Mężczyzna/całość
| <<< Dane tekstu | ||
| Autor | ||
| Tytuł | Mężczyzna | |
| Podtytuł | Sztuka w 3 aktach | |
| Wydawca | Księgarnia D. E. Friedkeina | |
| Data wyd. | 1902 | |
| Druk | Nowa drukarnia Jagiellońska w Krakowie | |
| Miejsce wyd. | Kraków | |
| Źródło | Skany na Commons | |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
| |
| ||
| Indeks stron | ||
|
Gabryela Zapolska-Janowska.
MĘŻCZYZNA
sztuka w 3 aktach.
.png){kind=logo}
KRAKÓW
Nakładem księgarni D. E. Friedleina.
Warszawa, E. Wende i Sp.
1902.
Czcionkami Nowej drukarni Jagiellońskiej w Krakowie (Jagiellońska 10)
pod zarządem L. K. Górskiego.
OSOBY:
JULKA AKT PIERWSZY.
Scena przedstawia nieduży pokój, bardzo czysto umeblowany. Po prawej i lewej drzwi — w głębi dwa okna. U okien muszlinowe czyste firanki, związane wstążkami. Biurko — pułki z książkami — kanapa pod ścianą — przed nią stół, dwa fotele, krzesło, na stole lampa — pianino, parawanik, piec. — Wogóle umeblowanie zacisza domowego. W chwili podniesienia zasłony scena ciemna — tylko w piecu się pali. Przed piecem siedzi Julka, owinięta szalem i patrzy w płomień, który ją oświeca czerwono. Duża pauza. — Zegar bije szóstą. Julka przebudza się z zamyślenia.
SCENA I.
Dzwonek — Julka wstaje — idzie na prawo, otwiera drzwi do przedpokoju — wchodzi Karol — ośnieżony i wychyla głowę z przedpokoju. Julka powraca przedtem i szuka zapałek.
KAROL.
Cóż to? ciemno? JULKA.
Szukam zapałek. KAROL.
Nie szukaj mam je przy sobie. (podaje zapałki przez próg — Julka bierze i zapala lampę). KAROL (rozbierając się w przedpokoju).
Zimno mróz! JULKA.
Widzę to po szybach, całe w brylantach. KAROL (wchodząc).
Ba!... gdyby tak naprawdę!... Możnaby spieniężyć. JULKA.
Dziwna natura. Wiecznie pragnąć tego, czego się nie posiada. KAROL.
Naturalnie (podaje jej rękę). Jak się miewasz siostrzyczko. JULKA
Jestem zdrowa. Dziękuję. Cóż? jak tam w redakcyi? KAROL.
Nic nowego. Sama sieczka. Ciężar takiej bezproduktywnej pracy wyniszcza mię. Przytem... JULKA.
Niema nieproduktywnej pracy. KAROL.
Frazesy. Wogóle, ty Julio rzucasz frazesami. JULKA.
Zależy od tego, co kto nazywa frazesami. KAROL.
Przytem masz dziwne upodobanie przeczyć mi ciągle. JULKA.
Trudno — nie mogę padać przed tobą na kolana. Musisz się z tem pogodzić, że i ja — kobieta mam swoje zdanie. KAROL (grzejąc się przy piecu).
Jesteś feministką. JULKA (spokojnie).
Proszę cię — nie mów o tem, czego nie rozumiesz. KAROL.
Daruj mi. Pisałem niedawno cały artykuł w kwestyi feminizmu. JULKA (wzruszając ramionami).
Można pisać artykuł, a mimo to nieznać tematu, o którym się pisze. KAROL.
Czy chcesz, żebym wziął kapelusz i poszedł? JULKA.
Cóż znowu! Elka by mi tego nigdy nie przebaczyła. (Chwila milczenia. Karol podchodzi ku Julce i staje naprzeciw niej).
KAROL.
Julko! JULKA (jakby wyrwana z zamyślenia).
Słucham cię, Karolu? KAROL.
Ty mię nie lubisz, Julo! JULKA.
Mylisz się. KAROL.
Lubisz mię? JULKA.
Nie. KAROL.
A więc? JULKA.
Jesteś mi obojętnym. KAROL.
Wolałbym, ażebyś mnie nie lubiła. JULKA (z uśmiechem).
Postaraj się o to. KAROL.
Zdaje mi się, iż próżne byłyby moje starania. Ty w ogóle nie potrafisz nikogo ani kochać ani nienawidzieć. Zamało masz temperamentu Julko — zamało temperamentu! JULKA.
Dla mnie wystarczy. I wiesz, gdy patrzę na ciebie, na Elkę, jak was dręczy ten temperament, którym się szczycisz, wolę moją zimną krew rybią. KAROL.
Jeżeli pójdziesz zamąż — żałuję twego męża. JULKA.
Przedewszystkiem nie wyjdę nigdy zamąż. KAROL.
Feminizm! JULKA (ostro).
Prosiłam cię raz, żebyś nie mówił o tem, czego nie rozumiesz. KAROL.
Więc dlaczego nie chcesz iść za mąż? JULKA.
Bo małżeństwo nie jest dla mnie szczytem szczęścia. Ja mam o tem wyrobione zdanie. KAROL.
Teoryę! JULKA.
Przykłady. Dość spojrzeć na ciebie. KAROL.
A... (milczenie).
JULKA.
Daruj mi! nie chciałam ci zrobić przykrości. KAROL.
Zapomniałem na chwilę o mojej obróży. Tak... masz racyę. Małżeństwo często jest przegraną. Mimo to jednak... JULKA (wpadając w ton).
Chcesz się żenić z Elką. KAROL.
A! to będzie zupełnie co innego. JULKA.
Tak sądzisz? (chwila milczenia).
JULKA.
Jakże stoją twoje sprawy? KAROL (cichym głosem).
Źle! JULKA.
Znów była przesłuchiwaną? KAROL.
Znów!... I zawiadomiono mego adwokata, że zeznania jej są tego rodzaju, iż niema żadnych punktów do rozwodu! A bez niej, bez jej pomocy nie dojdziemy nigdy do celu. Zarzutów przeciw jej moralności nie mam prawa czynić. Ona tak samo co do mego prowadzenia się... (Julka podnosi głowę i patrzy na niego uparcie).
KAROL.
Dlaczego tak na mnie patrzysz? Czy z powodu mego stosunku do twej siostry. Nic mi przecież zarzucić nie można. — Jakkolwiek nas to dużo kosztuje, nie przekroczyliśmy granic dozwolonych narzeczonym. Wszak o tem nie wątpisz, Julio? JULKA (oschle).
Radabym, żebyś mnie uwolnił od podobnych zwierzeń. KAROL.
A!... przepraszam cię. Zapomniałem, że z wielką uroczystością obnosisz swoją szatę Westalki. Sądziłem, że mówię przed kobietą — widzę, iż mam do czynienia z marmurowym blokiem. JULKA.
Mylisz się, Karolu. Nie obnoszę uroczyście swojej szaty Westalki, ale sądzę, że ty i Elka nie powinniście zdawać sprawy ze swych czynności przed nikim, ani przedemną, ani przed światem. Czy ja spowiadam się kiedy przed wami z moich czynności? KAROL.
O! ty żyjesz w abstrakcyach. Twój świat cały kończy się na izm — feminizm — socyalizm. JULKA (powstając).
Czy pragniesz czekać na Elkę? KAROL.
Chciałem ci tylko powiedzieć, że nie powinnaś być taką, jaką jesteś. To cię doprowadzi do czegoś złego. Zostaniesz nałogową działaczką, a to najfatalniejsze. JULKA.
Najfatalniejszem jest być — niczem, zerem albo przeciętnym mężczyzną, lub przeciętną kobietą. KAROL.
Do jakich mię zaliczasz? JULKA (obojętnie).
Do tych... przeciętnych. KAROL.
Dlatego, że twoich czerwonych nie podzielam poglądów? JULKA.
Dlatego, że jesteś... bezbarwnym. KAROL.
Dobrze mi z tem. JULKA.
Zapewne. Najłatwiej w takim razie dostać możesz miejsce. W każdej redakcyi chętnie cię wezmą. Nie jesteś skompromitowany. KAROL.
Przyznaj jednak, że chcielibyście mnie mieć w swojej partyi. Jestem sprytny, inteligentny... JULKA (zimno).
Twój spryt i inteligencya na wieleby się nie przydała. W naszej partyi inteligencya musi być na czemś więcej oparta. KAROL.
Na czemże? JULKA.
Przedewszystkiem na sile charakteru, na równowadze moralnej, na zupełnym braku chwiejności w dążeniach i upodobaniach. KAROL.
Zdaje mi się, że ja chwiejny nie jestem. JULKA.
Mam wręcz przeciwne dowody. KAROL.
Czy mówisz o mojem rozstaniu się z żoną? Ależ to jest objaw czysto uczuciowy. Przekonania społeczne nie mają nic z tem wspólnego. JULKA.
Mylisz się. Człowiek musi być całością — i wszystkie jego uczynki czy w dziedzinie sentymentu, czy w działalności, obejmującej społeczne horyzonty, łączą się ze sobą. KAROL (zrywa się z miejsca i chodzi niespokojnie po pokoju, po chwili staje przed Julką).
A więc po prostu czynisz mi zarzut, iż będąc żonatym pokochałem twą siostrę? JULKA.
Nie — ale, żeś nie miał siły charakteru tę miłość w sobie stłumić. KAROL.
Sądzisz jak ślepy o kolorach. Nie wiesz nawet co jest serce. JULKA.
Każdy ma serce jakie sobie wychował. KAROL.
Jakie sobie wychował? To frazes. Serce w nas się wpierw budzi, niż rozum. A więc serce wychowuje rozum. JULKA.
Jeśli mamy mówić logicznie, to zważ, iż najpierw budzą się w nas... zmysły. Te więc według twej teoryi wychowują serce, a serce zmysłami przepojone — rozum. KAROL.
U ciebie w każdym razie jest wszystko na opak. U ciebie zbudził się rozum... JULKA.
I ten wychował serce. Dlatego ja w uczuciach moich rządzę się rozumem. KAROL (z wybuchem).
A ja zmysłami! JULKA (zimno i poważnie).
A, ty zmysłami. I pamiętaj co ci mówię w ten zimowy wieczór. To, co bierzesz za uczucie serdeczne w tej chwili, to tylko pragnienie zmysłów nic więcej. KAROL.
A więc według ciebie ja jestem jeszcze w pierwszem stadyum? Ani serca, ani rozumu — nic — tylko zmysły? JULKA.
Takie jest moje przekonanie. KAROL (gwałtownie).
Jest błędne. JULKA.
Być może. (Julka idzie do okna — opiera czoło o szybę i tak pozostaje nieruchoma). KAROL (chodzi po pokoju staje przy stole i przegląda leżące ćwiartki papieru).
Co to jest takiego? JULKA (przy oknie).
Gdzie? KAROL.
Tu na stole. JULKA.
Mój dzisiejszy wykład. KAROL.
Gdzie? JULKA.
W czytelni na przedmieściu. KAROL.
Czy można przejrzeć? (chce siąść i wyjmuje notatnik).
JULIA (od niechcenia).
Czy taka posucha w kronice waszego pisma, że aż sięgasz do ubożuchnej skarbonki ludowych światełek? KAROL (zamyka notatnik i chowa go do kieszeni).
Rzeczywiście chciałem zrobić małą wzmiankę. JULIA.
Byłbyś mi tem zrobił wielką przykrość. KAROL.
Wiem! wiem! I rozumiem. Jesteś za dumną w swojej skromności. (Podchodzi ku niej i staje przy oknie). Wiesz — ja ci kiedy zrobię figla... Ogłoszę z tobą interwiew. JULIA (odwraca się ku niemu szybko i patrzy z gniewem).
Nie zrobisz tego! KAROL.
Dlaczego? JULKA (niskim głosem).
Bo cię znienawidzę. KAROL.
Dobrze, że wiem, jak mogę choć nienawiść wzbudzić w tobie. JULKA (oparta na oknie z jednej strony — on z drugiej).
Nie staraj się lepiej wzbudzać we mnie nic dla siebie. — To będzie bezpieczniej. (słychać zgrzyt klucza).
Elka! SCENA II.
JULIA, ELKA, KAROL.
KAROL.
Wreszcie! ELKA (wbiega do pokoju, młoda blondynka ubrana skromnie, ciemno, ośnieżona — wpada szybko i zarzuca Karolowi ręce na szyję).
Stęsknił się? KAROL (całując ją namiętnie).
Stęskniła się? ELKA.
Mój! mój! (całują się).
ELKA (w objęciach Karola).
Czemuż patrzysz tak na nas Julko? KAROL.
Jej profesorska mość bada termometrem swego rozumu stopień ciepła naszych serc. JULKA.
Frazes długi, źle złożony i fałszywy. Serce tu nie ma nic do czynienia. ELKA (z wyrzutem).
Znowu? JULKA.
Zawsze! (Siada przy stole i zaczyna układać i poprawiać kartki odczytu). (Karol i Elka przechodzą na druga stronę sceny. Elka zdejmuje żakiet — czapeczkę — Karol to wszystko odnosi aż do przedpokoju).
ELKA.
Kochasz? KAROL (całuje ją).
Kocham! ELKA.
Jak mocno? KAROL (j. w.)
Z całego serca!... ELKA (prawie mdlejąc od jego pocałunków).
Ja także! (spogląda w stronę Julki).
ELKA (śmiejąc się).
Pst!... cicho, starsza filozofuje. KAROL (ironicznie).
Na temat społeczny. Nie przeszkadzajmy. ELKA.
Pocałuj! (Julia patrzy na nich).
ELKA.
Przeszkadzamy ci?... Biedna starsza. (Biegnie ku niej i całuje ją). Och! jakież ty masz zimne usta. JULKA (nic nie odpowiada tylko patrzy na nią).
ELKA.
Patrzysz na mnie z takim wyrzutem! Julko, pozwól mi być szczęśliwą. KAROL.
Chodź tu, Elko, do mnie, nie przeszkadzaj Julce w pracy. ELKA.
Zaraz... mam sposób... (Chwyta za parawan i zasłania Julię parawanem). Teraz siostrzyczko będziesz pracować w spokoju. JULKA (z ironią).
A!... więc to tak z troskliwości o mój spokój? ELKA.
Niedobra jesteś. (Biegnie do Karola, siada na małej sofce i pociąga go ku sobie). ELKA (gorąco).
Siadaj przy mnie. A jeśli masz złą nowinę, nie mów mi o tem zaraz. Pozwól mi być szczęśliwą, wesołą i cieszyć się tobą i twoją pieszczotą. (Tuli się do niego namiętnie). Och! ty... drogi!... KAROL.
Jakże ty zbladła. ELKA (z bezwiedną namiętnością).
Nic... nic... nie uważaj... Tak mi dziwnie, coraz dziwniej, gdy jestem przy tobie. Jest mi błogo, a zarazem ta błogość aż ból mi sprawia. Cierpię a jestem szczęśliwa. To straszne uczucie... Nie rozumiem, co to jest takiego... (Po chwili). Pocałuj mnie! KAROL (walcząc ze sobą).
Skoro ci to ból sprawia... ELKA (gorączkowo pół naiwnie).
Ależ nie — nie — ja chętnie ten ból znoszę. Bo to i ból i rozkosz zarazem. Cała drżę, cała płonę... o... o... widzisz, zęby mi tak dzwonią, że aż wargi do krwi przygryzam, aby to jakoś stłumić. Czegoś pragnę, czegoś chcę... nie wiem sama... ach!... (Po chwili). Dlaczego mnie nie całujesz? KAROL (odrzuca ją lekko).
Elko! droga Elko... muszę ci oznajmić coś, co cię zasmuci. ELKA (blednąc).
Och!... zgaduję... znów zwłoka. KAROL (szybko).
Tak... tak... tylko zwłoka... nic innego. ELKA (z wybuchem).
Och zła, zła, nikczemna kobieta! Tak nas dręczyć, trzymać po prostu na uwięzi. O co jej chodzi? Wszak powinna zrozumieć, że ty do niej nie wrócisz. Ona nie ma serca! KAROL.
Powiedziałaś prawdę. Ona nie ma serca i to jest całą jej winą. Właśnie dlatego, że nie miała serca, przestałem ją kochać. Zamiast serca ta kobieta miała modny kapelusz, modną suknię — strój! strój, zabawa, rozrywka, fixy, flirty, bale... oto było wszystko. ELKA (po chwili).
Dlaczego ty się z nią ożeniłeś? KAROL (niechętnie).
Tyle razy ci to tłumaczyłem. ELKA.
Ja nigdy tego pojąć nie mogę. Ty, taki rozumny, taki... wielki... i żenić się z taką... lalą. KAROL.
Estetyczne wrażenia... zgubił mnie mój artyzm... ELKA.
Nie rozumiem. KAROL (ironicznie).
Nina... to jest „ona“ była zawsze taka śliczna, taka kształtna, taka uczesana, taką miała buzię, napatrzeć się na nią nie mogłem. Było w niej coś z Primavery Boticellego, ubranej w teraźniejsze szaty. Ja byłem wówczas zaciekłym prymitystą i szukałem wszędzie prerafaelizrau. Natknąłem się na taką żyjącą Primaverę i ożeniłem się z nią. Głupie? co? ELKA (zasmucona).
Ciężko mi zrozumieć to wszystko, coś powiedział... ale... jedno tylko wiem. Ona była piękną i pięknie ubraną. KAROL.
Tak ona była tylko piękna i tylko pięknie ubrana. — He, he... to chyba za mało. ELKA (smutno).
A jednak było dosyć, ażebyś ją pokochał. KAROL.
Nie — to było dosyć, ażebym ją przestał kochać... Co ci się stało? ELKA.
Smutno mi. KAROL.
Czy powiedziałem coś takiego, co ci smutek sprawia? ELKA (ze łzami).
Tamta była piękna i pięknie ubrana. Ja jestem prawie brzydka i noszę takie ciemne biedne sukienki. KAROL (z wybuchem).
Ależ ty jesteś inną, ty jesteś moją najdroższą i najpiękniejszą dziewczynką... Ty właśnie pociągnęłaś mnie ku sobie Twoją skromniuchną biedotą, bo ja wiedziałem jakie serduszko spotkałem w ten zimowy wieczór... pamiętasz? co? Zjawiłaś mi się jak biały posążek. Śnieg cię opadł całą — na włosach miałaś białe gwiazdeczki, spudrowaną byłaś jak markiza jaka albo jak aniołek, który wprost z obłoków leci. A mnie było smutno tego wieczora, a mnie było ciężko, a mnie brakowało serca... tak, że byłbym wył prośbą o to serce... no i ty mnie jakoś nie odepchnęłaś i dobrze zrobiłaś... ELKA.
Tak... ale jaką ci się ja muszę po tamtej wydawać. I sama wyglądam tak nędznie i tu tak biedno... KAROL (oglądając się).
Tu? ależ to dla mnie pałac. Tu zupełnie inaczej niż u mnie w domu. Ja się tej szóstej godziny doczekać nie mogę... Wasz dom cichy i ciepły — przedstawia mi się jak jakaś oaza, do której spieszę. — Często kiedy w redakcyi albo w knajpie siedzę, to mi się to wszystko przed oczy nasunie i tak pragnę być już u was! (zaczyna chodzić po pokoju włożywszy ręce w kieszenie).
(zbliża się do Elki).
Chciałbym tu mieć swój home, swoje gniazdo... Tu jak lampa ofiarna płonie serce kobiece... (zbliża się do Elki)
Zrozum Elko... serce kobiece. Ja tego tylko chcę od ciebie — nic więcej! — Tylko to, co serce dać może. Spokój, cisza, kąt domowy. Tam o! tam! u niej ja nie miałem kąta... Wszystko było za nowe, za ładne, wszystko poustawiane modnie — a zimne było wiecznie — zimno moralnie i fizycznie, albo znów nerwy! nerwy! A ja cóż? cóż... jestem mężczyzną, muszę mieć koło siebie w domu atmosferę ciepłą... Ja byłem tam gościem, niczem więcej tylko gościem. Lekceważono mnie i moją pracę i mój umysł i wszystko... Więc co dziwnego, żem poszedł? co? JULKA (która od chwili przypatrywała mu się, odsunąwszy parawan).
Ile upłynęło czasu od chwili, kiedyś poznał swą żonę, do chwili waszego ślubu? KAROL.
Trzy miesiące. JULKA.
Mówisz mi, że masz spryt, więc musisz mieć i zmysł obserwacyjny — powinieneś ją był obserwować. KAROL.
Zaślepił mnie... Boticelli. JULKA.
Twoja tedy wina. KAROL.
A nie! wiecie, to już za dużo!... Moja teraz wina, że się taka lalka zamaskowała. JULKA.
Czy Nina mówiła ci, że ma serce? Czy żądałeś od niej jakiego dowodu na to, że ona ma to serce! KAROL.
Poszła za mnie! JULKA.
Może i ją co zaślepiło... o! nie Boticelli, bo tobie chyba do Primavery daleko, ale mogło ją zaślepić stanowisko współredaktora, potem pewien niedbały szyk, który posiadasz. ELKA.
Bronisz ją! JULKA.
Niech mnie Bóg zachowa. Ja bronię tylko kobiety przed zarzutami mężczyzny. Mówię ogólnie (zbiera swoje papiery). Idę się ubierać. Czy cię tu jeszcze zastanę Karolu? KAROL.
Muszę być dziś jeszcze w redakcyi... Być może jednak, że później wpadnę. JULKA.
A więc dowidzenia! (wychodzi na lewo).
SCENA III.
KAROL i ELKA.
KAROL (patrząc za nią).
Odetchnąłem! ELKA.
Dlatego, że Julka wyszła? KAROL (znudzony).
Jej obecność mię męczy. ELKA.
Mnie także. Ale ja to co innego. Ona mi tak imponuje swoim rozumem. Ona dużo umie. Ciągle po nocy czyta. Ją rodzice kształcili... Mnie już nie. Mówili, że jestem tępa i że szkoda na mnie pieniędzy. A potem mama nieboszczka myślała, że ja będę ładna i że łatwo wyjdę zamąż, mówiła zawsze, że jestem stworzona na żonę i na matkę dzieci. Ja później tak zbrzydłam. KAROL.
Ale ty jesteś śliczna. ELKA.
E! taka jestem czerwona — mam taką okrągłą twarz. Tam u nas w agencyi to się zawsze ze mnie śmieją. KAROL.
Dla mnie jesteś piękna i mądra, dobra i wszystko — ty moja dziewczynko. (z wzrastającą namiętnością — mówią coraz ciszej — prawie szeptem — słowa im więzną w gardle).
ELKA (nieśmiało).
Naprawdę? KAROL.
Naprawdę. ELKA (naiwnie).
Daj słowo honoru, — bo jak mężczyzna daje słowo honoru, to nigdy nie kłamie — prawda? KAROL.
Prawda. Więc daję ci słowo honoru, że kocham cię nad życie i że wydajesz mi się najpiękniejszą i najpiękniejszą istotą na świecie. ELKA.
Taką.... jaką jak ty powiedziałeś... prima... (zasmucona) widzisz... jaka jestem głupia, powtórzyć nawet nie umiem. KAROL (pieszcząc ją).
Taka primavera... Taka wiosna, przy której serce odżywa. Ty umiesz roztoczyć takie serdeczne ciepło... ty... droga... (całuje ją długo i namiętnie, ona usuwa się jak martwa — on ociera pot z czoła i chodzi po pokoju).
KAROL (urywanym i ochrypłym głosem od stłumionej namiętności).
Tak... serdeczne ciepło... ELKA (cicho).
Dokąd? KAROL (jak biedny).
Pójdę pisać do redakcyi. Muszę jeszcze dać na jutro coś przed kronikę. Sobotni numer musi być staranniej redagowany. — No... bądź zdrowa, jedyna malutka moja!... może jeszcze zajrzę... ELKA.
Przyjdź! Julka i tak późno dziś wróci... KAROL.
Cóż! kiedy do was po dziesiątej przyjść nie można. Mam tyle jeszcze pisać. (z wybuchem) Gdybym miał rozwód i był twoim mężem, pisałbym w domu. Miałbym o tu — biurko — o tu fotel — i siedziałbym przy tobie spokojnie i cicho. Czuję, że w takiej atmosferze serdecznej zdołałbym pracować lepiej, artystyczniej. Dałbym coś za ciebie ze swej duszy. Tam w redakcyi pusto, urzędowo, smutno, a ja jestem człowiek serca... rozumiesz Elko? serce przedewszystkiem. No... bądź mi zdrowa! Daj mi usta na pożegnanie!... (z wybuchem hamowanej namiętności) Z jaką ty intuicyą całujesz... ach!... ty!... puść mnie!... (wybiega). SCENA IV.
JULKA i ELKA.
ELKA (chwilę stoi jak nieprzytomna — potem zwolna stara się przyjść do siebie, rozpina u szyi kołnierzyk, idzie do okna i próbuje otworzyć lufcik).
JULKA (wchodzi, ma na reku żakiet i w ręku kapelusz).
Co tam robisz przy oknie? ELKA.
Duszno mi, gorąco... chcę zaczerpnąć powietrza. JULKA (ironicznie).
Nie ochłodzisz się — zaziębisz się tylko, nic więcej. ELKA (kręci się po pokoju, przez chwilę poprawia lampę, wreszcie pada na krzesło i wybucha płaczem).
Boże, mój Boże! kiedy się to skończy!... JULKA (spokojnie).
Od was tylko zależy. ELKA.
Przecież słyszysz, że jego żona nie chce się na rozwód zgodzić, że znów zeznaniami sparaliżowała jego zabiegi. JULKA (zimno).
A więc rozstańcie się. ELKA (zrywa się).
Julko! Julko, coś ty powiedziała? my rozstać się. — Czyż my możemy żyć bez siebie. JULKA.
Ty, niewiem, ale, że on bez ciebie może żyć, to więcej jak pewne. ELKA.
Ciągle zniechęcasz mnie — robisz wszystko, co możesz, ażeby wmówić we mnie, że on mnie nie kocha. JULKA (spokojnie).
Bo on cię nie kocha! ELKA (gniewnie).
Zła! zła! — widziałaś przed chwilą jaki był dla mnie, jak mnie całował — jak mówi, że ja mu serce daję i spokój. JULKA (obojętnie).
To nie jest miłość. ELKA (szybko).
Zazdrość przez ciebie mówi — nic więcej. JULKA (z wyrzutem).
Elko! Elko! ELKA (po chwili).
Dlaczego mnie doprowadzasz do tego? Widzisz przecież, co się ze mną dzieje. Widzisz przecież, że jestem chora, że jestem w gorączce. Patrz! patrz! jak mi twarz płonie. Tak cały dzień, kiedy go niema, to zdaje mi się, że ja jestem obłąkana... czekam tylko, kiedy on przyjdzie... Och!... jestem nieszczęśliwą!... JULKA.
Wierzę ci, że jesteś nieszczęśliwą. ELKA.
A przecież, przecież nie chciałabym za nic wrócić do tego, co dawniej było. Mnie się zdaje, Julko, że ja dawniej spałam, że się zbudziłam — że dopiero teraz żyję... (patrzy na zegar).
Która godzina? JULKA.
Zajmij się czem. Masz książki — czytaj! ELKA.
Nie mogę! nie mogę! (chodzi po pokoju) Zresztą... ja dziś coś zrobiłam stanowczego. Kto wie — Kto wie!... JULKA.
Elko! coś ty zrobiła takiego? ELKA.
Nic tak dalece głupiego. Tobie się zdaje, że ja jestem bardzo głupia i nic już mądrego nie wymyślę. Ale w obronie naszego szczęścia, to kto wie, na co ja się zdobyć mogę. JULKA.
Lękam się, ażebyć właśnie broniąc swego szczęścia, nie zburzyła go po prostu. ELKA.
Otóż nie!... Dziś mi przyszło tak nagle do głowy... Zresztą, — powiem ci wszystko. Dusi mię ta tajemnica. (po chwili) ...Ty wiesz, — ja napisałam do niej... JULKA (przerażona).
Do jego żony? ELKA (szybko).
Tak. Napisałam jej wszystko. Napisałam, że się kochamy, że jesteśmy bardzo nieszczęśliwi — że on nigdy do niej i tak nie wróci i że lepiej niech ona zezna już w konsystorzu jak potrzeba. Bardzo ją nie prosiłam, bo mam przecież ambicyę, ale dobrze napisałam. Moje przyjaciółki z agencyi powiedziały, że bardzo dobrze napisane. JULKA.
Ja byłabym ci ten list odradziła. ELKA.
Tak... pewnie... Dlatego też ja wolałam ci nic nie mówić. Co ty chcesz? Ja jestem prostą, serdeczną dziewczyną i kieruję się sercem. — Tak Karol mówi i za to mnie kocha. JULKA (poważnie i ironicznie).
Za co cię Karol kocha, dowiesz się trochę później. Co zaś do twego listu nie wiem jaki będzie jego skutek. ELKA.
Przeczucie mi mówi, że będzie dobry. JULKA.
A mnie rozum mówi, że będzie zły. (dzwonek)
ELKA.
Kto to być może? Czyżby Karol? JULKA.
Karol w redakcyi... to ktoś obcy. ELKA (strwożona).
Idź — otwórz! ja się czegoś boję. JULKA.
Jeśli to twoje nieszczęście, to ono cię i tak znajdzie. (bierze świecę, zapala, idzie do przedpokoju, otwiera drzwi, po chwili wchodzi do pokoju i mówi).
JULKA (trochę zmienionym głosem).
Proszę, racz pani wejść! SCENA V.
(wchodzi Nina, ubrana nadzwyczajnie strojnie i pięknie, blondynka, nerwowa, z włosami uczesanemi á la Boticelli).
NINA (nerwowa).
Czy panie Koreckie?... JULKA.
Tak. ELKA (zmieszana do Julki).
To ona. JULKA (cicho, spokojnie).
Wiem o tem. NINA (dość impertynencko).
Która jest... młodsza? JULKA.
Pani daruje — siostra moja musi nas opuścić. Jest chora. — Ja sama się z panią rozmówię. NINA.
A... więc to tamta? JULKA (z godnością i ostro).
Tak... właśnie... to tamta. (do Elki) Idź, Elko, do sypialni. Masz gorączkę. W razie potrzeby przywołani cię. (Elka posłuszna wychodzi, dławiąc łzy).
NINA (ironicznie).
Siostra pani odważniejszą jest, pisząc list, jak w rzeczywistości. JULKA (zawsze spokojnie).
Siostra moja jest jeszcze dzieckiem trwożliwem i nieumiejącem dać sobie rady wobec tragedyi, w którą ją los postawił. NINA (ciągle szyderczo i gniewnie).
Ładne dziecko!... romans z żonatymi ludźmi zawiązywać potrafi... JULKA (ostro).
Milcz pani! Czy przyszłaś po to, by nas obrażać? NINA (szarpiąc nerwowo boa).
Przyszłam po to, aby wam ustnie odpowiedzieć na to szkolne wypracowanie, które mi dziś rano posłaniec wręczył. Nie bawię się w kompromitujące pisaniny — zwłaszcza, gdy nie wiem w jakiego to rodzaju ręce list mój się dostanie. Przyszłam... JULKA.
Przepraszam, ja pani teraz przerwę. — Przyszłaś pani poprostu dlatego, że sądziłaś, że zastaniesz tu swego męża i że będziesz mogła, użyjmy tego szablonowego słowa — zrobić mu tu scenę. Czy się mylę? NINA.
Jakiem prawem mnie pani badasz? JULKA (spokojnie).
Czy się mylę? NINA (zmieszana, spuszczając z tonu).
Dziwna z pani kobieta... JULKA (po chwili wpatrując się w oczy Niny).
Kochałabyś pani jeszcze swego męża? NINA (nerwowo otwiera kilka razy usta, jakby chciała odpowiedzieć, wreszcie pociera ręką po czole i ogłada się za krzesłem).
JULKA.
Usiądź pani!... Tak!... napij się pani wody!... (daje jej krzesło — Nina siada, Julka jej podaje wodę).
Teraz będziemy mówić. (siada po drugiej stronie stołu, światło lampy pada na twarz Niny).
JULKA.
O ile widzę jesteś... pani... kłębkiem nerwów. NINA (usta jej drżą, powieki zasłaniają się mimowoli).
W istocie — jestem bardzo nerwowa. JULKA.
Cóż więc dziwnego, że i czyny pani są niewiadome, nieobliczone, nerwowe. Przyszłaś pani tu za popędem nerwów, nie obliczając jakie konsekwencye mogą z tego wyniknąć. NINA (coraz więcej się denerwuje).
Ja byłam dość długo cierpliwą... ja nigdy nie zwracałam się do pani, choć przyznasz pani, że miałam prawo czuć się strasznie dotkniętą waszem postępowaniem. Panowałam o ile mogłam nad swemi nerwami i mówiłam sobie — „e! To przelotna miłostka, co tam taka...“ (miarkując się) przepraszam panią. JULKA (spokojnie i grzecznie).
Mów pani dalej — ja umiera wejść w pani położenie i rozumiem stan twoich nerwów. Słucham panią dalej. NINA (coraz więcej tracąc ton impertynencki, z jakim przyszła, lecz coraz więcej nerwowo).
Mówię, że... zaraz... w głowie mi się już po prostu miesza... Pani siostra swym listem wprowadziła mnie w stan takiego rozdrażnienia, że był u mnie dwukrotnie doktór i uspokoić mnie nie mógł. — A więc, sądząc, że to jest przelotna miłostka... czekałam. Tymczasem z listu siostry pani widzę, że się na coś innego zanosi. Pani siostra rości sobie jakieś pretensye... Żąda, ażebym ja popierała rozwód!... Tego już nadto!... (ożywiając się nerwowo).
Ja na to nigdy nie przystanę. Ja mam prawo do Karola, prawo, które mi nadało moje z nim małżeństwo i od niego nie ustąpię! JULKA (zimno).
Tylko spokojnie. Inaczej nie dojdziemy nigdy do porozumienia. Pani mówi ciągle o swoim mężu. Ale... pan Karol nie jest już mężem pani. NINA (gwałtownie).
Jakto? rozwód przecież nie dany i danym nigdy nie będzie. JULKA.
Tak... rozwód formalny... Ale w rzeczywistości z chwilą, gdy mąż pani odszedł od niej, duchowo i fizycznie przestałaś być żoną jego. I wtedy to mąż pani spotkał moją siostrę i zaczął bywać w naszym domu. NINA.
Gdyby nie ona, byłby — do mnie powrócił. JULKA.
Mylisz się pani. Karol nigdy byłby do pani nie wrócił. NINA.
Skąd pani możesz wiedzieć o tem? JULKA.
To mniejsza, dość, że wiem. Słuchaj pani teraz uważnie. Być może, że po raz pierwszy w życiu ktoś — jakaś druga kobieta ośmieli się tak brutalnie powiedzieć ci całą prawdę. — Musisz mieć dokoła siebie cały tłum ludzi, przyznających ci słuszność i łudzących się nieuczciwie. A więc — zapamiętaj co ci mówię. — Ty — grałaś na nerwach swego męża. Granie na nerwach musi być twoją silną stroną. Zresztą, wszystko w tobie jest stworzone i tak się składa, aby grać na nerwach ludzkich, a zwłaszcza męskich. Twoja postać, głos, ruchy, spojrzenie, strój — twój sposób bycia szarpie nerwowo. A mężczyzna bierze to za miłość. — NINA (słuchając mimowoli).
Niech pani mówi dalej... JULKA.
Ale nerwy przywykają łatwo tak do środków uspakajających jak i podniecających. Mąż pani przywykł nerwowo do pani i przestałaś na nim robić wrażenie. Ale poza nerwami nie miałaś pani dla niego nic więcej... NINA (szybko).
Dlaczegóż ja miałam się o to starać, on powinien się starać przywiązać mnie do siebie. JULKA.
Skoro się jest egoistką — to najlepiej z mężczyznami nie zaczynać i trzymać się od nich zdaleka. — Ja jestem egoistką i dlatego zostanę starą panną. — Ale o to nie idzie. Chcę panią przekonać, że mężowi pani źle było w domu. Podbiłaś go wdziękiem i strojem, ale utrzymać go powinnaś czemś innem. Tymczasem jemu w domu było... zimno... on sam o tem mówił. NINA (głupio).
Nie mogłam kazać palić w piecach dwa razy dziennie, od tego cera się psuje. JULKA (z uśmiechem politowania).
Jak pani go nie rozumie nawet i teraz. Ja i on myśleliśmy o cieple moralnem, nie o paleniu w piecu. NINA (która ze wstydem rozumie głupotę).
A!... (po chw.) Ale to egzaltacya... to wszystko dobre w książkach... Zresztą, chyba nie siostra pani może otoczyć go tą wyższością umysłową, — dość przeczytać jej list... (rzuca list na stół).
JULKA.
Do siostry mej ciągnie go co innego. NINA.
Ciekawa jestem co takiego. (Julia milczy).
NINA (gryząc usta).
Brzydka... ordynarna... (podniecając się nerwowo) tak, brzydka... JULKA.
Nie denerwuj się pani. NINA (uderzając nogą o ziemię).
Brzydka mówię!... A zresztą... jakie pani prawo masz mówić mi impertynencye? spowiadać mnie?... To ja przyszłam was oskarżać, was sądzić — a pani mnie czynisz winną i stawiasz na pręgierzu. — To za wiele! Za dużą krzywdę mi robić chcecie. Ale przerachowałyście się... nic z tego nie będzie. Siostra pani schowała się teraz ze strachu przedemną! Naturalnie! Może pani jej jednak powiedzieć, że ja nie ustąpię, na rozwód się nie zgodzę nigdy!... nigdy!... nigdy!... JULKA (spokojnie).
Należałoby słowo „nigdy“ usunąć zupełnie z mowy ludzkiej. NINA (w pasyi).
Pani ośmielasz się drwić ze mnie? JULKA.
Broń Boże! Tylko ja jestem spokojna i to moja wyższość nad panią. NINA (j. w.)
Panina wyższość? Tego tylko brakuje! Ja wogóle nie wiem, po co ja z panią mówię. JULKA (z uśmiechem).
Ażeby sprawić ulgę swoim nerwom. NINA (drżąc cała nerwowa).
Wszystko jedno. Zapowiadam jednak, że zgody mej na rozwód nie uzyskacie. Będę się bronić do ostatka. Wy możecie ze swej strony robić co wam się podoba. JULKA (spokojnie).
My nic nie będziemy robić. My będziemy czekać. NINA.
Nie doczekacie się nigdy! — A jeżeli chcecie, żebym wam powiedziała prawdę... JULKA.
Daj pani pokój! Zaczniesz za chwilę mówić rzeczy brzydkie i szablonowe. To nie harmonizuje z pani postacią. NINA (dławiąc się pasyą).
Jesteś pani impertynentką! Bądź panna zdrowa! JULKA (grzecznie).
Żegnam panią!... (bierze świecę). Pozwoli pani, tam ciemno... NINA.
Sama trafię. (wybiega, słychać trzask drzwi).
SCENA VI.
JULKA i ELKA.
ELKA (wybiega strwożona i tuli się do Julki).
Słyszałam wszystko! Julko, to zła kobieta. JULKA (zimno).
Nie — ona jest także nieszczęśliwą. Trzeba być sprawiedliwą Elko. ELKA (cicho).
Julko!... słyszałaś? ona go jeszcze kocha! JULKA (spokojnie).
Kocha go — nerwami, ale kocha. ELKA.
W każdym razie mniej odemnie. Prawda Julio? JULKA (j. w.)
Trudno to osądzić, Elko. ELKA.
Nazwała mnie brzydką, ordynarną. Wyśmiewała się z mego listu. A przecież ja tak płakałam, kiedy go pisałam. JULKA.
Właśnie dlatego był śmiesznym. To, co dajemy światu przez łzy, wzbudza zwykle śmiech... Zechcesz kogoś rozrzewnić, śmiej się tworząc. Zapamiętaj to sobie. ELKA.
Jakże ja mogłam śmiać się, kiedy całe życie się przedemną łamie! Bo co ja teraz pocznę? co?... Mnie dziś jedna z panienek w agencyi powiedziała coś, co mnie bardzo zaniepokoiło. Ona miała także takiego niby narzeczonego. Nie mogli się pobrać, bo on miał dużo długów i strasznie za nim żydzi chodzili. Więc oni czekali i on do niej przychodził — niby jak Karol do nas. Ale że to tak było Bóg wie jak długo, on się znudził i znalazł sobie inną, a ją porzucił. Czy to możliwe Julko? JULKA (wybiera się powoli).
To bardzo możliwe Elko! ELKA.
On mnie także może porzucić! Jeszcze się to także może sprzykrzyć — prawda. JULKA.
Prawda. ELKA (chodzi gorączkowo, łamiąc ręce).
Co począć? co począć?... (po chwili).
Najwięcej mi się rozchodzi o to, że on tak pragnie jakiegoś spokoju, jakiejś ciszy, jakiegoś dachu rodzinnego nad głową. — Ot... dziś — mówił — gdybym miał tu fotel, tu biurko — pisałbym... byłbym szczęśliwy... Tak! oto mi się rozchodzi! Chciałabym go tak czemś przywiązać do siebie. — Co tu począć!... JULKA (ubrana do wyjścia patrzy na Elkę z politowaniem i mówi).
Biedne dziecko! ELKA (nagle zalewa się łzami).
Tak! tak! biedna ja... biedny on!... Julko, daj mi jaką radę. JULKA (smutnie i spokojnie).
Nie, Elko... ja ci żadnej rady dać nie mogę. ELKA (czepiając się jej rąk).
Dlaczego? przecież ty jesteś moją siostrą. JULKA (jeszcze smutniej).
Właśnie dlatego, że jestem twą siostrą. ELKA (pada przy stole na krzesło z płaczem).
Cóż! chyba mi nie żyć więcej na świecie! SCENA VII.
JULKA, ELKA, KAROL.
KAROL (wsuwa głowę z przedpokoju).
Drzwi były otwarte, wiecznie u was drzwi otwarte. JULKA.
Elko! Karol przyszedł. (Elka łka gwałtownie).
KAROL (wchodzi do pokoju).
Zimno w redakcyi, kaloryfery nie funkcyonują, nie mogę pisać... (podchodzi do Elki). Co to Elko? ELKA (z wybuchem płaczu rzuca mu się na szyję).
Karolu!... Ona tu była. KAROL (zmieszany, odsuwa Elkę od siebie).
Kto? JULKA (spokojnie).
Twoja żona... KAROL.
Tu? po co? czego chciała?... Jak śmiała?... Skąd miała jakąś pewność? ELKA.
To ja byłam winna. Ja napisałam do niej list... O! nie gniewaj się! Ja myślałam, że ją uproszę... Ona tu przyszła i... i... (wybucha płaczem). Taka ładna... tak ślicznie ubrana!... — co ja przy niej! co ja przy niej! KAROL (do Julki).
Co mówiła? JULKA.
Masę nerwowych i chaotycznych frazesów, kilka impertynencyj... KAROL.
Obraziła was? JULKA (szybko).
O! nie!... wzbudziła tylko pewną litość. Czasem i ptasie nerwowe mózgi cierpieć umieją Karolu... KAROL.
Ale rezultat? JULKA.
Zacięła się — A wiesz... kiedy tu (pokazuje czoło) brak — upór rozwija się jak chwast. ELKA.
Powiedziała — nigdy! KAROL.
Przeczuwałem to. (chodzi po pokoju wreszcie siada na sofeczce i ukrywa twarz w dłoni).
A!... niegodziwa, niegodziwa!... Co jej na tem zależy? Przecież mnie nie kocha! (Elka szybkim ruchem kładzie swą rękę na ustach Julii).
ELKA (cicho do Julii).
Nie mów nic! KAROL (jakby do siebie).
Jaki smutek! jaki smutek... I nic, nic!... Nawet jakiejś nadziei, że wreszcie przestanę być tym bezdomnym, tym, który z zazdrością patrzy na lampy płonące nad stołami o wieczornej porze, w cichych, dobrze zamkniętych wnętrzach mieszkań. Tułacz poranny, tułacz dzienny, wieczorny, Ahaswer sercowy i... wszystko to, co stanowi potrzebę serca, zakazane... (z wybuchem).
Bo tak chce świat! (po chwili).
Ha! no! trudno... (spogląda dokoła siebie i znów kryje głowę w dłonie).
Gościem tu wiecznie będę! gościem — niczem więcej! (po chwili). Jestem zmęczony!... ELKA (cicho do Julii).
Zobaczysz... on mnie porzuci! on gotów do niej wrócić. Daj mi radę, siostro! daj radę! JULKA.
Nie mogę! (wybiega).
SCENA VIII.
ELKA, KAROL.
(Długa chwila milczenia. Karol siedzi z twarzą ukrytą. Elka powoli zbliża się ku niemu i klęka u jego kolan, odejmuje jego ręce od twarzy i mówi wzruszona).
ELKA.
Lolek? Co to... łzy? KAROL (ocierając oczy).
Nie zważaj na to... tak się już jakoś we mnie wszystko zebrało... — Widzisz... ja od dziecka nie miałem nigdy spokojnego kąta i tułałem się po obcych. — Teraz uchwyciłem się ciebie, jak tonący, bo czułem po prostu, że utonę, jeśli będę dalej rozrzucał swe życie po knajpach i obcych kątach. Przy tobie chciałem wytchnąć! tyś mi stworzona właśnie na ciche, dobre, kochane dziecko... Byłoby nam tak dobrze... Ty, ja — Julka. — I tego wszystkiego mi zabrania kto? kto?... prawo, świat! Prawo dla wszystkich jednakie... a tu każdy człowiek inny, każda dusza inna, każda tragedya duszy inna... I nic! nic dla mnie! Dla nas Elko — nic... ELKA (nagle z namiętnym wybuchem).
Kłamstwo, że dla nas nic — dla nas wszystko — słyszysz! dla nas wszystko! KAROL.
Elko! Elko! ELKA (gorączkowo i namiętnie).
Tak! tak! ja nie chcę widzieć twych łez, ja nie chcę czuć twych łez... dość tego! Uwzięli się na nas! — Ona, prawo, świat!... Skuli nas, związali, torturują, gnębią. Dlaczego? — Ty mnie wybrałeś — ja ciebie. Tobie ten nasz biedny kąt drogi, a miły. Zostań tu! Ja nie umiem ci powiedzieć, co się w mem sercu dzieje... ale tak się coś we mnie zbuntowało — strach! strach!... KAROL (wpatrując się w nią).
Jakaś ty inna, jakaś ty śliczna teraz, Elko!... ELKA (na klęczkach w objęciach Karola).
Zostań tu z nami! będzie ci dobrze! — To będzie twój dom!... KAROL.
Jak twe oczy płoną! patrz na mnie, patrz prosto!... ELKA.
Będę ci wszystkiem... czem mogę, na co mnie stać — tylko nie płacz! nie płacz już nigdy!... KAROL (namiętnie).
Jaka to dziwna godzina! to czarów godzina! Elko! Przetwarzasz mi się w rękach! Aż łuna od ciebie bije, tak piękniejesz, tak promieniejesz cała. ELKA.
Bóg mi świadkiem, jak proste i szczere w tej chwili serce moje. Pragnę cię kochać i być ci wierną do śmierci... Tak mi Boże dopomóż!... KAROL (namiętnie).
Usta twoje, Elko! oczy twoje!... Ty primavera brylantową rosą łez skąpana!... ELKA (omdlewając mu prawie w ręku, ciągle na klęczkach).
Sługą jestem twoją! KAROL.
Nie! — tyś żoną moją! (całują się długo namiętnie).
Zasłona spada.
AKT DRUGI.
Tasama dekoracya, jak w akcie pierwszym — tylko biurko stoi przy oknie, przy niem kosz, na biurku lampa się pali, przez zasłony okien świt się przedziera. Na sofce śpi Karol ubrany. Przy biurku siedzi Julka w szlafroku, okryta szalem i pisze.
SCENA I.
JULKA, KAROL, ELKA.
JULKA.
Skończyłam!... (dzwonek).
Karolu! pewno chłopiec z drukarni po skrypta. KAROL (przez sen majacząc).
Na biurku... zgromadzenie w Niezawisłości... i komers... a Rada miejska zaraz będzie... JULKA.
No, dobrze! dobrze! (układa na biurku skrypta, zanosi je do przedpokoju, oddaje, poczem powraca, gasi lampę, podnosi roletę, uchyla okno i wciąga w siebie ranne powietrze).
ELKA (uchyla drzwi z lewej, jest w szlafroku).
Kto to dzwonił? JULKA.
Chłopak po skrypta. ELKA.
A Karol śpi! JULKA.
Już sama uporządkowałam z notatek i oddałam, bo on był tak zmęczony, gdy przyszedł, że nie mógł pracować. ELKA.
Czy późno przyszedł? JULKA (wymijająco).
Nie widziałam godziny. ELKA.
Wiesz dobrze — tylko nie chcesz powiedzieć mi prawdy... (Po chwili). Pewnie znów grał w karty. (wchodzi na scenę, jest ubrana w brudnym szlafroku, pantofle przydeptane, włosy rozczochrane i rozrzucone na ramiona. — Jest blada).
JULKA.
O ile wiem miał Zgromadzenie, musiał pójść zobaczyć zajścia, jakie były na komersie a ponadto miał jeszcze Radę miejską. ELKA (wydymając usta).
Tak... naturalnie... Rada... ale z koleżkami. JULKA (patrząc na nią ze zmarszczonemi brwiami).
Elka! idź się trochę ubrać, ogarnąć. Jak ty wyglądasz? ELKA (wzruszając ramionami).
E!... co mnie to obchodzi! (idzie do Karola).
JULKA.
Dajże mu spokój, nie budź go! ELKA (gniewnie).
No!... zostaw! nie widziałam go prawie dwa dni. Przychodzi nad ranem, potem leci niby do redakcyi... Karol!.. Karol!... nie śpij!... (Karol mruczy nie wyraźnie, odsuwając ją ręką).
ELKA.
Pocałuj! KAROL (przez sen, zatulając się w szal).
Daj mi spać! ELKA (ściągając z niego szal).
Nie śpij! No!.. przywitaj się zemną. KAROL (gniewnie zrywa się, wyrywa jej szal, owija się nim i kładzie się).
Zostaw mnie w spokoju!.. ELKA (do Julki, która siedzi przy biurku i pisze).
Widziałaś jak się ze mną obchodzi? Nie — tego już za dużo. Przychodzi tu odpoczywać po nocnych hulankach... Widziałaś?.. JULKA.
Widziałam — i znajduję, że masz to, na coś zasłużyła. Pozwól mu spać... ELKA.
Jeszcze mu poduszkę dać pod głowę?.. Zaraz! (wyciąga Karolowi poduszkę z pod głowy i rzuca na ziemię. Ten śpi jak zabity).
JULKA.
Elka! Elka! upamiętaj się! Zrazisz go tem zupełnie do siebie... (po chwili).
Idźże się ubrać. ELKA.
Nie wiem w co. JULKA.
Przynajmniej się uczesz. Patrz — i ja jestem w szlafroku, noc spędziłam bezsennie, a inaczej wyglądam. ELKA.
Ty jesteś ładna, ja jestem brzydka. Potem ty masz nowy szlafrok, a ja odkąd musiałam odejść z biura, to już nic nie mam. JULKA.
Dałam ci niedawno dziesięć reńskich. ELKA.
Rozlazły się — a potem mam teraz inne wydatki. Musiałam kupić dużo rzeczy. JULKA.
Wiem!.. ELKA.
(łazi po pokoju, wreszcie zagląda do kieszeni palta Karola, które leży na krześle).
JULKA.
Elka! co ty robisz? ELKA.
Już raz tak znalazłam listy jego kolegów, w których go zapraszają na karty. JULKA.
Proszę cię, nie rób tego. Gdyby Karol to zobaczył — będzie się gniewał z pewnością. ELKA.
A ty także, jakem weszła, szukałaś coś w jego palcie. JULKA.
Ja wyjmowałam notatki z posiedzenia Rady miejskiej, potrzebne mi do artykułu. ELKA.
Co to? Ty znów robisz za niego artykuł? JULKA.
Tak! — i proszę cię, idź sobie, bo mi przeszkadzasz, a za chwilę chłopak wpadnie po skrypta. ELKA (rozkładając ręce).
Nie! Wiecie państwo, to już koniec świata, żebyś ty ślęczała nad jego artykułami, a on żeby się wysypiał w najlepsze. (Z nagłą furyą). Ja go obudzę i powiem mu słowa prawdy. JULKA (zrywa się i chwyta ją za ręce).
Elka! zostaw go w spokoju! Nie igraj zanadto! Zabierze się i pójdzie... ELKA.
Niech idzie na cztery wiatry! JULKA (ze znaczeniem).
Nie wolno ci teraz tak mówić. ELKA (nagle wybucha płaczem, osuwa się na fotel).
Prawda... prawda... JULKA (wraca do okna i usiłuje odcyfrować notatki).
Trudno mi dojść ładu... (idzie do Karola i nachyla się nad nim delikatnie). Karolu!.. Karolu!.. KAROL (przez sen).
Cóż tam? JULKA.
To ja... proszę cię... chcę się tylko poinformować co do artykułu... KAROL (zaspany).
Jakiego artykułu? JULKA.
O wczorajszem posiedzeniu Rady. Powiedz mi jak się nazywa ten radca, który interpelował w sprawie rzeźni. Nie mogę przeczytać... KAROL.
Bombecki, Trombecki, Dąbecki... nie wiem. JULKA.
No... i ja nie wiem. KAROL (zrywając się, nagle siada na sofie i przeciera oczy).
Któraż to godzina? ELKA (nadąsana).
Taka, o której porządni ludzie wstają i piją śniadanie. KAROL.
Do stu dyabłów!.. do stu dyabłów!.. (idzie do biurka — wraca, przewraca w kieszeniach palta).
ELKA.
Nie powiesz mi dzień dobry? KAROL.
Miałem notatki, miałem notatki. ELKA (plącząc mu się).
Pocałuj mię chociaż. KAROL.
Dajże mi spokój!.. widzisz, że szukam ważnych notatek!.. JULKA.
Jeżeli te z Rady, to ja je tu mam na biurku. ELKA (płaczliwie).
Nie! wiecie państwo, tego już zanadto. Nawet się ze mną przywitać nie możesz? JULKA (biorąc Elkę za rękę).
Elko, idź do kuchni — zajmij się śniadaniem. KAROL.
Dajcie mi tylko prędko herbaty, bo muszę iść do redakcyi. ELKA.
O!.. już!.. JULKA.
Cicho! proszę cię!.. idź — przynieś herbatę! (wyprowadza Elkę na lewo).
(Karol siada przy, biurku. Jest nieumyty, blady, brzydki, koszulę ma zmiętą, kołnierz od tużurka podniesiony. — Nerwowo przewraca papiery, nie mogąc nic porządnie utrzymać w ręku).
SCENA II.
KAROL, JULKA.
KAROL.
Miałem jeszcze napisać o zgromadzeniu Spójni... Psia krew! Nie wiem nawet co się tam działo. JULKA.
Napisałam sama notatkę na trzydzieści wierszy. Nie było nic nadzwyczajnego. Trwało krótko bo... komisarz zgromadzenie rozwiązał. Powiedziano mi o tem podczas odczytu Bindera w naszym uniwersytecie. KAROL.
Dziękuję ci, Julko!.. Zaraz — coś to się jeszcze wczoraj działo... Komers był zdaje się. JULKA.
Tak — o komersie napisałeś notatkę przyszedłszy. Ja ją uporządkowałam i dodałam z tego co widziałam, wracając z odczytu. Pozostaje tylko Rada... Spiesz się... za chwilę chłopak wpadnie... o! tu zaczęłam — dorób tylko zakończenie. KAROL.
Julka! Julka! Ja muszę zaproponować, by cię przyjęto do naszej redakcyi. JULKA.
Dziękuję ci — za dużo miałabym do roboty. KAROL.
Po Radzie poszliśmy tu i ówdzie... no i tak jakoś... (Z wybuchem, wdzięczności). Julka — ja ci strasznie dużo zawdzięczam. JULKA.
Pisz lepiej — potem mi będziesz dziękował. KAROL.
Zaraz! zaraz! muszę zapalić papierosa. (zapala papierosa, ogląda się za drzwi).
Coż tam z tą herbatą! JULKA.
Elko! Elko! ELKA (z za drzwi).
A czego? JULKA.
Herbata! ELKA (j. w.)
Zaraz, bo samowar zgasł. KAROL.
No! ta jak się do czego weźmie... Brr!.. nic pisać nie mogę... ani rusz! Poprostu litery mi skaczą przed oczami. (pisze, rzuca pióro)
Ja nie mogę bez herbaty pracować! no!.. nie mogę! JULKA (łagodnie).
Pozwól mi... ja zaczęłam, to i dokończę. KAROL.
Pisz!.. ja formalnie pióra w ręku utrzymać nie mogę... (idzie na sofkę, kładzie się z papierosem, ale nie zasypia — Julka siada przy biurku i pisze. — Wschodzące słońce oświetla ją złoto-purpurowym blaskiem. Karol patrzy na nią ciekawie. Za oknem słychać z daleka granie gamy i trzepanie dywanów).
KAROL (po chwili milczenia).
Julka! JULKA (pisząc ciągle).
Co Karolu? KAROL.
Ty jesteś niezwykła kobieta! JULKA (j. w.).
Mylisz się. Jestem najzwyklejszym okazem człowieka. KAROL.
Dlaczego mnie poprawiasz. Ja mówię „kobiety “ — ty mówisz „człowieka“. JULKA.
Przedewszystkiem biorąc rzeczy utartą drogą, to jest we mnie mało kobiecości... tej waszej kobiecości. Powtóre — ja czuję się głównie człowiekiem, skoro analizuję wartość moją i dlatego nadaję sobie chętnie miano człowieka. KAROL.
Mylisz się, Julko. JULKA.
Czy w określeniu mego człowieczeństwa! KAROL.
Nie — tylko odmawiając sobie cech kobiecości... tej naszej kobiecości. O! bo ja zrozumiałem doskonale coś ty pod tem myślała. Kobiecość ta, która nas ciągnie, niby urok na nas rzuca. Otóż — ty masz dużo tej kobiecości... JULKA.
Skądże znowu? Wszyscy mężczyźni uważają mnie za dobrego kolegę i nic więcej. KAROL.
Zapewne. Ten dobry kolega w tobie przeważa... Ale przecież ty masz jakiś urok... swój odrębny... coś — co się określić nie da. Żebyś się mogła zobaczyć teraz — oświetlona tak wschodzącem słońcem — w tej jasnej fałdzistej sukni. Masz w sobie coś bardzo duchowego, coś bardzo duchowego... JULKA (ironicznie).
Primavera? Boticelli? KAROL.
Wiesz... jest coś w tobie takiego... JULKA (śmiejąc się).
Niedługo przypniesz mi skrzydła... KAROL.
Niepotrzeba... uleciałabyś jeszcze, a wtedy zbyt pusto byłoby w tym domu. JULKA (odkłada pióro, patrzy chwilę w okno).
Budzi się miasto!.. Rozpoczyna swą pieśń roboczą wrzawą — a kończy nocnym wyciem skargi i rozpusty. Czyś ty, Karolu, nie zauważył nigdy, jaką to pełną, całą tragedyę mieści w sobie ten głos, który z głębi miasta płynie? KAROL.
Czy chcesz, ażebym ci na to odpowiedział, jako artysta, czy jako ktoś mający różne od twoich przekonania społeczne? JULKA (po chwili, biorąc pióro do ręki).
A!.. nie odpowiadaj mi lepiej... zapomniałam... przepraszam!.. KAROL (urażony).
Tak!.. naturalnie — ze mną nie warto rozmawiać. (po chwili)
Wiesz, Julka, ty masz dar okazywania swej wyższości. JULKA (pisząc).
Wyższości? Mylisz się, my tylko stoimy na dwóch tak odrębnych krańcach przekonań społecznych, iż wszelka dyskusya pomiędzy nami jest zbyteczną. KAROL.
Daj spokój!.. ja czuję dobrze, że przygniatasz mię swą wyższością. JULKA.
Jeśli to czujesz... i zarazem czujesz, że przekonania moje są wyższe, dlaczego trwasz w swej... niskości. KAROL.
To mnie przekonaj! JULKA.
Poczucia sprawiedliwości nie można wszczepić rozumowaniem — samo się budzi tak, jak się zbudziło we mnie. KAROL.
Dajno spokój! Musiał tam być ktoś, co cię nawracał. JULKA (z ironią).
Zapewne jaki piękny i młody mężczyzna. (Po chwili — z siłą). A wiesz ty, kto mnie nawrócił. Oto, taki głos wybuchający z miasta, czy to o wschodzącem słońcu, czy to o nocnej ciemni. Wsłuchałam się w niego i odczułam, że tam nietylko tryumf kultury, nietylko zachwyty artystycznych natur, nietylko dzwony gotyckich świątyń, ale jeszcze w tym głosie płynie jęk i skarga uciemiężonych i głodnych. Ja się w to wsłuchałam i to był działacz który, mnie obudził. (wzruszona opiera się o okno, jest w tej chwili bardzo piękna i promienieje cała w blaskach słońca. — Miasto budzi się coraz więcej — słychać tramwajowe dzwonki, z fabryki dochodzi huk daleki trąby fabrycznej).
KAROL (podniósł się na sofie i siedzi zamyślony, patrząc na Julkę — papieros mu zgasł i trzyma go machinalnie w ręku. Mówi wolno i posępnie).
Potrzeba mieć na to bardzo wrażliwą duszę, Julko! Bardzo wrażliwą duszę! JULKA (z zapałem).
Nie! dusze mamy jednakie. Tylko potem w trakcie życia, albo żyjąc więcej duchowo, pozostawiamy jej kryształowe ściany, przez które ona swobodnie patrzy na świat i jego odruchy, albo dobrowolnie niewolnicy naszych niskich instynktów narzucamy na te kryształowe ściany taką warstwę błota, iż się tam już nic do naszej duszy nie przedrze... nic... nawet jęk wyzyskiwanych... nawet skarga... nawet charczenie dławionej ofiary. KAROL.
O!.. Julko!.. błoto obsycha — samo opada. JULKA (gorąco).
Nieprawda! Błoto moralne przylgnie tak szczelnie, że je niczem nie zniszczysz. Pomyśl tylko... Ty dziś wracał prawie pijany... o! nie przecz... Elki nie ma, więc prawdę powiedzieć ci mogę... Pijany byłeś i aż wiało od ciebie kałużą!.. Mogę to powiedzieć, bo niestety (smutnie) życie teraz nie ma dla mnie wielkich tajemnic!.. Szedłeś zaślepiony, głuchy — z umysłem przyćmionym, wlokąc swą duszę po jakichś bagnach i trzęsawiskach. Więc jakże miałeś się o świcie wsłuchać w taki głos i umieć w nim rozróżnić jęki i łkania o tragicznej mocy, gdy twoja dusza znękana i oszołomiona sama łkała boleśnie, tłukąc się o kryształowe ściany, pokryte świeżą warstwą błota! Żeś taki jest — winien jesteś sam!... KAROL (zamyślony).
Kto wie... kto wie... SCENA III.
ELKA, KAROL, JULKA.
ELKA (wchodzi ze szklankami na tacy i mówi płaczliwym głosem).
Samowar się nie chce zagotować... nie wiem co mu się stało... Palce sobie na nic popiekłam... o... będą bąble... (idzie do Karola)
Niech patrzy... Ona sobie palce popiekła... Ją boli... (tuli się do niego, on ją usuwa z niechęcią).
KAROL.
Cóż z tą herbatą? ELKA.
Jeszcze się nie gotuje. Trzeba będzie kupić nowy samowar. Nasz stary zupełnie zniszczony. KAROL (przyczesując włosy).
To kup! ELKA.
Bo potem znów będziesz się dziwił na co pieniądze poszły — więc ja teraz nic nie będę kupować bez twojej zgody. Kupić samowar? KAROL (zniecierpliwiony).
Kupuj — nie kupuj — rób co chcesz! ELKA (urażona).
Trudno, mój kochany... trzeba coś o domu pomyśleć. KAROL.
Dom — dom — dom — słyszę ciągle to słowo... ELKA.
Widocznie za mało je słyszysz, skoro o nim nie pamiętasz. (idzie do kuchni na lewo).
SCENA IV.
KAROL, JULKA.
KAROL (podchodzi do biurka).
I cóż? znów piszesz? JULKA.
Skończyłam. Może przeczytasz? KAROL.
Po co? Wiem, że jest staranniej zrobione, niż gdybym ja to zrobił. Zaczynam być feministą. JULKA (ironicznie).
Doznawszy błogich wyników owego feminizmu. KAROL.
Julko! JULKA (porządkuje na biurku).
Czego chcesz, Karolu? KAROL.
Podaj mi rękę! JULKA.
Po co? KAROL.
Na zgodę. JULKA.
Czy my jesteśmy w niezgodzie? KAROL.
Tak mi się zdaje. Ty masz albo ironiczny uśmiech, skoro na mnie patrzysz, albo jest w twem obejściu coś lekceważącego... JULKA.
Zaręczam ci, że to mimowolne. KAROL.
Więc w głębi duszy masz przyczyny, dla których tak ze mną postępujesz? JULKA (wymijająco).
Co ci na mojem zdaniu zależy? KAROL.
Widocznie mi zależy, jeśli pragnę, ażebyś miała inne o mnie przekonanie. JULKA (ironicznie).
Czy sądzisz, że nabiorę je, skoro ci podam moją rękę? KAROL.
Zaczynasz mnie pobijać na każdym punkcie. SCENA V.
ELKA, KAROL, JULKA.
ELKA (wchodzi z herbatą zadyszana).
Herbata! KAROL (zbiera skrypt z biurka i ubiera się w palto).
Skoro chłopiec z drukarni przyjdzie, powiedzcie mu, że ja już poszedłem do redakcyi. ELKA.
Wypijże herbatę! (Julka wychodzi do kuchni na lewo).
KAROL.
Nie mam już czasu. Wypiję później w kawiarni. ELKA (płaczliwie).
Mógłbyś też raz wypić w domu. KAROL.
Zapóźno. W tym domu nie bardzo dbają o to, ażebym miał na czas to, co potrzeba. ELKA.
Jestem chora, nie mogę pracować. KAROL.
Skoro jesteś chora, to się połóż. Ja nic od ciebie nie wymagam... I tak przeważnie jadam w restauracyi. ELKA (z przekąsem).
Naturalnie... natura wilka ciągnie do lasu. W knajpie najlepiej smakuje. KAROL.
Nie — tylko w knajpie dadzą mi zaraz to, co zjeść potrzebuję i w dodatku nie mam scen, co jest główne. ELKA.
E! mój kochany!.. to są wszystko tylko takie wymówki. Przedtem to ci tak o dom chodziło... Mówiłeś — och! żeby mi tu zostać, żebym miał tu biórko, tu fotel — to bym pisał... No... więc masz biórko, masz fotel, masz dom, czego chcesz? Dlaczego nie piszesz? Dlaczego cię nigdy nie ma? KAROL (wymijająco).
Puść mnie! ELKA (uparcie).
Nie! Odpowiedz mi, dlaczego nie siedzisz w domu. Masz przecież biurko... masz fotel... KAROL (po chwili doić gwałtownie).
Chcesz wiedzieć dlaczego? Mam biórko, mam fotel, mam dom — ale mam i ciebie! ELKA (nierozumiejąc).
No... przecież ci i o mnie chodziło. KAROL.
A!... (po chwili). A pokażże mi się ty do światła. Niech ci się przypatrzę! (Bierze ją za ramiona). ELKA.
E! lepiej się na mnie nie patrz! Wyglądam jak Bóg wie co! KAROL.
Ależ ja ci się chcę przypatrzyć, bo ty jesteś curiosum w swoim rodzaju. ELKA (urażona).
Daj mi spokój! KAROL.
Bądź zdrowa! (idzie do przedpokoju).
ELKA (biegnie za nim).
Ty, słuchaj! KAROL (niecierpliwie).
Cóż tam znowu? ELKA.
Przyjdziesz na obiad? KAROL.
Przyjdę! przyjdę! ELKA.
Znów pójdziesz na jaką kiełbasę na widelcu i tyle cię będę widzieć. KAROL.
Kiedy mówię, że przyjdę, to przyjdę. ELKA.
Pocałuj mnie! KAROL.
Spieszę się. Muszę być w sądzie!.. Dziś proces Mons misericordiae. Puść mnie... ELKA.
Puszczę jak pocałujesz! (Karol całuje ją niedbale i wychodzi). ELKA sama. (Kiwa głową, wzdycha — idąc przez pokój, gubi pantofel — ogląda go, dziwiąc się, że dziurawy, potem zasiada do herbaty, zostawionej przez Karola. Za oknem, od chwili gra katarynka. Elka słucha chwilę, potem biegnie na lewo).
ELKA.
Julko! moja złota Julko!.. daj mi dwa centy! JULKA (za sceną).
Po co? ELKA.
Katarynka! Muszę dać kataryniarzowi. On tak ślicznie gra Miserere. JULKA (j. w.).
Drobne pieniądze leżą na biórku w popielniczce. ELKA.
Dziękuję ci! (biegnie do biurka, owija pieniądze w papier, przechyla się przez okno i rzuca pieniądze na ulicę. Chwilę czeka, potem woła przez okno).
O tu! tu!.. leży na trotoarze!.. nie widzą... no, dalej na lewo!.. tak wreszcie! (stoi przy oknie i słucha jak gra katarynka. Powoli jednak, wyraz jej twarzy się zmienia. Z dziecinnego rozradowania przechodzi w wielki smutek. Łzy nabiegają do ócz, spływają po twarzy. Elka osuwa się na krzesło i łka rozpaczliwie).
SCENA VI.
(Wchodzi Julka, ubrana w suknię ciemną. Trzyma w ręku sporą paczkę zeszytów. Zbliża się do biurka i spostrzega łkającą Elkę).
JULKA.
Elko! co tobie? ELKA (płacząc).
Boże! Boże!.. JULKA.
Nie płacz tak. Wiesz, że ci to szkodzi. ELKA.
Boże!.. JULKA.
Czy znów posprzeczaliście się z Karolem? ELKA.
Nie. JULKA.
Czy o to ci chodzi, że on wyszedł. Ale przecież zrozum, że on ma zajęcie w redakcyi. ELKA.
To ta katarynka wszystkiemu winna. JULKA.
Przecież lubisz słuchać katarynki. Cieszysz się... rzucasz pieniądze. ELKA.
Tak!.. ale nie wiem co mi jest. Teraz jak posłyszę, jak gra tak katarynka, to się ucieszę, a potem tak mi smutno, ale to tak smutno... Julko!.. Julko!.. ja wolałabym nie żyć. JULKA.
Cicho! uspokój się! ot i katarynka umilkła. Pójdą grać gdzieindziej. ELKA (z rozpaczą).
Och! co ja zrobiłam! co ja zrobiłam! JULKA.
Nie czas już teraz rozpaczać. Powinnaś tylko inaczej zapatrywać się na życie. Starać się utrzymać Karola przy sobie... ELKA (ocierając łzy).
Oto się chyba nie boję. Musi już zostać teraz przy mnie. To jego obowiązek. JULKA.
Mówisz jak dziecko. Słowo obowiązek istnieje głównie dla kobiet w stosunku ich do mężczyzn. Odwrotnie rzecz biorąc, jest zupełnie inaczej. A przytem... Karol nie ma względem ciebie obowiązku popartego prawem. Jest tylko moralne zobowiązanie, a to już zależy zupełnie od tego, jaki ty dasz obrót jego uczuciom dla ciebie. (siada przy biurku i poprawia zeszyty).
ELKA (ubiera się powoli, zczesuje włosy niedbale i zapina szpilką, zdejmuje szlafrok, nakłada spódnice i żakiet, przez ten czas mówi).
E!.. moja droga!.. ty to wszystko rozumujesz... ja tak nie potrafię... ja tylko po prostu rzeczy biorę. Karol mówił mi, że mnie kocha, że się ze mną ożeni, gdy ten przeklęty rozwód dostanie. Ja mu uwierzyłam, teraz musi już być przy mnie do śmierci... JULKA.
Choćby cię nawet przestał kochać? ELKA (zdziwiona).
A dlaczego miałby przestać mnie kochać? JULKA.
Dlaczego przestał kochać żonę? ELKA.
Bo... bo... czy ja wiem... Może ona go nie kochała... JULKA.
Nie — wiesz dobrze, że go kochała. Tylko ja ci powiem. Oto — tak ona, jak ty, nie umiecie mu rozumnie okazywać tej miłości. ELKA.
A... mam sobie jeszcze tem głowę zawracać. To niech on się stara mnie przypodobać, a nie ja jemu. JULKA (kładzie pióro, patrzy na nią przez chwilę).
I ty także tak mówisz? i ty?... (wstaje, idzie do niej)
Posłuchaj ty uważnie tego, co ja ci powiem. Gdy otworzyłaś ten dom dla Karola i powiedziałaś mu zostań z nami — dla kogo to uczyniłaś, dla siebie czy dla niego? ELKA.
Naturalnie, że dla niego. On był taki nieszczęśliwy, narzekał, że mu źle, że się tuła po świecie, po knajpach... Płakał... Cóż mnie z tego przyszło?... Nieszczęście — nic więcej. Widzisz więc sama, że zrobiłam to dla niego. JULKA.
Dlaczego więc nie trwasz w tej myśli? dla czego nie starasz się stłumić egoizm, zaprzeć się swego ja zupełnie i dać mu we wszystkiem pierwszeństwo? ELKA.
Ja robię co mogę... Jestem taką samą, jak przedtem. JULKA.
To nieprawda. A zresztą i to dla mężczyzny nie wystarcza. On zawsze żąda nowości. Pamiętaj więc, ażebyś była ty tą nowością, a nie kto inny. ELKA.
On mówił przecież, że innej mnie nie pragnie. JULKA.
Kiedy to mówił? W zimie — a teraz jest lato. ELKA (zasmucona).
Więc co ja mam robić Julko? JULKA.
Drobiazgowo radzić ci nie mogę — powiedziałam ci tylko ogólnie. Postaraj się tylko, ażeby w tym domu, o który mu tak chodziło, oprócz szklanki herbaty — pachniały jeszcze kwiaty... Zrozumiałaś mnie? ELKA.
O! jeśli o to chodzi!... Kupię dziś całą wiechę róż... JULKA (patrzy na nią z politowaniem).
Ty bierzesz to, co mówię dosłownie. Trudno!... (siada do pracy).
ELKA.
Ja pójdę do miasta, muszę przecież coś kupić, Karol ma być na obiedzie. A ty? JULKA.
Nie — ja zjem w taniej kuchni. Skończę poprawiać zeszyty. Dziś mam na pensyi lekcyę o dziesiątej. ELKA (po chwili).
Tak mi zawsze niesporo wychodzić. Boję się, żeby mnie kto nie spotkał z biura albo znajomy. JULKA.
Co począć! ELKA.
Wiesz... ja ją... no ją wczoraj spotkałam. Czułam, że blednę jak ściana. Nogi się podemną ugięły. Chciałam wejść do bramy, ale już było zapóźno. Ona nadeszła — i popatrzyła na mnie, ale tak jakoś dziwnie, dziwnie... Nie miała w oczach złości — tylko tak, jakby się zdziwiła. I wiesz, ona choć była bardzo wystrojona, ale źle wyglądała... Taka blada jak wosk. Może nawet bledsza odemnie. Ja myślałam, że ona mi co powie, ale ona nic nie powiedziała, tylko stanęła i patrzyła za mną. Widziałam, — bo i ja się za nią obejrzałam... (dochodzi do biurka i staje już ubrana w kapeluszu).
Julko!... może się też Bóg zmiłuje i sumienie się w niej ruszy — co? JULKA.
Niewiem Elko! Jeżeli ona kocha naprawdę Karola, to ustąpi. ELKA.
Co też ty mówisz? Jeżeli kocha naprawdę, to właśnie go zechce odzyskać. JULKA.
Nie Elko... prawdziwa miłość nie jest egoistyczna. Te kobiety, które naprawdę kochają, nie chcą być kulami u nóg tych, których kochają. ELKA.
Ach już mi wszystko jedno — jak i co, byleby się stało... Ja już się i modlić nie umiem i nie śmiem. JULKA.
Och! modlić się powinnaś zawsze. ELKA (smutno).
Boję się! JULKA (zimno).
Czego? Bóg to miłosierdzie! ELKA (nieśmiało).
To ja wstąpię do kościoła. JULKA.
Wstąp, Elko! JULKA (ze łzami).
Pocałuj mnie Julko! mnie teraz już nikt serdecznie nie całuje. (Julka całuje ją obojętnie, Elka tłumiąc łzy wychodzi do przedpokoju).
SCENA VII.
JULKA potem KAROL.
(Julka siedzi przez długą chwilę zamyślona i smutna — potem spuszcza roletę, bo ją razi słońce i przegląda zeszyty. Wchodzi Karol).
KAROL.
Jesteś jeszcze w domu... To dobrze? JULKA.
Czy co zapomniałeś? KAROL.
Nie — ale mam coś dla ciebie. — W naszej administracyi zawakowało miejsce. Wcale nie zła posada. — Jest mnóstwo kandydatek. Słyszałem jak mówiono o tem w administracyi. Będziesz siedzieć osobno w dziale administracyjnym i robota wcale łatwa. — Pomyślałem o tobie, bo mi cię żal, gdy widzę, jak biegasz po lekcyach i zrywasz sobie płacę. JULKA.
Dziękuję ci — ale to praca nie dla mnie. KAROL.
Wolisz uczyć dzieci. JULKA.
Wolę. Tu przynajmniej mam tę wielką rozkosz, iż widzę jak pod moim wpływem budzi się i rozwija umysł. A tam w waszej administracyi suche cyfry nie przemawiają do mnie zupełnie. KAROL.
Ależ zdrowie zrujnujesz zupełnie. JULKA.
Coś przecież ze siebie muszę dać społeczeństwu. KAROL.
Ofiara bezcelowa. Społeczeństwo się o ciebie nie troszczy. JULKA.
To nieprawda. Bezwiednie, a troszczy się na każdym kroku. Przeszłe i teraźniejsze, korzystam ciągle z jego pracy i jego trudu. Należy więc, ażebym i ja dała nawzajem moją pracę i mój trud. KAROL.
Myślałem, że ci tem sprawię ulgę... JULKA.
Dziękuję ci... Dlaczego nie jesteś w Sądzie? KAROL.
Odczytują akt oskarżenia. Wydrukowaliśmy go w całości. To potrwa dość długo. (Chwila milczenia).
JULKA.
Karolu. KAROL.
Co Julko? JULKA.
Powiedz mi — co będzie z Elką? KAROL.
Jakto co będzie z Elką — nie rozumiem. JULKA.
Czy poczyniłeś znów jakie rozwodowe kroki? KAROL (zmieszany).
Nie miałem czasu zajmować się tem obecnie. JULKA (poważnie).
A jednak potrzeba ażebyś się tem zajął i to bez zwłoki. Elka czuje więcej niż przypuszczasz... KAROL.
Wątpię... Nie miałem pojęcia, aby istniało stworzenie tak bezmyślne, tak grubo skórne. Ja doprawdy nie pojmuję co się z nią stało. — Jak ona była inna, w zimie... ho! ho!.. no powiedz sama Julko! nie wtedy była subtelną... odgadywała massę... miałem z nią prawdziwą przyjemność przesiadywać tu wieczorami — a teraz! JULKA.
Czy rzeczywiście ona się tak bardzo zmieniła? KAROL (chodzi po pokoju i pali papierosa).
Strasznie... strasznie... nie do poznania. JULKA.
Ale ja ci powiem. Karolu, że Elka jest tą samą Elką, jaką była przedtem, tak samo jak Nina była tą samą Niną przed i po ślubie. Tylko — te zawody, jakie cię spotykają — przychodzą na ciebie poczęści z twojej winy. Powiedziałam ci raz, że jesteś przeciętnym człowiekiem i tak jest. Twierdzę to samo. Ty zaś na każdą kobietę, do której się zbliżasz, patrzysz albo przez szkła artystyczne albo zmysłowe... albo... Słowem, nie wiem. Wytwarzasz sobie całą aureolę nadzwyczajności dokoła takiej kobiety. — Skoro jednak już nic nie masz do żądania — nie jesteś wstanie utrzymać dalej tej aureoli, która była bardzo mizerną widocznie i pustą. Winę braku siły swej duchowej składasz na kobiety i wołasz — „He! he! zmieniła się!.. KAROL.
A ja ci ręczę, że ty naprzykład nie zmieniłabyś się w oczach mężczyzny i zawsze miałabyś tę aureolę. JULKA (zdziwiona).
Ja? któż to o mnie mówi? KAROL (trochę zmieniony).
Mówimy o kobietach. JULKA.
Ja się nie liczę. KAROL (gorąco).
Przepraszam... liczysz się! O! widzisz — znam cię od zimy tak samo jak Elkę i z tobą wiecznie mam o czem mówić. — Ty zawsze jesteś dla mnie zajmującą, nawet powiem ci, codzień więcej zajmującą. Odkrywam w tobie coraz nowe zalety. Widzisz więc, że są kobiety, które za zbliżeniem zyskują. JULKA.
Jak za jakiem zbliżeniem. Ręczę ci, że gdybym naprzykład stała do ciebie w tym stosunku, w jakim stoją Nina albo Elka — utraciłabym tę wartość, jaką mi nadajesz tak łaskawie. KAROL (gorąco).
A ja ci ręczę, że nie! JULKA.
Frazesy! KAROL (z zapałem).
Daję ci słowo, że nie kłamię! (chwila milczenia). (Karol po chwili zaczyna znów chodzić po pokoju — Julka pisze).
JULKA (nie odrywając oczu od zeszytów).
Może już czas do sądu? KAROL.
Czy chcesz się mnie pozbyć? przeszkadzam ci? JULKA.
Bynajmniej! KAROL (podrażniony).
O! ja wiem — cóż ja jestem dla ciebie! pyłek, proch! ja nawet przeszkadzać ci nie mogę. JULKA (odkładając pióro).
Widzę, że jesteś bardzo rozdrażniony. Skoro jednak chcesz, żebym się tobą zajmowała, pozwól, że znów mówić będziemy o Elce. KAROL.
O Elce?... cóż możemy mówić o Elce? Co jest o niej wogóle do mówienia? Ona skoro jest w domu, tyle o sobie mówi, że wystarczy za siebie i za nas. JULKA.
Ja krótko ci powiem to, co ci mam powiedzieć. (odwraca się do niego i patrzy mu to oczy).
Jeśli i tej kobiety już nie kochasz, miej na tyle siły, ażebyś jej tego nie dał uczuć... Czy mnie zrozumiałeś? KAROL (zmieszany).
Skąd wiesz, że ja Elkę nie kocham. JULKA.
Ja nic nie wiem! Ja mówię... jeśli! KAROL.
Skoro mnie masz za przeciętnego mężczyznę, dlaczego wymagasz odemnie heroizmu! JULKA.
Heroizm? Kto tu mówi o heroizmie? KAROL.
Ja — bo żyć z Elką i to do śmierci, nie kochając, byłoby heroizmem z mej strony. JULKA.
Mój drogi — przeciętni mężczyźni mają pewną przeciętną dozę pewnej siły, którą nazywają wytrwaniem przy obowiązkach. Otóż o tę siłę ja cię proszę... naturalnie do czasu — bo w to „do śmierci“ z twej strony nie wierzę. KAROL.
Nie znasz mnie! Ja niczego więcej nie pragnę, jak mieć zawsze na własność jedną duszę, któraby się ze mną zżyła, odczuła mnie i zrozumiała. — Czy może być większe szczęście, jak mieć za towarzyszkę życia kobietę, z którą mówić można. Przecież to jest szczytem szczęścia. JULKA.
Wszystkiego naraz mieć nie można. Kto wie, czy Nina i Elka nie marzyły także o czem innem, łącząc się z tobą. KAROL (z pyszałkową złością).
O! one mnie kochają i takim, jakim jestem. JULKA.
To dowodzi o sile ich serca i o pewnej czystej, pięknej mocy przywiązania. KAROL.
Ja także miałbym tę samą siłę serca i moc przywiązania, gdybym natrafił na odpowiednią dla siebie kobietę. JULKA.
Kilka miesięcy temu Elka była dla ciebie tą odpowiednią kobietą. Dziś rzeczy zaszły tak daleko, iż musi ona pozostać tą twoją kobietą na zawsze. (Karol zasępiony siada w fotelu).
Należy przyspieszyć rozwód. Proszę cię o to. KAROL.
Nie będę na kolanach błagał Niny, ażeby się zgodziła, — albo żeby wystąpiła sama przeciw mnie ze skargą. JULKA.
Nina jest obecnie inaczej usposobiona względem Elki. Mam na to dane. Wiem, że się nami interesuje i zna nasze życie. Kto wie — czy teraz nie byłby czas odpowiedni. KAROL (znudzony).
Pomyślę!... (po chwili).
Słuchaj Julka — ty musisz mieć mnie za ostatniego głupca? JULKA.
Boże uchowaj! KAROL.
Nie — nie — ja widzę... ja to czuję!... Ciągle mi w oczy ćwierkasz tym przeciętnym człowiekiem. (z wybuchem) Cóż mam robić, żeby nim nie być? Proch wynaleziony, Pan Tadeusz napisany. Gibraltar nie do zdobycia... więc co? co?... JULKA (składając zeszyty).
Płaskie i trywialne. KAROL (zrywa się i chwyta ją za ręce).
Julka! — Julka!... JULKA.
(zdziwiona, patrzy na niego chwilę, usuwa ręce).
A to co znowu? KAROL (zmieszany).
Nie wiem sam... nie wiem sam!... (odsuwa się od niej, idzie do okna i opiera się czołem o szybę).
JULKA.
(składa zeszyty i chce wyjść na lewo, on na szelest jej sukni odwraca się i nic nie mówiąc wyciąga ku niej rękę. Ona patrzy nań coraz bardziej zdziwiona).
Puść mnie, muszę pójść ubrać się... idę na lekcyę... (wychodzi na lewo).
(Karol zostaje sam, stoi oparty o szybę przez chwilę — potem zaczyna gwizdać, urywa, chodzi po pokoju — pali papierosa, wreszcie siada w fotelu i patrzy na drzwi, któremi wyszła Julka).
SCENA VIII.
KAROL, ELKA.
(Elka wchodzi drzwiami z prawej, ma w ręku koszyk z wiktuałami, pęk róż. Zobaczywszy Karola staje ucieszona, kładzie róże na biurku i biegnie ku niemu. Zarzuca mu ręce z tyłu na szyję i nadstawia policzek).
KAROL (zdenerwowany).
Oszalałaś! ELKA.
Pocałuj! KAROL.
Puść! ELKA.
Puszczę, jak pocałujesz! (Karol ją całuje).
ELKA (pieszczotliwie).
Po co przyszedł? może na śniadanie? Ona jeszcze nie miała czasu nic zrobić, ale ona się pospieszy. KAROL.
Przedewszystkiem chciałem cię już dawno prosić, ażebyś nie mówiła do mnie takim tonem. To śmieszne... to trywialne. Takie udawanie dziecka nie ma sensu. ELKA (strapiona).
Przecież dawniej mówiłeś, że ci się to we mnie bardzo podoba i że to stanowi mój wdzięk. KAROL.
Nieprzypominam sobie, ażebym coś podobnego powiedział. ELKA.
Sam zawsze mówiłeś o sobie także „on“ — albo „Lolo“... KAROL.
Co? co?... proszę cię, niewmawiaj we mnie takich niedorzeczności. Czy ty nie możesz być... kobietą? ELKA.
Zdaje mi się, że ja jestem kobietą. KAROL.
Ale kobietą-człowiekiem!... kobietą-człowiekiem!... ELKA.
A czy są kobiety-zwierzęta? KAROL.
Och są! och są!... Kobiety-kaczki, kobiety-gęsi, kobiety... — Zresztą ty tego pojąć nie możesz... ELKA.
Zapewne... ty jesteś rozumniejszy odemnie, ale znów nie jestem taka bardzo głupia. A potem sam powiedziałeś, że w kobiecie szukasz głównie.. serca. KAROL.
No więc tak! to wiadome... Masz serce... serce i nic więcej!... (idzie do biurka i szukając notatek zrzuca kwiaty).
Cóż to znów za śmiecie?... ELKA.
Och!... (chwilę patrzy na porzucone kwiaty — potem zacina usta jakby ze sobą walczyła i mówi zmienionym głosem).
Czy mam ci przygotować co na drugie śniadanie? KAROL.
Dziękuję ci... skoro zaczniesz przygotowywać, to się nie skończy tak prędko. Ja idę do redakcyi... ELKA (udając wesołość).
Widzę, że chcesz wywołać scenę... nieuda ci się to jednak. Postanowiłam sobie znosić wszystko cierpliwie. KAROL.
Myślałby kto, że znosisz tortury i że cię katuję. ELKA.
No... nie katujesz fizycznie... to pewne... ale nie chcesz uwzględnić, że i mnie życie nie idzie po różach. KAROL.
Po różach! co za wyrażenie!... Przypominają się powinszowania albo listy szwaczek. — Po różach!... ELKA (smutno).
Mówię, jak umiem... mówię tak, jak mówiłam dawniej. KAROL.
Przyznasz jednak, moja droga, że słysząc taki styl trudno potem otrząsnąć się z niego i pisać tak, jak ludzie inteligentni mówią! ELKA.
Tak rzadko z tobą rozmawiam. KAROL.
A o czemże chcesz, żebym ja z tobą mówił? ELKA (cicho).
Z Julką jednak, masz zawsze co do pomówienia. KAROL (nagle).
Spodziewam się!... A wiesz dla czego? bo to jest... kobieta-człowiek... kobieta-człowiek! ELKA.
Dawniej — denerwowałeś się jej obecnością... wyśmiewałeś się, nazywałeś ją starą panną, socyalistką... KAROL (wściekły).
Ja?... kiedy?... nie wmawiaj we mnie głupstw, bo zabiorę się i pójdę w tej chwili do redakcyi. ELKA (wybuchając).
A wiecie państwo, to już za wiele! Zarzucasz mi na każdym kroku kłamstwo! Czepiasz się wszystkiego... Ja teraz po prostu słowa przemówić nie śmiem. I za co to wszystko? za moje nieszczęście! za moje dobro! za moje psie przywiązanie... (po chwili).
I z tym rozwodem mógłbyś się pospieszyć. KAROL.
Pospieszę się!... pospieszę! tylko zostaw mnie w spokoju. (siada przy biurku i opiera głowę na rekach).
ELKA.
(patrzy na niego chwilę podchodzi do niego i staje po drugiej stronie biurka).
Karol! KAROL.
Czego chcesz? ELKA.
Nie gniewaj się! KAROL.
Ja się nie gniewam. ELKA (zbliża się).
Kochasz mnie zawsze? KAROL.
Dlaczego mnie ciągle o to pytasz? ELKA.
Ale powiedz... KAROL.
Wiesz dobrze... ELKA.
No to pocałuj... ale tak długo... długo jak dawniej. KAROL.
Nie... nie... daj spokój... mam katar, jeszcze odemnie dostaniesz... ELKA.
Pewnie się znów przeziębiłeś, chodząc Bóg wie gdzie... Zostań dziś wieczorem w domu... Posiedzimy we troje — Julka dziś nigdzie nie idzie... Zostaniesz? KAROL.
Zostanę! ELKA (ucieszona).
To dobrze! to dobrze!... Ona dzięku... to jest... nie przepraszam... ja dziękuję jemu... nie... tobie... A zresztą... co tam — ona jemu dziękuje... A teraz idę zrobić śniadanie!... śniadanie!... śniadanie!... (wybiega na lewo potrącając Julkę już ubraną w kapeluszu).
ELKA.
Julko!... zostań i ty, zrobię wam obojgu śniadanie. JULKA.
Nie mogę — ale jak ci tak o to chodzi, to za godzinę przyjdę na obiad. ELKA.
Wiwat! będzie wielkie święto. — Karol także będzie jadł obiad w domu!... Pędzę do kuchni! (wybiega)
SCENA IX.
JULKA, KAROL.
JULKA.
Dziękuję ci, Karolu! KAROL.
Za co, Julko? JULKA.
Musiałeś być dobrym dla Elki — to dużo zmazuje. KAROL.
Och! to niema znaczenia!... Ale przed chwilą byłem względem ciebie brutalnym. Starałem się zrozumieć przyczynę tego kroku. Badałem się. Doszedłem do przekonania, że to twoja wina. Dlaczego mnie maltretujesz? JULKA.
Powracasz znów do błędnego koła, w którem sam się zamknąłeś i mnie chcesz zamknąć ze sobą. Nie maltretuję cię zupełnie. KAROL.
Dlaczego jednak nie chcesz uznać mojej wartości? JULKA.
Czy ja ci uznanie mojej wartości gwałtownie narzucam? KAROL.
Powiedz mi przynajmniej, jaka cecha w mym charakterze jest według ciebie dominującą — ta cecha, która mnie czyni w oczach twych owym przeciętnym mężczyzną. JULKA.
Owszem — powiem ci to w kilku słowach. Oto ty, z kwestyi miłości robisz główną kwestyę życia. Jesteś jednym z tych, którzy życie swoje obliczają według ilości miłosnych swych dramatów. Wszystko podporządkowujesz i poddajesz miłosnym kwestyom. Gdybyś pisał — dzieła twe tchnęłyby zmysłową jedynie nutą. Gdybyś malował, obrazy twe miałyby za temat miłosne sceny. A pamiętaj, że Gustaw umarł — urodził się... Konrad! KAROL.
Cóż począć! W talii kart musi być także i... walet kierowy. JULKA.
Są społeczeństwa, którym cały legion kierowych waletów jest konieczny dla stworzenia księżycowych erotyków, ale są społeczeństwa, w których Konradów musi być więcej niż Gustawów. KAROL.
Miej serce i patrz w serce... JULKA.
Serce dla milionów. Na twem stanowisku mógłbyś zrobić tyle! — Dziś — dziennik twój wydaje się dla ciebie galerą, do której cię wprzągnięto. Ale gdybyś wysunął się po za ciasny obręb zmysłowych twych i artystycznych miłosnych kolizyi, zrozumiałbyś jak wielkie masz pole przed sobą. Tam gdzie książka nie dotrze, dochodzi ten arkusik druku. I mówisz żywem słowem, choć na pozór martwem, budzisz do czynu, prowadzisz myśl ludzką... myśl ludzką... KAROL.
Złudzenie! JULKA.
Nie Karolu. A teraz puść mnie — muszę iść. — Czekają na mnie na pensyi. KAROL.
Pozostań jeszcze chwilę... Tak mi dobrze, tak miło z tobą mówić. JULKA.
Przed chwilą skarżyłeś się, że cię maltretuję. KAROL.
Maltretuj mnie — to wolę niż obojętność twą i milczenie. JULKA.
Dla czego ci tak bardzo na mojem zdaniu zależy? KAROL (cicho).
Nie wiem... sam nie wiem... (chwila milczenia, Julka schyla się — podejmuje kwiaty, wstawia je w wazonik, który stoi na biurku).
KAROL.
Julko! przyjmij miejsce w naszej administracyi. — Gdy będziesz blisko mnie, ja lepiej i inaczej pracować będę. Ja to czuję!... JULKA.
Nie! KAROL.
Jesteś egoistką! JULKA.
W tym wypadku — tak. Reasumując wynik twej pracy pod moim wpływem, a wynik mej pracy obecnej, jestem przekonania, że moja praca przyniesie więcej korzyści społeczeństwu. Dlatego z czystem sercem odpowiem ci — nie! KAROL.
Dla czego nie wierzysz, że i ja mogę dać ze siebie dużo i stworzyć coś wielkiego, gdy ty będziesz mi w tem pomocą. JULKA (ze zmęczeniem).
Dla tego, że tylko ci, którzy z czystem sercem przetwarzają się i rosną duchowo mogą zdziałać czyste i wielkie rzeczy. A ty... KAROL (gorączkowo).
A ja?... JULKA (patrząc mu w oczy).
A ty i w tej chwili nie wychodzisz po za błędne koło erotyzmu. KAROL.
Juljo!... JULKA.
Pozwól mi odejść. Miałam cię za przeciętnego mężczyznę... staraj się, ażebym nie odkryła w tobie, że... KAROL.
Że?... JULKA.
Że jesteś jeszcze coś gorszego! (wychodzi szybko, Karol pozostaje sam, namyśla się, idzie do kuchni i mówi do Elki). KAROL.
Idę do sądu — gdy wrócę staraj się, aby śniadanie było gotowe! (zamyślony bierze kapelusz i wychodzi do przedpokoju, idąc spotyka wchodzącą Ninę).
SCENA X.
NINA, KAROL.
NINA.
(jest bardzo strojnie, letnio ubrana, jest jednak smutna i bardzo blada wchodząc — spostrzega Karola przez chwilę, blednie, zamyka oczy — potem przychodzi do siebie i postępuję naprzód nie patrząc na niego).
NINA (nerwowo, urywanym głosem).
Czy... młodsza panna Korecka w domu?... Drzwi były uchylone... KAROL.
(zmieszany — obracając w ręku kapelusz).
Tak... tu mają dziwny zwyczaj... nie zamykają drzwi... tyle razy mówiłem. NINA.
(powoli odwraca ku niemu głowę i spogląda na niego z rodzajem wyższości).
Czy mogę mówić z młodszą panną Korecką? KAROL.
Panna Korecka jest w domu... chciałbym jednak wiedzieć... z czem pani tu przychodzi... NINA.
To już sprawa pomiędzy mną i panną Korecką. O! niech się pan nie lęka... nie przyszłam tu robić sceny... KAROL.
Jednakże... znając nerwowość pani... NINA (z śmiechem smutnym).
Chorowałam ciężko... nerwy moje tak osłabły, że nie miałabym siły zrobić sceny... Byłam pewna, że pan o tej porze jesteś w redakcyi... (słabnie).
KAROL (zapominając się).
Może ci dać krzesło? NINA (panując nad sobą).
Dziękuję... o jedno cię poproszę... wyjdź stąd... Ja... nie mogę na ciebie patrzeć... mnie to za dużo kosztuje. KAROL (zdziwiony i podrażniony).
Tak mnie nienawidzisz? NINA (cicho).
Nie... tylko... ja zdołałam zapomnieć... jak wyglądasz... teraz mi się znowu wszystko przypomina. ELKA (za sceną).
Karolu! z kim ty mówisz? NINA (pociera ręką po sobie).
To ona! KAROL.
(przerażony — nie wie co robić — chwyta kapelusz i mówi szybko).
To... ja... pójdę! (wychodzi szybko).
SCENA XI.
ELKA, NINA.
(Stoi niezdecydowana, wreszcie robi ruch, jakby chciała powiedzieć — Ha! trudno — idzie ku drzwiom, za któremi jest Elka).
NINA (otwierając drzwi).
Przepraszam panią!... Pragnę z panią pomówić. ELKA.
(wbiega — jest w fartuchu — ma ręce umączone — zobaczywszy Ninę staje jak wryta).
ELKA.
To pani? NINA.
Tak, to ja... (chwila milczenia).
ELKA (strwożona).
Czego pani chce odemnie? NINA (z wysiłkiem).
Przedewszystkiem muszę usiąść... byłam chora... jestem jeszcze bardzo osłabiona. ELKA.
Proszę, niechaj pani siada! (Podaje krzesło). Przepraszam panią... powalałam ją mąką... NINA.
Gdzie? (machinalnie ogląda suknię). Nic się nie stało. ELKA.
Dzięki Bogu! (chwila milczenia).
NINA.
Przyszłam pani powiedzieć, że ja się zgadzam na rozwód! ELKA (z wielką radością).
Och! proszę pani! proszę pani! dziękuję... dziękuję!... Ale — może pani tylko tak mówi? NINA.
Nie... ja tak już postanowiłam. Ja dowiedziałam się o wszystkiem. Widzi pani, ja mam także serce i teraz mi panią żal... Ja wiem, że pani musi być wstyd i potem byłby jeszcze większy dla pani wstyd... Ja się nad tem namyśliłam. Potem pani temu przecież nie winna, bo pani go poznała wtedy, gdy on już ze mną nie żył... Tak sobie umyśliłam... ELKA.
Pani dobra... a ja myślałam, że pani to się tylko umie stroić, nic więcej. NINA.
Niech pani nie myśli, że to głównie dla pani ja to robię — ale ja to robię dla pani dziecka. Ponieważ ono musi mieć nazwisko — bo to już tak przyjęte... Dziećmi bez nazwiska to poniewierają. ELKA (zaczyna płakać).
A przecież to głupio... to nie ich wina, że ich matka była złą kobietą... NINA (wstrzymując się od łez).
Proszę pani, niech pani nie płacze. Mnie łzy szkodzą bardzo... a ja nie mogę patrzeć na pani łzy. To nerwowe. Dokąd... tego... nie było, to ja chciałam pani Karola odebrać, bo zawsze zdawało mi się, że ja jestem dla niego czemś więcej, niż pani... ELKA (pokornie).
Pewnie... bo pani była — żona. NINA.
Tak. Ale pani będzie matką jego dziecka — więc ja od razu zrozumiałam, że to coś tak wielkiego, coś, co jego musi bardzo do pani przywiązywać i powiedziałam sobie... że to skończone... i że niech pani będzie lepiej jego żoną. Chciałam pani sama powiedzieć, że ja się godzę, bo przezemnie się pani bardzo martwiła, więc chciałam, żeby się pani przezemnie bardzo ucieszyła. Ja muszę pani powiedzieć, że ja sobie zawsze wyobrażałam macierzyństwo, jako coś bardzo wielkiego, i myślałam, że gdy będę mieć dziecko, to już nie będę myśleć ani o strojach, ani nic, tylko będę... stroić już moje dziecko. (po chwili).
Choć i ja się bardzo przez panią namartwiłam... i jeszcze ciągle martwię. ELKA (pokornie).
Ja... przepraszam panią! NINA (po chwili — oglądając się).
Ja już pójdę... Niech... mu... pani powie, że ja zeznam już jak oni zechcą. Niech memu adwokatowi przyślę brulion — to ja się na pamięć nauczę, co trzeba w konsystorzu odpowiadać. I niech się to skończy... (wstaje).
Życzę pani szczęścia! ELKA (płacząc).
Niech pani Bóg wynagrodzi za mnie i za moje biedne dziecko. NINA.
Niech pani będzie szczęśliwa! (wychodzi szybko dławiąc się łzami).
ELKA.
(odprowadza ja do przedpokoju i wraca — rzuca się na krzesło koło biurka i płacze spazmatycznie).
Boże! Boże!... co za szczęście!... co za szczęście!... SCENA XII.
ELKA, KAROL.
KAROL (wchodzi szybko, zbliża się do Elki).
Czekałem pod schodami aż wyjdzie... Odmawia? co?... Byłem tego pewny! No!... wielka historya... nie płacz... trudno!... będziemy musieli sobie wyperswadować małżeństwo. ELKA (radośnie).
Ależ nie... nie... Przeciwnie! KAROL.
Jakto... przeciwnie. ELKA.
Ja płaczę z radości! słyszysz z radości!... to dobra, to zacna, to święta kobieta... Ona się zgadza... ona powiedziała, że dobrze... że powinieneś napisać jej adwokatowi, co ma mówić w konsystorzu, a ona wszystko tak powie... Jak każesz. KAROL (przerażony).
Tak mówiła? ELKA.
Tak... tak... i była bardzo dla ranie dobra i grzeczna i poczciwa... (klęka przed Karolem) Pobierzemy się... słyszysz... będziemy wreszcie tym mężem i żoną... będziemy już na całe życie... razem! A kiedy?... Kiedy?... KAROL.
(przybity osuwa się na krzesło i patrzy osłupiałym wzrokiem w ziemię).
ELKA (niespokojnie).
Karol! Karol!... ja mówię do ciebie, a ty nie słyszysz... Loluś... Loluś... ty się nie cieszysz? Lolek... KAROL.
(nagle, nerwowo wydaje stłumiony krzyk wstrętu, zrywa się i idzie ku oknu, opiera się o szyby i tak pozostaje. Elka podnosi się, postępuje za nim kilka kroków).
ELKA (stłumionym głosem).
Karol... Karol... ty... przecież się ze mną... ożenisz? KAROL (nieodwracając się od okna przez zęby).
Nie wiem... ELKA (bez tchu).
Co? co?... musisz... KAROL.
(odwracając się nagle, ale pozostając przy oknie — twarz ma zmienioną, bladą, usta zacięte — ręce w tył założone).
Muszę? a to skąd? nie muszę, nie!... nie! nie! ELKA (słabym głosem).
O! o!... (osuwa się bez zmysłów na ziemię).
Zasłona spada.
AKT TRZECI.
Pokój ten sam, co w poprzednich aktach. Tylko biurko i fotel stoją na dawnem miejscu. Zmrok wieczorny. — W piecu pali się ogień. Przed piecem owinięta szalem siedzi Julka. Na kanapie osłonięta także chustką, siedzi skurczona w kłębek Elka. Pod plecami ma podłożoną poduszkę w białej poszewce. Elka jest blada bardzo i wynędzniała po przebytej chorobie. — Ma na sobie kaftanik poranny kolorowy, spódnicę. Twarz jej pobladła, włosy uczesane gładko po obu stronach tak, że zakrywają uszy. W twarzy Elki jest wielka zmiana. Wypiękniała i wyszlachetniała. Całe jej obejście także nabrało cechy więcej szlachetnej. Julka coś jest także inną. Jest cieplejszą w obejściu, serdeczniejszą, więcej macierzyńską względem Elki.
SCENA I.
ELKA, JULKA.
JULKA.
Czy śpisz Elko? ELKA.
Nie Julko! JULKA.
Może płaczesz! ELKA.
Nie... od kilku dni już nie płaczę wcale. JULKA.
To dobrze Elko... prędzej przyjdziesz do zdrowia. (chwila milczenia).
ELKA.
Jak myślisz Julko, czy oni... tam w agencyi przyjmą mnie z powrotem? JULKA.
Nie wiem. Ale zawsze jest tyle kandydatek, gdy jakieś miejsce, choćby najlichsze wakuje, że wątpię o tem Elko. ELKA.
Ja zaś myślę Julko, że jeśli oni mnie nie przyjmą, to będzie pewnie i dlatego, że się... to stało... To się już musiało roznieść... prawda?... JULKA.
Nie myśl o tem Elko! Jeśli nie dostaniesz miejsca w agencyi, to dlatego, że jest za dużo biednych kobiet na świecie, a za mało dla nich pracy. ELKA (z wybuchem).
I powiadają, że każde stworzenie ma wyznaczone sobie miejsce pod słońcem. JULKA.
Proszę cię — nie myśl o tem! ELKA (po chwili).
Julko! JULKA.
Co Elko! ELKA.
Powiedz mi prawdę — ale prawdę, jak na świętej spowiedzi... Ty... od... niego... nic nie wzięłaś?... ani centa! JULKA.
Nie wzięłam nic. Na to ci mogę przysiądz. ELKA.
Och! bo to byłoby straszne... ja umarłabym chyba, gdybym się dowiedziała, że on kupił mi choć łyżkę lekarstwa... Albo... trumienkę... (nagle zaczyna płakać).
O! Julko! Julko! JULKA (podchodzi ku niej i głaszcze ją po włosach).
Elko... proszę cię... ELKA.
Tak straszno pomyśleć Julko, że ta mała trumienka, to wszystko... (po chwili biorąc Julkę za rękę).
Powiedz mi, czy przynajmniej na cmentarzu był ksiądz? JULKA.
Ależ tak Elko — był. — Dobry, siwy, poczciwy ksiądz, który o nic się nie pytał... i znakiem krzyża pożegnał. ELKA.
Mój Boże!... mój Boże!... (po chwili).
Co to tak szumi? JULKA.
To deszcz po szybach dzwoni. ELKA.
Och jak smutno! to już jesień!... znów jesień!... Gdy zachorowałam było jeszcze lato. Jak się to długo ciągnęło! (po chwili).
Dlaczego i ja nie umarłam! JULKA.
Zapalę lampę Elko — będzie ci weselej. ELKA (owijając się chustką).
Nie! nie! proszę cię. Szara godzina... to tak miło. Lepiej się rozmawia. Czy mnie słuchasz Julko? JULKA (siadając przy piecu).
Tak Elko. ELKA.
Jak cię nudzę, to powiedz, a ja wtedy przestanę mówić. Ale — ja ci coś chciałam powiedzieć. Tylko może się ze mnie wyśmiejesz... co? JULKA.
Nie — nie będę się z ciebie wyśmiewać Elko. ELKA (nieśmiało).
Ja bardzo się teraz zmieniłam Julko — bardzo — bardzo. Gdy tak leżałam nieruchoma i milcząca całe dnie i całe noce, to ty myślałaś, że ja śpię. Ale ja nie spałam. Ja ciągle myślałam. I przyszłam do przekonania, że ja jestem zupełnie inna jak dawniej. Ja jestem za głupia, żeby ci tak dokładnie powiedzieć w czem ja się zmieniła, ale ja to czuję... Ja jestem teraz jakaś lepsza... Dla czego to Julko? JULKA.
Dla tego, że tak wiele przecierpiałaś Elko. Ci, którzy mówią, że cierpienie uszlachetnia, nie kłamią. ELKA.
Może ty masz racyę. Bo z początku, to gdy sobie przypomniałam i... jego, co on zrobił, to mnie ogarnął taki gniew, że gdybym go była zobaczyła, byłabym go zabiła. A potem w miarę, jak codzień więcej płakałam, serce mi jakoś miękło i ten gniew przechodził. Teraz już tylko, kiedy o nim myślę, to nie mam siły na gniew. A to, jak on ze mną postąpił, to widzę, jak przez mgłę. JULKA (cicho).
Przez mgłę... łez! ELKA.
Tak... może... nie wiem. To tylko we mnie teraz wzrosło, to jedno postanowienie. I dziś ci to chciałam powiedzieć Julko. Już dłużej nie będę, z tem zwłóczyć. Zresztą to dla mego spokoju... Czy chcesz mnie wysłuchać? JULKA (z dobrocią).
Mów moja droga... słucham cię! ELKA.
Dziękuję ci! (po chwili) Czy... on... tu przychodzi! JULKA.
Wiem, że dowiadywał się u stróżki z początku codziennie. Teraz spotkałam go kilka razy pod bramą. ELKA.
Czy... mówił co z tobą? Och! nie myśl, że ja się nim jeszcze interesuję dla siebie samej... Ja już z nim skończyłam. To dla innych powodów. JULKA.
Zamieniłam z nim tylko kilka słów. Powiedziałam mu, że byłaś między życiem a śmiercią, że... ono... nie żyje... i że powrót twój do zdrowia będzie bardzo długi. Więcej z nim mówić nie chciałam. ELKA.
To dobrze!... Skoro go jeszcze spotkasz, nie mów z nim wcale Julko. Ani ja, ani ty, nie powinniśmy go znać więcej. To był zły duch nasz... (po chwili) Jak ten deszcz o szyby bije! (pauza) Tak... co to ja. Ach tak!... Chciałam cię o coś prosić, bardzo, bardzo... Starsza! moja droga, święta, starsza, nie odmów ty mi tego! JULKA (zbliża się do kanapy).
Uspokój się... co tylko w mej mocy, zrobię, możesz być pewna... o co ci chodzi? ELKA.
Chodzi mi o... nią... JULKA.
O kogo? ELKA.
O... nią!... O tę jego... żonę!... Ty wiesz, ona mi się ciągle śni. Ciągle, ciągle. I zawsze taka smutna, taka strasznie smutna i taka strasznie dobra, jak wtedy, gdy tu była i mówiła do mnie, że się na rozwód godzi. — Ona go kochała i pewnie ciągle kocha. — Jak stąd wychodziła, to miała oczy pełne łez... Ja zaraz pomyślałam, że mi to szczęścia nie przyniesie... i nie pomyliłam się. JULKA.
Więc o co ci chodzi Elko? ELKA.
Ja chcę... żeby ona wiedziała, że ja za niego nigdy, nigdy nie wyjdę. I dlatego ona może się z nim nie rozwodzić. JULKA.
Ale on się z nią nie pogodzi. ELKA.
Kto wie!... On przecież dziś to — jutro tamto... Przedemną się zaklinał, że się ze mną ożeni a ot!... Tak samo i to. A zresztą... niech robią co chcą. Ja tylko chcę, żeby mnie już Bóg nie karał za jej łzy i niech ona mi się już więcej nie śni. Ja ci jeszcze coś więcej powiem. JULKA (cierpliwie).
Cóż takiego Elko! ELKA.
Tylko się nie gniewaj moja starsza! Ja wczoraj położyłam sobie na kołdrze kabałę. Gniewasz się? JULKA (cierpliwie z uśmiechem).
Nie!... Nie!... ELKA.
I widzisz — koło niej... był as treflowy. I jak ten deszcz tak o szyby bić zacznie, to ja się boję, że ona... że ona... (chowa głowę w poduszki).
JULKA.
Nie bój się! nie bój się!... proszę cię!... Elko! ELKA (gorączkowo).
Trzeba ją o tem postanowieniu zaraz zawiadomić... zaraz... JULKA.
Może napiszesz... ELKA.
O nie!... za nic! ona się dosyć z mego listu nawyśmiewała. Potem tego nie można pisać. To trzeba jej wytłomaczyć, powiedzieć jak i co... trzeba tyle powiedzieć... to list nie obejmie... Słuchaj! Ty! Ty! musisz przejść do niej... JULKA.
Elko! ELKA (całując ją po rękach).
Zrób to! zrób to!... a nie, to jak ciebie nie będzie w domu, to ja się powlokę i powiem jej, że ją przepraszam i że nie chcę już nic! Zobaczysz! ja to zrobię!... JULKA.
Nie waż się! nie wolno ci wychodzić! ELKA.
To ty idź!... i zrób to zaraz! Ja będę mieć spokojne sumienie! Ja będę mogła spać i ona będzie szczęśliwą... Idź! Idź! JULKA.
Teraz! ELKA.
Tak. Teraz. Ciemno już. Nikt cię nie zobaczy, że do niej wchodzisz. A potem co to już nas obchodzi, kiedy to wszystko skończone. Idź Elko. JULKA.
No... uspokój się... pójdę. Powiem jej. Choć ja jestem przekonana, że oni się nigdy nie pogodzą. ELKA.
To nic, ale my zrobimy swój obowiązek. JULKA.
Zapalę ci lampę przed odejściem. ELKA.
Ja to sama zrobię. JULKA (biorąc żakiet i kapelusz).
Tu mam malagę, tu mam biszkopciki. Jeżeli ci się jeść zechce... ELKA (wstając z kanapy).
Dobrze... dobrze!... och! kamień mi z serca spada!... dziękuję ci moja droga, moja dobra, moja śliczna starsza! JULKA (ubrana).
Proszę cię, tylko spokojnie. Ja zaraz wrócę. — To niedaleko. — Gdzież mój klucz od zatrzasku?... A jest!... ELKA (zatrzymując ją).
Julko, trzeba jutro kazać zamek przerobić. JULKA.
Dlaczego? ELKA.
Bo... on... ma także klucz. To nie dobrze... po co? JULKA (zatrzymując się).
Czy sobie nie ufasz Elko? W takim razie ja nie pójdę tam, gdzie mnie posyłasz. ELKA.
Nie Julko. Ja sobie ufam... Tylko ja... jemu nie ufam. (stoją obie na środku sceny).
JULKA.
Ty zaczynasz mnie zastanawiać Elko. ELKA.
Zmieniłam się — starsza, zmieniłam się — nic innego. Idź! idź!... JULKA.
Idę, bądź zdrowa! (całuje ją i wychodzi).
SCENA II.
ELKA, KAROL.
(Elka pozostawszy sama zbliża się do stołu, zapala lampę, pije kieliszek malagi, w którym macza biszkopcik. Ruchy jej są ociężałe, niepewne, kaszle. — Owija się w szal i siada znów na kanapie. Chrzęst klucza w zamku. Elka podnosi głowę. — Kroki w przedpokoju. — We drzwiach staje Karol, Elka przerażona klęka na sofie i z wyciągnietemi rekami jakby zasłaniała się przed widmem woła). ELKA.
Nie! Nie!... KAROL (w palcie, kapelusz w ręku, blady).
Nie... nie bój się... Czy Julki niema? ELKA (przychodząc do siebie).
Wyszła... poszła... Czego... tu?... czego? KAROL (zmieszany).
Chciałem się dowiedzieć o zdrowiu. Sądziłem, że spisz... że zastanę Julkę... i zapytam. ELKA (ciągłe na kanapie).
Ja jestem zdrowa... tylko byłam bardzo chora. KAROL (j. w.).
Wiem... i bardzo... bardzo żałuję... choć przecież... ELKA.
To nic... to nic.. już przeszło... Miałam dobrego doktora i lekarstwa i wszystko... Julka mi dała... KAROL.
A... tem lepiej!... tem lepiej! (chwila milczenia, słychać szum deszczu bijącego o szyby). KAROL.
Czy... Julka już dziś nie wróci? ELKA.
Wróci... ona poszła niedaleko. Czy pan z nią chce pomówić? KAROL.
Tak... zawsze tak odemnie ucieka. ELKA.
A o czem? Bo proszę pana, jeżeli to o mnie — to niech pan lepiej to mnie powie. No — co jej pan chce powiedzieć? KAROL (milczy).
ELKA.
Bo jeśli to o naszem małżeństwie, to ja wolę z panem od razu o tem pomówić. KAROL (szybko).
Może to odłożymy na później... Pani jeszcze słaba... niema sił... ELKA.
Nie — nie. — Lepiej niech się to wszystko odrazu wyjaśni. Ja tak, tak myślę, że jeżeli pan tu przyszedł, to pewnie pana sumienie ruszyło i pan chce się ze mną ożenić. Ale — widzi pan, jak mnie tak już śmierć w oczy zaglądała i ja byłam już, już w grobie, to ja się zupełnie odmieniłam. Ja przejrzałam. Ja się zrobiłam dumniejszą, inną. — Gdyby się wróciło, to co dawniej, to już byłoby inaczej. — Dlatego może pan się nie bać, ani mnie ślubu ze sobą nie proponować. To byłoby z litości, a ja tego nie chcę. — Ja nie dla pana — pan nie dla mnie... Niech pan sobie idzie od nas! To już będzie nasza krzywda... Niech panu Bóg przebaczy. (z wielka prostotą).
Ja panu także przebaczam! KAROL (odzyskując rezon).
Winy znów mojej takiej nie było. ELKA.
Ja panu też nic nie wyrzucam. Naszą winę to już Bóg kiedyś rozstrzygnie. Ja za mój grzech zapłaciłam ciężko... (cicho) strasznie ciężko. Byłam już taka chora, że ani jęczeć, ani płakać nie mogłam... Ale najgorsze było to, kiedy trumienkę wynieśli... Oni cicho wynosili z domu, myśleli, że ja śpię, a mnie aż coś targnęło za serce i jakby mi kto szepnął „już niema!“ (po chwili).
I widzi pan — wtedy to było mi tak strasznie, że już chyba tem zapłaciłam Panu Bogu za moje grzechy. (pauza, słychać łomot wichru o szyby).
ELKA (ocierając oczy).
Ha! trudno!... stało się. Niechże mnie pan dobrze zrozumie, co ja panu mówię. Ja nigdy za pana nie pójdę. Nigdy!... Pomiędzy mną i panem będzie zawsze ta mała trumienka. Ale jeżeli pan nie chce, żeby jeszcze ktoś się na pana żalił, to może pan... powróci do swojej żony. Ja panu nic nie mówiłam, ale wtedy, jak ona tu była, to ja widziałam, że ona pana ciągle bardzo kocha... KAROL (żywo).
Mogę panią zapewnić, że ja do niej nie wrócę. ELKA.
To źle pan zrobi. Przecież ona może panu darować, bo ona niema takiego żalu do pana jak ja. KAROL.
Ale ja jej nie daruję... Zresztą — to chyba już kwestya moja osobista. ELKA.
Pewnie... Pan zrobi, jak pan będzie chciał. (pauza).
ELKA (przypatruje mu się nieśmiało).
Pan bardzo zmizerniał. KAROL.
Jestem chory. ELKA.
To pewnie dlatego, że pan je znów po restauracyach. KAROL.
Może! ELKA (z wielka dobrocią).
Niech pan inne życie prowadzi! — dobrze? co? KAROL (niecierpliwie, oglądając się na drzwi).
Czy panna Julia nie wróci? ELKA.
Powiedziała, że wróci zaraz... (Opiera się o poręcz sofy i tak siedzi długą chwilę, z pod zamkniętych powiek zaczynają jej płynąć łzy. Karol spogląda na nią i dostrzegłszy, że płacze, gryzie niecierpliwie usta).
ELKA (cicho i zimno).
Tak mi się wszystko przypomina. KAROL.
Pani się denerwuje, ja pójdę. ELKA (j. w.).
Nie... bo choć pan tu jest, to ja tak jakbym pana nie widziała. — Pan teraz dla mnie jest jak widmo z poza grobu... Pan wie — jak duch. Tamten to był inny. — Pan mi jesteś zupełnie obcy. — (zgrzyt klucza w zamku).
Julka! (Karol zmieszany cofa się ku oknom, wchodzi Julka szybko).
SCENA III.
JULKA, KAROL, ELKA.
JULKA (idąc do Elki nie widzi Karola).
Byłam... niema jej w domu. Zostawiłam bilet... co ci? Elko! blada jesteś jak trup? co tobie? ELKA (wskazując na Karola).
Przyszedł... jest tam. JULKA (odwraca się szybko).
Pan tu? po co? po co? KAROL.
Sądziłem, że panią zastanę. Chciałem z panią pomówić. JULKA.
Ze mną? ELKA.
Ja już powiedziałam o swojem postanowieniu. Nigdy nie będę pana żoną... nigdy... Pan może iść wolny... JULKA.
Czy pan słyszy? KAROL.
Słyszę. JULKA.
Mimo to pan nie odchodzi? KAROL.
Nie odchodzę, bo ja przyszedłem, żeby z panią pomówić. Kilkakrotnie chciałem to uczynić na ulicy — nigdy nie pozwoliła mi pani wejść ze sobą w dłuższą rozmowę. JULKA.
Ja panu niemam nic do powiedzenia. KAROL.
Ale ja — pani. ELKA.
Julko! nie odmawiaj. Skoro on ci ma coś powiedzieć. Ja pójdę do mego pokoju... Ja jestem bardzo znużona i zimno mi. (drży). JULKA.
Tak... połóż się... Jeszcze jesteś za słaba na podobne wstrząśnienia. Chodź!... zaprowadzę Cię!... (do Karola).
Proszę tu poczekać. SCENA IV.
KAROL potem JULKA.
(Karol chodzi po pokoju chwilę — potem siada, nagle przypomina sobie, że nie jest u siebie, zrywa się — idzie do biurka, chwyta fotografię — dostrzega fotografię Julki — wysuwa ją z ramek i chowa do kieszeni — w tej chwili wchodzi Julka, widzi ten ruch i zbliża się do niego z oczyma groźnemi).
JULKA.
Dlaczego bierzesz moją fotografię? KAROL (szybko i cicho).
Bo cię kochani jak szaleniec i żyć bez ciebie nie mogę! JULKA.
(odsuwa się od niego i patrzy na niego szeroko rozwartemi oczyma).
KAROL.
Tak! tak! niech będzie co chce... lepiej, że to przyszło na usta moje tak nagle i tak na pozór brutalne. Ale ja ci to opisałem... zanadto tęskniłem, zanadto szamotałem się w tej matni. Ja... ciebie... ciebie kocham i zdaje mi się... co mówię, jestem pewny, że ja ciebie jedynie, ciebie kochałem od pierwszej chwili, gdy ten próg przestąpiłem. JULKA.
Więc to mi chciałeś powiedzieć? KAROL.
To... i jeszcze coś więcej. Julko... (zbliża się do niej).
JULKA (odsuwając się wyniośle).
Odemnie zdaleka!... KAROL.
Nie lękaj się!... nie chciałem cię znieważyć. Ty dla mnie jesteś tak piękną, tak czystą, tak niedoścignioną, że jedynie słowem mojem chciałem cię zakląć w statuę, przed którą mógłbym otworzyć duszę swoją. JULKA.
Nie chcę słuchać dalej — niepowinnam. KAROL.
Dlaczego? Przeciętna kobieta może tylko nie odczuć tego, co we mnie w tej chwili się dzieje. Ty wysłuchać mnie możesz i powinnaś. Tyś sama winna temu co się stało! JULKA.
Ja? KAROL.
Ty! dlaczego ty mi okazałaś się takim człowiekiem, taką duchową istotą wobec swej siostry? Każde twoje słowo, każden twój postępek, każden ruch niemal był nacechowany jakąś wyższością, myślą, czemś co mnie powoli do ciebie przykuło. Masz mnie za bardzo poziomego, przeciętnego człowieka. A przecież widzisz, że tak nie było. Twój duch, twój rozum oddziaływał na mój duch, na mój umysł. Ty byłaś od wszystkich kobiet różna. Ty byłaś... inna!... JULKA (szybko).
A... tu cię czekałam! Inna... ja byłam inna!... I w tem leżała moja potęga i ten urok, to oddziaływanie na twą duszę i na twój umysł. Ty myślisz, że mnie kochasz, dlatego, iż jestem, jak mówisz, biała, uduchowiona... — Nie — ty tego nie widzisz... ty tylko czujesz we mnie inną kobietę, niż te, które do tej chwili posiadały twe nerwy, twe zmysły — i wyciągasz ku mnie swe ręce. Ależ zrozum, że gdybyś mnie był spotkał w ów wieczór, w który spotkałeś tę biedną Elkę i gdybym ja zajęła tę pustkę, jaką miałeś dokoła siebie, dziś tak samo szalałbyś za Elką — bo ona wydałaby ci się ową... inną... KAROL (gorąco).
Nie — to nieprawda. Ty opanowałaś mnie nie dlatego, że jesteś inną, ale dlatego, że jesteś sobą, kobietą — kobietą-człowiekiem, kobietą zupełną — mogącą być towarzyszką życia mężczyzny, jego przyjacielem, doradcą... JULKA.
Ale nie, kochanką... Widzisz więc, że i przy mnie bardzo szybko zapragnąłbyś zmysłowych szałów, nerwowych wstrząśnień, artystycznych wrażeń i goniłbyś za niemi. Wrogiem każdej kobiety, nieprzyjacielem jej nieubłaganym jest każda inna kobieta. Ta, która posiada serce, cierpiała na nerwy, ta, która działa na nerwy, nie podbudza zmysłów, a podbudzająca zmysły, pokonaną jest przez kobietę bardziej uduchowioną. I tak wiecznie, wiecznie... błędne koło! błędne koło! KAROL.
Ty rozumujesz... zimno, chłodno, obojętnie... ja szaleję, mózg mój pracuje dniami i nocami, aby odtworzyć twe słowa, twe uśmiechy, twe nieporównane znaczenia, jakie umiesz nadać wyrazom. Czuję, że przez ciebie będę człowiekiem pracy i czynu... JULKA (ironicznie ale poważniej).
Jak długo? Dopóki twe zmysły lub nerwy, lub wyobraźnia nie dopomną się o swoje prawa. KAROL.
Jeśli tak mówisz, to wiedz, że nerwy moje szaleją, na samą myśl o tobie... JULKA.
Jeżeli nerwy — więc w takim razie dlaczego mówisz o duchu? o umyśle? — Ale nie, ty się mylisz, ty sam nie wiesz, co tobą targa. A ja ci mówię, że tylko chęć osiągnięcia tego, co jest dla ciebie niedościgłe — nic więcej. KAROL.
Czuję, że zmarnieję bez ciebie. JULKA.
Nigdy! Ty będziesz dalej odbywał swą wieczną wędrówkę, ciągle spragniony, ciągle za inną dążący. Jest was tysiące, takich Ahaswerów miłosnych. — Chodzicie ciągle w błędnym kole, wyciągacie ręce i obijacie rozpaczliwie głowy o ściany więzienia, które sami zamknęliście na kłódki. — Stworzyliście sobie świat pożądań, intryg, przygód miłosnych i kupczycie w nim, szalejecie sądząc, że po za temi bolami nic już nie istnieje. A miłosne wasze przygody, to przygody Guliwera w krainie Liliputów, w porównaniu z tragedyą walk społecznych, w porównaniu z majestatem śmierci... Ale wy będziecie wiecznymi Ahaswerami, głuchymi i ciemnymi na wszystko, co nie jest wspólne z waszemi egoistycznemi erotycznemi aferami. KAROL.
Mróz od ciebie wieje, gdy tak mówisz, mróz a mimo to ja gorzeję cały... Mówisz, że jestem Ahaswerem — dobrze. Ale zrozum, że od ciebie zależy, ażebym zakończył tę wieczną wędrówkę. I tak zmieniłem się tak, że sam siebie poznać nie mogę. JULKA.
W czem? KAROL (zmieszany).
No... no... JULKA.
Czy nie zajmujesz więcej niż kiedykolwiek siebie i drugich przygodami swego serca czy zmysłów? — Gdy dziecko umarło poszłam cię szukać. Chciałam ci to powiedzieć. Byłam w domu, w redakcyi — powiedziano mi, że jesteś w handelku. Przez okno widziałam cię, jak przed bufetem zajadałeś się i popijałeś piwem. Potem pochyliłeś się i karmiłeś jakiegoś opasłego psa... KAROL.
Chodziłem do knajpy dla zadurzenia się. Szukałem rozrywki... JULKA (ironicznie i smutnie).
Ahaswer! Ahaswer! KAROL (wściekły).
Julka!... Julka!... (po chwili).
Jak cię przekonać? jak cię ubłagać? Julio! zrozum! miej litość!... JULKA.
Duży dowód litości dałam, rozmawiając w ten sposób z tobą, w ten sposób i tak długo. Imponujesz mi jednak, po prostu, dobrą wiarą z jaką upierasz się przy tej całej sytuacyi. A teraz dość tego! I tak za długo mówię z tobą w tej kwestyi. Spodziewam się, że zechcesz nas obie pozostawić w spokoju. Ani ja, ani siostra moja nie chcemy, nie możemy widywać cię więcej... KAROL.
Co chcesz, ażeby się teraz ze mną stało? Tak przywykłem do ciebie, do twego widoku, do twego głosu, do rozmowy z tobą, iż nie jestem w stanie pomyśleć, że muszę się wyrzec tego wszystkiego. JULKA.
A czy zapytałeś się, co stało się z twą żoną, gdy ją opuściłeś, co stało się z Elką, gdy tak ją bezlitośnie odepchnąłeś? Wszak i one przywykły do ciebie, a musiały wyrzec się tego wszystkiego. KAROL.
To zupełnie co innego. JULKA.
Dlaczego? KAROL.
Im łatwiej — one kobiety, a ja mężczyzna. JULKA.
Zdumiewająca logika. To mnie jednak nie przekonywa. — Zechciej mnie opuścić! KAROL.
Wypędzasz mnie? JULKA.
Nie — wskazuję ci tylko tę samą drogę, którą wyniesiono z naszego domu trumnę twego dziecka. Nie było cię wtedy — słuszna rzecz, ażebyś wyszedł teraz tym żałobnym śladem. KAROL (wściekły).
Julka! Julka! milcz!... nie doprowadzaj mnie do szału. JULKA (zimno i spokojnie).
Szału twego ja się nie boję! Sądzę jednak, że zechcesz swe miłosne komplikacye, które stanowią alfę i omegę twego życia, załatwiać inaczej i uszanujesz spokój mej siostry, która przez twoje pomyłki miłosne jest chorą i długo nią jeszcze będzie. KAROL.
Więc... nie chcesz być moją... żoną? JULKA.
Ani żoną, ani kochanką, ani towarzyszem, ani bratnią duszą! KAROL.
Mam więc się ciebie wyrzec? JULKA.
Pod wszystkiemi postaciami. KAROL.
Ironią swoją nie zgnieciesz mnie... Tę lodową przestrzeń, tę barykadę, którą stawiasz pomiędzy mną i sobą — ja obalę... JULKA.
Niema siły, któraby to zrobiła. KAROL.
Dowiodę ci, że nie szło mi o ciebie jako kobietę, którą pożądam chwilowo, ale że chcę cię mieć jako ideał przewodni mego życia. Rozumiesz? Jako coś wyższego, coś lepszego, coś na czem mógłbym się oprzeć moralnie w chwili zwątpienia... I ja ci to dowiodę. JULKA.
Jak? ja tych dowodów nie przyjmę. KAROL.
Musisz!... Ja się ożenię z twoją siostrą... JULKA (ze stłumionym krzykiem).
Z Elką?... z Elką po to, ażeby mnie nieutracić? KAROL.
Tak — po to, aby ciebie nieutracić! JULKA.
To się nigdy nie stanie! KAROL.
Stanie się! ja ci to mówię!... JULKA.
Siostra moja już cię nie kocha... KAROL.
Co? jesteś w błędzie. Zamieniłem z nią parę słów i wiem, co mam o tem sądzić. A nawet — gdyby mnie nie kochała — ja potrafię w niej tę miłość na nowo obudzić. JULKA.
To nikczemne co pan mówisz! KAROL.
Nie — pobudki moje są wyższe. W ten sposób znajdę się znów w pobliżu ciebie. JULKA.
Mylisz się — ucieknę wtedy od was. Ale ja nie dozwolę na to, aby Elka ponownie miała wpaść w twe ręce. KAROL.
Rób co chcesz... zobaczymy kto będzie silniejszy. O! nie teraz... gdy wyzdrowieje potrafię się z nią spotkać... a wtedy może się przekonasz, jak głęboko... jak namiętnie cię kochałem... Bądź zdrowa!... (wychodzi).
SCENA V.
JULKA, ELKA.
(Julka po wyjściu Karola patrzy za nim jak osłupiała, we drzwiach pokoju na lewo pojawia się Elka).
ELKA.
Julko! JULKA (drgnąwszy).
Ach! to ty!... nie spisz? ELKA.
Nie mogłam. Ciągle słyszałam wasze głosy. Co on ci mówił? Czy mu wytłumaczyłaś to wszystko? Czy mu powiedziałaś, ażeby wrócił do żony? JULKA (zmieszana).
Tak... tak... ELKA.
A... on... co on na to? JULKA (jak wyżej).
Nic... nic... milczał... odpowiadał komunałami. ELKA.
Starsza — ty kłamiesz... ty prawdy nie mówisz!... odwracasz twarz!... Ty coś kryjesz przedemną. (dzwonek).
JULKA.
Ktoś dzwoni. ELKA.
Może to on. Ale nie... on ma klucz od zatrzasku. JULKA.
Pójdę, zobaczę. (idzie do przedpokoju).
SCENA VI.
JULKA, ELKA, NINA.
(Wchodzi Nina nadzwyczaj strojnie ubrana w innej toalecie — dzwoni łańcuszkami i brelokami — szumi suknią. Jest w wybornym humorze i bardzo wesoła. Widać, że to nerwowa jej faza).
NINA (uprzejmie).
Wróciłam do domu przed chwilą i zastałam pani bilet, a na nim kilka słów, że pani pragnie się ze mną widzieć. Któraż to z pań u mnie była? JULKA.
Ja... moja siostra jest chora — nie wychodzi. NINA.
Wiem... wiem... Przykra historya... No... ale... nie moja w tem wina... Ja oszczędzałam pani zmartwienia. — Zastawszy pani bilet domyśliłam się, że się stało coś nadzwyczajnego i nie rozbierając się — przychodzę. O cóż chodzi?... JULKA.
Siostra moja pragnie z panią pomówić. NINA (z grzecznym uśmiechem).
Słucham. (siada).
ELKA.
Julko... powiedz ty... NINA.
Bo jeśli to w sprawie rozwodu, to muszę panie zapewnić, iż wszystko na najlepszej drodze. Zeznania moje uznano za ważne i wystarczające. Powód rozwodu będzie bardzo przyzwoity i correct — bo przymus moralny. Naturalnie przeciągnie się to jeszcze trochę, ale spodziewam się, że cała rzecz załatwi się pomyślnie. JULKA.
Siostrze mojej na rozwodzie już wcale nie zależy. NINA (zdziwiona).
Tak? czy dlatego, że Kar... to jest pan Karol jakoś się od pań odsunął i nie bywa tu wcale... Niech to pan nie dziwi... ale ja wiem dużo, mimowoli (z uśmiechem). Z początku interesowałam się tem bardzo, więc dowiadywałam się, ale teraz to już zupełnie wypadkowo. Ja sądzę jednak, że to się ułoży i że Karol się zastanowi, iż ostatecznie takie postępowanie nie ma sensu. ELKA.
Ja najzupełniej nie pragnę, ażeby pan Karol do mnie powrócił. I gdyby on, niewiem jak tego pragnął, ja nie zgodzę się zostać jego żoną... Tylko chodzi mi o to teraz. Ja wiem, że pani go kocha i że pani bardzo cierpi... NINA (trochę zmieszana).
Muszę panią wyprowadzić z błędu. Ja go wcale nie kocham... i przyszłam do przekonania, że ten rozwód to moje zbawienie... Gdyby on nawet teraz odstąpił od prowadzenia rozwodu, ja go prowadzić będę. ELKA.
Pani go już nie kocha? Jakże to?... Wszak dwa miesiące temu, tu, pani była taka smutna... NINA (wybuchając śmiechem).
Dwa miesiące!... ależ droga pani, przez dwa miesiące można się namyśleć, zastanowić, przyjść do rozumu i... zaręczyć. ELKA.
Zaręczyć? NINA (wesoło).
Tak! tak!... wygadałam się... no ale to trudno! I tak mój stosunek do pań jest tak oryginalny. Wpadłam do pań, aby wam zrobić scenę — to była moja pierwsza wizyta — potem przyszłam w sentymencie i w żałobie — to była druga wizyta — wreszcie zjawiam się po raz trzeci i oznajmiam paniom, że — jestem zaręczona. JULKA (spokojnie).
Pani bardzo nerwowa. NINA.
Okropnie. Dla tego robię masę głupstw. Ale moje przyszłe małżeństwo nie będzie wcale głupstwem. Ktoś bardzo, bardzo dobrze — z sytuacyą, ze stanowiskiem, majątkowo dla mnie odpowiedni. Słowem, dziś najzupełniej nie żałuje tego, że się z Karolem rozstałam. Nawet mu wdzięczna jestem. Skoro go panie zobaczą, niech mu to panie powiedzą. JULKA.
My nie będziemy widzieć więcej męża pani. NINA.
Och! dlaczego? Tak surowo, to źle. To wcale nie jest zły człowiek, tylko sam nie wie czego chce... Ot — mężczyzna! Ale grunt ma niezły. Ja się za nim wstawiam. Niechże panie go tak ostro nie sądzą... Ot — ja chyba mam prawo mieć do niego duży żal, a przecież jest przeciwnie... No — a teraz o cóż chodzi? co mi panie mają do powiedzenia? JULKA.
Już nic. Wobec teraźniejszego, świetnego usposobienia pani i wobec tego, że się pani zaręczyła... NINA.
Może panie sądziły, że ja się zechcę pogodzić z Karolem?... Cóż znowu! Po co? (do Elki). Pani jednak radzę niech pani się nie zacina w uporze i z nim pogodzi. Już tyle razem ze sobą przeżyliście... To bardzo wiąże dwoje ludzi... Niech pani przemówi do niego serdecznie, a on się z pewnością wróci. Ja z nim nie umiałam postępować. Z nim trzeba dobrocią... cukrem, cukrem... O! już teraz będę wiedziała jak z mężem się obchodzić... (po chwili).
To tylko o to paniom chodziło? Tak?... No — to ja już pójdę, bo mam dziś jeszcze gości na herbacie. (do Elki). Strasznie pani blada... Niech pani dolewa do wszystkiego ekstrakty doskonałe i wino stare... potem na południe... ale już razem z Karolem. No... do widzenia! do widzenia! uciekam!... A skoro spotkam Karola natychmiast go przyślę... Dziękuję... niech pani nie wychodzi, bo zimno... do widzenia!... (wychodzi szeleszcząc, Julka ją odprowadza, Elka stoi zdumiona, Julka wraca i patrzy przez chwilę na Elkę).
SCENA VII.
ELKA, JULKA.
ELKA.
(Zdumiona patrzy przez chwilę na drzwi, któremi wyszła Nina, po chwili chwyta Julkę za ręce).
ELKA.
Julko!... widziałaś? słyszałaś? JULKA.
Słyszałam, widziałam i nie dziwię się Elko! ELKA.
Jakto! Jakto? Tak prędko zapomniała o nim — pokochała innego? JULKA.
Moja biedna Elko... Ty tego nie rozumiesz. Ty już całe życie będziesz pamiętać o swoich łzach i o swym bolu — ale ona nie jest tobą... to Ahaswer także — który szuka, wiecznie szuka... ELKA.
Nierozumiem cię Julko. Zresztą, ja widzę, że ja wielu rzeczy jeszcze w miłości nie rozumiem, skoro się tak bardzo zdziwiłam. Oh!... starsza!... przecież to straszne, tak prędko przestać myśleć o kimś, kto niedawno jeszcze był wszystkiem. To prawie niemożliwe. JULKA.
Dla nerwowych istot — wszystko jest możliwe. ELKA.
To dziwne! dziwne!... A ja myślałam, że wyrzekając się Karola, sprawię jej tem tyle radości, że oni się pogodzą!... (siada na sofce zamyślona, Julka przynosi na stół książki i zaczyna robić z nich notatki).
ELKA (po długiej chwili).
Julko! JULKA.
Co Elko? ELKA.
Widziałaś, jaki Karol mizerny? JULKA.
Nie uważałam... ELKA.[1]
Och! bardzo mizerny — blady, oczy wpadnięte... on się musi bardzo martwić swojem ze mną postąpieniem, co? (Julka milczy).
ELKA.
Bo przecież gdyby się nie martwił... gdyby go sumienie nie gryzło, niebyłby tu przyszedł... a potem dlaczego on tak źle wygląda. Może to z restauracyjnego życia, ale prędzej ze zmartwienia....lak myślisz Julko? JULKA.
Elko!... już późno... możebyś poszła spać? ELKA.
Nie!... nie!... pozwól mi jeszcze posiedzieć... Nie mogłabym spać, tyle myśli mi się tłoczy do głowy... I ta jego żona!... patrzcie państwo!... zaręczyła się!... (po chwili).
Przeszkadzam ci? JULKA.
Nie Elko... ELKA.
Już będę zupełnie cicho siedzieć... ty czytaj... (po chwili, cichutko).
Julko!... ja się ciebie chciałam o coś zapytać. JULKA (cierpliwie).
No... pytaj... pytaj... ELKA (nieśmiało).
Ale ty mi tego za złe nie weźmiesz? JULKA.
Niewiem jeszcze. ELKA.
Co... on... z tobą mówił? O czem?... O naszem małżeństwie — prawda? JULKA.
Tak — o małżeństwie. ELKA.
I coś ty mu odpowiedziała? Czy powiedziałaś mu — żeby... poszedł precz... i więcej... więcej nie wrócił. JULKA (odwraca się i patrzy na Elkę).
Elko! co to ma znaczyć? ELKA (zmieszana, szybko).
Nie... nie... tylko ja tak chciałam wiedzieć... a potem ja myślę sobie, że teraz kiedy i ona go niechce to... on... będzie sam i będzie mu smutno... JULKA (wstaje, idzie do Elki, bierze ją za ręce i mówi poważnie).
Elko!... czy ty go jeszcze kochasz? ELKA (wybucha płaczem).
Nie wiem! nie wiem! JULKA (pochylona nad nią).
Wniknij w siebie... zbadaj swe serce... ELKA (płacząc).
Ja nie wiem... ale mi go żal... on taki blady. On może żałuje, tęskni. I widzisz, jakem go zobaczyła, wszystko sobie przypomniałam, jak i co było. No — cóż chcesz?... ja nie jestem taką, jak tamta. Ja nie mogę zapomnieć... JULKA.
A przecież musisz! ELKA (nieśmiało).
Dlaczego Julko? Jeżeli on jest teraz zupełnie wolny... jeżeli on się poprawi... jeżeli on żałuje... to... przecież ja mogę, ja powinnam przebaczyć. — Kiedy mnie ksiądz na śmierć dysponował, kazał mi przebaczyć. Ja przebaczyłam... więc... JULKA.
Przebaczyć możesz i powinnaś, ale i zapomnieć o nim musisz. ELKA.
Tego nie można nakazać, starsza... Widzisz, tego nie można nakazać. Gdybyś ty kochała tak jak ja, zrozumiałabyś, że nie można zapomnieć. JULKA.
Można nie kochać tak, jak ty moja biedna. ELKA (chwytając ją za ręce).
Widzisz — nazywasz mnie „biedną“. Żałujesz mnie, prawda? JULKA.
Żałuję cię z całej duszy! ELKA.
Ja taka biedna... tyle się wycierpiałam, wychorowałam... zrób tak! niech ja się już nie męczę dłużej... I on także... Zobaczysz... Jak on się ze mną ożeni, on się poprawi. I ja będę inną. Będę się uczyć, będę czytać, będę już od rana uczesana, ubrana, nie będę się z nim sprzeczać... To wszystko była moja, tak! tak, moja wina... on znów taki zły nie jest. Słyszałaś, co tamta powiedziała, że on nie jest taki zły... No... pozwól, niech on się ze mną ożeni. JULKA.
Ty?... ty chcesz za niego iść? ty, po tem wszystkiem, co się stało? Ależ przypomnij sobie... Elko!... zmuszasz mnie do wymówienia słów, które cię śmiertelnie zabolą... Przez niego ono umarło! ELKA (cicho).
Nie Julko... ja wtenczas go może nie zrozumiałam... On przecież powiedział tylko, że „nie wie“ czy się ze mną ożeni. Może on myślał o tem, że niewiadomo, czy rozwód dostanie. A ja zaraz tak się o to zmartwiłam... Gdyby on nie chciał się ze mną żenić, to byłby zupełnie nie przychodził... A przecież sama mówiłaś, że czekał na ciebie nieraz na ulicy i chciał do ciebie mówić, ale mu nie pozwoliłaś... JULKA (hamując się).
Elko! Elko!... lepiej nie chciej się dowiedzieć prawdy. ELKA.
Ja teraz już wiem całą prawdę, Julko, szkoda, żeś przedtem z nim nie pomówiła... on byłby się tak nie martwił i nie zmizerniał, wiedząc, że ja znów nie jestem taką zaciętą. JULKA.
Jeszcze ci jedno powiem Elko. Zastanów się nad tem. Chcesz być żoną Karola. Ale pomyśl... jaki to człowiek. Jemu się dziś ty podobasz, jutro Nina — pojutrze kto inny... ELKA.
O nie! teraz już chyba tak nie będzie. On się przekona, że ja go prawdziwie kocham, skoro mimo wszystkiego przebaczam mu i on będzie mnie już stale i wiernie kochał. JULKA.
Chcesz prawdy, a więc posłuchaj mnie Elko! Tylko pamiętaj — że zmuszona, zmuszona mówię ci to wszystko. Chcę cię ocalić przed tobą samą. Wolę, ażeby cierpienie twoje było straszne i wielkie, ale pozostaniesz z niego uleczona. ELKA (przerażona, tuląc ręce do piersi).
Och starsza! ty mi chcesz coś strasznego powiedzieć. JULKA (całując ją gorąco).
Tak Elko! lecz znając cię, jestem przekonana, że uleczę cię zupełnie. A więc dowiedz się, że Karol już ciebie nie kocha, ale teraz... kocha się we mnie. ELKA (przerażona).
Co?... w tobie?... JULKA.
Tak! i jeśli chce się z tobą żenić, to jedynie dlatego, że ja go nie chcę. — Lęka się utracić jakiejkolwiek nici łączącej mnie z nim i postanowił do tego użyć ciebie, biedaku... Zrozumiałaś mnie Elko? ELKA (ogłuszona).
Tak... tak... (nagle).
To nieprawda! to nieprawda! JULKA (poważnie).
Elko!... zapomniałaś, że ja nigdy nie kłamię. ELKA.
Daruj!... daruj!... ale ja myślę... może ty to mówisz, żeby mnie wyleczyć... JULKA.
Nie miałabym siły wymyśleć coś podobnego, nawet dla wyleczenia ciebie. Ale przekonam cię w inny sposób. Patrz — oto ramka, w której były fotografie nas obu... (bierze fotografię w ramkach podwójnych. W ramkach jest tylko fotografia Elki, druga jest pusta).
Jedną z tych fotografij wziął przed chwilą Karol, kradł potajemnie, gdy ja wyszłam z tobą na chwilę. — Patrz — twoją fotografię zostawił... ELKA (jest nieprzytomna).
Tak!... masz racyę... moją zostawił... zresztą, ty nie kłamiesz... (po chwili).
On ci to sam wszystko powiedział? JULKA.
Tak Elko — on mi to miał odwagę powiedzieć. ELKA (blada, przykładając twarz do poduszek).
Pozwól... odpocznę... tak mi zimno!... (Julka klęka przy niej).
ELKA.
Zresztą... gdy sobie teraz wszystko przypomnę... prawda! prawda!... On z tobą tylko rozmawiał, on powoli ciebie o wszystko się pytał... nieraz on z tobą rozmawiał godzinę i dwie... a mnie tylko pogłaskał, jak psinę, a gdy ja się odezwałam, mówił „cicho! cicho!...“ Ty masz racyę... On ciebie pokochał, musiał... bo ty jesteś rozumna, ładna, wykształcona... ty jesteś inna... JULKA.
Tak Elko. I dlatego on mnie pokochał, że ja jestem inna... a nie dlatego, że ja trochę więcej umiem niż ty. Gdyby na mojem miejscu, obok ciebie była jakaś druga kobieta, on byłby się także nią zajął — nie patrząc w czem leży różnica pomiędzy nią i tobą. — To już jego natura... on tak będzie wiecznie wędrował — zrywał — szalał i znów odchodził, szukając innej. ELKA.
To jemu będzie bardzo źle na świecie Julko. JULKA.
Tak Elko... skoro on lubuje się w tem cierpieniu i potrafi je zagłuszać. Ale sto razy gorzej kobietom, które w błędną ścieżkę takiego Ahaswera wpadną. — Patrz! Nina bardzo płakała — lecz że jej natura podobna do niego... weszła sama na swą błędną ścieżkę. A ty — taka ty, wiesz teraz czem jest śmierć własnego dziecka... Przeszłaś straszny chrzest łez... Twoje biedne życie to cała tragedya... ELKA.
Julko!... jak ty dobrze do mnie mówisz? jaka ty dobra dla mnie jesteś! JULKA.
Bo winna jestem względem ciebie Elko! winna bardzo. ELKA.
Ty, starsza? JULKA.
Tak — ja! Nie byłam dla ciebie siostrą — przeciwnie — ja czułam dla ciebie pewien rodzaj pogardy za to, że ty lgnęłaś do rozkoszy i do zmysłowej miłości. ELKA.
Miałaś słuszność Julko!... Powinnaś była mną gardzić. JULKA.
Nie Elko! — Nie miałam do tego prawa. Bo później — gdy zobaczyłam, jakiemi cierpieniami opłacałaś tę jałmużnę, ten cień szczęścia, za którym goniłaś, gdy przekonałam się, iż to ja raczej uciekam przed przeznaczeniem kobiety, chroniąc się w biel nieskalaną — odczułam, że ja jestem niczem — wobec ciebie Elko! — I ty wydałaś mi się tak wielką i promienną w majestacie twego macierzyństwa, tak tragicznie piękną w skardze twojej, że dziś ja proszę cię o przebaczenie!... Daruj mi poprzedni mój chłód i oziębłość. — Od tej chwili — Elko — ja jestem dopiero siostrą twoją! ELKA.
Och!... starsza!... gdybyś ty wiedziała, jaka noc przedemną. — Chwilami zdaje mi się, że jestem już po drugiej stronie grobu!... JULKA.
Nie Elko! Noc przed tobą, bo jeszcze mgła łez ci wzrok zasłania. Ale — czy zechcesz podać mi rękę — i czy pozwolisz prowadzić się przez resztę życia? Z czystem to mogę wykonać sumieniem. Tyś spłaciła swą dań jako kobieta, spełniłaś swe przeznaczenie. — Przeszłaś całą tragedyę miłości i nad grobem dałaś życie — życiu. — Lecz teraz z tragedyi tej wyjdziesz odrodzona moralnie. Zmysły twe przeszły katorgę, serce twe łkaniem swojem obudzi twój umysł. — Powiodę cię ze sobą do moich ukochań, do moich ideałów, do mojego świata!... (mówiąc bierze rękę Elki, powstaje i zwolna posuwa się ku oknu, prowadząc za sobą Elkę, która zasłuchana idzie za nią powoli — Julka powinna to mówić prosto a podniośle, bez przesady).
Świat to inny... bez wrażeń osobistych, bez własnego ogródka boleści... Pracować tam trzeba nie dla siebie, lecz dla tych, którzy po nas przyjdą, rzucać szczeble i podwaliny, a gdy trzeba i swe serce i życie za taką podwalinę oddać!... (otwiera okno; wicher — zdaleka widać domy miasta oświetlone jasno).
Tam jest ten świat Elko! Tam wśród tej illuminacyi nieustannej wyszukać trzeba tragiczną ciemnię i ból! Ja cię nauczę wsłuchać się w ten głos, który z głębin miasta aż tu do nas płynie. Ja cię nauczę rozumieć tą skargę i wtedy ujrzysz przed sobą zakres wielkich, olbrzymich obowiązków... I wtedy cierpienia twoje wydadzą ci się ziarnkiem piasku wobec bezmiaru cierpień ogółu!... ELKA.
Czy ja temu podołam Julko! Czy ja temu podołam! JULKA.
Podołasz — bo przez ból twój staniesz się hartowną jak stal, a względem nędzy i nieszczęścia drugich miękka jak wosk. Ja — Elko — nie potrafię odczuć tak i pojąć cierpienia, jak ty je odczujesz... Pójdziemy we dwie w morze nędz i niesprawiedliwości i każda z nas poniesie przed sobą jak lampę ofiarną to, na co ją stać. Ty serce twoje, skrwawione i zbolałe. ELKA (tuląc się do Julki).
A ty, umysł twój jasny i rozświecający mrok! (pozostają tak przy oknie zapatrzone w miasto).
Zasłona spada.
KONIEC SZTUKI.
|
