę. Słony, cierpki zapach znika z powietrza wraz poczuciem nieograniczonej przestrzeni otwierającej się za progiem piaszczystych ławic poniżej Nore. Morskie wody przebiegają obok Gravesend, podrzucając wielkie boje do cumowania umieszczone wzdłuż miasta; lecz tu jest kres swobody morza, które poddaje swój słony prąd potrzebom, fortelom, maszynom pracujących znojnie ludzi. Pomosty, przystanie, wrota doków, schody następują jedne za drugiemi nieprzerwanym ciągiem aż do London Bridge, a gwar ludzkiego trudu napełnia rzekę groźnym, szemrzącym pomrukiem jakby zdyszanego, nieustannego sztormu. Wodny szlak, tak jasny u góry i szeroki u dołu, ciągnie się, uciśniony przez cegły, i wapno, i kamień, między sczerniałemi belkami, i brudnem szkłem, i rdzawem żelazem — pokryty czarnemi szkutami, smagany przez wiosła i śruby, przeciążony statkami, obwieszony łańcuchami, omroczony przez mury zamieniające jego łożysko w stromy wąwóz zasnuty mgłą dymu i kurzu.
Przestrzeń Tamizy od London Bridge do Albert Docks tak się ma do innych nadrzecznych dzielnic portowych, jak dziewiczy las do ogrodu. Tej dzielnicy nie zbudowano, wyrosła sama przez się. Przypomina dżunglę niewyraźnym, różnorodnym i nieprzeniknionym wyglądem budynków wzdłuż brzegu, nie rozmieszczonych według celowego planu lecz jakby wyrosłych przypadkiem z rozsypanych nasion. Niby skłębiona masa zarośli i ljan, przesłaniająca ciche głębie niezbadanej dziczy, kryją te zabudowania głębiny londyńskiego życia, nieskończenie różnorodnego i kipiącego siłą.
W innych nadrzecznych portach jest inaczej. Otwierają się ku swej rzece bulwarami podobnemi do rozległych polanek, ulicami niby aleje wycięte w gęstym lesie dla wygody handlu. Myślę tu o portach, które widziałem — naprzykład o Antwerpji, o Nantes albo Bordeaux, a nawet o starem Rouen, gdzie nocny wachtowy na statku, oparłszy się łokciem o poręcz, patrzy w okna sklepów i wspaniałych kawiarni, i widzi jak publiczność wchodzi do gmachu opery i opuszcza go po przedstawieniu. Lecz Londyn, najstarszy i największy z portów rzecznych, nie posiada nawet stu jardów otwartych bulwarów wzdłuż rzeki. Ciemne w nocy i nieprzeniknione jak oblicze lasu jest londyńskie wybrzeże. Jest to wybrzeże nad wybrzeża, gdzie można oglądać życie tylko w jednej postaci, i gdzie tylko jeden rodzaj ludzi pracuje znojnie na skraju rzeki. Bezświetlne ściany wyrosły zda się z tego samego błota, na którem leżą szkuty wyciągnięte na brzeg, a wąskie uliczki schodzące aż na krawędź wybrzeża przypominają ścieżki wydrążone i wydeptane wśród gąszczu, któremi gruba zwierzyna schodzi pić na brzegi podzwrotnikowych strumieni.
Za gęstwą budynków na londyńskich wybrzeżach rozpościerają się doki gładkie i spokojne, zagubione wśród domów jak ciemne laguny ukryte w gęstym lesie. Leżą schowane w poplątanym gąszczu zabudowań, a łodygi masztów górują gdzieniegdzie nad dachami czteropiętrowych magazynów.
Dziwne jest to zestawienie dachów ze szczytami masztów, murów z rejami. Pamiętam raz jak uprzytomniono mi w sposób namacalny dziwaczność tego połączenia. Byłem głównym oficerem pięknego statku, wprowadzonego właśnie do doku z ładunkiem wełny z Sydney po dziewięćdziesięciu dniach podróży. Nie minęło pół godziny odkąd zajęliśmy nasze leże i wciąż byłem jeszcze zajęty cumowaniem statku do kamiennych pachołków bardzo wąskiego nabrzeża, naprzeciw wysokiego składu towarów. Stary człowiek o zarośniętym podbródku i mosiężnych guzikach na kurtce szedł śpiesznie wzdłuż nabrzeża, obwołując mój okręt. Był to jeden z urzędników zwanych dokmistrzami, nie ten co nas cumował ale drugi, który był przedtem zajęty bezpiecznem zamocowaniem parowca w drugim końcu doku. Dostrzegłem zdaleka że jego niebieskie oczy o twardem spojrzeniu patrzyły w nas jak urzeczone; dziwnie był czemś pochłonięty. Zaciekawiło mię, co ten zacny wilk morski znalazł do skrytykowania w osprzęcie mego statku. I ja też spojrzałem w górę z niepokojem. Nie mogłem tam dostrzec nic wadliwego. A może mój dymisjonowany kolega w zawodzie poprostu zachwyca się idealny porządkiem osprzętu, pomyślałem z ukrytą dumą; albowiem za wygląd statku odpowiada pierwszy oficer i jemu należą się pochwały lub nagany dotyczące zewnętrznego stanu okrętu. Tymczasem stary wilk morki („ex-szyper przybrzeżny“ było napisane wielkiemi literami na całej jego postaci) przykusztykał do statku w ciężkich, lśniących butach i — kiwając ramieniem krótkiem i grubem jak płetwa foki, zakończonem łapą czerwoną niby surowy befsztyk — zawołał w stronę rufy ochrypłym, słabym, wysilonym głosem, jakby wszystkie możliwe gatunki mgieł morza Północnego osiadły na stałe w jego krtani:
— Przebrasujcie się, panie poruczniku! Jeśli pan nie będzie uważał, pańskie górne reje znajdą się w oknach tego ot składu towarów!
Był to jedyny powód jego zainteresowania dla pięknych rej statku. Wyznaję że oniemiałem na chwilę wskutek tego dziwacznego zestawienia rej i szyb okiennych. Wybicie okien, to ostatnia rzecz jaka może przyjść na myśl w związku z górnemi rejami statku, chyba że się jest doświadczonym dokmistrzem w jednym z doków londyńskich. Staruszek obrabiał swoją drobną cząstkę pracy świata z należytą sprawnością. Jego małe błękitne oczka wypatrzyły niebezpieczeństwo z odległości kilkuset jardów. Zreumatyzowane nogi starego zejmana, zmęczone wieloletniem kołysaniem przysadzistego korpusu na pokładach małych przybrzeżników i obolałe wskutek mil wydreptanych po kamiennych płytach bulwarów, zdążyły na czas aby zapobiec śmiesznej katastrofie. Przykro mi, ale zdaje się że odpowiedziałem mu z niecierpliwością, jakby jego słowa nie były dla mnie niespodzianką:
— Dobrze, dobrze! Przecież nie mogę zrobić wszystkiego naraz.
Stał blisko okrętu, pomrukując coś pod nosem, póki reje nie zostały przebrasowane na mój rozkaz.
— W samą porę — odezwał się znowu zachrypłym, grubym głosem, rzucając krytyczne spojrzenie na piętrzącą się ścianę składnicy. — Pół suwerena zostało panu w kieszeni, panie poruczniku. Trzeba się zawsze rozejrzeć jak tam jest z oknami, zanim pan przybije statkiem do nabrzeża.
Była to dobra rada. Ale niepodobna myśleć o wszystkiem, niepodobna przewidzieć zetknięcia się rzeczy pozornie tak od siebie odległych jak gwiazdy i tyki do chmielu.
Widok statków zacumowanych w starych dokach Londynu przywodził mi zawsze na myśl stado łabędzi zamkniętych na zalanem wodą podwórzu brudnego czynszowego domu. Jednostajność murów, otaczających ciemny staw na którym siedzą statki, uwydatnia świetnie płynne, wdzięczne linje ich kadłubów. Lekkość tych kształtów, obmyślonych dla przeciwstawienia się wiatrom i morzom, sprawia że przez kontrast z wielkiemi stosami cegieł łańcuchy i liny cum wydają się niezbędne, jakby zapobiegały wzbiciu się statków w górę ponad dachy. Najlżejszy powiew wiatru skradający się zza węgła dokowych budowli porusza tymi jeńcami przykutymi do niewzruszonych brzegów. Wygląda to jakby duch statku niecierpliwił się w swojem więzieniu. Te omasztowane kadłuby pozbawione ładunku niepokoją się przy najsłabszym podmuchu mówiącym o swobodzie wiatrów. Choć krótko zacumowane, przesuwają się nieco na swych leżach, chwiejąc niedostrzegalnie strzelistemi zbiorowiskami sznurów i drewien. Można dostrzec ich niecierpliwość, śledząc jak szczyty masztów chwieją się na tle niewzruszonej, bezdusznej powagi wapna i kamieni. Gdy się przechodzi obok tych beznadziejnych więźniów przykutych do nabrzeża, lekki zgrzyt drewnianych odbijaczy rozlega się jak gniewny pomruk. Lecz w gruncie rzeczy może to i dobrze dla statków że przechodzą okres ograniczenia wolności i wypoczynku, ponieważ takie ograniczenie i bezczynne pogrążenie się w sobie mogą wyjść na dobre niesfornemu duchowi; nie chcę jednak przez to powiedzieć aby statki były niesforne — przeciwnie, są stworzeniami wiernemi, co może poświadczyć wielu ludzi. A wierność jest wielkiem ograniczeniem wolności, jest najsilniejszemi z więzów pętających samowolę ludzi i statków na tym globie z lądu i morza.
Czasowa niewola w dokach uzupełnia każdy okres w życiu okrętów poczuciem dokonanego obowiązku i odegranej z pożytkiem roli w pracy świata. Doki są widownią tego, co świat uznałby za najpoważniejszą fazę w lekkiem, skocznem, rozbujanem życiu statku. Ale bywają doki i doki. Brzydota niektórych doków jest przerażająca. Za żadne skarby świata nie zdradziłbym nazwy pewnej północnej rzeki o wąskiem ujściu niegościnnem i niebezpiecznem, o dokach które przypominają senną zmorę, ponurą, przygniatającą. Posępne ich brzegi są gęsto usiane olbrzymiemi budowlami z drzewa podobnemi do szafotów, a wysokie szczyty owych budowli przesłania od czasu do czasu piekielna mroczna chmura węglowego pyłu. Najpotrzebniejszy z surowców, za którego sprawą praca świata posuwa się naprzód, bywa tam rozdzielany wśród warunków największego okrucieństwa wyrządzanego bezbronnym okrętom. Możnaby się obawiać że wolny statek, zamknięty w pustym okręgu tych basenów, zmarnieje i zamrze jak dziki ptak wsadzony do brudnej klatki.
Lecz okręt — może wskutek swej wierności względem ludzi — potrafi wytrzymać bardzo wielką poniewierkę. Widziałem jednak statki wychodzące z pewnych doków niby nawpół żywi więźniowie z ciemnicy, statki zaszargane, pognębione, zmienione nie do poznania pod wpływem brudu; ludzie z ich załóg toczyli białkami w czarnych, strudzonych twarzach wzniesionych ku niebu, co przesłonięte dymem i brudne, rzekłbyś odbijało niechlujstwo ziemi.
Na korzyść doków londyńskiego portu po obu stronach rzeki można jedno powiedzieć: mimo wszelkich skarg na ich skąpe zaopatrzenie w potrzebny sprzęt, na ich przestarzałe przepisy, na niedostateczną sprawność (jak mówią) gdy chodzi o szybki załadunek, żaden okręt nie wyszedł nigdy nawpół omdlały z ich bram. Londyn jest portem do ładunków masowych jak przystoi największej stolicy świata. Porty o ładunkach masowych należą do arystokracji handlowych punktów ziemi, a wśród tej arystokracji Londyn uderza jak zwykle charakterem nawskróś odrębnym.
Dokom otwierającym się na Tamizę niepodobna zarzucić braku malowniczości. Wbrew mym nieuprzejmym porównaniom do łabędzi i podwórz, nie można zaprzeczyć że każdy dok lub grupa doków wzdłuż północnej strony rzeki ma swój powab indywidualny. Zaczynając od przytulnego, małego St. Katherine’s Dock, który leży zacieniony i czarny, niby spokojne jeziorko pośród stromych skał; poprzez czcigodne i sympatyczne London Docks, nie mające ani jednego toru kolejowego na całym swym obszarze, gdzie wśród składnic towarów unosi się aromat korzeni i mieszczą się słynne piwnice z winem; w dół poprzez ciekawą grupę West India Docks, przez piękne doki w Blackwall, obok Galleons Reach, wejścia prowadzącego do Victoria and Albert Docks, aż do rozległego mroku wielkich basenów w Tilbury — każde z tych miejsc zamknięcia dla statków ma swoją odrębną fizjonomję, swój odrębny wyraz. A odrębność i powab tych doków polega na wspólnym ich rysie romantyzmu połączonego z pożytkiem.
Na swój sposób są one bardzo romantyczne, a rzeka, której służą, różni się bardzo od innych handlowych rzek świata. Przytulność St. Katherine’s Dock, starodawny wygląd London Docks zapadają w pamięć nazawsze. Doki w dole Tamizy naprzeciwko Woolwich imponują rozmiarami i wielką brzydotą swego otoczenia — brzydotą tak malowniczą że się staje rozkoszą dla oka. Kiedy się mówi o dokach Tamizy, słowo „piękny“ jest nie na miejscu, lecz romantyzm władał tak długo tą rzeką iż opromienił czarem jej wybrzeża.
Starożytność londyńskiego portu przemawia do wyobraźni długim szeregiem śmiałych przedsięwzięć, które poczynały się z miasta i płynęły w świat na wodach rzeki. Nawet najnowszy z doków, Tilbury Dock, pociąga urokiem wypływającym z historycznych wspomnień. Królowa Elżbieta odbyła tu jedną ze swych wypraw — bynajmniej nie wspaniałą ani uroczystą, lecz wywołaną przez troskę o interesy państwa w chwili narodowego kryzysu. Groźby owych czasów przeminęły, a Tilbury jest teraz znane ze swoich doków. Są zupełnie współczesne, lecz ich odległość, odludność wśród trzęsawisk Essexu nadaje im coś romantycznego, zarówno jak dni przegranej towarzyszące ich powstaniu. Nic nie mogło być podówczas bardziej uderzające niż obszerne, puste baseny, otoczone całemi milami pustych bulwarów, i szeregi szop na ładunek, między któremi jeden czy dwa statki wyglądały jak zaczarowane dzieci zgubione w lesie chudych dźwigów hydraulicznych. Odnosiło się tam dziwne wrażenie zupełnego opuszczenia, zmarnowanej sprawności. Od pierwszej chwili Tilbury Docks działały bardzo sprawnie i były gotowe do pracy, lecz może pojawiły się na scenie zbyt wcześnie. Wielka przyszłość leży przed Tilbury Docks. Lecz te doki nie zaspokoją nigdy dawno odczuwalnej potrzeby, jak brzmi sakramentalne zdanie stosowane do dróg kolejowych, tuneli, dzienników i nowych wydań książek. Pojawiły się na scenie zbyt wcześnie. Braku ich nigdy się nie odczuje, ponieważ już istnieją, nie spętane prądami, łatwo dostępne, wspaniałe i odludne, gotowe przyjąć i ugościć największe z okrętów pływających po morzu. Te doki są godne najstarszego z rzecznych portów świata.
W gruncie rzeczy mimo wszystkich krytyk, z jakiemi się spotykają spółki dokowe, reszta doków nad Tamizą nie przynosi ujmy miastu o ludności liczniejszej niż ludność niektórych krajów. Rozrost Londynu jako dobrze zaopatrzonego portu odbywał się powoli, choć był godzien wielkiej stolicy — wielkiego rozdzielczego ośrodka. Nie trzeba zapominać że Londyn nie posiada zaplecza o wielkich przemysłowych okręgach czy obszernych polach do naturalnej eksploatacji. Różni się tem od Liverpoolu, Cardiffu, od Newcastle’u czy Glasgowa; i w tej samej mierze Tamiza różni się od Mersey, Tyne lub Clyde. Jest to rzeka historyczna i pełna romantyzmu, płynąca przez ośrodek wielkich spraw; wbrew wszelkim krytykom odnoszącym się do administracji Tamizy, twierdzę że rozwój tej rzeki odpowiada jej godności. Przez długi czas sama rzeka mogła obsłużyć zupełnie swobodnie handel zamorski i przybrzeżny. Działo się to w czasach kiedy na odcinku zwanym the Pool, nieco poniżej London Bridge, statki zacumowane dziobem i rufą wśród najsilniejszego prądu tworzyły zwartą masę, niby wyspę pokrytą lasem chuderlawych, bezlistnych drzew; a gdy handel się rozrósł i rzeka nie mogła mu już podołać, pojawiły się St. Katherine Docks i London Docks, wspaniałe przedsiębiorstwa odpowiadające potrzebom czasu. To samo można powiedzieć o innych sztucznych jeziorach pełnych statków, co dążą tam i z powrotem tym wielkim szlakiem wiodącym do wszystkich części świata. Praca na brytyjskim szlaku wodnym przechodzi z pokolenia na pokolenie, trwa dzień i noc. Nic nie wstrzymuje nigdy jej bezsennej pilności prócz pojawienia się gęstej mgły, która obleka tętniącą życiem rzekę w szatę nieprzeniknionej ciszy.
Wówczas wszelki ruch, wszelkie dźwięki ustają stopniowo na wiernej rzece, słychać tylko dzwony okrętów, tajemnicze i przytłumione wśród białych oparów, od London Bridge prosto w dół aż do Nore, dźwięczące coraz ciszej na przestrzeni wielu mil, aż wreszcie rzeka rozszerza się w morze Północne, z zakotwiczone statki leżą rozsiane zrzadka w bezpiecznych przesmykach między ławicami piasku u ujścia Tamizy. W ciągu długiej i przesławnej opowieści o latach znojnej służby rzeki u narodu, są to jedyne jej chwile wytchnienia.
Okręt w doku, otoczony nabrzeżami i ścianami składnic, wygląda jak więzień rozmyślający o swobodzie, jak pogrążony w smutku wolny duch, któremu narzucono niewolę. Łańcuchy i tęgie liny trzymają go na uwięzi u kamiennych pachołków przy krawędzi zabrukowanego brzegu, a dokmistrz z mosiężnemi guzikami u kurtki snuje się niby ogorzały od wichrów więzienny stróż, rzucając zazdrosne, czujne spojrzenia na cumy więżące bierny statek, cichy i bezpieczny, jakby pogrążony w głębokim żalu za dniami wolności i niebezpieczeństw na morzu.
Rój renegatów — nadzorców portowych, dokmistrzów, odźwiernych śluz i tym podobnych — zdaje się żywić wielkie wątpliwości co do rezygnacji uwięzionego statku. Niema takiej ilości łańcuchów i lin, któraby zaspokoiła ich troskę o bezpieczne przykucie wolnych statków do silnej, błotnistej, ujarzmionej ziemi. „Niech pan wzmocni cumę na rufie, panie poruczniku“, oto słowa zwykłe na ich ustach. Piętnuję ich jako renegatów, gdyż po większej części byli swego czasu marynarzami. Zdawałoby się że kalectwa przywiązane do starości — siwe włosy, zmarszczki koło oczu, węzły żył na rękach — są oznakami moralnego zatrucia, bo ci stróże narzuceni okrętom skradają się po nabrzeżach jakby rozkoszowali się skrycie zgnębieniem szlachetnych więźniów. Trzeba im więcej odbijaczy, więcej cum; trzeba im więcej szpryngów, więcej szakli, więcej kajdan; chcieliby aby statki o lotnych duszach stały się równie nieruchome jak kwadratowe bloki kamienia. Ci znikczemniali wilcy morscy stoją na błotnistym bruku, na tle długich rzędów niekrytych wagonów brzęczących łańcuchami, i ogarniają nieprzyjaznem spojrzeniem statki od górnego osprzętu aż do barjery na rufie, przejęci wyłącznie żądzą tyranizowania biednych stworzeń pod fałszywym pozorem dobroduszności i pieczy. Tu i ówdzie ładunkowe dźwigi, wyglądające jak narzędzia tortur dla statków, chwieją okrutnemi hakami u końca długich łańcuchów. Gromadki robotników dokowych oz zabłoconych nogach roją się po trapach. Jest to widok dojmujący, kiedy tylu ludzi ziemi, ludzi z lądu, których statki nic a nic nie obchodzą, depcze podkutemi butami obojętnie, brutalnie, bezbronne ciało okrętu.
Na szczęście nic nie może skazić jego piękności. To poczucie uwięzienia, poczucie okropnego i haniebnego nieszczęścia spadającego na istotę piękną i godną zaufania, odnosi się tylko do statków zacumowanych w dokach wielkich portów europejskich. Czuje się że zamknięto te statki bezprawnie aby je pędzić od nabrzeża do nabrzeża po ciemnym, zatłuszczonym, kwadratowym stawie czarnej wody, w brutalnej nagrodzie u kresu wiernej podróży.
Okręt zakotwiczony na otwartej redzie, z lichtugami u burty i własnemi linoblokami dźwigającemi ciężary, wypełnia na wolności jedną z funkcyj swego życia. Niema tu ograniczenia wolności; jest przestrzeń, jasna woda naokoło statku, jasne niebo nad szczytami masztów, krajobraz z zielonych pagórków i urocze zatoki wokół kotwowiska. Marynarze nie opuszczają swego okrętu, zdając go na łaskawą opiekę ludzi z wybrzeża. Statek ma wciąż na pokładzie oddaną sobie gromadkę, która go dogląda; czujemy że przesunie się wnet między przylądkami i zniknie. To tylko w kraju, w ojczystym doku leży opuszczony, odcięty od wolności przez fortele ludzi, którzy myślą o prędkim wyładunku i o zyskownych opłatach za przewóz. Tylko wówczas ohydne, czworokątne cienie ścian i dachów padają na pomosty wraz z deszczem sadzy.
Dla człowieka co nie widział nigdy niezwykłej szlachetności, siły i wdzięku, wysnutych przez wierne pokolenia budowniczych statków z głębi czystych, prostych dusz, widok, który można było oglądać przed dwudziestu pięciu laty, widok wielkiej floty kliprów przycumowanych wzdłuż północnej strony New South Dock — był porywający. Te statki — zacumowane po dwa u licznych mocnych, drewnianych pomostów — zajmowały wówczas jakie ćwierć mili, licząc od żelaznych wrót doku strzeżonych przez policjantów; tworzyły długą, podobną do lasu perspektywę masztów, których wyniosłość sprawiała że szopy z falistego żelaza wydawały się jeszcze niższe; bukszpryty sięgały daleko nad brzeg, białe i złote figury na dziobach, prawie olśniewające czystością kolorów, wznosiły się nad prostym, długim bulwarem, nad błotem i brudem nabrzeża, gdzie krzątali się ludzie w gromadkach i pojedyńczo, niespokojni, brudni, pod bokiem wyniosłych, nieruchomych okrętów.
W czas przypływu widziało się jak któryś z załadowanych statków o dobrze zamkniętych lukach opuszczał szereg i wypływał na wolną przestrzeń doku; przytrzymywały go ciemne liny, wątłe jak osnowa sieci pajęczej, ciągnące się od dziobu i rufy do pachołków na brzegu. Wdzięczny i nieruchomy statek, jak ptak gotów rozwinąć skrzydła, czekał tam, póki nie otworzyły się wrota doku i póki jeden lub dwa holowniki nie wpadły ze zgiełkiem, krążąc wkoło statku jakby z hałaśliwą troskliwością, aż wreszcie zabierały go na rzekę i wiodły, przeprowadzając przez rozwiedzione mosty, przez wrota podobne do tam, między płaskiemi końcami mola z odrobiną zielonej murawy okolonej żwirem; stał tam biały sygnałowy maszt o gaflu i rei, z której powiewało parę flag ciemno–błękitnych, czerwonych lub białych.
Ów New South Dock (była to jego urzędowa nazwa), dookoła którego skupiają się moje wcześniejsze fachowe wspomnienia, należy do grupy West India Docks razem z dwoma mniejszemi i znacznie starszemi basenami nazwanemi „Importem“ i „Exportem“, których wielkość handlowa należy już do przeszłości. Malownicze i czyste jak na doki, te bliźnie baseny ciągną się obok siebie, połyskując ciemną, szklistą wodą, zaludnione zrzadka przez kilka statków przycumowanych na bojach lub umieszczonych daleko od siebie u końca szop w rogach pustych nabrzeży, gdzie zdają się drzemać spokojnie, dalekie, nietknięte zamętem ludzkich spraw — raczej wycofane z obiegu niż czynne. Te dwa skromne baseny, staroświeckie, sympatyczne, były ogołocone ze sprzętu i ciche; nie chwaliły się wyzywająco dźwigami, nie miały przyrządów do gorączkowej pracy na swych wąskich brzegach. Żadne szyny kolejowe ich nie obarczały. Grupki robotników o niezgrabnych ruchach wychodziły zza węgłów szop aby jeść w spokoju posiłek mieszczący się w czerwonej bawełnianej chustce do nosa; ci robotnicy wyglądali jak majówkowicze nad brzegiem samotnego górskiego stawu. Baseny owe były spokojne (i powiedziałbym bardzo mało rentowne); pierwszy oficer jednego ze statków wciągniętych w nużącą, wytężoną, hałaśliwą krzątaninę New South Dock — oddalonego zaledwie o parę jardów — mógł się wymknąć w obiadowej porze i wałęsać się wokół obu basenów, nie skrępowany ani ludźmi ani ich interesami, rozmyślając (o ileby to uznał za stosowne) o marności wszystkich ziemskich spraw. Te doki musiały być ongi pełne dzielnych, starych, powolnych statków kursujących do Indyj, statków o kwadratowej rufie, które znosiły — jak sobie wyobrażam — swą niewolę z taką samą flegmą, z jaką przeciwstawiały tępe, uczciwe dzioby podrzucając je falom lub wyłaniały z siebie statecznie zapomocą własnych wind i linobloków cukier, rum, melasę, kawę lud drzewo kampeszowe. Ale gdy poznałem te doki, nie było tam ani śladu eksportu; co się zaś tyczy importu, zdarzyło mi się tylko widzieć kilka skąpych ładunków podzwrotnikowego budulca, olbrzymie zgruba ociosane kłody drzewa żelaznego z lasów nad zatoką Meksykańską. Leżały ułożone w stosy potężnych pni, i trudno było uwierzyć że całą tę masę martwych, obdartych z kory drzew wydobyto z łona smukłego barku o niewinnym wyglądzie, a często i o pospolitem kobiecem imieniu — Ellen taka lub Annie owaka — wypisanem na pięknym dziobie. Ale tak dzieje się zwykle z wypakowanym ładunkiem. Kiedy go się rozłoży na bulwarze, wydaje się niepodobieństwem aby wszystko to mogło się zmieścić w tym oto okręcie przy brzegu.
Były to spokojne, pogodne zakątki w pracowitym świecie doków, te baseny dokąd ani razu nie miałem szczęścia wprowadzić statku po mniej lub więcej trudnej podróży. Lecz można się było przekonać od pierwszego wejrzenia, że ludzi i statków nigdy tam nie popędzano. Owe doki były takie spokojne, że choć się je dobrze pamięta, można wątpić czy wogóle istniały — te miejsca wypoczynku dla znużonych statków, mogących oddać się tam marzeniu, miejsca do rozpamiętywań raczej niż do pracy, gdzie złe okręty — postrzelone, leniwe, cieknące, nieznośne, niesterowne, kapryśne, uparte i wogóle takie z któremi nie można było sobie poradzić — miały wbród czasu by policzyć swe grzechy i za nie żałować, osmutniałe i nagie, ogołocone ze swej podartej żaglowej odzieży, ze szczytami masztów nurzającemi się w kurzu i popiele londyńskiego powietrza. Bo nie mam wcale wątpliwości, że najgorszy ze statków żałowałby za grzechy gdyby mu dano dość czasu. Zbyt wiele ich znałem. Żaden statek nie jest z gruntu zły; a teraz, kiedy kłąb pary zdmuchnął z oblicza morza ciała żaglowców, które stawiały mężnie czoło tylu burzom, zdmuchnął złe razem z dobremi do otchłani przeznaczonej dla sprzętów co wysłużyły swój czas — można śmiało powiedzieć że wśród tych wygasłych pokoleń wiernych służebników nie znalazła się nigdy dusza zasługująca bezwzględnie na potępienie.
W New South Dock brakowało napewno czasu — czy to uwięzionym statkom, czy ich oficerom — na wyrzuty sumienia, zagłębianie się w sobie, żal za grzechy lub jakikolwiek inny przejaw wewnętrznego życia. Od szóstej rano aż do szóstej wieczór ciężka praca w domu więziennym — który jest nagrodą za dzielność statków co dotarły do portu — odbywała się spokojnie; wielkie pętle z ładunkiem masowym sunęły nad barjerą, opadając ciężko w luki na znak uczyniony ręką przez trapowego. W New South Dock dokonywano załadunku specjalnie dla kolonij w tych wielkich (i ostatnich) dniach zwinnych kliprów, które były tak przyjemne z wyglądu, a tak — powiedzmy — podniecające gdy się niemi manewrowało. Niektóre wyróżniały się urodą; było wśród nich wiele (łagodnie mówiąc) nieco przeciążonych masztami; po wszystkich spodziewano się pięknych podróży; a w całym tym szeregu statków — których osprzęt tworzył na niebie olbrzymią, gęstą sieć, a mosiądz świecił tak mocno, że policjant u wrót doku mógł dostrzec jego błyski aż prawie na najdalszym okręcie — w całym szeregu tych kliprów nie znalazłoby się prawie takich, któreby znały więcej portów na szerokim świecie niż Londyn i Sydney, albo Londyn i Melbourne, albo Londyn i Adelaide, a z portów o mniejszym tonażu chyba jeszcze Hobart Town w dodatku. Można było prawie uwierzyć że — jak mawiał o swym statku, starym Duke of Sutherland, drugi jego oficer z siwemi bokobrodami — klipry te znały lepiej drogę do antypodów niż ich właśni dowódcy, którzy rok w rok zabierali je z Londynu, miejsca ich niewoli, do jednego z australijskich portów, gdzie przed dwudziestu pięciu laty nie czuły się więźniami lecz poważanymi gośćmi, choć były zacumowane porządnie i mocno u drewnianych nabrzeży.
Te miasta na antypodach, mniejsze wówczas niż obecnie, okazywały wiele zainteresowania dla okrętów, ruchowych ogniw łączących je z „krajem“, ogniw, których liczba utwierdzała australijskie porty w poczuciu wzrastającego ich znaczenia. Okręty stały się w tych miastach nieodłączną częścią powszednich miejscowych spraw. Działo się tak szczególniej w Sydney, gdzie z samego serca pięknego miasta, patrząc z góry perspektywą głównych ulic, można było widzieć klipry z wełną leżące przy Circular Quay — który to bulwar nie był, jak doki, otoczonem murami więzieniem, lecz częścią jednej z najpiękniejszych, najbardziej uroczych, rozległych i bezpiecznych zatok pod słońcem. Teraz wielkie parowce linjowe tkwią na tych leżach rezerwowanych zawsze dla arystokracji morza — statki istotnie wspaniałe i imponujące, ale dziś są, a na przyszyły tydzień już ich niema; gdy tymczasem współczesne mi klipry o ładunkach masowych, lub emigranckie, lub pasażerskie — odznaczające się pięknemi linjami statki o wielkiem ożagleniu — czekały przez całe miesiące na swój ładunek wełny. Imiona ich dostępowały tego zaszczytu, że były znane w każdym domu. W niedziele i święta obywatele miasta zjawiali się tłumnie by zwiedzać okręt, a samotny oficer na służbie pocieszał się odgrywaniem roli cicerona — szczególniej wobec obywatelek o zachęcającem obejściu i należycie rozwiniętem poczuciu zabawy, która się nastręczała przy zwiedzaniu kajut mieszkalnych i służbowych. Dźwięku mniej lub więcej rozstrojonych pianin płynęły przez otwarte iluminatory, aż wreszcie lampy gazowe zaczynały migotać na ulicach, i nocny wachtowy przychodził zaspany objąć swe obowiązki po niewystarczającej dziennej drzemce; spuszczał flagę i przywiązywał u trapu zapaloną latarnię.
Noc zapadała szybko nad milczącemi statkami, których załogi przebywały na lądzie. W górę krótkiej, stromej uliczki z szynkiem King’s Head, popieranym przez kucharzy i stewardów floty, u końca George Street — gdzie tanie jadłodajnie (sześć pensów posiłek) są prowadzone przez Chińczyków (jadłodajnia Sum–Kum–ona była wcale niezła) — rozlegał się głos człowieka, wołającego w równych odstępach czasu: „Gorące kiełbaski!“ Słuchałem nieraz godzinami tego najwytrwalszego z przekupniów (ciekaw jestem czy umarł czy też zrobił majątek), siedząc u poręczy starego Duke of Sutherland (już biedak nie żyje! zginął gwałtowną śmiercią u wybrzeży Nowej Zelandji), urzeczony miarową monotonją ostrego, powtarzającego się krzyku i taki wściekły na idjotyczny urok, któremu podlegałem, że życzyłem przekupniowi aby na śmierć się udławił kęsem własnego obrzydliwego towaru.
Koledzy moi twierdzili iż funkcja nocnego wachtowego na statku uwięzionym (choć otoczonym szacunkiem) to głupie zajęcie, odpowiednie tylko dla starców. I zwykle najstarszy z marynarzy załogi dostaje tę funkcję. Ale czasem niema pod ręką ani najstarszego ani też jakiegokolwiek innego z odpowiedzialnych marynarzy. W owych czasach załogi miały zwyczaj ulatniać się szybko. Tedy przypuszczalnie ze względu na moją młodość, niewinność i zamiłowanie do rozmyślań (które sprawiło że guzdrałem się czasem przy pracy koło osprzętu) pan B., najstarszy nasz oficer, mianował mię nagle na owo godne zazdrości stanowisko, oświadczając mi to w najbardziej ironiczny swój sposób. Nie żałuję związanych z tem przeżyć. Nocne wybryki miasta przedostawały się z ulic na wybrzeże podczas tych cichych wacht; łobuzy zbiegały w dół gromadkami aby rozstrzygnąć jakąś kłótnię bójką na pięści zdala od policji, na ciemnej arenie nawpół ukrytej przez stosy ładunku; słychać było odgłosy uderzeń, jęk od czasu do czasu, tupot nóg i okrzyk: „Dość!“ wznoszący się nagle nad złowróżbnemi i gorączkowemi szeptami. Nocne ćmy, ścigające lub ścigane, wydawały niekiedy zduszone krzyki, po których zapadało głuche milczenie; inne skradały się jak duchy nabrzeżem wzdłuż statku, zwracając się do mnie tajemniczo z niezrozumiałemi propozycjami. Dorożkarze byli także na swój sposób bardzo zabawni; dwa razy na tydzień w nocy, kiedy statek pasażerki A. S. N. Company miał przybyć, ustawiali cały szereg jaśniejących lamp naprzeciw okrętu. Schodzili z kozłów i soczystym językiem opowiadali sobie nawzajem nieprzyzwoite kawały, z których każde słowo dochodziło mnie wyraźnie, gdy siedziałem z papierosem na głównej luce.
Raz prowadziłem przez jaką godzinę rozmowę nawskróś intelektualną z człowiekiem, którego nie mogłem dojrzeć wyraźnie; miał głos kulturalny i powiedział mi że mieszka w Anglji; ja mówiłem do niego z pokładu a on siedział na bulwarze, na pace od pianina (wyładowanego z naszej luki tegoż popołudnia) i palił cygaro pachnące bardzo ładnie. Poruszaliśmy różne tematy, naukę, politykę, historję naturalną, mówiliśmy też o śpiewaczkach operowych. Wreszcie rozmówca mój zauważył nagle: „Wydajesz mi się dość inteligentny, mój człowieku“, i powiadomił mię z naciskiem że nazwisko jego brzmi Senior, poczem odszedł — zapewne do hotelu. Wszystko to cienie! cienie! W chwili gdy skręcał pod latarnią, wydało mi się że dostrzegam białe bokobrody. To jest naprawdę wstrząsające, gdy pomyślę że naturalnym biegiem rzeczy ów człowiek pewnie już teraz nie żyje. Nic nie można było zarzucić jego inteligencji, chyba może trochę dogmatyzmu. I nazywał się Senior! Pan Senior!
Moje stanowisko miało jednak strony ujemne. Raz zimą, w ciemną, wietrzną lipcową noc, gdy stałem sennie przy rufówce w miejscu osłoniętem od deszczu, coś podobnego do strusia wbiegło po trapie. Mówię że to stworzenie było podobne do strusia, gdyż biegło na dwóch nogach i machało krótkiemi skrzydłami, jakby sobie pomagając. Był to jednak człowiek, tylko że kaftan jego, rozdarty na plecach i powiewający w dwóch połowach koło ramion, nadawał mu ten dziwaczny, ptasi wygląd. Przynajmniej domyślam się że to był kaftan, bo niepodobna było coś dojrzeć wyraźnie. Jak się temu człowiekowi udało wpaść na mnie odrazu z taką szybkością i nie potknąć się na obcym pokładzie, tego zrozumieć nie mogę. Musiał widzieć po ciemku lepiej niż kot. Chwytając oddech, zasypał mię prośbami abym mu pozwolił schronić się do rana w naszym kubryku. Stosownie do surowych rozkazów dowództwa odmówiłem, z początku łagodnie a potem tonem ostrzejszym, gdy nalegał ze wzrastającą bezczelnością.
— Na miłość boską, niechże mnie pan wpuści, panie poruczniku! Gonią za mną — a ja zwędziłem zegarek!
— Proszę się stąd wynosić! — rzekłem.
— Niechże się pan nie znęca nad biedakiem, panie kolego! — zaskomlał żałośnie.
— No, marsz na brzeg natychmiast. Słyszano?
Milczenie. Zdawało mi się że się skulił, jakby mu zabrakło słów ze zmartwienia; potem — łup! poczułem wstrząs i ujrzałem olśniewający błysk, w którym natręt znikł, zostawiając mię leżącego nawznak na pokładzie z najokropniej podbitem okiem; chyba jeszcze nikt nie oberwał takiego sińca podczas wiernego pełnienia obowiązków. Wszystko to cienie! cienie! Mam nadzieję że uszedł swym wrogom, że do dziś dnia żyje i prosperuje. Ale jego pięść była niezwykle twarda a cios świetnie wymierzony w ciemnościach.
Miewałem tam i inne przeżycia, naogół mniej bolesne i zabawniejsze, a jedno zakrawało na dramat, lecz najważniejsze z nich dotyczyły samego pana B., naszego pierwszego oficera.
Co noc udawał się na brzeg aby się spotkać w gabinecie jakiegoś hotelu ze swym starym kompanem, oficerem barku Cicero leżącego po drugiej stronie Circular Quay. Późną nocą słyszałem zdaleka ich chwiejne kroki i podniesione głosy rozprawiające o czemś bez końca. Oficer barku Cicero odprowadzał swego kamrata. Bardzo przyjacielskim tonem dyskutowali mętnie bez ładu i składu przez jakieś pół godziny na bulwarze, tuż przy naszym trapie, a potem słyszałem jak pan B. nalegał aby odprowadzić kolegę na jego statek. I odchodzili, a ich głosy, rozmawiające wciąż z czułą przyjaźnią, rozlegały się stopniowo coraz dalej naokoło zatoki. Nieraz się zdarzało że wędrowali tak trzy albo cztery razy tam i z powrotem, odprowadzając się nawzajem z czystej i bezinteresownej przyjaźni. Wreszcie gdy się poprostu zmęczyli, lub może w chwili zapomnienia, udawało im się jakoś rozstać i wkrótce deski naszego długiego trapu uginały się, trzeszcząc, pod ciężarem pana B. wracającego nareszcie na statek.
Barczysta jego postać przystawała, chwiejąc się, na barjerze.
— Wachtowy!
— Jestem.
Pauza.
Czekał na chwilę równowagi, zanim się odważył zejść po trzech stopniach wewnętrznej drabiny od barjery do pokładu; a wachtowy, nauczony doświadczeniem, powstrzymywał się od ofiarowania pomocy, która byłaby przyjęta jako zniewaga w tej właśnie fazie powrotu. Ale nieraz drżałem aby karku nie skręcił. Był bardzo tęgi.
Wreszcie zbiegał z łoskotem. Nigdy nie doszło do tego by się musiał podnosić, lecz znalazłszy się na pokładzie, zbierał myśli przez jaką minutę.
— Wachtowy!
— Jestem.
— Kapitan na statku?
— Tak jest.
Pauza.
— Pies na statku?
— Tak jest.
Pauza.
Nasz pies był stworzeniem chudem i nieprzyjemnem, podobnem raczej do chorowitego wilka niż do psa, i przy żadnej innej okazji nie zauważyłem aby pan B. troszczył się o niego choćby w najmniejszym stopniu. Ale to pytanie nigdy nie zawiodło.
— Niech mi pan poda rękę, to się oprę.
Byłem zawsze przygotowany na tę prośbę. Opierał się na mnie ciężko, póki się nie znalazł blisko kajutowych drzwi i nie chwycił za klamkę. Wówczas puszczał moje ramię odrazu.
— Dosyć. Teraz sam sobie poradzę.
I umiał sobie poradzić. Umiał znaleźć drogę do koi, zapalić lampę, położyć się — tak, i wstać z łóżka, kiedy wezwałem go o wpół do szóstej; pojawiał się pierwszy na pokładzie i spokojną ręką podnosił do ust filiżankę rannej kawy, gotów sprawować swe obowiązki jakby spał cnotliwie przez dziesięć godzin z rzędu; był to lepszy główny oficer od niejednego co nigdy grogu nie pokosztował. Umiał sobie z tem wszystkiem poradzić, ale nie umiał poradzić sobie w życiu.
Raz tylko nie udało mu się chwycić klamki od drzwi swej kajuty za pierwszem sięgnięciem. Poczekał chwilę, sięgnął znów i znów chybił. Opierał się coraz ciężej o moje ramię. Westchnął przeciągle.
— Ta cholerna klamka!
Odwrócił się, nie puszczając mego ramienia, i księżyc w pełni oświetlił jego twarz jakby we dnie.
— Czemuż nie jesteśmy na morzu — burknął z wściekłością.
— Tak jest, panie poruczniku.
Czułem potrzebę odezwania się, gdyż wisiał bezradnie na mojem ramieniu i oddychał ciężko.
— Porty są do niczego — statki gniją, ludzie schodzą na psy!
Milczałem, a on powtórzył po chwili z westchnieniem:
— Chciałbym żebyśmy już byli na morzu, daleko stąd.
— Ja także, panie poruczniku — ośmieliłem się wtrącić.
Trzymając mnie wciąż za ramię, warknął:
— Pan! Co to pana obchodzi gdzie statek jest? Pan — nie pije.
Lecz nawet tamtej nocy zdołał sobie w końcu „poradzić“. Pochwycił klamkę. Ale nie potrafił zapalić lampy (chyba nawet nie usiłował), choć rano był jak zawsze pierwszy na pokładzie, kędzierzawy, o grubym karku, pilnując ze zwykłym sobie ironicznym wyrazem i nieugiętem spojrzeniem aby ludzie wzięli się do roboty.
Spotkałem go przypadkiem na ulicy w dziesięć lat później, wychodząc z biura moich odbiorców towaru. Czyż mogłem go zapomnieć i jego słowa: „Teraz już sobie poradzę“. Poznał mnie odrazu, pamiętał moje nazwisko, i statek na którym służyłem pod jego rozkazami. Obejrzał mię od stóp do głów.
— Co pan tu robi? — zapytał.
— Dowodzę małym barkiem — rzekłem — który bierze ładunek na wyspę Mauritius. — Potem dodałem bezmyślnie: — A co pan tu robi?
— A ja — odpowiedział, patrząc na mnie nieugięcie z dawnym ironicznym uśmiechem — a ja szukam jakiegoś zajęcia.
Czemuż nie ugryzłem się w język! Krucze, kędzierzawe włosy pana B. stały się siwe niby stal; był jak zawsze niezmiernie schludny ale ubranie miał strasznie wytarte. Obcasy u jego świecących butów były przydeptane. Wybaczył mi jednak mój nietakt i pojechaliśmy razem dorożką zjeść obiad na moim statku. Obszedł go sumiennie, chwalił z serdecznością i winszował mi jaknajszczerzej mego dowództwa. Przy obiedzie, kiedy częstowałem go winem i piwem, potrząsnął głową, a gdy popatrzyłem na niego pytająco, mruknął półgłosem:
— Skończyłem już z tem wszystkiem.
Po obiedzie wyszliśmy znowu na pokład. Zdawało się że pan B. nie może się oderwać od statku. Zakładałem nowe dolne wanty, a on chodził tu i tam, chwalił, poddawał projekty, udzielał mi rad w dawny swój sposób. Dwa razy odezwał się do mnie „mój chłopcze“ i poprawił się zaraz na „kapitanie“. Mój oficer opuszczał mię właśnie (miał się żenić), ale ukryłem to przed panem B. Bałem się, że może wyjedzie z jakimś tragicznym żartem, dając do zrozumienia iż objąłby u mnie miejsce, a ja nie będę w stanie mu odmówić. Bałem się. Toby było niemożliwe. Nie mógłbym dawać rozkazów panu B., i jestem pewien że nie byłby ich ode mnie długo przyjmował. Nie potrafiłby z tem sobie poradzić, choć potrafił wyleczyć się z pijaństwa — zapóźno.
Wreszcie pożegnał się ze mną. Patrzyłem jak się oddalał, tęgi, o grubym karku, i pytałem siebie ze ściśniętem sercem, ile mu zostanie w kieszeni gdy zapłaci za swój nocleg. I zrozumiałem że gdybym w tej chwili za nim zawołał, nie odwróciłby nawet głowy. On też jest już tylko cieniem, lecz wydaje mi się że słyszę jeszcze jego słowa wypowiedziane na starym Duke of Sutherland, gdyśmy stali na pokładzie zalanym światłem księżyca:
— Porty są do niczego — statki gniją, ludzie schodzą na psy!
— Okręty! — wykrzyknął marynarz dobrze już w latach, odziany w czyste cywilne ubranie. — Okręty — powtórzył; jego bystry wzrok odwrócił się od mojej twarzy i pobiegł wzdłuż szeregu wspaniałych figur dziobowych, które ku końcowi lat siedemdziesiątych sterczały w zwartym rzędzie nad błotnistym brukiem New South Dock. — Okręty są zawsze w porządku; to tylko ludzie na nich...
Conajmniej z pięćdziesiąt kadłubów — budowanych z drzewa, z żelaza pod hasłem piękna i szybkości, kadłubów o kształtach stanowiących najwyższe osiągnięcie współczesnego budownictwa okrętowego — leżało przycumowanych w rzędzie dziobem ku bulwarowi, jakby je zgromadzono na pokaz, ale nie na pokaz wielkiego przemysłu, tylko wielkiej sztuki. Były pomalowane na szaro, czarno, ciemnozielono, z wąską żółtą pręgą podkreślającą linję wzniosu wzdłużnego, lub z rzędem wymalowanych na burcie kwadratów naśladujących otwory armatnie dawnych żaglowców wojennych — wojowniczą ozdobą przystrajającą krzepkie boki tych towarowców, które nie miały znać innych tryumfów poza tryumfem szybkości w przewiezieniu ciężaru, innej chwały poza chwałą długoletniej służby, innych zwycięstw poza nieskończoną, pozbawioną rozgłosu walką z morzem. Te wielkie, puste kadłuby o opróżnionych ładowniach wyszły dopiero co z suchego doku; farba na nich błyszczała; zanurzone płytko u drewnianych pomostów, tkwiły na wodzie z masywną godnością, przypominając raczej nieruchome budynki niż przedmioty przeznaczone do pływania; inne, już nawpół załadowane, miały niebawem odzyskać prawdziwy morski wygląd okrętów zanurzonych do swej linji ładunkowej, i wydawały się bardziej przystępne. Ich łagodniej pochylone trapy rzekłbyś zapraszały marynarzy, wałęsających się w poszukiwaniu zaciągu, aby weszli na pokład i „spróbowali szczęścia“ u głównego oficera, którego obowiązkiem jest czuwać nad sprawnością statku. Parę „wykończonych“ okrętów o uprzątniętych pokładach i zawartych lukach tkwiło na wodzie głęboko, jakby chcąc się ukryć wśród górujących nad niemi braci; zdawało się że naprężają smycze swych poziomych cum, że lada chwila wysuną się sterem naprzód z pracujących szeregów, popisując się prawdziwą harmonją kształtów, której statki nabierają dopiero wówczas gdy są gotowe do wyjścia na morze. A od wrót doku do jego najdalszego zakątka — gdzie stary, zadomowiony hulk, President (wówczas okręt ćwiczebny marynarki wojennej), leżał, ocierając się bokiem o kamienne nabrzeże — nad wszystkiemi temi kadłubami, gotowemi i nie gotowemi do wyjścia, około stu pięćdziesięciu wyniosłych masztów rozpinało pajęczynę osprzętu niby olbrzymią sieć, w której gęstych oknach, czarnych na tle nieba, tkwiły ciężkie reje, jakby zaplątane i zawieszone.
To dopiero był widok! Najskromniejszy ze statków unoszących się na wodzie przemawia do serca marynarza wiernem swem życiem; a tutaj oglądało się arystokrację okrętów. Było to szlachetne zgromadzenie najpiękniejszych i najbardziej chyżych, z których każdy miał na dziobie rzeźbione godło swego imienia; wyglądało to niby galerja odlewów z gipsu — kobiecych postaci z koronami na głowie, w powłóczystych szatach; kobiet z włosami ujętemi w złotą siatkę, czasem z błękitną szarfą w pasie, wyciągających toczone ramiona jakby wskazywały drogę; głów mężczyzn w hełmach lub bez; wojowników w całej postaci, królów, mężów stanu, lordów i księżniczek, białych od stóp do głów; gdzieniegdzie trafiała się ciemna postać w turbanie, pomalowana na różne kolory — jakiś wschodni sułtan lub bohater — a każda z figur chyliła się naprzód pod ukośnym, potężnym bukszprytem, jakby w tej zgiętej pozie pragnęła rozpocząć znów jaknajprędzej podróż długości 11.000 mil. Takie to było owe piękne galjony[6] najpiękniejszych okrętów świata.
Ale po co się starać o oddanie w słowach wrażenia, którego wierności nie może stwierdzić żaden krytyk i żaden sędzia? Chyba tylko przez miłość dla życia, które dzieliły z nami owe wędrowne, obojętne wizerunki, bo żadne oko ludzkie nie ujrzy więcej takiej wystawy sztuki budownictwa okrętowego i sztuki rzeźbienia galjonów, jaką się widziało przez rok okrągły w New South Dock, w galerji pod otwartem niebem. Całe to cierpliwe, blade towarzystwo królowych i księżniczek, królów i wojowników, alegorycznych postaci, i bohaterek, i mężów stanu, i pogańskich bogów w koronach, w hełmach, z gołemi głowami, opuściło morze nazawsze, wyciągając aż do ostatka piękne, krągłe ramiona nad kotłującą się pianą, lub wystawiając włócznie, miecze, tarcze, trójzęby w tej samej nieznużonej, podającej się naprzód postawie. I nic pod nich nie zostało; może tylko we wspomnieniach kilku ludzi trwa jeszcze dźwięk ich imion, które znikły oddawna z pierwszej strony wielkich londyńskich dzienników, z dużych afiszów na stacjach kolei, ze drzwi biur okrętowych, z pamięci marynarzy, dokmistrzów, pilotów i ludzi na holownikach; z szorstkich głosów obwołujących statki i z trzepotu flag sygnałowych, którym porozumiewają się okręty, zbliżając się do siebie, aby zaraz się rozstać wśród nieskończoności morza.
Ów zacny marynarz w starszym wieku, odwróciwszy wzrok od mnóstwa masztów i raj, spojrzał na mnie aby się upewnić co do naszego koleżeństwa w zawodzie i w tajemnicy morza. Spotkaliśmy się wypadkiem i nawiązaliśmy z sobą kontakt w chwili gdy się przy nim zatrzymałem; uwagę naszą przyciągnął tensam szczegół w osprzęcie statku najwidoczniej nowego, statku którego reputacja miała się dopiero ustalić w rozmowach marynarzy dzielących w przyszłości jego życie. Nazwa tego statku była już na ich ustach. Słyszałem jak ją wymieniało dwóch grubych jegomościów o czerwonym karku, ludzi typu nawpół morskiego, na stacji kolejowej przy Fenchurch Street, gdzie w owych czasach codzienna ciżba pasażerów rodzaju męskiego była odziana w trykotowe bluzy oraz żeglarskie sukno i wyglądała na bardziej spoufaloną z godzinami przypływu i odpływu niż z godzinami pociągów. Imię nowego statku zauważyłem na pierwszej stronie porannej gazety. Gdy pociąg linji kolejowej doków przystawał u obskurnych, drewnianych platform przypominających pomosty, przypatrzyłem się nieznanemu im zestawieniu błękitnych liter tego imienia, widniejących na białem tle na tablicach do ogłoszeń. Statek ów został naturalnie ochrzczony, przy zachowaniu odpowiedniego rytuału, w dniu kiedy wyszedł ze stoczni; lecz mimo to daleko mu jeszcze było do tego aby mieć „imię“. Nie był jeszcze wypróbowany, nie znał wcale sposobów i podejść morza, gdy rzucono go między znakomite, sławne okręty, aby wziął ładunek na dziewiczą swą podróż. Nic nie mogło świadczyć o jego krzepkości i zaletach charakteru prócz reputacji warsztatów okrętowych, skąd został puszczony na łeb na szyję w świat wód. Wydał mi się pełen skromności. Leżał bardzo spokojnie i tulił się lękliwie bokiem do nabrzeża, mocno uwiązany nowiutkiemi linami do pachołków na bulwarze; wyobraziłem sobie że nie dowierza swym siłom, że jest onieśmielony towarzystwem swych wypróbowanych i doświadczonych braci, już oswojonych z wszystkiemi gwałtami oceanu i z wymagającą miłością ludzi. Te sławne okręty więcej odbyły długich podróży, podczas których wyrobiły sobie opinję, niż ów statek przeżył tygodni pod troskliwą ludzką opieką, albowiem nowy okręt otoczony jest pieczołowitością niby panna młoda. Nawet zgryźliwi, starzy dokmistrze spoglądają na niego życzliwie. Świeżo wykończony ten statek, stojący nieśmiało u progu pracowitego, niepewnego życia, w którem tyle się od okrętu spodziewamy, uczułby się pocieszony nad wyraz i pokrzepiony na duchu, gdyby był mógł usłyszeć i zrozumieć słowa wypowiedziane tonem głębokiego przekonania przez mego zacnego marynarza, który raz jeszcze powtórzył pierwszą część swego powiedzenia:
— Okręty są zawsze w porządku...
Grzeczność nie pozwoliła mu powtórzyć drugiej, gorzkiej części zdania. Przyszło mu do głowy, że byłoby może niedelikatnie kłaść na to nacisk. Poznał we mnie oficera marynarki szukającego prawdopodobnie pracy tak jak on, i pod tym względem kolegę, ale jednocześnie człowieka przynależnego do skąpo zaludnionej rufy, gdzie w rozmowach marynarzy ustala się w znacznej części dobra lub zła reputacja okrętu.
— Czy mógłby pan powiedzieć to samo o wszystkich statkach bez wyjątku? — zapytałem, mając dużo wolnego czasu, bo choć byłem najoczywiściej oficerem marynarki, ale właściwie nie po to znalazłem się w dokach aby „poszukiwać zaciągu“, które to zajęcie pochłania jak szulerka i równie mało nadaje się do swobodnej wymiany myśli, a przytem oddziaływa ujemnie na dobroduszność konieczną do przypadkowych rozmów z bliźnimi.
— Zawsze sobie można z niemi poradzić — rozstrzygnął zacny marynarz.
On także nie stronił od pogawędki. Jeśli przyszedł do doku aby szukać zaciągu, nie trapił go widać niepokój o rezultat swych starań. Był pogodny jak człowiek, którego zacny charakter przebija dyskretnie lecz wyraźnie z jego powierzchowności, a temu nie oprze się żaden główny oficer poszukujący ludzi. Jakoż istotnie usłyszałem wkrótce że pierwszy oficer Hyperiona zapisał nazwisko mego rozmówcy na podoficera.
— Podpiszę kontrakt w piątek i zaokrętuję się nazajutrz przed rannym przypływem — rzekł zwolna tonem niedbałym, który stanowił kontrast z jawną gotowością do długiej pogawędki na stojąco — z zupełnie obcym człowiekiem.
— Hyperion[7] — rzekłem. — Nie pamiętam abym kiedy widział ten statek. Jaką on ma opinję?
Z obszernej odpowiedzi marynarza okazało się że Hyperion nie ma właściwie żadnej określonej opinji. Nie jest bardzo szybki. Zdaje się jednak że niełatwo sterować nim nawprost. Przed kilku laty mój rozmówca widział go w Kalkucie i pamięta jak mu wówczas mówiono, że podczas jazdy w górę rzeki Hyperion zerwał obie swe cumy. Ale mogła to być wina pilota. Ot i teraz przed chwilą, gawędząc z praktykantami na pokładzie, mój podoficer słyszał że w czasie ostatniej podróży Hyperion, zakotwiczony około Downs w drodze z kraju, strzaskał burtę przy śródokręciu, został zniesiony i stracił kotwicę z łańcuchem. Ale mogło się to stać wskutek niedbalstwa załogi. Swoją drogą tak to wygląda, jakby osprzęt kotwicowy działał opornie. Prawda? W każdym razie zdaje się że tym statkiem ciężko jest manewrować. Zresztą ponieważ Hyperion będzie miał jak słychać nowego kapitana i nowego oficera w tej podróży, niepodobna przewidzieć jak się sprawi...
W takich oto marynarskich gawędach na brzegu ustala się zwolna opinja statku, jego sława, przechowuje się rejestr jego zalet i wad oraz komentarze do jego idjosynkrazyj, wygłaszane z lubością niby plotki o ludziach; wysławia się zalety statku, tłumaczy się jego błędy, jako rzeczy na które niema rady na naszym niedoskonały świecie i których podkreślać nie wypada ludziom, co przy pomocy okrętów wydzierają dla siebie gorzki kęs chleba z burzliwego uchwytu morza. A wszystkie te rozmowy składają się na „opinję“ okrętu, którą jedna załoga przekazuje drugiej bez goryczy, bez niechęci, z pobłażaniem wynikającem ze wzajemnej zależności, z poczuciem ścisłego zespolenia ze statkiem zarówno podczas wykorzystywania jego zalet jak wśród niebezpieczeństw, któremi grożą jego wady.
To uczucie wspólnoty tłumaczy dumę ludzi ze statków. „Okręty są zawsze w porządku“, jak powiedział z głębokiem przekonaniem i pewną ironją mój leciwy, zacny podoficer; ale niekoniecznie są tem za co je ludzie uważają. Mają własną indywidualność; mogą wzmocnić szacunek, jaki mamy dla samych siebie, wskutek wymagań, które ich zalety stawiają naszej biegłości, a ich wady naszemu męstwu i tężyźnie. Trudno powiedzieć które z tych wymagań pochlebiają bardziej marynarzowi; ale nie ulega wątpliwości, że przysłuchując się przez dwadzieścia lat z górą marynarskim gawędom na morzu i lądzie, nie wykryłem w nich nigdy tonu prawdziwej niechęci. Nie zaprzeczam że na morzu nuta bluźniercza dźwięczała niekiedy dość silnie w gderliwych wymysłach, które przemokły, zziębnięty, zmęczony marynarz rzuca swemu statkowi, a które w chwilach rozdrażnienia gotów jest cisnąć wszystkim okrętom jakie kiedykolwiek spuszczono na morze, całemu temu pomiotowi, co stawia wymagania bez końca, pływając po dalekich wodach. Słyszałem także przekleństwa rzucane na niestały morski żywioł, którego urok przetrwał mimo doświadczeń nagromadzonych wiekami i usidlił tamtego bluźnierczego marynarza, jak usidlił pokolenia jego praojców.
Mimo wszystko co niektórzy (na lądzie) mówią o miłości, którą jakoby czują do morza, mimo wszelkich uniesień nad morskim żywiołem w prozie i pieśni, morze nie było nigdy życzliwe dla człowieka. Conajwyżej dzieliło ludzką nieukojność i odgrywało rolę niebezpiecznego podżegacza wszechświatowych ambicyj. W przeciwieństwie do dobrotliwej ziemi, nie dochowało wierności żadnej rasie; ludzka odwaga, i znój, i poświęcenie nie zostawiły na niem żadnych śladów; nie uznało niczyjego ostatecznego władztwa, i nigdy nie przejęło się sprawą swych panów jak owe kraje, gdzie zwycięskie narody zapuściły korzenie, kolebiąc kołyski i stawiając grobowce. Ten, który — człowiek lub naród — pokłada ufność w przyjaźni morza, a pozostawia odłogiem swą chytrość i siłę swojej prawicy, jest głupi! Ocean, jakby był zbyt wielki, zbyt potężny na pospolite cnoty, nie zna ani współczucia, ani wiary, ani prawa, ani pamięci. Jego zmienność można ujarzmić na rzecz ludzkich zamysłów tylko przez niezłomną wolę i bezsenną, zbrojną, zazdrosną czujność, w której zawsze było może więcej nienawiści niż miłości. Odi et amo[8] może być zaprawdę hasłem tych, którzy świadomie lub naoślep poddali swe istnienie urokowi morza.
Wszystkie burzliwe namiętności przeżyte przez ludzkość w zaraniu jej dni, żądza grabieży i żądza sławy, żądza przygód i żądza niebezpieczeństw, wraz z wielką miłością do nieznanego i marzeniami o władzy i potędze, przeminęły jak obrazy odbite w zwierciadle, nie zostawiając żadnego śladu na tajemniczem obliczu morza. Niezbadane i bez serca, morze nie dało z siebie nic ludziom starającym się o jego niepewne łaski. W przeciwieństwie do ziemi, nie może być ujarzmione ani niewyczerpaną cierpliwością, ani najcięższym znojem. Pomimo swego czaru, który znęcił tak wielu ku gwałtownej śmierci, ogrom morza nie był nigdy kochany na podobieństwo gór, równin, a nawet pustyni. Pomijając zapewnienia i hołdy pisarzy, którzy — nożna to śmiało powiedzieć — nie dbają prawie o nic na świecie poza rytmem swych zdań i harmonją swych okresów, podejrzewam zaiste iż miłość dla morza, do której pewni ludzie i pewne narody przyznają się z taką gotowością, jest uczuciem złożonem; składa się na nią wiele dumy, sporo musu, a najlepsza i najistotniejsza jej część, to przywiązanie do okrętów, niestrudzonych służebników naszych nadziei i naszej godności. Wśród setek ludzi, którzy urągali morzu, poczynając od Szekspira —
aż do ostatniego z wilków morskich dawnego typu, mających do rozporządzenia niewiele słów i jeszcze mniej myśli — nie znalazłby się, jak sądzę, ani jeden, któryby złączył z przekleństwem złe lub dobre imię okrętu. Jeśli kiedykolwiek marynarz posunął się tak daleko w bluźnierstwach, wydartych mu przez ciężki trud na morzu, że dotknął swego statku, było to tylko niby lekkie muśnięcie ręki, która bez grzesznej myśli spocznie dobrotliwie na kobiecie.
Miłość do statku jest zupełnie różna od miłości, którą ludzie czują do wszystkich innych tworów swych rąk — naprzykład do swego domu — ponieważ nie jest skażona przez dumę wynikłą z posiadania. Może wchodzi tu w grę duma człowieka z własnej sprawności, odpowiedzialności, tężyzny, lecz pozatem miłość do statku jest uczuciem bezinteresownem. Żaden marynarz nie kochał okrętu — nawet własnego — jedynie z powodu zysków, któremi ów okręt napychał mu kieszenie. Jestem tego pewien, jeśli chodzi o marynarza; gdyż właściciel statku, nawet człowiek najbardziej dodatni, znajduje się zawsze poza obrębem tego uczucia, które jednoczy w poufnem koleżeństwie statek i człowieka, wspierających się nawzajem w obliczu nieubłaganej choć czasem zatajonej wrogości świata wód.
Morze — należy wyznać tę prawdę — nie jest wcale wspaniałomyślne. Nie słyszano nigdy aby rozwinięcie męskich zalet — odwagi, tężyzny, wytrzymałości, wierności — wzruszyło wrodzoną mu świadomość swej potęgi. Ocean jest pozbawiony sumienia jak dziki samodzierżca zepsuty mnóstwem pochlebstw. Nie może ścierpieć najlżejszego pozoru wyzwania; był zawsze nieprzyjednanym wrogiem okrętów i ludzi, odkąd okręty wespół z ludźmi ośmieliły się w swem niesłychanem zuchwalstwie wypłynąć na morze, nie bacząc na groźny mars na jego obliczu. Od owej chwili ocean połykał bez przerwy ludzi i floty, a złości jego nie nasyciła bynajmniej ilość ofiar — tyle rozbitych statków, tylu zgładzonych ludzi. Dziś, jak i zawsze, gotów jest mamić i zdradzać, druzgotać i zatapiać niepoprawnych optymistów — ludzi, co opierając się na wierności okrętów, usiłują wydrzeć oceanowi bogactwo dla swych domostw, panowanie nad światem, lub tylko kęs strawy dla zaspokojenia głodu. Jeśli niezawsze starczy mu furji aby zdruzgotać, gotów jest każdej chwili zatopić cichaczem. Najbardziej zdumiewającym dziwem głębin jest ich bezdenne okrucieństwo.
Odczułem pierwszy raz jego grozę pewnego dnia na środku Atlantyku, przed wielu laty, gdy uratowaliśmy załogę duńskiego brygu wracającego do kraju z Indyj Wschodnich. Lekka, srebrzysta mgła łagodziła spokojną, majestatyczną wspaniałość światła pozbawionego cieni — rzekłbyś czyniła niebo mniej odległem i pomniejszała ogrom oceanu. Był to jeden z dni, kiedy potęga morza wydaje się naprawdę pociągająca, niby charakter silnego męża w spokojnych chwilach poufnego z nim obcowania. O wschodzie słońca dostrzegliśmy czarną plamkę od strony zachodniej, napozór zawieszoną wysoko w pustce za iskrzącą się zasłoną ze srebrzysto-modrej mgły, która chwilami jakby się poruszała i płynęła w powiewie co pchał nas powoli naprzód. Spokój tego czarodziejskiego poranka był taki głęboki, taki niezamącony, że zdawało się iż każde słowo, wymówione głośno na pokładzie, przeniknie do samego jądra tej nieskończonej tajemnicy zrodzonej ze związku wody i nieba. Nikt nie podnosił głosu.
— Zdaje się, panie kapitanie, że to wrak napełniony wodą — rzekł spokojnie drugi oficer, schodząc z góry z lornetką w futerale przewieszonym przez ramię. Nasz kapitan skinął bez słowa na sternika, aby skierował statek ku czarnej plamce. Wkrótce rozróżniliśmy niski, strzaskany pieniek sterczący na przodzie — wszystko co zostało po straconych masztach okrętu.
Kapitan gawędził półgłosem z głównym oficerem, rozwodząc się nad niebezpieczeństwem takich szczątków i nad strachem, aby nie wejść na nie nocą, gdy wtem jeden z marynarzy na przodzie krzyknął:
— Tam są ludzie na statku, panie kapitanie! Widzę ich!
Głos tego człowieka był nadzwyczajny, nie słyszało się jeszcze na naszym statku takiego głosu; był to zdumiewający głos jakiegoś nieznajomego. Wywołał nagły zgiełk krzyków. Podwachta wybiegła na dziób statku jak jeden mąż, kucharz wypadł z kuchni. Wszyscy widzieliśmy teraz tych nieboraków. Byli przed nami! I natychmiast wydało się, że nasz statek — który zasłużył sobie dobrze na opinję, iż nie ma równego w szybkości przy lekkim wietrze — utracił moc poruszania się, jakby morze stało się lepkie i przylgnęło do jego boków. Ale się jednak poruszał. Nieobjęty ogrom, towarzysz nieodłączny okrętowego życia, wybrał ten dzień aby tchnąć na statek leciutko jak śpiące dziecię. Wrzawa wywołana przez nasze podniecenie zamarła, i żywy nasz okręt, słynny z tego że nie tracił sterowności ani na chwilę, póki był powiew wystarczający dla utrzymania piórka w powietrzu, sunął bez szmeru, niemy i biały jak duch, ku okaleczonemu i rannemu bratu, z którym zetknął się w chwili jego śmierci, wśród rozsłonecznionej mgły spokojnego dnia na morzu.
Z lornetką jakby przyrośniętą do oczu, kapitan rzekł drżącym głosem:
— Powiewają do nas czemś tam na rufie. — Położył gwałtownie szkła na luce świetlnej i jął chodzić po tylnym pomoście. — Koszulą czy też flagą — wykrzyknął niecierpliwie. — Nie mogę rozróżnić... Jakimś tam parszywym łachmanem!
Zaczął znów chodzić po rufówce tam i z powrotem, spoglądając od czasu do czasu na barjerę, aby się przekonać jak prędko się posuwamy. Jego nerwowe kroki rozlegały się wyraźnie wśród ciszy panującej na statku; nasi ludzie wpatrzeni w jedną stronę ani drgnęli w swem zapamiętaniu.
— Nic z tego! — wykrzyknął nagle kapitan. — Spuścić łodzie natychmiast! Łodzie na wodę!
Nim skoczyłem do swojej, wziął mnie na stronę jako niedoświadczonego młodzika i rzekł ostrzegawczo:
— Jak pan się znajdzie przy statku, niech pan uważa, żeby was z sobą nie zabrał. Rozumie pan?
Szepnął to poufnie, aby żaden z ludzi u fałów nie słyszał — a ja się zgorszyłem. „Mój Boże, jakże można w podobnych okolicznościach myśleć o niebezpieczeństwie!“ wykrzyknąłem w duchu, gardząc taką zimnokrwistą ostrożnością.
Potrzeba wielu lekcyj aby urobić prawdziwego marynarza, to też skarcono mnie natychmiast. Doświadczony dowódca rzekłbyś odczytał jednem badawczem spojrzeniem myśli na mojej naiwnej twarzy.
— Pan wyrusza po to żeby wyratować ludzi, a nie żeby niepotrzebnie zatopić łódź z załogą — warknął mi surowo do ucha. A gdy odbijaliśmy, przechylił się przez barjerę i zawołał: — Wszystko zależy od siły waszych ramion, chłopcy. Pokażcie co umiecie!
Był to wyścig co się zowie; nigdybym nie uwierzył że załoga zwykłej łodzi towarowca potrafi nadać tak zawziętą gwałtowność miarowemu rytmowi wioseł. To, co nasz kapitan widział wyraźnie nimeśmy wyruszyli, stało się teraz jasne dla nas wszystkich. Wynik naszej wyprawy wisiał na włosku nad tą przepaścią wód, która nie wyda swych umarłych aż po dzień sądu ostatecznego. Był to wyścig dwóch łódek sprzysiężonych przeciw śmierci dla zdobycia w nagrodę życia dziewięciu ludzi — a śmierć miała duże fory w tym wyścigu. Widzieliśmy zdala jak załoga statku pracowała przy pompach; pompowali bezustanku na tym wraku, zanurzonym już tak głęboko, że łagodna, niska fala — na której nasze łodzie wznosiły się i opadały bez szkody dla szybkości — sięgała prawie barjery, skubiąc końce strzaskanego osprzętu, chwiejące się rozpaczliwie pod nagim bukszprytem.
Nie mogliśmy zaiste wynaleźć lepszego dnia dla naszego wyścigu, nawet gdybyśmy mieli do wyboru wszystkie dni, jakie zaświtały nad samotnem zmaganiem się i samotną agonją statków, odkąd skandynawscy korsarze wyprawili się po raz pierwszy na zachód przeciw biegowi atlantyckich fal. Był to wyścig pierwszorzędny. Przy finiszu nie było różnicy nawet na długość wiosła między pierwszą a drugą łodzią, a śmierć zbliżała się według wszelkiego prawdopodobieństwa jako trzeci groźny zawodnik na szczycie najbliższej gładkiej fali. Otwory ściekowe brygu bulgotały wszystkie razem łagodnie, gdy woda wznosząca się u burty cofała się sennie z lekkim szumem, jakby igrając wokół niewzruszonej skały. Nadburcie było zniesione na dziobie i rufie, i widziało się nagi pokład, zanurzony głęboko jak tratwa, ogołocony na czysto z łodzi, masztów, nadbudówek — ze wszystkiego prócz haków w pokładzie i pomp. Objąłem jednem spojrzeniem ten ponury widok, w chwili gdy zbierałem siły aby pochwycić ostatniego człowieka opuszczającego statek, kapitana, który dosłownie opadł w moje ramiona.
Był to ratunek niesamowicie cichy — bez żadnego okrzyku, bez jednego wypowiedzianego słowa, bez gestów i znaków porozumiewawczych, bez świadomej wymiany spojrzeń. Aż do najostatniejszej chwili ludzie na pokładzie tkwili u pomp, z których tryskały dwa jasne strumienie wody na gołe nogi rozbitków. Brunatna ich skóra przeglądała przez podarte koszule; dwie małe gromadki półnagich obszarpańców nieustannie gięły się w pas jedna przed drugą w pracy, od której grzbiety ledwie nie pękły — w górę i w dół; tak byli tem pochłonięci że nie mieli czasu spojrzeć przez ramię na pomoc, która się do nich zbliżała. Gdyśmy dotarli w pędzie do brygu, pozornie niezauważeni, jakiś głos zawył ochryple raz jeden, rzucając rozkaz, a potem — tak jak stali bez czapek, mrugając błędnie czerwonemi powiekami, z solą zasychającą szaremi pręgami w zmarszczkach i fałdach zarośniętych, wynędzniałych twarzy — porwali się od rękojeści pomp, potykając się, wpadając jedni na drugich, i dosłownie rzucili się nam na głowy.
Stukot przy ich wpadaniu do łodzi oddziałał wręcz druzgocąco na złudę tragicznego dostojeństwa, którą — przez szacunek dla samych siebie — osłoniliśmy walkę ludzkości z morzem. W ów czarowny dzień dyszący łagodnym spokojem, przesycony zamglonym blaskiem słońca, zginęła moja romantyczna miłość do tego, co ludzka wyobraźnia uznała za najwznioślejszy przejaw Natury. Oburzyła mię cyniczna obojętność morza na zasługi ludzkich cierpień znoszonych z odwagą, obojętność odsłonięta w tej śmiesznej scenie, nacechowanej panicznym strachem wydartym przez okropną ostateczność dziewięciu marynarzom dzielnym i godnym szacunku. Ujrzałem fałsz w najtkliwszym nastroju morza. Takiem było i innem być nie mogło: przepadł mój pełen lęku młodociany szacunek dla niego. Gotów byłem uśmiechać się gorzko w obliczu jego nieprzepartego czaru i patrzeć z gniewem na jego furję. Odrazu, zanim jeszcze odbiliśmy od brygu, spojrzałem chłodnem okiem na wybraną przez siebie drogę życia. Złudzenia przepadły, ale czar pozostał. Nareszcie stałem się marynarzem.
Wiosłowaliśmy zawzięcie przez jakiś kwadrans, poczem złożyliśmy wiosła, czekając na nasz statek. Szedł ku nam ze wzdymającemi się żaglami i wyglądał niezwykle szlachetnie; smukłość jego nabrała we mgle wytworności. Kapitan brygu, który z twarzą ukrytą w rękach siedział obok mnie na tylnej ławce, podniósł głowę i zaczął mówić jakby z posępną gadatliwością. Huragan pozbawił ich masztów i nadwyrężył kadłub, który jął przeciekać; statek dryfował całemi tygodniami, załoga tkwiła bezustanku przy pompach; spotkała ich znowu burza; okręty które widzieli nie dostrzegały ich, wody było coraz więcej w kadłubie, a fale nie zostawiły nic, z czegoby się dało sporządzić tratwę. Bardzo było ciężko patrzeć na statki mijające ich raz po raz w pewnej odległości, „jak gdyby się umówiono że musimy zatonąć“, dodał. Ale starali się wciąż utrzymać możliwie najdłużej bryg na powierzchni, pompując bezustanku przy skąpem pożywieniu, przeważnie surowem, aż „wczoraj wieczorem“, ciągnął kapitan jednostajnie, „akurat o zachodzie, ludzie się załamali“.
Zamilkł na prawie niedostrzegalną chwilę poczem ciągnął dalej prawie zupełnie takim samym tonem:
— Powiedzieli mi że brygu wyratować się nie da i że spełnili już swój obowiązek. Nic na to nie odpowiedziałem. Mieli słuszność. To nie był bunt. Nic im na to nie mogłem odpowiedzieć. Przez całą noc leżeli porozkładani na rufie jak martwi. Ja się nie położyłem. Trzymałem straż. O brzasku dostrzegłem wasz statek. Czekałem aż się zrobi jaśniej; powiew zaczął zamierać na mojej twarzy. Wówczas krzyknąłem ze wszystkich sił: — Spójrzcie na ten okręt! — ale tylko dwóch ludzi podniosło się bardzo wolno i zbliżyło się do mnie. Z początku staliśmy tylko we trzech, patrząc jak się zbliżacie i czując że bryza ustaje niemal zupełnie; ale potem inni podnieśli się także jeden po drugim, i wkrótce miałem za sobą całą załogę. Odwróciłem się i rzekłem do nich: widzicie że okręt idzie w naszą stronę, ale przy tej słabej bryzie może przybyć zapóźno, chyba że zabierzemy się do pomp i postaramy się utrzymać bryg na powierzchni aby zdążył wyratować nas wszystkich. Tak do nich powiedziałem, a potem wydałem rozkaz aby się wzięli do pomp.
Wydał rozkaz i sam służył przykładem, zabierając się do pompowania, ale ludzie ociągali się przez chwilę, popatrując niepewnie jeden na drugiego, nim wzięli się do roboty.
— Hi, hi, hi! — wybuchnął najniespodziewaniej kapitan głupkowatym, tragicznym, nerwowym chichotem. — Załamali się zupełnie. Zadługo z nimi igrano — wyjaśnił usprawiedliwiająco, spuścił oczy i zamilkł.
Dwadzieścia pięć lat to duży szmat czasu — ćwierć wieku jest odległą i mroczną przeszłością; lecz do dziś dnia pamiętam ciemnobrunatne nogi, ręce i twarze tych ludzi, których morze złamało na duchu. Leżeli bokiem bardzo spokojnie na deskach dna między ławkami, zwinięci w kłębek jak psy. Załoga mojej łodzi, wsparłszy się o rękojeście wioseł, patrzyła i słuchała jak na przedstawieniu. Nagle kapitan brygu spojrzał na mnie i zapytał jaki mamy dzień.
Stracili rachubę czasu. Kiedy mu powiedziałem że to niedziela, 22–go, ściągnął brwi, obliczając coś w myśli, poczem wpatrzył się w próżnię i żałośnie kiwnął głową po dwakroć.
Wyglądał dziwnie niechlujnie i rozpaczliwie smutno. Gdyby nie niewygasła szczerość jego błękitnych oczu, nieszczęśliwych i znużonych, które co chwila zwracały się ku opuszczonemu, tonącemu brygowi, jakby tylko tam mogły znaleźć wytchnienie — wzięłoby się go za warjata. Ale zadużo w nim było prostoty aby mógł zwarjować, owej męskiej prostoty, która wyłącznie jest powołana do tego aby uodpornić ludzkiego ducha i ludzkie ciało na zmaganie się ze śmiertelnemi igraszkami morza lub z mniej ohydną jego wściekłością.
Ani gniewne, ani żartobliwe, ani uśmiechnięte, obejmowało nasz daleki jeszcze statek, powiększający się w miarę jak zbliżał się do nas, nasze łodzie z wyratowanymi ludźmi i ogołocony kadłub brygu, który pozostał w tyle za nimi; obejmowało wszystko rozległą, spokojną ciszą — nawpół zagubione w jasnej mgle, niby w marzeniu o niezmiernej, tkliwej łaskawości. Nie było zmarszczek na obliczu morza, choćby najlżejszych. A niska fala biegła tak gładko, że przypominała wdzięcznie rozkołysany lśniący popielaty jedwab, usiany zielonemi błyskami. Wiosłowaliśmy powoli, a gdy kapitan brygu, spojrzawszy przez ramię, podniósł się z cichym okrzykiem, moi ludzie, nie czekając rozkazu, wynurzyli instynktownie wiosła i łódź straciła pęd.
Kapitan opierał się o moje ramię, ściskając je silnie, a druga jego ręka, wyciągnięta sztywno, wskazywała oskarżycielskim palcem niezmierzony spokój oceanu. Po pierwszym okrzyku, który zatrzymał rytm naszych wioseł, kapitan nie odezwał się ani słowem, ale całą postawą, wyrażającą oburzenie, zdawał się wołać: „Patrzcie!“... Nie miałem pojęcia jaka wizja złego go nawiedziła. Poczułem lęk; zdumiewająco energiczny, zastygły gest przyśpieszył bicie mego serca w oczekiwaniu na rzecz potworną i niespodzianą. Cisza wokół nas stała się przygniatająca.
Przez chwilę rozkołysane jedwabnie fale biegły niewinnie jedna za drugą. Widziałem jak każda z nich wzdymała mglistą linję widnokręgu daleko, hen za szczątkami opuszczonego brygu, a w następnej chwili, podrzuciwszy leciutko, przyjaźnie naszą łódź, przechodziła pod nami i już jej nie było. Kołyszący rytm wznoszenia się jej i opadania, niezamącona łagodność tej nieodpartej siły, wielki urok głębokich wód rozkosznie ogrzały mi serce, niby chytra trucizna miłosnego napoju. Ale upłynęło zaledwie parę kojących sekund, gdy zerwałem się także, zakołysawszy łodzią jak skończony szczur lądowy.
Dokonywało się śpiesznie coś przerażającego, mętnego, tajemniczego. Zapatrzyłem się w to jak urzeczony z niedowierzaniem i zgrozą, niby śledząc niewyraźne, szybkie ruchy jakiegoś gwałtu dziejącego się w mroku. Rzekłbyś na dany sygnał rozkołysanie gładkich fal zatrzymało się nagle wokół brygu. Przez dziwne optyczne złudzenie całe morze jak gdyby rzuciło się na wrak, przytłaczając go wezbraną jedwabistą powierzchnią, na której w jednem miejscu wybuchnął dziko kłąb piany. Potem fala opadła. Było po wszystkiem; gładkie rozfalowanie biegło ku nam jak przedtem od widnokręgu w nieprzerwanym rytmie i przesuwało się pod nami, podrzucając łódź leciutko, przyjaźnie. Hen daleko, tam gdzie był okręt, gniewna biała plama, kołysząca się na powierzchni stalowo-szarych wód nakrapianych przebłyskami zieleni, zmniejszała się szybko, bez syku, jak płachta czystego śniegu topniejącego w słońcu. A wielka cisza, która zapadła po tem wtajemniczeniu w nieubłaganą nienawiść morza, była pełna zgrozy i mroku klęski.
— Koniec! — wykrzyknął z głębi piersi mój dziobowy tonem konkluzji. Plunął w dłonie, ujął krzepciej wiosło. Kapitan brygu opuścił zwolna sztywne ramię i popatrzył po naszych twarzach w uroczystej, rozmyślnej ciszy, która wezwała nas do zjednoczenia się z nim w prostodusznej grozie i zdumieniu. Nagle usiadł przy mnie i pochylił się z powagą ku ludziom mojej załogi, którzy kołysali się rytmicznie, wiosłując powoli długiemi uderzeniami, wpatrzeni wiernie w kapitana.
— Żaden statek nie spisałby się tak dzielnie — rzekł do nich z mocą, gdy minęła chwila naprężonej ciszy, podczas której siedział z drżącemi ustami i zdawał się szukać słów odpowiednich do wyrażenia tak wysokiego świadectwa. — Był mały, ale był dzielny. Nie niepokoiłem się wcale. Był silny. Podczas ostatniej podróży wiozłem na nim żonę i dwoje dzieci. Żaden inny okręt nie byłby wytrzymał tak długiej niepogody, a mój statek musiał ją znieść przez wiele dni, zanim zmiotło nam maszty temu dwa tygodnie. Poprostu wyczerpały się jego siły — nic więcej. Wierzcie mi. Trwał pod nami przez wiele dni, ale nie mógł trwać wiecznie. Długo się to ciągnęło. Cieszę się że już po wszystkiem. Nigdy dzielniejszemu okrętowi nie było sądzone zatonąć w taki dzień jak dzisiejszy.
Kapitan brygu miał dane po temu aby wypowiedzieć mowę pogrzebową nad statkiem, jako syn dawnego morskiego ludu, którego narodowe istnienie, tak mało skażone przez wybujałość męskich zalet, żądało od ziemi tylko oparcia dla swoich stóp. Prostoduszność kapitana i zasługi jego przodków, bogatych w wiedzę o morzu, sprawiły, że nadawał się do wygłoszenia tej doskonałej mowy. Nie brakowało nic w jej kompozycji — ani pietyzmu, ani wiary, ani pochwalnego hołdu, należącego się zasłużonym zmarłym wraz z budującem zestawieniem ich czynów. Statek żył i był kochany przez swego dowódcę; wycierpiał dużo, i jego dowódca cieszył się że statek wypocznie. Była to mowa świetna, a zarazem prawowierna w swem oparciu się o główny artykuł wiary marynarza, wiary, której stanowiła prostoduszne wyznanie. „Okręty są zawsze w porządku“. Ci, co współżyją z morzem, muszą wyznawać tę wiarę od początku do końca; i przyszło mi na myśl, gdy patrzyłem zukosa na kapitana brygu, że są ludzie co ze względu na swą prawość i czyste sumienie godni są tego by wygłosić żałobną pochwałę dla wierności okrętu — wierności na śmierć i życie.
Potem kapitan nie powiedział już ani słowa; siedział nieruchomo u mego boku z rękoma splecionemi luźno między kolanami, póki cień naszego statku nie padł na łódź; w odpowiedzi na głośny okrzyk radości, witający powrót zwycięzców z ich nagrodą, kapitan podniósł stroskaną twarz i uśmiechnął się słabo ze wzruszającą pobłażliwością. Uśmiech tego godnego potomka najdawniejszego z morskich plemion — którego śmiałość i męstwo nie zostawiły żadnego śladu wielkości i chwały na obliczu wód — dopełnił mego wtajemniczenia. Niekończona głębia dziedzicznej mądrości była we współczującym smutku tego uśmiechu, za którego sprawą serdeczny wybuch radosnych krzyków zabrzmiał mi w uszach jak zgiełk dziecinnego tryumfu. Nasza załoga wydawała okrzyki niezachwianej pewności siebie — zacne dusze! Jakby człowiek mógł kiedykolwiek być pewien że wziął górę nad morzem, które zdradziło tyle statków o „wielkiem imieniu“, tylu dumnych ludzi, tyle wyniosłych ambicyj dążących do sławy, potęgi, bogactwa, wielkości!
Gdy doprowadziłem łódź pod fały, mój kapitan w pysznym humorze rozparł się na barjerze czerwonemi piegowatemi łokciami, wychylił się i zawołał do mnie sarkastycznie z głębi sokratesowskiej brody:
— A więc jednak przyprowadził pan łódź z powrotem, co?
Sarkazm był w jego zwyczaju; na obronę kapitana mogę conajwyżej powiedzieć że był to sarkazm wrodzony. Nie wynikało stąd jednak aby był przyjemny. Lecz przyzwoitość i rozsądek nakazują dostroić się w sposobie bycia do swego kapitana.
— Tak jest, panie kapitanie. Wszystko w porządku — odrzekłem. A poczciwiec mi uwierzył. Nie był w stanie rozpoznać we mnie oznak świeżego wtajemniczenia. Jednak nie byłem już tym samym młodzikiem, który poprowadził łódź, paląc się do wyścigu ze śmiercią, wyścigu którego nagrodę stanowiło życie dziewięciu ludzi.
Patrzyłem na morze innemi już oczami. Wiedziałem że — obojętne na dobro i zło — potrafi zdradzić równie bezlitośnie szlachetny zapał młodości, jak zdradziłoby najnikczemniejszą chciwość lub najwznioślejsze bohaterstwo. Przepadło moje wyobrażenie o wspaniałomyślnej wielkości morza. I patrzyłem na morze prawdziwe — morze które igra z ludźmi póki z nich sił nie wypije, i zadręcza statki na śmierć. Nic nie jest w stanie wzruszyć posępnej goryczy jego ducha. Otwarte dla wszystkich i nie dochowujące wierności nikomu, roztacza swój czar na zgubę najlepszych. Niedobrze jest je kochać. Nie zna więzów danego słowa, nie dotrzymuje wiary w nieszczęściu, nie sprzyja długoletniej zażyłości, długoletniemu oddaniu. Obietnica, którą wiecznie nęci, jest bardzo wielka; ale jedyny sekret owładnięcia niem, to siła — zazdrosna, czujna siła człowieka, który strzeże wewnątrz swych bram skarbu pożądanego przez innych.
Kolebka zamorskiego handlu i morskiej sztuki wojennej, morze Śródziemne, przemawia tkliwie do marynarza, niezależnie od nasuwających się skojarzeń z awanturniczemi wyprawami i chwałą, wspólnem dziedzictwem całej ludzkości. To morze dało schronienie dziecięctwu żeglarskiego rzemiosła. Marynarz spogląda na nie jak na obszerny pokój dziecinny w starym, starym domu, gdzie niezliczone pokolenia jego rodu uczyły się chodzić. Mówię: jego rodu, ponieważ w pewnym sensie wszyscy marynarze należą do jednej rodziny; wszyscy są potomkami tego żądnego przygód kudłatego przodka, co siadł okrakiem na bezkształtną kłodę, i wiosłując koślawą gałęzią, dokonał pierwszej przybrzeżnej podróży w osłoniętej zatoce, rozbrzmiewającej pełnem zachwytu wyciem jego szczepu.
Jest rzeczą godną pożałowania, że wszyscy ci bracia w rzemiośle i uczuciu, którzy od pokoleń uczyli się chodzić na pokładzie statku w tym pokoju dziecinnym, niejednokrotnie zajmowali się tam również dzikiem podrzynaniem sobie gardła. Ale widać życie tego wymaga. Bez ludzkiej skłonności do mordu i innych rodzajów nieprawości nie byłoby nigdy historycznego bohaterstwa. Jest to myśl pocieszająca. A przytem jeśli spojrzymy bezstronnie na czyny gwałtu, wydadzą się mało ważne. Od Salaminy aż do Actium, przez Lepanto i Nil aż do morskiej rzezi pod Navarino, pomijając inne zbrojne spotkania mniejszej wagi, cała krew, wylana po bohatersku do Śródziemnego morza, nie splamiła ani jedną smugą purpury głębokiego lazuru klasycznych wód.
Można oczywiście dowodzić, że bitwy ukształtowały przeznaczenie ludzkości. Kwestja czy ukształtowały je dobrze, pozostałaby jednak otwarta. Ale niewarto chyba tego roztrząsać. Bardzo być może, iż gdyby bitwa pod Salaminą nigdy się nie odbyła, oblicze świata byłoby bardzo zbliżone do dzisiejszego, które zostało ukształtowane przez słabe natchnienie i krótkowzroczny ludzki trud. W następstwie długoletnich, nieszczęsnych doświadczeń wypływających z cierpienia, zła, hańby i napastliwości, narody ziemi rządzone są głównie przez strach — tego rodzaju strach, który zapomocą taniego krasomóstwa łatwo przemienić we wściekłość, nienawiść i gwałt. Niewinna, naiwna trwoga była przyczyną wielu wojen. Oczywiście nie trwoga przed samą wojną, którą wskutek ewolucji uczuć i idej zaczęto w końcu uważać za nawpół mistyczny i chlubny obrzęd o pewnego rodzaju ustalonym przez zwyczaj rytuale i przedwstępnych zaklęciach; zatraciło się w nich pojęcie o jej rzeczywistej naturze. Aby zrozumieć prawdziwą istotę, siłę, prawdziwą moralność wojny jako przyrodzonej funkcji ludzkości, trzeba mieć pióra zatknięte we włosach i kółko w nosie, albo — jeszcze lepiej — spiłowane zęby i wytatuowaną pierś. Powrót do tego rodzaju ozdób pełnych prostoty jest niestety niemożliwy. Jesteśmy przykuci do rydwanu postępu. Niepodobna się cofnąć; i jak chciał zły los, nasza cywilizacja — która uczyniła tak wiele dla komfortu i przyozdobienia naszych ciał oraz dla podniesienia naszego ducha — sprawiła że zabijanie uznane przez prawo stało się najniepotrzebniej w świecie strasznie kosztowne.
Sprawę doskonalenia zbrojeń podjęły rządy na tej ziemi ze zdenerwowaniem i bezmyślnym pośpiechem, a tymczasem właściwa droga leżała wyraźnie przed nami, i trzeba było tylko trzymać się jej ze spokojną stanowczością. Czuwanie po nocach i uczony trud pewnej kategorji wynalazców należało wynagradzać zaszczytami i hojnością, jak wymagała tego sprawiedliwość, a ciała rzeczonych wynalazców należało wysadzać w powietrze zapomocą ich własnych udoskonalonych środków wybuchowych oraz ulepszonej broni, i to z jaknajwiększym rozgłosem, co zalecała zwykła przezorność. Zapomocą powyższej metody zapał do badań w tym kierunku zostałby powściągnięty bez naruszenia świętych przywilejów nauki. Wskutek braku chłodnej rozwagi u naszych przewodników i władców nie poszło się tą drogą; poświęcono metodę piękną i prostą, nie osiągając żadnych realnych korzyści. Skromny umysł nie może się oprzeć uczuciu głębokiej goryczy na myśl, że w bitwie pod Actium — która rozgrywała się o stawkę nie mniejszą niż panowanie nad światem — flota cezara Oktawjana i flota Antonjusza, włączając w to egipską dywizję i galerę Kleopatry o purpurowych żaglach, kosztowały przypuszczalnie mniej od dwóch współczesnych okrętów wojennych, czyli podług żargonu współczesnych książek marynarskich, dwóch jednostek bojowych pierwszej klasy. Ale żaden prostacki żargon książkowy nie zasłoni powyższego faktu, który martwi niechybnie każdego ekonomistę o zdrowych poglądach. Nie zanosi się na to aby morze Śródziemne było kiedy świadkiem bitwy o donioślejszych następstwach; ale gdy przyjdzie czas na drugą bitwę historyczną, dno tego morza wzbogaci się jak nigdy mnóstwem poszarpanego żelastwa, opłaconego prawie na wagę złota przez obałamucone narody zamieszkujące wyspy i kontynenty naszej planety.
Szczęśliwy kto, jak Ulisses, odbył podróż bogatą w przygody; a niema morza tak sprzyjającego awanturniczym podróżom jak morze Śródziemne — morze wewnętrzne, które starożytni uważali za takie rozległe i pełne cudów. I było zaiste pełne cudów i przerażeń, bowiem tylko my sami, powodowani śmiałością naszego ducha i drżeniem naszych serc, jesteśmy jedynymi twórcami wszystkich cudów i całej romantyczności świata.
Nie dla kogo innego tylko dla śródziemnomorskich żeglarzy jasnowłose syreny śpiewały wśród czarnych skał zanurzonych w białej pianie; dla nich tajemnicze głosy mówiły w ciemności nad ruchomą falą — groźne, uwodzicielskie lub prorocze, niby ów głos, słyszany na początku ery chrześcijańskiej przez dowódcę afrykańskiego statku w zatoce Syrta, której spokojne noce pełne są dziwnych szeptów i przelatujących cieni. Ów głos zawołał żeglarza po imieniu, rozkazując mu aby szedł i oznajmiał wszystkim ludziom, że wielki bóg Pan umarł. Lecz wspaniała legenda morza Śródziemnego, przechowana w tradycyjnych pieśniach i historji, żyje w naszych duszach, urokliwa i nieśmiertelna.
Tajemnicze i groźne morze z wędrówek chytrego Ulissesa, wzburzone od gniewu olimpijskich bogów, dające na swych wyspach przytułek wściekłości dziwnych potworów i podstępom dziwnych kobiet; ów szlak bohaterów i mędrców, wojowników, piratów i świętych, morski warsztat pracy kartagińskiego kupiectwa i jezioro służące dla przyjemności rzymskich cezarów — domaga się czci każdego marynarza jako historyczna siedziba tego ducha, który rzucił otwarte wyzwanie wielkim wodom naszej ziemi, i który jest istotą marynarskiego zawodu. Ów duch, wyruszywszy z morza Śródziemnego na zachód i na południe — jak młodzieniec który opuszcza schronienie ojczystego domu — wynalazł drogę do Indyj, odkrył wybrzeża nowego lądu i w końcu przebył ogrom wielkiego Pacyfiku, bogatego w grupy wysp odległych i tajemniczych jak gwiazdozbiory na niebie.
Pierwszy impuls do żeglarstwa urzeczywistnił się w tym basenie pozbawionym przypływu i odpływu, wolnym od ukrytych ławic i zdradliwych prądów, jakby z czułej troskliwości dla dziecięctwa sztuki żeglarskiej. Strome brzegi morza Śródziemnego sprzyjały ludziom początkującym w jednem z najzuchwalszych przedsięwzięć, i czarowne śródlądowe morze klasycznych przygód wyprowadziło ludzkość łagodnie — od przylądka do przylądka, od zatoki do zatoki, od wyspy do wyspy — na nęcące obietnicami, szerokie jak świat oceany za Słupami Herkulesa.
Czar morza Śródziemnego żyje w rozkosznych wspomnieniach mojej młodości, i po dziś dzień to morze, którem tylko Rzymianie władali bezspornie, zachowało dla mnie romantyczny urok młodzieńczych przygód. Pierwsza noc Bożego Narodzenia, jaką spędziłem poza lądem, zeszła na żeglowaniu przed burzą w zatoce Ljońskiej; od uderzeń wiatru stękały wszystkie belki w okręcie, gdy pędził ze sztormem przez krótkie fale, aż wreszcie doprowadziliśmy go, poturbowanego i bez tchu, na podwietrzną stronę Majorki, gdzie dzikie, krótkie podmuchy szarpały gładką wodą pod bardzo burzliwem niebem.
Trzymaliśmy statek dziobem do fali, a raczej załoga trzymała go tak przez cały dzień, albowiem ja zetknąłem się był wówczas ze słoną wodą zaledwie parę razy. Po raz pierwszy przysłuchiwałem się z ciekawością chłopięcego wieku pieśni wiatru w osprzęcie. Jej monotonna, drgająca nuta miała się zrosnąć poufnie z mem sercem, przejść w krew i kości, towarzyszyć myślom i czynom przez dwa pełne dziesiątki lat, nawiedzać jak wymówka spokój cichego domowego ogniska i wpleść się w osnowę snów porządnego obywatela, śnionych bezpiecznie pod dachem z krokwi i dachówek. Wiatr był silny, lecz owego dnia nie wyszliśmy już na morze.
Nasz kalosz (nie zasługiwał właściwie na nazwę statku) przeciekał. Przeciekał co się zowie, obficie, na wszystkie strony — niby kosz. Uczestniczyłem z zapałem w podnieceniu wywołanem przez to ostatnie kalectwo szlachetnych statków, nie troszcząc się zbytnio o co chodzi. W dojrzalszym wieku wpadłem na domysł, że czcigodny antyk, znudzony swem życiem bez końca, poprostu ziewał każdym szwem z nudy. Ale wówczas o tem nie wiedziałem; wiedziałem wogóle bardzo mało, a najmniej ze wszystkiego, co robię na tej galère?
Pamiętam że, zupełnie jak w owej komedji Molière’a, mój wuj zadał mi słowo w słowo to samo pytanie — nie zwrócił się z niem jednak do mego zaufanego lokaja, lecz zawarł je w liście, który przewędrował wielkie obszary ziemi, i którego sarkastyczny lecz pobłażliwy ton źle pokrywał niepokój pawie ojcowski. Zdaje się iż usiłowałem podzielić się z wujem wrażeniem (zupełnie bezpodstawnem) że Indje Wschodnie oczekują mego przybycia. Musiałem tam pojechać. Było to coś w rodzaju mistycznego przeświadczenia — coś nakształt wezwania. Ale trudno mi było wyrazić jasno źródła mej wiary temu człowiekowi o nieubłaganej logice, a zarazem o nieskończonej pobłażliwości.
Prawda musiała polegać na tem że, choć niewprawny w podstępy chytrego Greka, oszusta bogów, kochanka dziwnych kobiet, wywoływacza krwiożerczych cieni, tęskniłem jednak za rozpoczęciem mej własnej, skromnej Odyssei, która miała rozwinąć swe cuda i swą grozę hen za Słupami Herkulesa, jak przystoi nowoczesnemu człowiekowi. Lekceważący ocean nie rozwarł się szeroko aby pochłonąć zuchwalca, chociaż statek, śmieszna, przedpotopowa galère mego szaleństwa, stary, znużony, zwątpiały kalosz, wydawał się niezmiernie skłonny do tego by się rozpęknąć i wchłonąć tyle słonej wody ile mógł jej pomieścić. Taka katastrofa byłaby mniej wspaniała lecz równie ostateczna.
Ale obeszło się bez katastrofy. Ocalałem by śledzić na obcem wybrzeżu czarnoskórą, młodzieńczą Nauzykaę[9] wśród radosnego orszaku dziewcząt, niosących kosze z bielizną do jasnej strugi ocienionej czubami śmigłych palm. Żywe barwy fałdzistych szat i złoto zausznic nadawały barbarzyńską, królewską wspaniałość dziewczęcym postaciom, stąpającym swobodnie wśród ulewy słonecznego blasku nakrapianego cieniem. Białość ich zębów bardziej była olśniewająca niż wspaniałe klejnoty w uszach. Cienista strona wąwozu promieniała ich uśmiechami. Te dziewczęta były śmiałe na podobieństwo księżniczek, lecz niestety! żadna z nich nie była córką czarnego jak węgiel władcy. Taki już mój pech że się spóźniłem o włos — o dwadzieścia pięć wieków — na ten padół, gdzie królowie przerzedzili się ze skandaliczną szybkością, a ci nieliczni, co się zachowali, przyjęli nieciekawe maniery i obyczaje zwykłych miljonerów. W roku 1870-ym którymś płonna była oczywiście nadzieja by ujrzeć damy królewskiego dworu, idące naprzemian w blasku słonecznym i cieniu, z koszykami bielizny na głowie, ku brzegom jasnej strugi, nad którą zwisały pędy palm, rozchodzące się z pni promieniście. Nadzieja ta była płonna. Nie zapytałem siebie czy warto żyć wśród tak zniechęcających warunków, lecz nie zapytałem tylko dlatego, że zaprzątało mię wówczas kilka innych palących zagadnień; nie wszystkie z nich po dziś dzień rozwiązałem. Dźwięczne, roześmiane głosy tych wspaniale przybranych dziewcząt spłoszyły chmarę kolibrów, których drobne skrzydełka otaczały rozedrganą mgłą wierzchołki kwitnących zarośli.
Nie, to nie były księżniczki. Niepohamowany ich śmiech przepełniał upalną, obleczoną w paproć dolinkę i dźwięczał bezdusznie, przejrzyście, niby śmiech jakichś dzikich, nieczłowieczych stworzeń zamieszkujących tropikalne lasy. Idąc za przykładem pewnych ostrożnych podróżników, wycofałem się niepostrzeżenie — i wróciłem, niewiele co mędrszy, na morze klasycznych przygód.
Przeznaczenie chciało abym tam, w pokoju dziecinnym naszych żeglarskich przodków, nauczył się chodzić drogami swego rzemiosła i wzrósł w miłości morza, ślepej, jak często miłość u młodych, lecz pochłaniającej i pozbawionej egoizmu jak każda miłość prawdziwa. Nie żądałem od morza nic — nawet przygód. Może dowodziło to raczej intuicyjnej mądrości niż wzniosłego zaparcia się siebie. Nigdy przygoda nie zjawia się na żądanie. Temu, kto wyrusza rozmyślnie na poszukiwanie przygód, zastają w rękach same plewy, chyba że jest umiłowany przez bogów i wielki między bohaterami, jak szlachetny rycerz Don Kichot z La Manczy. My, ludzie zwykli o przeciętnych duszach, przechodzimy aż nazbyt skwapliwie obok złych olbrzymów, jakby to były uczciwe wiatraki — a przygody podejmujemy niby aniołów, którzy nas przyszli nawiedzić. Przygody zjawiają się niespodzianie, mącąc spokojny, przyjemny tryb życia. Jak to bywa z nieproszonymi gośćmi, zjawiają się często w chwili najmniej odpowiedniej. A nam w to graj, gdy odchodzą od nas nierozpoznane, gdy nie przyjęliśmy do wiadomości ze przypadła nam tak wielka łaska. Kiedy zaś po wielu latach obejrzymy się w pół drogi życia na wydarzenia przeszłości — co niby przyjazny tłum zdają się wpatrywać ze smutkiem w nas, śpieszących ku brzegowi kimeryjskiemu — dostrzegamy gdzieniegdzie wśród szarej ciżby postać, która promienieje nikłym blaskiem, jakby wchłonęła wszystko światło naszego mierzchnącego już nieba. A przy tym blasku możemy rozpoznać oblicza naszych przygód prawdziwych, tych ongi nieproszonych gości, których podejmowaliśmy nieświadomie w dniach młodocianych.
Było mi sądzone ze morze Śródziemne — czcigodna (i czasem strasznie nieznośna) piastunka wszystkich żeglarzy — wykołysze mą młodość, a dostarczenie potrzebnej do tego kołyski powierzył Los zebranej na chybił trafił gromadce nieodpowiedzialnych młodych ludzi (wszyscy byli jednak starsi odemnie), którzy, niby pijani prowansalskiem słońcem, trwonili życie z radosną lekkomyślnością na wzór Balzaka „Histoire des Treize“, nieco przeinaczonej nalotem romansu de cape et d’épée.
Tę, która była podówczas moją kołyską, zbudował nad rzeką Savona sławny twórca okrętów, a na Korsyce inny tęgi majster zaopatrzył ją w osprzęt; w papierach swych została określona jako tartane o sześćdziesięciu tonnach. W rzeczywistości zaś była to balancelle o dwóch krótkich masztach pochylonych ku przodowi i dwóch wygiętych rejach równie długich jak kadłub; ten stateczek — nieodrodne dziecko Latyńskiego jeziora — o dwóch rozpostartych ogromnych żaglach, podobnych do śpiczastych skrzydeł na drobnem ciele morskiego ptaka, raczej muskał w pędzie morze jak ptak, niż płynął.
Nazywał się Tremolino. Jakże to przełożyć! Drżący? Cóż to za imię dla najdzielniejszego z drobnych stateczków, jakie się kiedykolwiek nurzały w gniewnej pianie! Czułem jak drżał dniem i nocą pod memi stopami, lecz drżał od wysokiego napięcia wiernej odwagi. W swej krótkiej a świetnej karjerze nie nauczył mnie nic, lecz dał mi wszystko. Zawdzięczam mu obudzenie miłości do morza, która, wraz z dygotem chyżego ciałka i nuceniem wiatru u stóp łacińskich żagli, wkradła mi się do serca słodko a gwałtownie i zawładnęła despotycznie mą wyobraźnią. Tremolino! Po dziś dzień nie mogę wymówić — nawet napisać — tego imienia bez szczególnego skurczu serca, bez zatchnięcia się rozkoszą i grozą, jak na wspomnienie pierwszej miłosnej przygody.
Tworzyliśmy we czterech syndykat (używam terminu zrozumiałego dziś w każdej warstwie społeczeństwa), którego własnością był Tremolino: dziwny syndykat międzynarodowy. A byliśmy wszyscy zapalonymi rojalistami barwy śnieżno-białej — Bóg raczy wiedzieć dlaczego! W każdem stowarzyszeniu jest zwykle jednostka, która nadaje całemu zespołowi pewien ogólny charakter, wspierając się o autorytet wieku i dojrzalszej wiedzy. Jeśli powiem, że najstarszy z nas był bardzo stary, niezmiernie stary — miał prawie trzydzieści lat — i że mawiał niedbale a rycersko: „Żyję ze swego miecza“ — chyba wystarczy to aby dać pojęcie o naszej zbiorowej mądrości. Ów młody człowiek był szlachcicem z Karoliny Północnej; początkowe litery jego imienia i nazwiska brzmiały: J. M. K. B., żył zaś istotnie ze swego miecza, i ile mi wiadomo. A później poległ również od miecza w bałkańskiej zwadzie, walcząc w sprawie jakichś tam Serbów czy też Bułgarów, którzy nie byli ani katolikami, ani gentlemenami — w każdym razie nie byli nimi w wyniosłem lecz ciasnem znaczeniu, jakie karoliński szlachcic słowu gentleman[10] przypisywał.
Biedny J. M. K. B., Américain, catholique et gentilhomme, jak lubił siebie charakteryzować w chwilach górnych zwierzeń! Ciekawym czy istnieją jeszcze w Europie wysmukli i eleganccy gentlemeni o twarzy pełnej zapału, dystyngowanej powierzchowności, czarujących salonowych manierach oraz złowrogiem spojrzeniu, gentlemeni żyjący ze swego miecza? Rodzina pana J. M. K. B., zrujnowana zdaje się podczas wojny domowej, wędrowała przez jaki dziesiątek lat to tu, to tam, po starym kontynencie. Co się tyczy Henryka C., następnego wiekiem i wiedzą z naszej gromadki, wyłamał się był z pod niezłomnej surowości swej rodziny, zakorzenionej zdawna, o ile pamiętam, na któremś z zamożnych przedmieść Londynu. Polegając na szacownem zdaniu swych bliskich, przedstawiał się obcym potulnie jako „czarna owca“. Nigdy nie spotkałem niewinniejszego okazu wykolejeńca. Nigdy!
Ale rodzina posyłała mu łaskawie trochę gorsza od czasu do czasu. Henryk C. rozkochał się w Południu, w Prowancji, w jej ludziach, jej życiu, jaj blasku słońca i w jej poezji; wzrostu był wysokiego, miał krótki wzrok, wąskie piersi, i chadzał wielkiemi krokami wzdłuż ulic i uliczek, wystawiając daleko długie nogi; biały nos i rude wąsy zagrzebywał w otwartej książce, miał bowiem zwyczaj czytać, chodząc. Jakim sposobem unikał wpadania do przepaści, zlatywania z nabrzeży lub schodów, jest wielką tajemnicą. Boki jego palta były zawsze napęczniałe od kieszonkowych wydań przeróżnych poetów. Gdy go nie pochłaniało czytanie Wirgiljusza, Homera lub Mistrala — w parkach, restauracjach, na ulicach i tym podobnych miejscach publicznych — układał sonety (po francusku) do oczu, uszu, podbródka, włosów tudzież innych widzialnych doskonałości nimfy zwanej Teresą, córki (uczciwość każe mi wyznać) niejakiej Madame Léonore, która utrzymywała małą kawiarnię dla marynarzy przy jednej z najwęższych ulic starego miasta.
Nigdy piękniejsza twarz nie była osadzona na tułowiu trochę krępym, niestety — twarz o rysach subtelnie rzeźbionych jak na starożytnej gemmie, o barwie delikatnej jak płatek róży. W tejże kawiarni Henryk C. czytywał głośno, z naiwnością dziecka i próżnością poety, własne wiersze swej uwielbionej. Za jego przykładem chodziliśmy tam chętnie, choćby tylko po to aby patrzeć jak boska Teresa się śmieje pod czujnym wzrokiem Madame Léonore, swej matki. A śmiałą się bardzo ładnie, nietyle z sonetów — mogła mieć dla nich tylko uznanie — ile z francuskiego akcentu biednego Henryka, akcentu co przypominał ptasi świergot, o ile ptaki mogą się jąkać i świergotać przez nos.
Trzecim naszym kompanem był Roger P. de la S., najbardziej skandynawski z prowansalskich ziemian, blondyn mierzący sześć stóp, jak przystało na potomka skandynawskich korsarzy, władczy, cięty, wzgardliwie dowcipny — z trzyaktową komedją w kieszeni a w piersiach sercem porażonem beznadziejną miłością do swej pięknej kuzynki, żony bogatego kupca handlującego skórami i łojem. Roger miał zwyczaj zabierać nas do nich bez ceremonji na drugie śniadanie. Podziwiałem świętą cierpliwość owej zacnej damy. Jej mąż był usposobienia pojednawczego i posiadał wielką dozę rezygnacji, z którą znosił „przyjaciół Rogera“. Podejrzewam że w głębi ducha najścia nasze przejmowały go zgrozą. Lecz był to dom karlistowski i co za tem idzie witano nas tam gościnnie. Rozprawiało się dużo w tym salonie o możliwościach wzniecenia buntu w Katalonji na rzecz Rey netto, który właśnie wtedy przeprawił się przez Pireneje.
Don Carlos musiał mieć wielu dziwacznych przyjaciół (zwykły to los pretendentów do tronu), ale wśród nich nikt nie był bardziej cudaczny i fantastyczny od naszego syndykatu, od właścicieli Tremolina, którzy spotykali się w tawernie przy bulwarach starego portu. Starożytny gród Massilia od najdawniejszych czasów fenickich nie znał z pewnością dziwaczniejszego zespołu armatorów. Schodziliśmy się aby przedyskutować i ustalić plan operacyj dla każdej wyprawy Tremolina. W tych operacjach brał także udział pewien dom bankowy — i to bardzo solidny. Ale boję się że w końcu powiem za wiele. Były w to wmięszane również panie (doprawdy że mówię za wiele) — panie wszelkiego autoramentu, niektóre dość już stare by wiedzieć że pretendentom do tronu ufać nie należy, inne zaś młode i pełne złudzeń.
Jedna z nich była niezmiernie zabawna, gdy poufnie naśladowała przed nami różne wysoko postawione osoby, do których jeździła wciąż do Paryża dla porozumienia się w interesie sprawy — Por el Rey! Albowiem była karlistką, i to krwi baskijskiej w dodatku; miała coś lwiego w odważnym wyrazie twarzy (szczególniej gdy rozpuściła włosy) i płochą duszyczkę wróblicy, przybranej w piękne paryskie piórka, które nieraz opadały z niej niespodzianie, przyprawiając ludzi o kłopot.
Lecz gdy przedrzeźniała pewnego paryskiego dostojnika — zajmował stanowisko istotnie bardzo wysokie — jak stał w rogu pokoju twarzą do ściany i pocierał sobie tył głowy, jęcząc bezradnie: „Rita, ty mnie wpędzisz do grobu!“ — można było doprawdy (będąc młodym i beztroskim) pęknąć ze śmiechu. Rita miała wuja w podeszłym wieku, również bardzo czynnego karlistę, proboszcza małej górskiej parafji w Guipuzcoa. Ponieważ byłem członkiem-marynarzem syndykatu (plany tego syndykatu zależały w wielkiej części od informacyj doñy Rity) obarczano mię często pokornemi, serdecznemi listami do staruszka. Te listy obowiązany byłem wręczyć aragońskim poganiaczom mułów (którzy o wyznaczonym czasie czekali bez zawodu na Tremolina w sąsiedztwie zatoki Rosas), aby odwieźli je wiernie w głąb kraju wraz z najróżniejszym zakazanym towarem, wydobytym potajemnie z ładowni Tremolina.
No, teraz to doprawdy powiedziałem za wiele (co było do spodziewania) o zwykłej zawartości swej morskiej kołyski. Ale niechaj to już zostanie. A jeśli kto zrobi cyniczną uwagę, że byłem wówczas chłopcem obiecującym, niech i to także zostanie. Chodzi mi tylko o dobre imię Tremolina, i twierdzę, że statek jest zawsze bez winy wobec grzechów, przestępstw i szaleństw swych ludzi.
Nie było to winą Tremolina, że syndykat zależał w tak wielkim stopniu od sprytu, i mądrości, i informacyj doñy Rity. Wynajęła niewielki umeblowany domek na Prado dla dobra sprawy — Por el Rey! Wynajmowała ciągle domki aby komuś dogodzić — chorym czy smutnym, wykolejonym artystom, spłókanym graczom lub też spekulantom, którym się chwilowo nie powodziło; vieux amis — dawni przyjaciele, jak się usprawiedliwiała, wzruszając pięknemi ramionami.
Trudno powiedzieć czy Don Carlos należał także do „dawnych przyjaciół“. W palarniach słyszy się nieraz bardziej nieprawdopodobne historje. Wiem tylko że pewnego wieczoru, gdy wszedłem niebacznie do salonu Rity zaraz po otrzymanie przez wiernych wiadomości o znacznym sukcesie karlistów, schwycono mię wpół, objęto za szyję, i w szalonym wierze obtańczono ze mną trzy razy naokoło pokoju, wśród trzasku przewracających się mebli, pod takt walca nuconego ciepłym kontraltem.
Uwolniony z zawrotnego uścisku, siadłem na dywanie nagle i mimo woli. W tej pozie pełnej prostoty uświadomiłem sobie że J. K. M. B. wszedł za mną do pokoju, elegancki, złowrogi, poprawny, surowy, w białym krawacie i koszuli o wielkim gorsie. Odpowiadając na grzeczne a posępne pytanie, malujące się w przeciągłem spojrzeniu pana J. K. M. B., doña Rita szepnęła z pewnem zmieszaniem i zniecierpliwieniem:
— Vous êtes bête, mon cher. Voyons! Ça n’a aucune conséquence.
Byłem rad, że w tym wypadku nie przypisano mej osobie żadnego szczególnego znaczenia; poczucie rzeczywistości już we mnie kiełkowało.
Doprowadzając do porządku swój kołnierzyk — który, prawdę powiedziawszy, nie był, jak się należało, wykładany przy krótkiej kurtce — rzekłem sprytnie, że przyszedłem się pożegnać, ponieważ wyruszam tej samej nocy na morze na pokładzie Tremolina. Pani domu, zlekka rozczochrana, oddychając jeszcze szybko, natarła ostro na J. M. K. B., żądając aby powiedział, kiedy on będzie gotów wyruszyć, czy to na Tremolinie, czy jakim innym sposobem, aby dotrzeć do głównej królewskiej kwatery. Czyżby zamierzał znaleźć się tam dopiero w wigiliję wejścia do Madrytu? — pytała dalej z ironją. Tak to przez umiejętne zastosowanie taktu oraz uszczypliwości równowaga salonowej atmosfery została przywrócona długo przedtem, nim przed samą północą opuściłem tych dwoje już czule pogodzonych; zszedłem do portu i jak zwykle wezwałem Tremolina cichym gwizdem z brzegu bulwaru. Był to nasz sygnał, którego nie omieszkał nigdy usłyszeć czujny Dominik, padrone.
Dominik podnosił, milcząc, latarnię aby mi poświecić, gdy szedłem po wąskiej, elastycznej desce — naszym prymitywnym trapie. „A więc wyruszamy“, mruczał w chwili kiedy stąpnąłem na pokład. Byłem zwiastunem nagłych odjazdów, ale nic nie mogło zajść pod słońcem tak dalece nagłego aby Dominika zaskoczyć. Jego gęste, czarne wąsy, zakręcane co rano gorącemi szczypcami przez golarza na rogu bulwaru, zdawały się ukrywać nieustanny uśmiech. Ale chyba nikt nigdy nie widział jak jego usta wyglądały naprawdę. Sądząc z leniwej, niezachwianej powagi tego mężczyzny o szerokich piersiach, można było przypuszczać że nigdy się nie uśmiecha. W oczach jego czaiła się okrutna ironja, jakby przyszedł na świat z niezmiernym zasobem doświadczenia, a najlżejsze rozdęcie nozdrzy nadawało jego bronzowej twarzy wyraz niezwykłej śmiałości. Do żadnej innej gry rysów nie wydawał się zdolny, bo należał do typu południowców skupionych i opanowanych. Hebanowe włosy wiły mu się zlekka u skroni. Miał pewno ze czterdzieści lat i zjeździł wzdłuż i wszerz morze śródlądowe.
Chytry i bezlitosny, byłby mógł rywalizować w wybiegach z nieszczęsnym synem Laertesa i Antyklei. Jeśli nie używał swej chytrości i swego męstwa przeciwko samym bogom, to tylko dlatego że olimpijscy bogowie pomarli. Nie uląkłby się napewno żadnej kobiety. Jednooki olbrzym nie umiałby ani rusz sobie poradzić z Dominikiem Cervoni — z Korsyki, nie zaś z Itaki, i bynajmniej nie królem ani potomkiem królów, ale członkiem bardzo szanowanego rodu — autentycznych Caporali, jak twierdził. Niech i tak będzie. Ród Caporali sięga dwunastego stulecia.
W braku bardziej wzniosłych przeciwników Dominik zwrócił swą śmiałość, obfitującą w bezbożne fortele, przeciwko władzom ziemskim, uosobionym w instytucji komory celnej i we wszelkich śmiertelnikach, którzy mieli z nią związek: gryzipiórkach, oficerach, oraz „guardacostach“ na morzu i lądzie. Był to człowiek dla nas jedyny, ten nowożytny włóczęga żyjący w niezgodzie z prawem, otoczony własną legendą miłostek, przebytych niebezpieczeństw i przelanej krwi. Opowiadał nam czasem fragmenty ze swego życia miarowym, ironicznym głosem. Mówił po katalońsku, po włosku narzeczem korsykańskiem i po prowansalsku z tą samą swobodą i łatwością. Kiedy się wystroił po cywilnemu w białą nakrochmaloną koszulę, czarną kurtkę i okrągły kapelusz — tak był ubrany gdy wziąłem go raz do doñy Rity — wyglądał nadzwyczaj przyzwoicie. Umiał być zajmujący wskutek swej taktownej, surowej powściągliwości, zaprawionej szorstką, prawie niedostrzegalną żartobliwością głosu i obejścia.
Miał pewność swoich sił fizycznych jak wogóle ludzie nieustraszeni. Po półgodzinnej rozmowie w jadalni Dominik porozumiał się wprost nadzwyczajnie z Ritą, która nam oświadczyła najbardziej wielkopańskim tonem: „Mais il est parfait, cet homme“. I rzeczywiście w swym rodzaju był doskonały. Na pokładzie Tremolina, zawinięty w czarny caban, malowniczy płaszcz śródziemnomorskich marynarzy, z gęstym wąsem i okrutnemi oczami uwydatnionemi przez cień głębokiego kaptura, wyglądał jak korsarz, i jak zakonnik, i jak wtajemniczony w ponure, najstraszliwsze sekrety morza.
Słowem był doskonały, jak oświadczyła doña Rita. Jedno tylko było nieprzyjemne a nawet niepojęte w stosunkach z naszym Dominikiem: jego bratanek, Cezar. Zdumiewał mię często wyraz rozpaczliwego wstydu, przesłaniający okrutną śmiałość w oczach Dominika, wyższego ponad wszelkie skrupuły i strachy.
— Nie byłbym się nigdy ośmielił wziąć Cezara na pokład pana balancelle — usprawiedliwiał się raz przede mną. — Ale co ja pocznę? Matka Cezara nie żyje, a mój brat zaszył się w gąszcz.
W taki to sposób dowiedziałem się, że nasz Dominik ma brata. Jeśli zaś chodzi o „zaszycie się w gąszcz“, znaczy to poprostu że mężczyzna wypełnił swój obowiązek, doprowadziwszy szczęśliwie do skutku dziedziną zemstę. Spór, który istniał już od wieków między rodzinami Cervonich i Brunaschich, był zastarzały i zdawało się że w końcu wygasł. Raz wieczorem Pietro Brunaschi, po całodziennej pracy przy oliwkach, siedział na krześle pod ścianą swego domu, z garnkiem rosołu na kolanach i kromką chleba w ręku. Brat Dominika wracał do siebie ze strzelbą przewieszoną przez ramię i poczuł się nagle urażony tym obrazem zadowolenia i wypoczynku, mającym tak jawnie na celu wzbudzenie uczuć nienawiści i zemsty. Między bratem Dominika a Pietrem nie było nigdy sprzeczki osobistej; lecz, jak wyjaśnił Dominik, „wszyscy nasi zmarli zawołali na niego“. Krzyknął zza kamiennego ogrodzenia:
— Hej, Pietro! Patrz co się stanie!
A gdy tamten, Bogu ducha winien, podniósł oczy, brat Dominika wziął na cel jego czoło i załatwił sprawę dawnej vendetty tak gracko, że jak mówił Dominik, zabity siedział w dalszym ciągu z kubkiem rosołu na kolanach i kromką w ręku.
I oto dlatego, że zmarli na Korsyce nie dają ludziom spokoju, brat Dominika zaszył się w maquis, w gąszcz zarośli na nieuprawnem zboczu gór, aby się wymykać żandarmom przez resztę swego marnego życia; Dominik zaś wziął na siebie opiekę nad siostrzeńcem i misję aby uczynić zeń człowieka.
Niepodobna sobie wyobrazić bardziej beznadziejnego przedsięwzięcia. Zdawało się że nawet fizycznie brakuje w Cezarze materjału do tego zadania. Ród Cervonich nie odznaczał się wprawdzie pięknością, ale był krzepki i dzielny. A ten niezwykle chudy i blady wyrostek miał w sobie tyleż krwi co i ślimak.
— Jakaś przeklęta wiedźma musiała wykraść z kołyski dziecko mego brata, a na jego miejsce położyła ten djabelski przypłodek — mawiał do mnie Dominik. — Proszę spojrzeć na niego! Proszę tylko spojrzeć!
Patrzenie na Cezara nie należało do przyjemności. Jego pergaminowa skóra, przeświecająca na czaszce martwą bielą przez wątłe kosmyki ciemnych włosów, wyglądała jak ciasno obciągnięta i przylepiona bezpośrednio do grubych kości. Wprawdzie Cezar był zbudowany normalnie, lecz nie widziałem nigdy i nie mógłbym sobie wyobrazić kogoś, ktoby zbliżał się bardziej do tego, co rozumiemy zwykle przez słowo „potwór“.
Nie wątpię, że źródło tego wyrażenia było właściwie moralne. Beznadziejnie, do gruntu znieprawiona natura wyrażała się w fizycznych rysach, z których każdy osobno nie miał właściwie nic przerażającego. Człowiek sobie wyobrażał, że Cezar musi być zimny i lepki w dotknięciu jak wąż. Najlżejszy zarzut, czy najbardziej usprawiedliwiona i łagodna nagana wywoływała mściwe spojrzenie, zły skurcz cienkiej górnej wargi i nienawistne warknięcie, które Cezar łączył zwykle z przyjemnym dźwiękiem zgrzytających zębów.
Raczej dla tych jadowitych min niż dla kłamstw, czelności i lenistwa wuj Cezara powalał go na ziemię. Nie trzeba jednak myśleć, że było to coś w rodzaju brutalnej napaści. Krzepkie ramię Dominika zataczało powoli, z godnością, szeroki poziomy gest, a Cezar przewracał się nagle jak kręgiel — co było bardzo zabawne. Ale upadłszy, wił się po pokładzie, zgrzytając zębami w bezsilnej wściekłości — co było wręcz ohydne. Nieraz zdarzało się także iż znikał zupełnie — co było zastraszające. To jest ścisła prawda. Czasem pod takim majestatycznym szturchańcem Cezar przewracał się i znikał. Wlatywał na łeb na szyję w otwarte luki, w paki do węgla, za stojące beczki, zależnie od miejsca gdzie wypadło mu się zetknąć z potężnem ramieniem wuja.
Raz — a było to w starym porcie, bezpośrednio przed ostatnią podróżą Tremolina — znikł tak za burtą, ku memu niezmiernemu przerażeniu. Dominik gawędził ze mną na rufie o naszych sprawach, a Cezar wśliznął się za nas aby podsłuchiwać, gdyż obok swych innych doskonałości był mistrzem w podsłuchiwaniu i szpiegostwie. Gdy usłyszałem głośny plusk u burty, zgroza mię przykuła do miejsca; lecz Dominik podszedł spokojnie do barjery i wychylił się, czekając aż głowa łotra wyłoni się z wody.
— Ohé, César! — krzyknął z pogardą do parskającego nędznika. — Złapno tę cumę — charogne!
Powrócił do mnie aby nawiązać przerwaną rozmowę.
— Co z Cezarem? — spytałem niespokojnie.
— Canallia! Niech tam wisi — brzmiała odpowiedź. I Dominik w dalszym ciągu rozmawiał spokojnie o zaprzątających nas sprawach, a ja tymczasem usiłowałem napróżno zapomnieć o obrazie Cezara zanurzonego po brodę w wodzie starej przystani, stuletnim wywarze morskich odpadków. Usiłowałem o tem zapomnieć, ponieważ sama myśl o owym płynie przyprawiała mię o mdłości. Niebawem Dominik okrzyknął jakiegoś bezczynnego wioślarza i polecił mu bratanka wyłowić; jakoś wkrótce Cezar ukazał się i wszedł na pokład od strony bulwaru, drżąc i ociekając brudną wodą; we włosach miał źdźbła zgniłej słomy, a na ramieniu osiadł mu kawałek utytłanej skórki z pomarańczy. Szczękał zębami; żółte jego oczy rzuciły nam z ukosa złowieszcze spojrzenie, gdy skierował się ku przodowi. Uznałem za swój obowiązek zrobić Dominikowi uwagę.
— Czemu go zawsze przewracasz, Dominiku? — spytałem. Byłem przekonany że to do niczego nie doprowadzi, że Dominik marnuje tylko siłę swych muskułów.
— Muszę zrobić z niego człowieka — odpowiedział zwątpiały Dominik.
Powstrzymałem odpowiedź cisnącą mi się na usta, iż przy takiem postępowaniu Dominik naraża się na to, że zrobi z Cezara „wyjątkowo mokrego, nieprzyjemnego trupa“, według słów nieśmiertelnego pana Mantalini.
— On chce być ślusarzem! — wybuchnął Cervoni. — Chyba po to żeby nauczyć się otwierać zamki — dodał z gorzką ironją.
— Dlaczego mu nie pozwolisz być ślusarzem? — zaryzykowałem pytanie.
— A któżby go uczył? — wykrzyknął Dominik. — Gdziebym go mógł zostawić? — Tu głos mu się załamał, i po raz pierwszy odczułem w Dominiku prawdziwą rozpacz. — Widzi pan, on kradnie, niestety! Par la Madone! Zdaje mi się że i panu i mnie wsypałby do jedzenia trucizny — żmija!
Podniósł zwolna ku niebu twarz i obie zaciśnięte pięści. Lecz Cezar nie wrzucił nam nigdy trucizny do filiżanek. Nie mogę tego twierdzić napewno, ale zdaje się że zaczął działać w innym kierunku.
Podczas tej wyprawy, której szczegółów podawać nie potrzebuję, mieliśmy wystarczające powody aby zatoczyć wielki łuk. Gdyśmy wracali z południa, żeby u końca podróży wykonać ważną i naprawdę niebezpieczną część naszego planu, uznaliśmy za konieczne wpaść do Barcelony dla zasięgnięcia pewnych ścisłych informacyj. Na pozór kładliśmy głowę do paszczy lwa, ale nie było tak w rzeczywistości. Mieliśmy tam paru wpływowych, wysoko postawionych przyjaciół, oraz wielu innych znacznie skromniejszych lecz cennych, albowiem kupionych za brzęczącą monetę. Nie ryzykowaliśmy aby nas tam niepokojono; i rzeczywiście, potrzebna wiadomość doszła nas szybko przez oficera komory celnej, co przybył na pokład, pełen udanej gorliwości, i dźgał żelaznym prętem w warstwę pomarańcz, która stanowiła widzialną część naszego ładunku w ładowni.
Zapomniałem zaznaczyć, że Tremolino uchodził oficjalnie za statek handlujący owocami i drzewem korkowem. Przy schodzeniu na brzeg gorliwy oficer potrafił nieznacznie wsunąć Dominikowi do ręki pożyteczną kartkę papieru, a w kilka godzin później, skończywszy urzędowanie, wrócił na pokład, spragniony trunków i wdzięczności. Obdarzyliśmy go naturalnie i jednem, i drugiem. Gdy siedział w małej kabince, popijając likier, Dominik żyłował go pytaniami co do miejsc postoju statków strażniczych. Morska służba strażnicza była dla nas właściwie jedyna, z którą trzeba było się liczyć, i ze względu na powodzenie naszej sprawy oraz bezpieczeństwo musieliśmy znać dokładnie pozycję statku patrolującego w sąsiedztwie. Wieści były jaknajbardziej pomyślne. Oficer wymienił małą miejscowość na wybrzeżu, oddaloną o jakie dwanaście mil, gdzie okręt strażniczy, nie przygotowany do podróży, stał na kotwicy ze zwiniętemi żaglami, nic nie podejrzewając; jego załoga malowała reje i czyściła maszty. Wreszcie oficer opuścił Tremolina po zwykłych grzecznościach, szczerząc do nas porozumiewawczo zęby przez ramię.
Siedziałem prawie cały czas pod pokładem ze zbytku ostrożności. Stawka, o którą szło w tej wyprawie, była duża.
— Gotowiśmy do drogi choćby zaraz, brakuje tylko Cezara; niema go już od śniadania — oświadczył Dominik, cedząc ponuro wyrazy.
Dokąd chłopak się wybrał i poco — nie mieliśmy pojęcia. Zwykłe domysły w razie spóźnienia się marynarza na okręt nie miały zastosowania w tym wypadku. Cezar był zanadto wstrętny na miłość, przyjaźń, szulerkę, lub nawet przelotne stosunki. Ale znikał już tak parę razy.
Dominik poszedł na brzeg aby go szukać, lecz wrócił po upływie dwóch godzin sam i w bardzo złym humorze, o czem świadczył jego uśmiech, wyraźniej zarysowany choć ukryty pod wąsami. Byliśmy ciekawi co się stało z łobuzem i przeszukaliśmy szybko nasze rzeczy. Nie ukradł nic.
— Wróci niedługo — rzekłem ufnie.
Po upływie dziesięciu minut któryś z ludzi na pokładzie zawołał głośno:
— Widzę go! wraca.
Cezar był tylko w koszuli i spodniach. Widać sprzedał kurtkę na drobne wydatki.
— Ty, łotrze! — rzekł Dominik straszliwie łagodnym tonem. Powstrzymał swój gniew na chwilę. — Gdzie byłeś, włóczęgo? — zapytał groźnie.
Cezar nie chciał za nic odpowiedzieć na to pytanie. Zdawało się że nie raczy nawet kłamać. Stał naprzeciw nas, zgrzytając wyszczerzonemi zębami, a gdy Dominik zatoczył ramieniem, nie cofnął się ani o włos. Oczywiście zwalił się jak kłoda. Lecz tym razem zauważyłem że, kiedy się podnosił, pozostał an czworakach dłużej niż zwykle, szczerząc przez ramię wielkie zęby i wpatrując się w stryja z nowym odcieniem nienawiści w okrągłych, żółtych oczach. To zwykłe mu uczucie było w owej chwili jakby zaostrzone przez szczególną złość i dociekliwość. Zaciekawiło mię to. Pomyślałem, że jeśli się kiedy Cezarowi uda wsypać trucizny do potraw, tak właśnie będzie wyglądał, siedząc z nami przy stole. Ale oczywiście nie wierzyłem ani trochę żeby chciał zatruć nasze potrawy. Jadł przecież to samo co i my. Przytem nie miał trucizny. A nie umiałem sobie wyobrazić ludzkiej istoty, zaślepionej przez chciwość do tego stopnia, aby mogła sprzedać truciznę tak ohydnemu stworowi.
O zmroku wysunęliśmy się spokojnie na morze i wszystko szło dobrze w ciągu nocy. Bryza była porywista; nadciągał wiatr południowy, który był nam na rękę. Od czasu do czasu Dominik uderzał po kilkakroć w dłonie zwolna i rytmicznie, jakby oklaskiwał sprawowanie się Tremolina. Stateczek buczał i drżał, lecąc naprzód i pląsając lekko pod naszemi nogami.
O świcie wskazałem Dominikowi — wśród różnych statków co pędziły przed zbierającą się burzą — jeden poszczególny okręt. Ciśnienie żagli, które niósł, sprawiało, że wznosił się wysoko niby szara kolumna, stojąca bez ruchu dokładnie na naszym kursie.
— Dominiku, popatrz na ten statek — rzekłem. — Wygląda jakby się śpieszył.
Padrone nic nie odpowiedział, lecz otuliwszy się szczelnie czarnym płaszczem, wstał aby spojrzeć. Z jego twarzy spalonej przez wiatry i okolonej kapturem przebijała władcza, wyzywającą siła; głęboko osadzone oczy patrzyły nieruchome w dal bez mrugnięcia, jak wytężone, bezlitosne, spokojne oczy morskiego ptaka.
— Chi va piano va sano — zauważył wreszcie, patrząc szyderczo za burtę, w aluzji do naszej szalonej szybkości.
Tremolino wytężył wszystkie swe siły i zdawał się ledwie muskać potężne wypryski piany, po których pędził. Przykucnąłem znowu pod osłoną niskiego nadburcia. Dominik trwał więcej niż pół godziny w rozkołysanym bezruchu, wyrażającym skupioną, baczną czujność i wreszcie opuścił się na pokład tuż przy mnie. W głębi mniszego kaptura oczy jego połyskiwały dzikim wyrazem, który mię zdumiał. Wyrzekł tylko te słowa:
— Chyba po to znalazł się tutaj, żeby zmyć świeżą farbę ze swoich rej.
— Co? — krzyknąłem, zerwawszy się na kolana. — To statek strażniczy?
Nieustanny majak uśmiechu pod korsarskiemi wąsami Dominika stał się jakby wyraźniejszy — zupełnie rzeczywisty, posępny, prawie dostrzegalny przez mokry, rozfryzowany zarost. Sądząc z tego objawu musiał Dominik szaleć z wściekłości. Ale jednocześnie widziałem że jest zaskoczony, i to odkrycie dotknęło mnie w przykry sposób. Dominik zaskoczony! Oparty o nadburcie, wpatrywałem się długi czas poprzez rufę w szary słup, który stał na naszym kursie, chwiejąc się lekko, ciągle w tej samej odległości.
A tymczasem Dominik, czarny i zakapturzony, przysiadł ze skrzyżowanemi nogami na pokładzie tyłem do wiatru, trochę podobny do arabskiego wodza w burnusie, siedzącego na piasku. Nad nieruchomą jego postacią chwast na sznureczku u sztywnego końca kaptura chwiał się bezładnie wśród sztormu.
W końcu przestałem się wpatrywać w deszcz gnany wiatrem i przykucnąłem obok Dominika. Byłem rad, że ów okręt okazał się statkiem strażniczym. Nie należało mówić głośno o jego pojawieniu się, lecz wkrótce między dwiema chmurami napchanemi gradem promień słońca padł na jego żagle, i nasi ludzie rozpoznali sami co to za statek. Zauważyłem, że od tej chwili przestali zwracać uwagę na kolegów i wogóle na wszystko. Mieli oczy tylko dla smukłej sylwetki w kształcie kolumny za naszą rufą i tylko o niej myśleli. Dostrzegało się już jej kołysanie. Przez chwilę była olśniewająco biała, potem rozpłynęła się zupełnie wśród szkwału aby ukazać się znów, prawie czarna, podobna do słupa tkwiącego pionowo na tle sinej chmury. Od chwili kiedyśmy ją dostrzegli, nie zbliżyła się do nas ani na jotę.
— Nie dopędzi nigdy Tremolina — rzekłem w radosnem uniesieniu.
Dominik nie patrzył na mnie. Rzekł słusznie choć z roztargnieniem, że zła pogoda sprzyja ścigającemu nas statkowi. Okręt strażniczy był trzy razy większy od Tremolina. Należało utrzymać się w tej samej odległości do zmierzchu, co bynajmniej nie było trudne, a potem pójść dalej na morze i rozważyć nasze położenie. Lecz wyglądało na to, że myśli Dominika potykają się w mroku jakiejś nierozwiązanej zagadki; zamilkł niebawem. Pędziliśmy spokojnie żagiel w żagiel. Przylądek San Sebastian, prawie nawprost nas, jakby się cofał wśród szkwału, poczem wychodził znów na nasze spotkanie, coraz wyraźniejszy w przerwach między zlewami.
Co do mnie, nie byłem wcale pewien że ten gabelou (jak nasi ludzie nazywali go obelżywie) wogóle nas ściga. Sprzeciwiałyby się temu morskie warunki, to też wyraziłem nadzieję, że statek strażniczy zmienia poprostu swe stanowisko bez żadnych złych zamiarów. Na to Dominik raczył odwrócić głowę.
— Mówię panu że on nas ściga — zapewnił posępnie, rzuciwszy krótkie spojrzenie w stronę rufy.
Nie wątpiłem nigdy o zdaniu Dominika. Ale przy całym zapale neofity i dumnie pojętnego ucznia, byłem podówczas wielkim kazuistą w sprawach tyczących się morza.
— Czego nie mogę zrozumieć — obstawałem chytrze przy swojem — to jakim sposobem, przy tym wietrze, statek zdołał się znaleźć tam, gdzieśmy dostrzegli go po raz pierwszy. Jasne jest, że nie mógł wyprzedzić nas o dwanaście mil w ciągu nocy, i że nas nie wyprzedził. To jest niemożliwe także i z innych względów...
Dominik siedział nieruchomo, jak bezduszny czarny stożek umieszczony na rufówce blisko głowicy steru, jak stożek z małym chwaścikiem powiewającym u śpiczastego końca — i, zadumany, trwał tak czas pewien bez ruchu. Potem zaśmiał się krótko, pochylając się do mego ucha, i powierzył mi gorzki owoc swoich rozmyślań. Rozumiał teraz wszystko jaknajdokładniej. Statek znalazł się tam, gdzieśmy go po raz pierwszy ujrzeli, nie dlatego że nas dopędził, lecz dlatego, że minęliśmy go nocą, podczas gdy już na nas czekał, prawdopodobnie stojąc w dryfie, ściśle na naszym kursie.
— Rozumie pan? Już na nas czekał! — mruknął wściekle półgłosem. — Już czekał! Jak pan wie, wyruszyliśmy dobrych osiem godzin wcześniej niż się spodziewano; gdyby nie to, byłby czyhał na nas po drugiej stronie przylądka, i — kłapnął zębami jak wilk tuż przy mojej twarzy — i byłby nas wziął — o tak.
Teraz rozumiałem już wszystko. Tamci na statku mieli oczy ku patrzeniu i olej w głowie. Minęliśmy ich w ciemnościach, gdy sunęli swobodnie, bez pośpiechu, ku swej zasadzce, przekonani że zostaliśmy hen w tyle za nimi. O świcie, dostrzegłszy przed sobą balancelle o napiętych płótnach, rozwinęli żagle do pościgu. Ale jeśli rzecz tak się miała, to — —
Dominik chwycił mnie za ramię.
— Tak, tak! Statek znalazł się tu naskutek donosu — rozumie pan? donosu... Sprzedali nas — zdradzili. Dlaczego? Jak? Po co? Takeśmy im dobrze płacili tam na wybrzeżu... Nie! Poprostu głowa mi pęka.
Miałem wrażenie że Dominik się dusi; zaczął targać u szyi zapięty guzik od płaszcza, zerwał się z otwartemi ustami, jakby chciał miotać przekleństwa i oskarżenia, lecz opanował się natychmiast, i zawinąwszy się szczelniej w płaszcz, najspokojniej siadł z powrotem na pokładzie.
— Tak, to jest sprawka jakiegoś łotra z wybrzeża — zauważyłem.
Dominik nasunął głębiej brzeg kaptura na czoło i wymruczał:
— Tak... to łotr... Niema dwóch zdań.
— No, ale nie mogą nas dopędzić — powiedziałem — to jasne.
— Aha — potwierdził spokojnie — nie mogą.
Okrążyliśmy przylądek bardzo blisko brzegu aby uniknąć prądów przeciwnych. Po drugiej stronie, wskutek bliskości lądu, wiatr ustał na chwilę tak zupełnie, że dwa górne żagle Tremolina zwisły bezczynnie u masztów wśród grzmiącego huku bałwanów rozbijających się o brzeg, który został za nami. A gdy wracający podmuch znów wydął płótna, ujrzeliśmy ze zdumieniem że połowa nowego żagla głównego wyleciała dosłownie z lików — żagla, który według naszego przekonania prędzejby wpędził statek pod wodę, niż puścił. Obniżyliśmy reję natychmiast i uratowaliśmy go, ale nie był to już żagiel tylko stos przesiąkniętego wodą płótna, które zawalało pokład, obciążając stateczek. Dominik rozkazał rzucić to wszystko za burtę.
— Byłbym kazał wyrzucić reję — rzekł, prowadząc mię znowu na rufę — gdyby z tem nie było tyle roboty. Niech pan nic po sobie nie pokaże — ciągnął, zniżając głos — ale powiem panu coś strasznego. Proszę posłuchać: zauważyłem że linowe ściegi na żaglu zostały przecięte! Słyszy pan? Przecięte nożem w wielu miejscach. A jednak trzymał się jeszcze przez cały ten czas. Niedokładnie były przecięte. Nagłe opadnięcie żagli dokonało reszty. Mniejsza z tem. Ale rozumie pan? Zdrada czai się wkoło nas. Na wszystkie moce piekielne! Siedzi tu, za naszemi plecami. Nie odwracaj się, signorino.
Staliśmy wówczas twarzą ku rufie.
— Co robić? — spytałem przerażony.
— Nic. Cicho! Trzeba być mężczyzną, signorino.
— Ma się rozumieć — rzekłem.
Aby pokazać że umiem być mężczyzną, postanowiłem nie odezwać się ani słówkiem, póki sam Dominik potrafi utrzymać język za zębami. Niektórym sytuacjom odpowiada tylko milczenie. A przytem to zetknięcie ze zdradą poraziło jakąś beznadziejną sennością moje myśli i zmysły. Przez godzinę lub więcej śledziliśmy jak ścigający nas statek wyłaniał się coraz bliżej i bliżej z pomiędzy szkwałów, które niekiedy kryły go doszczętnie. Ale nawet nic nie widząc, czuliśmy go jak nóż na gardle. Odległość między nami zmniejszała się przerażająco. A Tremolino przed srogą bryzą, na znacznie gładszej wodzie, kołysał się, sunąc lekko naprzód pod swym jedynym żaglem; była jakaś straszliwa beztroska w radosnej swobodzie jego pędu. Upłynęło znów pół godziny. Nie mogłem już tego wytrzymać.
— Złapią naszą biedną balancelle — wykrztusiłem nagle prawie ze łzami.
Dominik ani drgnął. Poczucie katastrofalnej samotności przygniotło moją niedoświadczoną duszę. Przesunęła mi się przed oczami wizja mych towarzyszy. Obliczyłem że cała banda rojalistów musiała teraz być w Monte Carlo. Stanęli mi przed oczami wyraźni i bardzo drobni, o sztucznych głosach i sztywnej gestykulacji, niby orszak marjonetek na scenie teatru-zabawki. Drgnąłem — co to jest? Tajemniczy, okrutny szept wydostał się z nieruchomego czarnego kaptura u mego boku:
— Il faut la tuer.
Usłyszałem to bardzo dobrze.
— Co ty mówisz, Dominiku? — zapytałem, ledwie poruszając wargami.
A szept wewnątrz kaptura powtórzył tajemniczo:
— Trzeba ją zabić!
Serce zaczęło mi bić gwałtownie.
— Trzeba — wyjąkałem. — Ale jak?
— Kocha ją pan?
— Kocham.
— Więc musi pan i na to się zdobyć. Musi pan ją sam poprowadzić, a już ja w tem że umrze prędko, nie zostawiając po sobie nawet drzazgi.
— Potrafisz to zrobić? — szepnąłem. Urzekł mię ten czarny kaptur, wychylony bez drgania ze rufę i jakby obcujący bezbożnie z owem dawnem morzem muzyków, wygnańców, wojowników i handlarzy niewolnikami, morzem legend i grozy, na którem żeglarze odległej starożytności słyszeli nieukojony cień starego wędrowca płaczący głośno wśród mroku.
— Wiem tu o jednej skale — szepnął sekretnie wtajemniczony głos wewnątrz kaptura. — Ale — baczność! Trzeba to zrobić, zanim nasi ludzie spostrzegą co zamierzamy. Komu można teraz zaufać? Gdyby kto pociągnął nożem po przednich sejzyngach, spadłby dolny żagiel przedni i w dwadzieścia minut byłby koniec naszej wolności. A najlepsi z naszych ludzi mogą się bać utonięcia. Mamy wprawdzie łódeczkę, ale w takiej historji nikt nie może być pewien że ocaleje.
Głos zamilkł. Wyruszając z Barcelony, holowaliśmy naszą łódeczkę; potem było już zbyt ryzykowne ją wciągać, więc zostawiliśmy ją na los szczęścia wśród fal u końca porządnie długiej liny. Zdawało się nam nieraz że morze ją pochłonęło, lecz wkrótce ukazywała się znowu na fali, wciąż lekka i nieuszkodzona.
— Rozumiem — rzekłem pocichu. — Dobrze. Kiedy?
— Jeszcze nie teraz. Musimy zbliżyć się bardziej do brzegu — odpowiedział widmowym szeptem głos z pod kaputra.
Postanowienie zapadło. Ośmieliłem się teraz odwrócić. Nasi ludzie siedzieli przycupnięci tam i sam po pokładzie; twarze ich, niespokojne i zgnębione, zwracały się wszystkie ku ścigającemu nas statkowi. Pierwszy raz tego ranka spostrzegłem Cezara rozciągniętego blisko przedniego masztu; zaciekawiło mię gdzie się chował dotychczas. Ale może i był tuż przy mnie przez cały ten czas. Zanadto nas pochłaniało śledzenie tego co miało nastąpić, abyśmy mogli zwracać na siebie uwagę. Nikt nie tknął jedzenia tego ranka, ale ludzie przychodzili wciąż pić do beczki z wodą.
Zbiegłem na dół do kabiny. Miałem tam dziesięć tysięcy franków w złocie, zamkniętych w schowanku, i o ile mogłem przypuszczać, nikt na statku prócz Dominika nawet się tego nie domyślał. Kiedy znów wyszedłem na pokład, Dominik stał zwrócony ku brzegowi i wpatrywał się weń z pod swego kaptura. Przylądek Creux zamykał widok przed nami. Na lewo rozległa zatoka, o wodzie dartej i miotanej przez wściekłe szkwały, wydawała się pełna dymu. Za rufą niebo wyglądało groźnie.
Zobaczywszy mię, Dominik spytał natychmiast flegmatycznym głosem, co się stało. Podszedłem blisko do niego, i siląc się na wygląd możliwie obojętny, powiedziałem mu półgłosem że zamek wyłamany a pieniędzy niema ani śladu. Wczoraj wieczorem jeszcze tam były.
— A co pan chciał z niemi zrobić? — zapytał, trzęsąc się cały.
— Naturalnie, że przywiązać je naokoło pasa — odrzekłem, słysząc ze zdumieniem, że Dominik szczęka zębami.
— Przeklęte złoto! — mruknął. — Ciężar pieniędzy byłby może pana kosztował życie. — Wstrząsnął się. — Niema teraz czasu o tem mówić.
— Jestem gotów.
— Jeszcze nie. Czekam żeby ten szkwał ustał — wymruczał. Przeszło kilka minut ciężkich jak ołów.
Szkwał minął wreszcie. Ścigający nas statek, ogarnięty czemś w rodzaju mrocznej trąby powietrznej, znikł nam z oczu. Tremolino dygotał i pędził naprzód. Ląd przed dziobem znikł również; wyglądało to jakbyśmy zostali sami na świecie składającym się z wody i wichru.
— Prenez la barre, monsieur — przerwał nagle ciszę Dominik surowym głosem. — Niech pan weźmie sterownicę. — Nachylił kaptur do mego ucha. — Statek należy do pana. Własnemi rękami musi pan zadać cios. Ja — ja mam co innego do roboty. — Oddaj sterownicę signorinowi — rzekł głośno do człowieka u steru — a sam z innymi stań w pogotowiu, żeby na rozkaz podciągnąć łódkę wzdłuż statku.
Zdziwiony marynarz spełnił rozkaz, milcząc. Inni poruszyli się, nadstawiając uszu. Usłyszałem ich szepty: „Co teraz będzie? Czy przybijemy gdzieś do brzegu i weźmiemy nogi za pas? Padrone wie dobrze co robi“.
Dominik poszedł ku przodowi. Zatrzymał się aby popatrzeć w dół na Cezara, który, jak już mówiłem, leżał wyciągnięty na brzuchu u przedniego masztu; potem przestąpił przez bratanka i nurknął pod przedni żagiel, znikając mi z oczu. Nic nie widziałem przed sobą. Nie mogłem nic widzieć poza przednim żaglem, rozpostartym i nieruchomym jak wielkie, mroczne skrzydło. Lecz Dominik miał swój punkt orjentacyjny. Doszedł mnie od przodu jego głos, krzyk ledwie uchwytny:
— Teraz, signorino!
Nacisnąłem sterownicę według danych mi przedtem wskazówek. Znów usłyszałem słaby głos Dominika, a potem miałem już tylko sterować nawprost. Nigdy okręt nie biegł tak radośnie ku śmierci. Wznosił się i opadał jakby płynął w powietrzu, i pędził naprzód, świszcząc niby strzała. Dominik, schyliwszy się pod przedni żagiel dolny, ukazał się z powrotem; wsparł się o maszt i podniósł palec ruchem bacznym, wyczekującym. Na sekundę przed wstrząsem ramię jego się opuściło. Widząc to, zacisnąłem zęby. A potem — —
Huk pękających desek i roztrzaskiwanych drewien! Rozbicie tego statku, pełne zgrozy i ohydy jak morderstwo, ciąży mi na duszy wiecznym wyrzutem sumienia, iż od jednego ciosu unicestwiłem żywe, wierne serce. Chwilę przedtem pęd, i rozkołysany, szybki wzlot; chwilę potem trzask, i śmierć, i cisza — straszliwy bezruch, pieśń wiatru zmieniona w przeraźliwy lament, i wzburzone wody kipiące groźnie i ociężale wokół trupa. Widziałem przez wstrząsającą chwilę jak przednia reja, rozpędzona brutalnie, kołysała się od dziobu do rufy, jak ludzie zbili się w kupę, klnąc ze strachu i ciągnąc zapamiętale linę łódki. Z dziwnem uczuciem satysfakcji dostrzegłem wśród nich, jak zwykle, Cezara i poznałem dawny, dobrze mi znany, skuteczny gest Dominika — poziomy rozmach potężnego ramienia. Pamiętam wyraźnie, że powiedziałem sobie: „Cezar wywróci się naturalnie“, a potem, kiedy gramoliłem się na czworakach, rozbujana sterownica, którą wypuściłem z rąk, trzasnęła mię za uchem i powaliła bez zmysłów.
Nie sądzę, abym był nieprzytomny dłużej niż parę minut, bo kiedy przyszedłem do siebie, czółno szło przed wiatrem ku osłoniętej zatoce; dwóch ludzi wiosłowało, kierując je wprost ku brzegowi. Siedziałem na tylnej ławeczce obok Dominika, który mię otaczał ramieniem i podtrzymywał.
Wylądowaliśmy w znanej nam okolicy. Dominik zabrał z sobą jedno z wioseł. Pewno miał na myśli strumień, który musieliśmy przebyć niebawem; na tym strumieniu znajdował się zwykle lichy okaz czółna o tępym dziobie, często pozbawiony tyki. Ale najpierw trzeba się było wspiąć na grzbiet wzgórza w głębi przylądka. Dominik podtrzymywał mnie. Kręciło mi się w głowie. Doznawałem wrażenia, że mam głowę bardzo wielką i ciężką. U szczytu pochyłości oparłem się o Dominika i przystanęliśmy aby wypocząć.
Na prawo, tuż pod nami, rozległa, zasnuta oparami zatoka była pusta. Dominik słowa dotrzymał. Nawet drzazgi nie było widać naokoło czarnej skały, z której Tremolino o mężnem sercu, zmiażdżonem jednym ciosem, zsunął się w głęboką wodę na wieczny spoczynek. Przestrzeń otwartego morza przesłaniały ruchome mgły, a w środku rzednącego szkwału dojrzeliśmy, niby widmo, nieświadomą niczego guardacostę pod strasznym naporem żagli, ścigającą nas wciąż ku północy. Nasi ludzie schodzili już po przeciwnej pochyłości wzgórza aby poszukać tego czółna, które, jak wiedzieliśmy z doświadczenia, niezawsze było łatwo odnaleźć. Patrzyłem za nimi oszołomionemi, mglistemi oczami. Jeden, dwóch, trzech, czterech.
— Dominiku, gdzie Cezar? — krzyknąłem.
Jakby odtrącając sam dźwięk tego imienia, padrone zrobił zwykły swój gest — szeroki, zamaszysty, obalający. Odstąpiłem krok w tył i spojrzałem na niego lękliwie. Otwarta koszula Dominika odsłaniała muskularną szyję i gęsty zarost na piersi. Padrone wbił wiosło prostopadle w miękki grunt, i podwinąwszy zwolna prawy rękaw, wyciągnął gołe ramię przed moją twarzą.
— Oto — zaczął z kamiennym spokojem, osiągniętym przez nadludzki wysiłek, a głos jego drgał od poskromionej gwałtowności uczuć — oto ramię, które zadało cios. Obawiam się że pańskie złoto dokonało reszty. Zapomniałem zupełnie o pańskich pieniądzach. — Załamał ręce w nagłej rozpaczy. — Zapomniałem, zapomniałem — powtarzał niepocieszony.
— To Cezar ukradł pas? — wyjąknąłem w oszołomieniu.
— A któżby inny? Canallia! Widać szpiegował pana oddawana. I to on uknuł wszystko. Nie było go przez cały dzień w Barcelonie. Traditore! Sprzedał kurtkę, żeby wynająć konia. Ha! ha! Ładna historja! Mówię panu że to on nasłał na nas ten statek...
Dominik wskazał morze, gdzie guardacosta była już tylko ciemną plamką. Opuścił głowę na piersi.
—...Donosiciel — mruknął ponurym głosem. — Cervoni! O biedny mój bracie!...
— A ty go utopiłeś — rzekłem słabym głosem.
— Uderzyłem raz, i nędznik poszedł na dno jak kamień — z tem złotem. Tak. Ale miał czas wyczytać mi z oczu, że nicby go nie ocaliło — póki ja żyję. A czy nie miałem do tego prawa — ja, Cervoni, padrone, który go przyprowadziłem na pana felukkę — swego bratanka, zdrajcę?
Wyciągnął z ziemi wiosło i jął sprowadzać mię troskliwie ze zbocza. Przez cały ten czas nie spojrzał mi w twarz ani razu. Przewiózł nas przez strumień, potem wziął znów wiosło na ramię i czekał z podaniem mi ręki aby nasi ludzie trochę się oddalili. Gdyśmy uszli kawałek drogi, ukazała się wioska rybacka, do którejśmy zmierzali. Dominik przystanął.
— Czy pan będzie mógł dojść o własnych siłach aż do tych domów? — zapytał spokojnie.
— Chyba tak. Ale dlaczego? Dokąd chcesz iść, Dominiku?
— Gdziekolwiek. Cóż to za pytanie! Signorino, zadajesz pytania jak dzieciak człowiekowi, którego rodzinę spotkało coś podobnego. Ach! Traditore! Czemuż ja uznałem za naszą krew to djabelskie nasienie! Złodziej, oszust, tchórz, kłamca — niechby się z tem inni porali. Ale ja byłem jego stryjem, i stąd... Czemuż mnie nie otruł, charogne! Signorino! Żebym ja, człowiek zaufany, Korsykanin, musiał pana przepraszać za to, że przyprowadziłem na pokład pańskiego statku — którego byłem padronem — człowieka rodziny Cervonich, człowieka co pana zdradził, co jest zdrajcą! Tego za wiele. No więc proszę o przebaczenie; a pan może plunąć w twarz Dominikowi, ponieważ zdrajca z naszej krwi plami nas wszystkich. Kradzież da się między ludźmi wyrównać, kłamstwo można sprostować, śmierć można pomścić, ale co człowiek może zrobić żeby okupić taką zdradę?... Nic.
Odwrócił się i odszedł wzdłuż potoku, wymachując mściwie ramieniem; raz po raz powtarzał do siebie zwolna ze wściekłym naciskiem:
— Ah! Canaille! Canaille! Canaille!...
Zostawił mię drżącego z osłabienia i niemego ze zgrozy. Niezdolny do wymówienia słowa, wpatrywałem się w dziwnie samotną postać tego marynarza, który niósł na ramieniu wiosło i wspinał się jałową, usianą skałami dolinką pod posępnem, ołowianem niebem, w ostatnim dniu Tremolina. I tak idąc powoli, odwrócony od morza, Dominik znikł mi z oczu.
Ponieważ rodzaj naszych pragnień, myśli i zachwytów uwarunkowany jest nieskończoną naszą małością, więc nawet i do pojęcia czasu stosujemy własną miarę. Nam, więźniom osobistych złudzeń, trzydzieści wieków w historji ludzkości wydaje się krótszym okresem czasu, gdy wstecz spoglądamy, niż trzydzieści lat własnego życia. A Dominik Cervoni tkwi w mej pamięci przy legendarnym wędrowcu po morzu cudów i przerażeń, przy tym posępnym i bezbożnym poszukiwaczu przygód, któremu wywołany cień wieszczbiarza przepowiedział podróż w głąb kraju z wiosłem na ramieniu, póki nie spotka ludzi co nie widzieli nigdy okrętów ni wioseł. Zdaje mi się że dostrzegam ich obu, jak idą ręka w rękę o zmierzchu jałowym krajem — nieszczęśni posiadacze tajemnej wiedzy morza, niosący na ramieniu godło twardego rzemiosła, otoczeni milczącymi, ciekawymi ludźmi; tak właśnie i ja, porzuciwszy morze, kreślę te słowa o zmroku, w nadziei że gdzieś w dolinie, w głębi lądu, powita mię nieme pozdrowienie jakiegoś cierpliwego słuchacza.
— Człowiek nie ma teraz żadnej możliwości awansu, jeśli nie wlezie do armatniej lufy i nie wylezie przez zapał.
Ten, kto przed stu laty mniej więcej wypowiedział w niepokoju serca powyższe słowa, spragniony wybicia się w swym zawodzie, był młodym oficerem marynarki. O jego życiu, karjerze, czynach i śmierci nie przechowało się nic ku zbudowaniu młodych jego następców we flocie dzisiejszej — nic prócz tego zdania, które brzmi po marynarsku przez prostotę wyrażonych uczuć oraz plastyczną siłę wyrazu, i wciela ducha epoki.
To skromne lecz dobitne świadectwo ma swą wartość, swą wagę i zawiera naukę. Pochodzi od przodka godnego szacunku. Nie wiemy czy ów przodek żył długo aby otrzymać awans, do którego droga była najeżona tylu trudnościami. Marynarz ten należy do licznego zastępu nieznanych — którzy zaiste są wielcy przez uzyskaną sumę wszystkich wysiłków i poświęceń, przez olbrzymią skalę powodzenia osiągniętego nienasyconą i wytrwałą ambicją. Nie znamy jego nazwiska; wiemy o nim tylko to, co jest dla nas ważne — że w groźnych chwilach nie ociągał się nigdy. Przekazał nam to wybitny marynarz z czasów Nelsona. Sir Thomas Byam Martin, który rozstał się z tym światem jako admirał floty w przeddzień wojny Krymskiej, powtórzył nam wśród swoich zbyt skąpych autobiograficznych notatek powyższe znaczące słowa, wypowiedziane przez jednego młodzieńca lub przez wielu młodych ludzi, którzy odczuwali ową szczególną niedogodność bohaterskiego wieku.
Wybitny ten admirał żył sam w owych bohaterskich czasach i mógł dobrze osądzić, czego się wówczas spodziewano po ludziach i po okrętach. Ten człowiek o zdrowym sądzie, wspaniałej odwadze i pogodnym duchu, był świetnym kapitanem fregaty; troszczył się najsumienniej o dobro i honor marynarki, a minął się z większą sławą tylko przez brak odpowiednich okazyj w czasie swej służby. Możemy dzisiaj śmiało wymienić słowa o Nelsonie, napisane u schyłku pięknie przeżytego życia przez Sir T. B. Martina, który umarł przed pięćdziesięciu laty, w samą rocznicę Trafalgaru:
„Szlachetność ducha Nelsona była wybitnym i pięknym rysem jego charakteru. Na jego słabostki — błędy jeśli chcecie — nie będę nigdy kładł nacisku w swoich notatkach“, oświadcza i mówi dalej: „on, którego wspaniałe i niezrównane czyny będą wspominane z podziwem póki w sercach Brytyjczyków jest wdzięczność i póki okręty pływają po oceanie; człowiek, którego przykład w chwili wybuchu wojny dał tak rycerską podnietę młodszym oficerom, że wszyscy rzucili się do współzawodnictwa w męstwie, lekceważąc wszelkie przestrogi ostrożności i prowadząc do rozwinięcia bohaterskiej inicjatywy, co przyczyniło się wielce do wyolbrzymienia chwały naszego narodu“.
Oto słowa Sir T. B. Martina, słowa nawskróś zgodne z prawdą. Świetny młody kapitan fregaty, człowiek który w średnich swych latach nie cofnął się przed ściganiem w pojedynkę całej floty na siedemdziesięciocztero-stopowym statku, marynarz pełen przedsiębiorczości, odznaczający się sądem wręcz niezawodnym, stary admirał floty, dobry i zaufany sługa kraju pod dwoma królami i jedną królową, odczuł trafnie wpływ Nelsona i wypowiedział się dobitnie z pełni swego marynarskiego serca.
„Wyolbrzymić“ powiedział, nie zaś „powiększyć“. Tu właśnie jego odczucie i jego pióro uchwyciły sam rdzeń prawdy. Inni mężowie byli gotowi i zdolni do tego aby pomnożyć skarb zwycięstw, które brytyjska marynarka dała narodowi. Nelsonowi przypadło w udziale wyolbrzymić wszystką tę chwałę. Wyolbrzymić! Oto słowo, które jest jakby stworzone dla tego człowieka.
Marynarka brytyjska mogła zaiste przestać liczyć swoje zwycięstwa. W najbardziej fantastycznych snach o powodzeniu i sławie niepodobna sobie wymarzyć takiej obfitości tryumfów. W którymś ze szczytowych dni swej historji brytyjska marynarka powinnaby raczej sięgnąć pamięcią do niepowodzeń, dla przebłagania zazdrosnego losu, który strzeże pomyślności i tryumfów narodu. Albowiem ta marynarka dźwiga najcięższe z dziedzictw, jakie powierzono kiedykolwiek odwadze i wierności zbrojnych ludzi.
Dziedzictwo to jest zbyt wielkie aby wzbudzić tylko dumę. Powinno przejąć tajną pokorą serca współczesnych marynarzy, i sprawić że wewnętrzne ich postanowienia staną się niezłomne. Na całej przestrzeni historji nie zdarzył się nigdy aby zwycięski los był tak wierny mężom wojującym na morzu. A należy wyznać, że ze swej strony mężowie ci umieli być wierni zwycięskiej Fortunie. Byli podniośli. Czyhali zawsze na jej uśmiech; dniem i nocą, w dobrą czy złą pogodę, wypatrywali jej najlżejszego skinienia, dzierżąc w dłoniach ofiarę dzielnych swych serc. A pobudkę do tej wzniosłej stałości zawdzięczają tylko lordowi Nelsonowi. Bez względu na ziemskie uczucia, po które wielki admirał sięgał i które odrzucał, był zawsze, przedewszystkiem i nadewszystko, miłośnikiem Sławy. Kochał ją zazdrośnie z nieugaszonym żarem i nigdy nie sytą żądzą, kochał ją z władczem poświęceniem i zaufaniem bez miary. Owładnięty swą namiętnością, był kochankiem wymagającym. A ona nie zawiodła nigdy wielkości jego zaufania! Towarzyszyła mu do końca; umarł, przyciskając do serca ostatni jej dar, dziewiętnaście zdobytych okrętów. „Kotwica, Hardy, kotwica!“ — był to w równej mierze wykrzyk namiętnego kochanka co znakomitego marynarza. Z temi słowami Nelson przytulił do piersi ostatni dar Sławy.
Stał się wielki właśnie przez swój zapał. Nelson jest wspaniałym przykładem dla zalotników przesławnej Fortuny. Byli i przed nim znakomici dowódcy — naprzykład lord Hood, którego sam Nelson uważał za największego dowódcę marynarki, jakiego miała Anglja. Długi szereg świetnych wodzów otworzył morze dla potężnego genjuszu Nelsona. Nadszedł jego czas; i od wielkich oficerów marynarki wielka marynarska tradycja przeszła do rąk wielkiego męża. Niepoślednim tytułem do chwały marynarki jest to, że rozumiała Nelsona. Lord Hood pokładał w nim zaufanie. Admirał Keith powiedział mu: „Pan jest nam niezbędny — i jako kapitan, i jako admirał“. Hrabia St. Vincent powierzył Nelsonowi, nie krępując go rozkazami, dywizję swej floty, a Sir Hyde Parker dał mu pod Kopenhagą o dwa okręty więcej niż Nelson żądał. Tyle co się tyczy dowódców; reszta marynarki obdarzyła go zapamiętałem przywiązaniem, ufnością i podziwem. Nelson ofiarował im wzamian ni mniej ni więcej, tylko wzniosłą swą duszę. Tchnął w nich swój zapał i swoją ambicję. W kilka krótkich lat zrewolucjonizował nie strategję lub taktykę morskiej wojny, lecz samo pojęcie zwycięstwa. Oto czem jest genjusz. W tem właśnie Nelson, dzięki sprzyjającemu mu wiernie szczęściu i potędze swego natchnienia, wybija się z pośród wszystkich dowódców flot i marynarzy. Z bohaterstwa uczynił obowiązek. Jest zaprawdę przodkiem przerażającym.
A jego marynarze kochali go. Kochali go nietylko jak zwycięska armja kocha wielkiego wodza; mieli dla niego uczucie bardziej zażyłe, jako dla jednego z pośród nich. Według słów współczesnego mu człowieka, „umiał jaknajszczęśliwiej zdobyć serdeczny szacunek wszystkich, co służyli pod jego rozkazami“.
Być tak wielkim, i pozostać tak przystępnym dla miłości swych bliźnich, jest właściwością ludzi najgłębiej ludzkich. Wielkość lorda Nelsona była bardzo ludzka. Miała podstawę moralną; potrzebowała czuć naokoło siebie żarliwe oddanie bratniej gromady. Nelson był próżny i tkliwy. Nieograniczona miłość i podziw, których dowody dawała mu marynarka, łagodziły niepokój jego zawodowej dumy. Ufał swym ludziom tyleż co oni jemu. Był to marynarz nad marynarze. Sir T. B. Martin stwierdza, że nie zdarzyło mu się nigdy rozmawiać z oficerami, służącymi pod wodzą Nelsona, aby nie usłyszeć „najgorętszych wyrazów przywiązania dla jego osoby oraz podziwu dla jego szczerego i ujmującego obejścia z podwładnymi“. A Sir Robert Stopford, dowodzący jednym ze statków, na którym Nelson ścigał do Indyj Zachodnich flotę prawie dwakroć silniejszą, mówi w liście: „Jesteśmy nawpół zagłodzeni i cierpimy od różnych innych niedostatków, będąc już tak długo na morzu, ale w nagrodę jesteśmy z Nelsonem“.
Ten bohaterski duch męstwa i wytrzymałości, który zatarł publiczne i prywatne nieporozumienia w całej flocie, jest wielkim legatem lorda Nelsona, potrójnie przypieczętowanym zwycięskiemi pieczęciami Nilu, Kopenhagi i Trafalgaru. Jest to legat, którego wartości nie naruszą zmiany towarzyszące czasowi. Przeminęli ludzie, przeminęły statki, które Nelson umiał prowadzić z miłością ku dziełu męstwa i nagrodzie chwały, lecz wzniosły wpływ Nelsona tkwi niezatarty w poziomie doskonałości ustalonym przez niego na wieki. Być może, iż zasady strategji są niezmienne. Nie ulega kwestji że odstępowało się od nich, i będzie się od nich odstępowało przez nieśmiałość, ślepotę, brak wytrwałości. O taktyce wielkich dowódców na lądzie i morzu można rozprawiać bez końca. Głównym celem taktyki jest zderzyć się z nieprzyjacielem w najkorzystniejszych dla siebie warunkach; lecz żadnych niewzruszonych zasad nie można wysnuć z doświadczenia, między innemi dla tej głównej przyczyny, że wartość przeciwnika jest w zagadnieniu czynnikiem zmiennym. O taktyce lorda Nelsona rozprawiano szeroko z wielką dumą i niejaką korzyścią. A jednak właściwie obchodzi nas ona tylko z historycznego punktu widzenia. Jeszcze kilka lat, i wielkie trudności manewrowania flotą pod żaglami staną się niepojęte dla marynarzy, którym kraj powierzył dziedzictwo bohaterskiego ducha, przekazane przez lorda Nelsona. Zmiana w charakterze okrętów jest zbyt wielka i zbyt zasadnicza. Dobrze jest studjować czyny wielkich ludzi ze czcią, z rozwagą, i czynić to wypada; lecz ścisły cel sławnego memorjału lorda Nelsona leży już jakby pod tą zasłoną, którą Czas rzuca na najbardziej przejrzyste pomysły każdej wielkiej sztuki. Nie trzeba zapominać, że wówczas po raz pierwszy Nelson, dowodząc flotą, zderzył się z przeciwnikiem będącym w ruchu — po raz pierwszy i ostatni. Gdyby Nelson żył dłużej, gdyby znalazły się inne floty mogące mu stawić czoło, bylibyśmy się może dowiedzieli więcej o jego wielkości jako oficera marynarki. Do jego wielkości jako wodza nicby już dodać nie można. Możnaby jedynie powiedzieć, że w żadnym innym dniu swej karjery, krótkiej i pełnej chwały, nie był Nelson wierniejszy swemu genjuszowi i pomyślności swego kraju.
A jednak pozostaje faktem, że gdyby wiatr ustał i flota straciła sterowność, albo, co gorzej, gdyby ją zaskoczono od wschodu i gdyby jej wodzowie znaleźli się w polu obstrzału armat nieprzyjacielskich, chyba nicby nie ocaliło najdalej wysuniętych okrętów od niewoli lub zniszczenia. Nawet najbieglejszy z wielkich morskich dowódców nie byłby mógł sobie poradzić w takich okolicznościach. Lord Nelson był czemś więcej niż znakomitym morskim dowódcą, i jego genjusz nie ucierpiałby nic na porażce. Ale oczywiście taktyka morska, zależna tak bardzo od wypadków, na które niema rady, musi się wydawać współczesnemu marynarzowi czemś zupełnie niegodnem studjów. Główny dowódca przyszłej wielkiej morskiej rozprawy — która w historji marynarki brytyjskiej zajmie miejsce obok bitwy pod Trafalgarem — nie będzie podlegał podobnym niepokojom i nie poczuje ciężaru równie wielkiej odpowiedzialności. Minęło już sto lat, odkąd flota brytyjska nie starła się z nieprzyjacielem w szyku bojowym. Sto lat to duży szmat czasu, lecz różnica między dawnemi a nowoczesnemi warunkami jest olbrzymia. Dzieli nas ogromna przepaść. Gdyby ostatnią wielką bitwą marynarki angielskiej pozostała naprzykład bitwa z pierwszego czerwca, gdyby nie było zwycięstw Nelsona, przepaść ta stałaby się prawie nie do przebycia. Szczupła, szarpana namiętnościami postać wielkiego admirała stoi u rozstaju. Ten człowiek miał śmiałość genjuszu i prorocze natchnienie.
Nowoczesny marynarz musi czuć że nadeszła już chwila, aby metodę taktyczną wielkich wodzów z przeszłości złożyć w świątyni wzniosłych wspomnień. Taktyka floty z czasów żeglarskich powodowała się dwoma względami; śmiertelną siłą pożerczego ognia i strachem — naturalnym u dowódcy zależnego od wiatrów — aby w krytycznej chwili część floty nie została rzucona beznadziejnie ku stronie podwietrznej. Te dwa względy były osią morskiej taktyki wojskowej, i one to właśnie zostały wyłączone z nowoczesnych zagadnień taktycznych, wskutek zmian w sile pędnej i uzbrojeniu. Lord Nelson pierwszy zaczął je lekceważyć z przeświadczeniem i śmiałością, podtrzymywaną przez nieograniczone zaufanie do ludzi, których prowadził. To przeświadczenie, ta śmiałość i to zaufanie biją ze słynnego memorjału, który jest tylko wyznaniem wiary Nelsona w przytłaczającą wyższość armatniego ognia, jako w jedyne narzędzie zwycięstwa i jedyny cel rozsądnej taktyki. Wśród trudnych ówczesnych warunków Nelson dążył do tego, i tylko do tego, wprowadzając w czyn swoją wiarę bez względu na wszelkie ryzyko. A w tej wyłącznej swej wierze lord Nelson ukazuje się nam jako pierwszy z ludzi nowożytnych.
Bez względu na wszelkie ryzyko, rzekłem; a ludzie dzisiejsi, urodzeni i wychowani w wieku pary, z trudnością mogą zdać sobie sprawę, ile niebezpieczeństw tkwiło w pogodzie. Wyjąwszy bitwę u ujścia Nilu, gdzie były idealne warunki dla wszczęcia boju z nieprzyjacielem stojącym na cumach w płytkiej wodzie, lord Nelson nie miał szczęścia do pogody. W gruncie rzeczy tylko wskutek niebywałego opadnięcia wiatru stracił rękę w czasie teneryfskiej wyprawy. W dniu bitwy pod Trafalgarem pogoda była nietyle zła co wyjątkowo niebezpieczna.
Był to jeden z tych chmurnych dni o lekkich, niestałych wiatrach — kiedy słońce to się ukazuje, to znika, a fala biegnie od zachodu; dni te są naogół mgliste, lecz ląd rysuje się niekiedy wyraźnie naokoło przylądka. Los zrządził, że niejednokrotnie spoglądałem ze czcią na to miejsce przez wiele godzin z rzędu. Prawie trzydzieści lat temu pewne wyjątkowe okoliczności spoufaliły mię na jakiś czas z ową zatoką u hiszpańskiego wybrzeża, zatoką, której cięciwa biegnie od Faro do Spartel. Wskutek pamiętnych mi przeżyć nabrałem przekonania, że kiedy w tym zakątku oceanu wiatr obróci się na północ przez zachód (jak to się stało dwudziestego października, gdy zaskoczył flotę brytyjską), pomimo wszelkich pozorów obróci się prawdopodobnie dalej na wschód, zamiast cofnąć się z powrotem na zachód. W tych właśnie okolicznościach o siódmej rano 21-go dano sygnał, aby flota stawiła czoło wschodniemu wiatrowi. Pamiętam dobrze te leniwe powiewy od wschodu, marszczące wodę w kierunku przeciwnym do gładkiej fali, nie zapowiedziane żadną inną oznaką prócz dziesięciominutowego spokoju i dziwnego zmierzchnięcia wybrzeża — i dlatego nie mogę wspomnieć owej chwili wyrocznej bez dreszczu przerażenia. Może osobiste moje przeżycia w wieku, kiedy odpowiedzialność ma szczególną świeżość i wagę, sprawiły że przesadzam wobec siebie niebezpieczeństwo pogody. Wielki admirał i dobry marynarz umiał czytać znaki na morzu i niebie, jak tego dowodzi jego rozkaz z końca dnia, rozkaz aby przygotować kotwicę; ale w każdym razie sama myśl o tych zwodniczych wschodnich powiewach, które mogły przyjść każdej chwili, mniej więcej w pół godziny po oddaniu pierwszego strzału — sama myśl o tem wystarcza aby przyprawić człowieka o utratę tchu, jeśli sobie wyobrazimy że najdalsze okręty obu dywizyj odpadają, niezwrotne, obrócone burtą ku zachodniej fali, i że dwaj brytyjscy admirałowie znajdują się w rozpaczliwem niebezpieczeństwie. Do dziś dnia nie mogę się pozbyć wrażenia, że przez jakie czterdzieści minut los wielkiej bitwy zależał od tchnienia wiatru, owego tchnienia, które czułem nieraz na policzku, skradające się niejako od tyłu, gdy patrzyłem na wschód, wypatrując oznak stałej pogody.
Marynarka wojny Dwudziestoletniej umiała doskonale to zrobić, a najlepiej wówczas, gdy lord Nelson tchnął w jej ducha swą własną pasję honoru i sławy. Szczęśliwa to była marynarka. Jej zwycięstwa nie polegały wyłącznie na miażdżeniu bezsilnych okrętów i mordowaniu struchlałych ludzi. Oszczędzono jej tych okrutnych łask, o które żadne mężne serce nigdy modłów nie zanosi. Miała szczęście do swych przeciwników. Mówię: przeciwników, bo przyzywając na pamięć tak wspaniałe wspomnienia, należy unikać słowa „nieprzyjaciel“, którego wrogi dźwięk przedłuża w nieskończoność przeciwieństwa i walki narodów, może nieuchronne, może wyroczne — a zarazem takie daremne. Wojna jest jednym z darów życia; lecz niestety! żadna wojna nie wydaje się niezbędna, gdy czas położy kojąca dłoń na namiętnych nieporozumieniach i namiętnych pożądaniach wielkich narodów. „Le temps — jak powiedział pewien wybitny Francuz — est un galanthomme“. Popiera ducha zgody i sprawiedliwości, których dzieło przynosi tyleż chwały co wojenne czyny.
Obie floty naszych przeciwników — jedna rozprzężona wskutek zmian wywołanych przez rewolucję, druga zaśniedziała wśród niedbalstwa upadającej monarchji — rozpoczęły walkę, mając dużo szans przeciw sobie od samego początku. Wskutek naszego męstwa, naszej odpowiedzialności oraz genjuszu wielkiego wodza, wzmocniliśmy w czasie wojny naszą przewagę i utrzymaliśmy ją do końca. Lecz w radosnem złudzeniu niezwyciężonej potęgi, złudzeniu które długi szereg wojennych powodzeń daje narodowi, łatwo można stracić z oczu mniej uderzającą stronę takich sukcesów. Dawna marynarka w swych ostatnich dniach zapracowała na sławę, której niczyja złośliwa niechęć nie ośmieli się podać w wątpliwość. A tę najwyższą łaskę zawdzięcza tylko swym przeciwnikom.
Można śmiało powiedzieć, że nasi przeciwnicy umieli lepiej się nam przeciwstawić w 1797-ym niż w 1793-im; brakowało im umiejętności lecz nie odwagi, choć złowieszczy los pozbawił ich tej wiary we własne siły, która krzepi zbrojnie zastępy. Później jeszcze opór stawiony naszej flocie u Nilu był wszystkiem, czego w najlepszym razie można się było domagać od marynarzy, którzy — o ile nie byli ślepi i pozbawieni rozsądku — musieli wiedzieć że ich los jest przesądzony, od chwili kiedy Goliath, kierując się na dziób Guerriera, zajął pozycję u brzegu. Połączone floty z 1805-go roku, które dopiero co opuściły port, i którym towarzyszyły tylko przykre wspomnienia niepowodzeń, stawiły nam dzielnie czoło, czego kapitan Blackwood, przejęty rycerskim duchem, powinszował serdecznie swemu admirałowi. Przez wysiłki swego męstwa przeciwnicy nasi dodali tylko chwały naszemu orężowi. Żaden przyjaciel nie byłby mógł się lepiej przysłużyć, bo nawet wśród wojny, która niweczy na jakiś czas uczucia ludzkiego braterstwa, pozostaje jednak między mężnymi ludźmi subtelny łącznik polegający na tem, że ostateczne świadectwo o wartości zwycięstwa mogą wydać tylko zwyciężeni.
Ci, którzy wśród żaru bitwy pogrążyli się razem w morzu i zapadli na spoczynek w chłodne głębie oceanu, nie zrozumieliby haseł dnia dzisiejszego, przyglądaliby się zdumionemi oczami narzędziom naszej walki. Wszystko przemija, wszystko się zmienia: wrogie uczucia narodów, manewrowanie flotami, kształty statków; i nawet samo morze wydaje się inne i zmniejszone od czasów lorda Nelsona. Wśród nieprzerwanego pędu cieni i mroków — które niby ciemne widma dziwacznych chmur, sunące w dzień wietrzny po wodzie, przelatują mimo nas aby zapaść naoślep za ostrym brzegiem nieubłaganego horyzontu — musimy się zwrócić do ducha narodu; ten duch wyższy jest w swej sile i ciągłości nad zły czy dobry los, i tylko on jeden może nam dać poczucie trwałego istnienia i potęgi, wobec której los jest bezsilny.
Niby subtelny i tajemniczy eliksir, przelany w kruchą glinę każdego z mijających pokoleń, duch narodu pogłębia z biegiem wieków swą prawdę, wspaniałość i potęgę. Czystym prądem obiega cały ziemski glob, zachowując od upadku i zapomnienia śmierci wspaniałość naszych wielkich ludzi, a wśród nich wielkość Nelsona, który — łagodny i namiętny zarazem — według słów dzielnego marynarza i wybitnego admirała, przez swój genjusz „wyolbrzymił chwałę naszego narodu“.
- ↑
Tempi passati! (z wł.) — Minione czasy!
- ↑ Gazety Żeglarskiej.
- ↑ tout court (z fr.) — po prostu
- ↑ pampero — chłodny, gwałtowny wiatr wiejący nad pampasami w Argentynie i Urugwaju
- ↑ par excellence (z fr.) — w całym tego słowa znaczeniu.
- ↑ Figury dziobowe.
- ↑ Hyperion — w mitologii greckiej jeden z tytanów; bóg obserwacji i niebios, symbolizował jeden z filarów podtrzymujących wszechświat — wschodni
- ↑ odi et amo (z łac.) — nienawidzę i kocham
- ↑ Nauzykaa — epizodyczna bohaterka Odysei Homera, udzieliła pomocy wyrzuconemu na brzeg Odyseuszowi
- ↑ „Gentleman“ oznacza po angielsku zarówno człowieka o wysokiej etyce jak i szlachcica.
