Przygody trzech Rossyan i trzech Anglików w Południowej Afryce/całość
| <<< Dane tekstu | |
| Autor | |
| Tytuł | Przygody trzech Rossyan i trzech Anglików w Południowej Afryce |
| Wydawca | Księgarnia F. Hoesick’a |
| Data wyd. | 1883 |
| Druk | Wł. L. Anczyc i Spółka |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Tłumacz | Władysław Ludwik Anczyc |
| Tytuł orygin. | Aventures de trois Russes et de trois Anglais dans l’Afrique australe |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
PRZYGODY
TRZECH ROSSYAN I TRZECH ANGLIKÓW
W POŁUDNIOWEJ AFRYCE.
(DZIEŁO UWIEŃCZONE PRZEZ AKADEMIĘ FRANCUSKĄ).
PRZEŁOŻYŁ
WŁ. L. ANCZYC.
Wydanie drugie ozdobione 16-ma rycinami.
WARSZAWA.
NAKŁADEM KSIĘGARNI FERDYNANDA HOESICK'A
Senatorska Nr. 496.
Варшава, 8 Февраля 1882 г.
Nad brzegami rzeki Pomarańczowej.
W dniu 27 Stycznia 1854 roku, dwóch ludzi, wygodnie rozciągniętych u stóp brzozy płaczącej, prowadziło rozmowę. U stóp ich toczyły się szerokie nurty rzeki Pomarańczowej. Wodozbiór ten, zwany przez Hollendrów wielką rzeką, a przez Hottentotów Garrjepem, może śmiało współzawodniczyć z trzema wielkiemi arterjami afrykańskiego lądu: Nilem, Zambezą i Nigrem. Nie zbywa jej, równie jak tamtym, ani na wodospadach, ani na prądach gwałtownych i wylewach. Znakomici podróżnicy, jak Thompson, Alexander i Burchell, których imiona dobrze są znane nad brzegami tej rzeki, sławią czystość jej wód i czarowny wdzięk jej wybrzeży.
W miejscu, gdzie nasi wędrowcy spoczywają, rzeka Pomarańczowa zbliża się ku łańcuchowi gór księcia Jorku. Okolica tutaj prześliczna: nieprzebyte skaliste ściany, potężne masy nastroszonych głazów, mnóstwo pni drzewnych skamieniałych, olbrzymie lasy dziewicze, nietknięte dotąd niszczącą siekierą europejskiego przybysza — wszystko to razem, ujęte w ramę błękitniejących zdala gór Garrjepu, wspaniały przedstawia widok.
W górze, rzeka zgnieciona skalistemi brzegami, niedozwalającemi ciasnemu łożysku objąć ogromnej masy wód — wre, kipi,
szaleje, aż wreszcie, straciwszy nagle pod sobą grunt, rzuca się z wysokości czterystu stóp z przerażającym grzmotem w przepaść. Powyżej wodospadu szeroko rozlane nurty rozbijają się o podwodne głazy, a dalej opływają mnóstwo kęp zielenią okrytych. Poniżej czarna, niezgłębiona otchłań, w którą bez przerwy spadają wody z hukiem, przewyższającym turkot gromów szalonej burzy. Z przepaści tej wypadają kłęby pary, a w kropelkach ich świetlne promienie słoneczne rozszczepiając się, tworzą wieczystą tęczę.
Z pomiędzy dwóch podróżnych, których tu niezawodnie zapędziła chęć zbadania tych tajemniczych krain Afryki południowej, jeden prawie nie zważał na roztoczone przed nim wdzięki przyrody. Byłto myśliwiec — piękny okaz walecznego plemienia o bystrém oku i muskularnej budowie, prowadzącego życie koczujące śród nieprzebytych puszcz południowej Afryki.
Anglicy zowią je Bushmanami[1]. Plemiona te koczują w północno-zachodniej stronie Przylądka, a właściwie osady i miasta Kapu. Nie mają one stałych siedzib, życie im spływa na ciągłem błąkaniu się w krainach leżących pomiędzy rzeką Pomarańczową a wschodniemi górami. Bushmani prowadzą wieczną wojnę z osadnikami, którzy ich wyparli z żyznej rodzinnej ziemi i zapędzili w te jałowe okolice, gdzie głaz zastępuje roślinność. Mszcząc się za to, plądrują i palą ich fermy, niszczą zbiory i zabierają cały dobytek.
Bushman, o którym mówimy, miał około lat czterdziestu; odznaczały go, wysoki wzrost i silna muskularna budowa; ciało jego nawet podczas spoczynku, zdradzało energię. Twarz spalona słońcem, siła i łatwość ruchów, przypominały sławionych piórem Coopera myśliwców kanadyjskich; nie posiadał jednakże zimnej krwi „Sokolego Oka“, którego powieściarz amerykański w „Ostatnim Mohikanie“ uwiecznił; zmiana cery za każdém silniejszém wzruszeniem wewnętrznem, dowodziła tego dobitnie.
Bushman nie był dzikim, jak pokrewne mu plemiona Sagnasów. Syn Anglika i niewiasty krajowej — metys ten zyskał raczej, aniżeli stracił na ciągłem obcowaniu z Europejczykami. Ubiór jego pół-europejski, pół-hottentocki, składał się z szkarłatnej koszuli wełnianej, z kaftana i spodni ze skóry antylopy, z kamaszy, na które żbik swej odzieży dostarczył. Na szyi miał zawieszoną torbę z nożem, fajką i tytuniem; barania czapka pokrywała mu głowę; pas skórzany surowcowy otaczał kibić; ręce powyżej pięści zdobiły bransolety misternie wyrzezane z kości słoniowej; nakoniec z ramion zwieszał mu się płaszcz sporządzony ze skóry lamparciej i spływający aż do kolan. U stóp jego spoczywał pies rasy krajowej.
Bushman, co chwila pociągając dym i puszczając go kłębami, dawał widocznie oznaki niecierpliwości.
— Uspokój się, uspokój, Mokumie — rzekł do niego towarzysz w języku angielskim, który Bushman dobrze posiadał. — Nie zdarzyło mi się jeszcze widzieć tak niecierpliwego człowieka jak ty, gdy nie polujesz. Zastanówże się, zacny mój towarzyszu, że położenia naszego nie jesteśmy w stanie zmienić; ci, na których czekamy, prędzej czy później przybyć muszą, jeżeli nie dziś, to jutro.
Towarzysz myśliwca był człowiekiem młodym, zaledwie 25 lat liczącym, a zupełnie odmiennym od Mokuma. Każdy ruch jego odznaczał się spokojem i flegmą. Dość było spojrzeć, ażeby poznać że to Anglik. Ubiór zbyt miejski świadczył wymownie, że włóczenie się po lasach nie było jego rzemiosłem. Miał minę mieszczucha zbłąkanego w pustyni, coś nakształt buchaltera, tak że oko mimowolnie szukało pióra po za uchem, które wiecznie tkwi tam u wszystkich kasjerów, buchalterów, rachmistrzów i tym podobnych okazów z licznej rodziny pracujących w bankach i komtoarach.
W istocie, młodzian ten nie był podróżnikiem, a tem mniej kancelistą, ale za to uczonym astronomem, którego wysłano do Kapu dla pracowania w tamecznem obserwatoryum, oddającém od wielu lat, jak wiadomo, prawdziwe usługi nauce.
Uczony ten, przesiedlony nagle w pustynie afrykańskie, oddalony o kilkaset mil angielskich od miasta Kapu, z trudnością powstrzymywał niecierpliwość swego towarzysza.
— Panie Emery — rzekł Mokum czystą angielszczyzną — od ośmiu już dni napróżno oczekujemy zapowiedzianych gości na punkcie zbornym, nad rzeką Pomarańczową, przy wodospadzie Morgheda. Jeszcze się też żadnemu z mej rodziny nie przytrafiło, ażeby na jednem i temże samem miejscu pozostawał przez tydzień; pamiętaj pan, że jesteśmy plemieniem koczowniczém, i że nam się ziemia pali pod nogami, gdy tak bezczynnie siedzimy.
— Mój kochany Mokumie, pamiętaj znowu ty o tem, że ci, na których czekamy, przybywają z Anglii, a więc, że można im jakiś tydzień sfolgować. Trzebaż wziąć w rachubę rozległość oceanu, trudności jakich doznają płynąc w górę rzeki Pomarańczowej statkiem parowym, słowem tysiączne przeszkody, połączone z podobném przedsięwzięciem. Polecono nam, ażebyśmy przygotowali wszystko do wyprawy, mającej na celu zapuszczenie się w głąb południowej Afryki, a następnie oczekiwali przy wodospadzie Morgheda, mego uczonego kolegi pułkownika Everesta, z obserwatoryum w Cambridge. Otóż jesteśmy w miejscu naznaczonem, przy katarakcie. Czego chcesz więcej, mój zacny Nemrodzie?
Zdaje się, że myśliwiec pragnął czegoś więcej, bo palce jego raz wraz konwulsyjnie dotykały sztućca wybornej dziwerówki, której kule stożkowe zatrzymywały w odległości dziewięciuset jardów pędzącego żbika lub antylopę; pokazuje się, że Bushman wzgardził kołczanem i strzałami zatrutemi swych ojców, a przenosił nad nie broń europejską.
— Czy nie mylisz się tylko, panie Emery? Czy w istocie naznaczono ci w tem miejscu i w końcu stycznia spotkanie?
— Nieinaczej, mój przyjacielu, oto list pana Airy, dyrektora obserwatoryum w Grenwich, który cię przekona, że się wcale nie mylę.
Strzelec wziął list, obracał go na wszystkie strony, ale znać nieobznajmiony z wynalazkiem Fenicyan, oddał go napowrót Williamowi, mówiąc:
— Powiedzże mi pan, co nabazgrano na tym świstku papieru?
Młody uczony, obdarzony zadziwiającą cierpliwością, powtórzył co najmniej po raz dwudziesty treść listu. W ostatnich dniach zeszłego roku otrzymał on pismo, zapowiadające prędkie przybycie pułkownika Everesta i komisyi naukowéj międzynarodowéj do południowéj Afryki. O celu, w jakim ją wysyłano na kończynę najdalszą stałego lada afrykańskiego, list nie wspominał. P. Airy o tém zamilczał. Stosownie do otrzymanych instrukcyj, Emery udał się do Lattakou, stacyi angielskiéj, posuniętéj najdaléj na północ w krainie Hottentotów. Przygotował tam wozy, zapasy żywności, słowem wszystko, czego w pustyni mogła potrzebować karawana. Późniéj, znając z rozgłosu Mokuma, strzelca krajowca, który towarzyszył Andersonowi w wycieczkach myśliwskich, przedsiębranych na zachodzie Afryki, i był przewodnikiem nieustraszonego Dawida Livingstone, kiedy ten udawał się po raz pierwszy na wyszukanie jeziora Ngami i obejrzenia wodospadów Zambezy — William ofiarował mu dowództwo karawany.
Po zrobieniu przygotowań, Bushman, znający wybornie krainę do któréj się karawana miała udać, podjął się doprowadzić Emerego do miejsca, gdzie naznaczono spotkanie. Tu miała się z niemi połączyć komisya naukowa. Rzeczoną komisyą wyprawiono na fregacie „Eagle“, należącéj do marynarki królewskiéj; miała ona zarzucić kotwicę przy ujściu rzeki Pomarańczowéj, na wysokości Przylądku Voltas, i wyprawić małą szalupę parową w górę téj rzeki, aż do wodospadu Morgheda, a tam wysadzić uczonych na ląd. William i Mokum przybyli tutaj wozem, który pozostawili w głębi doliny. Wóz ten miał przywieźć oczekiwanych gości i ich rzeczy do Lattakou, w razie gdyby nie chcieli nałożyć kilku mil drogi dla ominięcia wodospadu i odbyć podróży rzeką Pomarańczową i jéj dopływami aż do rzeczonéj stacyi.
Wysłuchawszy relacyi i tym razem ulokowawszy ją sobie dobrze w głowie, Bushman posunął się aż na krawędź otchłani, w głąb któréj spieniona rzeka rzuca się z łoskotem. Astronom posunął się za nim. Miejsce to, górujące nad biegiem wód, pozwalało objąć okiem kilkumilową przestrzeń w dół wodospadu.
Przez kilka minut obadwa śledzili pilnie powierzchnię rzeki, która o ćwierć mili poniżéj przybierała znowu postać gładkiego zwierciadła. Na osamotnionych jej falach nie widać było ani łodzi europejskiéj, ani czółen krajowców.
Była godzina trzecia z południa; w miesiącu styczniu, który tutaj zupełnie odpowiada naszemu lipcowi, upał był nie do zniesienia. Pod dwudziestym dziewiątym równoleżnikiem szerokości południowéj, promienie słońca padające prawie pionowo, palą nieznośnie. Upał dochodził w cieniu do stu pięciu stopni Farenhejta[2], łagodził go jedynie słaby wietrzyk zachodni; gdyby nie to, byłby nie do wytrzymania dla każdego innego człowieka, wyjąwszy Bushmana. Ale i młody uczony, budowy zawiędłéj, jakoby z samych nerwów i kości złożonéj, wcale nie cierpiał. A zresztą gęste sklepienie gałęzistych drzew, zwieszających się aż ponad otchłań, nie dopuszczały promieniom słonecznym przypiekać naszych podróżników. Pora to najgorętsza w całym dniu; podczas niéj wszelkie stworzenie kryje się przed skwarem — ptak w gałęziach drzew, zwierz w gęstych zaroślach, i gdyby nie huk wodospadu, panowałaby tutaj głucha cisza.
Po dziesięciu minutach daremnego śledzenia, nic nie dostrzegłszy, Mokum gwałtownie uderzył nogą w ziemię, a zwróciwszy się do Williama, z niecierpliwością zawołał:
— A jeżeli nie przybędą? to cóż?
— Ależ przybędą, mój dzielny myśliwcze! Są to astronomowie, a więc ludzie nadzwyczaj słowni i punktualni, jak gwiazda przechodząca przez południk. Cóż wreszcie możesz im zarzucić: powiedzieli, że przybędą w końcu stycznia. Dziś dwudziesty siódmy, a zatém mają jeszcze cztéry dni czasu.
— A jeżeli te cztery dni miną, a oni nie przybędą?
— W takim razie będziemy mieli wyborną sposobność nauczenia się cierpliwości; postanowiłem bowiem na nich czekać, dopóki nie przybędą, lub dokąd nie otrzymam pewnej wiadomości, że zaniechali przybycia.
— Na Boga! pan gotówbyś czekać cierpliwie, aż ta rzeka przestanie spadać w otchłań — krzyknął Bushman gwałtownie.
— Nie, mój celny strzelcze — odparł Emery z flegmą — trzeba się zawsze rządzić rozsądkiem. Otóż cóż nam mówi rozsądek? „Gdyby pułkownik Everest i jego towarzysze, strudzeni uciążliwą podróżą, pozbawieni najpierwszych potrzeb, zbłąkani w téj samotnéj okolicy, nie zastali nas w miejscu naznaczoném, zasłużylibyśmy na wielką naganę. Gdyby ulegli jakiemu nieszczęściu, odpowiedzialność spadłaby na nas. Musimy więc zostać na stanowisku, dopóki obowiązek nam to nakazuje. Zresztą cóż nam tu brakuje? Wóz nasz oczekuje w głębi doliny i daje nam bardzo wygodny nocleg; zapasów mamy podostatkiem; okolica tak piękna, tak cudowna. Dla mnie jestto życie zupełnie nowe. Jakież to szczęście spędzić kilka dni zdala od teleskopów i sekstansów, pośród cienia tych przepysznych lasów, nad brzegami téj wspaniałéj rzeki: a tobie, mój Mokumie, cóż brakuje: zwierzyny skrzydlatej i czworonogiej nieprzebrane mnóstwo uwija się w koło; broń twoja nie próżnuje i codziennie dostarcza nam przysmaków. Idź więc i poluj, zabijaj zwierzynę i czas, morduj daniele lub bawoły. Ja sobie tymczasem będę tutaj spoczywał i wyglądał naszych gości — a ty w pole! żebyś przypadkiem nie zapomniał chodzić.
Myśliwcowi snać trafiła do przekonania rada astronoma, bo powstał z ziemi i postanowił przejrzeć okoliczne zarośla. Dzielny strzelec, nawykły do błądzenia po lasach południowo-afrykańskich, nie lękał się ani lwa, ani pantery, lub lamparta; gwizdnął na psa zwanego Top, podobnego z sierści do hyeny a pochodzącego z pustyni Kalahari, z rasy, z której niegdyś Balabasowie utworzyli swoje psy gończe, i skierował się ku zaroślom. Roztropne zwierzę zdawało się podzielać niecierpliwość pana, gdyż w skok zerwało się z miejsca, a radosnem szczekaniem zdawało się potakiwać zamiarom pana. Wkrótce i myśliwy i pies znikli w gąszczu, którego rozległe obszary zaległy wzgórza po za wodospadem.
William Emery, pozostawszy sam, rozciągnął się pod wierzbę, a w błogiem oczekiwaniu snu, który mu duszące powietrze obiecywało sprowadzić, a tymczasem rozmyślał o swem obecnem położeniu. Oddalony od osad, znajdował się nad mało znanemi brzegami rzeki Pomarańczowéj. Oczekiwał Europejczyków, współrodaków, którzy opuścili ojczyznę dla rzucenia się w wir przygód, nieodłącznych od dalekiéj podróży. Ale jakiż był cel tej wyprawy? jakież zdania naukowe postanowiono rozwiązać w tych pustyniach południowéj Afryki? jakie spostrzeżenia miano zbierać pod trzydziestym stopniem szerokości południowéj? Tego wszystkiego nie wyjaśniał bynajmniéj list szanownego Airy, dyrektora obserwatoryum w Greenwich. A że jego, Williama Emery, jako uczonego, obeznanego z tutejszym klimatem, wezwano do współdziałania, więc widocznie szło o jakieś prace naukowe i wiadomości jego były niezbędne uczonéj komisyi trzech połączonych królestw.
Podczas, gdy młody astronom rozmyślał nad temi kwestyami i zadawał sobie tysiące pytań, na które odpowiedzi znaleźć nie mógł, upał przygniatał ołowiem jego powieki i nakoniec, nie wiedząc kiedy, usnął głęboko. Gdy się obudził, słońce już zapadło za wzgórza zachodnie, których łagodne, siniejące kontury wyraźnie rysowały się na szkarłatném niebie wieczorném. Kurczenie się żołądka zapowiadało mu, że się zbliża godzina wieczerzy; w istocie była już godzina szósta — czas, w którym zwykle odwiedzano wóz prowiantami napełniony.
Prawie w téj chwili wystrzał rozległ się wśród zarośli, okrywających stoki wzgórz i dochodzących do piętnastu stóp wysokości. Zaraz potém wybiegł z nich Top, a tuż za nim ukazał się myśliwiec.
Mokum wlókł za rogi zwierza, którego powalił celny strzał jego strzelby.
— Prędzéj, prędzéj, kochany szafarzu — zawołał William Emery. Cóż nam przynosisz na wieczerzę?
— Koziorożca — odrzekł strzelec, rzucając u stóp astronoma piękne zwierzę, którego potężne rogi zakrzywiały się łukiem.
Była to antylopa, znana pod imieniem kozła skalnego, znajdującego się licznie w tych okolicach Afryki południowéj. Piękne to zwierzę cisawéj barwy, ma grzbiet pokryty bujnym jedwabistym włosem, podbrzusze śnieżnéj białości, centkami kasztanowatemi upstrzone. Mięso jego wybornego smaku, miało stanowić główną potrawę dzisiejszéj wieczerzy.
Myśliwy związał nogi kozła, założył je na drąg, a obadwaj z astronomem, wziąwszy go na ramiona i opuściwszy brzegi wodospadu, w pół godziny potém doszli do swego obozowiska, kędy czekał na nich wóz, strzeżony przez dwóch ochjesmańskich przewodników.
Przedstawienie urzędowe.
Przez trzy dni następne Mokum i Emery nie opuszczali miejsca zbornego; w czasie gdy pierwszy, ulegając nawyczkom myśliwskim, uganiał się po przyległych wodospadowi okolicach, za płową zwierzyną i dziczyzną wszelkiego rodzaju, młody astronom wciąż zwracał uwagę na rzekę. Widok téj przecudnéj krainy, tak dzikiéj a tak uroczéj, wprawiał go w zachwycenie i duszę przepełniał przyjemnemi wrażeniami. Matematyk ten, bez odpoczynku pochylony nad stolikiem przy robieniu zawikłanych obliczeń, przepędzający noce z okiem przykutém do szkła lunety, liczący godzinami sekundy przechodzenia gwiazd przez południk, polujący na chwilę w któréj jedna chowa się za drugą — nagle znalazł się w objęciach dziewiczéj przyrody, pod ciemnym lazurem niebios, pod liściastemi sklepieniami pierwotnych lasów, śród wzgórz fantastycznie zatoczonych dokoła wodospadu Morgheda. Nieznane uczucie poezyi owionęło tego zapleśniałego ducha, który, otrząsnąwszy pęta matematycznych obliczań, lubował się wdziękiem pustych i nieznanych Europejczykom obszarów. Wrażenia te osładzały mu nudę oczekiwania, a duch i ciało rosły w siły na łonie przyrody. Właśnie położenie to, całkiem dla niego nowe, wytłumaczyć potrafi tę niezachwianą cierpliwość, któréj towarzysz jego zrozumieć nie zdołał. Ztąd też, gdy myśliwiec zżymał się i szerzył nieustannie skargi — uczony odpowiadał mu z słodkim spokojem, który jednakże nie zdołał ułagodzić nerwowej natury Mokuma.
Nakoniec nadszedł 31 stycznia, ostateczny termin spotkania się, naznaczony listem p. Airy. Gdyby uczeni nie pojawili się, Emery byłby w niemałym kłopocie. Spóźnienie bowiem mogło przedłużyć się do nieskończoności, a dopókiż miał pozostawać w takim razie na swojém stanowisku.
— Przyszła mi pewna myśl — odezwał się w tym dniu Mokum. — Jak mniemasz, panie Williamie, czy nie byłoby stosowném udać się w dół rzeki na ich spotkanie? Wszak nie mają innéj drogi, jak koryto rzeki Pomarańczowéj. Ponieważ więc płyną w górę rzéki, więc jest niepodobieństwem, abyśmy się z nimi rozminęli, idąc w dół.
— Przewyborna myśl, pogromco koziorożców! Idźmyż więc wdół, a w najgorszym razie wrócimy tutaj doliną południową; ale czy znasz dobrze dolny bieg rzeki?
— Ba! przebywałem ją dwukrotnie aż do samego ujścia i znam jéj cały bieg, jak moją kieszeń, od przylądka Voltas, aż do połączenia się z nią Harta, na granicy rzeczypospolitéj transvallskiéj.
— Czy od wodospadu aż do ujścia cała jest żeglowną?
— Wyjąwszy, że na pięć lub sześć mil przed ujściem przy schyłku pory suchéj, wody ma bardzo mało; tworzy się tam wtenczas rodzaj mielizny, o którą biją wściekle od zachodu fale oceanu.
— Mniejsza o to; w czasie kiedy ją nasi przyjaciele przebywali, wody jeszcze było poddostatkiem, a zatém nie istnieje żaden powód, któryby im nie dozwolił przybyć na czas — i przybędą.
Bushman nie odrzekł słowa, zarzucił strzelbę na ramię, gwiznął na psa i, poprzedzając towarzysza, ruszył wazką ścieżką, która spuszczając się z wyżyny wodospadu o czterysta kroków poniżéj, zbiegała na brzeg rzéki.
Było to około godziny dziewiątéj zrana; dwaj badacze, których tem mianem godzi się obdarzyć, szli lewym brzegiem rzeki w kierunku ujścia. Ścieżka ta nie miała najmniejszego podobieństwa ze zwykłemi nadbrzeżnemi drogami, jakie służą do holowania statków w górę. Urwiste i strome brzegi gęsta pokrywała roślinność; girlandy cynanchum filiforme, wspominanego przez Burchella, przeskakując z drzewa na drzewo, rozciągały gęstą siéć na drodze wędrowników. Nóż Bushmana wciąż szerzył zniszczenie, wycinając w tym żywym murze zieleni przejście.
William Emery pełną piersią wciągał balsamiczny oddech lasów, a szczególnie przenikającą woń, którą niezliczone kwiaty diosmów wkoło rozsiéwały.
Wędrówka więc, jak widzimy, nie mogła odbywać się śpiesznie. Szczęściem, miejscami brzegi były obnażone, a tam obaj podróżni przyśpieszali kroku, wynagradzając czas stracony na przebywanie gąszczów.
Do godziny jedenastéj przebyli zaledwie cztery mile angielskie; w odległości téj łoskot wodospadu zaledwie słyszéć się dawał, bo powiéw zachodni niósł go w przeciwną stronę, tém łatwiéj zato mogli uchwycić uchem szmery dochodzące z dołu rzéki.
William Emery i myśliwiec, zatrzymawszy się wtém miejscu, mogli przejrzéć, przynajmniéj na trzy mile w dół, łyżysko rzéki, wrzynające się tutaj głęboko, o brzegach urwistych, które kredowém wzgórzem wybiegały blizko na dwieście stóp ponad zwierciadło wód.
— Zaczekajmy w tém miejscu — odezwał się astronom — i odpocznijmy; nie mam stalowych nóg twoich, Mokumie, bo jestem bardziéj przyzwyczajony do przebiegania okiem przestrzeni niebieskich, aniżeli do mierzenia nogami ziemskich odległości. Ztąd możemy co najmniéj przejrzéć trzy mile biegu rzéki, a jeżeliby tylko statek parowy ukazał się na ostatecznym zakręcie, łatwo go dostrzedz będziemy mogli.
Młody astronom oparł się o pień wilczo-mleczu drzewnego, którego wierzchołek strzelał na czterdzieści stóp w górę; ztąd wzrok jego sięgał daleko. Strzelec, nieprzyzwyczajony do siedzenia, w ciągłym był ruchu, nie zważając wcale na Topa, który, uwijając się do koła, płoszył chmury dzikiego ptactwa.
Nie upłynęło pół godziny, gdy William dostrzegł, że Bushman, stojący w oddaleniu stu kroków, robił dziwne poruszenia, dając poznać, że coś zauważył. Czyżby dostrzegł statek, tak niecierpliwie wyglądany?
Natychmiast, zerwawszy się ze mchu, na którym chwilę spoczywał, pośpieszył ku myśliwcowi.
— Czy widzisz co, Mokumie? — zapytał z niespokojnością.
— Dotąd nie widzę nic, ale mniemam żem coś usłyszał. Ucho moje, nawykłe do odgłosów przyrody, zda mi się pochwyciło jakiś niezwykły szmer w dole rzéki.
Poczém, zaleciwszy cichość astronomowi, położył się na ziemi, przytknął do niej ucho i słuchał z wytężoną uwagą.
Po kilku minutach podniósł się, a wstrząsłszy głową, rzekł:
— To nic, pomyliłem się; odgłos, jaki słyszałem, jest poświstem wiatru igrającym z liśćmi, albo téż szumem wody rozbijającéj się o głazy łożyska... a jednak... — I znowu wytęży słuch, lecz i tym razem nadaremnie.
— Mokumie — zauważył uczony — jeżeli łoskot który słyszałeś, pochodzi od machiny parostatku, to aby go rozróżnić, należy zejść na dół i przyłożyć ucho do powierzchni wody.
— Masz pan słuszność; kilkakrotnie już wytropiłem tym sposobem płynącego konia rzecznego.
I z niezwykłą lekkością zbiegł na brzeg wody, wszedł w nią po kolana, a schyliwszy się, przyłożył ucho do jéj powierzchni.
— Słyszę, wyraźnie słyszę! — tam w dole rzéki, w znacznéj odległości, słychać jakieś uderzania, bijące gwałtownie w wodę — pluskanie jednotonne w jéj głębi.
— To skrzydła szruby parowéj, mój drogi — zawołał z radością William.
— A więc ci, na których tyle dni czekamy, są już niedaleko.
Emery, znający dobrze bystrość słuchu syna puszcz, nie wątpił bynajmniéj o prawdziwości słów jego. Myśliwy wrócił na dawne stanowisko, a obadwaj w niemem oczekiwaniu wytężali wzrok ku zachodowi, wyglądając niecierpliwie, rychło potwierdzi się to, co im słuch zapowiadał.
Pomimo cierpliwego usposobienia, młody uczony przepędził następne pół godziny w wielkiéj niespokojności; czas mu się dłużył, co chwila zdawało mu się, że dostrzega kontury statku, prześlizgującego się po zwierciedle rzeki, lecz zawsze się mylił. Nareszcie z dumania wyrwał go donośny głos strzelca, wołającego:
— Dym! dym!
William, zapuściwszy wzrok w kierunku przez Bushmana wskazanym, z trudnością zaledwie dostrzegł lekki obłoczek biały, unoszący się nad wodą. Nie było już wątpliwości. Statek posuwał się szybko w górę rzéki; wkrótce dostrzegli i jego komin, wyrzucający kłęby czarnego dymu, pomieszanego z białemi obłoczkami pary. Widocznie osada nie żałowała węgla, ażeby spotęgować siłę pary i na oznaczony czas stawić się na miejscu.
Statek znajdował się jeszcze w odległości siedmiu mil angielskich od wodospadu Morghedy.
Słońce dochodziło połowy dziennego biegu, a ponieważ miejsce, w którym znajdowali się oczekujący, nie było odpowiedniem do wylądowania, przeto astronom postanowił wrócić do wodospadu. Uwiadomił on o tém Mokuma, który, w miejsce odpowiedzi, puścił się z powrotem drogą przez siebie wyciętą. William szedł za nim, a obejrzawszy się jeszcze raz w dół rzéki, ujrzał na maszcie tylnym flagę Wielkiéj Brytanii.
Powrót odbył się szybko. O godzinie pierwszéj, astronom i strzelec wstrzymali się o ćwierć mili od wodospadu, w miejscu gdzie brzeg, zataczając się w półkole, tworzył małą zatokę, bardzo przydatną do wylądowania, w tém bowiem miejscu głębia wody dochodziła do samego brzegu.
Statek, płynący daleko szybciéj, aniżeli idący pieszo, był już zapewne niedaleko; dostrzedz go nie było można, bo zarośle wysokie, zbiegające aż do samego krańca wody, zasłaniały widok; lecz słyszeli wyraźnie jeżeli nie turkot szruby rozbijającéj fale, to przynajmniéj przeraźliwy gwizd machiny parowéj, górujący nawet nad grzmotem blizkiego wodospadu.
Gwizd nie ustawał; znać komenderujący dawał sygnał oczekującym przy katarakcie o przybyciu statku.
Myśliwiec na to hasło odpowiedział wystrzałem ze sztućca, którego huk powtórzyły kilkakrotnie nadbrzeżne skały.
Statek ukazał się wreszcie; obydwóch oczekujących spostrzeżono. Na znak dany przez astronoma statek, skierowany ku brzegowi lewemu, przybił do lądu: myśliwiec pochwycił wyrzuconą linę i przymocował do drzewa.
W téj chwili człowiek wysokiego wzrostu, wyskoczył lekko na brzeg, zwrócił się ku Williamowi, reszta osady także na ląd wysiadła. William Emery poszedł naprzeciw wysiadającego i zagadnął:
— Pan pułkownik Everest?
— Pan William Emery?
Młody astronom i kolega jego z obserwatoryum w Grenwich powitali się, podając sobie ręce.
— Panowie — rzekł pułkownik, zwracając się do swych towarzyszy — pozwólcie sobie przedstawić szanownego Williama Emery, z obserwatoryum w mieście Kap, który był łaskaw oczekiwać nas przy wodospadzie Morgheda.
— Panie Emery, oto rodak twój, sir John Murray z Devonshire; pan Mateusz Strux, astronom z Pułkowa; pan Mikołaj Palander z obserwatoryum w Helsingforsie i pan Michał Zorn, z obserwatoryum w Kijowie, trzech uczonych, biorących udział w naszéj międzynarodowéj komisyi.
Przenosiny.
Po przedstawieniu wzajemném, William Emery ofiarował przybyłym swoje usługi. Jako pomocnik głównego astronoma w Captownie, uważał on uczonego Eyeresta za swego zwierzchnika, delegowanego rządu królowéj, który wraz z Struxem objął prezydyum komisyi naukowéj. Znał on go jako bardzo wykształconego astronoma, który zjednał sobie rozgłos w świecie uczonym badaniem mgławic i obliczaniem zaćmień gwiazd stałych. Mąż ten liczący około 50 lat, zimny, systematyczny, rozłożył sobie zajęcia, godziny za godziną z matematyczną ścisłością, Wszystkie prace przedsiębrał on podług chronometru, a każdą wykonywał z punktualnością gwiazdy, przechodzącej przez południk. Wiedząc o tém, Emery był przekonanym, że komisya stawi się na miejscu przeznaczenia w umówionym czasie.
William oczekiwał na wyjaśnienie ze strony pułkownika, w jakim celu komisya została wysłaną do południowéj Afryki, lecz Everest milczał, a William nie śmiał go badać. Zapewne jeszcze nie był czas stosowny do objawienia celu misyi.
Emery znał także z opinii Johna Murraya, współzawodnika James Rossa i lorda Elgina; bogaty ten uczony, chociaż nie w służbie rządowéj, ale mimo to pracował użytecznie na polu astronomiczném w Anglii. Poświęcił on 20 tysięcy funtów szterlingów na wybudowanie olbrzymiego reflektora, walczącego o lepszą z teleskopem z Parson-Town, za pomocą którego obliczono ściśle elementa pewnéj liczby gwiazd podwójnych. Był-to mąż czterdziestoletni, o pańskiéj minie, lecz którego powierzchowność nie zdradzała bynajmniéj jego charakteru. Co do panów Struxa, Palandra i Zorna, nazwiska ich nie były obcemi Emeremu, ale nie znał ich osobiście. Palander i Zorn okazywali Struxowi pewne względy, odnoszące się, być może nie do zasług na polu naukowém, jak raczéj do stanowiska przezeń zajmowanego.
Jednę tylko rzecz zauważył Emery, to jest, że liczba uczonych obojga narodów była równą, a nawet załoga statku, noszącego nazwę „Królowa i Cesarz“, składała się z 10 ludzi, z których po pięciu należało do dwóch narodowości.
— Panie Emery — zagaił pułkownik zaraz po przedstawieniu — znamy się dobrze, jak gdybyśmy wspólnie odbyli podróż z Londynu do Przylądka Voltas. — Poważam pana bardzo za pracę, któréj pomimo swéj młodości zawdzięczasz zasłużoną sławę. Na moje przedstawienie, rząd królowéj wezwał pana do wzięcia udziału w ważnych pracach, jakich komisya pragnie dokonać w Afryce Południowéj.
William skłonił się na znak podziękowania i mniemał, że dowie się nareszcie w jakim celu komisya międzynarodowa została wysłaną na południową półkulę, lecz pułkownik wcale nie dotknął téj kwestyi; zapytał tylko:
— Czy pan ukończył przygotowania?
— Jestto nazwisko zręcznego i nieustraszonego myśliwca — odezwał się John Murray, zwracając się do niego — któremu Europejczycy, pomimo swéj zarozumiałości, nie zdołają zaimponować.
— Myśliwiec Mokum — rzekł Emery, przedstawiając go pułkownikowi.
— Ach ! ach! przypominam sobie — mówił Everest, zwróciwszy się do strzelca. — Imię twe doskonale jest znaném w połączonych trzech królestwach. Wszakto pan byłeś przyjacielem Andersona i przewodnikiem Dawida Livingstone, który mię swą przyjaźnią zaszczyca? Przez moje usta składa ci podziękowanie Anglia, a ja panu Emery, że cię wybrał na naczelnika naszéj karawany. Strzelec taki, jak pan, zapewne jest lubownikiem pięknéj broni; mamy tu z sobą cały arsenał; zechciej z pomiędzy wszystkich wybrać tę, która ci się najlepiéj podoba. Wiemy, że się dostanie w dobre ręce.
Bushman zarumienił się z radości. Uznanie jakiego używał w Anglii, pochlebiało mu, ale bardziéj zachwycił podarek pułkownika. Podziękował dobranemi wyrazami i usunął się na bok, aby nie przeszkadzać rozmowie, toczącéj się pomiędzy Emerym a nowo przybyłymi. Sprawozdanie pod względem przygotowań, zrobionych przez uczonego z Kapu, zachwyciło pułkownika. Szło teraz o dostanie się jaknajprędsze do miasta Lattakou, gdyż karawana wyruszyć miała w pierwszych dniach lutego, natychmiast po przeminięciu pory dżdżystéj.
— Racz, pułkowniku, oznaczyć sposób, w jaki pragniesz dostać się do Lattakou.
— Rzéką Pomarańczową, a następnie uchodzącym do niéj Kurumanem, nad którym leży Lattakou.
— Jakkolwiek szybkim i wybornym jest twój statek, nie zdoła jednak wpłynąć w górę wodospadu Morgheda.
— Ominiemy go — odpowiedział spokojnie pułkownik. — Szalupa przewiezioną zostanie o kilka mil w górę wodospadu, zkąd, o ile mi wiadomo, rzeka Pomarańczowa znowu jest spławną dla statków mało wody biorących.
— Spławną jest, lecz jakimże sposobem przewieźć tak ciężki parowiec? — zauważył Emery.
— To najmniejsza — statek nasz jest arcydziełem warsztatów Learda i Spółki w Liverpoolu, rozbiera się na drobne części i składa z największą łatwością. Klucz i pewna ilość nitów aż nadto wystarczy ludziom, którzy się zajmą tą robotą. Czy pan masz jaki wóz przy wodospadzie?
— Opodal ztąd w dolinie, gdzie jest nasze obozowisko — odpowiedział William.
— Dobrze więc. Panie Mokum, każ sprowadzić ten wóz do miejsca, gdzieśmy wylądowali; za jego pomocą przewieziemy kolejno część łodzi, a następnie i machinę, która również się rozbiera, na miejsce odkąd rzéka zaczyna być żeglowną.
Rozkazy pułkownika wykonano; Mokum, przyrzekłszy sprowadzić wóz za godzinę, znikł w gęstwinie. Podczas jego nieobecności, szybko szalupę wypróżniono. Ładunek nie był zbyt wielkim; składały go skrzynie z instrumentami fizycznemi, poważny zapas wyborowéj broni z fabryki Purdey-Moore z Edymburga, kilka baryłek wódki i mięsa suszonego, skrzynka amunicyi, tłomoczki możliwie małéj objętości, płótno na namioty i dobór utensyliów, pochodzących jakby z jakiego bazaru, urządzonego wyłącznie dla podróżnych, wreszcie łódka kauczukowa, zajmująca niewięcéj miejsca jak dobrze zwinięty i skrępowany pled; nakoniec rodzaj wachlarzowatéj kartaczownicy, niezbyt jeszcze udoskonalonéj, ale straszliwéj dla tych, którzyby chcieli naprzekór woli osady dostać się do statku.
Wszystko to złożono na brzegu. Machina parowa o sile ośmiu koni, nieważąca nad 250 kilogramów, składała się z trzech części: kotła, ogrzewacza, który do niego umocowanym był na gwintach, a wreszcie szruby przytwierdzonéj do sztuki drzewa na spodzie statku. W miarę wynoszenia tych części, statek się wypróżniał; szalupa, oprócz miejsca obejmującego machinę parową, miała jeszcze dwie kajuty, tylną dla oficerów, przednią dla ludzi składających osadę. W mgnieniu oka ściany przegród znikły, a rzeczy i posłania wyniesiono na brzeg; pozostało jedynie jakby pudło na wodzie.
Pudło statku, długie na dziesięć do jedenastu metrów, składało się z trzech części, podobnie jak szalupa Mâ-Robert, w któréj Livingstone odbył pierwszą po Zambezie przejażdżkę. Sporządzono je z galwanizowanéj stali, nader lekkiéj i wytrzymałéj, z blach pojedynczych, spojonych nitami, które w razie potrzeby można było odjąć; blachy przystawały nadzwyczaj szczelnie, a nity spajały części statku tak dokładnie, że kropla wody przesunąć się wewnątrz nie mogła.
William Emery zachwycał się prostotą budowy, składu i szybkością, z jaką łódź rozbiérano. Nie upłynęła jeszcze godzina, a była już w kawałkach gotową do ładowania; właśnie téż i Mokum przyprowadził wóz w towarzystwie dwóch Bushmanów.
Wóz ten, bardzo pierwotnéj konstrukcyi, spoczywał na cztérech ciężkich kołach; złożony z dwóch półwozi osobnych, oddzielonych od siebie dwudziesto stopową odległością, podobny zupełnie do podwód północno-amerykańskich, używanych przez przebywających stepy. Ciężką tę machinę, któréj skrzypiące przeraźliwie osie wystawały na stopę z piast, ciągnęło sześć oswojonych bawołów, zaprzężonych w trzy pary i nadzwyczaj czułych na popędzający ich kolec woźnicy. Takich-to silnych zwierząt trzeba było użyć, ażeby uciągnąć tę machinę ciężarem naładowaną. Mimo zręczności powożącego, nieraz on więznął w wybojach.
Osada „Królowéj i Cesarza“ zajęła się władowaniem szalupy na wóz, przestrzegając, aby ciężar wszędzie równo był rozłożony. Znaną jest cudowna zręczność marynarzy; ładowanie było dla nich igraszką! najcięższe sztuki umieścili ponad osiami, to jest w najmocniejszych częściach wozu. Pomiędzy niemi układali inne części statku, w samym zaś środku przedmioty, które należało jaknajmniéj narażać na wstrząśnienia. Podróżni poszli pieszo; przebycie czterech mil angielskich było dla nich przechadzką.
O godzinie trzeciéj z południa ukończono ładugę, a pułkownik Everest dał znak odjazdu. On i jego towarzysze ruszyli przodem, pod przewodnictwem Williama Emery; Bushman i poganiacze wołów, oraz osada statku, otaczali wóz.
Pochód nie zmęczył podróżnych; pochyłość ku górze wodospadu wznosiła się lekko, a tém samém bardzo sprzyjała transportowi ciężkiego wozu; poświęceniem nieco dłuższego czasu zdążało się do celu tém pewniéj.
Członkowie komisyi naukowéj wspinali się lekko na wzgórze, prowadząc rozmowę ogólną; o celu jednak wyprawy nikt nie wspominał. Europejczycy zachwycali się wspaniałością dokoła roztoczonych krajobrazów: urocza w całéj swéj dzikości przyroda wprawiała ich w takież samo zachwycenie, jakiego doznawał Emery. Wrażenia świéże nie przesyciły ich jeszcze pięknością tych stron Afryki. Podziwiali cuda stworzenia, lecz z pewną wstrzemięźliwością, właściwą Anglikom, wrogom wszystkiego, coby zakrawało na jakieś żywsze uniesienie. Wodospad z swéj strony otrzymał także pochwały, ale bardzo oględne. Anglicy w tym razie podobni byli jakby do owych wielkich znawców teatralnych, którzy raczą dawać autorom i aktorom oklaski końcami palców, trzymając się wreszcie maksymy „nil admirari“.
William Emery uważał, iż jego obowiązkiem jest pełnienie względem przybyszów obowiązków gospodarza w Afryce południowéj, a czynił to z pewną dumą, okazując im piękność swego parku, podobnie do dorobkowiczów, którzy oprowadzając gościa po swoim domu, usiłują zwrócić jego uwagę na wszystko, co tylko się w nim znajduje.
Około godziny w pół do piątéj, Europejczycy, ominąwszy wodospad, stanęli na wyżynie, z któréj widać było górny bieg rzéki Pomarańczowéj; rozłożyli się tu obozem, oczekując na przybycie wozu; wpół godziny potém przybyła reszta ludzi w celu wzięcia statku. Przewóz odbył się szczęśliwie; Everest polecił im, aby wyładowali i złożyli napowrót statek, zapowiadając, że o świcie w dalszą wyruszą podróż.
Całą noc spędzono na rozmaitych pracach. Kadłub statku złożono w ciągu godziny. Po przytwierdzeniu machiny parowéj i szruby, założono przegrody kajut, a następnie pownoszono rzeczy i przybory. Wykonanie szybkie i dokładne tych prac dobrze świadczyło o zręczności osady statku. Majtkowie obu narodowości byli ludźmi karnymi i zręcznymi. W wyborze ich widać starano się o to, ażeby mieć ekwipaż, na który można liczyć w każdéj okoliczności.
Nazajutrz dnia 1-go lutego o świcie statek był gotów do podniesienia kotwicy. Z komina buchały już kłęby czarnego dymu, a od czasu do czasu rozdziérały go gęste obłoki pary. Machina o wysokiém ciśnieniu, bez kondensatora, za każdém poruszeniem tłoku, na wzór lokomotywy, traciła część pary. Kocioł, zaopatrzony genialnie skomplikowanemi rurami, które przedstawiały bardzo wielką ogniowi powierzchnię, nie potrzebował więcéj czasu nad pół godziny dla wywiązania dostatecznéj ilości pary. Osada nagromadziła wielki zapas hebanu i gwajaku, w które okolice te bardzo obfitowały, i tym drogocennym materyałem podsycano hojnie ognisko.
O szóstéj pułkownik dał znak odjazdu. Pasażerowie i majtkowie wsiedli na statek. Myśliwiec, obznajmiony dokładnie z rzéką, wstąpił na pokład w charakterze pilota, polecając bushmanom doprowadzenie wozu do Lattakou.
W chwili, gdy podnoszono kotwicę, Everest, zwróciwszy się do Williama, zagadnął:
— Ale, ale, czy wiész, panie Emery, pocośmy tu przybyli?
— Nie wiem, mój pułkowniku.
— Zadanie bardzo proste — przyjechaliśmy wymierzyć łuk południka w Afryce południowéj.
Kilka słów odnoszących się do metra.
Od niepamiętnych można powiedziéć czasów, ludzie genialni myśleli nad wynalezieniem powszechnéj, a niezmiennéj miary, któréj podstawę oznaczałaby sama przyroda. Szło im głównie o to, ażeby miara ta, mimo jakichkolwiekbądź przewrotów, mogących zajść na kuli ziemskiéj, nie zaginęła, a raczéj aby mogła być odnalezioną. Przypuścić należy, że i starożytni o tém marzyli, brak jednak odpowiednich instrumentów i metody do jéj oznaczenia z możliwą dokładnością, stały im na przeszkodzie.
Najlepszym i najodpowiedniejszym środkiem wynalezienia takiéj miary byłoby zmierzenie części obwodu kuli ziemskiéj, który nie ulega zmianom, ale należało pomiar ten z matematyczną dokładnością wykonać.
Już starożytni próbowali oznaczyć ten pomiar. Arystoteles, według podania niektórych współczesnych mu uczonych, uważał stadyum egipskie z czasów Sezostrysa jako stutysięczną część czwartéj części obwodu ziemi. Erastotenes, w czasach Ptolemajosów, obliczył z dosyć przybliżoną dokładnością stopień długości Nilu, pomiędzy Syeną a Aleksandryą; ale ani Posidonius, ani Ptolemajos, podejmując prace geodezyjne w tym rodzaju, nie mogli im dać potrzebnéj dokładności.
Piérwszy Picard zaczął we Francyi wydoskonalać metodę używaną do zmierzenia stopnia. W roku 1669 oznaczył on długość łuku ziemskiego i niebieskiego pomiędzy Amiens a Paryżem, na pięćdziesiąt siedm tysięcy sześćdziesiąt sążni francuzkich (toise).
Dominik Cassini i Lahire pomiędzy latami 1683 a 1713 przedłużyli pomiary Picarda od Dunkierki do Callioure. W r. 1739 Franciszek Cassini i Lahire, zajmowali się obliczeniem tegoż łuku od Dunkierki aż do Perpignanu. Nakoniec Mechain przedłużył pomiar południka do Barcelony w Hiszpanii. Mechain umarł ze zbytecznéj pracy w 1802 r., a dzieło jego podjęli Arado i Biot w 1807 r. Dwaj ci uczeni posunęli je aż do Formentery, jednéj z wysp Balearskich. Wymierzono więc łuk od Dunkierki do Formentery, wynoszący 12° 22′ i 13″; sam jego środek przecinał równoleżnik północny 45-ty, leżący w równej odległości od bieguna i równika, a właśnie z tego powodu nie zachodziła potrzeba brania w rachubę przybiegunowego spłaszczenia ziemi. Pomiar ten, wykonany z możliwą dokładnością, wskazywał jako przeciętną długość jednego stopnia południka ziemskiego 57,025 sążni francuskich.
Jak widzimy, to podziśdzień uczeni francuscy jedynie zajmowali się oznaczeniem téj pracy, wymagającéj nadzwyczajnéj ścisłości. Na wniosek Talleyranda, Zgromadzenie prawodawcze wydało w r. 1790 dekret, polecający Akademii francuskiéj, ażeby obmyśliła wzór niemogący uledz zmianie, dla wszelkiego rodzaju miar i wag. Akademia wywiązała się z zadania; raport jéj, podpisany przez sławnych uczonych Borda, Lagrange, Laplace, Monge i Condorceta, przedstawiał Zgromadzeniu prawodawczemu projekt, ażeby za podstawę miary długości przyjęto jednę dziesięciomilionową część południka ziemskiego, a dla miar objętości sześcian, którego każda krawędź miałaby długość dziesiątéj części powyższéj miary, za jednostkę zaś wagi ciężar wody destylowanéj, sześcianem tym objętéj; proponowano téż dla wszystkich miar przyjąć system dziesiętny.
Dokonywano przedtém, a w następnych czasach przedsięwzięto nowe pomiary południka w różnych częściach ziemi, w celu uzyskania jaknajdokładniejszéj przeciętnéj jego długości. Wiadomo, że kula ziemska nie jest sferojdą, ale elipsoidą, więc téż licznych trzeba było pomiarów, ażeby za ich pomocą oznaczyć przybiegunowe spłaszczenie ziemi.
Z dawniejszych wyliczamy następne:
W r. 1736 Maupertuis, Clairant, Camus, Lemonnier, Outier i Szwed Celsius mierzyli łuk w Laponii i oznaczyli jego długość na pięćdziesiąt siedm tysięcy czterysta dziewiętnaście toazów.
W r. 1745 La Condamine, Bouguer, Godin i dwaj Hiszpanie Juan i Antonio Ulloa, obliczyli długość południka w Peru na pięćdziesiąt sześć tysięcy siedmset trzydzieści siedm sążni francuskich.
W r. 1752 Lacaile podał, że długość południka na Przylądku Dobrej Nadziei wynosi pięćdziesiąt siedm tysięcy trzydzieści siedm tychże sążni.
W r. 1754 O. O. Maire i Boscovich, mierząc południk między Rzymem a Rimium, obliczyli jego długość na pięćdziesiąt sześć tysięcy dziewięćset siedmdziesiąt trzy.
W latach 1762 i 1763 Beccaria oznaczył długość południka piemonckiego na pięćdziesiąt siedm tysięcy, czterysta sześćdziesiąt ośm.
W r. 1768 astronomowie Mason i Dikson w Ameryce północnéj, na granicy między Marylandem, znaleźli południk ziemski w tém miejscu długi na pięćdziesiąt siedm tysięcy ośmdziesiąt ośm toazów.
Ganos w Hanowerze na pięćdziesiąt siedm tysięcy sto dwadzieścia siedm.
W późniejszych znowu czasach, a mianowicie w ciągu dziewiętnastego stulecia, mierzono wiele innych południków, między innemi w Bengalu, Indyach Wschodnich, Piemoncie, Finlandyi i Kurlandyi, Prusach książęcych, Danii i t. d., ale Anglicy i Rossyanie mniej od innych narodów zajmowali się temi pomiarami mozolnemi. Główną pracę geodezyjną na tém polu przedsięwziął major Roy, a to w celu uregulowania stosunku miar angielskich do francuskich. Z rozlicznych tych, powyżéj przytoczonych pomiarów, można było wziąć za zasadę, że średnia długość stopnia południka ziemskiego wynosi pięćdziesiąt siedm tysięcy sążni francuzkich, czyli 25 dawnych mil (lieus) a mnożąc te 25 mil przez 360 stopni, oznaczyć obwód ziemski w kierunku jéj osi na dziewięć tysięcy tychże mil.
Z przytoczonych atoli powyżéj liczb widzimy, że szczegółowe pomiary łuku południkowego w rozmaitych miejscach kuli ziemskiéj dokonywane, nie zgadzały się z sobą. Pomimo to jednak, według przyjętéj średniéj długości jego, na pięćdziesiąt siedm tysięcy toazów obliczonéj, ustanowiono miarę metra, który wynosić ma jedną dziesięciomilionową część ćwierci południka, przebiegającego od bieguna do równika, czyli na trzy stopy, jedenaście cali i dwieście dziewięćdziesiąt sześć tysiącznych linii według sążnia francuskiego.
Cyfra ta jest w istocie za nizką: podług najnowszych obliczeń, spłaszczenie ziemi przy biegunach wynosi 1/29915 a nie 1/334, jak dawniéj wyrachowano. Ćwierć południka nie zawiera zatem dziesięciu milionów metrów, ale dziesięć milionów ośmset pięćdziesiąt sześć; różnica ta w stosunku tak ogromnéj długości jest nieznaczną, niemniej przeto, biorąc rzeczy z dokładnością matematyczną, metr nie oznacza ściśle dziesięcio-milionowéj części południka ziemskiego; jestto błąd, skracający metr o dwie dziesięciotysięczne linie.
Metr tak oznaczony, przyjętym został przez większą część państw ucywilizowanych. Belgia, Hiszpania, Włochy, Grecya, Hollandya, a w ostatnich czasach Austrya, daléj dawne osady hiszpańskie w Ameryce, mianowicie Ecuador, Nowa Grenada, Costu-Rice i wiele innych używają miar metrycznych; Anglia, pomimo wyższości miar metrycznych, wierna swym zachowawczym tradycyom, wzbraniała się aż dotąd ich zaprowadzić.
System ten możeby nie napotkał oporu w trzech zjednoczonych królestwach, gdyby nie zawikłania polityczne, wichrzące Europę w końcu ośmnastego wieku, gdyby nie zapamiętała niechęć ku wszystkiemu co z Francyi pochodzi.
Zgromadzenie prawodawcze, uchwalając przytoczony dekret w dniu 8 maja 1790 roku, zaprosiło uczonych angielskich, ażeby wspólnie z francuskimi zajęli się rozstrzygnięciem kwestyi. Szło mianowicie o to, co wziąść za podstawę do oznaczenia miary zasadniczéj: czy długość wahadła sekundowego, czy jakąś cząstkę jednego z wielkich kół ziemskich. Wiadomo jednak jaką nienawiścią tchnęła wówczas Wielka Brytania ku wszystkiemu, co było francuskie, porozumienie więc dojść nie mogło.
Dopiero w r. 1854 rząd angielski, oceniający oddawna korzyści systemu metrycznego, a widząc z drugiéj strony stowarzyszenie uczone i handlowe, tworzące się w celu jego zaprowadzenia, zdecydował się go przyjąć.
Ale rząd postanowił decyzyą swą zachować w tajemnicy, aż do chwili, gdy nowe prace geodezyjne, przezeń podjęte, pozwolą oznaczyć z jaknajwiększą ścisłością długość stopnia; do wzięcia udziału w téj pracy zaprosił trzech uczonych rossyjskich w nadziei, że kiedyś może i rząd cesarski skłoni się do wprowadzenia u siebie miar metrycznych. W tym celu wybrano najbieglejszych uczonych.
Komisya ta, zgromadzona w Londynie, postanowiła, że przedewszystkiem nastąpi pomiar południka na południowéj półkuli; że po dokonaniu téj czynności takaż sama przedsięwziętą zostanie na półkuli północnéj, a po porównaniu obu tych pomiarów, będzie można wyprowadzić średnią, odpowiednią ściśle warunkom ułożonego programu.
Pozostawało zrobić wybór pomiędzy osadami angielskiemi, położonemi z tamtéj strony równika, Przylądkiem Dobréj Nadziei, Australią i Nową Zelandyą. Dwie ostatnie, leżące na przeciwległéj stronie kuli ziemskiéj, zmuszały uczonych do odbycia zbyt długiéj podróży. Z drugiéj strony dzikie pokolenia Australii i Maorowie Nowéj Zelandyi, wiodący nieustanną wojnę ze swymi najezdnikami, mogli pomiarowi przeszkadzać: przeciwnie, osada przylądkowa miała za sobą wiele dogodności. Najprzód położenie pod tym samym południkiem, co ziemie przerznięte Wisłą; a więc po dokonaniu pomiaru na południowéj półkuli, można było tenże sam południk zmierzyć na północnéj; powtóre podróż do Przylądka wymagała nierównie krótszego czasu, a wreszcie połączeni astronomowie mieli wyborną sposobność skontrolowania pomiaru Lacailla, pracując w tych samych miejscach, gdzie on przed upływem wieku zajmował się mierzeniem i sprawdzaniem czy obliczył dobrze, oznaczając w tém miejscu długość południka na pięćdziesiąt siedm tysięcy trzydzieści siedm toazów.
Oprócz zebrania plonów naukowych, grała tu także niemałą rolę miłość własna narodowa. Szło o przewyższenie Francyi w dokładności obliczeń, o prześcignięcie uczonych francuskich w podjętych przez nich pracach, a to wszystko w krainach dzikich i prawie nieznanych. Uczonych téż obu narodów przejmował zapał; gotowi byli poświęcić wszystko, a nawet i życie, byleby tylko osiągnąć cel korzystny dla umiejętności, a zarazem zaszczytny dla ich krajów rodzinnych.
Otóż teraz wiemy, dlaczego młody astronom, William Emery, znajdował się ostatnich dni stycznia 1854 roku nad brzegami rzéki Pomarańczowéj, przy wodospadzie Morghadu.
Wieś Hottentotów.
Podróż w górę rzéki odbywała się z wielką szybkością. Wprawdzie w tym czasie rozpoczynała się pora dżdżysta, ale podróżnym pomieszczonym wygodnie w kajutach, wcale nie dokuczały ulewy. Parowiec płynął wybornie, nie napotykując ani mielizn, ani skał podwodnych, a że prąd był słaby, więc statek mógł rączo sunąć się pod wodę.
Brzegi rzéki Pomarańczowéj wciąż zachwycały oko czarowną panoramą. Lasy drzew najrzadszych i najrozmaitszych zmieniały się wciąż, a po wierzchołkach wyniosłych leśnych olbrzymów uwijały się stada ptactwa, przepysznie upierzonego.
Niektóre knieje rozciągały się na kilka mil od brzegów, ocienionych wszędzie wierzbami płaczącemi. Miejscami widać było rozległe bezleśne przestrzenie. Były to wielkie płaszczyzny, zarosłe niezliczonemi kolokwintami, z których zrywały się roje małych ptasząt, o miłym głosie.
Świat skrzydlaty zadziwiał swoją rozmaitością. Bushman wciąż zwracał nań uwagę Johna Murray, wielkiego lubownika wszelkiéj zwierzyny. Wspólność zamiłowań wnet obudziła wzajemną sympatyą. Anglik, spełniając obietnicę pułkownika Everesta, ofiarował Mokumowi przepyszny, dalekonośny sztuciec, systemu Pauly’ego. Nieużyteczném byłoby opisywać radość, jaką ten dar sprawił namiętnemu myśliwcowi.
Obadwaj strzelcy rozumieli się bardzo dobrze. Jakkolwiek uczony Anglik uchodził za najlepszego myśliwca na lisy w staréj Kaledonii, to przecież z zajęciem, a nawet pewną zazdrością, słuchał opowiadań swego na wpół dzikiego kolegi. Oczy jego iskrzyły się, gdy mu Mokum wskazywał ukazujące się na krańcu lasu przeżuwacze, bawoły mierzące sześć stóp od grzbietu do ziemi, uzbrojone czarnemi skręconemi rogami, girafy pędzące niezgrabnym galopem w śladach po kilkanaście ich liczących, gnu, pół wołu, pół konia, gromady wielkich danieli o rogach groźnych trójkątnych. Z pomiędzy gąszczów wypadały co chwila na przerywające je łąki stada rozmaitych antylop, gazelli, kóz, któremi roi się Afryka południowa. Nie byłaż to szalona pokusa dla tak zapalonego myśliwca, jak John Murray? Czyż jego nudne wyprawy na szkockie lisy mogły iść w porównanie z łowami, jakich tutaj używał taki Cummins, Anderson lub Baldwin?
Wyznać należy, że towarzysze Murraya nie doznawali takich jak on wzruszeń na widok tego ogromu zwierzyny. William Emery studyował z wielką uwagą towarzyszy swoich i starał się zbadać, co się kryło pod ich lodowatą powłoką. Pułkownik Everest i Mateusz Strux, obadwaj niemal równego wieku, równo też byli powściągliwi, ostrożni i przestrzegający form. Rozmawiali z sobą z powolnością i można było co rano przypuszczać, że znali się zaledwie od wczoraj. Nie należało się spodziewać, ażeby kiedykolwiekbądź jakieś poufalsze stosunki zawiązały się między nimi. Rzecz niezawodna, że dwa kawałki lodu, obok siebie położone, mogą wzajemnie przylgnąć, ale nigdy dwaj uczeni, zajmujący równe stanowisko w krainach nauki.
Mikołaj Polander był jednym z tych ludzi, którzy nigdy nie byli młodymi, ale też za to nigdy się nie zestarzeją. Astronom z Helsingforsu, wiecznie zajęty rachunkami swojemi, mógł być machiną genialnie urządzoną, pewnym rodzajem szczotów, gatunkiem powszechnego rachmistrza, jednym z tych cudów, którzy w pamięci mnożą przez siebie kilkucyfrową liczbę i wyciągają pierwiastki sześcienne.
Michał Zorn tak wiekiem, jako i żywem usposobieniem, dobrym humorem zbliżał się do Williama Emery. Miłe te przymioty nie przeszkadzały mu wcale być znakomitym astronomem i używać zasłużonej opinii. Poczynione przez niego odkrycia w przedmiocie mgławicy konstelacyi Andromedy, zjednały mu rozgłos po europejskich obserwatoryach, a z rzeczywistą zasługą łączył dziwną skromność i trzymał się prawie zawsze na boku.
William Emery i Michał Zorn powinni byli zostać przyjaciółmi: te same upodobania, te same dążności ich łączyły. Najczęściéj rozmawiali ze sobą. W tymże samym czasie Everest i Strux obserwowali się nawzajem w milczeniu; Polander, nie zwracając bynajmniéj uwagi na czarowne okolice, wyciągał w myśli pierwiastki sześcienne, a John Murray z Bushmanem układali plany olbrzymich łowów.
Podróż odbywała się bez najmniejszego wypadku; niekiedy zbliżone ku sobie granitowe ściany łożyska zdawały się dalszą zagradzać drogę; często lesiste ostrowy, sterczące w pośrodku koryta, zapowiadały niebezpieczne przejście, lecz pilot nie zawahał się nigdy; jedném skręceniem steru wyprowadzał statek na prąd właściwy, wymijał haki i mielizny, a sternik słuchał wskazówek Mokuma z wielkiém zajęciem.
We cztérech dniach szalupa przebyła przestrzeń dwustu czterdziestu mil angielskich, oddzielających wodospad Morgheda od Kurumanu, do rzéki Pomarańczowéj wpadającego, nad którym leży Lattakou. W osadzie téj wyprawa statku miała oczekiwać Everesta. W miejscu tém rzéka skręcała się, zmieniając dotychczasowy kierunek z wschodu na zachód na południowo-zachodni; załom ten tworzył kąt ostry, stanowiący północną granicę kolonii przylądkowéj; ztąd znowu zwracała się ku północnemu zachodowi i ginęła w puszczach rzeczypospolitéj transvallońskiéj.
W dniu 5-go lutego, o wczesnym ranku, parowiec wśród rzęsistéj ulewy dosięgnął stacyi „Klaarwather“ osady hottentockiéj, w pobliżu któréj Kuruman uchodzi do rzeki Pomarańczowéj. Pułkownik Everest, nie chcąc tracić chwili czasu, przepłynął szybko obok kilku chat buszmańskich, wieś tę tworzących, i zwiększywszy liczbę obrotów szruby, wpłynął na Kuruman, posuwając się w górę rzéki z szybkością trzech mil na godzinę.
Wkrótce potém Mokum zwrócił uwagę oficerów na hippopotamów, znajdujących się w rzece w znacznéj ilości. Olbrzymy te gruboskóre, które Holendrzy osady przylądkowéj przezwali krowami morskiemi, otyłe i ciężkie, a długie na dziesięć stóp, nie okazywały bynajmniéj usposobienia wojowniczego. Szum płynącego parowca i pluskanie szruby płoszyły je; znać szalupa wydawała im się jakimś nowym potworem, któremu nie było co dowierzać, a w saméj rzeczy, w obec straszliwego arsenału zgromadzonego na niéj, zbliżenie się do statku było niebezpieczném dla nich. Sir John Murray miał niepospolitą chęć posłania im kul kilku, lecz Bushman zapewnił go, że w górze rzéki bynajmniej ich nie braknie, a szanowny gentlemen zdecydował się oczekiwać na przyjaźniejszą łowom porę.
W pięćdziesięciu godzinach przebyto przestrzeń, oddzielającą ujście Kurumanu od Lattakou, a w dniu 7 lutego, o godzinie trzeciéj po południu, parowiec znalazł się na wysokości téj osady.
Skoro szalupa zarzuciła kotwicę, człowiek pięćdziesięcioletni, poważnego lecz dobrotliwego oblicza, wstąpił na pokład, a spostrzegłszy sir Williama Emery, podał mu rękę. Astronom przedstawił nowoprzybyłego swoim towarzyszom mówiąc:
— Wielebny Tomasz Dale, delegat towarzystwa misyjnego w Londynie, dyrektor stacyi Lattakou. Europejczycy powitali misyonarza, który, pozdrowiwszy ich, ofiarował swoje usługi.
Miasto, a właściwie osada Lattakou, jest stacyą misyjną, najdaléj od Kapu na północ wysuniętą; dzieli się ona na starą i nową. Stara, do któréj statek przybił, liczyła jeszcze na początku bieżącego stulecia przeszło dwanaście tysięcy ludności, która następnie wyemigrowała ku północnemu wschodowi. Miasto upadłe ustąpiło miejsca nowemu, zbudowanemu opodal na płaszczyźnie porosłéj niegdyś mimozami.
To nowe Lattakou, do którego nasi Europejczycy udali się, prowadzeni przez Tomasza Dale, składało się z czterdziestu może gromad domów, zamieszkałych przez 5 do 6 tysięcy ludności z plemienia Beszuanów.
W tém to mieście Dawid Livingstone przepędził trzy miesiące, zanim udał się w pierwszą podróż swoję w porzecze Zambezy, która miała go przenieść przez cały obszar środkowo-południowéj Afryki. Wiadomo, że podczas téj podróży, przebył nieznane ziemie, począwszy od przystani Loanda w Kongo, aż do początku Kilimani na wybrzeżach Mozambiku.
Po przybyciu na miejsce, pułkownik Everest wręczył misyonarzowi list doktora Livingstone, polecający swemu przyjacielowi komisyą naukową. Tomasz Dale odczytawszy ten list z widoczną przyjemnością, zwrócił się ku naczelnikowi wyprawy, zapewniając, iż będzie się starał wszystko, czegoby od niego żądać mogli, spełnić jak najgorliwiéj. Imię Livingstona, znane i szanowane we wszystkich okolicach téj części Afryki, magiczny wpływ nań wywierało.
Członków komisyi pomieszczono w zakładzie misyjnym, w baraku obszernym i schludnie zbudowanym na wzgórzu, a otoczonym dokoła jakby twierdzą nieprzebytym żywopłotem. Europejczycy rozmieścili się tutaj daleko wygodniéj, aniżeliby mogli w budynkach Beszuanów. Nie dlatego, iżby mieszkania krajowców brakiem czystości grzeszyły; przeciwnie, podłogi ich chat stanowi udeptana glina, na któréj pyłu dostrzedz trudno, a zaopatrzone są wyborném poszyciem nieprzepuszczającém kropli wody; zawsze to jednak tylko chaty, do wnętrza których zamiast drzwi prowadzi okrągława dziura, do wnijścia niewygodna; w chatach tych mieszka się wspólnie, a bezpośrednie zetknięcie z Beszuanami przyjemności sprawić nie może.
Naczelnik pokolenia, nazwiskiem Mulibahan, uważał sobie za powinność złożyć Europejczykom uszanowanie. Człowiek ten dość przyjemny, niemający murzyńskich warg nabrzmiałych, ani spłaszczonego nosa, postawy pełnéj, niezwężonéj, spodem jak u Hottentów, ubranym był w płaszcz misternie ze skór uszyty, oraz rodzaj fartucha, zwanego w języku krajowców „pukoje“. Na głowie nosił czapeczkę skórzaną, a na nogach sandały. Bransolety z kości słoniowéj zdobiły jego ręce, przy uszach wisiały kolce z blachy miedzianéj, będące zarazem kolczykami i amuletami; od czapki spadał mu w tył ogon antylopy, a laskę zdobił pęk czarnych piór strusich. Naturalnéj barwy ciała naczelnika Beszuanów nie można było rozpoznać z pod grubéj warstwy ochry, którą się od stóp do głowy wysmarował. Kilka nacięć, niedających się zatrzéć na udzie, wskazywało liczbę nieprzyjaciół, położonych trupem przez Mulibahana.
Wódz Beszuanów, może jeszcze poważniejszy od Mateusza Struxa, zbliżał się kolejno do każdego z Europejczyków, biorąc ich za nosy; operacya ta niezbyt przypadała do smaku Anglikom, poddawali się jéj wszakże, gdy im powiedziano, że tym obrządkiem Mulibahan zapewnia ich uroczyście o swéj przychylności i gościnném przyjęciu.
Ukończywszy tę ceremonią, Mulibahan cofnął się nie przemówiwszy słowa.
— A teraz, skorośmy otrzymali prawa obywatelstwa — rzekł Everest — nie traćmy chwili czasu i zajmijmy się naszemi czynnościami.
Wyruszenie w pochód oznaczono na dzień 2 marca. W dniu tym cała karawana, oddana pod dowództwo Mokuma, była w pogotowiu. Europejczycy pożegnali misyonarzy z Lattakou i opuścili ich zabudowanie o siódméj z rana.
— Dokąd udajemy się, pułkowniku? — zapytał William Emery, gdy minęli ostatnie chaty osady.
— Prosto przed siebie, panie Emery — odparł pułkownik — aż do chwili, gdy znajdziemy miejsce dogodne do zbudowania baraku.
O godzinie ósméj orszak przybył na szczyt płaskich wzgórz, otaczających dokoła Lattakou, a ztąd roztoczył się przed wędrowcami nowy widok; nieprzejrzana pustynia, kryjąca w swem głuchém i tajemniczém łonie niebezpieczeństwa, wypadki, trudy i cierpienia, jakie przybyszów w przyszłości oczekiwały.
Poznanie się bliższe.
Eskorta, dowodzona przez Bushmanów, składała się ze stu ludzi. Byli to sami Bochjesmanowie, ród pracowity, łagodny, nie kłótliwy, zdolny znosić największe trudy fizyczne. Niegdyś przed przybyciem misyonarzy, ciż sami Bochjesmanowie byli kłamcami, niegościnnymi; szerzyli dokoła mordy i łupieże i zwykle korzystali ze snu swych nieprzyjaciół, ażeby ich mordować. Misyonarze znacznie złagodzili dzikie ich obyczaje, wszelako nie mogli w zupełności oduczyć od pustoszenia osad i uprowadzania bydła.
Dziesięć wozów, podobnych do owego, o którym wyżej wspominaliśmy, tworzyły tabor ekspedycyi. Dwa z pomiędzy nich, zbudowane nakształt wagonów, zaopatrzonych w pewne wygody, służyć miały za mieszkania dla starszyzny. Pułkownik Everest i jego towarzysze mieli tym sposobem pomieszkanie drewniane, z suchą podłogą, dobrze zabezpieczone pokryciem z płótna nieprzemakalnego od deszczu, a zaopatrzone w łóżka i przybory toaletowe. Skoro miano rozłożyć się obozem, wagon taki miał dogodność, że zaoszczędzał czasu potrzebnego do rozbijania zwykłych namiotach.
Jeden z tych wozów przeznaczonym był do pomieszczenia Everesta, sir Johna Murray i Williama Emery; drugi dla Struxa, Polandra i Zorna. Dwa inne wozy, urządzone na ten sam wzór, ale daleko prościéj, przeznaczono dla majtków obu narodowości, po pięciu w każdym.
Rzecz prosta, że parowiec, rozebrany na sztuki, pomieszczono na dwóch wozach. W krainie tak obfitéj w rzéki i jeziora, jak południowa Afryka, wyprawa miała je często napotykać. Statek więc mógł jéj oddawać znakomite usługi.
Na pozostałych wozach umieszczone były narzędzia pomiarowe, żywność, pakunki podróżników, broń, amunicya, stoliki tryangulacyjne, rewerbery i mnóstwo najrozmaitszych instrumentów, oraz rzeczy przeznaczone dla stu ludzi eskorty. Żywność Bochjesmanów głównie stanowił „billong“, to jest mięso antylop, bawołów i słoni, pokrajane w długie pasy i suszone na słońcu lub nad ogniem, które tym sposobem przyrządzone, dawało się miesiącami przechowywać. Rodzaj ten przechowywania mięsa ma i tę korzyść za sobą, że zaoszczędza soli i jest bardzo użytecznym w krainach, nieposiadających téj drogocennéj przyprawy. Chléb zwykli Bochjesmanowie zastępować rozmaitemi korzeniami, jak migdałami cibory, bulwami pewnych gatunków, mesembryantami, figami krajowemi, kasztanami słodkiemi, wreszcie rdzeniem pewnéj odmiany zamii, zwanym tu zwykle chlebem Kafrów. Zapasy téj roślinnéj żywności znajdywanemi być miały na drodze. Pożywienia mięsnego dostarczać mieli myśliwcy należący do wyprawy, którzy umieli z nieporównaną zręcznością używać łuków swoich i aloesowych asagai, to jest dzirytów swoich. Lasy pełne wszelkiéj zwierzyny zapewniały obfitość świeżego mięsa.
Do każdego wozu zaprzęgano trzy pary wołów, z rasy tutejszéj, krajowéj; długie nogi, wysokie łopatki i wielkie rogi cechują tę silną rasę; uprzęż cała wyrobioną była z bawolich rzemieni. Same wozy przypominały budową swoją arcypierwotną dziecinne lata kołodziejskiéj sztuki. Posuwały się one bardzo wolno i ciężko na grubych kołach, ale zato były mocne i można było przebywać na nich najgorsze drogi, spadzistości i wyboje bez najmniejszéj obawy.
Wierzchowce, przeznaczone na użytek uczonéj wyprawy, pochodziły ze znanéj rasy małych koników hiszpańskich, którą przed laty sprowadzono do południowéj Ameryki. Są to zwierzęta łagodne, wytrwałe, po największéj części maści karéj lub siwéj, a dla swych przymiotów bardzo cenione. Oprócz tego zebrano sześć kwagg, zwierząt spokrewnionych z rodziną osłów, a maścią zbliżających się do żebry. Nogi ich cienkie, ciała zaokrąglone, a głos podobny do szczekania psów. Kwaggi te, miały przenosić instrumenta geodezyjne na miejsca, gdzieby ich dowieść nie było można.
Mokum wyjątkowo dosiadał osobliwszego wierzchowca, wzbudzającego w sir Johnie Murrayu, wielkim znawcy i miłośniku koni, podziwienie. Była to prześliczna żebra, o sierści białéj, poprzerzynanéj w poprzek brunatnemi pasami. Długość jego od pyska do ogona mierzyła stóp siedem, od ziemi do zadniego kłębu cztery. Zwierzę to trwożliwe i niedowierzające z natury, bardzo rzadko daje się oswoić, ale Bushman, sławny myśliwiec, nietylko dokazał tego, lecz nadto potrafił je ujeździć. Kilka psów, kształtem i długiemi uszami przypominających wyżły europejskie, z rasy wpółdzikiéj, którą tu niewłaściwie nazywają „hyenami myśliwskiemi“, biegło po bokach orszaku.
Taki był skład téj karawany, mającéj zapuścić się w głąb Afryki, a widok jéj, ciągnący się wierzchołkami wzgórz, zajmujący przedstawiał obraz. Woły kroczyły wolno, popędzane kolcem wolarzy.
Dokąd mieli się skierować z Lattakou?
— Pójdziemy wprost przed siebie — mówił pułkownik Everest, opuściwszy osadę.
Możemy zapewnić, że ani on, ani Maciej Strux, drugi naczelnik, sami jeszcze nie wiedzieli, gdzie im się udać wypadnie. Potrzeba było bowiem do rozpoczęcia prac pomiarowych wynaleźć płaszczyznę obszerną, o ile być może jaknajrówniejszą i należało na niéj wymierzyć podstawę pierwszego z trójkątów, których siecią mieli pokryć część południowéj Afryki, na przestrzeni kilku stopni.
Pułkownik objaśnił Mokumowi o co idzie; ale objaśnienia te nie na wiele się przydały. Uczony astronom, przywykły do terminów naukowych i zwyczajny posługiwać się niemi w potocznéj rozmowie, prawił o tryangulacyi, kątach ostrych i rozwartych, o podstawie i prostopadłéj, o wysokości zenitu, a prawił tak niezrozumiale i rozwlekle, że myśliwiec zniecierpliwiony, przerywając, zawołał:
— Pułkowniku, nie rozumiem ani jednego słówka; co mi tam po waszych zenitach i tym podobnych zwierzętach. Nie wiem nawet, pocoście puścili się w głąb pustyni; z wszystkiego jednak co słyszałem wnoszę, że tu idzie o jakąś wielką równinę, na któréj zamierzacie rozpocząć swoje obrządki. Bardzo dobrze, poszuka się i tego.
Na skinienie Mokuma, karawana, która tylko co miała minąć wzgórza, otaczające Lattakou, zaczęła się z nich spuszczać w kierunku południowo-zachodnim, to jest w krainę przerżniętą wodami Kurumanu. Bushman spodziewał się na równinach, rzéką tą zraszanych, znaleźć płaszczyznę odpowiednią zamiarom Everesta.
Od téj chwili Mokum postępował na czele wyprawy; sir John Murray, jadący na dobrym koniu, nie odstępował go na chwilę, a kiedy niekiedy rozlegający się wystrzał dawał znać, że szlachetny Anglik zaczynał zabierać znajomość z tutejszą zwierzyną. Pułkownik zatopiony w myślach o przyszłych pracach komisyi, zdał się na wolę konia i pozwolił się nieść, jak się zwierzęcia podobało. Maciej Strux przesiadał się to na wóz, to na wierzchowca, był ciągle w ruchu, ale nikogo słówkiem nie obdarzył. Palander, nadzwyczaj lichy kawalerzysta, przykrzył sobie tę jazdę i po największéj części maszerował pieszo, ale zato umysł jego wciąż pracował nad rozwiązywaniem najtrudniejszych zadań matematycznych.
Jeżeli noc rozdzielała Emerego i Zorna, zmuszonych przepędzać ją w osobnych sypialniach, to zato w dzień wynagradzali sobie to rozłączenie. Dwaj ci młodzi ludzie z każdym dniem ściślejszą zawierali przyjaźń, którą przygody wyprawy miały jeszcze silniéj zespolić. Częstokroć oddalali się od głównego orszaku, to zbaczając, to wyprzedzając go, zwłaszcza też w równinach, gdzie na odległą przestrzeń widzieć mogli ekpsedycyę; w takich chwilach czuli się niezmiernie swobodnymi w tych rozległych przestworach: wówczas inny świat rozwijał się przed nimi: cyfry, zagadnienia, obserwacye, rachunki, wszystko to pogubiwszy po drodze, rozmawiali o przedmiotach żywych i pięknych. Nie byli to dwaj astronomowie przykuci do lunety południkowéj, albo obliczający elementa jakiejś nowo odkrytéj asteroidy, ale jakby dwaj studenci, używający rozkosznych wakacyj. Przedzieranie się przez bory, wyścigi po rozległych równinach cieszyły ich, jak dzieci; całą piersią wciągali orzeźwiający oddech przestrzeni. Śmiech serdeczny, zapomniany w obserwatoryach przy poważnéj i żmudnéj pracy, doścignął ich tutaj i wetował sobie lata stracone na przebywaniu z kometami i gwiazdami spadającemi. Z nauki bynajmniéj nie szydzili, bo jeżeli kiedy niekiedy wymknął się któremu dowcipny żarcik z marmurowéj powagi mędrców, na czele karawany jadących, tobyś w nich cienia złośliwości nie dostrzegł. Dusze te młode, kochające, zdolne do uczuć, miłości, przyjaźni, poświęceń, dziwnie odbijały od zimnych naczelników Everesta i Struxa, z których nauka i słowa porobiły automaty, poruszane sprężynami powagi i chłodu.
Właśnie zajmując się rozmową o tych uczonych mężach, obadwaj udzielali sobie o nich objaśnień.
— Czy wiesz, kochany Williamie, — mówił Michał Zorn — podczas przeprawy naszéj z Europy przekonałem się, że oni sobie nawzajem zazdroszczą naczelnictwa naszéj ekspedycyi. Wprawdzie pułkownik nosi tytuł naczelnika, ale w warunkach umowy zastrzeżono wyraźnie stanowisko Struxa. Obadwaj są dumni i rozkazujący, ale rozdziela ich najgorsza ze wszystkich zazdrości: zazdrość nauki.
— Taka zazdrość, w podobnéj jak nasza wyprawie, nie ma najmniejszego sensu — odparł Emery. — Tu właśnie jeden drugiemu jaknajserdeczniéj pomagać winien, bo z pracy każdego wszyscy korzystamy. Że uwagi twe są prawdziwe, jestem aż nadto przekonany, ale to rzecz smutna dla naszych zamiarów, bo trzeba jaknajwiększego porozumienia się, chcąc aby tak trudne przedsięwzięcie pomyślny uwieńczył skutek.
— Masz największą słuszność, ale lękam się, aby to porozumienie było możebném. Pomyśl sobie co to będzie, jeżeli najmniejszy szczegół prac naszych, jak np. obranie podstawy, sprawdzanie obliczań, pomieszczenie stacyi wywoła spory. Albo się mylę, albo też przeczuwam wzajemne szykany; gdy przyjdzie do sprawdzenia prac przez obie strony dokonanych, gotowi się sprzeczać o jednę dziesiątą milimetra.
— Zastraszasz mię, drogi Michale; byłoby to fatalnem, gdyby tak ważne zadanie rozbić się miało na drugim końcu świata o wzajemną zarozumiałość. Daj Boże, aby się twoje nie sprawdziły obawy.
— Pragnę aby były płonnemi, lecz w czasie podróży przysłuchując się ich uczonym dysputom, niejednokrotnie miałem sposobność przekonać się, że obadwaj mają się za nieomylnych; a na dnie tego wszystkiego widzę nędzną zazdrość.
— Ależ ci dwaj panowie nie rozłączają się na jednę chwilę; jeden bez drugiego nie ruszy się i może nawet więcéj od nas dwóch przebywają z sobą.
— Tak jest, lecz spędzając całe dnie razem, nie mówią do siebie; czuwają wciąż nad sobą, szpiegują się nawzajem, a jeżeli jeden nad drugim nie weźmie przewagi, to prace nasze bardzo niefortunnie wypadną.
— A ty... — zagadnął z pewném wachaniem się William — któremu z dwóch uczonych życzyłbyś ulegać?
— Mój drogi — odrzekł Zorn z szczerością — uznam prawowitym naczelnikiem tego, który zdoła nad drugim wziąść przewagę; w rzeczach naukowych nie mam uprzedzeń i nie znam miłości własnéj narodowéj. Mateusz Strux i pułkownik Everest, są to dwaj znakomici ludzie: jeden wart drugiego, a cały świat ucywilizowany ma prawo do owoców ich pracy. Mniejsza o to, który z nich będzie kierować wyprawą, byle tylko nam to korzyść przyniosło. Czyż nie jesteś tego samego zdania?
— Najzupełniéj, mój przyjacielu; nie dajmyż się więc zbić z toru niedorzecznemi przesądami, a w granicach naszych obowiązków zjednoczmy siły nasze dla dobra powszechnego; może nam się téż powiedzie odbijać razy, jakie na siebie będą wymierzali dwaj przeciwnicy. Ale, ale, a cóż w tym razie powie Polander?
— On? — zawołał, śmiejąc się Michał — on nic nie będzie wiedział, nic nie usłyszy i nic nie zrozumie; — on się nie pyta z kim i dla kogo liczy, byle tylko liczył; jemu wszystko jedno czy Hiszpan, czy Chińczyk; nie ma żadnéj narodowości i jest kosmopolitą. Ot i wszystko.
— Nie mógłbym tego powiedzieć o moim współrodaku Johnie Murrayu. Jego dostojność jest na wylot Anglikiem; lecz jeszcze więcéj jest zapamiętałym strzelcem, a więc chętniéj puści się na pole, którém pędzi żyrafa, niż na wycieczkę sporną naukową; liczmy zatém tylko na własne siły, gdy przyjdzie zapobiedz starciu dwóch zapaśników uczonych. Zbyteczném byłoby zapewniać się nawzajem, że cokolwiek bądź wypadnie, będziemy się zawsze trzymać ze sobą wiernie i szczerze.
— Zawsze wiernie i szczerze, cokolwiekbądź mogłoby zajść — odrzekł Michał, ściskając silnie dłoń przyjaciela.
Tymczasem wyprawa posuwała się wciąż naprzód, pod dowództwem i w kierunku przez Mokuma wskazanym.
W dniu 4 marca w południe, wędrowcy nasi dosięgnęli kończyny południowo-zachodniego łańcucha wzgórz, obok których odbywali podróż od czasu opuszczenia Lattakou. Myśliwy nie omylił się wcale, wyprowadził karawanę na płaszczyznę, ale płaszczyzna ta była jeszcze zanadto falistą, ażeby mogła być wziętą za podstawę tryangulacyi. Nie przestano więc posuwać się naprzód. Mokum stanął na czele jezdnych i taboru, zaś John Murray, William Emery i Michał Zorn, wyprzedzili go znacznie.
Przy schyłku dnia, karawana zatrzymała się przy stacyi „Boerów“, koczujących holenderskich osadników, którzy w miejscach obfitujących w paszę przebywają po parę miesięcy ze swojemi stadami.
Koloniści przyjęli nader gościnnie naszych podróżnych; naczelnik licznéj rodziny, Holender, nie chciał w zamian za swe usługi najmniejszego przyjąć wynagrodzenia. Gospodarz ten był jednym z owych ludzi odważnych, wstrzemięźliwych i pracowitych, którzy z małym kapitałem bogacą się z chowu bydła i kóz. Kiedy jedno pastwisko wyczerpie się, ludzie ci, na wzór patryarchów biblijnych, przenoszą się w inne miejsce, szukając żywności dla swego dobytku.
Kolonista wskazał pułkownikowi, gdzie ma się udać, ażeby znaleźć miejsce odpowiednie do rozpoczęcia prac geodezyjnych; równina ta leżała o piętnaście mil angielskich od obecnego ich stanowiska.
Nazajutrz 5 marca, o świcie w dalszy ruszono pochód. Najmniejszy wypadek nie przerwałby spokojnego pochodu, gdyby nie to, że John Murray, ubił w odległości tysiąca dwustu metrów osobliwsze zwierzę, mające pysk wołu, długi ogon biały, a na czole dwa kończyste rogi. Był-to gnu, gatunek dzikiego wołu.
Bushman podziwiał celność strzału, od którego zwierz od razu padł trupem w tak ogromnéj odległości. Zwierz ten dochodził pięciu stóp wysokości, miał na sobie dużo wybornego mięsa, a z tego powodu zalecono myśliwym karawany, aby na gnu szczególniéj zwracali swe strzały.
Około południa dojechano do wskazanéj równiny; był to step rozciągający się ku północy bez granic, równy jak stół. Mokum, obejrzawszy się w koło — rzekł do Everesta:
— Pułkowniku, oto najpiękniejsza płaszczyzna w tych stronach.
Pierwsza podstawa tryangulacyi.
Pracą naukową, stanowiącą zadanie komisyi, było, jak wiadomo, zdjęcie tryangulacyi, w celu wymierzenia jednego stopnia południka ziemskiego. Zmierzenie jednego lub kilku stopni południka, za pomocą łańcucha mierniczego, byłoby wadliwém, bo zbywałoby mu na ścisłości matematycznéj. Trudnoż i znaleźć płaszczyznę równą zupełnie, a mającą kilkaset mil kwadratowych powierzchni, jaka jedynie mogłaby się nadać do podobnego wymiaru. Na szczęście istnieje inny sposób mierzenia, a do tego daleko dokładniejszy: dzielenie całéj przestrzeni, przez którą ma chodzić linia południkowa, na pewną liczbę trójkątów, których obliczenie jest szybsze i łatwiejsze.
Trójkąty te otrzymują się, celując zapomocą teodolitu, narzędzia astronomicznego, służącego do mierzenia kątów, ku punktom wyniosłym, jak np. kończyny wież, lub sztucznym, jak tyki, albo trójkąty piramidalne z drzew, zwane celownikami; trzy takie punkty stanowią trójkąt, którego kąty obliczają się wybornemi instrumentami ze ścisłością matematyczną. W lunetach do patrzenia na wspomnione punkty znajdują się przed szkłami wewnątrz przeciągnięte włosy, w kratkę ułożone. Tym sposobem można oznaczyć trójkąty, mające boki na kilka mil i więcéj długości. Tym sposobem Arago połączył brzegi Walencyi z wyspami Balearskiemi, otrzymując ogromny trójkąt, którego bok na wspomnionéj przestrzeni wynosił przeszło 82,555 sążni francuskich (toise).
Wiadomo z geometryi, że dla obliczenia powierzchni trójkąta, dość jest znać długość jednego boku i miarę kątów, bokowi temu przyległych; z danych wiadomą jest wartość kąta trzeciego, a długość dwóch boków pozostałych bardzo łatwo obliczyć. Biorąc jeden z boków tego trójkąta za podstawę i obliczywszy kąty mu przyległe, otrzymuje się nowy trójkąt, a tak postępując wciąż daléj, prowadzi się pomiar aż do granic łuku, który postanowiono wymierzyć, zapomocą téj metody otrzymuje się długości wszystkich linij prostych, zawartych w sieci trójkątów, a przez szereg obliczeń trygonometrycznych, łatwo oznaczyć wielkość łuku południka, który sieć trójkątów pomiędzy dwoma końcowemi stacyami przechodzi.
Powiedzieliśmy, że powierzchnię trójkąta, w którym długość jednego boku i wartość dwóch przyległych mu kątów jest znaną, obliczyć łatwo. Otóż wymiaru kątów obydwóch zapomocą teodolita łatwo dokonać, lecz wymierzenie linii, którą ma się obrać za podstawę piérwszego trójkąta, a więc całego systemu, jest najtrudniejszém zadaniem, bo potrzeba je uskutecznić na ziemi z niesłychaną ścisłością.
Kiedy Delambre i Méchain wymierzali południk przecinający Francyę od Dunkierki do Barcelony, mieli za podstawę piérwszego trójkąta kierunek prosty na gościńcu biegnącym z Melun do Lieusaint, w departamencie Sekwany i Marny. Podstawa ta miała dwanaście tysięcy pięćset metrów, a na jéj wymierzenie potrzeba było czterdziestu pięciu dni. Jakich sposobów użyli oni dla otrzymania wymiaru ściśle matematycznego, dowiemy się z czynności pułkownika Everesta i Mateusza Struxa, którzy trzymali się metody dwóch wspomnionych astronomów francuskich; zobaczymy, jak daleko ścisłość tę zachować należało.
Piérwszą pracę geodezyjną przedsięwzięto zaraz 6-go marca, ku ogromnemu zdziwieniu Mokuma, który nic a nic o co idzie nie zrozumiał. Zdawało mu się, że uczeni robią sobie jakąś zabawkę, mierząc ziemię liniami na sześć stóp długiemi, przytykając ich końce kolejno. Wiedział tylko tyle, że mu polecono wyszukać płaszczyznę jaknajrówniejszą, on téż ją odszukał.
Miejscowość w istocie była doskonale wybraną dla wymierzenia prostéj podstawy. Płaszczyzna, pokryta suchą i niską trawą, rozciągała się aż do granic widnokręgu i była jakby umyślnie wyrównaną. Niezawodnie Delambre i Méchain nie mieli tak gładkiéj powierzchni na rzeczonym gościńcu. W tyle naszych mierników równina ta podnosiła się, tworząc wzgórza, stanowiące od południa granicę pustyni Kalahari; ku północy niezmierną płaszczyzną; na wschód kończyła się ona łagodnym stokiem w pagórki, otaczające Lattakou.
Ku zachodowi płaszczyzna jeszcze bardziéj obniżała się i tworzyła moczary; wody stojące, któremi grunt był przesiąkły, podsycały rzekę Kuruman.
Mateusz Strux, rozpatrzywszy się po całéj okolicy, odezwał się do Everesta:
— Pułkowniku, mniemam, że skoro obierzemy stałą podstawę, będziemy mogli tutaj wyznaczyć końcowy punkt naszego południka.
— Podzielę w zupełności szanowne zdanie pańskie — odrzekł Anglik — jak tylko oznaczymy ściśle długość tego miejsca. Zanim przeniesiemy ją na kartę, trzeba będzie rozpatrzyć się dobrze, czy łuk ten w dalszém przeprowadzeniu nie napotka przeszkód do przezwyciężenia niepodobnych, któreby przerwały nasze geodezyjne prace.
— Nie przypuszczam, ażeby podobne przeszkody istniały — odparł Strux.
— Ha, zobaczymy — mówił Anglik. — Zmierzmyż najprzód podstawę w tém miejscu, tak przydatném do téj czynności, a potem rozważmy, czy nam będzie dogodném połączyć ją szeregiem trójkątów pomocniczych z siecią trójkątów, przez które przechodzić ma łuk południka.
Po zgodzeniu się na to, rozpoczęto natychmiast mierzenie podstawy. Czynność ta miała zabrać dużo czasu, gdyż uczona komisya postanowiła wykonać pomiar z jaknajwiększą ścisłością. Członkowie jéj postanowili przewyższyć dokładnością swéj pracy poprzedników, którzy wymierzali z Melun podstawę swego pierwszego trójkąta; a przecież praca tamtych astronomów była tak dokładną, że przy oznaczeniu nowéj podstawy, około Perpignanu, na południowym krańcu Francyi, a więc na przeciwległéj granicy, w zdejmowanéj przez nich tryangulacyi na długości trzystu trzydziestu tysiącach sążni francuskich, znaleziono zaledwie jedenaście cali różnicy, pomiędzy miarą otrzymaną bezpośrednio, a miarą obliczeń matematycznych wynikłą.
Przed rozpoczęciem prac należało się urządzić w nowéj siedzibie. Everest wydał stosowne rozkazy i w krótkim czasie w pustéj téj okolicy powstała jakby wieś nowa, niby hottentocka osada, w języku krajowców „kraalem“ zwana. Porozstawiano wozy, na sposób domów mieszkalnych, ale tak, że po jednéj stronie stały wozy trzech Anglików, po drugiéj Struxa, Polandra i Zorna; środek pomiędzy dwoma grupami zajmował plac wspólny, a za resztą wozów ustawionych w półkole pasły się konie i bydlęta do karawany należące, pod strażą poganiaczy. Na noc wpędzano je w środek taboru, dla zabezpieczenia od napaści zwierząt drapieżnych, w tych okolicach południowéj Afryki nader obfitych.
Mokum, nieznający się na matematyce, ale za to myśliwiec znakomity, wziął na siebie zaopatrywanie karawany świeżém mięsem. Sir John Murray, którego obecność przy pomiarach była niepotrzebną, gorliwie za to pomagał Nemrodowi. Zależało rzeczywiście na oszczędzaniu mięsa suszonego, a więc dziczyzna miała je zastąpić. Dzięki zręczności i niezmiernéj wprawie w tropieniu i ściganiu zwierza, a gorliwości jego podkomendnych, nie zabrakło dziczyzny; łowcy plądrowali okolice na kilka mil w krąg zaimprowizowanéj osady, a echa wystrzałów, co chwila dobiegające do uszu pozostałych w obozie, świadczyły, że myśliwi czasu napróżno nie tracą.
Dnia 7 marca przystąpiono do pomiaru podstawy; część ich przygotowawczą wykonać mieli dwaj najmłodsi astronomowie.
— W drogę, koleżko — zawołał wesoło Michał Zorn; — oby bóstwo ścisłości matematycznéj użyczyło nam swéj potężnéj opieki.
Prace rozpocząć należało od wytknięcia linii prostéj, mającéj służyć za podstawę piérwszego trójkąta. Ponieważ grunt najrówniejszym był z południowego zachodu na północny wschód, przeto w tym kierunku postanowiono linią prowadzić, ażeby ją jak najprościéj wytknąć. Emery zabijał w pewnych odległościach paliki, zaopatrzone na górnych końcach ostrzami stalowemi. Zorn, uzbrojony lunetą, sprawdzał prostość kierunku. Do tego celu służyła mu luneta, któréj objektywa była w środku przedzielona na pół włosem prostopadle przeciągniętym. Jeżeli więc włos ten był na jednéj linii z cienkiemi ostrzami palików, po za sobą stojących, to wytknięcie linii prostéj było dobre.
Linie te, mające, jak już mówiliśmy, stanowić podstawę piérwszego trójkąta, wytknięto na przestrzeni dziewięciu mil angielskich, a pracę tę, cztéry dni trwającą, młodzieńcy wykonali jaknajdokładniéj.
Następnie miano zmierzyć długość wytkniętéj linii zapomocą sztabek metalicznych, układanych jaknajprościéj jedna za drugą. Zdaje się, że to rzecz łatwa, a jednakże jakichże ona wymaga ostrożności, tém większych, że od niéj głównie zależy dokładność tryangulacyi.
Oto metoda, jakiéj się trzymano przy tém mierzeniu.
W dniu 10 marca zrana poustawiano na ziemi, na linii prostéj palikami wytkniętéj, podstawki drewniane. Było ich dwanaście, a każda spoczywała na trzech nóżkach szrubowatych żelaznych, długich na kilka cali. Nóżki te nie pozwalały podstawce usunąć i utrzymywały ją w położeniu nieruchomém. Na podstawkach układano następnie drewniane listwy, bardzo starannie wygładzone, a zaopatrzone z obu boków wystającemi brzeżkami; na tych dopiéro kładziono sztabki metalowe, właściwą miarą będące.
Na tak przygotowanych podstawkach, po umieszczeniu na nich listewek drewnianych, obaj naczelnicy komisyi, Everest i Strux, przy pomocy Emerego i Zorna, zajęli się ułożeniem piérwszych sztabek. Mikołaj Polander stał nad nimi z papierem i ołówkiem w ręku, gotowy do zaciągania w podwójny regestr cyfr, które mu tamci podawać mieli.
Sześć sztabek metalowych, wyrobionych z jaknajwiększą dokładnością, służyć miało do pomiaru. Każda była długa na jeden dawny sążeń francuski (toise), széroka na dwanaście a grubą na dwa milimetry. Wyrobiono je z platyny, jako metalu opiérającego się najsilniéj i w każdéj porze roku wpływom powietrza. Ale i platyna ulega wpływom temperatury i kurczy się przy oziębieniu, a przy rozgrzaniu przedłuża. Zmiany te długości należało brać w rachubę, więc téż każdą ze sztabek zaopatrzono termometrem metalowym, urządzonym na własności kurczenia się i rozszerzania metali przy zmianie temperatury. Każda téż sztabka platynowa pokryta była drugą, wyrobioną z miedzi, a nieco krótszą. Podziałka, umieszczona przy końcu linii miedzianéj, miała wskazywać ściśle względne przedłużanie się miedzi, co znowu dozwalało obliczyć bezwzględne rozciąganie się sztabki platynowéj. Nadto zapomocą téjże podziałki można było oznaczyć rozszerzanie się choćby nader nieznaczne sztabki platynowéj. Z jaką dokładnością brano się do pracy, dość powiedzieć, że do podziałki zastosowano mikroskop, dozwalający oznaczyć ćwierć jednéj stutysięcznéj części sążnia francuskiego.
Sztabki platynowe tak układano na listwach drewnianych, ażeby koniec jednéj nie przytykał do końca drugiéj, gdyż trzeba było wystrzegać się najlżejszego nawet wstrzęśnienia. Pułkownik Everest i Mateusz Strux piérwszą sztabkę sami ułożyli na listwach w kierunku wytkniętéj linii prostéj. O sto sążni od niéj, znajdowało się na paliku ostrze, niby cel, do którego miano się stosować. Każda sztabka miała na dwóch końcach stalowe cieniuchne sztyfty, wbite na saméj jéj osi. Otóż jeżeli dwa rzeczone sztyfty i ostrze palika zakryły się wzajem, to nie zboczono z kierunku linii prostéj.
Emery i Zorn, położywszy się na ziemi, przekonali się, że tak było wistocie.
— Ależ ma się rozumieć — odparł Everest.
Oznaczono więc w mowie będący punkt z jaknajwiększą ścisłością i miano zacząć dalszą robotę, ale ułożenie sztabek metalowych jedna za drugą w kierunku linii prostéj nie było jeszcze dostatecznym do ścisłego obliczenia; należało nadto wziąć w rachubę położenie ich względem poziomu.
— Mniemam — zauważył znowu Everest — iż nie możemy wymagać, ażeby sztabki metalowe układane były w położeniu zupełnie poziomém.
— Któżby się o to kusił — odpowiedział Strux — dostatecznem będzie oznaczyć ich położenie względem poziomu, a tego dokażemy zapomocą libelki; tym sposobem oznaczymy kąt nachylenia, który nam da porównanie długości mierzonéj z długością rzeczywistą.
Ponieważ obydwie powagi naukowe zgodziły się na jedno, przystąpiono więc do pomierzenia kąta nachylenia. Libelka na ten cel wymyślona, miała kształt dyoptry ruchoméj, obracającéj się około osi umieszczonéj na wierzchołku węgielnicy. Podziałka, znajdująca się na niéj, wskazywała różnicę przez porównanie linii nieruchoméj (mającéj na sobie łuk dziesięciostopniowy z pięciominutowemi odstępami) z linią ruchomą dyoptry.
Libelkę ustawiono na sztabce platynowéj i obliczono kąt nachylenia. W chwili gdy Polander zabierał się do obliczenia cyfr ztąd wynikłych, Strux zażądał, ażeby libelkę ustawić odwrotnie, gdyż tym sposobem da się skontrolować piérwsze obliczenie. Uwagę Struxa przyjęto bardzo dobrze i odtąd stosowano się prawie zawsze do jego rad doświadczonych.
Dotąd więc dokonano dwóch prac ważnych: wytknięcia kierunku linii, podstawę piérwszego trójkąta tworzyć mającéj i zmierzono kąt nachylenia jéj względem poziomu. Cyfry otrzymane z tych dwóch czynności Polander wpisał do dwóch odrębnych regestrów, a prawdziwość tych cyfr stwierdzili podpisami swemi na marginesie regestrów wszyscy członkowie komisyi.
Ale pozostało jeszcze dopełnić dwóch, niemniéj ważnych czynności: to jest najprzód zmiany, jakim uległa sztabka platynowa pod wpływem ciepła, a następnie jaknajdokładniéj oznaczyć długość przez nią wymierzoną.
Piérwsza, łatwą była do wykonania. Wystarczało nato obrachowanie różnicy pomiędzy sztabka platynową i miedzianą. Strux i Everest kolejno obserwowali tę różnicę przez mikroskop, a obserwacya ta wskazała absolutną cyfrę zmian długości sztabki platynowéj. Zmiany te zaciągnięto do regestrów, a późniéj miano je zredukować do temperatury +16° C. Otrzymane cyfry także potwierdzili członkowie komisyi podpisami swemi na marginesie regestrów.
Szło wreszcie o oznaczenie długości wymierzonéj przez sztabkę platynową; aby spełnić to zadanie, Everest położył na listwie drewnianéj drugą platynową sztabkę w przedłużeniu piérwszéj, ale tak, aby końce ich nie stykały się ze sobą. Następnie najmłodsi członkowie komisyi sprawdzili, czy cztery sztyfty sztabek na jednéj znajdują się linii i padają także na ostrze palika.
Nakoniec potrzeba było wymierzyć przerwę, pomiędzy dwoma końcami sztabek pozostawioną. Na końcu pierwszéj sztabki, w miejscu gdzie sztabka miedziana nie pokrywała platynowéj, znajdował się języczek platynowy, dający się za lekkiém dotknięciem tam i napowrót posuwać, między dwoma rowkami. Pułkownik posunął języczek ten, aż się dotknął następnéj sztabki. Znajdowała się na nim podziałka na dziesięciotysiączne części toaza, a że skala umieszczona na jednym z rowków, a opatrzona mikroskopem, pokazywała stutysięczne części tegoż sążnia, można więc było przerwę pomiędzy dwoma sztabkami zostawioną oznaczyć z matematyczną ścisłością. Cyfrę ztąd otrzymaną wpisano w regestra i potwierdzono, podobnie jak otrzymane pierwéj.
Dla otrzymania cyfr jaknajdokładniejszych, przyjęto następującą uwagę Zorna:
Wiadomo, że sztabka miedziana pokrywała platynową, otóż piérwsza leżąca na wierzchu była bardziéj wystawioną na działanie promieni słonecznych, a tém samém rozgrzewała się i rozszérzała więcéj; ażeby zaś tego uniknąć, przykryto obie sztabki daszkiem na kilka cali wysokim, w ten sposób; iżby nie przeszkadzał obserwacyom. Wreszcie ponieważ zrana i nad wieczorem promienie słoneczne padały ukośnie i dostawały się pod daszek, przeto urządzono jeszcze zasłonę płócienną, zakrywającą sztabki z boku od strony słońca.
Podobne czynności uczeni wykonywali z niezmordowaną cierpliwością i dokładnością pedantyczną przez cały miesiąc. Skoro cztéry sztabki ułożone dały rezultaty w cyfrach, pod czterema powyżéj wymienionemi okolicznościami jaknajdokładniéj sprawdzone i zapisane, rozpoczynała się nanowo taż sama praca z czterema następnemi sztabkami: miernicy musieli przenosić podstawki i listwy, ustawiać je w przedłużeniu poprzednich, a pomimo wprawy i zręczności mierzących, robota posuwała się arcywolno i nie wymierzano więcéj dziennie, jak 200—300 sążni. Nieraz, gdy powstał wiatr silny i wstrząsał podstawkami, pracę przerywać musiano.
Na trzy kwadranse przed zachodem słońca, astronomowie zaprzestawali wymiaru, a przygotowali pracę na dzień jutrzejszy, zapomocą następnych ostrożności.
Sztabkę oznaczoną piérwszym numerem układano tymczasowo, a na gruncie oznaczano punkt, w którym miał przypaść jéj koniec. W miejscu tém robiono w ziemi dziurę, w któréj zapuszczał się palik, na którym przybitą była ołowiana płytka. Następnie nadawano sztabie piérwszéj położenie stałe, a po zapisaniu nachylenia, zmian długości pochodzącéj ze zmiany ciepłoty i kierunku, zapisywano przedłużenie linii, wymierzone sztabką czwartym naznaczoną numerem. Potém zapomocą pionu trzeba było oznaczyć koniec poprzedni pierwszéj sztabki, który oznaczano kreską na płycie ołowianéj palika. Wtym punkcie linia podstawy z linią prostopadłą przecinały się pod kątem prostym; następnie płytkę pokrywano drewnianą pokrywą, a dziurę i palik zakopywano do dnia następnego. Przy zachowywaniu przytoczonych ostrożności, gdyby nawet przez jakiś wypadek narzędzia zostały poruszone w nocy, nie potrzebowano roboty rozpoczynać od początku nanowo.
Nazajutrz odkrywszy płytkę, miernicy układali sztabkę w położeniu tém samém, w jakiéj znajdowała się wczoraj przy zamknięciu robót, a to zapomocą pionu, którego nitka musiała trafiać na przecięcie się sztabki z linią prostopadłą.
Oto prace jakiemi nasi uczeni zajmowali się przez trzydzieści trzy dni na płaszczyźnie tak przyjaznéj rozpoczęciu pomiaru. Rzecz prosta, że wszystkie wypadki obliczeń zapisywano jaknajsumienniéj i stwierdzano podpisami.
Pomiędzy dwoma naczelnikami wyprawy zachodziły niekiedy maleńkie spory; najczęściéj przy odczytywaniu cyfr na podziałce wszczynała się delikatna sprzeczka o jednę czterykroćstotysięczną sążnia. Wymieniali wówczas pomiędzy sobą kilka słów słodkocierpkich, lecz gdy kwestya sporna, poddana pod głosowanie wszystkich członków komisyi, przeszła większością głosów, oponent musiał ustąpić.
Jedna tylko kwestya wywołała spór tak żywy, że dopiero wdanie się sir Johna Murray położyło mu koniec. Poszło im o długość, jaką miała mieć podstawa piérwszego trójkąta. Rzecz jasna, że im podstawa będzie dłuższą, tém kąt jéj przeciwległy rozwartszy, a więc do zmierzenia łatwiejszy; niepodobna jednak było przedłużać podstawy do nieskończoności. Everest proponował, ażeby obrać podstawę na sześć tysięcy francuskich sążni długą, czyli aby miała tę samę długość, jak przyjęta przez Delambra i Méchaina, na drodze pod Melun. Mateusz Strux żądał, aby ją przedłużyć do dziesięciu tysięcy sążni, gdyż równina na to dozwalała.
W kwestyi téj Everest był nieugiętym; Strux postanowił także nie ustępować. Po wyczerpaniu dowodów obustronnych, mniéj lub więcéj słusznych, zaczęto się czepiać osobistości. Nie był-to już spór dwóch uczonych mężów, ale sprzeczka dwóch cudzoziemców, spiérających się o pierwszeństwo swoich narodowości. Na szczęście słota zajście to przerwała, umysły ochłonęły, a komisya postanowiła większością głosów, że podstawę przyjmą na ośm tysięcy sążni długą, a tym sposobem waśń się zakończyła.
Krótko mówiąc, roboty prowadzono z wielka ścisłością i pomyślnym skutkiem. Ażeby rzetelność ich sprawdzić ze ścisłością matematyczną, komisya postanowiła zmierzyć druga podstawę, na północnym końcu południka.
Podstawa ta, bezpośrednio zmierzona, wynosiła 8037,75 sążnia. Od niéj miała się poczynać i na niéj opierać siéć trójkątów którą uczeni zamierzali pokryć Afrykę południowa na przestrzeni kilku stopni.
Południk dwudziesty czwarty.
Wymierzanie podstawy zabrało czterdzieści pięć dni. Rozpoczęto pracę dnia 6-go marca, a skończono 13-go kwietnia; zaraz potém astronomowie wzięli się do rozpoczęcia tryangulacyi.
Przedewszystkiém należało oznaczyć szérokość południową punktu, od którego zaczynał się łuk południka, jaki miał się wymierzać; podobną czynność należało potém ponowić, na punkcie kończącym tenże łuk na północy, a z różnicy obu szérokości obrachować liczbę stopni mierzonego łuku.
W dniu więc 14-go kwietnia, rozpoczęto jaknajściślejsze obserwacye, w celu oznaczenia szérokości miejsca. Już poprzednich nocy, w czasie zawieszenia robót dziennych około wymierzania podstawy. William Emery i Michał Zorn zmierzyli wysokość wielu gwiazd kątomiarem kolistym Forlinga. Młodzi ci ludzie wykonali tę pracę z taką ścisłością, że zboczenia, wynikające zapewne z różnego stopnia odbicia, stosownie do gęstości różnych warstw atmosfery, nie przechodziły dwóch sekund stopnia.
Z badań tak drobiazgowo wykonanych okazało się, że punkt południowego końca łuku leży pod 27,951789 stopnia szérokości południowéj.
Mając szérokość, przystąpiono do obliczenia długości wschodniéj, wynaleziony punkt przeniesiono na mapę Afryki południowéj, na wielką skalę sporządzonéj. Mapa ta obejmowała wszystkie najnowsze odkrycia w téj części stałego lądu dokonane; drogi przebyte przez podróżników i naturalistów takich, jak: Livingstone, Anderson, Magyar, Baldvin, Burchell, Vaillant, Lichtenstein, były na niéj narysowane. Szło o wybranie na karcie téj południka, który wymierzyć miano pomiędzy dwiema oddalonemi stacyami, tak, aby południk ten zawiérał w sobie dostateczną ilość stopni. Łatwo pojąć, że im łuk ten będzie więcéj zawierać stopni, czyli im będzie dłuższy, tém będzie snadniéj zmniejszać wpływ możliwych błędów, przy mierzeniu popełnianych. Południk zmierzony pomiędzy Dunkierką i Formenterą, wynosił stopni 12, minut 22, sekund 13 i 5 tercyj.
Otóż w zamierzonéj przez uczoną komisyą tryangulacyi, należało wybrać południk z jaknajwiększą przezornością; unikać zatém przeszkód naturalnych, niepodobnych do przebycia, jak np. pasm gór niedostępnych, széroko rozlanych wód, któreby mogły wstrzymać pochód karawany. Szczęśliwym trafem, część ta Afryki wybornie nadawała się do prac tego rodzaju; wzgórza tu były łagodne i niewysokie, rzeki ważkie i do przebycia łatwe. Jeżeli czego należało się obawiać, to tylko niebezpieczeństwa, ale przeszkody naturalne nie istniały.
Obszary te południowéj Afryki zaległa w znacznéj części pustynia Kalahari, ogromna przestrzeń, rozciągająca się na północ rzéki Pomarańczowéj, aż do jeziora Ngami, pomiędzy 19-tym a 29-tym stopniem szérokości południowéj, w kierunku zaś poprzecznym od Atlantyku na zachodzie do dwudziestego południka (według obserwatoryum w Greenwich) na wschodzie. Tym to południkiem postępując w kierunku północnym, a trzymając się granic pustyni, Livingstone w roku 1849 dotarł aż do jeziora Ngami i do wodospadów Zambezy. Co do pustyni, nie zasługuje ona na tę nazwę w ścisłém słowa znaczeniu; nie są to wcale równiny Sahary, nieprzejrzane płaszczyzny piasczyste, jałowe i pozbawione roślinności, a z tego powodu niepodobne do przebycia. Kalahari wydaje mnóstwo roślin, grunt jéj pokrywają obfite bujne trawy; posiada obszerne zarośla i lasy o drzewach ogromnych, rojące się mnóstwem zwierzyny i drapieżnych, niebezpiecznych bestyj. Mieszkają w niéj stale, lub prowadzą życie koczownicze, liczne pokolenia Bochjesmanów i Bakalaharisów, ale przez znaczną część roku brakuje jéj wody, a więc bardzo wiele potoków wysycha, a właśnie brak ten wody jest główną przeszkodą do zbadania jéj wnętrza i osiedlenia się tutaj. W każdym jednak razie, w czasie rozpoczęcia wyprawy przez uczoną komisyę, tylko co skończyła się pora deszczów, a więc nie mieli powodu obawiać się braku wody.
Takich to objaśnień Mokum udzielił naszym wędrowcom. Znał on bardzo dobrze krainę Kalahari, bo przebywał w niéj często, już-to jako myśliwy, już jako przewodnik, towarzyszący jakiéjś wyprawie geograficznéj. Tak Maciej Strux, jak i pułkownik Everest zgadzali się na to, że ten rozległy obszar przedstawia wszelkie korzystne warunki, do dobréj tryangulacyi potrzebne.
Pozostawało obrać południk, na którym miano wymierzyć łuk kilkustopniowy. Czy południk ten miał się zaczynać od jednéj z kończyn podstawy, przez co unikniętoby potrzeby łączenia tejże, zapomocą trójkątów z innym punktem pustyni Kalahari?
Okoliczność tę dokładnie roztrząśniono, a po jéj zbadaniu, komisya uznała, że może przyjąć koniec południowy za punkt wyjścia. Południk ten był dwudziestym czwartym na wschód Greenwich; zajmował on przestrzeń siedmiu stopni, między dwudziestym, a dwudziestym siódmym równoleżnikiem, a w przebiegu swym nie napotykał żadnéj przeszkody, przynajmniéj na mapie wcale się nie znajdowały. Po długiéj naradzie, uczeni zgodzili się, ażeby przedsięwziąć pomiar łuku na południku dwudziestym czwartym, który w przedłużeniu swém przebiega Rossyą południową. Korzyść to widoczna, gdyż można potém powtórzyć pomiar w Europie. Roboty więc rozpoczęto, a astronomowie zajęli się wyborem punktu, który miał być wzięty za wierzchołek piérwszego trójkąta.
Pierwszą stacyą obrano na prawo od południka. Było to drzewo odosobnione, leżące w odległości mniéj więcéj dziesięciu mil, na małém podniesieniu ziemi; widać je było doskonale, tak z południowo-wschodniego, jak z północno-zachodniego końca podstawy, z punktów, na których pułkownik kazał wbić dwa pale. Astronomowie najprzód wymierzyli kąt, który pomienione drzewo tworzyło z punktem południowego końca podstawy; do pomiaru użyto kątomiaru Bordy, zastosowanego do prac geodezyjnych. Dwie lunety tego przyrządu tak były wymierzone, że oś optyczna jednéj padała na północno-zachodnią kończynę podstawy, drugiéj zaś na drzewo samotne, znajdujące się w stronie północno-wschodniéj: rozsunięcie ich wskazywało odległość kątową, rozdzielającą te dwa punkty. Zbyteczną byłoby rzeczą dodawać, że przyrząd ten, wyrobiony z osobliwszą dokładnością, dozwala obserwującemu sprowadzać omyłki do najdrobniejszych rozmiarów. W saméj istocie, omyłki przez powtarzanie kilkakrotne pomiarów, dają się wzajemnie kontrolować i znosić. Inne téż instrumenta, jak podziałki, libelki, węgielnice, grundwagi, przeznaczone do zapewniania przyrządom horyzontalnego położenia, nic do życzenia nie pozostawiały. Komisya posiadała cztery kątomiary koliste; dwa z nich służyć miały do obserwacyj geodezyjnych, jak zdejmowanie kątów, które miano mierzyć; dwa drugie, ustawione prostopadle, do obrachowywania wysokości gwiazd, a więc do wyszukania choćby tylko w ciągu jednéj nocy szerokości stacyi, z dokładnością przybliżoną drobnego ułamku sekundy.
Przy pracy takiéj doniosłości, jak wymierzanie łuku południkowego, niedosyć było otrzymywać wartość ścisłą każdego kąta z tworzących trójkąt geodezyjny, ale nadto w pewnych przerwach mierzyć wysokość gwiazd w zenicie, wysokość dla każdéj stacyi odmienną.
Prace rozpoczęto 24 kwietnia. Pułkownik Everest, Michał Zorn i Mikołaj Palander, obliczali wartość kąta, jaki kończyna południowo-wschodnia tworzyła z drzewem, gdy tymczasem Mateusz Strux, William Emery i sir John Murray przenieśli się na kończynę północno-zachodnią, dla wymierzenia kąta, który ona tworzyła z tém samém drzewem.
Podczas tych prac, zwinięto obóz, zaprzężono woły, a karawana, pod przewodnictwem Bushmana, udała się w miejsce, gdzie znajdował się pułkownik, na którém miano się znowu zatrzymać. Dwie kwaggi, niosące narzędzia, zostawiono przy astronomach.
Pogoda sprzyjała dotąd robotom, naczelnicy jednak postanowili, aby w razie, gdyby czas utrudniał zdejmowanie punktów, pracować w nocy, przy świetle rewerberów, lub téż światła elektrycznego, w które komisya była zaopatrzona.
Piérwszego dnia pomierzono dwa kąty: po staranném sprawdzeniu obliczeń, zapisano je w podwójny regestr. Wieczorem zgromadzili się wszyscy około drzewa, które za celownik służyło.
Był to ogromny Baobab (Adansonia digitata), mający w obwodzie pnia 80 stóp[3]. Szczególna barwa kory nadawała mu odrębne wejrzenie. Pod olbrzymiemi konarami tego drzewa, którego rozłożyste gałęzie zamieszkiwała niezliczona ilość wiewiórek, nadzwyczaj lubiących jego owoce jajowate, zmieściła się cała karawana. W ciągu dnia myśliwi splondrowali okolice i ubili kilkanaście antylop. Kucharz osady zajął się ich przyrządzeniem, a wkrótce ponętna woń pieczystego poczęła drażnić powonienie uczonych mężów, rozbudzając szalony apetyt, na którym, całodzienną pracą strudzonym, wcale nie zbywało.
Po wieczerzy, pokrzepieni astronomowie udali się do swoich sypialni, gdy tymczasem Mokum rozstawił czaty na około obozu. Dwa wielkie ogniska, podsycane uschłemi gałęziami baobabu, utrzymywano przez całą noc, a to w celu odstraszenia drapieżnych zwierząt, przywabionych wonią krwawego mięsa.
Po dwóch godzinach spoczynku, William Emery i Michał Zorn wstali: praca ich wymierzenia wysokości gwiazd nie była jeszcze ukończoną; chcieli wynaleźć szérokość miejsca, na którém założono dzisiaj obóz. Obadwaj, bez względu na trudy wczorajsze, zasiedli przy lunetach. Ciszę nocy przerywało wycie hyen, do śmiechu ludzkiego podobne, i grzmiący ryk lwa, rozlegający się daleko w pustyni. Nie przeszkadzało to w pracy młodzieńcom: oznaczyli oni bardzo ściśle zmianę położenia miejsca, jaka zaszła z powodu przeniesienia stanowiska.
Kraal.
Na drugi dzień, to jest 25 kwietnia, prowadzono bez przerwy roboty geodezyjne. Z pod baobabu wymierzono lunety na dwa krańcowe punkty opuszczonéj podstawy, ażeby sprawdzić, czy wczorajszy pomiar był dobry, następnie obrano dwa punkty, po prawéj i po lewéj stronie południka. Jednym miał być wyniosły pagórek, wznoszący się śród płaszczyzny o sześć mil angielskich od obozowiska, drugim żerdź, wbita w odległości mil siedmiu.
W ten sposób prowadzono tryangulacyą przez trzy tygodnie bez przeszkody. Do 15 maja astronomowie, po ustawieniu i obliczeniu siedmiu trójkątów, posunęli się o jeden stopień na północ.
Pułkownik Everest i Strux, podczas tych prac, bardzo rzadko ze sobą rozmawiali; a widzieliśmy, że przy podejmowaniu prac na dwóch oddzielnych punktach rozdzielali się chętnie, pracowali prawie zawsze oddaleni od siebie o mil kilka, a rozdział ten chronił ich od sprzeczek, do jakich łatwo mogła ich przywieść miłość własna. Wieczorem, po powrocie do obozu, obadwaj udawali się do swych sypialni. Przy obieraniu stacyi, wszczynały się wprawdzie często spory, ale nie dochodziło do zajść groźniejszych. Michał Zorn i jego przyjaciel nabierali otuchy, że dzięki ciągłemu rozdziałowi dwóch rywali, prace geodezyjne będą przeprowadzone do końca, bez wywołania zajścia, któreby dwóch uczonych doprowadzić mogło do zupełnego zerwania stosunków. Dnia 15 maja obserwatorowie znajdowali się na równoleżniku Lattakou, o jeden stopień na północ, a wieś ta znajdowała się o 35 mil angielskich od ich obozowiska.
W miejscu tém założono świeżo obszérny kraal. Było to miejsce bardzo dogodne, a na wniosek téż Johna Murray postanowiono wypocząć tu przez kilka dni. Dwaj najmłodsi uczeni mieli skorzystać z téj sposobności, aby dokonać pomiaru wysokości słońca. Polander z swéj strony zajmował się redukcyą ażeby różnice położenia celów, wybieranych na wierzchołki trójkątów, a znajdujących się na rozmaitych punktach wzniesienia, zredukować do powierzchni morza. John Murray także odbywał obserwacye, jednak ani tak mozolne, ani tak nudne, gdyż zamiast gwiazd na niebie, lub punktów trygonometrycznych, obserwował zwierzynę i nie teodolitem, ale ze strzelby do niéj mierząc, bez wielkiego trudu zbiérał owoce swéj pracy.
Dzikie pokolenia południowéj Afryki nazywają kraalem rodzaj osady przenośnéj, niby aułu kirgizkiego, którą, w miarę spaszenia bydłem okolicy, przenosi się w inną. Osada taka liczy zwykle około trzydziestu mieszkań i stu lub więcéj mieszkańców.
Kraal, około którego zatrzymała się nasza wyprawa, utworzonym był przez znaczną ilość zgromadzonych szałasów, rozłożonych w półkole po obu brzegach Kurumanu. Szałasy sklecone były w rodzaju trzciny wodnéj, obficie tu rosnącéj, ścianki ich uczepione do drewnianych słupków; szałasy te wyglądały jak niskie ule. Otwory drzwi zasłonięte były skórami zwierząt, a tak nizkie, że wchodziło się do środka na czworakach. Przez ten jedyny otwór wydobywał się na zewnątrz dym ogniska; przebywanie w dymnéj i ciasnéj, pełnéj wyziewów chacie, dla Europejczyka było nieznośnem, ale Bochjesmanowie i Hottentotowie żyli tu rozkosznie.
Przybycie karawany poruszyło całą osadę. Psy, poprzywiązywane u wnijścia chat, z zajadłością szczekały. Wojownicy osady, zbrojni w asagaje, noże i maczugi, a chronieni przez skórzane tarcze, śmiało wystąpili naprzód. Było ich około dwustu, co wskazywało, że kraal był niepospolicie wielkim; jakoż liczba szałasów dochodziła do ośmdziesięciu. Dodać należy, że całą osadę opasywał rodzaj żywopłotu, na pięć stóp wysoki, z kolczystéj agawy, który zarówno wrogom, jak i dzikim zwierzętom przystęp utrudniał. Z zachowania się wojowników kraalu wnieść było można ich nieprzyjazne usposobienie, lecz kilka słów, które Mokum poszepnął naczelnikowi, wystarczyło do porozumienia. Naczelnik pozwolił karawanie rozłożyć się pod ogrodzeniem, na lewym brzegu Kurumanu. Bochjesmanowie nie zabronili przybyłym paszenia koni i bydląt — tém bardziéj, że bujne pastwiska ciągnęły się na kilka mil wkoło. Zwierzęta więc, należące do taboru, mogły się paść dowoli, bez najmniejszego uszczerbku mieszkańców kraalu.
Wnet, stosownie do rozporządzeń Mokuma, rozbito obóz, zwykłym porządkiem ustanowiono wozy w półkole, a każdy udał się do swéj pracy.
Sir John Murray, pozostawiwszy swym towarzyszom paralaksy, aberracye i tym podobne awantury, wymyślone na męczenie ludzi, postanowił nie marnować czasu i zaraz udać się na polowanie. Skinął na Mokuma, wskoczył na siodło swego ulubionego konia, a myśliwiec dosiadł żebry i obadwaj puścili się stepem. Trzy psy biegły obok łowców, szczekając radośnie. Strzelcy tym razem uzbrojeni byli w sztućce, nabijane kulami eksplodującemi, co okazywało, że się wybrali na drapieżnego zwierza. O parę mil od kraalu rozciągał się las nieprzebyty, ku niemu więc skierowawszy wierzchowce, prowadzili żywą rozmowę.
— Przypominam ci, Mokumie — zaczął John Murray — że przy wodospadzie Morgheda obiecałeś zaprowadzić mię w okolicę obfitującą we wszystkie rodzaje zwierza; a musisz i o tém wiedzieć, że nie dlatego puściłem się na drugi koniec świata, żeby strzelać sarny lub tropić lisy; tego tałałajstwa i u mnie w domu nie braknie. Pragnę, nim upłynie godzina, zwalić...
— Nim godzina upłynie? — przerwał Mokum — och, mój panie, to troszeczkę zaprędko; przedewszystkiém dobry myśliwiec powinien być cierpliwym. Ja jestem bardzo żywy, ale na polowaniu zachowuję wielką cierpliwość, a przez nią wynagradzam wszystkie niecierpliwości mego żywota. Przecież wielce szanowny pan, jako znakomity myśliwiec, wiedzieć o tém powinieneś, że polowanie na grubego zwierza jest jakby pewną gałęzią umiejętności; trzeba przedewszystkiem rozpoznać starannie miejscowość, na któréj ma się polować, znać dobrze obyczaje zwierza, zbadać ścieżki, któremi chodzi, obchodzić go całemi godzinami, aby mu zajść pod wiatr. Wszak musisz i o tém wiedzieć, że trzeba podchodzić zwierzynę jaknajciszéj: jedno stąpnięcie na zeschłą gałązkę, odezwanie się głośniejsze, spojrzenie nie w porę może ją spłoszyć. Mój panie, ja wzrosłem w lasach, przepędziłem trzy czwarte życia na polowaniach, a jednak przyznać się muszę, że jeżeli po trzydziestu sześciu godzinach tropienia bawołu, lub koziorożca, powiodło mi się go ubić, nie uważałem tego czasu za stracony.
— Bardzo dobrze, mój przyjacielu — zawołał John Murray — oddaję i siebie i moję cierpliwość pod twe rozkazy; pamiętaj jednak, że w tém miejscu zabawimy najdłużéj cztery dni, więc nie będziemy mogli trawić dwóch dni na tropienie jednego bawołu.
— Zapewne, że nad tém warto się zastanowić — mówił Mokum tak spokojnym tonem, że niktby w nim nie poznał owego niecierpliwego myśliwca, który nad wodospadem Morgheda nie mógł jednéj chwilki spokojnie dosiedzieć. Zabijemy, co nam na strzał przyjdzie, ale wybierać nie będziemy mogli. Antylopa czy daniel, gnu lub gazella, każda zwierzyna dobrą jest dla strzelca, któremu się tak spieszy.
— Antylopę lub gazellę! — krzyknął John; — miałżebym po to przybyć tak daleko, żeby strzelać gazelle?
Po chwili jednak dodał, jakby pochlebiając staremu nemrodowi:
— Powiedz-no, mój dzielny strzelcze, co mi téż zamyślasz wytropić na początek?
Bushman spojrzał na swego towarzysza w szczególniejszy sposób, a potém odezwał się z ironią:
— Od chwili, gdy wasza cześć okazujesz się być ze mnie zadowolonym, nie mam nic do nadmienienia. Sądzę, że teraz nie przyjąłbyś pan nic innego, jak partyą nosorożców lub słoni.
— Myśliwcze, — rzekł John Murray z rezygnacyą — pójdę gdzie mię poprowadzisz, zabiję co mi każesz, ale na miłość boską, idźmy naprzód, ale nie marnujmy czasu na próżnych sporach.
Dwaj strzelcy, rozpuściwszy konie cwałem, pędzili szybko ku lasowi.
Płaszczyzna, którą przebywali, podnosiła się łagodnie ku północnemu wschodowi; porastały ją niezliczone kępy zarośli w pełnem kwitnieniu. Wydawały one obficie żywicę lepką, przezroczystą, wonną, z któréj krajowcy robią balsam gojący rany. Figi sykomorowe, zwane w języku dzikich „nwana“ rosły w kształcie klombów. Pnie ich na 30—40 stóp wysokie uwieńczone są wzgórze rozłożystemi gałęziami, na podobieństwo parasoli. W gąszczu ich szczebiotały gromady papug krzykliwych, lubiących zjadać owoce tych drzew. Nieco daléj rosły mimozy, o żółtych kiściach i srebro-drzewa, powiewające jedwabistemi kitami, aloesy o długich kolcach i szkarłatnym kwiecie, które można było wziąć za krzewy koralowe, z przepaści morskich wydarte. Pośrodku pięknych amarylli, wdzięczących się niebieskawym liściem, szybko pędziły konie; w niespełna godzinę po opuszczeniu kraalu, Murray i Mokum dosięgli pierwszych zarośli lasu. Była to przestrzeń kilka mil kwadratowych angielskich obejmująca, a wysokiemi akacyami zarosła. Niezliczone te drzewa, chaotycznie rosnące, przez liściaste sklepienie gałęzi nie przepuszczały promieni słonecznych; knieja, podszyta odrostkami akacyj i wysoką trawą. Pomimo to, rumak sir Johna i żebra Mokuma, śmiało przerzynały drogę pomiędzy pniami, wciąż się krzyżującemi. Tu i owdzie nachodziły się obszerne polany, na których myśliwcy przystając, rozpatrywali się w otaczających je zaroślach.
Wyznać trzeba, że piérwszy dzień polowania wcale nie sprzyjał myśliwskim zachciankom szlachetnego lorda. Napróżno przebiegli znaczną przestrzeń lasu; ani jeden zwierz nie wychylił się z gąszczów na jego spotkanie, a sir Johnowi przypominały się nieraz równiny szkockie, gdzie nie trzeba było tak długo oczekiwać sposobności celnego strzału. Być może, że sąsiedztwo kraalu odstraszyło płochą zwierzynę. Mokum nie doznawał ani uczucia zadziwienia, ani zawodu; dla niego polowanie to nie było polowaniem, ale tylko szybką przejażdżką po lesie.
Około szóstéj godziny wieczorem należało zawrócić ku domowi. Sir John był wielce rozdrażnionym, choć się do tego nie przyznawał. Miałżeby tak znakomity myśliwiec powracać do domu z próżnemi rękami? Nigdy! postanowił więc pierwszego lepszego zwierza, który mu się na strzał nasunie, położyć trupem.
Znać los ulitował się nad biednym gentelmanem, bo nagle z pomiędzy zarośli wysunął się strzyżak, z rodzaju zwanego w Afryce „lepus rupestris“, jedném słowem zając, i przebiegł drogę myśliwcom w odległości pięćdziesięciu kroków. Sir John posłał eksplodującą kulę biednemu zwierzątku.
Mokum wydał okrzyk zgrozy! Strzelać kulą do lichego zajączka, któremu wystarcza średni śrut, to coś okropnego, ale Anglik na to zgorszenie wcale nie zważał, lecz pędził co sił ku miejscu, gdzie spodziewał się znaleźć swą ofiarę.
Nadaremno! z zająca ani śladu; parę kropelek krwi na trawie, ale ani kosmyka sierści. John starannie przeglądał krzaki, trawy... Psy węszyły śród gąszczów, wszystko napróżno.
— A przecież go trafiłem — mruknął sir John.
— W sam środek — odpowiedział spokojnie Bushman — lecz, że go niema, nic w tém dziwnego; kiedy się strzela eksplodującą kulą do zająca, można się tego spodziewać; rozerwała go w szmaty i ani śladu nie zostało!...
Anglik, zupełnie zawiedziony, dosiadł konia w milczeniu, ruszył ku obozowi, do którego przybył w najgorszym humorze.
Na drugi dzień, Bushman oczekiwał nowych propozycyj myśliwskich od sir Johna, ale Anglik, srodze zadraśnięty w miłości własnéj, starannie unikał jego spotkania; zdawało się, iż zapomniał, że na świecie znajdują się strzelby i zwierzyna, i zajął się sprawdzaniem cyfr i robieniem obserwacyj, wraz z innymi członkami komisyi. Późniéj poszedł do kraalu i przypatrywał się to strzelaniu z łuku, to Bochjesmanom, grającym na „gorah“ rodzaju lutni, któréj struny rozciągają się na drzewcu łuku, a na których nie gra się palcami, ale dmuchaniem przez pióro strusie. Daléj szedł pomiędzy kobiety i przyglądał się ich gospodarskim robotom, albo téż śledził wpływ odurzającego dymu palących się „matakuanów“ to jest pewnego rodzaju tutejszych odurzających konopi, nad którym dzicy siedząc, upajają się. Niektórzy podróżni twierdzą, że dym tych roślin podnieca chwilowo siły fizyczne, ale zato osłabia umysłowe. I w saméj rzeczy, sir John zaledwie powstrzymywał się od śmiechu, patrząc na ogłupiałe fizyognomie krajowców, zwieszone nad odurzającym dymem matakuany.
Na trzeci dopiero dzień wczas rano obudził Murraya Bushman, mówiąc do niego:
— Sądzę, iż nam dzisiaj szczęście posłuży, ale nie będziemy strzelać rozsadzającemi kulami do zajęcy.
Sir John udał, że nie rozumie téj ironii, lecz zerwał się z posłania, ubrał szybko i oświadczył, że jest gotów. Dwaj myśliwi już ujechali kilka mil lasu, gdy ich towarzysze spoczywali jeszcze w objęciach snu. John był uzbrojony tym razem w pojedynkę, wyborną broń wyrobu Godwina, a daleko stosowniejszą do polowania na daniele lub antylopy, aniżeli straszliwy sztuciec. Wprawdzie na równinie można było spotkać się z gruboskórném, lub mięsożerném zwierzęciem, ale pamięć niefortunnego strzału kulą eksplodującą do zająca, gryzła biednego myśliwca, a więc wolałby strzelić do lwa śrutem, aniżeli drugi raz w życiu popełnić czyn tak bezprzykładny w dziejach łowiectwa.
Sprawdziła się przepowiednia Mokuma: tego dnia szczęście im sprzyjało; zabili dwie antylopy czarne, bardzo rzadkie i trudne do podejścia. Piękne zwierzęta, wysokie na cztéry stopy z długiemi w tył zakrzywionemi rogami: pyski wązkie, z boków ściśnione, raciczki czarne, szerść gęsta jedwabista, uszy wązkie i śpiczaste, nadają im powierzchowność arcypowabną. Pierś i podbrzusze okryte są włosem śnieżnéj białości, mocno odbijając od czarnego grzbietu, który gęsta grzywa porasta; słowem, jest-to jeden z najpiękniejszych okazów fauny południowéj, który najsławniejsi myśliwi europejscy, polujący w tych stronach, najgoręcéj pragnęli ubijać.
Zachwycenie Murraya z powalenia tak pięknéj zwierzyny, przerwał Mokum, wskazując mu na krańcu kniei, w pobliżu wielkiego moczaru, świeże i głębokie tropy. Serce Anglika uderzyło gwałtownie.
— Czyje to tropy? — zapytał.
— Jeżeli jutro o brzasku zechce wasza wielmożność tu przybyć, to radzę nie zostawiać w domu sztućca.
— Zkąd to wnosisz? — zagadnął Murray.
— Z tych świeżych tropów, wyciśniętych na téj podmokłéj trawie.
— Ależ na Boga, czyje to tropy? a wreszcie, czyż te zaklęśnięcia w istocie są tropami? Bo noga, zostawiająca tak ogromne ślady, musiałaby mieć co najmniéj dwie stopy obwodu.
— Dowodzi to, że zwierzę posiadające takie nogi, musi mieć co najmniéj 9 stóp wysokości w kłębie.
— To słoń! — krzyknął John Murray.
— Tak mi się widzi, i to słoń zupełnie dorosły.
— Więc jutro, Mokumie?
— Jutro, szlachetny panie.
Myśliwi zwrócili się ku obozowi, wioząc antylopy na grzbiecie wierzchowca Murraya. Piękne te zwierzęta, tak rzadko ubijane, obudziły podziw pomiędzy obozującymi. Wszyscy szczérze mu winszowali zdobyczy, wyjąwszy Mateusza Struxa, który oprócz wielkiéj niedźwiedzicy, centaura, koziorożca, smoka, pegaza, innéj zwierzyny nie znał, a na ziemską nigdy nie polował.
Na drugi dzień, o godzinie czwartéj z rana, dwaj myśliwcy, jak wrośli do siodeł, trzymając psy na sforach, czatowali w cienistym gąszczu na przybycie stada gruboskórnych. Ze świeżych tropów poznali, że słonie przychodziły gromadnie do kałuży gasić pragnienie. Obadwaj strzelcy uzbroili się w sztućce gwintowane, nabite eksplodującemi kulami. Pół godziny upłynęło na czatowaniu, gdy nagle zaszeleściały gałęzie, a o pięćdziesiąt kroków zaczęło się coś w gąszczu poruszać.
Anglik pochwycił za broń, lecz Bushman powstrzymał go za ramię i dał znak, aby miarkował swoję niecierpliwość.
Wkrótce ukazały się olbrzymie cienie; słychać było jak gąszcze roztwierały się pod naciskiem ogromnych cielsk; drzewa trzeszczały, deptane krzaki z szelestem kładły się na ziemi; sapanie głośne przedzierało się przez gałęzie. Było to stado słoni. Pół tuzina olbrzymich zwierząt, tylko nieco ustępujących wielkością swym indyjskim krewniakom, wolnym krokiem posuwało się ku kałuży.
Rozwidniający się coraz bardziéj dzień, dozwalał sir Johnowi podziwiać te potężne zwierzęta, mianowicie też jeden ogromny samiec zwrócił jego uwagę. Wypukłe jego czoło rozkładało się pomiędzy dwojgiem niezmiernych uszów, spadających aż do piersi. Kolosalne rozmiary zwierza mrok jeszcze zwiększał. Słoń wywijał żywo trąbą ponad krzewami, a zakrzywionemi kłami uderzał w pnie drzew, jęczących pod temi ciosami. Zdawało się, jakoby zwierzę przeczuwało blizkie niebezpieczeństwo.
Bushman pochyliwszy się ku sir Johnowi, szepnął mu do ucha:
— Czy podoba się panu ten kawaler?
Anglik skinął potwierdzająco.
— A więc postaramy się oddzielić go od stada.
W téj chwili słonie zbliżyły się do brzegu kałuży; nogi ich gąbczaste lgnęły w błotnistym ile. Wciągały one trąbami pewną ilość wody, a wzniósłszy je z głośném gulgotaniem wlewały w gardziele. Wielki samiec z wielką niespokojnością rozpatrywał się wkoło i wciągał z szaleństwem powietrze, pragnąc zwietrzyć jakiś podejrzany wyziew.
Nagle Bushman wydał krzyk szczególnego rodzaju; spuszczone psy ze sfory wypadły, głośno szczekając, z gąszczu, i rzuciły się ku stadu słoni; równocześnie Mokum, zaleciwszy swemu towarzyszowi, aby się nie ruszał, spiął żebrę i skierował ją tak, ażeby przeciąć odwrót słoniowi.
Wspaniały zwierz nie myślał wcale uciekać. Sir John, trzymając palec na cynglu, obserwował go; słoń, waląc trąbą w drzewo i wstrząsając gwałtownie ogonem, objawiał nie trwogę, ale znaki rozjuszenia; dotąd jednak nie dostrzegł jeszcze wroga.
W téj chwili ujrzał Mokuma i psy i rzucił się ku nim.
Sir John, stojący o sześćdziesiąt kroków od zwierzęcia, skoro ten zbliżył się ku niemu o trzecią część téj odległości dał ognia: ale w chwili strzału słoń poruszył się, a kula przeszyła tylko miękkie części ciała, nie napotkawszy przeszkody, o którą uderzenie mogło jedynie sprawić wybuch masy piorunującéj, w niéj ukrytéj.
Słoń rozjuszony przyśpieszył biegu. Nie był to cwał, wystarczał jednak do prześcignięcia konia.
Koń sir Johna wspiął się i pomimo wszelkich usiłowań jeźdźca, wypadł z gęstwiny. Zwierzę, najeżywszy uszy i wydając głos, podobny do hasła trąbki, pędziło za nim.
John, uniesiony przez konia, ściskając go silnie kolanami, usiłował otworzyć odtylcówkę i wsunąć w lufę ładunek nowy.
Tymczasem słoń zbliżał się ku niemu; obadwa znajdowali się na płaszczyźnie, jeździec ostrogami krwawił boki wierzchowca; dwa psy tuż obok niego z przeraźliwem szczekaniem co tchu uciekały; słoń zaledwie o kilka sążni był za koniem. John słyszał jego ciężki oddech i świstanie trąby, którą wywijał po powietrzu; co chwila spodziewał się, że go wyrwie z siodła ten żywy arkan.
W téj chwili koń przysiadł na zadzie, trąba uderzyła go w grzbiet — zarżał boleśnie i rzucił się gwałtownie w bok. Uskoczenie to ocaliło Anglika. Zwierz, uniesiony biegiem, przeleciał daléj, bijąc trąbą o ziemię, natrafił na psa, którego porwawszy w górę, wstrząsał z nieopisaną wściekłością.
Sir Johnowi pozostawał jedyny ratunek w lesie; koń, jakby zrozumiawszy myśl pana, biegł tamże i w mgnieniu oka pominął już brzeg zarośli z nadzwyczajnym pędem.
Słoń opamiętał się i nanowo rozpoczął ściganie, unosząc wciąż nieszczęśliwego psa, któremu o pień drzewa roztrzaskał łeb. Koń rzucił się w gąszcz, zagrodzony ljaniami kolczastemi, i stanął.
Ale sir John, pomimo zadrapań i pokrwawień, ani na chwilę przytomności nie stracił. Z zimną krwią złożył się starannie, wymierzył dobrze sztuciec przez sieć powojów pod łopatkę i strzelił; kula, natrafiwszy na kość wybuchnęła. Zwierz zachwiał się; w téjże chwili z głębi lasu padł drugi strzał i ugodził w bok słonia; zwierz przypadł na kolana, tuż ponad małym stawkiem ukrytym w gęstwinie i wciągając trąbą wodę, zlewał nią ciężkie swe rany.
W téjże chwili ukazał się Bushman, wołając:
— Mamy go! mamy!
W saméj rzeczy ogromny zwierz był ranionym śmiertelnie. Wydając rozdzierające jęki, miotał się jeszcze; oddech stawał się coraz słabszym: ogonem bił coraz wolniéj, a trąba skrapiała pobliższe krzewy purpurową cieczą, czerpaną z kałuży krwi, wypływającéj z pod słonia; nareszcie brakło mu sił zupełnie — upadł, ażeby już więcéj nie powstać.
Sir John wybiegł z zarośli: ubiór jego myśliwski kolce krzewów porozdzierały w strzępy. Ależ onby był gotów własną nawet skórą taki tryumf okupić.
— Wspaniały zwierz! pyszny zwierz, Bushmanie — zawołał, przypatrując się zwłokom słonia — chociaż nieco zaciężki do torby myśliwskiéj.
— Nic nie szkodzi — odrzekł Mokum, — potniemy go na części i zabierzemy co najprzedniejsze. Patrz pan — dodał — co to za prześliczne kły, a toż każdy waży kilkanaście kilogramów; licząc po 10 szylingów za kilogram, uzbiera się nieszpetna sumka.
Tak rozprawiając, Mokum zabrał się do rozebrania zwierza. Siekierą odciął kły; odjął tylko nogi i trąbę, twierdząc, że to najsmakowitsze części słonia, którémi zamierzył dzisiaj uraczyć członków komisyi naukowéj.
Operacya ta zajęła tyle czasu, iż myśliwcy dopiero około południa do obozu powrócić mogli.
Bushman upiekł nogi słoniowe po amerykańsku; wykopał dół, wyłożył go kamieniami, i nasypał żaru; kiedy się dostatecznie rozpaliły, obwinął mięso w liście i włożywszy między kamienie, przysypał ziemią. Tak przygotowane pieczyste pozyskało powszechne pochwały, od których nawet zimny Polander wstrzymać się nie mógł i wybąknął:
— Wyborne!
Prąd.
Przez cały czas pobytu w kraalu, pułkownik Everest i Mateusz Strux pozostali zupełnie obcymi dla siebie. Wynalezienie szerokości południowéj zrobiono bez ich współudziału. Ponieważ kwestye naukowe nie wymagały wcale ich zejścia się z sobą, nie widywali się wcale; w wigilią wyruszenia w dalszy pochód posłali sobie tylko karty wizytowe z pożegnaniem wzajemnie.
Dnia 19 maja, karawana zwinąwszy obóz, wyruszyła ku północy; pomierzono kąty przyległe do podstawy ósmego trójkąta, którego wierzchołek stanowił cypel góry, w odległości sześciu mil na lewo od południka; pozostawało tylko dostać się do tego wzgórza, ażeby rozpocząć nową pracę geodezyjną.
Od 19 do 29 maja połączono przyległą okolicę z południkiem, dwoma nowemi trójkątami: rozumie się, iż robota odbywała się ze wszystkiemi ostrożnościami, jakich użyto przy pomiarze pierwszego trójkąta; prace postępowały pomyślnie — dotąd nie napotkano nigdzie ważniejszéj przeszkody; ciągła pogoda sprzyjała pomiarom, a grunt nie przedstawiał żadnéj nieprzezwyciężonéj trudności, ale być może, iż przez zbyteczną swą równość nie był absolutnie przydatnym do pomiarów. Był-to jakoby nieprzejrzany step zieleni, przecięty strumieniami płynącemi między rzędami „karrchutów“, drzew z kształtu liści podobnych do wierzby, których gałęzi Bochjesmanowie używali na łuki. Grunt ten, zasiany odłamami skał zwietrzałych, w których skład wchodziła mieszanina glinki, piasku i rudy żelaznéj, w niektórych miejscach był bardzo jałowy. W miejscach takich niknęły wszelkie ślady wilgoci, a całą roślinność stanowiły pewne krzewy gumowe, zdolne oprzéć się największéj suszy; otóż na téj rozległéj płaszczyźnie nie widać było żadnego wzniesienia, któreby można obrać za punkt trygonometryczny; uczeni więc musieli albo stawiać słupy, lub też stawiać piramidy trójkątne, wysokie na dziesięć do dwunastu metrów. To pociągało za sobą stratę czasu i wstrzymywało postęp tryangulacyi. Po zrobieniu wymiaru, musiano piramidę rozbierać i transportować ją o kilka mil daléj, a tam wznosić znowu wierzchołek nowego trójkąta. Ściśle jednak biorąc, postępowanie to nie stanowiło znowu tak bardzo wielkich trudności. Osada statku, do téj czynności użyta, wywiązała się z zadania bardzo zręcznie; ludzie ci, dobrze poinformowani, robili szybko i dobrze i zasługiwaliby na zupełną pochwałę, gdyby nie pewny rodzaj zazdrości narodowéj, która czasami siała między nimi ziarno niezgody.
W istocie zawiść nie do wybaczenia, dzieląca dwóch naczelników wyprawy, Everesta i Struxa, podburzała także niekiedy majtków jednych przeciwko drugim; William Emery i Michał Zorn używali całéj swéj roztropności, dla złagodzenia tych zgubnych objawów, ale niezawsze się to udawało. Ztąd powstawały spory, mogące pomiędzy tak mało okrzesanymi ludźmi, jak majtkowie, wyrodzić się w opłakane zatargi. Pułkownik Everest i Mateusz Strux pośredniczyli w takich razach, ale w sposób jeszcze bardziéj rozjątrzający; każdy z nich bowiem ujmował się za swoimi, nie zważając po czyjéj stronie była słuszność. Od podwładnych spory przechodziły do przełożonych i jak mówił Michał Zorn, „powiększały się w stosunku mas“.
We dwa miesiące po opuszczeniu Lattakou, już tylko pomiędzy dwoma najmłodszymi członkami komisyi panowała harmonia, tak potrzebna do pomyślnego ukończenia przedsięwzięcia. Sir John Murray i Mikołaj Polander, ludzie tak nieustannie zajęci, jeden swemi cyframi, drugi przygodami łowieckiemi, zaczęli się mięszać do tych wewnętrznych niezgód. Krótko mówiąc, pewnego dnia dyskusya stała się tak żywą, że Mateusz Strux uważał za obowiązek powiedzieć pułkownikowi:
— Racz szanowny pan nieco zniżyć głos, mówiąc do astronoma należącego do obserwatoryum, gdzie znajduje się potężna luneta, za pomocą któréj przekonaliśmy świat uczony, że tarcza Uranusa jest zupełnie okrągła.
— A ja — odpowiedział pułkownik — mam najzupełniejsze prawo przemawiania głośniéj, jako należący do obserwatoryum w Cambridge, gdzie znajduje się potężna luneta, za pomocą któréj potrafiono zaklasyfikować mgławicę Andromedy do mgławic nieregularnych.
Kiedy Strux posunął osobistość aż do powiedzenia, że luneta jego obserwatoryum, mająca soczewkę przedmiotową o czternastu calach średnicy, pokazuje bardzo wyraźnie gwiazdy szesnastéj wielkości, to pułkownik, odpłacając wzajemnością, odpowiedział dosadnie, że luneta w Cambridge ma soczewkę przedmiotową o czternastu calach i dwóch liniach średnicy i że za jéj pomocą, w nocy 31 stycznia 1862 roku, odkryto tajemniczego satelitę, który był powodem zawichrzeń w ruchach Syryusza.
No, jeżeli uczeni zaczynają sobie prawić podobne impertynencye; to o zbliżeniu się jakiemkolwiekbądż mowy być nie może; zachodziła więc słuszna obawa, że z powodu téj nieuleczalnéj rywalizacyi przyszłość tryangulacyi może być zagrożona.
Na szczęście, spory odnosiły się dotąd wyłącznie do systematów i faktów geodezyjnych: czasami miary zdjęte teodolitem, lub kątomiarem łukowym, wywoływały dyskusyą, ale nie gmatwały wcale obliczeń, lecz owszem, doprowadziły je do daleko większéj ścisłości. Co do wyboru stacyi, ani razu jeszcze spór o to nie zaszedł.
Dnia 31 maja pora dotąd prześliczna zmieniła się nagle; w każdéj innéj strefie można przepowiedzieć napewno blizką burzę lub nawałnicę, lecz tutaj działo się inaczéj. Niespodziewanie niebo pokryło się chmurami ciemnemi; błyskawice bez grzmotu rozdarły kilkakrotnie obłoki, ale zgęszczenie waporów w górnych strefach nie doprowadziło do dészczu i ziemi nadzwyczaj wyschłéj ani kropla wody nie ożywiła; niebo tylko pozostało przez kilka dni zachmurzone, a tumany mgły nie dozwoliły o milę nawet dojrzéć znaków tryangulacyjnych.
Członkowie uczonéj komisyi, nie chcąc tracić czasu postanowili pracować w nocy, za pomocą sygnałów oświetlonych elektrycznem światłem. Stosując się do rady Mokuma, przedsięwzięli pewne ostrożności dla zabezpieczenia się od napadu drapieżnych zwierząt, w saméj bowiem rzeczy leśne bestye, przywabione światłem elektrycznem, zgromadzały się stadami naokoło stacyi; uszy astronomów po całych nocach rozdzierały skomlenia zgłodniałych szakali i wycia hyen, podobne do przeraźliwego śmiechu pijanych murzynów.
Pierwsze te roboty nocne nie postępowały szybko. Wrzask nieustanny zwierząt drapieżnych wyjących naokoło, przerywany niekiedy grzmotliwym rykiem zapowiadającym obecność straszliwego lwa, mięszały i trwożyły uczonych; pracowali dokładnie, ale musieli niekiedy dwa i trzy razy jednę robotę powtarzać z powodu roztargnienia. Bo też potrzeba posiadać dziwnie krew zimną i panowanie nad sobą, żeby zdejmować kąty, celować lunetę i robić obliczenia przy podobnéj muzyce, zwłaszcza gdy w niewielkiéj odległości naokoło w cieniach nocnych przyświecają oczy rozżartych bestyj. Nie zbywało jednak ani na odwadze, ani na zimnéj krwi uczonemu ciału. Po kilku dniach przyzwyczaili się do nocnych serenad, odzyskali zupełnie pewność siebie, a prace ich w pośrodku mnóstwa dzikich zwierząt odbywały się z takim spokojem, jakby w sali obserwatoryum. Zresztą naokoło pracujących porozstawiano strzelców, którzy ubili kilka hyen, zanadto chciwych nauki i pragnących, jak się zdaje, wyręczać znużonych astronomów. Zbyteczném byłoby dodawać, że John Murray sposób taki prowadzenia tryangulacyi znajdował cudownym. Podczas gdy oko jego, utkwione w lunecie, dopatrywało pożądanéj gwiazdy, ręka ściskała ujęcia sztućca godwinowskiego i zdarzało się, że pomiędzy dwoma obserwacyami kładł trupem szakala lub hyenę.
Pochmurzenie więc nieba nie przerywało prac geodezyjnych, ani téż umniejszyło ich dokładności, a wymiar południka jaknajregularniéj posuwał się ku północy.
Pomiędzy 30 maja a 17 czerwca, nie zaszedł żaden wypadek. Nowe trójkąty zakładano z pomocą sztucznych celowników. Jeżeliby do końca miesiąca jaka naturalna przeszkoda nie powstrzymała pochodu uczonych, to pułkownik i Strux spodziewali się pomierzyć nowy stopień dwudziestego czwartego południka.
W dniu 17 czerwca rzéka dosyć széroka i bystra zatamowała drogę. Nie zakłopotało to członków komisyi, że będą zmuszeni przeprawić się na drugą stronę. Posiadali oni łódź kauczukową, przeznaczoną wyłącznie do przebywania rzék i jezior mniejszych rozmiarów; ale ani karawana, ani wozy, nie mogły przeprawić się w czółnie. Należało więc poszukać brodu, bądź w górze, bądź w dole rzéki.
Pomimo niejakiéj opozycyi Mateusza Struxa, zapadło postanowienie, aby Europejczycy wraz z instrumentami przeprawili się przez wodę, karawana zaś, prowadzona przez Mokuma, miała się udać w dół rzéki o mil kilka, dla znalezienia brodu, który Bushman spodziewał się odszukać.
Dopływ tén rzéki Pomarańczowéj rozlewał się na pół mili angielskiéj szerokości. Wody jego gwałtownie się toczyły, rozbijając się o głazy i pnie drzewne w łożysku sterczące, a były nieco niebezpiecznemi dla czółenka drobnych rozmiarów. Mateusz Strux zrobił w tym względzie kilka uwag, lecz nie chcąc, aby go posądzano, że lęka się niebezpieczeństwa, któremu koledzy jego śmiało stawili czoło, przyłączył się do zdania innych.
Z pomiędzy członków komisyi, jeden tylko Polander miał pozostać przy karawanie. Nie dlatego, ażeby przezacny rachmistrz doznawał uczucia trwogi; zanadto był on zajęty cyframi, iżby mógł dostrzedz niebezpieczeństwo, lecz gdy obecność jego nie była niezbędnie potrzebną przy wymierzaniu kątów, a zachodziła obawa, ażeby w zamyśleniu, zamiast trójkąta, nie zmierzył głębokości rzéki, przeto postanowiono zostawić go pod opieką Mokuma. Zresztą czółno, zbyt szczupłe, mogło tylko pewną, ograniczoną liczbę osób pomieścić; należało zaś na jeden raz przewieźć osoby, instrumenta i nieco zapasów żywności. Ponieważ kierowanie czółnem na tak gwałtownym prądzie wielkiéj wymagało wprawy, miejsce uczonego zajął jeden z marynarzy, którego umiejętność kierowania czółnem stokroć w tym razie była przydatniejszą, aniżeli cały ogrom wiadomości matematycznych czcigodnego Polandra.
Skoro oznaczono punkt zborny, na północnym brzegu Nosubu, karawana natychmiast ruszyła w dół rzéki lewym jéj brzegiem; wkrótce ostatnie wozy zniknęły z oczu pozostałych na brzegu; w czółno wsiąść mieli: pułkownik, Strux, John Murray, Emery i Zorn; wiosłowanie powierzono dwom najlepszym majtkom, ster jednemu z krajowców, obznajmionemu wybornie z przeprawami przez swe ojczyste rzéki.
Pora dészczów niedawno minęła, strumienie i potoki uchodzące do Nosubu, posiadały więc jeszcze znaczny zasób wody i dlatego rzéka była wzdętą. Podczas, gdy majtkowie zajmowali się rozłożeniem łódki i spuszczeniem jéj na wodę, Zorn odezwał się do Williama:
— Piękna rzéka, nieprawdaż?
— Prześliczna, ale piekielnie trudna do przeprawy. Wezbranym potokom niewiele już pozostaje czasu, więc używają życia. Dzisiaj Nosub pędzi z szaloną gwałtownością, a za parę tygodni, w miarę przedłużania się pory suchéj, w łożysku nie pozostanie tyle nawet wody, ażeby tabor karawany naszéj napoić. Podobny on do młodzieńca, marnującego nieoględnie siły fizyczne i umysłowe, nie przeczuwając, że ich wkrótce zabraknąć może. Ale nie pora filozofować: czółno już gotowe, a wcale nie gniewam się o to, że mam sposobność przekonać się, jak się téż popisze statek nasz na tak gwałtownym prądzie.
Kilka minut zabrało rozpięcie czółna na wewnętrznych ramach drewnianych; majtkowie, ułożywszy podłogę na dnie, spuścili je na wodę. Łódka kołysała się lekko na fali obmywającéj brzeg łagodnie spadzisty i głazami różowego granitu jakby sztucznie wybrukowany. Miejsce to, zasłonięte wybiegającém od brzegu cyplem, miało wodę spokojną, cichym nurtem obléwającą przybrzeżne trzciny, pomięszane z roślinami wiciowatemi. Wsiadanie więc odbyło się łatwo: przyrządy złożono na dnie czółna, na podesłaniu z liści, aby zapobiedz uszkodzeniu na przypadek wstrząśnięcia. Uczeni zajęli miejsca w ten sposób, ażeby nie zawadzać wioślarzom. Bochjesman usiadł w tyle i ujął ster.
Krajowiec ten, zwany Numba, był przewodnikiem karawany, to jest idącym na czele pochodu. Strzelec wybrał go, jako człowieka zręcznego i obyłego z afrykańskiemi prądami. Umiał on nieco po angielsku i zalecił pasażerom milczenie podczas przeprawy przez Nosub.
Odwiązano czółno, a silne odepchnięcie wioseł popędziło je ku środkowi. Szybki bieg wody, zamieniający się o sto jardów od brzegu w silny prąd, już się uczuwać dawał. Rozkazy wydawane przez Numba majtkowie wypełniali punktualnie. Raz podnosili wiosła dla wyminięcia pnia, pogrążonego do połowy w wodzie, to znowu silném pchnięciem przedzierali się przez wir, ze starcia się dwóch przeciwnych prądów powstały, a kiedy prąd stawał się zbyt rwącym, puszczano czółno z wodą.
Numba, trzymając ster silnie, z nieruchomą głową i okiem wlepioném w rzékę, starał się omijać wszelkie niebezpieczeństwo przeprawy. Europejczycy z pewną niespokojnością śledzili bieg łodzi, czuli z jaką nieprzezwyciężoną siłą unosi ich gwałtowny prąd. Pułkownik Everest i Mateusz Strux wpatrywali się w siebie w milczeniu. Sir John Murray z nierozłączną strzelbą przyglądał się chmarom ptactwa, unoszącego się nad wodami Nosubu. Młodzi dwaj astronomowie bezwiednie i bez uwagi patrzyli na brzegi uciekające wtył z niezmierną szybkością. Wkrótce wątłe czółno dostało się na środek głównego prądu, który należało przeciąć ukośnie, ażeby spłynąć na wody spokojne i przybić do brzegu przeciwnego. Na komendę Numba, majtkowie uderzyli silniéj wiosłami, lecz wbrew ich usiłowaniom, czółno porwane siłą nieprzepartą powróciło do kierunku równoległego z brzegami, pędząc jak błyskawica wdół rzéki; ster już nie wywierał na nie wpływu — wiosła nie mogły sprowadzić go na właściwą drogę. Niebezpieczeństwo stawało się groźnem, gdyż piérwsze lepsze uderzenie łódki o pień lub skałę podwodną, mogło ją w mgnieniu oka rozedrzéć.
Uczeni uczuli niebezpieczeństwo, ale żaden z nich nie wyrzekł słowa.
Numba wytężył wzrok i śledził bieg łódki gwałtownie unoszonéj. O dwieście jardów przed nią, sterczał z pośrodku prądu rodzaj wysepki, niebezpieczne nastroszysko pniaków i głazów. Niepodobném było je ominąć. Za kilka chwil czółno musiało oń uderzyć i rozedrzéć się nieochybnie.
Przed dosięgnięciem jednakże kępy, łódź uderzyła gwałtownie o coś ukrytego pod wodą, nie tak jednak silnie, jakby się można spodziéwać; nieco wody dostało się do środka, przechylonem bokiem; podróżni zdołali się utrzymać na swoich miejscach, spojrzeli naprzód, śledząc przyczyny, ale zdumieli wszyscy, widząc, że skała rusza z miejsca.
Skałą tą był olbrzymi koń rzeczny, którego prąd zaniósł do kępy, zkąd atoli nie miał odwagi puścić się do jednego z dwóch brzegów. Uderzony czółnem hippopotam podniósł łeb, wstrząsnął nim gwałtownie, szukając drobnemi oczami kto go uderzył, a ujrzawszy łódź, pochwycił brzeg jéj zębami i począł ją gryźć gwałtownie, grożąc poszarpaniem.
Zanim podróżni ochłonęli, łódź, porwana w kierunku ukośnym, poczęła się obracać jak fryga, zwracając się znowu za kierunkiem prądu. Nagły zakręt rzeki o kilkaset jardów daléj łamał prąd Nosubu; łódź w kilkunastu sekundach dosięgłszy tego zakrętu, doznała gwałtownego uderzenia i zatrzymała się przy brzegu. Podróżni zdrowi i cali wyskoczyli na ląd, o dwie mile angielskie od miejsca, gdzie się zaambarkowali.
Odszukanie Mikołaja Polandra.
Po wylądowaniu niebawem zabrano się do dalszéj pracy. Wytknięto dwie nowe stacye, połączono je z trzecią pozostawioną na tamtéj stronie rzéki, a tak powstał nowy trójkąt, robota nie była trudną, lecz astronomowie musieli mieć się na baczności przed wężami, których w téj okolicy było mnóstwo. Krajowcy nazywają je „Nambas,“ długość ich wynosi dziesięć do dwunastu stóp, a ukąszenie jest śmiertelne.
W cztéry dni po przebyciu bystrego Nosubu, a więc w dniu 21 czerwca, uczeni znaleźli się w krainie lesistéj: pokrywające ją zarośle nie były zbyt wysokie, więc nie przeszkadzały trójkątowaniu. W każdym kierunku naokoło napotykały się miejsca wznioślejsze, przydatne do ustawienia piramid trygonometrycznych i rewerberów. Okolica ta, stanowiąca obszerną wklęsłość, znacznie zagłębioną względnie do ogólnego poziomu kraju, obfitowała w wody, była więc żyzną. Pomiędzy tysiącami drzew, William dostrzegł wiele figowców, których kwaskowaty owoc krajowcy namiętnie lubią. Szerokie łysiny, rozciągające się pomiędzy zaroślami, wydawały przyjemną woń, pochodzącą od niezliczonego mnóstwa roślin, z wejrzenia do ziemowitu jesiennego podobnych. Zapach ten wydawały owoce żółte, zwane przez tutejszych mieszkańców „kulkumakranti“, które są ulubionym przysmakiem dzieci; dolina wilgotna, licznemi przerznięta potokami, wydawała także mnóstwo kolokwint i wyborny gatunek mięty, któréj zaklimatyzowanie w Anglii tak się udało.
Ziemia ta, aczkolwiek żyzna i nadająca się wybornie do uprawy rolnéj, mało jednak była uczęszczaną przez koczujące plemiona. Ani jednego kraalu, ani jednego ogniska obozowego, a jednak wody była tam obfitość; tworzyła ona w wielu miejscach potoki, strumienie, kałuże, dosyć znaczne jeziorka, a nawet bystre rzeczki, które spływały do rzek wpadających w Pomarańczową.
Tegoż dnia uczeni zrobili przystanek, aby oczekiwać przybycia karawany. Termin naznaczony przez strzelca upływał; nie zwykł się on był mylić w rachubie; jeżeli udało mu się szczęśliwie przebrodzić Nosub, dziś właśnie powinien był przybyć na punkt zborny.
Dzień jednak miał się ku schyłkowi, a ani jeden z Bochjesmanów nie pokazywał się: zapewne karawanę zaskoczyła jakaś przeszkoda, niedozwalająca przybyć na czas. Sir John Murray był zdania, że w téj porze, zbyt jeszcze obfitującéj w wodę, gdy nie można było rzéki przebrodzić, Bushman zmuszony był jeszcze udać się daléj w dół rzéki, dla wyszukania dogodniejszéj przeprawy. Przypuszczenie to przyjęto, gdyż ostatnia zima była nadzwyczaj dżdżysta i zapewne spowodowała niezwyczajne wezbrania.
Astronomowie oczekiwali: lecz gdy i 22 upłynął, a żaden z ludzi Mokuma nie ukazał się, pułkownik zaczął się niepokoić. Bez materyału ekspedycyjnego nie można było puszczać się na północ, a zwłoka dłużéj trwająca mogła narazić wyprawę na przeszkody i niepowodzenia.
Mateusz Strux, korzystając z téj sposobności, zwrócił uwagę swych towarzyszy, iż był za tém, aby towarzyszyć karawanie, mianowicie zaraz po obraniu dwóch stacyj i połączeniu ich geodezyjném z punktem obranym z téj strony rzéki; że gdyby wówczas usłuchano jego rady, wyprawa nie znalazłaby się w przykrém położeniu; że jeżeli przez zwłokę operacye ucierpią, wina i odpowiedzialność spadnie na tych, którzy mu się sprzeciwiali. Rzecz naturalna, że pułkownik zaprotestował przeciwko tym oskarżeniom kolegi, przypominając, że decyzyą przyjęto wspólną zgodą. Wdał się w tę sprawę sir John Murray prosząc, aby zakończono niewczesną sprzeczkę.
— Co się stało, to się stało, tego się już nie odrobi — zawołał — a wymówki położenia rzeczy nie zmienią.
Postanowiono więc, że jeżeli karawana i jutro się nie pokaże, William Emery i Michał Zorn wyruszą na jéj spotkanie w stronę południowo-wschodnią. W czasie ich nieobecności, pułkownik i jego koledzy pozostaną w miejscu, oczekując ich powrotu, ażeby wspólnie coś postanowić.
Po téj umowie, współzawodnicy przepędzili resztę dnia zdala od siebie. Sir John dla zabicia czasu plądrował bliższe zarośle, lecz mu się polowanie nie powiodło: ani jednego czworonoga nie ubił. Z ptakami poszczęściło mu się cokolwiek lepiéj: dwa niezwykłe gatunki padły od jego strzału. Najprzód rodzaj jarząbka, długiego na trzynaście cali, o krótkich łapkach, czerwonym dzióbie, którego piękne piórka miały barwę brunatno-cieniowaną; znakomity egzemplarz z rodziny grzebiących, którego pierwowzorem jest kuropatwa. Drugi ptak, ubity z zadziwiającą zręcznością, należał do drapieżnych: gatunek sokoła właściwego południowéj Afryce, mający pierś czerwoną, a ogon biały, kształt jego bardzo nadobny. Numba obdarł obadwa bardzo zgrabnie ze skóry, ażeby je można było wypchać.
Pierwsze godziny ranne 23 czerwca upłynęły, a karawany widać nie było: William i Michał zabierali się do odjazdu, kiedy nagle usłyszano zdala szczekanie psów, a wkrótce potem, z po za zakrętu zarośli aloesowych, leżących po lewéj stronie obozu, ukazał się Mokum, pędzący szybko na swojéj żebrze.
Bushman wyprzedził karawanę i zbliżył się ku Europejczykom.
— Przybywaj, dzielny myśliwcze! — zawołał radośnie John Murray. — Zwątpiliśmy już o tobie. Wierz mi, że byłbym niepocieszonym, gdybym cię więcéj nie ujrzał; zwierzyna mnie unika, gdy nie mam przy sobie Mokuma. Pójdź, uczcimy twój powrót pucharem szkockiego usquebaughu.
Na te życzliwe i przyjacielskie słowa Mokum nic nie odpowiedział, lecz począł przypatrywać się twarzom wszystkich Europejczyków, z pewnym rodzajem niespokojności.
Pułkownik dostrzegł to natychmiast i zbliżając się do zsiadającego myśliwca, zapytał:
— Kogo szukasz, Mokumie?
— Pana Polandra.
— Czyż nie był z wami?
— Był, lecz nas opuścił i mniemałem, że go tu znajdę.
Usłyszawszy to, Strux szybko się zbliżył i zawołał:
— Co, pan Polander zaginął? uczony, powierzony tobie astronom, za którego odpowiadasz, a którego nie przyprowadziłeś? Mów natychmiast gdzie jest, co się z nim dzieje?
Słowa te Struxa obruszyły strzelca, który w téj chwili nie będąc na polowaniu, nie potrzebował być cierpliwym.
— Ech mój mości astrologu — odparł tonem rozdrażnionym — czy to pan do mnie mówisz? Cóż to, czy ja mam strzedz pańskiego towarzysza, który sam siebie upilnować nie może? Pan się mnie czepiasz, to pan źle robisz, rozumiesz pan!? Jeżeli pan Polander zgubił się gdzie, to sam sobie winien. Najmniéj dwadzieścia razy zawracałem go do karawany, gdy zatopiwszy się w swoich numerach, oddalał się, nie wiedząc nawet o tém. Ale przedwczoraj pod wieczór gdzieś mi zniknął i mimo najtroskliwszych poszukiwań, znaléźć go nie mogłem. Pan, co jesteś tak okrutnie mądrym i wszechwiedzącym, pewnie go odrazu znajdziesz. Weźże więc lunetę, przyłóż do niéj oko i szukaj swego kolegi po stepie, to go pewnie zaraz odkryjesz, jak gwiazdę.
I rozjątrzony strzelec byłby prawił jeszcze bez końca tym samym tonem, ku wielkiemu gniewowi szanownego Struxa, który z otwartemi ustami stał, nie mogąc zdobyć się na słowo, gdyby John Murray nie ułagodził rozjątrzonego myśliwca.
Strux jednak nie mógł tego strawić i z wymówkami, najmniejszéj niemającemi podstawy, zwrócił się do pułkownika, niespodziewającego się tego wcale.
— Bądźcobądź — mówił tonem oschłym — nie myślę opuszczać wcale mego nieszczęśliwego kolegi w téj pustyni, a ponieważ to do mnie należy, użyję wszelkich środków do odszukania go. O... gdyby coś podobnego spotkało pana Emerego lub Murraya, to jestem pewny, że pan pułkownik nie omieszkałby natychmiast zawiesić wszelkich prac geodezyjnych, ażeby iść na pomoc swemu rodakowi. Otóż nie widzę przyczyny, dlaczego nie możnaby tego samego uczynić dla mego kolegi, co dla którego z pańskich.
Pułkownik, napadnięty w ten sposób, nie potrafił zachować swéj zwykłéj krwi zimnéj.
— Mój panie Strux — krzyknął, założywszy ręce na piersiach i wpatrzywszy się bystro w oczy przeciwnika — czy pan postanowiłeś sobie obrażać mnie bez powodu? Zacóż to pan nas bierzesz? Czy daliśmy panu powód do powątpiewania o uczuciach naszych w sprawach ludzkości? Cóż to pana naprowadza na domysł, że nie pójdziemy szukać twego niezdarnego towarzysza?
— Panie! — wyjąkał Strux, zirytowany do najwyższego przydomkiem, nadanym Polandrowi.
— Tak jest, niezdara i jeszcze raz niezdara! — zawołał pułkownik, wymawiając dobitnie ten przydomek; — a prawem odwetu powiem panu, że jeżeli operacye nasze doznają przerwy, lub nie dojdą do skutku, odpowiedzialność spadnie na panów, a nie na nas!
— Pułkowniku! — krzyknął Strux, którego oczy miotały błyskawice — te słowa...
— Słowa te wyrzekłem z namysłem, a teraz mniemam, że należy zawiesić wszelkie roboty, dopóki się wasz rachmistrz nie znajdzie. Czy pan jesteś gotów do odjazdu?
— Byłem nim wprzód, niż pan o tém pomyślałeś — odrzekł cierpko Strux.
Poczém przeciwnicy poszli do swoich powozów, gdyż karawana nadciągała.
Sir John Murray, towarzyszący pułkownikowi, nie mógł się powstrzymać od powiedzenia:
— To jeszcze wielkie szczęście, jeżeli ten mazgaj nie zgubił gdzie podwójnych regestrów.
— Lękam się tego — odrzekł pułkownik.
Przywoławszy Mokuma, poczęli go się rozpytywać o zaginionego. Strzelec opowiedział im, że Polander znikł od dwóch dni. Ostatni raz widziano go o kilka mil od karawany z boku; dowiedziawszy się, Mokum puścił się natychmiast do odszukania go i to właśnie opóźniło przybycie taboru na punkt zborny. Daléj opowiadał, że nie znalazłszy go, wpadł na myśl, czy téż Polander nie udał się do swych kolegów znajdujących się na północy Nosubu; gdy jednak go tu niéma, sądzi, iż trzeba robić poszukiwania ku północnemu wschodowi, w okolicach lesistych, i że nie należy tracić ani chwili czasu, jeżeli chcą zastać rachmistrza przy życiu.
Nie był-to wcale człowiek umiejący sobie radzić w niebezpieczeństwie: całe życie podróżował w krainie cyfr, a nigdy w świecie rzeczywistym. Każdy inny potrafiłby znaléźć jakiekolwiek pożywienie, lecz biédny Polander niezawodnie umarłby z głodu. Trzebaż mu było śpieszyć z pomocą.
O godzinie pierwszéj pułkownik, Strux, John Murray i William wyruszyli na rączych koniach pod przewodnictwem Mokuma. Strux dosiadał swego po łacinie i klął w duszy nieszczęśliwego kolegę, który go naraził na taką jazdę. Towarzysze jego, ludzie poważni i przyzwoici, udawali, że nie widzą jego śmiesznéj postawy, jaką astronom przybierał na swym rumaku, nadzwyczaj ognistym i miękkim w pysku.
Przed opuszczeniem obozu, Mokum wypożyczył od Numba psa; zwierz ten roztropny i sprytny, umiejący wybornie tropić, mógł być w poszukiwaniach wielce pomocnym. Dano mu do powąchania kapelusz Polandra; wciągnąwszy wiatr, bez wahania puścił się w stronę północno-wschodnią, zachęcany gwizdaniem swego pana. Mały orszak pośpieszył za psem i wkrótce zniknął w gęstych zaroślach.
Przez cały dzień pędzili za psem, tropiącym w różnych kierunkach: roztropne zwierzę wiedziało dobrze, czego po nim wymagano, ale dotąd nie zdołano odnaleźć tropów zbłąkanego matematyka, ani pójść na pewno za śladem. Biegło to naprzód, to zwracało się napowrót, wciąż nos przy ziemi trzymając, lecz właściwego tropu dotąd nie znalazło.
Uczeni ze swojéj strony nie zaniedbywali dawać wszelkiego rodzaju sygnałów, oznajmujących ich obecność w pustyni: wydawali okrzyki, strzelali, spodziewając się, że ich Polander usłyszy, jeżeli nie będzie roztargniony lub zamyślony. Przebiegli tym sposobem blizko pięć mil ang. naokoło obozu, gdy wieczór zapadł i przerwał poszukiwania. Wypadało je odłożyć do świtu.
Legowisko nocne obrali Europejczycy pod kępą drzew, obok ognia, który Mokum podtrzymywał z wielką starannością: wycia zwierząt drapieżnych, dające się słyszeć kiedy niekiedy, trwożyły ich o los Polandra. Biedak ten zgłodniały, wycieńczony, przejęty do kości chłodem nocnym, wystawiony na napaść hyen, tak licznych w téj stronie Afryki, czyż mógł mieć nadzieję, że go ocalą? Wszyscy tylko o tém myśleli. Całą noc prawie żaden oka nie zmrużył: radzili, projektowali różne sposoby wyszukania Polandra. Anglicy okazali tu tyle gorliwości, że nawet zacięty i zimny Strux czuł się wzruszonym; zdecydowano, że dopóki nie odnajdą Polandra, bądź żywego, bądź umarłego, będą szukać, choćby przyszło odłożyć pomiary do czasu nieograniczonego.
Nakoniec, po długiéj nocy, która im się wiekiem zdawała, brzask rozjaśnił niebo na wschodzie; konie osiodłano szybko i przedsięwzięto robić poszukiwania w szerszym daleko zakresie. Pies sunął naprzód, a jego śladem puścili się jeźdźcy.
Pędząc ku północy, przebiegali okolicę podmokłą; płynęły tu rzéczki wprawdzie niegłębokie, lecz częste. Przebywano je wpław, strzegąc się krokodylów, których pierwsze próbki sir John tutaj zobaczył; były to gady potężne, niekiedy dwadzieścia i więcéj stóp mające długości, straszne swą żarłocznością, mianowicie w wodzie, gdzie trudno ujść przed niemi. Bushman nie chciał tracić czasu na bójkach z krokodylami i powstrzymywał sir Johna, zawsze gotowego do strzału. Gdy który wychylił się z nadbrzeżnych zarośli, konie, puszczając się cwałem, uchodziły mu łatwo. Na środku szérokich jeziorzysk, powstałych z powodzi, widać było po kilkanaście paszcz, po nad wodę wzniesionych, pożerających na wzór psów jakąkolwiek zdobycz i miażdżących ją ostremi szczękami.
Tymczasem kupka jeźdźców, niewielką ożywiona nadzieją, prowadziła daléj poszukiwania, to śród trudnych do przejrzenia gąszczów, to znowu na równinie, śród labiryntu sieci strumieni, badając ziemię, śledząc niedojrzanych tropów. Tu gałązka, ułamana w wysokości człowieka, owdzie trop trudny do rozpoznania, prawie zatarty, tam kępka liści świeżo zgniecionych, nieco daléj jakiś ślad nawpół niewidoczny, którego pochodzenia dojść nie było można, zwracały ich uwagę. Nic nie mogło naprowadzić szukających na ślady Polandra.
W téj chwili znajdowali się o dziesięć mil na północ ostatniego obozowiska i już za radą Bushmana mieli się zwrócić ku południowemu zachodowi, gdy nagle pies zaczął dawać znaki niespokojności; szczekał, kręcił ogonem, wybiegał to w tę to w owę stronę po kilka kroków, trzymając nos przy ziemi, odsuwając nim zeschłą trawę na boki, poczém znowu powracał na miejsce, które tylko co opuścił, jak gdyby przywabiony jakimś osobliwym odorem.
— Pułkowniku — zawołał Mokum — nasz pies coś zwietrzył. Ach mądre zwierzę, wpadło na trop zwierzyny, przepraszam, chciałem powiedzieć uczonego, na którego polujemy — nie przeszkadzajmyż pieskowi, nie przeszkadzajmy!
— Tak, tak — powtarzał sir John za swoim przyjacielem — już jest na tropie. Czy słyszycie to ciche poszczekiwanie? Zdawałoby się, że rozmawia sam ze sobą, że chce sobie zdać sprawę z tego, co poczuł. Dam pięćdziesiąt funtów szterlingów za to zwierzę, jeżeli nas naprowadzi na miejsce, gdzie się znajduje legowisko Polandra.
Mateusz Strux nie zwracał uwagi na sposób, w jaki się wyrażano o jego koledze: szło przedewszystkiem o to, ażeby go znaleźć, każdy więc był gotowym rzucić się za psem, jak tylkoby ten był już na pewnym tropie. To wkrótce nastąpiło; pies, zaskomliwszy głośno, rzucił się w krzaki i znikł w gęstwinie.
Konie nie mogły się dostać w głąb tych nieprzebytych zarośli. Pułkownik i jego towarzysze zmuszeni byli objeżdżać je, kierując się za głosem psa; promyk nadziei ich ożywił; nie wątpili, że pies zwietrzył ślady zbłąkanego matematyka i jeżeli tylko nie zgubi ich, powinien przybyć prosto do celu.
Jedno tylko nasuwało się pytanie: czy Polander żyje, czy nie?
Była godzina jedenasta zrana: szczekanie, za którém dążyli, od dwudziestu minut nie dawało się słyszeć. Czy pies się zbyt oddalił? czy zbłądził?... Bushman i sir John, jadący przodem, doznawali srogiéj niespokojności: nie wiedzieli, w którą stronę prowadzić towarzyszy, gdy wtém seczekanie dało się słyszéć na nowo, w odległości może pół mili, lecz już zewnątrz. Natychmiast konie, spięte ostrogami, popędziły w tę stronę. W kilkunastu skokach przebywszy przestrzeń, orszak jeźdźców dostał się w miejsce nader bagniste. Słyszeli wyraźnie szczekanie, lecz dostrzedz psa nie mogli; trzciny na parę sążni wysokie pokrywały ziemię.
Jeźdźcy pozsiadali z koni, a przywiązawszy je do drzew, przedzierali się przez trzcinę za głosem psa. Wkrótce przebyli trzcinę, niezmiernie pochód utrudniającą. Przed nimi rozciągała się széroka przestrzeń, pokryta wodą i roślinami wodnemi; w najgłębszém zakląknięciu ziemi rozlewało jezioro ciemno-brunatne wody.
Pies zatrzymał się nad jego brzegami i szczekał zapalczywie.
— Oto jest, oto jest! — zawołał Mokum.
Rzeczywiście na końcu półwyspu, zapuszczającego się daleko w jezioro, siedział Mikołaj Polander na kłodzie nieruchomy, w odległości trzechset kroków.
Uczony matematyk nic nie wiedział, co się dokoła niego działo; miał na kolanach tabliczkę, w ręku ołówek... całą postać nieruchomą. Zapewne zajęty był jakiémś obliczaniem.
Towarzysze nie mogli powstrzymać okrzyku trwogi. Naokoło mędrca czatowała liczna gromada krokodylów wzniesionych nad wodę paszczami, a on nawet nie przeczuwał ich obecności. Żarłoczne płazy podsuwały się zwolna i mogły go lada chwilę pochwycić.
— Śpieszmy się — poszepnął strzelec — nie rozumiem, na co jeszcze krokodyle czekają.
— Czekają zapewne aż skruszeje — zauważył sir John Murray, robiąc aluzyą do spostrzeżeń krajowców, którzy twierdzą, że płazy te nie lubią świeżego mięsa.
Bushman i John zalecili towarzyszom, aby na nich zaczekali w miejscu, dopóki sami nie obejdą jeziora i nie dostaną się do przesmyku wązkiego, którym dojść mogą do Polandra.
Nie uszli jeszcze stu kroków, gdy krokodyle, opuszczając głębie, zaczęły wyłazić na ląd, idąc prosto ku swéj zdobyczy.
Uczony nic nie widział; oczy jego nie opuszczały tabliczki, a ręka wciąż coś na nich kréśliła.
— Oko pewne, krew zimna, inaczéj zginął, — poszepnął strzelec sir Johnowi.
Obadwaj przyklękli, a wycelowawszy do poczwar najbliższych Polandra, dali ognia. Dwa strzały huknęły i dwa jaszczury, ze zgruchotanym kręgiem pacierzowym runęły w wodę; reszta w mgnieniu oka pogrążyła się w głębiach.
Na huk broni palnéj, Polander nakoniec podniósł głowę, poznał swych towarzyszy i pobiegł ku nim, wywijąc tabliczką.
— Znalazłem, znalazłem! mam! mam! — wołał tryumfującym głosem.
— Cóżeś to znalazł, panie Polander? — zapytał go John.
— Pomyłkę cyfry dziesiętnéj w sto trzecim logarytmie tablic Wolstona.
W istocie pomyłkę tę odkrył zacny uczony; odkrył błąd w logarytmie i zyskał prawo do nagrody stu funtów szterlingów, którą wydawca logarytmów Wolstona naznaczył za wynalezienie błędu. Otóż na takiém zajęciu zeszło Polandrowi czterodniowe błąkanie się. André-Marie-Ampère, człowiek najbardziéj roztargniony na kuli ziemskiéj, nie potrafiłby nic lepszego wynaleźć.
Stacya w guście sir Johna Murray.
Znaleziono więc matematyka; skoro go zapytali czém żył przez te cztery dni, nie umiał odpowiedzieć. Czy miał świadomość grożących mu niebezpieczeństw — wątpimy bardzo; gdy mu opowiadano wypadek z krokodylami, nie chciał uwierzyć i twierdził, że sobie z niego żartują. Czy głód mu dokuczał? prawdopodobnie nie, gdyż żywił się przez ten czas cyframi, a żywił tak dobrze, że aż odkrył błąd w tablicach logarytmicznych.
Wobec całéj komisyi, Strux, przez narodową miłość własną, nie uczynił najmniejszéj wymówki Polandrowi, lecz należy przypuszczać, że gdy zostali sami, niezawodnie wypalił mu tęgą burę, a zarazem wezwanie, ażeby na przyszłość nie dał się uwodzić zaciekaniom logarytmicznym.
Niebawem zabrano się nanowo do pracy; przez kilka dni roboty odbywały się bardzo dobrze; pogoda im sprzyjała, równie przy mierzeniu kątów stanowisk, jak i przy pomiarach zenitalnych; nowe trójkąty przyłączono do sieci dawnych, a kąty ich oznaczono ściśle, przez kilkakrotne obserwacye.
Dnia 28 czerwca astronomowie otrzymali geodezyjnie podstawę piętnastego trójkąta; podług ich obliczeń, trójkąt ten powinien był obejmować odcinek drugiego i trzeciego stopnia. Ażeby uzupełnić trójkąt, należało pomierzyć dwa kąty przyległe podstawie, zapomocą sygnału postawionego w jego wierzchołku.
Tutaj okazała się przeszkoda fizyczna; okolica, jak oko zasięgnąć mogło, pokryta lasami, nie przedstawiała dogodnego punktu do postawienia sygnału; ogólne zniżanie się gruntu z południa na północ utrudniało nie już wystawienie, ale dojrzenie celownika.
Jedyny tylko punkt mógł posłużyć do ustawienia rewerberu; był-to wierzchołek góry wysokiéj na tysiąc dwieście do tysiąca trzechset stóp, który się wznosił na północnym zachodzie o mil trzydzieści. W tych warunkach boki piętnastego trójkąta musiałyby mieć przeszło po dwadzieścia tysięcy toazów. Zdarzało się przy innych pomiarach trygonometrycznych, że używano czterykroć dłuższych boków, lecz komisya, o któréj piszemy, nigdy jeszcze tak wielkich boków nie używała.[4]
Po wyczerpujących rozprawach, astronomowie zdecydowali się zamieścić rewerber elektryczny na przerzeczonéj wyżynie i postanowili zatrzymać się w miejscu, dopóki sygnał nie będzie postawionym. Pułkownik Everest, Emery i Zorn, w towarzystwie trzech majtków i dwóch Bochjesmanów, prowadzeni przez Numba, wydelegowani byli na to nowe stanowisko, dla wystawienia elektrycznego świetlnego sygnału do operacyi nocnéj.
Mały ten oddział, zaopatrzony w instrumenta i aparaty włożone na muły, zabrawszy zapas żywności, wyruszył zrana 28 czerwca. Ponieważ Everest spodziewał się dopiero na drugi dzień dotrzeć do stóp góry i gdy nadto wyjście na jéj wierzch mogło nasuwać jakie nieprzewidziane trudności, umówiono się, że sygnał będzie zapalony dopiero w nocy z 29 na 30. Obserwatorowie zatem przed upływem 36 godzin nie powinni byli upatrywać światła sygnałowego na wierzchołku ich piętnastego trójkąta.
Po odjeździe wymienionych osób, Strux i Polander oddali się zwykłym zatrudnieniom, a sir John Murray ze strzelcem plądrowali okolice obozu i zastrzelili kilka sztuk z rodziny antylop, bogatéj w rozmaite odmiany w téj części Afryki.
Sir John dodał do swoich dotychczasowych tryumfów myśliwskich szczwanie girafy, pięknego zwierza, dziś dość rzadko napotykanego w północnéj Afryce, ale za to licznie zamieszkującego południową. Polowanie na girafy uważają znawcy za jedno z najpiękniejszych. Sir John Murray i Bushman zeszli gromadę tych zwierząt przeszło dwadzieścia sztuk liczącą, a tak trwożliwych, że bliżéj jak na 50 jardów podejść się nie dały. Jednak samica jedna oddzieliła się od stada, a myśliwi postanowili ją szczwać. Zrazu zwierz uciekał kłusem, jakby chciał, aby go doścignięto, lecz gdy konie polujących znacznie się do girafy przybliżyły, podniosłszy ogon, zaczęła z niesłychaną umykać szybkością. Ścigali ją przeszło dwie mile, aż nakoniec kula wystrzelona ze sztućca Murraya, trafiwszy w łopatkę girafę, powaliła ją na bok. Był-to prześliczny okaz tego rodzaju. Koń z szyi, wół z nóg i goleni, wielbłąd z głowy, jak mawiali Rzymianie, pokryty skórą lamparta. Osobliwszy ten przeżuwacz, od kończyn rogów do kopyt miał jedenaście stóp wysokości.
Następnéj nocy astronomowie, pozostający w obozie, zdjęli wysokość kilku gwiazd, dla oznaczenia stopnia szérokości południowéj, pod jaką znajdował się obóz.
Dzień 29 czerwca upłynął bez wypadku; oczekiwano przybliżenia się nocy z pewną niespokojnością; wierzchołek piętnastego trójkąta miał być oznaczony. Nadeszła wreszcie noc bezksiężycowa, bezgwiazdzista, ale sucha, nie zamierzchła mgłą, a więc cudnie sprzyjająca zamierzonéj pracy.
Poczyniono potrzebne przygotowania, wycelowano jeszcze w dzień ku wiadoméj górze lunetę, ustawioną na kątomiarze półkulistym, która miała schwycić w ognisko swe światło rewerberu, gdyby zbyteczna odległość nie dozwalała dostrzedz go gołém okiem.
Przez całą noc z 29 na 30, Strux, Polander i Murray czuwali kolejno przy otworze lunety, lecz na szczycie góry wcale nie zabłysnęło światło.
Obserwatorowie wnieśli ztąd, że dostanie się na szczyt góry połączone było z wielkiemi trudnościami i że pułkownik Everest nie mógł dosięgnąć wierzchołka przed wieczorem; odłożyli zatém obserwacye do następnéj nocy, nie wątpiąc, że aparat elektryczny w ciągu dnia ustawionym będzie.
Lecz jakże się zadziwili, gdy około drugiéj godziny nazajutrz pułkownik i jego towarzysze, nie zapowiedziawszy powrotu, ukazali się w obozie.
Sir John Murray wyjechał przed nich.
— Pan tu, pułkowniku? — zawołał.
— Tak, to my — odpowiedział Everest.
— A więc góra jest niedostępną?
— Owszem, bardzo dostępna — odrzekł pułkownik — ale zanadto dobrze strzeżona, ręczę wam za to, i przybywam po posiłki.
— A więc krajowcy?
— Tak jest, krajowcy czworonożni, z czarnemi grzywami, które nam jednego pożarły konia.
W kilku słowach pułkownik zdał relacyą; podróż aż do podnóża góry udała się wybornie. Przybywszy na miejsce, przekonano się, że jest dostępna tylko przez przełęcz boczną, a właśnie na téj jedynéj drodze rodzina lwów założyła sobie kraal, jak mówi Numba. Napróżno pułkownik usiłował wyprzéć ich z tego stanowiska. Uzbrojony niedostatecznie, musiał zatrąbić na odwrót, straciwszy konia, którego olbrzymi lew ubił jedném uderzeniem łapy.
Opowiadanie to rozogniło krew Murraya i Mokuma. Postanowili zdobyć górę lwów, to stanowisko koniecznie potrzebne do prowadzenia dalszych prac geodezyjnych. Sposobność stoczenia bitwy z kilku najstraszniejszemi zwierzętami z rodziny kociéj zanadto była ponętną dla dwóch zapalonych myśliwych, ażeby ją pominąć. Natychmiast więc uorganizowano wyprawę.
Wszyscy uczeni Europejczykowie, nie wyłączając nawet Polandra, chcieli wziąć w niéj udział, lecz dla zmierzenia kątów przyległych nowéj podstawie, musiał ktoś pozostać w obozie. Pułkownik Everest uznając, że dla kontrolowania ścisłości pomiaru obecność jego w obozie jest niezbędną, zdecydował się pozostać wraz z Struxem i Polandrem. Z drugiej strony nie było najmniejszego powodu zatrzymania sir Johna Murraya. Oddział więc, przeznaczony do zdobycia góry, mieli składać sir John Murray, William Emery i wreszcie Michał Zorn, którego prośbom Strux oprzeć się nie mógł. Bushman nie odstąpiłby za nic od wyprawy; zabrał on z sobą trzech krajowców, znanych mu z odwagi i krwi zimnéj.
Trzej Europejczycy, pożegnawszy uściśnieniem ręki pozostałych kolegów, wyruszyli około czwartéj po południu z obozu i zapuścili się w las, w kierunku góry. Jazda odbyła się tak szybko, iż do godziny dziewiątéj wieczór przebyli przestrzeń trzydziestu mil angielskich.
Na dwie mile pod górą pozsiadali z koni i urządzili nocleg. Nie rozpalono wcale ognia, gdyż Mokum nie chciał ani zwracać uwagi zwierząt, z któremi zamierzono walczyć w dzień biały, ani wywoływać napadu nocnego.
W nocy ryki głodnych lwów dawały się słyszeć bezustanku: podczas bowiem nocnych ciemności, straszliwe te bestye mięsożerne zwykle opuszczają swe legowiska dla szukania żywności; żaden z myśliwych nie przespał ani godziny, a Bushman, korzystając z téj bezsenności dawał im przestrogi, które doświadczenie jego myśliwskie czyniło bardzo cennemi.
— Panowie! — mówił tonem zupełnie spokojnym — jeżeli pułkownik Everest się nie mylił, będziemy jutro mieli do czynienia z lwami czarnogrzywemi. Należą one do gatunku najdzikszego i najniebezpieczniejszego. Musimy się tęgo trzymać. Zalecam wam, ażebyście starali się uniknąć pierwszego skoku tych zwierząt, które zwykle przesadzają 16 do 20 stóp. Wiem z doświadczenia, że skoro im się ten piérwszy skok nie uda, rzadko go ponawiają. Ponieważ o świcie zwykły powracać do swoich kryjówek, poprzedzimy je tam i zaatakujemy; ale lwy się bronią i bronią dobrze. Mogę was zapewnić, że zrana, po nocnéj uczcie bywają mniéj srogie, a nawet mniéj odważne — jest to kwestya żołądka. Niebezpieczeństwo większe lub mniejsze zależy także od miejscowości: w okolicach, gdzie ludzie bezustannie je ścigają, lwy bywają trwożliwsze; ale tu, w kraju dzikim, zachowują wszystkie popędy dzikości. Zalecam wam także, ażebyście dobrze obliczali odległość strzału. Pozwólcie im zbliżyć się dobrze i nie strzelajcie tylko napewno, a celujcie pod łopatkę. Konie postawimy w tyle; zwierzęta te przerażają się, ujrzawszy lwa, i mogą zwalić jeźdźca. Będziemy walczyć pieszo, a mam nadzieję, że nam zimnéj krwi nie zabraknie.
Strzelcy w głębokiém milczeniu słuchali przestróg doświadczonego myśliwca. Mokum okazał się znowu, jako strzelec umiejący być cierpliwym; wiedział, że spotkanie będzie niebezpieczne. Jeżeli lew zwykle nie rzuca się na człowieka, który go nie zaczepia, to za to wściekłość jego nie zna granic, gdy go atakują. Jest-to wówczas zwierz groźny, obdarzony od natury lekkością skoku, siłą do druzgotania i wściekłością czyniącą go straszliwym. Bushman téż zalecał Europejczykom, aby zachowywali krew zimną, a przedewszystkiém ostrzegał sir Johna Murraya, który często pozwalał unosić się zbytniéj śmiałości.
— Strzelaj pan do lwa, jakbyś strzelał do kuropatwy, bez większego wzruszenia; w tém cała sztuka.
W istocie w tém cała sztuka, ale któż może zaręczyć, że namiętny myśliwiec, stanąwszy pierwszy raz oko w oko ze lwem, potrafi zachować krew zimną?
O godzinie czwartéj zrana, myśliwi, przywiązawszy mocno konie do drzew, opuścili nocne stanowisko. Jeszcze nie dniało; na wschodzie tylko różowawy odcień zaczynał barwić obłoki — na ziemi panowała głęboka ciemność.
Bushman polecił towarzyszom, aby broń zrewidowali. Sztućce jego i sir Murraya nabijały się z tyłu; trzeba było tylko wpuścić w lufę ładunek, w futeraliku miedzianym umieszczony, i spróbować, czy sprężyna wyrzucająca wystrzelone kapzle funkcyonuje dobrze. Zorn i Emery, uzbrojeni sztućcami gwintowanemi, zmienili pistony, które nocna wilgoć mogła popsuć. Trzéj dzicy byli zbrojni w aloesowe łuki, których z dziwną zręcznością umieli użyć; licha to broń z pozoru, ale ileż lwów padło od strzał Afrykanów.
Sześciu myśliwych ściśniętą gromadką posuwało się naprzód, dążąc ku wąwozowi, który dwaj młodzi myśliwi, będąc tu wczoraj, wskazali jako drogę na wierzch góry wiodącą. W głębokiém milczeniu, na wzór czerwonoskórnych północnéj Ameryki, przesuwali się wszyscy zaroślami.
Wkrótce mały oddział stanął przy wązkiéj szyi, stanowiącéj wejście do wąwozu. Był-to jakoby wązki korytarz, przebity między dwoma granitowemi ścianami, wiodący na piérwsze wzniesienia wspomnionéj przez Everesta przełęczy; w samym prawie środku tego wąwozu, w miejscu rozszerzoném przez oberwanie się skał, było legowisko lwów.
Bushman wydał następujące rozporządzenie. Sir John Murray, jeden krajowiec i on sam, mieli posuwać się lekko szczytem wąwozu. Spodziewali się oni tym sposobem dojść do jaskini lwów, wyruszyć z-tamtąd straszne zwierzęta i popędzić je w dół wąwozu. Dwaj Europejczycy z dwoma Bochjesmanami umieszczeni w zasadzce, mieli uciekające lwy przyjąć strzałami.
Miejsce nadawało się wybornie do takiego manewru. Śród wąwozu wznosił się olbrzymi sykomor, panujący nad okolicznym lasem, którego rozłożyste gałęzie stanowiły dla myśliwych wyborną, a dla lwów niedostępną kryjówkę. Wiadomo, że lwy nie umieją wdzierać się na drzewa, jak inne zwierzęta z rodziny kotów; strzelcy więc tam umieszczeni w pewnéj wysokości, niedostępnéj dla lwiego skoku, mogli strzelać w warunkach nader korzystnych.
Najniebezpieczniejsze zadanie miał spełnić Mokum ze swoimi towarzyszami. Na uwagę, zrobioną przez Williama w téj mierze, myśliwiec odpowiedział, że inaczej być nie może i plan ułożony musi być co do joty wykonanym. Emery uległ jego zdaniu.
Zaczynało dnieć. Szczyt góry oświecony poranną zorzą, zarumienił się jak pochodnia. Mokum upewniony, iż cztérej towarzysze umieścili się dogodnie w gałęziach sykomoru, dał znak pochodu. Bushman, John i krajowiec poczęli się wspinać na ścieżkę, kapryśnie pokręconą na prawéj ścianie wąwozu.
Trzéj ci odważni myśliwi postępowali kilkadziesiąt kroków zatrzymując się niekiedy i pilnie bacząc na dno parowu, którym pieli się w górę. Bushman był pewnym, że lwy po nocnéj wycieczce nie omieszkały wrócić do legowiska, bądź dla pożarcia zdobyczy, bądź dla odpoczynku. Może uda się je zejść śpiące i skończyć z niemi szybko.
W kwadrans po przebyciu wejścia do wąwozu, Mokum i dwaj jego towarzysze dosięgnęli usypiska przed kryjówką, o której im Zorn mówił: tu przysiedli do ziemi i badali miejscowość.
Była to jaskinia dosyć duża, któréj głębokość trudno było ocenić: szczątki zwierzęce, kupy kości zalegały wnijście; nie było wątpliwości, że to kryjówka lwów przez pułkownika wskazanych.
Lecz w téj chwili, wbrew oczekiwaniu myśliwych, jaskinia zdawała się być pustą. Mokum z odwiedzioną strzelbą posunął się ku otworowi i na kolanach pełznął ku niemu.
Jedném szybkiém spojrzeniem przekonał się, że była pustą.
Okoliczność ta, któréj wcale nie przewidywał, nasunęła mu inny plan: skinieniem przyzwał towarzyszów.
— Sir Johnie — mówił — zwierzyna nasza nie znajduje się w legowisku, ale tylko co jéj nie widać. Mniemam, iż dobrze uczynimy, zająwszy jéj miejsce. Mając do czynienia z takiemi żarłokami, lepiéj być oblężonym, aniżeli oblegać, zwłaszcza, gdy mamy armią ku odsieczy. Cóż myśli wasza cześć?
— Myślę tak jak ty, myśliwcze — odpowiedział Murray: — rozkazuj, a będę posłusznym.
Mokum, sir John i krajowiec weszli w głąb jaskini. Była to głęboka grota, zapełniona kośćmi i krwawemi szczątkami zwierząt: po przekonaniu się, że jest zupełnie próżną, wzięli się rączo do zatarasowania wnijścia, zapomocą wielkich głazów, tocząc je z niemałém wysileniem i piętrząc jeden na drugim. Luki między kamieniami pozatykali gałęźmi suchemi i krzewami rosnącemi w pobliżu, zostawiając tylko otwory do wysunięcia strzelb.
Pracę tę ukończono w bardzo krótkim czasie, gdyż wejście do groty było wązkie, poczém stanęli za tą barykadą zaopatrzoną strzelnicami, i oczekiwali nieprzyjaciela.
Oczekiwanie to długo nie trwało: o kwadrans na szóstą w odległości stu kroków od jaskini ukazał się lew i dwie lwice potężnego wzrostu. Lew wstrząsał czarną grzywą i zamiatał ziemię ogonem. Niósł on w paszczy całą antylopę i potrząsał nią, jak kot myszą. Ciężar zdobyczy nie utrudniał wcale swobody ruchów i zwierz poruszał głową z łatwością. Dwie lwice maści żółtéj biegły, podskakując, obok niego. Sir John, jak to późniéj sam wyznał, uczuł gwałtowne bicie serca; oczy rozwarły mu się niezwykle, czoło zmarszczyło; uczuł przestrach nieopisany w połączeniu z zadziwieniem i niespokojnością, lecz to nie trwało długo i wnet zapanował nad sobą; dwaj jego towarzysze byli spokojnymi, jak zwykle.
Tymczasem lwy poczuły niebezpieczeństwo. Na widok zabarykadowanéj jaskini, zatrzymały się. Przestrzeń sześćdziesięciu kroków dzieliła ich od strzelców. Samiec wydał chrapliwy ryk i rzucił się wraz z lwicami w gąszcz na prawo, nieco niżéj miejsca, na którém poprzednio zatrzymali się myśliwi. Przez gałęzie krzaków wyraźnie przeświécały płowe boki, nastawione uszy i oczy iskrzące straszliwych zwierząt.
— Otóż i kuropatwy — szepnął sir John do Mokuma — daléj każdy do swojéj.
— Nie — odrzekł Mokum bardzo cicho — niéma ich wszystkich, a strzały spłoszyłyby resztę — poczém zwracając się do dzikiego, zapytał:
— Czy jesteś pewnym strzału na tę odległość.
— Tak, Mokumie.
— A więc poślij strzałę w lewy bok samca, a celuj w serce.
Bohjesman napiął łuk i mierzył z wielką uwagą przez krzewy; strzała wypadła świszcząc; ryk zagrzmiał, lew podskoczył i runął o trzydzieści kroków od jaskini.
— Dobrze! — rzekł Mokum.
Lew leżał bez ruchu; ostre kły bieliły się z rozwartéj i zakrwawionéj paszczy.
Lwice, opuściwszy zarośle, rzuciły się do samca. Na ich rozdzierające ryki, ukazały się na zakręcie parowu dwa inne lwy, stary samiec z żółtemi pazurami i trzecia lwica; pod wpływem straszliwéj wściekłości, wstrząsały czarnemi grzywami: zdawało się, że ciała ich zolbrzymiały; rzucając się, wydawały ryk podobny do grzmotu.
— Na strzelby koléj! — zawołał Bushman — palić w lot, gdy stanąć nie chcą.
Dwa strzały padły: jeden z lwów, trafiony kulą eksplodującą Bushmana w krzyż, padł bez życia. Drugi lew ze strzaskaną łapą wystrzałem sir Johna, rzucił się ku barykadzie. Rozjuszone lwice pędziły za nim: straszliwe bestye chciały zdobyć jaskinię i mogłyby tego dokazać, gdyby ich nie zatrzymały kule.
Bushman, John i krajowiec cofnęli się w głąb jamy; broń szybko nabito; parę celnych strzałów powinno było zwalić napastników i zwierzęta byłyby niechybnie ubite, gdyby nie zaszedł wypadek całkiem nieprzewidziany, który wprawił strzelców w okropne położenie.
Naraz gęsty dym zapełnił jaskinię; tlejąca przybitka, rzucona na suche liście, zażegnęła je, a wkrótce ognisty pas odgrodził myśliwych od zwierząt. Lwy cofnęły się, lecz strzelcy nie mogli dłużéj pozostać w legowisku, boby ich dym wkrótce podusił. Położenie było przerażające: niepodobna się wahać.
— Wychodźmy, wychodźmy! — zawołał Mokum, dusząc się od dymu.
Krajowiec i sir John jeszcze nie zdołali ochłonąć, gdy potężna siła zwaliła ich na ziemię.
Afrykanin uderzeniem łba, Anglik ogonem lwicy jeszcze nienaruszonéj, krajowiec ugodzony w środek piersi leżał bez ruchu; sir John, mniemając że ma roztrzaskaną nogę, przypadł na kolana, lecz w chwili gdy zwierz chciał rzucić się na niego powtórnie, strzał Bushmana wstrzymał go. Kula piorunująca, natrafiwszy na kość, roztrzaskała się wewnątrz ciała.
W téj chwili Zorn, Emery i dwóch Bochjesmanów ukazali się w zakręcie wąwozu, biegnąc szybko dla wzięcia udziału w walce. Dwa lwy i lwica legły już od kul i strzał, lecz pozostałe przy życiu dwie lwice i samiec, któremu sir John strzaskał łapę, były jeszcze strasznemi dla myśliwych. Gwintówki atoli, kierowane pewną ręką, zrobiły swą powinność. Druga lwica, dwiema kulami w bok i głowę ugodzona, padła na miejscu. Raniony lew i trzecia samica, szalonym rzutem przesadziwszy głowy młodzieńców, znikły na zakręcie wąwozu, poczęstowane na pożegnanie dwiema kulami i dwiema strzałami.
Sir John wydał okrzyk zwycięzki, lwy zostały pokonane: cztéry trupy leżały na ziemi.
Pośpieszono ku Murrayowi; przy pomocy przyjaciół zdołał się podnieść. Noga szczęściem nie była zgruchotana. Krajowiec ugodzony łbem, zwolna odzyskał zmysły; gwałtowne uderzenie tylko go ogłuszyło. W godzinę później, mały oddział dostał się do miejsca, gdzie były konie przywiązane, nie spotkawszy uchodzącéj pary.
— Cóż, czy wasza cześć jest zadowoloną z kuropatw afrykańskich? — zapytał Mokum.
— Zachwycony, zachwycony, mój drogi! — mówił sir John, pocierając potłuczoną nogę. — Ależ co za ogony, zacny myśliwcze, co za ogony!
Za pomocą ognia.
Tymczasem pułkownik z towarzyszami oczekiwali w obozie na wypadek walki z niecierpliwością bardzo naturalną.
Jeżeli powiodło się strzelcom, to świetny sygnał zabłyśnie w nocy. Łatwo pojąć niespokojność, w jakiéj uczeni dzień przepędzili. Narzędzia ich matematyczne były w pogotowiu. Wymierzyli lunety ku szczytowi góry w ten sposób, aby niemi uchwycić choćby najmniejsze światełko, lecz czy to światełko zabłyśnie?...
Pułkownik i Strux nie mieli chwilki spokojnéj. Sam tylko Polander, zawsze zamyślony, zapomniał nawet pośród rachunków o grożącém kolegom niebezpieczeństwie. Nie należy go obwiniać o oryginalny egoizm. Możnaby o nim powiedzieć, co niegdyś powiedziano o matematyku Bourardzie: „nie przestanie liczyć, dopóki nie przestanie żyć,“ a być może, że Mikołaj Polander przestałby żyć, gdyby rachować przestał.
Wyznać jednak należy, że Everest i Strux, miotani niespokojnością, więcéj myśleli o uzupełnieniu prac swoich, jak o niebezpieczeństwie przyjaciół. Byliby oni chętnie stawili czoło temu niebezpieczeństwu, bo nie zapominali wcale, że służą nauce, która zaciętą wojnę prowadzi z przyrodą, ale wypadek jej mocno ich niepokoił. Gdyby przeszkoda fizyczna nie została zwyciężoną, powstrzymałaby ich prace, lub w najlepszym razie znacznie opóźniła. Łatwo więc pojąć niepokój astronomów w tym dniu, wlokącym się bez końca.
Nakoniec noc nadeszła. Everest i Mateusz Strux luzowali się co pół godziny przy lunecie. Śród cieniów nocy nie przemówili do siebie ani słowa, a zmieniali się z chronometryczną punktualnością. Szło o to, kto pierwszy spostrzeże upragniony sygnał.
Godziny upływały, północ minęła, nic nie ukazywało się na ciemnym szczycie.
Nakoniec o trzy kwadranse na trzecią pułkownik podnosząc się zwolna, wyrzekł chłodno tylko to jedno słowo:
— Sygnał!
Przypadek sprzyjał Anglikowi, ku wielkiemu niezadowoleniu uczonego kolegi, który jednak musiał stwierdzić ukazanie się sygnału, ale Mateusz Strux zemścił się, nie odpowiedziawszy ani słówka.
Zdjęcie kąta odbyło się z drobiazgową ścisłością. Po obserwacyach, kilkakrotnie powtórzonych, okazało się, że kąt mierzył 78°, 58′, 42,413″; widzimy, że ścisłość posunięto aż do tysiącznych części sekundy.
Nazajutrz 2-go lipca zwinięto obóz o świcie. Everest pragnął jaknajprędzéj połączyć się z towarzyszami; rad był dowiedzieć się, czy zdobycie góry nie było połączone z wielkimi ofiarami; wozy ruszyły pod przewodnictwem Numba, a w południe połączyli się wszyscy członkowie uczonéj komisyi. Po opowiedzeniu szczegółów walki, koledzy winszowali im zwycięztwa.
W ciągu poranku, John Murray, Emery i Zorn zmierzyli z wierzchołka góry odległość kątową nowego stanowiska, leżącego o kilka mil na zachód południka. Astronomowie zdjęli nadto wysokości kilku gwiazd dla oznaczenia szerokości, pod którą leżał ich sygnał; z czego Polander obliczył, że za pomocą ostatnich wymiarów otrzymano drugą część południka, odpowiednią jednemu stopniowi. Zmierzono więc dotąd dwa stopnie, od czasu oznaczenia podstawy, za pomocą piętnastu trójkątów.
Prace rozpoczęto nanowo w warunkach zadawalniających i należało się spodziewać, iż żadna przeszkoda fizyczna nie powstrzyma ich ukończenia. Przez całe pięć tygodni pogoda sprzyjała uczonym; okolica nieco falista dozwalała stawiać sygnały. Pod dyrekcyą Bushmana obozowiska zakładano porządnie. Żywności nie brakło, bo sir John na czele strzelców zaopatrywał nią obficie. Szanowny Anglik stracił już liczbę odmian bawołów i antylop, padających pod jego strzałami. Wszystko szło pomyślnie; stan zdrowia zadawalniający; woda jeszcze nie powysychała w kałużach gruntu; Everest i Strux ku wiekiéj radości kolegów mitygowali się. Prześcigano się wzajemnie w gorliwości i można już było przewidzieć ostateczne udanie się przedsięwzięcia, gdy niespodziewanie nowa przeszkoda miejscowa zagroziła przerwaniem prac i rozbudziła uśpione niechęci.
Było to 11-go sierpnia; od wczoraj karawana ciągnęła krainą lesistą. Tego poranku wstrzymał pochód ogromny bór wysokopienny, którego granic dostrzedz nie było można na widnokręgu. Nic wspanialszego nad te masy zieleni, tworzące jakby olbrzymi szpaler, o ścianie wzniesionéj sto stóp nad ziemię. Rozmaitości i piękności drzew téj puszczy słowami oddać niepodobna; mieszały się tu najrozliczniejsze gatunki „goundy,“ „mosokosów“ i „mukomdów,“ drzew poszukiwanych do budowy okrętów; hebany niezmiernie grube, których treść była czarna jak węgiel; „bochinie“ o żelaznej mocy włóknach; „buchnerie“ z pomarańczowym kwiatem; wspaniałe czerwonolisty z pniem białawym a szkarłatném kwieciem; tysiące gwajaków, między któremi wiele miało pnie piętnasto-stopowego obwodu. Z głębokich tych mas wydobywały się dziwne szmery, niby szum morskiej fali, rozbijającej się na piasczystym brzegu. Wiatr przedzierający się przez ten ocean gałęzi, konał na krańcach lasu.
Zapytany Mokum przez pułkownika odpowiedział:
— To jest las Rawuma.
— Jak daleko ciągnie się ze wschodu na zachód?
— Na czterdzieści pięć mil.
— A z południa na północ?
— Około mil dziesięciu.
— A jakimże sposobem przedrzemy się przez tę puszczę?
— Przebyć jej niepodobna, bo niema żadnéj drogi przez nią. Jedyny sposób objechać ze wschodu, lub z zachodu.
Naczelnicy wyprawy, usłyszawszy stanowczą odpowiedź Bushmana, wielce się zakłopotali. Nie można było stawiać sygnałów w lesie, zalegającym płaszczyznę. Obejść ją, to znaczyło oddalić się na dwadzieścia do dwudziestu pięciu mil od linii południkowej, a więc nadzwyczajnie powiększyć roboty i dodać do istniejących przynajmniej tuzin nowych trójkątów.
Trudność prawdziwa, przeszkoda naturalna istniała. Kwestya była ważna i trudna do rozwiązania. Jak tylko założono obóz wśród kępy drzew, o czterysta sążni od lesistej ściany, zeszli się wszyscy astronomowie na radę dla wyrzeczenia decyzyi; myśl trójkątowania pośród nieprzebytej puszczy odrzucono z góry; pracować w podobnych warunkach oczywiście było niepodobném; pozostawało tylko obejść las, z nałożeniem dwudziestu kilku mil po prawéj lub lewéj stronie południka, który środkiem przechodził.
Członkowie komisyi międzynarodowéj zadecydowali wreszcie obejście puszczy, mniejsza o to, na wschód, czy na zachód, ale właśnie to ostatnie błahe pytanie wywołało gwałtowną sprzeczkę pomiędzy Struxem i Everestem. Dwaj rywale, powściągający się od niejakiego czasu, wybuchnęli przy téj sposobności nanowo, z całą gwałtownością długo tajonéj niechęci. Napróźno koledzy chcieli ich umitygować: naczelnicy słuchać ich nie chcieli. Everest był za obejściem lasu na prawo, bo tym sposobem ekspedycya zbliżała się ku drodze, którą Dawid Livingstone zdążał w pierwszéj swéj podróży do wodospadów Zambezy: był-to wzgląd ważny, ponieważ kraj w téj stronie był więcéj znany i więcéj uczęszczany, nastręczał więc pewne korzyści. Strux upierał się przy lewéj, widocznie dla tego tylko, żeby się sprzeciwić pułkownikowi: gdyby ten był obrał kierunek na lewo, tamten głosowałby za prawym; sprzeczka wzmagała się coraz bardziéj i można było przewidywać, że nastąpi rozdwojenie komisyi.
Zorn, Emery, Murray i Polander, widząc, że nic nie poradzą, opuścili naradę, pozostawiając naczelników w zapasach. Obadwaj tak się zawzięli, że można nawet było obawiać się przerwania prac i prowadzenia dalszéj tryangulacyi przez obydwóch oddzielnie. Dzień ubiegł, nie sprowadziwszy porozumienia pomiędzy dwiema sprzecznemi opiniami.
Na drugi dzień, sir John Murray przewidując, że i przez dziś jeszcze nie nastąpi zgoda, zaproponował Mokumowi wycieczkę myśliwską; może tymczasem dwaj naczelnicy pogodzą się, a kawał świeżéj dziczyzny w każdym razie nie był do pogardzenia.
Mokum, zawsze gotów, gwiznął na psa i dwaj myśliwcy zapuścili się w gęstwinę, przetrząsali brzegi lasu, to gawędząc, to tropiąc na kilka mil dokoła obozu.
Rzecz prosta, że rozmowa toczyła się głównie około wypadku, który przeszkodził prowadzeniu prac dalszych.
— Jestem prawie pewny — odezwał się Bushman — że będziemy sobie długo biwakować pod lasem Rawumy. Naczelnicy nasi nie ustąpią sobie i bez urazy pańskiej, podobni są dwom znarowionym koniom, z których każdy ciągnie w inną stronę.
— A to fatalna historya — odpowiedział Murray — i bardzo się boję, żeby to poróżnienie nie doprowadziło do zupełnego rozdziału. Gdyby nie interes nauki, niechby sobie głowy pourywali, nie dbałbym o to wcale, mój dzielny Mokumie. Obfitość zwierzyny afrykańskiéj dostarcza mi rozrywki; niechże się kłócą, a dopóki zgoda nie nastąpi, będę ze strzelbą w ręku uwijał się po lasach.
— Ba, czy tylkoż się pogodzą! Ja się tego bynajmniéj nie spodziewam i jestem pewny, że pobyt nasz tutaj, Bóg wie jak długo potrwa.
— Może być, może być! Naczelnicy nasi spierają się o rzecz błahą, któréj na drodze naukowéj niepodobna rozstrzygnąć; obadwa mają słuszność i obadwa się mylą. Pułkownik oświadczył stanowczo, że nie myśli ustąpić. Strux przysiągł, że się będzie opierać przywidzeniom Everesta, a dwaj uczeni, którzyby niezawodnie ulegli racyom naukowym, nie nakłonią się nigdy do ustępstw w kwestyi, która jest czysto kwestyą miłości własnéj; w interesie prac naukowych jest to rzecz arcy niemiła, że południk przechodzi środkiém téj puszczy.
— Pal diabli las, kiedy idzie o pracę naukową — krzyknął Bushman; — ale bo téż co za niedorzeczność mierzyć ziemię wzdłuż lub wszérz. Na co się komu przyda, że ją pomierzą na stopy i cale; co do mnie, wolę o niczém nie wiedzieć, wolę mniemać, że ziemia, na któréj mieszkam jest niezmierną, nieskończoną, zdaje mi się, że zmniejszyłbym ją, gdybym pomierzył dokładnie. Nie, nie, sir Johnie, choćbym jeszcze żył sto lat, nigdy nie przyznam, aby ta wasza robota na co się zdała.
Sir John nie mógł się wstrzymać od uśmiechu. Często podobne dysputy wszczynały się pomiędzy nim i Mokumem, lecz to nieświadome dziecię natury, ten swobodny włóczęga leśny, nieustraszony pogromca drapieżnych zwierząt, widocznie nie mógł pojąć ważności naukowéj, do tryangulacyi przywiązanéj. Kilkakrotnie sir John usiłował objaśnić, przekonać, ale Bushman odpiérał jego wywody argumentami nacechowanemi tak czystą filozofią przyrody, a zdania swe popierał nie uczoną, ale ognistą wymowa, że Anglik napróżno silił się je odeprzéć.
Rozmawiając w ten sposób, myśliwi uganiali się za drobną zwierzyną, bijąc to zające skalne, to nowy gatunek strzyżaków, zdeterminowanych przez Ogilly’ego pod nazwą „graphiceaus elegans,“ piskliwe siewki i stada kuropatw, mających pierze brunatne, pomieszane z czarno-źółtém. Można powiedzieć, że sir John sam dostarczał zwierzyny, gdyż Mokum mało strzelał: myśl jego zajmował spór dwóch uczonych, mogący zniweczyć całą wyprawę. Ten bór daleko bardziéj go niepokoił, aniżeli sir Johna; zwierzyna choćby najpiękniejsza nie zwracała jego uwagi, co odznaczało nadzwyczajne natężenie umysłu naszego nemroda.
Wistocie myśl jedna, jeszcze nieskrystalizowana, zajmowała umysł myśliwca, zwolna coraz większéj nabierając jasności: sir John zauważył, że sam ze sobą rozmawiał. Spuściwszy strzelbę do nogi i nie bacząc na zwierzynę, stał nieporuszony, zagłębiony w myślach, jak Polander zajęty sprawdzaniem logarytmów; Anglik szanował tę pracę umysłową swego towarzysza i nie chciał mu przeszkadzać w tak ważném zajęciu.
Dwa lub trzy razy w ciągu dnia, Mokum przybliżywszy się do sir Johna, zapytywał:
— Więc wasza cześć sądzi, że pułkownik i pan Strux nie zgodzą się na jedno?
— Gotów jestem przysiądz — odrzekł tamten.
Ostatni raz, nad wieczorem, o kilka mil od obozu, Mokum ponowił raz jeszcze to samo zapytanie i tęż samę odebrał odpowiedź. A usłyszawszy ją, rzekł:
— A więc niech się wasza cześć uspokoi — wynalazłem sposób przyznania słuszności obydwom uczonym.
— Czy być może, przezacny myśliwcze? — zawołał Anglik zdziwiony.
— Nieinaczéj — nim zabłyśnie jutrzejszy ranek, pułkownik Everest i pan Strux nie będą już mieli powodu do kłótni, jeżeli wiatr mi dopomoże.
— Co chcesz powiedziéć przez to?
— To już moja rzecz.
— Dobrze, Mokumie, rób co chcesz, a jeśli tego dokonasz, to zasłużysz się wielce uczonéj Europie, a nazwisko twe będzie uwieńczone w rocznikach nauki.
— To byłoby zawiele honoru dla mnie sir Johnie; nie obchodzi mię wcale wasza uczona Europa, pragnę tylko przywrócić zgodę. — I zapewne przeżuwając myśl swoją, odtąd nie wyrzekł ani słowa.
Sir John uszanował to milczenie; ale napróżno starał się odgadnąć, jakim sposobem myśliwy zamierzał pogodzić dwóch uczonych, tak zawziętych na siebie, że gotowi byli narazić powodzenie tak ważnéj i długiéj pracy, byle sobie nie ustąpić nawzajem.
Około piątéj przed wieczorem, myśliwi powrócili do obozu. Podczas ich nieobecności, nietylko nie przyszło do zgody, ale nawet zajątrzenie się wzmogło. Usiłowania Williama i Zorna, ażeby ich pogodzić, spełzły na niczém; współzawodnicy kilkakrotnie nanowo wszczynali dysputę, lecz ostre przymówki, których sobie nie żałowali, pogorszyły jeszcze stan rzeczy. Lękano się nawet, iżby sprzeczka coraz drażliwsza nie doprowadziła do wyzwania. Przyszłość tryangulacyi była zagrożoną, bo w razie poróżnienia zupełnego, każdy z naczelników musiałby ją skończyć na własną rękę; wtedy musiałby nastąpić rozdział, a myśl o nim najbardziéj zasmucała dwóch najmłodszych członków komisyi, którzy przywykli do siebie i byli połączeni z sobą serdeczną sympatyą.
Sir John wiedział dobrze, co się działo w ich duszy i odgadł przyczynę smutku; mógłby ich wprawdzie uspokoić, opowiadając o jakimś projekcie Mokuma, lecz nie chciał łudzić ich zawcześnie, nie wiedząc sam, co on zamierza zrobić i postanowił oczekiwać do jutra spełnienia obietnicy myśliwca.
Bushman podczas wieczoru nie zmienił w niczém zwykłych, swoich zajęć: rozstawił czaty obozowe jak zwykle, czuwał aby porządek z wozami zachowano i użył wszelkich środków dla zachowania bezpieczeństwa karawany.
Sir John zaczął przypuszczać, że Mokum przyrzeczenia zapomniał. Zanim udał się na spoczynek, usiłował zbadać usposobienie pułkownika względem pana Mateusza Struxa. Everest był niewzruszonym, nieugiętym w poczuciu praw swoich i napomknął, że w razie, jeżeli mu Strux nie zechce ustąpić, postanowił rozdzielić się z nim i jego towarzyszami, „są bowiem rzeczy, dodał, których się nawet od przyjaciół nie znosi.“
John Murray bardzo niespokojny, a przytem mocno zmęczony, poszedł się położyć i wktótce usnął. Około jedenastéj przerwano mu sen, widocznie coś zaszło w obozie, krajowcy z wielką przebiegali wrzawą. Zerwał się i zastał swych towarzyszów na nogach. Szkarłatne światło wzrok mu olśniło, wybiegł z wozu i ujrzał ogromny las w płomieniach.
Co za widok! Cała północ zamieniła się w ocean ognia; płomienie biły w obłoki. Ognisty deszcz iskier z nich spadał; kłęby dymu czarno-purpurowego bałwaniły się nad lasem; kilkanaście mil puszczy ogarnął pożar.
John Murray spojrzał na Mokuma, który nieruchomy stał przy nim, ale na zapytanie uczynione wzrokiem, Bushman nie odpowiedział znakiem żadnym. Anglik zrozumiał, że ten pożar miał utorować drogę uczonym na północ.
Wiatr południowy był silnym sprzymierzeńcem Mokuma. Silne jego dęcie podsycało coraz gwałtowniéj pożar, niosąc rozżarzone węgle w głębie puszczy i zażegając miejsca nietknięte, z których wnet nowe słupy ognia wybuchały; morze ogniste coraz bardziéj rozszerzało swe fale. Gałęzie suche i pnie uschłe trzeszczą, z oceanu pożaru wybuchają niekiedy żywsze kolumny ognia — o drzewa na wskróś przesiąknięte żywicą. Trask jakby nieustannéj kanonady zagłusza powietrze. Potężne olbrzymy leśne roztrzaskują się z hukiem grzmotu; na niebie odbijają się olśniewające łuny; zdaje się, że płomienie zapalą obłoki, że niszczący żywioł tam sięgnie; że zapowiedziany Pismem koniec świata się wszczyna.
I z innéj strony chaos nie do opisania. Ryki i wycia uchodzących przed ogniem zwierząt rozlegają się naokoło. Widać na tle pasa ognistego czarne cienie uciekających, niby piekielnych potworów, wynurzających się z płomieni. Ostrożność i nienawiść wzajemna, drapieżność jednych, trwoga innych znikły gdzieś wobec wspólnego niebezpieczeństwa, wobec straszliwego żywiołu, niosącego zatratę. Lwy i gazelle, nosorożce, girafy, hyeny i szakale pomięszane z antylopami w jednę stronę uchodzą, a nie trwożąc się nawet ludzi, środkiem przelatują obozu.
Pożar szalał przez resztę nocy, dzień i noc następną. Poranek 14 sierpnia ukazał patrzącym obszerną przestrzeń, pożartą płomieniami. Zgliszcze na kilka mil szerokie otworzyło przejście przez niepodobną przedwczoraj do przebycia dziewiczą puszczę. Przejście dla południka otwarto. Czyn śmiały, acz barbarzyński Mokuma, ocalił tryangulacyą.
Wojna.
Tego samego dnia rozpoczęto roboty; wszystkie pozory do nieporozumienia zniknęły. Pułkownik Everest i Strux nie przebaczyli sobie, ale mimo to pracowali wspólnie.
Po lewéj stronie szérokiej przerwy, pożarem zrządzonej, wznosiło się wzgórze bardzo widoczne w odległości mil pięciu. Szczyt jego mógł być użytym za wierzchołek nowego trójkąta. Zmierzono kąt pomiędzy nim i ostatnią stacyą, a na drugi dzień karawana wyruszyła środkiem wypalonego lasu.
Całą drogę zaścielał węgiel; ziemia była jeszcze mocno rozpaloną, a pnie dymiły się tu i owdzie, nad kałużami unosiły się gęste tumany pary. W wielu miejscach walały się zwęglone trupy zwierząt, zaskoczonych w ucieczce, których szybki bieg nie zdołał ocalić od rozwścieczonego żywiołu. Czarne dymy, wznoszące się w niektórych miejscach, zdradzały istnienie ognia. Pożar jeszcze nie był zupełnie ugaszony, a lada podmuch wiatru mógł go rozniecić nanowo i resztę lasu w perzynę obrócić.
Z tego powodu komisya uczonych przyspieszała swój pochód. Karawana na przypadek wznowienia się pożaru uległaby zniszczeniu; należało spiesznie przebyć pogorzelisko, tém bardziej, że po bokach las jeszcze gorzał. Mokum nalegał na woźniców, aby się spieszyli, a o południu roztoczono obóz u stóp wzgórza, o którém tylko co mówiliśmy.
Skaliste bryły, zakończające tę wyniosłość, zdawały się być ręką ludzką ułożone: miały one podobieństwo do ołtarza Druidów, a znalezienie ich w tém miejscu zadziwiłoby niezmiernie archeologa; ogromny głaz kończysty wieńczył szczyt i zakończał ten pomnik, będący może ołtarzem pogan afrykańskich.
Dwaj młodzi astronomowie i sir John Murray chcieli obejrzéć zblizka tę osobliwszą budowę: w towarzystwie więc Mokuma wdrapali się na szczyt pagórka; już tylko dwadzieścia kroków oddzielało ich od głazu, gdy z poza niego wypadł człowiek, dotąd za kamieniami ukryty, mignął szybko i zbiegł, a raczéj stoczył się z góry i w jednéj chwili zniknął w zaroślach oszczędzonych przez pożar.
Bushman widział go tylko przez chwilkę, lecz to mu wystarczyło, ażeby go poznał.
— Makololo! — zawołał, rzucając się w ślad zbiega.
Sir John instyktowo pobiegł za swym przyjacielem; obaj przeszukali gąszcze, ale nie mogli znaleźć krajowca, który dopadłszy lasu, a znając wszystkie manowce, tak dobrze zmykał, że nikt nie byłby go zdołał wytropić.
Pułkownik Everest, zawiadomiony o tym wypadku, zawołał Mokuma i wypytywał go o zbiega: kto on był, co robił w tém miejscu, dlaczego Bushman puścił się za nim.
— Jestto Makololo — odpowiedział myśliwy — dziki należący do pokoleń północnych, które plądrują nadbrzeża rzék uchodzących do Zambezy. Makololowie nietylko są naszymi wrogami, ale rabusiami groźnymi dla wszystkich zapuszczających się w środek Afryki. Człowiek ten nas szpiegował i bardzo żałuję, żem go pojmać albo zabić nie zdołał.
— Ależ Mokumie, dlaczegóż mamy się lękać bandy takich opryszków. Jesteśmy dość liczni, ażeby ich pokonać.
— Tutaj zapewne, ale tam, na północy, napotyka się ich w znacznej liczbie i trudno im się wymknąć. Jeżeli ten Makololo jest szpiegiem, o czém wcale nie wątpię, to niezawodnie sprowadzi nam na kark z kilkuset rabusiów, a jeżeli to nastąpi, to nie dam złamanego szeląga za wszystkie wasze trójkąty.
Pułkownik zaniepokoił się wielce tém spotkaniem; wiedział, że Bushman nie należy do ludzi przesadzających niebezpieczeństwa i że trzeba było liczyć się z tém, co powiedział: zamiary dzikiego były podejrzane, nagłe pojawienie się i szybka ucieczka pokazywały, iż był szpiegiem, schwytanym na gorącym uczynku: niepodobna, aby zdoławszy się wymknąć, nie uwiadomił swoich o pobycie karawany w pustyni. W każdym razie nie można już było odrobić złego: ograniczano się więc na wysyłaniu częstszych zwiadów, a tryangulacyą prowadzono daléj.
Dnia 17 sierpnia został ukończony pomiar trzeciego stopnia południka i oznaczona szerokość geograficzna stacyi. Astronomowie zmierzyli już więc trzy stopnie południka, na co potrzeba było dwudziestu dwóch trójkątów od obranéj podstawy.
Sprawdzenie zrobione z mapą przekonało, że osada Kolobeng nie była daléj, jak około stu mil angielskich od południka, w stronie północno-wschodniéj obozu. Astronomowie, naradziwszy się, postanowili w osadzie téj przez kilka dni wypocząć, a oprócz tego dowiedzieć się jakichś nowin z Europy. Pół roku minęło, jak opuścili brzegi rzéki Pomarańczowéj, a zagłębieni w pustyni Afryki południowéj, nie mieli związków z światem ucywilizowanym. W Kolobeng, osadzie dosyć znacznéj, głównéj stacyi misyonarzy, mogli znowu nawiązać nić zerwaną z Europą. Karawana wypocznie tam po tylu trudach i będzie mogła odnowić swoje zapasy.
Głaz niewzruszony, stojący na szczycie wzgórza, miał posłużyć jako oznaczający punkt, na którym roboty przerwano; od niego postanowiono rozpocząć dalsze prace. Szérokość jego geograficzną oznaczono ściśle. Pułkownik, mając zapewniony w ten sposób punkt stały, kazał wyruszyć w pochód ku Kolobengowi.
Europejczycy przybyli do téj osady dnia 22 sierpnia, nie doznawszy najmniejszego wypadku.
Kolobeng składa się z gromady chat krajowców, ponad któremi wznoszą się zabudowania stacyi misyonarskiéj. Wieś ta, oznaczona na niektórych mapach imieniem „Litubaruba“, niegdyś nazywała się „Lepelole“. W tém miejscu, w r. 1840, przepędził kilka miesięcy Livingstone, dla obznajmienia się z obyczajami Beszuanów, noszących w tych stronach Afryki nazwisko Bakainów.
Misyonarze przyjęli nadzwyczaj gościnnie członków komisyi naukowéj i oddali do ich rozporządzenia wszystkie środki pomocnicze, jakie znajdowały się w tym kraju. Widać tam jeszcze było dom Livingstona w tym stanie, w jakim go oglądał myśliwiec Baldving, gdyż Boerowie, napadłszy to miejsce w r. 1852, nie uszanowali pamiątki wielkiego podróżnika.
Astronomowie zaledwie rozgościli się w domu szanownych ojców, zaczęli się zaraz dopytywać o nowiny z Europy. Przełożony nie mógł zaspokoić ich ciekawości; od pół roku żaden kuryer nie przybył do misyi, lecz oczekiwano chwili przybycia krajowca, przynoszącego depesze i nowe dzienniki, o których nadesłaniu przed niedawnym czasem donoszono od górnéj Zambezy. Według zdania ojców, kuryer nie mógł opóźnić się w drodze więcéj jak tydzień. Tyleż właśnie czasu uczeni umyślili poświęcić wypoczynkowi. Przez tydzień mieli więc używać słodkiego farniente. Jeden tylko Polander nie korzystał z tego czasu; po całych dniach siedział on zatopiony w regestrach.
Ponury Strux unikał Anglików i trzymał się od nich zdala. William i Zorn spędzali czas jaknajprzyjemniéj na wspólnych wycieczkach w okolice Kolobengu. Najserdeczniejsza przyjaźń łączyła tych dwóch młodych ludzi, któréj, jak się spodziewali, nic w świecie rozerwać nie zdoła, gdyż polegała na wzajemném poznaniu się i szczéréj sympatyi tak serc, jak i umysłów, a głównie na młodości.
Dnia 30 sierpnia posłaniec tak niecierpliwie oczekiwany przybył. Był-to krajowiec z miasta Kilimani, położonego nad jedném z ujść Zambezy. Statek kupiecki z Ile de France, handlujący gumą i kością słoniową, dotknął wybrzeży wschodnich Afryki i w Kilimani złożył depesze, listy i dzienniki dla misyonarzy w Kolobeng przeznaczone. Depesze te pozostawały w drodze więcéj jak dwa miesiące, gdyż sam posłaniec zabawił cztéry tygodnie na podróży w górę Zambezy.
W dniu tym zaszedł wypadek, który musimy opowiedzieć nieco obszerniéj, gdyż jego następstwa srodze zagroziły przyszłości ekspedycyi. Przełożony misyi, natychmiast po przybyciu posłańca, oddał pułkownikowi cały pęk dzienników europejskich. Zbiór ten stanowiły przeważnie Thimes, Daily-News i Journal des débats. Nowiny w nich zawarte miały dla wyprawy naukowéj, jak się o tém zaraz przekonamy, niezmierną doniosłość.
Członkowie komisyi zgromadzili się w głównéj sali misyi. Pułkownik otworzywszy pakę z dziennikami, wyjął numer Daily-News z 13 maja 1854 roku, dla odczytania go swoim kolegom.
Zaledwie jednak odczytał nagłówek wstępnego artykułu, gdy rysy jego nagle się zmieniły, czoło zmarszczyło się, a ręka trzymająca dziennik zadrżała; po chwili odzyskał zimną krew i zapanował nad sobą.
Sir John Murray, spostrzegłszy wzruszenie pułkownika, zwrócił się do niego i zapytał:
— Jakież nowości, sir Evereście?
—Wiadomości bardzo ważne, nadzwyczaj ważne, których panom natychmiast udzielę — odpowiedział.
Pułkownik wciąż wpatrywał się w Daily-News. Koledzy, wlepiwszy wzrok w niego, oczekiwali niecierpliwie; rychło przemówi. Wreszcie powstawszy, ku wielkiemu zdziwieniu wszystkich, a szczególniéj tego, ku któremu zwrócił swą mowę, Everest poszedł prosto ku Mateuszowi Struxowi i rzekł do niego:
— Zanim zakomunikuję panom wiadomości, w tym dzienniku zawarte, pragnę zrobić pewne uwagi.
— Słucham pana — odpowiedział Strux.
— Aż dotąd, panie Strux, współzawodnictwo więcéj osobiste aniżeli naukowe rozdzieliło nas, utrudniając prace, które przedsiębraliśmy w interesie dobra powszechnego. Wynikało to, jak mniemam, ztąd, że nas obydwóch w równym charakterze postawiono na czele ekspedycyi. Położenie takie wywoływało pomiędzy nami nieustanne scysye; każde jakiegokolwiekbądż rodzaju przedsiębiorstwo, powinno mieć jednego naczelnika.
Mateusz Strux kiwnął głową na znak, że jest tego samego zdania.
— Panie Strux, skutkiem obecnie zachodzących okoliczności, położenie to dla nas obydwóch przykre zmieni się. Zanim jednak okoliczności te wymienię, pozwól pan, ażebym cię zapewnił, iż mam dla pana szacunek głęboki, szacunek, na który zasłużyłeś znakomitemi swemi naukowemi pracami. Chciéj pan wierzyć, iż mocno żałuję wszystkiego, co dotąd między nami zaszło.
Słowa powyższe wypowiedział pułkownik z wielką godnością, a nawet z pewnym rodzajem jakiéjś dumy; w tłumaczeniu się tém, wyrażoném szlachetnie, nie przebijało najmniejsze upokorzenie się.
Nikt z obecnych nie mógł zrozumieć, do czego zmierzała przemowa pułkownika; nie mogli odgadnąć jéj powodu; może nawet Mateusz Strux, nie mając powodu do podobnych oświadczeń, mniéj był sposobnym do puszczenia w niepamięć zajść osobistych. Powstrzymał więc swą antypatyą i odpowiedział:
— Pułkowniku, mniemam, podobnież jak pan, że osobiste nasze nieporozumienia nie powinny bynajmniéj szkodzić wielkiemu dziełu naukowemu, nad którém pracujemy wspólnie; wyznaję również, iż poważam pana niezmiernie, jako człowieka tak zasłużonego nauce. O ile to będzie w mojéj mocy, dołożę starań, ażeby moja osobistość jaknajmniéj na przyszłość figurowała w tych pracach. Co zaś do zmian w naszém położeniu, o których pan wspomniałeś, nic nie rozumiem...
— Zrozumiesz pan zaraz — odrzekł pułkownik z pewnym odcieniem smutku — lecz zanim dam objaśnienie, chciéj mi podać rękę.
— Oto jest — zawołał Strux, podając dłoń nie bez niejakiego wahania.
Dwaj astronomowie w milczeniu podali sobie ręce.
— Nakoniec przecież jesteście przyjaciółmi — wykrzyknął sir John z radością.
— Nie, Johnie — odpowiedział pułkownik, puszczając rękę astronoma. — Odtąd jesteśmy otwartymi nieprzyjaciołmi, rozdzielonymi nieprzebytą przepaścią; nieprzyjaciołmi, którzy się nawet na polu naukowém schodzić nie mogą.
Potém zwracając się do swych kolegów — dodał:
— Panowie, wojna wybuchnęła pomiędzy Rosyą i Anglią. Oto dzienniki, donoszące nam tę wiadomość.
W istocie, wojna się już toczyła. Anglicy, w połączeniu z Francyą, Turcyą i Włochami, oblegali Sebastopol, a na wodach Czarnego morza rozlegał się huk armat.
Wszystkie te kwestye rozstrzygnęli pomiędzy sobą dwaj naczelnicy, w przyzwoitém porozumieniu. Spółzawodnictwo osobiste ustąpiło wielkiemu współzawodnictwu narodów. Strux i pułkownik w ciągu narad najmniejszém słówkiem nie uchybili sobie wzajemnie.
Cały tabor miał być podzielonym między obie strony na dwie równe połowy. O rzeczy, których podzielić nie było można, losowano; los sprzyjał w tym razie Rossyanom, szalupę parową im przyznając.
Mokum, szczérze przywiązany do Anglików, mianowicie téż do sir Johna, pozostał przy przewodnictwie połowy karawany, do nich należącéj. Numba, równie znający kraj, przy Struxie. Podzielono się instrumentami i wręczono sobie po egzemplarzu stwierdzonych podpisami regestrów.
W dniu 31 sierpnia rozłączyli się członkowie komisyi. Anglicy wyruszyli pierwsi w drogę, pomierzywszy wprzód kąty ostatniéj stacyi. O ósméj zrana opuścili Kolobeng, podziękowawszy misyonarzom za gościnne przyjęcie.
Gdyby który z zacnych misyonarzy wszedł niespodzianie do pokoju Zorna, byłby z zadziwieniem ujrzał, jak obadwaj z Williamem Emerym ściskali się serdecznie. Prawda, że ci dwaj przyjaciele dopiéro przed paru godzinami zostali nieprzyjaciółmi z wyższych rozkazów.
Jeden stopień daléj.
Obadwa więc towarzystwa rozdzieliły się. Uczeni musieli teraz podwójnie pracować, ale dokładność ich pracy bynajmniéj na tém nie ucierpiała. Anglicy mieli rozpocząć pomiar nowego południka i zabrali się do niego z równą ścisłością, jak dotąd; praca postępowała wolniéj, a z wielką trudnością, jak poprzednio, lecz uczeni nie oszczędzali siebie wcale i starali się na nowym łuku dokonać tego, czego ich współzawodnicy na swoim dokonywali. Bodźcem w tym szlachetnym współzawodnictwie na polu naukowém była miłość własna narodowa; oba oddziały starały się przewyższać nawzajem dokładnością i ścisłością pracy i wywiązać jaknajlepiéj z trudnego zadania. Z każdéj strony trzech pracowników pracowało teraz za sześciu; odtąd więc musieli oni poświęcić wszystek swój czas, wszystkie myśli pomiarowi: William Emery musiał się rozstać z ulubionemi dumaniami, a sir John Murray rozkoszne wycieczki myśliwskie zamienić na nudne obserwacye astronomiczne.
Na wstępie ułożono nowy program pracy, dzieląc ją pomiędzy trzech. Pułkownik Eyerest i sir John Murray zajmowali się mierzeniem kątów trygonometrycznych i zenitalnych; William Emery zastąpił w zapisywaniu i rachunkowości Mikołaja Polandra. Nie potrzebujemy nadmieniać, że obieranie stacyj i miejsce na ustawianie celowników trygonometrycznych odbywało się za wspólném porozumieniem i że nie zachodziła najmniejsza obawa, ażeby pomiędzy pracownikami mogło przyjść kiedykolwiek do sprzeczki, bo już Struxa z nimi nie było. Dzielny Mokum stał się głównym dostarczycielem zwierzyny. Sześciu majtków angielskich, to jest połowa osady parowca, towarzyszyła swoim zwierzchnikom, a chociaż szalupa dostała się losem uczonym rossyjskim, to pozostawało im czółno kauczukowe, wystarczające do przeprawiania się przez rzéki i jeziora, kraj przerzynające. Obie karawany podzieliły się równo wozami; tym sposobem prowiantowanie się i wygoda obu oddziałom były zapewnione.
Krajowców, towarzyszących wyprawie, rozdzielono także na dwa równe orszaki. Nie ukrywali się oni z tém, że im się ten podział sił wcale nie podoba. Buszmanie, wyprowadzeni z okolic rodzinnych, zdala od pastwisk i rzek znajomych, pośród których zwykli byli koczować, zapędzeni na północ pomiędzy dzikie i nieprzyjazne plemiona ludności południowéj Afryki, słusznie zatrwożyli się rozdziałem sił; udało się jednak Mokumowi i Numbowi przekonać ich, że niebezpieczeństwo nie było znowu tak bardzo groźném, gdyż obadwa oddziały pracować miały w jednéj okolicy i niezbyt wielkiém od siebie oddaleniu.
Oddział pułkownika Eyercsta, opuszczając w dniu 31 sierpnia Kolobeng, wyruszył spalonym lasem ku wzgórzu, na którém podczas ostatniego pomiaru umieszczony był znak trygonometryczny. Od niego to w dniu 2-go września rozpoczęto wytknięcie nowego trójkąta, którego wierzchołek stanowił właśnie wspomniony punkt; boki tego trójkąta rozciągnięto na dziesięć do dwunastu mil angielskich, na zachód dawnego południka.
W sześć dni późniéj oznaczono sieć trójkątów pomocniczych, a wtedy pułkownik Everest, za zgodą swoich uczonych współtowarzyszy, po sprawdzeniu miejscowości z kartą geograficzną, oznaczył nowy południk, którego następne wymiary miano posunąć aż do dwudziestego równoleżnika. Nowy ten południk oddalonym był od poprzednio mierzonego o jeden stopień; był on dwudziestym trzecim, licząc od Greenwich ku wschodowi. Anglicy więc mieli pracować o 69 mil angielskich, czyli piętnaście geograficznych, od swych dawnych kolegów; odległość ta była dostateczną, ażeby trójkąty wytykane przez oba oddziały nie mieszały się ze sobą i ażeby punkty trygonometryczne, przez nie oznaczone, nie dawały powodu do zajść niemiłych dla obu uczonych komisyj.
Kraina, w któréj Anglicy rozpoczęli nowe roboty, była pagórkowata, żyzna i mało zaludniona, co wielce ułatwiało prace pomiarowe. Nieprzerwana pogoda, najmniejszą niezamącona chmurką, sprzyjała robotom. Łąki i pola nieprzejrzane, urozmaicone lasami niezbyt rozległemi, wzgórki przydatne do ustawiania celowników trygonometrycznych — wszystko to, w połączeniu z piękną porą — dozwalało prowadzić prace wedle upodobania w dzień lub w nocy. Cała okolica odznaczała się dziwną rozmaitością płodów: roślinność bogata, kwiecista, nęciła pszczoły, które bądź w dziuplach drzewnych, bądź w szczelinach skał zakładały barcie, wydające wonny miód biały w obfitości. Niebrakło i zwierza: żyrafy, gazelle, antylopy najrozmaitszych gatunków podchodziły czasami, zwłaszcza w nocy, pod samo obozowisko; hyeny i pomniejsze dzikie bestye snuły się w gąszczach, a niekiedy słonie i nosorożce ukazywały się w oddaleniu. Można sobie wystawić, jaka to była pokusa dla biednego sir Johna Murraya; wyznać jednak trzeba, że zacny dżentelman potężny stawił opór pokusom, a ręka jego, zamiast ulubionéj strzelby, ściskała wciąż i wytrwale lunetę astronomiczną.
Zato Mokum, wraz ze swoimi dzikimi współrodakami, tém gorliwiéj zajmował się polowaniem. Można sobie wyobrazić, jak gwałtownie uderzało serce biednego Murraya, ile razy oddalony huk strzałów myśliwskich dobiegał do jego uszu. Pomiędzy inną zwierzyną, Bushman ubił parę bawołów, zwanych przez Beszuanów „Bokolokolo“. Straszliwe te zwierzęta mierzyły od końca pyska do ogona blizko cztéry metry, od racicy do szczytu grzbietowego około dwóch metrów: ciała ich krępe i muskularne, łby małe, uzbrojone czarnemi rozłożystemi rogami, sierść czarna, wpadająca w granat, wejrzenie srogie, najodważniejszych myśliwców nabawiały trwogą. Z drugiéj jednak strony polowano na nie zapamiętale, gdyż mięso zwierząt tych jest nadzwyczaj smaczne, a Anglicy bardzo byli radzi z téj odmiany pożywienia: płowa zwierzyna już im się przyjadła. Krajowcy spreparowali mięso bawołów, na podobieństwo pemikanu, przyrządzanego przez Indyan północno-amerykańskich, który przez czas nieograniczony daje się przechowywać. Europejczycy przyglądali się z zajęciem téj kucharskiéj operacyi, okazując jednak pewien wstręt z razu. Mięso bawołów krajano w długie i cienkie pasy; po wysuszeniu go na słońcu, dzicy pakowali je w skóry wyprawne, a następnie, bijąc cepami, prawie proszkowali; robił się więc z tego proszek mięsny; proszek ten kładziono w wory skórzane, zalewając roztopionym tłuszczem; krajowcy dodawali nadto cokolwiek roztopionego szpiku i nieco jagód, zawierających pierwiastek cukrowy, prawdopodobnie niezgodnych z naturą azotową mięsa. Następnie masę tę gnieciono, ubijano i formowano z niéj rodzaj placków, twardych jak kamień.
Skoro przyrządzenie ukończono, Mokum prosił astronomów, ażeby skosztowali téj mięszaniny. Europejczycy ulegli prośbom Bushmana, uważającego swój pemikan za potrawę narodową; piérwsze kąski spożyli z wstrętem, lecz wkrótce przyzwyczaili się do tego pudingu afrykańskiego, a z czasem znaleźli go nawet wyśmienitym. Pokarm ten w istocie był bardzo pożywnym, bardzo stosownym dla potrzeb karawany, rzuconéj w kraj nieznany, w którym brak świeżéj żywności często uczuwać się dawał. Pemikan, dający się wygodnie transportować, nieulegający zepsuciu, a w stosunku małéj objętości bardzo pożywny, był nieocenionym skarbem w pustyni. Dzięki strzelcowi, zapas jego doszedł wkrótce do kilku centnarów, a tak potrzeby spiżarniane karawany na dłuższy czas były zaspokojone.
W ten sposób upływały dnie; noce poświęcano częstokroć obserwacyom. William był smutnym; myślał on wciąż o Zornie i złorzeczył okolicznościom, które w jednéj chwili rozerwały ścisły węzeł przyjaźni. Brakowało mu Michała — nie miał komu spowiadać się z uczuć, rodzących się w tych wielkich a dzikich przestrzeniach; zatapiał się w rachunkach, chronił się pomiędzy cyfry z wytrwałością Polandra, aby tylko zabić tęskne godziny. Pułkownik Everest był zawsze jednym i tym samym człowiekiem zimnym, zajętym namiętnie pracami trygonometrycznemi. Co do sir Johna Murraya, ten szczérze żałował dawnéj połowicznéj swobody, lecz nie użalał się na to przed nikim.
Czasami jednak los dozwalał jego wielmożności powetować straty swobody. Jeżeli nie miał czasu uganiać się za zwierzyną płową po gąszczach okolicznych, to znowu zwierzyna sama podchodziła pod obozowisko, jakby dla kuszenia zacnego dżentelmana i odrywania go od prac matematycznych. W takim razie uczony przemieniał się nagle w myśliwca; toż napadnięty miał zupełne prawo bronić się napastnikom; i w istocie, w dniu 12 września wdał się w awanturkę z starym nosorożcem, która, jak zaraz się przekonamy, kosztowała go niemało.
Od niejakiego czasu, zwierz ten kręcił się w pobliżu karawany. Był-to potężny kawaler, mający około czternastu stóp długości, a przeszło sążeń wysokości. Skóra jego czarna nie miała tak wyraźnych fałdów, jak u azyatyckich współplemienników. Mokum twierdził, że to zwierz bardzo niebezpieczny; w saméj rzeczy, czarne nosorożce są daleko zuchwalsze i ruchliwsze od jasnych i bez zaczepki uderzają one na ludzi i zwierzęta.
W dniu wspomnionym, sir John Murray, w towarzystwie Mokuma, udał się na rozpoznanie stanowiska, odległego o sześć mil od stacyi, gdzie pułkownik postanowił założyć nowy celownik pomiarowy. Jakby w przeczuciu, sir John zabrał ze sobą, zamiast zwykłéj dubeltówki, sztuciec. Jakkolwiek od dwóch dni nie widziano nosorożca, wszelako John nie chciał źle uzbrojony zapuszczać się w krainę nieznaną. Mokum i jego towarzysze ścigali wprawdzie gruboskóra, ale go nie dogonili, a można było łatwo przypuścić, że olbrzymi zwierz nie porzucił swych zamiarów.
Sir John Murray nie pożałował swéj przezorności; przybył z swym towarzyszem bez najmniejszego wypadku na wierzchołek wzgórza, gdy nagle u stóp jego na krawędzi lasku, ukazał się nosorożec. Nigdy jeszcze lord nie widział tak blizko potwornego zwierza; w istocie, był on straszliwym. Maleńkie jego oczka iskrzyły się; wstrząsał nozdrzami, ponad któremi wznosiły się jeden za drugim dwa rogi, prawie równéj wielkości, długie blizko po dwie stopy i silnie osadzone w chrząstkowatéj masie nozdrzy. Broń nader niebezpieczna.
Bushman piérwszy dostrzegł nosorożca, przytulonego do mastyksowego krzewu.
—Milordzie — rzekł do niego — fortuna sprzyja waszéj wielmożności: oto nosorożec.
— Nosorożec! — zawołał John z iskrzącém okiem.
— Tak, sir Johnie — odpowiedział Mokum. — Jest-to, jak pan widzisz, zwierzę wspaniałe, które, jak mi się zdaje, ma ochotę przeciąć nam odwrót. Nie pojmuję dlaczego to stworzenie roślinożerne zawzięło się na nas, lecz koniec końców trzeba je ztąd wyprzeć.
— Czy może się wedrzéć tutaj do nas — zapytał Murray.
— Niema obawy; pochyłość zanadto spadzista dla jego krótkich a grubych członków, więc będzie czekał na nas.
— Niech więc czeka, a skoro zbadamy naszę stacyą pomiarową, postaramy się wyprosić ztąd niewygodnego sąsiada.
Sir John Murray z Bushmanem poczęli prowadzić daléj przerwane chwilowo badanie; z drobiazgową dokładnością obejrzeli wzgórek, wybrali punkt do postawienia znaku trygonometrycznego, upatrzyli ze szczytu dwa inne wzniesienia, mogące posłużyć za punkty wytyczne nowego trójkąta, a po ukończeniu wreszcie tych robót, sir John Murray, zwróciwszy się do Bushmana, zapytał:
— No i cóż, czy możemy wziąć się do nosorożca?
— Jestem na usługi waszéj cześci — odpowiedział Mokum.
— A czy gruboskóry oczekuje nas?
— Ani się ruszył z miejsca.
— A więc zejdźmy ku niemu, a jakkolwiek zwierz to potężny, jestem pewny, że kula mego sztućca powali go odrazu.
— Jedna kula! — wykrzyknął strzelec. — Wasza cześć jak uważam, ma błędne wyobrażenie o nosorożcu. Zwierz to arcytwardy i nie widziano jeszcze, ażeby padł od jednéj kuli, chociażby najsilniéj wymierzonéj.
— Ba — rzekł sir John — to też nie strzelano do niego kulą stożkową eksplodującą.
— Stożkowa, czy okrągła, na jedno wychodzi: nigdy pierwsza kula nie zwali nosorożca.
— Eh, mój drogi — zawołał Anglik zadraśnięty w miłości własnéj myśliwca — ja ci pokażę, co może broń Europejczyka.
I mówiąc to, odwiódł kurek i zamierzał wystrzelić z odległości, która mu się wydawała wystarczającą.
— Jeszcze słówko — zawołał Bushman nieco dotknięty, powstrzymując Anglika. — Czy wasza cześć nie raczyłaby się ze mną założyć?
— Dlaczegóżby nie, zacny mój myśliwcze.
— Nie jestem ja bogaty, lecz z chęcią zaryzykuję funt szterling przeciwko pierwszéj kuli.
— Trzymam — odparł sir John. — A więc otrzymasz funta, jeżeli nosorożec nie padnie od piérwszego strzału.
— Zgoda! — zawołał Mokum.
— Zgoda!
Dwaj myśliwi spuścili się z północnego stoku wzgórza i o 200 kroków od nosorożca zatrzymali się. Zwierz pozostał wciąż bez ruchu, a przedstawiał swe cielsko tak korzystnie strzelcowi, że sir John mógł jaknajswobodniéj wybierać miejsce do zadania śmiertelnéj rany. Anglik tak był pewnym strzału, że wymierzywszy sztuciec, odwrócił głowę do Mokuma i zapytał:
— A może chcesz się cofnąć. Jeszcze czas... no cóż?...
— Trzymam zakład — odpowiedział Bushman.
Nosorożec stał spokojnie, jak głaz. Sir John wybrał miejsce, które mu się zdawało najpewniejszém do zadania śmiertelnéj rany; zdecydował się ugodzić w nozdrze, a podniecony miłością własną, mierzył z nadzwyczajną starannością, któréj w pomoc przyjść miała wyborna broń.
Rozległ się wystrzał, lecz kula, zamiast ugodzić w ciało, roztrzaskała koniec rogu. Zwierz zdawał się nie czuć strzału.
— Tego strzału nie będziemy liczyć; wasza cześć nie ugodziłeś w ciało — zawołał strzelec.
— Czy tak? — odrzekł Murray, nieco obrażony. — Przeciwnie, mój strzelcze, strzał się liczy: przegrałem funta, ale trzymam daléj: dwa funty lub kwita.
— Jak się waszéj cześci podoba, ale szkoda pieniędzy, bo pan przegrasz.
Anglik nabił sztuciec bardzo starannie, wymierzył celnie pod łopatkę i wypalił, lecz kula ugodziła w miejsce, gdzie skóra jakby rogowata zachodzi jedna na drugą. Pocisk odbił się, jakby od żelaznéj tarczy, i upadł na ziemię. Nosorożec posunął się i cofnął o kilka kroków.
— Dwa funty — liczył Mokum.
— Czy trzymasz zakład dalej?
— Z największą chęcią.
Tym razem, sir John, czując, że nim owłada gniew, całą siłą starał się zapanować nad sobą i wymierzył w samo czoło. Kula uderzyła w miejsce wybrane, lecz odbiła się od twardéj czaszki i upadła bez skutku.
— Cztery funty — zawołał Mokum z nietajoną radością.
— I jeszcze cztery! — zawołał sir John zdesperowany.
Pocisk trafił w biodro, ale nosorożec, zamiast ledz trupem, rzucił się jak szalony naprzód i począł druzgotać z wściekłością krzewy, napotykane na drodze.
— Zdaje mi się, że nosorożec jeszcze cokolwiek się porusza — rzekł z udaną prostotą Bushman.
Sir John tracił prawie zmysły od gniewu. Ośm funtów, które był już winien strzelcowi, zaryzykował na piątą kulę — przegrał i jeszcze raz podwoił stawkę; dopiero szósta kula ugodziła w serce, a zwierz upadł, ażeby się więcéj nie podnieść.
Jego cześć wydała okrzyk zwycięzki — chybione strzały, zakład chwilowo poszedł w niepamięć: zabił przecież nosorożca. Ale było to zwierzę arcy-drogie.
Trzydzieści dwa funtów szterlingów, to jest ośmset franków. Sir John odliczył je natychmiast, a Mokum ze zwykłą krwią zimną zgarnął do kieszeni.
Rozmaite przygody.
W końcu miesiąca września, astronomowie posunęli się o jeden stopień dalej ku północy. Część południka, zmierzoną dotąd zapomocą trzydziestu dwóch trójkątów, obejmowała cztery stopnie, dzieła więc dokonano w połowie. Trzéj uczeni, pracując z niezwykłém wytężeniem, doznawali czasami tak wielkiego utrudzenia, że przerywali robotę na kilka dni; przyczyniały się do tego nadzwyczaj duszące upały. Wiadomo że wrzesień odpowiada kwietniowi na półkuli północnéj, na któréj pod tym samym stopniem szerokości leży Sahara i górny Egipt; w godzinach przypołudniowych niepodobna było pracować, pomiar więc przedłużał się, co wielce niepokoiło Bushmana z następnych powodów.
Na północ wymierzającego się obecnie południka, o jakie sto mil angielskich od ostatniéj stacyi zajmowanéj przez astronomów, łuk mierzony przecina osobliwszą okolicę, zwaną „Karru“ w języku krajowców, podobną do pustyni, rozciągającéj się u stóp gór Reggeweld w kolonii Kapu. Okolica rzeczona w czasie pory dżdżystéj nosi znamiona najurodzajniejszéj ziemi. Po kilku dniach deszczu, ziemia pokrywa się prześliczną zielonością, różnobarwne kwiaty wdzięczą się obficie dokoła, rośliny w bardzo krótkim czasie rozrastają się, a jak okiem zasięgnie, wszędzie bujne pastwiska, obfite potoki zraszają ziemię. Stada antylop spuszczają się z gór i obejmują w posiadanie te łąki zaimprowizowane. Lecz cudowne działanie przyrody trwa krótko; po miesiącu, a najwięcej po sześciu tygodniach, palące promienie słońca wypijają wszelką wilgoć, zamieniając ją w pary i mgły: stwardniała ziemia nie jest w stanie utrzymać roślinności; wszystko więdnieje i usycha: zwierz uchodzi w urodzajniejsze okolice, a w miejsce bogatéj i żyznéj okolicy zastępuje głucha pustynia.
Taką to ziemię miała przebywać wyprawa angielska przed dostaniem się do rzeczywistej pustyni, dotykającej jeziora Ngami. Łatwo pojąć, dlaczego Bushman pragnął przebyć tę okolicę, zanim susza zniweczy wszelkie źródła żywotne. Zdanie swoje przełożył on pułkownikowi, który zrozumiał doniosłość uwag strzelca i przyrzekł, o ile można, z robotami pospieszać; ale pośpiech ten nie powinien był szkodzić dokładności pomiaru; obliczanie kątów nie jest łatwém i nie zawsze da się wykonywać; praca ta wymaga pięknéj pogody. Pomimo nalegania Mokuma, roboty nie szły tak śpiesznie, jak należało, i myśliwiec był pewnym, że zanim się ukończą, chwilowa żyzność krainy Karru zniknie pod działaniem ognistych promieni słońca.
Trójkątowanie odbywało się na granicy téj ziemi; astronomowie mieli jeszcze sposobność podziwiania cudownéj żyzności krainy, ku której się zbliżali; nigdy jeszcze nie oglądali tak bujnej wegetacyi łąkowej. Pomimo palących upałów, liczne strumienie rozszerzały dokoła przyjemny chłód; nieprzeliczone stada zwierzyny znajdowały tu obfitą paszę. Miejscami zielone gaje urozmaicały okolicę, nadając jej podobieństwo do angielskiego parku.
Pułkownik Everest nie zachwycał się pięknością przyrody, ale za to sir John Murray, a nadewszystko William Emery, uczuli żywo wdzięk poetycznéj okolicy, rozciągającej się przed ich okiem. William tém silniej uczuwał teraz brak przyjaciela, Michała Zorna, z którym w podobnych razach podzielał wrażenia doznawane. O jakżeby teraz mile im schodził czas wolny od pracy, na podziwianiu przecudnych wdzięków przyrody.
Karawana posuwała się naprzód wśród téj czarownej krainy; niezliczone stada ptactwa śpiewem swym i lotem ożywiały łąki i gaje. Myśliwi orszaku nie tracili czasu daremnie, bijąc to wielkie korany, podobne do dropiów, a zamieszkujące licznie południową Afrykę, lub „grubogłowy,“ mające delikatne i wytworne mięso. Inne jeszcze ptaki zwracały uwagę Europejczyków, chociaż nie ze względów gastronomicznych. Nad brzegami strumieni, po nad licznemi potokami, większe ptaki upędzały się za żarłocznemi wronami, które im wypijały jaja, w piaskach nadbrzeżnych składane. Błękitne żurawie z białą szyją, szkarłatne czerwonaki, przechadzające się jakoby ogniste duchy pomiędzy zaroślami; czaple, kszyki, bekasy i kalasy przysiadające na grzbietach bawołów, rozciągniętych na murawie; siewki, ibisy egipskie, pelikany maszerujące szeregami jak wojsko — wszystko to ożywiało nadobną krainę, któréj jeszcze tylko niedostawało człowieka. Ze wszystkich jednak mieszkańców skrzydlatych, najbardziej zajmowały oka zmyślne „tkaczyki,“ których zielone gniazdka, niby olbrzymie gruszki, zwieszały się z gałązek wierzb płaczących. William wziął je zrazu za płód roślinny; jakże się zadziwił, zerwawszy parę i znalazłszy wewnątrz zielonej powłoki pisklęta; a jednak niezawodnie wzruszyłby ramionami z politowaniem, gdyby był wyczytał w opisach którego z starożytnych podróżników, że w Afryce znajdują się drzewa, których owoc żywe wydaje ptaki.
Karru więc przedstawiało w obecnéj chwili bajecznie żyzną krainę, eldorado paszy dla przeżuwaczów. Gnu o kończystych kopytach, kaamy, o których Harris twierdził, że się składają z trójkątów, łosie, gemzy, gazelle, przesuwały się licznemi stadami. Co za rozmaitość zwierzyny, jaka nęcąca pokusa dla zapalonego myśliwca. Nie mógł jej się oprzeć sir John Murray i uzyskawszy dwudniowy urlop od pułkownika Everesta, udał się natychmiast na polowanie wraz z Busmanem, a William Emery przyłączył się do nich, jako amator. Ileż tu pomyślnych strzałów przybyło do księgi myśliwskiej zacnego dżentelmana; ileż trofeów myśliwskich zdobył dla przyozdobienia swego zamku w górach szkockich! W dwóch tych rozkosznych dniach polowania wywietrzały mu zupełnie z głowy tryangulacye, południki, zenity i wszystkie tym podobne nudne zajęcia. Dzierżąc strzelbę silną i pewną dłonią, zapominał, że wczoraj jeszcze trzymał ją na lunecie południkowej; oko, znużone widokiem gwiazd, szukało wytchnienia; spoczywając na celu sztućca lub dubeltówki, ścigało ono migającą sążnistemi susami antylopę, zamiast wpatrywać się w leniwie przesuwającą się gwiazdę stałą trzynastéj wielkości. W ciągu tych dwóch dni, sir John Murray przemienił się w tak zapalonego myśliwca, tak głęboko pogrzebał nudnego astronoma, iż zachodziła obawa, że może ten pedant już nigdy więcéj się nie ukaże.
Jednak podczas tych rozkosznych dni, poświęconych łowiectwu, zaszło pewne wcale niespodziane zdarzenie, które mocno zaniepokoiło Mokuma. Wypadek ten usprawiedliwiał jego niecierpliwość, z jaką przynaglał pułkownika do przyspieszenia robót.
W dniu 15 października, drugim właśnie namiętnych łowów Murraya, dano znać Mokumowi, że w odległości dwóch mil angielskich, na prawo obozowiska, wytropiono stadko pięknych antylop; o zwierzęta te nie było trudno, lecz właśnie owo stado składały antylopy z rodzaju „Oryx“ bardzo trudne do podejścia, a z tego powodu ponętne dla myśliwców afrykańskich, którzy ubicie ich uważają za wielki tryumf łowiecki.
Bushman natychmiast zawiadomił o tém sir Johna i nalegał nań silnie, aby korzystał z nadarzającéj się a tak rzadkiej sposobności; powiedział mu przytém, że antylopa oryx ma nadzwyczajnie szybki bieg i rączością najlepsze prześciga konie; że sławny myśliwiec Cuming, który całe życie spędził na łowach, polując w krainie Namaku na antylopy, pomimo używania najroślejszych i najszybszych koni, zdołał uszczuć zaledwie cztery.
Opowiadanie to podniecało Murraya do najwyższego stopnia; oświadczył więc, że natychmiast uda się na ściganie oryxów. Nie czekając na Mokuma, dosiadł najszybszego konia, wybrał najlepsze psy i wyprzedziwszy Bushmana, puścił się ku zaroślom, w których antylopy dostrzeżono.
Mokum wkrótce go dopędził. Po półgodzinnej jeździe, zatrzymali się obadwa po za kępą drzew. Bushman wskazał Anglikowi grupę zwierząt, pasących się pod wiatr o kilkaset kroków. Nie dostrzegły one jeszcze myśliwych i bez obawy pasły się na bujnéj łące; jedno wszakże stało jakby na czatach, na co Afrykanin zwrócił uwagę sir Johna.
— To czata — szepnął. — Stary samiec, czuwający nad bezpieczeństwem stada. W razie dostrzeżenia czegoś wyda on świst, a natychmiast stado pierzchnie z niezmierną szybkością. Należy go więc ubić z takiéj odległości, ażeby od celnego strzału padł na miejscu.
Anglik odpowiedział skinieniem i podsuwał się zwolna, ażeby zająć jak najdogodniejsze stanowiska. Oryxy nie przestawały skubać trawy; samiec naczelnik, do którego zapewne dobiegła z wiatrem jakaś woń podejrzana, podniósł głowę do góry i zaczął pewną okazywać niespokojność, ale myśliwi, zbyt oddaleni od niego, nie mogli strzelać. O szczwaniu na tak rozległéj równinie nie można było ani marzyć; jedynie tylko zbliżenie się stada ku zaroślom, w których kryli się strzelcy, dozwoliłoby wybrać i powalić po jednej sztuce.
Przypadek zdawał się sprzyjać myśliwcom. Stado pod przewodnictwem starego samca, zwolna posuwało się ku kępie drzew, ukrywających zasadzkę. Antylopy bezwątpienia czuły się bezpiecznemi na otwartéj płaszczyznie; skoro Mokum nabrał pewności, że stado przybliża się, zsiadł z konia i dał znak Anglikowi, aby to samo uczynił. Konie przywiązano do pni sykomorów: Bushman zawiązał im oczy i pokrył głowy derkami, dla zapewnienia ich milczenia i nieruchomości, poczém trzymając psy u nogi, obadwaj zaczęli się z wielką przezornością podsuwać klinem lasu daleko zachodzącym w pole, którego ostatnie drzewa nie były jak na trzysta kroków odległe od antylop. Tam przypadli, jakby na zasadzce, oczekując z odwiedzioną bronią przyjaznéj chwili do strzału.
Z miejsca tego można było doskonale obserwować stado i podziwiać wytworną budowę zwierząt. Samce mało się różniły od samic, które dziwną igraszką przyrody były, co się rzadko pomiędzy zwierzętami wydarza, daleko lepiéj uzbrojone: rogi ich wysmukłe, łukiem w tył zagięte, zwężały się regularnie ku końcowi; trudno znaleźć zwierzęcia, któreby wdziękiem postaci przewyższało oryxy; żadne nie posiada pstrokacizny czarnéj, tak regularnie porozkładanéj na płowéj sierści; pęk włosów zwiesza się im z pod gardła, grzywa jeży się równo, a ogon bujny spływa ku saméj ziemi.
Te ich manewra zdziwiły Bushmana, zwrócił na nie uwagę sir Johna, nie umiejąc jednak wytłumaczyć ani uporu starego samca, ani powodu dla jakiego usiłował stadko wprowadzić w gąszcz.
Postępowanie to powtarzało się ciągle bez zmiany, Anglik niecierpliwił się, ściskając zamek swojego sztućca; to chciał strzelać, to wysunąć się naprzód. Z trudnością powstrzymywał go Mokum. Godzina już upłynęła i nie można było przewidzieć, jak długo jeszcze potrwają manewra, gdy jeden z psów Anglika, znać tak niecierpliwy jak jego pan, zaszczekał przeraźliwie i puścił się jak strzała ku antylopom.
Bushman rozjątrzony chętnie posłałby za nim kulę, lecz stado uciekało już z niewypowiedzianą szybkością, a sir John przekonał się teraz, że najprędszy koń nie byłby w stanie doścignąć oryxów. Wkrótce wydawały się już czarnemi punkcikami, przeskakującemi wysokie koła.
Na wielkie jednak zdziwienie Bushmana, stary samiec nie dał im znaku do ucieczki. Wbrew zwyczajowi tego rodzaju zwierząt, pozostał on na dotychczasowem stanowisku, nie myśląc wcale pospieszać za swojem stadem; starał się nawet ukryć w trawie, jakby zamierzając dostać się do lasu.
— Rzecz arcy ciekawa — odezwał się Mokum — czego chce ten stary oryx; ruchy jego są szczególniejsze; czyżby był rannym lub bardzo starym, że nie ucieka?
— Dowiemy się wkrótce — odpowiedział Murray, puszczając się ku antylopie, z bronią do strzału gotową.
W miarę zbliżania się myśliwca, kozioł coraz bardziej poczynał przypadać do ziemi. Wkrótce widać już było tylko zakrzywione rogi, wystające wysoko nad trawą; nie starał się uchodzić, ale tylko ukryć, mógł więc sir John łatwo zbliżyć się do osobliwego zwierzęcia. Z odległości stu kroków posłał mu kulę; musiała utkwić w głowie, bo wzniesione dotąd rogi opadły w trawę.
Sir John z Mokumem przypadli do oryxa; Bushman trzymał w pogotowiu nóż myśliwski, aby go przeszyć, gdyby żył jeszcze.
Ostrożność jednak była zbyteczną; oryx nie żył i był do tego stopnia martwym, że skoro go sir John ujął za rogi, zwiesiła się obdarta skóra, w środku któréj nie było ani mięsa, ani kości.
— Na świętego Patryka — zawołał — nic mi się podobnego w życiu nie wydarzyło. Wymówił to tak komicznym tonem, że każdy oprócz Bushmana, byłby wybuchnął śmiechem.
Ale Mokum wcale się nie śmiał; zaciśnięte usta, zmarszczone brwi i zaiskrzone oczy jasno okazywały, że go owładnęła niespokojność; założył ręce i począł oglądać się na wszystkie strony.
Nagle jakiś przedmiot zwrócił jego uwagę; był to woreczek skórzany, wyszywany w czerwone wzory, Bushman podniósł go i zaczął uważnie oglądać.
— Co to jest? — zagadnął sir John.
— To — odrzekł Mokum — jest woreczek Mokolola.
— A zkądże on się tu wziął?
— Właściciel jego zgubił go znać uciekając szybko.
— A więc ten Mokololo?...
— Siedział w skórze oryxa i do niego to pan strzelałeś.
Sir John nie miał jeszcze czasu do okazania swego zdziwienia, gdy Mokum dostrzegł jakieś poruszenie w wysokiej trawie. Złożył się szybko i wypalił: obadwaj popędzili ku przedmiotowi podejrzanemu, ale miejsce było próżne, wydeptane tylko trawy okazywały, że żyjąca istota tamtędy przeszła. Mokololo zniknął, trzeba było zrzec się ścigania za nim po nieprzejrzanym stepie, rozciągającym się aż do granic widnokręgu.
Sir John Murray i Mokum powrócili do obozu, a jego cześć zawiedziona nie mogła się wstrzymać, ażeby nie szepnąć Williamowi Emery.
— Doprawdy, mój kochany Williamie, że to już potrzeba mojego szczęścia, aby pierwszy oryx, do którego strzeliłem, już nie żył, zanim go moja ugodziła kula.
W pustyni.
Bushman po polowaniu na oryxy miał długą z pułkownikiem rozprawę. Zdaniem Mokuma, opartem na doświadczeniu, mały orszak był tropiony i szpiegowany, a więc zagrożony; jeżeli go dotąd nie napadli, to tylko dlatego, że im było daleko dogodniej zwabić Europejczyków dalej na północ, w okolicę, w której krążyły głównie ich drapieżne hordy. Czy wobec takiego niebezpieczeństwa należało wrócić się i przerwać pomiary, prowadzone dotąd tak znakomicie? Czyż zwalczywszy przeszkody natury, mieli ustąpić ludziom? Czyż krajowcy mogli przeszkodzić uczonym angielskim w dokonaniu ich zadania naukowego? Były-to nadzwyczaj ważne pytania, które należało rozwiązać.
Pułkownik prosił Bushmana, ażeby mu powiedział wszystko, cokolwiek było mu wiadomem o Mokololach, i oto treść tego, co mu strzelec opowiedział szeroko.
Mokololowie należą do wielkiego pokolenia Beszuanów, które rozciąga się aż ku równikowi. W r. 1850 Dawid Livingstone, podczas pierwszej podróży swojej w porzecze Zambezy, przyjmowanym był w Seshecie, zwykłej rezydencyi Sebituana, naówczas najpotężniejszego naczelnika Mokololów. Krajowiec ten był straszliwym wojownikiem, który w r. 1824 zagroził granicom Kapu. Sebituan, obdarzony znakomitą inteligencyą, potrafił zwolna opanować najwyższą władzę nad rozproszonemi pokoleniami Afryki środkowej i stworzyć z nich hordę potężną, a panowania nader chciwą. W r. 1853, to jest przed rokiem, naczelnik ten krajowców umarł na ręku Livingstona, a syn jego Sekelelu po nim nastąpił.
Sekelelu zrazu okazywał nader żywą sympatyą Europejczykom, przybywającym nad brzegi Zambezy. Livingstone szczególnie mu się podobał, ale sposób postępowania króla afrykańskiego zmienił się po odjeździe wielkiego podróżnika; nietylko cudzoziemcom, ale i krajowcom dokuczał Sekelelu wraz z swoimi hordami. Po gnębieniu, nastąpiły napady i rabunki, odbywające się na wielką skalę. Mokololowie snuli się nieustannie, mianowicie téż w krainie leżącej pomiędzy jeziorem Ngami, a górnym biegiem Zambezy. Było więc bardzo niebezpieczném zapuszczać się w te okolice nielicznéj karawanie, zwłaszcza téż, że ją oddawna uporczywie śledzono. Należało więc spodziewać się lada dzień napadu dzikich hord.
Tej treści raport zdał Bushman Everestowi; dodał on, iż uważa za święty obowiązek przedstawić mu zupełną prawdę; co do siebie samego, zapewnił, że wypełni wszelkie rozkazy pułkownika i uda się za nim, jeżeli poprowadzi karawanę ku północy.
Pułkownik odbył naradę z Johnem i Williamem, któréj wynikiem było postanowienie, ażeby, cokolwiekby zajść mogło prowadzić wciąż roboty. Blizko pięć ósmych łuku było dotąd zmierzonych, uważali więc za święty obowiązek dokończyć rozpoczętego dzieła. Anglicy sami sobie i ojczyźnie swéj winni byli wytrwać do końca.
Po zapadnięciu téj uchwały, rozpoczęto nanowo trójkątowanie. W dniu 27 października komisya przecięła prostopadle zwrotnik koziorożca, a w sześć dni późniéj, po obliczeniu czterdziestego trzeciego trójkąta i zdjęciu wysokości zenitalnéj, stwierdzono, że pomierzenie dotychczasowe łuku powiększyło się o jeden stopień.
Przez cały listopad prowadzono gorliwie roboty, nie napotykając żadnéj przeszkody naturalnéj. Kraj ten jest piękny, a tak szczęśliwie położony, że na całéj przestrzeni nie znajdowały się większe rzéki do przebywania. Astronomowie łatwo i szybko pracować mogli. Mokum, czuwający bez przerwy, starannie przepatrywał okolicę na przodzie i po bokach karawany i nie pozwalał strzelcom od niéj się oddalać. Dotąd żadne niebezpieczeństwo nie zdawało się zagrażać karawanie i nic nie usprawiedliwiało obaw Bushmana. W ciągu listopada nie pojawiły się nigdzie hordy Makololów, ani nie natrafiono na ślady krajowca, który począwszy od piramidy w spalonym lesie, tak uporczywie szedł za karawaną.
A jednak, pomimo że niebezpieczeństwo zdawało się przemijać, Mokum dostrzegł kilkakrotnie pomiędzy dowodzonymi przez siebie Bochjesmanami pewne wahanie się; nie można było ukryć przed nimi wypadków zaszłych w spalonym lesie i podczas polowania na oryxy, oczekiwali oni na pewne spotkania się z Makololami, a dwa te plemiona są sobie wrogie i nieprzejednane; zwyciężony nie może się spodziéwać najmniejszéj litości od zwycięzcy. Szczupła liczba Bochjesmanów, zmniejszona jeszcze do połowy po rozdzieleniu się karawany, doznawała usprawiedliwionéj obawy. Bochjesmanowie, oddaleni o trzysta mil angielskich od rzéki Pomarańczowéj, mieli jeszcze posunąć się o dwieście mil daléj na północ; to im dawało wiele do myślenia. Wprawdzie przed zaciągnieniem Mokum nie ukrywał przed nimi ani trudów, ani odległości wyprawy, a ludzie ci nie lękali się wcale; lecz odkąd z trudami poczęło łączyć się niebezpieczeństwo spotkania się z śmiertelnymi wrogami, zmieniło się ich usposobienie. Zaczęli szemrać, wyrzekać i okazywać złą wolę. Mokum udawał wprawdzie, iż tego wszystkiego nie widzi, lecz niepokoił się bardzo o los wyprawy.
Wypadek zaszły w dniu 2 grudnia podniecił jeszcze złe usposobienie zabobonnych Bochjesmanów i wywołał pomiędzy nimi pewien stopień rokoszu przeciw zwierzchnikom.
Niebo dotąd cudnie pogodne zachmurzyło się. Pod wpływem upałów podzwrotnikowych, powietrze przesycone parą wskazywało silne naprężenie elektryczne. Można było napewno zapowiedzieć burzę, która w klimacie tutejszym prawie zawsze wybucha z niewypowiedzianą gwałtownością.
W saméj rzeczy, zaraz zrana niebo pokryło się chmurami ciemnemi, z których meteorolog z łatwością przepowiedziałby burzę. Były to chmury kłębiaste, bałwanowate, jakby z nastroszonéj ułożone bawełny, ciemno-sine z żółtawym odcieniem; słońce pobladło, cisza zapanowała w powietrzu; spadanie nagłe od wczoraj barometru nagle zatrzymało się; ani jeden listek nie zadrgnął wpośród téj ciężkiéj atmosfery.
Astronomowie zbadali stan nieba, lecz nie uważali za potrzebne przerywać robót. W téj chwili William Emery z dwoma majtkami i cztérema krajowcami znajdował się o dwie mile angielskie, na wschód południka, dla ustawienia celownika trygonometrycznego; zajmował on się właśnie tą pracą, gdy nagle pod wpływem silnego prądu zimnego, para zgęszczona dała początek rozwinięciu się zjawisk elektrycznych. Gwałtowny grad zaczął padać obficie; połączyło się z tém nader rzadkie zjawisko, gdyż każda kulka gradu świéciła mocno, jak gdyby padały krople roztopionego cynku; każde uderzenie gradowéj bryłki wywoływało z ziemi iskrę, a ze wszystkich okuć wozów wylatywały snopy światła.
Wkrótce objętość brył gradowych zwiększyła się; padał jakoby deszcz kamienny, na który wystawiać się nie można było bez niebezpieczeństwa; podobny grad padał podczas pobytu Livingstona w Kolobengu; pogruchotał szyby w domu misyjnym, pozabijał konie i mnóstwo antylop zaskoczonych w polu. Natychmiast William przerwał robotę, zwołał ludzi, rozkazawszy im schronić się pod wozy, u stóp wzgórza stojące, ale zaledwie opuścili szczyt pagórka, gdy olśniewające błyskawice z przerażającym hukiem gromu rozdarły powietrze.
William padł. Majtkowie, zrazu olśnieni blaskiem, rzucili się ku niemu. Na szczęście młodzieniec uszedł śmierci; dziwném a prawie niewytłumaczoném zdarzeniem, jakie czasami pojawiają się przy uderzeniu gromu, płyn elektryczny ześliznął się, że tak powiemy, po ciele Emerego; ale śladu przejścia dowodziły stopione końce cyrkla, który miał w ręku.
Podniesiony przez majtków, szybko przyszedł do siebie; lecz nie on sam tylko był ofiarą piorunu. Pod tyką, umieszczoną na szczycie wzgórza, dwóch krajowców leżało bez życia w odległości dwudziestu kroków jeden od drugiego. Jednego grom poszarpał i spalił prawie na węgiel; drugi, ugodzony w czaszkę, zdawał się być nienaruszonym, niemniéj przecież nie żył.
Tak więc trzech ludzi: Wiliam Emery i dwóch krajowców, ugodził grom rozdzielony na trzy iskry. Zjawisko rzadkie, lecz kilkakrotnie obserwowane, rozdzielenia się iskry piorunowéj na trzy części pod kątem znacznie rozwartym.
Bochjesmanowie, przerażeni śmiercią swych współrodaków, zaczęli uciekać, nie zważając wcale na wołania majtków, którzy ich usiłowali zatrzymać, ani téż bacząc na to, że szybkim biegiem mogą wzruszyć powietrze i przyciągnąć piorun; umykali oni z ogromną szybkością ku obozowi. Dwaj marynarze zanieśli na wóz Williama i złożyli obok niego ciała dwóch zabitych, a wreszcie sami schronili się tam; obydwa otrzymali mocne kontuzye od spadających brył gradu, padającego jakby dészcz kamienny. Przez trzy kwadranse szalona burza trwała, poczém zaczęła wolnieć; grad ustał, a schronieni mogli się puścić w drogę.
Wiadomość o śmierci krajowców wyprzedziła przybywających. Wywarła ona okropne wrażenie na Bochjesmanach, którzy i tak już oddawna z nieufnością przyglądali się pracom Europejczyków, zupełnie dla nich niepojętym. Zaczęli się naradzać, a kilku najbardziéj zdemoralizowanych oświadczyło stanowczo, że krokiem daléj nie ruszą. Był-to początek buntu, mogącego przybrać groźne rozmiary; Mokum zaledwie zdołał użyciem całego swego wpływu powstrzymać wybuch. Pułkownik wziął żywy udział w uspokojeniu tych biedaków i przyrzekł im powiększyć płacę dla nakłonienia, aby w służbie zostali; ugodzono się nie bez trudności, długo opierali się i o mało dalsze prowadzenie robót nie zostało zagrożone; w saméj rzeczy cóżby poczęli członkowie komisyi pośród pustyni, zdala od osad ludzkich, nie mając ani eskorty, ani woźniców? W końcu jednak udało się nawiązać stosunki, a po pogrzebie dwóch zabitych, orszak wyruszył naprzód ku wzgórzu, na którém straszny zaszedł wypadek.
William Emery po kilku dniach zaledwie odzyskał siły po doznaném wstrząśnieniu: ręka, w któréj trzymał cyrkiel, była dość długo bezwładną, jakby sparaliżowaną, lecz zwolna odzyskał w niéj władzę i mógł do swych zajęć powrócić.
W ciągu następnych dni, aż do 20 grudnia, nic godnego uwagi nie zaszło. Makololowie nie pokazywali się, a Mokum, chociaż zawsze nieufny, począł się uspakajać; około 50 mil angielskich oddzielało wyprawę od granic pustyni, a Karru aż do tego czasu zachowywało pozór i przymioty urodzajnéj krainy; roślinność jéj, zasycana wciąż potokami, zachowywała nieporównaną świeżość; można było przypuszczać, że aż do krańca pustyni nie zabraknie ani ludziom zwierzyny, ani paszy bydłu, brodzącemu w pas w bujnéj i soczystéj trawie. Zapomnieli jednak nasi podróżni o burzy innego rodzaju, któréj pojawienie się zagraża wiecznie rolniczym okolicom Afryki.
Wieczorem 20 grudnia, na godzinę przed zachodem słońca, Anglicy i Bushman wypoczywali pod rozłożystemi gałęziami drzewa po całodziennych trudach i rozprawiali o przyszłych zamiarach, gdy począł zrywać się wiatr północny i ochładzać nieco atmosferę.
Astronomowie ułożyli się, że téj nocy wymierzą położenie i wysokość niektórych gwiazd, dla oznaczenia szérokości geograficznéj miejsca zajmowanego obecnie przez obóz. Pogoda była cudowna, księżyc na nowiu, spodziewać się więc należało, że gwiazdy świetnie zajaśnieją, że zatém wymierzenie ich wysokości uda się przedziwnie; ale radość tę pułkownika i sir Johna zmącił William Emery, wskazując w stronę północną i mówiąc:
— Patrzcie, panowie, na krańcu widnokręgu chmurzy się; nienajlepsza to wróżba dla nas.
— Prawda — zawołał sir John — lękam się, aby wiatr powstający nie napędził nam tych chmur i nie zasłonił całego nieba.
— Czyżby znów miała powstać burza? — zagadnął pułkownik.
— Jesteśmy w krainach podzwrotnikowych i można się obawiać, że z naszéj dzisiejszéj pracy nic nie będzie.
— Cóż myślisz, Mokumie? — spytał pułkownik, zwracając się do niego.
Bushman począł się pilnie wpatrywać w północną stronę nieba. Krańce chmury stanowiła linia krzywa, bardzo wydłużona, tak czysto odkrojona, jakby ją nożem oderżnięto. Długość jéj wynosić mogła trzy do cztérech mil angielskich; chmura ta czarna dziwnym swym kształtem uderzyła Mokuma; kiedy niekiedy odbijał się na niéj szkarłatny odblask zachodzącego słońca, lecz całkiem odmiennie od wieczornéj zorzy chmur przy zachodzie.
— Szczególniejsza chmura — zauważył Bushman, wpatrując się w nią bez przerwy.
W kilka chwil potém nadbiegł jeden z dzikich z doniesieniem, że konie, woły i psy należące do karawany, dziwną okazują niespokojność, że rozpraszają się po pastwisku i nie chcą iść do zagrodzenia.
— Niech więc zostaną przez noc po za ogrodzeniem — rzekł Bushman.
— A dzikie zwierzęta?
— Och, te wkrótce będą miały tyle do roboty, że im czasu nie stanie na zajmowanie się naszém bydłem.
Bochjesman odszedł. Pułkownik zapytał Bushmana, jakie miała znaczenie jego osobliwsza odpowiedź; ale Mokum, odszedłszy o kilka kroków daléj, nie przestawał wpatrywać się w dziwną chmurę, z któréj zjawienia się widocznie zdawał sobie sprawę.
Zbliżała się ona bardzo szybko; z łatwością można było poznać, że zaledwie na paręset stóp wznosi się nad ziemią; wiatr coraz bardziéj wzmagający się przynosił od niéj jakiś dziwny szmer, jakiś złowróżbny szelest.
W téj chwili poniżéj chmury, na bladawym tle nieba, ukazał się rój czarnych punktów, wynurzający się z łona chmury i tonący w niéj znowu; można je było liczyć na tysiące.
— Co to za punkty czarne? — zapytał Murray.
— Są to sępy, orły, sokoły, kanie; ciągną one zdala za tą chmurą i nie opuszczą jéj, dopóki nie ulegnie rozproszeniu lub zniszczeniu.
— Lecz cóż to za osobliwsza chmura?
— To nie chmura — rzekł Mokum, wyciągając rękę w kierunku nadlatującéj czarnéj masy, która już zakrywała czwartą część nieba; — to żywy obłok, szarańcza!
Bushman nie mylił się wcale. Europejczykowie mieli zobaczyć straszne, a na nieszczęście w tych stronach często powstające zjawisko, które w przeciągu jednéj nocy najżyzniejszą okolicę zmienia w pustynię. Szarańcza ta (acridium migratorium) liczy się na miliardy. Zalega ona czasami na cztéry do pięciu mil wszerz i wzdłuż okolicę, na któréj padnie, a pokrywa ziemię na parę stóp grubości.
— Tak — mówił Bushman — chmury te są straszliwém nieszczęściem dla okolic, na które spadają; daj Boże, abyśmy od nich ciężkiéj nie doznali klęski.
— Alboż jesteśmy właścicielami pól obsianych, lub pastwisk? Czegóż możemy się obawiać od tych owadów?
— Niczego, jeżeli przelecą nad naszemi głowami; wszystkiego, jeżeli spadną na dół. Wtedy nie pozostanie jeden listek na drzewie, jedno ździebełko trawy na ziemi; a pamiętaj o tém, pułkowniku, że my żywność wieziemy z sobą, ale nasze konie, woły i muły, cóż się stanie z niemi, jeżeli pastwiska ulegną zniszczeniu?
Wszyscy nagle zamilkli; wpatrywali się ze zgrozą w nadciągającą chmurę szarańczy. Szelest złowrogi zwiększał się coraz bardziéj, pomnażany wrzaskiem dzikiego ptactwa, pożerającego milionami owady.
— Czy mniemasz że spadną w téj okolicy? — zapytał William Mokuma.
— Lękam się — odpowiedział strzelec — wiatr niesie je tutaj; nadto słońce zachodzi, chłodny wiatr ocięży ich skrzydła, wtedy opuszczą się na drzewa, krzaki i łąki... a wtedy...
Bushman nie dokończył słów swoich, a już spełniała się jego przepowiednia. Straszliwa chmura z powietrza opuściła się na ziemię. Wtedy cała powierzchnia ziemi aż do granic widnokręgu pokryła się masą żyjącą i ruchliwą szkaradnego robactwa; cały obóz został niem dosłownie zalany: namioty, konie, wozy, wszystko znikło pod tym gradem żywym; zaległ on na stopę wysoko; Anglicy, po kostki brnąc w szarańczy, gnietli ją za każdym krokiem setkami; ale cóż to znaczy w porównaniu spadłych miliardów?
Obrzydliwe owady licznych miały nieprzyjaciół. Ptaki z chrapliwym krzykiem rzucały się na nie i tysiącami pożerały; spodem węże, przynęcone smacznym pokarmem, połykały ich mnóstwo: konie, woły, psy i muły nie gardziły tą strawą; dzikie zwierzęta, osobliwie też słonie i nosorożce, gniotły i pożerały masy szarańczy. Bochjesmanowie wreszcie, lubiący namiętnie te napowietrzne krewetki, raczyli się niemi do woli. Wreszcie i sama szarańcza niszczyła się, gdyż w braku innéj strawy, mocniejsze owady pożerają słabsze. Wszystkie te jednak środki zniszczenia nic nie znaczyły, ubytek ten był żaden w porównaniu do ogromnéj ilości spadłéj z powietrza.
Bushman, pomimo wstrętu Anglików, wymógł na nich, ażeby skosztowali szarańczy. Na pokarm użyto jedynie młodéj, gdyż stara, zielona jest zatwardą. Ugotowano ją z pieprzem i z octem. Owady te długie na dwadzieścia linii, grubości gęsiego pióra, mają, według twierdzenia krajowców, przed zniesieniem jaj wyborny smak. Po półgodzinném gotowaniu, Bushman podał Anglikom półmisek téj osobliwszéj potrawy; obłamano głowy, nóżki i skrzydła szarańczy. Sir John Murray zasmakował w niéj i zalecił swym ludziom, aby się w nią na dłuższy czas zaopatrzyli; zbiór nie zadał wiele trudu; potrzeba było tylko schylić się i brać.
Nadeszła noc. Wszyscy udali się na spoczynek, ale że i wozy uległy najściu, nie można więc było inaczéj dostać się, jak tylko gniotąc tysiące owadów; spoczynek w takich warunkach był niepodobnym. Ponieważ niebo było bardzo pogodne, przeto postanowiono zająć się pomiarami; gwiazdy błyszczały cudownie, trzej więc astronomowie spędzili noc na mierzeniu wysokości zenitalnych. Niewątpliwie było to przyjemniéj, aniżeli zatapiać się w téj obrzydłéj, ruchoméj pościeli. Wreszcie Europejczycy i tak nie mogliby zmrużyć oka wobec nieustannego wycia drapieżnych zwierząt, które się zbiegły zewsząd dla pożerania szarańczy.
Nazajutrz słońce zajaśniało w całym blasku, zapowiadając dzień gorący. Promienie jego ogrzały powietrze, a pośród mas szarańczy wszczął się dziwny szelest, zapowiadający, że wkrótce wzleci w górę, by nieść spustoszenie w inne strony. Około godziny ósméj rozwinęła się jakby ogromna chmura i zaciemniła blask słońca; całą okolicę ogarnęły ciemności. Zdawało się, że noc rozpoczyna swe panowanie: powstający wiatr popędził szarańczę ku zachodowi. Przez dwie godziny, śród głuszącego szelestu, ciągnęła chmura ponad obozem, w cieniach pogrążonym.
Skoro światło znów zajaśniało, Anglicy przekonali się o prawdzie słów Mokuma: ani jednego listka na drzewie, ani jednego ździebełka trawy na polach — wszystko zniknęło. Powierzchnia gruntu była żółtawą i ziemistą; z gałęzi, okrytych wczoraj jeszcze bujną zielenią, pozostały tylko szkielety. W jednym dniu okolica letnia przybrała postać zimowéj, żyzna oaza zmieniła się w nagą pustynię.
I sprawdziło się co do joty przysłowie wschodnie, wywołane zaborczością i łupieztwem wyznawców koranu: „kędy przejdzie stopa Tatara, trawa tam nie rośnie; kędy spadnie szarańcza, trawa tam nie rośnie“.
Brak wody.
Tak, w saméj rzeczy, głucha pustynia otaczała teraz karawanę. Po zmierzeniu nowego stopnia południka i wytknięciu cztérdziestego ósmego trójkąta, pułkownik Everest z towarzyszami swymi dosięgnął w dniu 25 granic północnych pustyni Karru; ale nie dostrzegli najmniejszéj różnicy pomiędzy przebytą, a przebyć się mającą krainą: jak tam, tak i tutaj ziemia była wyschłą i spaloną.
Zwierzęta pociągowe ucierpiały bardzo od głodu; paszy brakło, a i wody nie dostawało; kałuże, powstałe skutkiem ostatnich dészczów, wyschły; ziemia piasczysta nie wydawała roślin; reszta wód znikła w przepuszczalnym piasku; ziemia, pokryta żwirem i mnóstwem głazów, nie była przydatną do zatrzymania najmniejszéj wilgoci.
Była to jedna z tych płonnych okolic, jakie nieraz Livingstone przebywał w swych niebezpiecznych wędrówkach. Nietylko ziemia, ale i powietrze było tak suche, że narzędzia żelazne, pozostawione pod gołém niebem, nie rdzewiały. Uczony doktór twierdzi, że podczas téj pory liście wszystkich roślin marszczyły się, a mimozy-czułki, po całych dniach miały listki stulone. Chrząszcze, wyszedłszy na powierzchnię ziemi, po kilku sekundach zdychały; nakoniec po zagłębieniu na trzy cale w ziemię termometru, wskazał on 134 stopni Farenheita, czyli +56 termometru stustopniowego Celsyusza.
Takiemi przedstawiały się pewne okolice południowéj Afryki sławnemu wędrowcowi; taką okazała się astronomom angielskim kraina, rozciągająca się pomiędzy granicami Karru, a jeziorem Ngami. Trudy ich były niezmierne, cierpienia dokuczliwe, a między niemi najsroższym brak wody. Dokuczał on najbardziéj zwierzętom pociągowym: rzadka, sucha i przykurzona trawa, zaledwie mogła zabezpieczyć je od śmierci głodowéj. Rozległa ta kraina nietylko dla swéj jałowości była pustynią, ale także z tego powodu, że żadne żyjące stworzenie nie śmiało się w nią zapuszczać. Ptaki odleciały ku Zambezie, spodziewając się tam znaleźć drzewa i kwiaty; zwierz drapieżny omijał zdala puste przestwory, bo nie spodziewał się znaleźć w nich łupu. W ciągu pierwszéj połowy stycznia, myśliwi karawany zaledwie napotkali kilka antylop z rodzaju tych, które są w stanie przez dłuższy czas wytrzymać bez wody. Były pomiędzy niemi i oryxy, które na ostatniém polowaniu tyle krwi napsuły sir Johnowi Murrayowi, a nadto kaamy, o łagodnym wzroku, o szerści popielatéj, zwierzątka niewinne i bardzo poszukiwane dla smacznego i delikatnego mięsa. Zwierzęta te, niewiadomo dlaczego, zdają się przekładać jałowe pustynie nad żyzne okolice.
Tymczasem astronomowie doznawali wielkiego wycieńczenia pod wpływem palących promieni słońca, w atmosferze pozbawionéj wilgoci. Prace w dzień i w nocy śród upałów, których najmniejszy nie ochładzał wietrzyk, męczyły ich bardzo. Zapas wody, zachowywanéj w baryłkach, zmniejszał się z każdym dniem; musiano więc zmniejszyć racye, na czém wszyscy bardzo cierpieli. Odwaga ich jednak i gorliwość nie upadały; bez względu na trudy i braki, pracowali wytrwale, z drobiazgową ścisłością, bez przerwy.
W dniu 5 stycznia ukończono pomiar siódméj cząstki południka, zapomocą wytknięcia i obliczenia dziewięciu nowych trójkątów. Tak więc dotąd pomierzyli uczeni siódmy stopień i wytknęli pięćdziesiąt siedm trójkątów.
Astronomowie mieli już tylko zdjąć jeden stopień, a według zdania Bushmana, powinni byli przybyć przed końcem stycznia nad brzegi jeziora Ngami. Pułkownik i jego towarzysze mogli odpowiedzieć za siebie, że wytrwają do końca.
Ale Bochjesmanów najemnych nie ożywiał ten zapał. Nie pojmowali oni wcale celów naukowych wyprawy i nie mieli chęci zapuszczać się daléj w pustynię. Okazywali się coraz drażliwszymi na brak wody; niektóre ze zwierząt pociągowych, osłabione brakiem pokarmu i napoju, musiano dorżnąć, lub pozostawić w stepie; zachodziła obawa, aby i reszta nie uległa trudom. Szemranie pomiędzy krajowcami stawało się coraz większém; zadanie Mokuma stawało się coraz trudniejszém, a wpływ jego upadał.
Wkrótce przekonano się, że z powodu braku wody, trzeba będzie wstrzymać pochód na północ i zmienić kierunek, choćby nawet przyszło zetknąć się z dawnymi towarzyszami, i że koniecznie należy zbliżyć się ku okolicom zamieszkałym i obfitującym w wodę.
Dnia 15 stycznia Mokum oświadczył stanowczo pułkownikowi, że nie zdoła pokonać wciąż rosnących trudności. Woźnice wypowiedzieli mu posłuszeństwo. Co rano przy zwijaniu obozu, zachodziły wypadki niesubordynacyi, w których większa część krajowców udział brała. Nie można było im tego brać za złe, ale raczéj należało litować się nad ludźmi, dręczonymi głodem i pragnieniem. Zwierzęta wreszcie żyjące trawą suchą i ostrą, a nieotrzymujące prawie napoju, iść nie chciały.
Pułkownik Everest znał doskonale stan rzeczy, ale szczery dla siebie, był nim i dla innych. Za żadną cenę nie chciał on porzucić pomiarów i oświadczył, że chociażby miał pozostać sam jeden, dokończyć ich musi; zresztą i koledzy zgadzali się z jego zdaniem i postanowili udać się, dokąd ich poprowadzi.
Nadzwyczajném usiłowaniem udało się Bushmanowi wyjednać u współrodaków przyrzeczenie, że jeszcze przez jakiś czas towarzyszyć będą karawanie. Zdaniem Mokuma około pięciu dni podróży oddzielało ich od wybrzeży jeziora Ngami; tam bydło i konie znaleźć miały cieniste lasy i paszę obfitą, ludzie całe morze wód słodkich dla orzeźwienia się. Bushman, zwoławszy starszyznę krajowców, przedstawił im tę okoliczność i przekonał, że najkrótszą drogą dojścia w żyzne te strony jest posuwanie się na północ. Idąc ku zachodowi, puszczano się na niepewne: wracać, znaczyło zapuścić się znowu w straszną pustynię, gdzie już ani jednego strumyka niepodobna napotkać. Dzicy, przekonani temi dowodami, zgodzili się i ruszono w stronę północną.
Szczęśliwym trafem, pomiary łatwo wykonywać się dały zapomocą tyk, lub piramid geodezyjnych. Dla oszczędzenia czasu, uczeni pracowali nocą, robiąc sygnały z światła elektrycznego; otrzymywali wymiar kątów nadzwyczaj ścisły i dokładny; prace szły dawnym porządkiem, a siec trójkątów wciąż się pomnażała.
Szesnastego stycznia z nieopisaną radością dostrzeżono na krańcu widnokręgu jezioro długie i szerokie na milę. Można sobie wyobrazić wzruszenie, jakie opanowało nieszczęśliwych. Karawana wyruszyła szybkim pochodem w stronę, kędy zwierciadło wody odbijało blaski słoneczne.
Około piątéj wieczór, dosięgali wreszcie jeziora; kilka koni, zerwawszy się z uzdzienic, popędziło czwałem ku upragnionéj wodzie i jak szalone rzuciły się w nurty. Ale wkrótce biedne zwierzęta wróciły ze zwieszoną głową do karawany. Wnet dobiegli Bochjesmany do brzegu — niestety! woda była tak przesycona solą, że o jéj piciu nie mogło być mowy.
Rozczarowanie, że nie powiemy rozpacz, była zbyt okrutną; nic straszliwszego, jak zawiedziona nadzieja. Mokum zwątpił teraz zupełnie, aby mu się udało nakłonić współziomków do dalszego pochodu. Szczęściem dla losów wyprawy, znajdowała się ona bliżéj jeziora Ngami i dopływów Zambezy, aniżeli mniemano, aniżeli jakiéjkolwiekbądź okolicy obfitującéj w wodę. Ocalenie wszystkich zależało teraz od szybkiego pochodu naprzód, a jeżeliby prace geodezyjne nie opóźniły go, w cztérech dniach mogli spragnieni dostać się na brzegi jeziora.
Puszczono się w drogę. Pułkownik Everest, korzystając z położenia gruntu, mógł wytykać trójkąty znacznych rozmiarów, przez co można było ustawiać celowniki rzadziéj; w nocy znów śród pięknéj pogody światła elektryczne doskonale dawać się widziały, z wielką więc łatwością i ścisłością zdejmowano rozwartość kątów, zapomocą teodolitu lub półkolistego kątomierza. Tym sposobem oszczędzono wiele czasów i trudów. Należało jednak pośpieszać nad brzegi jeziora. Uczeni, pomimo zapału naukowego, doznawali wielkiego zmęczenia. Krajowcy upadali z pragnienia pod palącemi promieniami słońca; zwierzęta zaledwie mogły się poruszać; w takich warunkach nie zdołałby nikt i jednego tygodnia dłużéj wytrzymać.
Dnia 21 stycznia, grunt dotąd płaski wyraźnie począł zmieniać się w pagórkowaty. Około dziesiątéj zrana, ukazało się wzgórze na 500—600 stóp wysokości, w stronie zachodnio-północnéj, w odległości piętnastu mil angielskich. Była to góra Skorcew.
Bushman zbadał dokładnie okolicę, a wyciągnąwszy rękę ku północy, zawołał:
— Tam jest Ngami!
— Ngami! Ngami — krzyknęli krajowcy z oznakami największéj radości.
Bochjesmanowie chcieli się puścić naprzód, ażeby biegiem przebyć piętnastomilową przestrzeń, dzielącą ich od jeziora. Mokum jednak powstrzymał ich przestrogą, że niebezpieczném było rozpraszać się w téj okolicy, zamieszkałéj przez Makololów. Tymczasem pułkownik, ażeby przyśpieszyć przybycie orszaku na brzegi jeziora, połączył punkt obecnie zajmowany z górą Skorcewa, zapomocą jednego trójkąta. Wierzchołek wzgórza, zakończony ostrokręgiem bardzo wyraźnym, mógł przewybornie posłużyć za celownik. Nie czekano więc nocy i nie tracono czasu na wysyłaniu majtków i krajowców dla osadzenia światła elektrycznego na wspomnionéj górze.
Ustawiono instrumenta. Zmierzony od południa kąt ostatniego trójkąta, zdjęto dla dokładności powtórnie. Mokum zbyt niecierpliwy jaknajprędszego dostania się na brzegi jeziora, nie zakładał jak zwykle obozu, lecz tylko tymczasowo; miał on nadzieję, że jeszcze przed wieczorem upragnionego celu dosięgną; nie zaniedbał wszakże zwyczajnych ostrożności i wyprawił kilku jezdnych na przejrzenie okolicy; po obu stronach obozu rozciągały się lasy, które zbadać należało. Wprawdzie od polowania na oryxy nie dostrzeżono nigdzie śladu Makololów i zdawało się; że zaprzestali szpiegowania karawany; niemniéj jednak niedowierzający Bushman chciał być przygotowanym na wszystko.
Tymczasem astronomowie zajmowali się zdejmowaniem pomiaru. Trójkąt ten, według obserwacyi Williama, sięgał prawie dwudziestego równoleżnika, który miał właśnie stanowić koniec łuku południkowego, jaki mierzono w téj części Afryki; jeszcze kilka obserwacyj po drugiéj stronie jeziora zrobić należało, aby otrzymać ósmy i ostatni wycinek. Następnie trzeba jeszcze było pomierzyć na gruncie nową podstawę, sprawdzić za jéj pomocą dotychczasowe obliczenia, a dzieło będzie skończone. Łatwo wystawić sobie radość uczonych na myśl o tak blizkiém ukończeniu ważnéj pracy.
Lecz czego w czasie tym dokonała druga połowa wyprawy? Pięć miesięcy, jak członkowie komisyi międzynarodowéj rozłączyli się — gdzież znajdowali się tamci w téj chwili, co porabiali Maciej Strux, Mikołaj Polander i Michał Zorn? Czy doznawali takichże trudów jak Anglicy? czy cierpieli również brak wody pośród zabijającego skwaru? Czy okolica przez nich przebywana, a leżąca na drodze szlaku Livingstona, również była jałową? Być może, że znajdowali się w lepszem położeniu, gdyż poza Kolobengiem na drodze téj leżały liczne osady Beszuanów, gdzie karawana ich mogła zaopatrzyć się w żywność; z drugiéj jednak strony należało się obawiać, iż w okolicy gęściéj zamieszkałéj można było łatwo napotkać łupieżne bandy, a szczupły oddział Struxa był narażony na ich napady. Ponieważ Makololowie przestali ścigać wyprawę angielską, być może, że zamierzyli uderzyć na orszak Struxa.
Pułkownik Everest, wiecznie zajęty, nie miał czasu o tém rozmyślać, ale John Murray często z Williamem rozprawiał o losie dawnych kolegów. Czy téż ujrzą ich jeszcze kiedy? czy dokonali swego zadania? czy otrzymali ten sam rezultat swych obserwacyj? czy wynik matematyczny ich prac będzie zgodnym zupełnie z wypadkiem przez Anglików otrzymanym, to jest czy długość mierzonego łuku będzie ta sama? William Emery myślał nadto wciąż o przyjacielu Zornie, którego nieobecność czuł dotkliwie, a był pewnym, że go nigdy nie zapomni.
Rozpoczęto mierzenie kątów; dla otrzymania miary kąta, mającego wierzchołek w obecnie zajmowanym obozie, należało celować ku dwom punktom, z których jeden stanowił szczyt Skorcewu. Za drugi cel obrano wzgórze śpiczaste, odległe na cztéry mile angielskie od obozu. Położenie jego oznaczono zapomocą lunety i półkolistego przenośnika.
Skorcew był w istocie zanadto oddalony. Astronomowie nie mieli wyboru, gdyż był-to punkt najwznioślejszy w całéj okolicy; ani na zachodzie, ani na północy, ani poza jeziorem Ngami, którego jeszcze nie można było dostrzedz, nie pokazywała się żadna wyniosłość ziemi. Zbyteczna ta odległość rzeczonéj góry zmusiła astronomów do zboczenia znacznego w prawo od południka, lecz po dojrzałéj rozwadze przekonali się, że można w inny sposób trudności zaradzić; wymierzyli drugą lunetę ku drugiéj górze, a rozwartość obydwóch lunet dała im miarę kąta. Dla jaknajściślejszego zdjęcia, pułkownik powtórzył 20 razy operacyą przy zmienianiu wciąż ustawiania lunet na półkolistym przenośniku, a z zsumowanych cyfr pomiaru wziął średnią czyli przeciętną za miarę kąta, spodziewając się tym sposobem otrzymać jaknajściślejszy wymiar.
Pułkownik, pomimo szemrania krajowców, zajmował się temi rozmaitemi pracami z taką pedanteryą, jak gdyby znajdował się w kembrydzkiém obserwatoryum. Cały dzień 21 stycznia zeszedł na nich i dopiero o godzinie w pół do szóstéj, a więc przy schyłku dnia, kiedy już odczytywanie na podziałkach nie było podobnem, zakończył robotę.
— Jestem na twe rozkazy, Mokumie — rzekł do Bushmana.
— Już zapóźno, pułkowniku. Wielka szkoda, że pan tak długo przeciągnąłeś roboty; gdyby nie to, obozowalibyśmy już nad brzegami jeziora.
— A cóż nam przeszkadza puścić się w drogę, czyż piętnastu mil niepodobna przebyć nocą? Droga jest prosta, równina przed nami, niéma więc obawy zabłąkania się.
— W istocie... możnaby — mówił Bushman, jakby naradzając się sam z sobą; — moglibyśmy puścić się na los, zawsze jednak wolałbym o jasnym dniu podróżować w okolicy jeziora Ngami; lecz ludzie nasi pragną dostać się tam jak najprędzéj, a więc, pułkowniku, ruszajmy.
— Dobrze, Mokumie.
Wszyscy z radością usłyszeli o nocnéj podróży. Zaprzężono woły do wozów, jeźdźcy dosiedli koni i mułów; poukładano przyrządy matematyczne, a o godzinie 7 wieczór, na znak Bushmana, wyprawa ruszyła w pochód, ku jezioru Ngami.
Mokum, wiedziony jakby przeczuciem, prosił trzech Europejczyków, ażeby uzbroili się dobrze i wzięli amunicyą. Sam uzbroił się w sztuciec, otrzymany od sir Johna, i napełnił ładownicę nabojami.
Ruszono z miejsca. Noc była ciemna, a gwiazdy zasłonięte chmurami: ponad ziemią jedynie mgły się nie snuły. Mokum, obdarzony nadzwyczaj bystrym wzrokiem, śledził wciąż okolicę na przedzie i po bokach karawany. Z kilku słów, jakie wyrzekł do sir Johna, należało wnosić, że okolicy nie uważał za pewną. Sir John trzymał broń w pogotowiu.
Orszak przez trzy godziny posuwał się w stronę północną; lecz postępowano zwolna, bo wszyscy byli mocno strudzeni; nieraz trzeba było oczekiwać opóźniających się; zaledwie na godzinę przebywano trzy mile angielskie, a o dziesiątéj wieczorem sześć mil jeszcze oddzielało ich od jeziora. Atmosfera była tak suchą, że najczulszy hygrometr nie potrafiłby wskazać śladu wilgoci. Bydlęta z trudnością oddychały duszącem powietrzem.
Pomimo najtroskliwszych zalecań Bushmana, orszak nie stanowił zbitéj masy, ludzie i zwierzęta rozciągnęli się długim murem; niektóre woły, utraciwszy siłę, legły na drodze. Jeźdźcy, zsiadłszy z koni, wlekli się powoli, a najmniejsza gromadka dzikich mogła ich uprowadzić z łatwością. Bushman zaniepokojony tém, nie szczędził im słów i zachęty, biegając od jednego do drugiego i próbując zgromadzić do kupy rozpierzchłych, ale mu się to nie udawało, i ani się spostrzegł, jak mu znaczna liczba ludzi ubyła.
O godzinie jedenastéj, wozy idące na czele karawany znajdowały się już tylko o dwie mile angielskie od góry Skorcew. Pomimo ciemności, wyniosła i odosobniona góra wznosiła się w oddaleniu, jakoby ogromna piramida. Ciemność nocy powiększała jeszcze jéj rozmiary.
Jeżeli Mokum nie mylił się, to jezioro Ngami leżało po drugiéj stronie téj góry. Należało więc obejść ją najkrótszą drogą, aby się dostać do słodkiéj wody. Co chwila przybliżano się ku niéj.
Bushman właśnie zamierzał z trzema Europejczykami wyruszyć przodem w lewą stronę, gdy strzały, w znacznéj odległości, lecz wyraźne, nagle go wstrzymały.
Anglicy natychmiast wstrzymali konie, przysłuchując się z łatwą do pojęcia obawą. W kraju, którego mieszkańcy używają tylko strzał i dzirytów, odgłos broni ognistéj musiał ich zdziwić i zatrwożyć.
— Co to jest? — zapytał pułkownik.
— Huk broni ognistéj — odrzekł sir John.
— Broni ognistéj? — krzyknął pułkownik — w któréj stronie?
Zagadnięty Bushman odpowiedział:
— Wystrzały te pochodzą ze szczytu Skorcewa. Czy widzisz pan błyski, ukazujące się na nim? Tam się biją. Niezawodnie Mokololowie uderzyli na Europejczyków.
— Na Europejczyków! — zawołał William Emery.
— Tak panie — odpowiedział Mokum — ten huk może jedynie pochodzić z udoskonalonéj broni europejskiéj.
— A więc Europejczycy byliby tam — mówił pułkownik — jakiéjkolwiek byliby oni narodowości, należy pośpieszyć im z pomocą.
— Tak, tak, naprzód, naprzód! — zawołał William Emery, którego serce ścisnęło się boleśnie.
Przed udaniem się ku górze, Bushman usiłował po raz ostatni zgromadzić rozpierzchnięty oddział, który nieprzyjaciele z łatwością mogli otoczyć i zabrać. Lecz gdy przybył na tył karawany, znalazł wozy wyprzężone i opuszczone, tu i owdzie tylko dostrzedz można było cienie Bochjesmanów, umykających na północ.
— Tchórze — wykrzyknął — zapominają o wszystkiém, o trudach, o pragnieniu, byle tylko ujść.
Poczém, zwróciwszy się ku Anglikom i dzielnym majtkom, zawołał:
— Naprzód! — chociażby sami.
I nagląc zmęczone konie, do ostatnich wysileń, pędzili, ile tchu starczyło, ku górze.
We dwadzieścia minut późniéj doszły ich uszu okrzyki wojenne Mokololów. Rozbójnicy widocznie szturmowali górę, na któréj szczycie błyskał raz poraz ogień strzałów: po bokach góry pięły się gromadki dzikich ku wierzchołkowi.
W mgnieniu oka, pułkownik z towarzyszami zsiedli ze zmęczonych koni, zabrali tył dzikim, a wydawszy okrzyk, zaczęli sypać nieustannym ogniem w hordę łupieżców. Na odgłos strzałów, Mokololowie mniemali, że uderzył na nich liczny oddział; napad ten gwałtowny przeraził ich i cofnęli się, nieużywszy ani strzał, ani dzirytów. Europejczycy strzelali celnie i wnet kilkunastu dzikich legło trupem.
Mokololowie rozstąpili się, a Europejczycy, korzystając z tego rzucili się w lukę i gruchocząc wszystkich spotykanych na drodze pięli się w górę.
W dziesięć minut wdarli się na szczyt w ciemnościach pogrążony. Oblężeni powstrzymali ogień, lękając się ugodzić którego z tych, którzy im z tak niespodziewaną przybywali odsieczą.
— A więc to wy, panowie Anglicy?
— My sami, panowie, lecz niéma tu dziś żadnéj narodowości; są tylko Europejczycy, zjednoczeni dla wspólnéj obrony.
Mierzyć lub zginąć.
Okrzyk powszechny odpowiedział na słowa pułkownika. Wobec wrogich Mokololów, wobec niebezpieczeństwa, wszyscy zapomnieli o waśniach międzynarodowych i zjednoczyli się dla wspólnéj obrony. Położenie samo się stworzyło; rozdzielona komisya zjednoczyła się silniéj, niż kiedykolwiek. William Emery i Michał Zorn powitali się gorącym uściskiem. Inni uściśnieniem dłoni stwierdzili nowe przymierze.
Piérwszą czynnością Anglików było ugaszenie pragnienia; w blizkości jeziora, nie brakowało wody w obozie. Następnie, schroniwszy się pod kazamaty forteczki opuszczonéj na szczycie Skorcewa, Europejczycy opowiadali sobie nawzajem, co zaszło od chwili opuszczenia Kolobengu; tymczasem marynarze czuwali nad ruchami Mokololów, którzy chwilowo zaprzestali ataku.
Anglicy przedewszystkiém byli ciekawi dowiedzieć się, zkąd się wziął Strux z towarzyszami na górze Skorcew, o tyle właśnie na zachód mierzonego przez nich południka, o ile Anglicy zboczyli na wschód od swojego; góra ta bowiem leży w połowie odległości obydwóch, a jest jedyném miejscem w téj okolicy, które można obrać za punkt trygonometryczny w okolicach jeziora Ngami. Była to jednak rzecz łatwa do wytłumaczenia, że dwie wyprawy zetknęły się na górze, jedynie do obserwacyi przydatnéj. Oba bowiem południki dotykały jeziora w dwóch punktach dość od siebie odległych. Ztąd okazała się dla astronomów niezbędna potrzeba połączenia geodezyjnie północnego i południowego brzegu jeziora.
Strux opowiedział Anglikom pewne szczegóły wykonanych przez siebie obserwacyj. Trójkątowanie, od czasu wyjazdu z Kolobengu, odbywało się bez przeszkody; łuk południka przez niego mierzony, przerzynał krainę urodzajną, nieco wzniesioną, na któréj z łatwością dawała się urządzić sieć trójkątów. Astronomowie wprawdzie wycierpieli dużo od skwaru upałów, lecz nie brakowało im wody. Liczne strumienie zaopatrywały obficie kraj w wodę; konie i woły odbywały więc, że się tak wyrazimy, przechadzkę śród bujnych pastwisk, poprzerzynanych zaroślami i lasami. Rozpalane co noc ogniska trzymały w przyzwoitéj odległości gromadzące się dzikie zwierzęta. Krajowcy łagodni i spokojni, których gościnność wychwala Livingstone, zamieszkiwali okolicę. Bochjesmani, składający eskortę karawany, mając podostatkiem żywności i napoju, a nie doznając wielkich trudów, nie szemrali.
Dnia 20 stycznia wyprawa doszła do góry Skorcew i od 36 godzin tam obozowała, gdy nagle na równinie przyległéj ukazała się horda Mokololów, licząca około tysiąca ludzi. Bochjesmani strwożeni pierzchli, pozostawiając Europejczyków na pastwę losu. Mokololowie przedewszystkiém zrabowali wozy, szczęściem narzędzia matematyczne znajdowały się już w murach opuszczonéj forteczki; nadto szalupa parowca ocalała, gdyż jeszcze przed napadem rozbójników złożono ją i spuszczono na wodę w małéj zatoce jeziora Ngami. Od téj strony brzeg spadzisty góry dostatecznie ją zabezpiecza od napadu wroga, lecz z przeciwnéj stok jest lekki i niezawodnie udałoby się rabusiom zdobycie forteczki, gdyby nie cudowna prawie odsiecz, z jaką na czas przypadli Anglicy.
Reszta nocy minęła bez wypadku. Bushman z marynarzami czuwał nad bezpieczeństwem ogólném. Mokololowie nie ponowili napadu, lecz gęste ich ogniska u stóp góry rozłożone dowodziły, że się swych zamiarów nie zrzekli. O brzasku Europejczycy poczęli badać rozłożoną u ich stóp płaszczyznę. Piérwsze promienie zorzy oświéciły całą tę niezmierną przestrzeń. Na południe rozciągała się ponura pustynia, okryta spalonemi trawami. U stóp góry półkolem zalegało obozowisko Mokololów, śród którego roiło się 600—800 dzikich. Ogniska obozowe jeszcze gorzały, ćwierci zwierzyny dopalały się na węglach. Widocznie dzicy, pomimo że cały tabor, wszystkie narzędzia, zwierzęta i zapasy wpadły im w ręce, postanowili wymordować Europejczyków, ażeby zdobyć ich broń, o któréj skuteczności przekonali się wczoraj z własną szkodą.
Uczeni, po przejrzeniu stanowiska dzikich, odbyli długą naradę z Bushmanem; należało postanowić coś, lecz to postanowienie od wielu zewnętrznych zależało okoliczności. Nadto w interesie pomiaru południka, trzeba było przedewszystkiém oznaczyć ściśle położenie geograficzne Skorcewa.
Góra ta panowała swém wzniesieniem nad nieprzejrzaną płaszczyzną, rozciągającą się na południe, aż do granic pustyni Karru; na wschód i na zachód przestrzeń pustyni nie dosięgała zbyt daleko; ku zachodowi grunt zaczynał się w niewielkiém oddaleniu podnosić, tworząc wzgórza ziemi Mokololów. których stolica Maketo leży o sto mil angielskich od jeziora Ngami. Na północ Skorcewa zupełnie inny kraj, stanowiący zupełne przeciwieństwo z pustynią. Obfitość wód przenikających niemal każdy sążeń kwadratowy ziemi, bujne pastwiska, liczne lasy. Wody pięknego jeziora zaległy najmniéj sto mil angielskich długości od wschodu na zachód. Największa długość jeziora rozciągała się w poprzek ziem afrykańskich w kierunku równoleżników, ale szérokość jego nie wynosiła nad 30—40 mil angielskich.
Po za jeziorem ciągnie się kraina lekko falista, przepysznie urozmaicona lasami i gaikami. Mnóstwo rzék, rzéczek i strumieni niesie ztąd wody hołdownicze królowéj rzék tutejszych Zambezie, zwanéj przez krajowców Lyambią. Obraz ten piękny zamyka łańcuch wysokich wzgórz, w odległości 80 mil od jeziora.
Urocza ta kraina jest jakoby oazą, rzuconą w pustynie Afryki południowéj. Gęsta sieć wód żywych przyodziewa ją zieloną szatą żyzności; Zambeza to sprawia urodzajność ziemi. Potężna ta wodna arterya jest tém dla podzwrotnikowéj Afryki, czém Dunaj dla Europy, a Maranion dla Ameryki południowéj.
Skorcew, panujący nad piękną tą krainą, ma, jak już powiedzieliśmy, nagły spadek ku brzegom jeziora, jednakże nie tak stromy, ażeby zręczni marynarze nie mogli schodzić na dół i wspinać się na górę. Za ich pomocą utrzymano związek z szalupą i dostawano wodę. Europejczycy mogli więc bronić się w forteczce tak długo, dokądby im starczyło żywności. Co jednak dziwiło wszystkich, to pytanie, zkąd na szczycie Skorcewu wzięła się opuszczona forteczka. Zapytany Mokum mógł jedynie kwestyę tę objaśnić, gdyż towarzyszył Livingstonowi w jego podróżach.
W okolice jeziora Ngami zapuszczali się często handlarze hebanu i kości słoniowéj; ostatniéj dostarczają słonie, ale hebanem nie zowią tu znanego drzewa, lecz czarnych niewolników, którymi frymarczą handlarze. W krainach przerżniętych Zambezą, roją się jeszcze ci nikczemni spekulanci, podniecając drobnych królików afrykańskich do nieustannych wojen, napadów i rabunków, mających na celu jedynie chwytanie i sprzedawanie nieszczęsnych jeńców. Otóż właśnie południowym brzegiem jeziora ciągnęli zwykle drapieżni spekulanci ze swym czarnym towarem. Skorcew niezbyt jeszcze dawno służył im za stacyą, w któréj spoczywali przed zapuszczeniem się w dół Zambezy. Ufortyfikowali oni szczyt góry, dla zabezpieczenia zakupionych niewolników i siebie, przed napadem tutejszych łupieżczych plemion. Zdarzało się to bowiem, że nieraz nietylko towar, ale nawet i własne tracili życie.
Taki był początek fortecy, rozsypującéj się dziś w gruzy. Ze zmianą szlaku handlowego, forteczka przestała być stacyą i nikt nie myślał o jéj podtrzymywaniu; z całych umocnień pozostał tylko mur półkolisty, łukiem ku południowi wygięty, a cięciwą ku jezioru zwrócony; w samym środku tego okolenia wznosiła się reduta z kazamatowem urządzeniem i strzelnicami, ponad którą sterczała drewniana baszta. Ona-to posłużyła pułkownikowi za celownik przy ostatnim pomiarze. Forteczka, pomimo zniszczenia, zapewniała Europejczykom bezpieczne schronienie. Poza grubemi murami, mając wyborną broń odtylcową, mogli bronić się skutecznie całéj armii Mokololów, a nawet ukończyć pomiar, jeżeliby im tylko nie zabrakło żywności.
Arnunicyi było podostatkiem, znajdowała się ona bowiem w skrzynce na wozie, przeznaczonym do transportowania szalupy, a że wóz ten, jak wiadomo, nie wpadł w ręce rabusiów, więc ocalała; ale daleko gorzéj było z żywnością. Wszystkie jéj zapasy dostały się w moc Mokololów, a forteczka zaledwie na dwa dni była nią zaopatrzona. Ośmnastu ludzi trzeba było żywić: sześciu uczonych, dziesięciu majtków i dwóch przewodników.
Taki był stan rzeczy. Po otrzymanych wyjaśnieniach, uczeni udali się do kazamat z Mokumem, marynarze zaś na murach zaciągnęli warty; wszyscy otrzymali bardzo szczupłą racyą pokarmów na śniadanie.
Radzono nad groźném położeniem, w jakie wprawiał oddział brak żywności, a nikt nie umiał dać rady odpowiedniéj, aby zapobiedz zbliżającemu się głodowi, gdy wreszcie Mokum głos zabrał:
— Trwoży panów brak żywności, mogącéj zaledwie na dwa dni starczyć; ale pytam się was, co nas zmusza tak długo pozostawać w jéj murach? Czyż nie możemy opuścić jéj jutro, dziś nawet? Cóż nam przeszkadza? Mokololowie. Ależ oni nie umieją biegać po wodzie, a ja was w paru godzinach przewiozę parowcem na północny brzeg jeziora.
Na ten wniosek uczeni spojrzeli po sobie i po Mokumie, dziwiąc się, że ten tak prosty sposób ratunku na myśl im nie przyszedł. W saméj rzeczy, nie mogli wpaść na ten pomysł i nie powinni byli o nim myśleć, gdyż ci bohatérowie nauki zanadto byli zajęci szczytnym celem pamiętnéj wyprawy, ażeby mogli pomyśleć o własném bezpieczeństwie.
Sir John Murray piérwszy zabrał głos, odpowiadając Bushmanowi.
— Mój zacny Mokumie, jeszcześmy nie ukończyli prac naszych.
— Jakich prac?
— Pomiaru południka.
— Sądzisz więc pan, że Mokololowie troszczą się o wasz południk?
— Prawdopodobnie nie troszczą się wcale — odpowiedział John — ale zato my się troszczymy i nie oddalimy się ztąd bez osiągnięcia naszego celu. Nieprawdaż, koledzy?
— Nieinaczéj — odrzekł pułkownik w imieniu wszystkich; — nie zaprzestaniemy pomiaru, dopóki chociaż jeden z nas pozostanie przy życiu, dopóki jeden będzie w stanie przyłożyć oko do lunety i zapisywać miarę kątów. Z lunetą w jednéj, ze sztućcem w drugiéj ręce, będziem pracowali aż do ostatniego tchnienia.
Hucznym okrzykiem powitali uczeni tę przemowę, stawiając interes nauki ponad bezpieczeństwo życia.
Bushman popatrzył chwilę na uczonych, wzruszył ramionami, ale nie zdobył się na odpowiedź. Pojął ich wybornie.
Zgodzono się więc, aby bądźcobądź prowadzić daléj prace geodezyjne; lękano się jednak, czy położenie miejscowe, mianowicie zaś niepodobieństwo obrania punktu celowego za jeziorem Ngami, nie stanie im na przeszkodzie.
Zwrócono się w téj kwestyi do Macieja Struxa, który, przebywając od dwóch dni na szczycie góry, powinienby dotąd zastanowić się nad tą okolicznością.
— Panowie — odrzekł — czeka nas praca trudna i drobiazgowa, wymagająca cierpliwości i gorliwości, możemy jéj wszakże dokonać. Idzie nam o połączenie Skorcewa z jakimś punktem trygonometrycznym poza jeziorem. Punkt taki rzeczywiście istnieje i obrałem go; wznosi on się na północnym zachodzie jeziora, tak, iż obok nowego trójkąta przetnie je w kierunku skośnym.
— Jeżeli więc jest taki punkt, na czémże więc polega trudność? — zapytał pułkownik.
— Na odległości zbyt wielkiéj pomiędzy nim a Skorcewem.
— Jak wielka jest ta odległość?
— Najmniéj sto dwadzieścia mil angielskich.
— No, przecież luneta nasza na tę odległość wystarczy.
— Wiem o tém, lecz potrzeba zapalić sygnał na szczycie.
— A więc go zapalimy.
— Lecz trzeba tam zanieść przyrząd elektryczny do wzniecenia światła.
— Zaniesiemy go.
— Ale w czasie tego wypadnie bronić się przeciwko Mokololom — zarzucił Mokum.
— Będziemy się bronili. I cóż, Mokumie?
— Panowie, jestem na wasze rozkazy — rzekł Mokum — spełnię co rozkażecie.
Człowiek więc pełen poświęcenia, dzielny Bushman zakończył naradę, od wypadku któréj zawisła cała przyszłość wyprawy. Uczeni, zgodni pomiędzy sobą i gotowi wszystko poświęcać dla nauki, wyszli z kazamaty dla rozpoznania kraju, rozciągającego się poza jeziorem Ngami.
Mateusz Stras wskazał im szczyt przez siebie wybrany. Był-to wierzchołek góry Volquiri, mający kształt kręgla, a tak oddalony, że go zaledwie dostrzedz można było w niezmiernéj odległości. Góra ta bardzo wysoka, lecz mimo oddalenia, sygnał elektryczny dałby się widzieć przez wyborne szkła lunet, jakie posiadała ekspedycya. Największa jednak trudność w tém zachodziła, że bateryę elektryczną trzeba było zanieść i wywindować na górę. Kąt utworzony przez Volquiri i Skorcew, a przez tę ostatnią z punktem zajmowanym poprzednio przez Anglików zakończyłby pomiar, gdyż szczyt Volquiri leżał poza dwudziestym równoleżnikiem; łatwo pojąć wielką doniosłość téj operacyi i zapał, z jakim uczeni starali się przełamać tę ostatnią trudność.
Należało przedewszystkiém postarać się o przeniesienie bateryi. Znaczyło to przebyć sto mil kraju nieznanego. William Emery i Michał Zorn podjęli się tego zadania. Ofiarę tę przyjęto, a naczelnik Bochjesmanów, towarzyszących karawanie Struxa, miał im towarzyszyć. Natychmiast przygotowali się do podróży.
Szło o przebycie jeziora; ochotnicy nie chcieli zabierać parowca, bo potrzebnym był dla pozostałych kolegów na przypadek, gdyby byli zmuszeni oddalić się nagle po skończeniu operacyi. Jezioro można było przepłynąć w czółenku z kory lekkiéj, a trwałéj, jakie krajowcy bardzo szybko sporządzać umieją. Mokum z Numbem spuścili się na brzeg jeziora, gdzie rosły drzewa z korą przydatną do zbudowania czółna, zajęli się tą pracą i wkrótce ją ukończyli.
O godzinie ósméj wieczorem włożono na czółenko bateryę elektryczną, potrzebne narzędzia, broń, amunicyą i cokolwiek żywności. Umówiono się, że punktem zbornym będzie mała zatoka, na południowym brzegu jeziora, którą Mokum znał dobrze. Nakoniec postanowiono, ażeby skoro tylko zabłyśnie sygnał na Volquiri, pułkownik rozpalił takiż sam na Skorcewie, iżby dwaj młodzi astronomowie mogli nawzajem zdjąć rozwartość kąta.
Pożegnawszy kolegów, dwaj młodzi przyjaciele spuścili się na brzeg jeziora; poprzedzał ich przewodnik i dwóch majtków.
Ciemność zaległa okolicę; odwiązano czółno, a lekki statek pod naciskiem wioseł w cichości zaczął pruć czarne wody jeziora.
Dziesięć dni oblężenia.
Ze ściśnioném sercem przyglądali się pozostali odpłynięciu dwóch młodych towarzyszów. Ileż trudów, ileż niebezpieczeństw czekało tych odważnych młodzieńców, mających przebyć sto mil
Ciemność sprzyjała zdradzieckim zamiarom dzikich, lecz płazy te, jak ich Mokum nazywał, nie mieli odwagi wdzierać się na górę; być może, że oczekiwali posiłków, ażeby potem jednocześnie ze wszystkich stron wedrzeć się na wierzchołek i ogromną liczbą przezwyciężyć wszelki opór oblężonych.
Strzelec nie pomylił się w przypuszczeniach. Nazajutrz rano pułkownik dostrzegł, że hordy dzikich znacznie się powiększyły. Obozowisko ich, doskonale rozłożone u stóp góry, niedopuszczało myśleć o ucieczce. Na szczęście od strony jeziora, z powodu niedostępności brzegu, nie mogli czat rozstawiać, a w razie konieczności, oblężeni mogli tamtędy uchodzić.
Lecz o ucieczce nikt nie myślał. Europejczycy zajmowali posterunek naukowy; szło o ich cześć, nie mogli go opuścić; pod tym względem zgadzali się z sobą zupełnie. Ślady dawnych waśni między Struxem a Everestem zniknęły. Nigdy nie wspomniano o wojnie toczonej przez dwa mocarstwa. Obadwaj uczeni zmierzali do jednego celu; obaj pragnęli dojść do niego i spełnić naukowe zadanie, do całego cywilizowanego świata należące.
Oczekując na zapalenie sygnału, astronomowie zajęli się ukończeniem obliczeń poprzedniego pomiaru. Czynność ta polegała na zmierzeniu dwoma lunetami pod kątem dwóch poprzednich punktów trygonometrycznych: dokonano jej łatwo, a Mikołaj Polander zapisał wypadek obliczeń. W czasie następnych nocy miano przedsiębrać liczne obserwacye wysokości gwiazd stałych, dla otrzymania jaknajdokładniejszej szérokości geograficznej, pod którą leżał Skorcew.
Zachodziło jeszcze jedno ważne pytanie, do rozwiązania którego zawezwano pomocy Mokuma, a mianowicie o obliczenie jak prędko Zorn i Emery będą mogli dostać się na górę Volquiri i zapalić sygnał, mający być ostatnim punktem trygonometrycznym robionych pomiarów.
Bushman twierdził, że na to potrzeba dni pięciu dla dostania się na miejsce. W saméj rzeczy, na przebycie stu mil angielskich, idąc pieszo i przebywając często strumienie przerzynające okolice zajeziorne, pięć dni nie było za wiele. Przyjęto więc sześć dni jako maximum i na téj podstawie postanowiono rozdzielać racye żywności.
Pozostała żywność znajdowała się w bardzo małym zapasie; część jej musiano dać wyprawionym, ażeby mieli czém żyć, zanim im się uda coś upolować. Reszta zaledwie wystarczała na dwie zwykłe racye dzienne dla wszystkich, składających załogę; było tam kilka funtów sucharów, nieco mięsa suszonego i pemikanu. Pułkownik Everest za zgodą kolegów zdecydował, ażeby racye zmniejszyć do jednej trzeciej. Tak żyjąc, można było doczekać się chwili, w której oczekiwane światło zabłyśnie na krańcach widnokręgu. Czterech uczonych Europejczyków, ośmiu ich majtków i Bushman zapewne ucierpią na tém niedostatecznem pożywieniu; ale ludzie ci byli wyższymi nad zwykłe ludzkie cierpienia.
— Zresztą nikt nam nie zabroni polować — dorzucił sir John Murray.
Bushman wstrząsnął głową z niedowierzaniem; niepodobna, aby na górę tę odosobniona mogła się zabłąkać zwierzyna; nie szkodziło jednak mieć broń w pogotowiu na przypadek, gdyby się coś trafiło. Po tém postanowieniu trzej astronomowie zajęli się porównywaniem i sprawdzaniem cyfr zapisywanych przez Mikołaja Polandra, sir John Murray zaś, w towarzystwie Mokuma, opuścił forteczkę i przedsięwziął zbadać stoki góry, na której stała.
Mokololowie obozujący spokojnie u stóp Skorcewa, nie spieszyli się wcale z atakiem. Być może, że mieli zamiar ogłodzić oblężonych.
Pozycyą góry w krótkim zbadano czasie. Płaszczyzna, na której zrujnowana wznosiła się forteczka, miała zaledwie paręset sążni największej średnicy. Ziemię pokrywały zioła dość bujne, pomieszane z krzewiną gęstą; rosły tu mieczyki, wrzosy i inne górskie rośliny. Na spadzistych bokach, wysterczającemi załomami skał przerywanych, były zarośla tarniny, białem osypane kwieciem.
Zwierząt nie dostrzeżono zupełnie. Po całogodzinném oczekiwaniu nic się nie ukazało; kilka ptaszyn o czerwonych dziobkach i ciemném upierzeniu przelatywało z gałązki na gałązkę. Sir John nie dał do nich ognia, bo za pierwszym strzałem pierzchnęłoby niezawodnie całe stadko. Nie było więc nadziei, ażeby polowanie mogło powiększyć zapasy spiżarniowe.
— Będziemy łowili ryby w jeziorze — odezwał się sir John, wpatrując się w wspaniałe zwierciadło wód u stóp góry roztoczone.
— Łowić ryby bez sieci i wędek — odparł Bushman — znaczy to samo, co chcieć chwytać ptaki rękami; lecz nie rozpaczajmy; wydobyliśmy się już nie z jednego kłopotu, a może przypadek nam i tym razem poszczęści.
— Przypadek — mówił sir John — przypadek dobry, jeżeli Bóg go nastręczy; ach, ten przypadek to najlepszy liwerant, najdoskonalszy geniusz opiekuńczy. On to nas połączył z przyjaciółmi, on ich doprowadził tam, gdzie my musieliśmy iść koniecznie; a da Bóg, wszystkich nas do upragnionego zawiedzie celu.
— I on nas wyżywi.
— Nieinaczéj, dzielny mój przyjacielu, on nas wyżywi, a dokonawszy tego, spełni tylko swoją powinność.
Słowa szlachetnego Anglika nie zupełnie trafiły do przekonania Bushmana; wprawdzie przypadek niekiedy czynił ludziom przysługi, wszelako należało mu dopomagać — i strzelec postanowił dopomagać mu.
Dnia 25 stycznia nie zaszła żadna zmiana w położeniu naszych przyjaciół, ani ich wrogów. Mokololowie obozowali spokojnie, stada ich wołów i owiec pasły się na pięknych pastwiskach, zasilanych podskórnemi wodami; złupione wozy umieszczono w koczowisku; niewiasty i dzieci dzikich, przybyłe tu za wojownikami, zajmowały się wykonywaniem prac domowych. Kiedy niekiedy, który z wodzów ich, łatwy do rozpoznania po bogatszém odzieniu, podchodził ku górze i rozpatrywał najdostępniejsze ścieżki, prowadzące na szczyt góry, ale kula, posłana ze szczytu, wnet mu odbierała ochotę do dalszych badań.
Mokololowie na każdy strzał odpowiadali wojennym okrzykiem, wstrząsali asagajami, wypuszczali kilka strzał nieszkodliwych i wszystko znów powracało do dawnego spokoju.
Nazajutrz jednak dzicy przedsięwzięli napad; w liczbie pięćdziesięciu poczęli równocześnie z trzech stron wdrapywać się na górę. Natychmiast cała załoga udała się na mury. Broń odtylcowa europejska szybko nabijana, zrządziła spustoszenie w szeregach napastników; około piętnastu ubito, a reszta pierzchła w nieładzie. Atak ten jednak zaniepokoił oblężonych; pomimo szybkości strzałów widoczném było, że liczba przemódz zdoła. Gdyby równocześnie kilkuset Makololów rzuciło się ze wszech stron na górę, niepodobna byłoby odeprzeć ich. Niebezpieczeństwo to nasunęło sir Murrayowi myśl, ażeby użyć na obronę kartaczownicy, która stanowiła potężne uzbrojenie szalupy parowej; trudno jednakże wywlec taki ciężar na górę po skalistym i nagłym stoku. Jednak marynarze okazali tyle zapału i zręczności, że straszliwe to wojenne narzędzie w nocy 26 stycznia wywindowanem i ustawionem zostało w strzelnicy muru, otaczającego forteczkę. Dwadzieścia pięć luf rozłożonych wachlarzowato mogło swym ogniem ostrzeliwać cały front fortyfikacyi. Mokololowie pierwsi mieli się zapoznać z tą niszczącą bronią w Afryce, którą w kilkanaście lat później ucywilizowane narody europejskie straszne sprawiały rzezie.
Od chwili przymusowej swej bezczynności, astronomowie używali czasu na wymiar wysokości gwiazd. Czyste niebo i powietrze nadzwyczaj suche pozwoliły im robić wyborne obserwacye. Szerokość geograficzna Skorcewa wynosiła 20° 37′ 18,268″. Cyfra dochodząca aż do jednej tysiącznej sekundy, odpowiadającej 1/4 sążnia na powierzchni ziemi. Nie można życzyć sobie większej dokładności. Pomiar ten przekonał ich, że nie znajdowali się dalej, jak o pół stopnia od północnego końca południka, że trójkąt, za którego wierzchołek obrali górę Volquiri, zakończy sieć trygonometryczną.
Noc z 26 na 27 przeszła spokojnie. Następny dzień wydawał się oblężonym nadzwyczajnie długim. Piąty to dzień od czasu odpłynięcia dwóch astronomów. Jeżeli im się powiodła podróż, powinniby dziś właśnie dotrzeć do podnóża góry Volquiri; wypadało więc przez całą noc wytężać wzrok w tę stronę, azali sygnał nie zajaśnieje. Pułkownik Everest i Mateusz Strux za dnia jeszcze wycelowali lunetę tak, ażeby sam szczyt padał na ognisko szkła. Ostrożność ta zabezpieczała od wyszukiwania śród nocy punktu oznaczonego, co byłoby nadzwyczaj trudném. Przy jéj zachowaniu skoroby tylko zabłysło światło na wierzchołku, w tej że samej chwili doszłoby do oka obserwatora i dozwoliło oznaczyć otrzymany kąt.
W ciągu dnia rzeczonego, sir John Murray napróżno przebiegał boki góry ze strzelbą; nie ukazało się najmniejsze zwierzątko; ptaki nawet, spłoszone przez niego, pouciekały na brzeg jeziora, schronić się w gajach. Zżymał się szlachetny myśliwiec; irytowało go to niepospolicie, bo teraz nie dla rozrywki, jak najczęściej, ale z potrzeby polował; pragnął on złagodzić głód swoich towarzyszów, a ma się rozumieć, że i swój także, gdyż potężna budowa Johna niemałego wymagała paliwa i na jednej trzeciej części racyi obstać nie mogąc, srogiego doznawał głodu. Towarzysze jego okazywali się mniej drażliwymi na niedostatek pokarmu, bądź że ich żołądki mniejsze i organizm szczuplejszy, bądź też że niektórym, jak np. niezrównanemu Polandrowi, dokładne obliczenie kąta optycznego doskonale zastępowało befsztyk, a wygórowana gwiazda na zenicie soczysty rostbif. Marynarze i Bushman doznawali podobnież głodu, jak wielce szanowny dżentelman, dającego się tem bardziej uczuć, że żywność była na schyłku: dzień jeszcze jeden, a nie zostanie jedna okruszyna suchara. Jeżeli więc wyprawieni opóźnili się w drodze, to załoga zostanie doprowadzoną do ostateczności.
Cała noc z 27 na 28 stycznia zeszła na obserwowaniu Volquiri: widnokrąg pozostawał ciemnym, światełko nie zabłysło; oznaczony przez astronomów dla Williama i Zorna termin zaledwie dobiegł; nie pozostawało więc, jak tylko czekać cierpliwie.
W dniu 28 stycznia, garnizon spożył ostatni suchar i ostatni kęs mięsa: zwątpienie jednak nie ogarnęło tych dzielnych ludzi, postanowili żywić się ziołami, a wytrwać na stanowisku.
Noc z 28 na 29 nie wydała żadnego rezultatu; raz albo dwa zdawało się obserwatorom, że widzą światło, lecz po sprawdzeniu przekonali się, że pochodzi ono od gwiazdy, wynurzającéj się z pod widnokręgu.
Cały dzień następny wszyscy nic nie jedli; kilkodniowe przyzwyczajenie do małej ilości pokarmu znać zwęziło tak ich żołądki, że głód niezbyt im dokuczał, ale jeżeli Opatrzność nie ześle im nazajutrz jakiej pomocy, to srogim ulegną cierpieniom.
Lecz Opatrzność nie zesłała im i następnego dnia pożywienia; napróżno sir John Murray wytężonym wzrokiem upatrywał jakiejkolwiekbądź zwierzyny, nic się nie nasuwało na strzał celnego myśliwca, a jakże załoga pragnęła choćby najmniejszej odrobinki pokarmu!
Sir John i Mokum, dręczeni głodem, który im szarpał wnętrzności, poczęli krążyć po pod szczytem Skorcewa szukali czegoś — czyżby zamyślali spróbować trawy tam obficie rosnącej?
— Ach, czemuż nie jesteśmy bydlętami — zawołał sir John — jakżebyśmy mogli najeść się na tem pastwisku, a tu ani zwierzęcia, ani ptaszyny... Cóżbym dał za to, gdybym mógł na kwadrans zostać bydlęciem.
Mówiąc to, rzucił się na obszerną płaszczyznę wód, rozlaną pod jego stopami. Majtkowie próbowali złowić rybę, ale nadaremnie. Ptactwo wodne za ich zbliżeniem się ulatywało w dal.
Biedny sir John, biedny Mokum, zaledwie powłóczyli nogami; zmęczeni do najwyższego stopnia, rzucili się na ziemię u stóp pagórka, na kilka stóp wysokiego; niby sen, a raczej odrętwienie ogarnęło ich zwolna, tak, że sami nie wiedzieli, kiedy im się ociężale powieki zamknęły; zwolna zapadli w stan zupełnego odrętwienia; próżnia, którą uczuwali wewnątrz, odbierała im ostatnie siły, doznawali przytém dziwnéj jakiéjś boleści, któréj przecież poddawali się obojętnie.
Jak długo trwał ten stan odrętwienia, ani sir John, ani Bushman nie potrafiliby powiedzieć, lecz w godzinę póżniéj zbudziły Anglika liczne i dokuczliwe ukłócia. Otrząsł się, przewrócił i usiłował zasnąć, ale zniecierpliwiony ustawiczném kłóciem, zmuszonym został do otworzenia oczu.
Roje mrówek białych, czyli termitów, literalnie go obsiadły; ręce, twarz, całe ciało, były niemi pokryte. Na widok ten zerwał się na nogi i gwałtownym tym ruchem zbudził Mokuma, lecz Bushman, zamiast opędzać się mrówkom, zaczął je zbierać garściami i chciwie pożerać.
— Co robisz, Mokumie? — zawołał ze wstrętem Anglik.
— Jedz pan, jedz jak ja! — mówił Bushman, nie przerywając uczty — to ryż Bochjesmanów.
Mokum nazwał mrówki ryżem, jak je zowią Bochjesmanowie, uważający owad ten za przysmak. Pożerają oni zarówno czarne, jak i białe mrówki, lecz ostatnie przenoszą nad pierwsze. Pożywienie to ma tę tylko wadę, że trzeba dla nasycenia się spożywać ogromne masy mrówek. Dla zaradzenia tej niedogodności, krajowcy dodają do mrówek nieco gumy arabskiej, lecz ponieważ na Skorcewie nie rosły mimozy, wydające gumę, przeto Mokum zmuszonym był spożywać je bez przyprawy.
Głód szarpiący wnętrzności sir Johna i widok Bushmana, raczącego się z takim apetytem, skłoniły sir Johna do przezwyciężenia wstrętu i naśladowania strzelca. Mrówki rojami wychodziły z wielkiego mrowiska, a raczej kopca, pod którym spali dwaj myśliwi. Sir John garściami wsypywał je do ust i wkrótce zasmakował w tej osobliwej potrawie; kwas, przenikający owady, miał przyjemny smak, a zwolna sir John uczuł ustępujące boleści głodu.
Mokum nie zapomniał o towarzyszach niedoli, pobiegł do forteczki i sprowadził cały garnizon. Majtkowie bez wahania się poczęli pożerać mrówki. Everest, Strux i Polander chwilowo wstrzymywali się, ale przykład sir Johna Murraya, zachęcił ich i biedni uczeni, nawpół martwi z wycieńczenia, rzucili się na termity i zaczęli zajadać je z apetytem, oszukując próżny żołądek.
Wypadek jednak dostarczył im wkrótce jędrniejszego pożywienia. Mokum, chcąc dostarczyć większéj ilości pokarmu, postanowił rozburzyć mrowisko. Był-to kopiec stożkowaty, około którego znajduje się kilka innych pomniejszych; strzelec zadał już kilka potężnych ciosów siekierą, gdy nagle usłyszał wewnątrz jakieś dziwne mruczenie. Natychmiast przestał uderzać i nadsłuchiwał; wszyscy, zachowując jaknajgłębsze milczenie, naśladowali go. Mruk dochodził coraz wyraźniej.
Bushman zatarł ręce z radości; nie wyrzekł ani słowa, ale oczy jego dziwnie błyszczały. Uderzając raz poraz w gliniaste gniazdo termitów, usiłował wybić w niém otwór na stopę kwadratową; mrówki uciekały na wszystkie strony, ale strzelec bynajmniéj na to nie zważał i podczas gdy inni napychali niemi worki, wyrębywał ścianę.
Naraz w otworze pojawiło się dziwaczne kudłate zwierzę. Był-to czworonog z długim wydłużonym ryjem, niewielką paszczą z językiem wysuwalnym, uszy miał stojące, ogon długi, kończasty. Popielato-rudawe kudły pokrywały jego ciało o krótkich nogach, zakończonych długiemi i ostremi szponami.
Jedno uderzenie siekierą w ryj powaliło go trupem.
— Otóż mamy i pieczeń, moi panowie, na którą im dłużej czekaliście, tem wam lepiej smakować będzie. Dalej, rozpalić ogień, stempel od strzelby posłuży nam za rożen, będziemy mieli ucztę, jakiej nie mieliśmy jeszcze nigdy. Bushman nie przesadzał wcale; zwierz ubity, którego szybko oprawił i obdarł ze skóry, był mrówkojadem. Holendrzy nazywają go świnią ziemną. Jest-to najstraszliwszy nieprzyjaciel mrówek; burzy on ich gniazda, a jeżeli mu się nie uda zakraść w mrowisko, wsuwa w nie długi i lepki język, a gdy go mrówki obiegną, wyciąga i połyka.
Pieczeń wkrótce była gotową; może należałoby jeszcze kilkanaście razy obrócić ją na rożnie, lecz zgłodniałym zabrakło cierpliwości; mięso przeniknione kwasem mrówczanym wydawało im się bardzo smaczném; drugą połowę zachowano na póżniéj. Po téj uczcie, wraz z odzyskanemi siłami, energia ożywiła tych dzielnych ludzi.
A zaprawdę, potrzeba im było téj energii, bo i następnéj nocy zbawienne światło nie zabłysło na szczycie Volquiri.
Fiat lux.
William i jego mały oddział od ośmiu dni opuścił obóz. Jakież przygody opóźniły ich pochód. Czyż wstrzymała ich jaka nieprzezwyciężona zapora? Zkąd pochodzi to opóźnienie? Czyż obadwaj astronomowie ulegli jakiemu wypadkowi... czy ich śmierć spotkała? Łatwo pojąć przejście od nadziei do zwątpienia, a od tego do rozpaczy. Uczuć tych kolejno doświadczyli zamknięci w forteczce. Ich koledzy, ich przyjaciele już przeszło tydzień byli w drodze... a przecież w pięciu, a najdalej w sześciu dniach winni byli stanąć na górze! Nie możnaż ich przecie posądzać o brak odwagi, energii i wytrwałości; wiedzieli oni dobrze, że od dostania się ich na szczyt Volquiri zależało powodzenie wyprawy, powiedzenie się wielkiego przedsięwzięcia. Skoro więc wiedzieli, któżby odważył się przypuścić, że zaniedbali się w czemkolwiek? Podejrzenia takiego nie śmiałby nikt na nich rzucić; jeżeli więc dotąd nie zabłysnęło światło na szczycie Volquiri, znać że zginęli, lub też popadli w jasyr koczujących plemion.
Smutne te myśli zajmowały bez przerwy czterech uczonych; z gorączkową niecierpliwością oczekiwali oni nadejścia nocy, ażeby jaknajprędzej obserwacye rozpocząć, aby stanąwszy przy lunecie, z wlepionem okiem w punkt oddalony, nie oddychając prawie, oczekiwać sygnału. Wszystkie nadzieje, wszystkie oczekiwania, całe ich życie skupiło się na tém maleńkiém szkiełku lunety, przez które zbawcze światło zabłysnąć miało. Przez cały tedy dzień błądzili w milczeniu po stokach góry, zatopieni w jednéj tylko myśli. Zaprawdę, ani dotychczasowe trudy, nieznośne upały, dzikie zwierzęta, ni pragnienie i głód nie dokuczały im tyle, ile ta chwila niecierpliwego oczekiwania.
W dniu tym spożyto resztę mrówkojada. Kto się dostatecznie nie nasycił, szedł do mrowiska, dopełniać obiadu termitami.
Nakoniec zapadła noc ciemna, bezksiężycowa, cicha, wyborna do obserwacyi; światło jednak nie ukazało się na Volquiri. Już zorze zarumieniły niebo na wschodzie, już zabłysły piérwsze promienie słońca, a jeszcze astronomowie stali przy lunecie z wytężonym wzrokiem — pułkownik i Strux, niezmordowanie wytrwali. Nakoniec słońce zajaśniało w całym blasku, dalsza obserwacya stała się niemożebną.
Ze strony dzikich najmniejsza nie zachodziła obawa. Mokololowie postanowili głodem zmusić załogę do poddania. W istocie łatwo to mogło nastąpić; przez cały następny dzień głód zadawał męczarnie załodze uwięzionéj na Skorcewie, a nieszczęsni Europejczykowie starali się go ukoić żuciem korzeni mieczyka, rosnącego obficie na stokach góry.
Więźnie, alboż nimi nie byli? nie — dopóki szalupa parowa mogła ich przewieźć na drugi brzeg jeziora, w okolice żyzne, gdzieby im nie zabrakło ani zwierzyny, ani soczystych owoców, ani dziko rosnących warzyw. Nieraz myślano o tém, ażeby wyprawić Mokuma na brzeg północny jeziora, iżby tam zapolował i żywności dostarczył; lecz cóżby się stało, gdyby Mokololowie dostrzegli ten ruch, lub gdyby na przeciwnym brzegu strzelec dostał się w ręce koczowniczych rabusiów? Straconoby łódź, a z nią ostatni środek ratunku. Odrzucono więc ten projekt. Postanowili ocalić się, lub umrzéć razem. O opuszczeniu Skorcewa przed dokonaniem pomiaru południka nawet mowy nie było: należało czekać aż do zniknięcia ostatecznéj nadziei. Wreszcie szło o cierpliwość, a tę mieli.
Kiedy Arago, Biot i Rodriguez — mówił pułkownik do zgromadzonych towarzyszy — postanowili przedłużyć pomiar południka Dunkierki aż do Iwizy, znajdowali się w położeniu naszemu podobném. Rozchodziło się o połączenie wyspy téj z lądem hiszpańskim, zapomocą trójkąta, którego boki wynosiły przeszło 120 mil angielskich.
Astronom Rodriguez zajął najwyższy szczyt wyspy i utrzymywał na nim płonący ogień; w tym czasie francuzcy uczeni przepędzali czas pod namiotami, o sto mil od niego, w puszczy de las Palmas. Przez 60 nocy Arago i Biot czatowali na sygnał, który zdjąć mieli. Zrozpaczeni, mieli już zaprzestać roboty, gdy sześćdziesiątéj pierwszéj nocy wyglądane światło zabłysło, które tylko stałą nieruchomością odróżniało się od gwiazd. Jakto panowie! oni oczekiwali sześćdziesiąt jednę nocy! Czego astronomowie francuzcy i hiszpańscy dokazali dla dobra nauki, czyż my dokonać nie zdołamy?
Okrzyk uniesienia odpowiedział na tę przemowę. A jednak mogli odpowiedzieć pułkownikowi, że ani Biot, ani Arago nie doznawali męczarni głodu, przez cały czas pobytu w puszczy las Palmas.
W ciągu dnia pojawił się ruch niezwykły w obozie Mokololów; biegali oni szybko tu i owdzie, co wielce zaniepokoiło Bushmana. Czyżby w nocy zamierzyli uderzyć na forteczkę, albo téż zwinąć obóz? Po dokładném rozpatrzeniu się, doszedł do przekonania, że ułożyli napad. Wojownicy gotowali broń, kobiety zaś i dzieci, do obozu przybyłe, opuściły go i pod dowództwem kilku zbrojnych udały się ku zachodniemu brzegowi jeziora. Prawdopodobnie oblężeńcy postanowili raz jeszcze popróbować zdobycia szturmem twierdzy, przed powrotem do stolicy swéj Maketo.
Bushman zawiadomił Europejczyków o wypadku swoich spostrzeżeń. Postanowiono więc podwoić czujność podczas nocy i trzymać broń w pogotowiu. Liczba wrogów była bardzo znaczna. Nic im nie przeszkadzało z dwóch stron po kilkuset rzucić się na stoki góry. Mury forteczki w wielu miejscach rozwalone, nie wstrzymałyby ich postępu. Pułkownik uważał za potrzebne wydać piérwsze rozporządzenia, na przypadek, gdyby oblężeni zostali zmuszeni do cofnięcia się i chwilowego opuszczenia stanowiska. Parowiec powinien był być gotowym do wyruszenia na wodę za piérwszym znakiem. Jeden z marynarzy otrzymał rozkaz rozniecenia ognia pod kotłem i przysposobienia pary na przypadek ucieczki, lecz polecono mu wstrzymać się z tém aż do zachodu słońca, inaczéj bowiem nieprzyjaciel dowiedziałby się o istnieniu statku.
Wieczerzę składały termity i cebulki mieczyka; smutne pożywienie dla ludzi mających się bić, lecz to bynajmniéj nie osłabiło mężnych i gotowych na wszystko.
Po godzinie szóstéj, gdy noc zapadła z szybkością właściwą krainom podzwrotnikowym, marynarz spuścił się po urwiskach skalnych na dół, ażeby rozpalić ogień pod kotłem maszyny. Rozumie się, że pułkownik postanowił uchodzić dopiero w razie ostatecznym, gdyby już dłużéj niepodobna było trzymać się w fortecy. Nie miał on siły do opuszczenia jéj, bo lada chwila mógł zabłysnąć ogień przez wysłańców wzniecony.
Innych marynarzy rozstawiono poza murem opasującym forteczkę, polecając bronić wyłomów do ostateczności; broń przygotowano. Kartaczownica, nabita i zaopatrzona zapasowemi nabojami, wystawiała straszne swe lufy z otworu strzelnicy.
Na oczekiwaniu zbiegło kilka godzin. Pułkownik Everest i Strux naprzemian czuwali przy szkle lunety, umieszczonéj na szczycie baszty, wyczekując pojawienia się sygnału. Krańce widnokręgu pogrążone były w cieniu, lecz zato na zenicie konstelacye w całéj świetności błyszczały. Najmniejszy wietrzyk nie wzruszał powietrza, cisza uroczysta dokoła panowała.
Tymczasem Bushman, zajmujący wyskok skały, przysłuchiwał się szmerowi, który głucho podnosił się z doliny; zwolna szmer stawał się coraz wyraźniejszym. Mokum nie zawiódł się na swoich przypuszczeniach: Mokololowie gotowali się do ostatecznego szturmu.
Aż do dziesiątéj nie poruszyli się atakujący; ognie ich obozowiska zwolna gasły. Pola i równiny pogrążyły się w ciemnościach. Naraz Bushman dostrzegł cienie poruszające się po bokach góry. Dzicy byli już zaledwie o sto stóp poniżéj muru.
— Do broni! do broni — zawrzasnął Bushman.
Natychmiast wysunęła się szczupła załoga przed front południowy i rzęsistym ogniem powitała napastników. Dzicy odpowiedzieli na to okrzykiem wojennym i pomimo celnego ognia, nie przestawali piąć się do góry. Przy świetle strzałów, postrzeżono takie mnóstwo dzikich, że wszelki opór zdawał się niepodobnym. Jednak celne i niechybiające kule straszną rzeź sprawiały w ich gromadach. Mokololowie padali kupami i jeden przez drugiego staczali się na sam dół; w krótkich przerwach pomiędzy strzałami, można było słyszeć ich krzyk, jakoby dzikich zwierząt. Mimo to szli naprzód wytrwale, w ścieśnionych szeregach, coraz wyżéj i wyżéj, nie wypuszczając ani jednéj strzały, gdyż zbyt im było śpieszno dostać się na wiérzch.
Pułkownik strzelał na czele oddziału; jego towarzysze dzielnie go swym ogniem wspiérali, nie wyjmując Polandra, który może poraz piérwszy w życiu miał broń w ręku. Sir John cudów zręczności dawał dowody: to na téj, to na owéj skale stawał, przyklękał, schylał się, dając tak szybko ognia, że mu się sztuciec od gęstych strzałów rozpalił. Bushman zachowywał krew zimną, strzelał ze spokojem i był pewnym siebie, śmiałym i cierpliwym, jakim go znamy.
Lecz ani nadzwyczajna odwaga, ani pewność strzału, ni doskonałość broni nie mogły podołać liczbie. Każdego z poległych zastępowało dwudziestu nowych wojowników. Za wiele ich było na trzynastu ludzi, broniących forteczki. Po półgodzinnym oporze, pułkownik uznał, że dłużéj trudno się bronić, że liczba go zgniecie.
W saméj rzeczy, nietylko frontem góry, ale i bokiem wdzierały się tłumy dzikich. Trupy jednych służyły za stopnie drugim. Niektórzy porywali trupów w ręce i zasłaniając się nimi, jakby puklerzem, pięli się w górę. Scena ta, oświetlona krótkiemi czerwonemi odbłyskami strzałów, była przerażającą. Europejczycy wiedzieli o tém dobrze, że nie mogą spodziewać się żadnéj litości od okrutnych wrogów. Niczém były najstraszniejsze zwierzęta afrykańskie w porównaniu z zażartymi Mokololami. Okrucieństwem zawstydziliby tygrysy, gdyby szczęściem Afryka ich nie wydawała.
O wpół do jedenastéj pierwsze zastępy dzikich wdarły się na płaszczyznę, tworzącą wierzch góry; oblężeni nie mogli wdać się w bój ręczny z hordą rozbójników, bo broń palna w tym razie była nieużyteczną, a liczbaby ich zgniotła; należało szukać schronienia za murem. Na szczęście mały oddziałek był jeszcze nietkniętym, bo Mokololowie, jak już mówiliśmy, nie używali ni strzał, ni dzirytów.
— Za mury! — zakomenderował potężnym głosem pułkownik.
Jeszcze raz dawszy ognia, oblężeni, idąc za przykładem wodza, schronili się za mury.
Dzicy powitali odwrót radosnym okrzykiem wojennym i poczęli się cisnąć ku wyłomowi w murze, aby przezeń dostać się w obręb twierdzy.
Nagle zagrzmiał straszliwy huk — niby trzask piorunu, rozdrabniający się na mnóstwo gromów pojedynczych. To kartaczownica, zakręcona ręką sir Johna, zabrała głos w bitwie. Dwadzieścia pięć lufek armatnich, rozłożonych wachlarzowato, sypnęło gradem kul na gromady dzikich, cisnących się w wyłom; deszcz ołowiu druzgotał rozbójników i zmiatał ich secinami; w mgnieniu oka oczyścił plac boju. Straszne wycie Mokololów odpowiedziało na huk kartaczownicy, lecz okrzyk ten słabnął, a wreszcie ucichł; zrazu wypuścili oni chmurę strzał, lecz te nikogo nie dosięgły.
— Przewybornie sprawia się maleńka — zawołał Bushman, zbliżając się do sir Johna. — Gdy się pan zmęczysz wygrywaniem na téj katarynce, to pozwolisz, ażebym i ja dał koncert.
W istocie zacięta walka zawrzała z nową gwałtownością; już nawet i kartaczownica nie mogła poradzić tłumom pchających się ślepo wszystkiemi wyłomami z straszliwém wyciem. Przez pół godziny jeszcze Europejczycy bronili im każdéj stopy ziemi; oblężeni, broni swéj zawdzięczając opór, dotąd otrzymali zaledwie kilka zadraśnięć lekkich asagajami; mimo kilkuset poległych, zajadli dzicy cisnęli się naprzód; broniący się dotrzymywali placu, zażartość obu stron wzrastała.
Nagle około wpół do dwunastéj Mateusz Strux, stojący z kolei przy lunecie, przypadł bez tchu do pułkownika, strzelającego do dzikich. Twarz Mateusza okazywała silne wzruszenie, malowało się na niéj zachwycenie połączone z pomieszaniem; w kapeluszu jego drgała jeszcze strzała świeżo wypuszczona. Ujrzawszy Everesta, zawołał drżącym głosem:
— Sygnał! sygnał!
— Co! co? — krzyknął pułkownik, nabijając broń.
— Sygnał!
— Widziałeś go?
— Widziałem.
Everest, wypaliwszy do jednego z wodzów nieprzyjacielskich, wydał okrzyk tryumfu i popędził ku baszcie, a za nim Strux zbladły od wzruszenia. Tam ukląkł przy lunecie i, powstrzymując bicie serca, patrzył w nią; patrzył, zapominając o śmierci wiszącéj mu nad głową — o całym świecie.
Na szczycie Volquiri jaśniał sygnał. Widział go wyraźnie między kratkami włosów, rozciągniętych przed soczewką lunety. Ostatni trójkąt otrzymał nareszcie punkt oparcia.
Zaiste, wzniosły to widok; śród grzmotu strzałów, pośród wycia rozżartéj hordy dzikich i zgiełku bojowego — dwóch uczonych przy szkle lunety, obojętnych na śmierć, pamiętających tylko o spełnieniu naukowego zadania, gdy lada chwila mógł ich ugodzić morderczy pocisk, albowiem właśnie tłumy Mokololów sforsowały wyłom i gdyby nie kartaczownica, gdyby nie sir John, Bushman i majtkowie, jużby cały garnizon legł pod ich ciosami. A kiedy załoga z ostateczném wysileniem broniła każdéj piędzi ziemi, Everest i Strux, schyleni nad przenośnikiem półkolistym, mierzyli rozwartość kąta bez przerwy. Powtarzali kilkakrotnie jeden i ten sam pomiar, ażeby uniknąć błędu, Polander zaś z największą flegmą zapisywał w regestr, wypadki ich obserwacyi. Niejednokrotnie strzała zadrasnęła głowę któregoś z uczonych i ustrzęgła w ścianie drewnianéj baszty, lecz uczeni, zatopieni w pracy, nie wiedzieli nawet o tém; jeden patrzał na gorejące światło, drugi odczytywał przez lupę na przenośniku podziałkę, a trzeci pisał.
— Jeszcze jedna obserwacya — zawołał Strux, przesuwając lunetę.
Wtem kamień wielki, wyrzucony silną ręką, wytrącił regestra z ręki Polandra i o mało nie zgruchotał lunety; lecz właśnie operacye były ukończone i położenie sygnału oznaczone z dokładnością jednéj tysiącznéj sekundy.
Pozostawało tylko uchodzić dla zachowania rezultatów znakomitéj pracy. Dzicy zaczynali się cisnąć do kazamat i lada chwilę mieli opanować basztę. Pułkownik Everest i jego koledzy pochwycili broń. Polander porwał narzędzia i regestra i wybiegli poza obręb baszty wyłomem, prowadzącym na ścieżkę, którą się można było dostać do szalupy; ale w chwili, gdy zaczęli na dół zstępować, zawołał Strux:
— A nasz sygnał!
W rzeczy saméj, należało odpowiedzieć na sygnał dwóch młodych astronomów; bo dla dokładności przedsięwziętego pomiaru, trzeba było ażeby William Emery z Zornem ze swéj strony oznaczyli kąt rozwartości i niezawodnie na szczycie Valquiri oczekiwali niecierpliwie ukazania się ognia na Skorcewie.
— Jeszcze jedno wysilenie — zawołał pułkownik.
I podczas gdy jego towarzysze z największą trudnością powstrzymywali nawałę dzikich, Everest wpadł do baszty. Była to budowa z drzewa wysuszonego na skwarze słonecznym; dość było jednéj iskry, aby zażegnąć ją płomieniem. Everest, zapaliwszy zwitek papieru, rzucił go na kupę wiórów, leżącą w kącie — buchnęły płomienie, a dzielny astronom wypadł z baszty, w celu połączenia się z towarzyszami.
Nagły pożar zwrócił całą uwagę dzikich. Korzystając z tego, załoga spuszczała się stromą ścieżką, unosząc wspólnemi siłami kartaczownicę, któréj porzucić nie chcieli. Dostrzegli ich Mokololowie, ale zapóźno, bo już byli na łodzi. Maszynista, stosownie do rozkazów, trzymał parę w pogotowiu, puszczono w ruch maszynę, a statek natychmiast odbił od brzegu i posunął się na otwarte jezioro. Posłano dzikim, stojącym w osłupieniu na krańcu góry, salwę, która jeszcze kilkunastu zwaliła.
Wkrótce szalupa odpłynęła tak daleko, że można było dojrzéć pożar na szczycie Skorcewa. Baszta płonęła jak pochodnia, a światło jéj niezawodnie było widać z wierzchołka Volquiri.
Potężnym okrzykiem powitała osada statku pożar baszty, która, jakby latarnia morska, rozrzucała daleko w przestrzeń snopy światła.
William i Zorn posłali swym kolegom gwiazdę, a ci odpowiedzieli im słońcem.
Nowe zniknięcie Polandra.
O świcie parowiec przybił do północnego brzegu jeziora; nie dostrzeżono tu śladu Mokololów. Pułkownik i jego towarzysze, trzymający dotąd broń w pogotowiu do strzału, spuścili kurki. Statek wpłynął do wązkiéj przystani, jakby wydrążonéj pomiędzy dwiema wysokiemi skałami.
Bushman, sir John i jeden z majtków poszli na polowanie. Okolica była zupełnie pustą, ani śladu dzikich; natomiast, na wielką pociechę zgłodniałych, snuło się mnóstwo zwierzyny. Śród wysokich traw i gęstych zarośli, przemykały rącze antylopy, na jeziorze pływały stada dzikich kaczek i innych ptaków wodnych. Myśliwi powrócili z bogatym łupem. Pułkownik i jego towarzysze mogli po długim głodzie odżywić się zwierzyną, któréj im już zabraknąć nie miało.
Tegoż dnia, 5-go lutego, rozbito obóz na brzegach jeziora Ngami, nad wpadającym doń strumieniem w cieniu drzew rozłożystych. Było to miejsce zborne, wspólnie naznaczone, gdyż Numbo wyraźnie zapowiedział, aby ich czekano nad brzegami jeziora przy strumieniu. Everest i Strux rozgościli się tu, wyglądając powrotu kolegów, który niezawodnie miał być łatwiejszym, aniżeli wyprawa na Volquiri. Po przebytych trudach, kilka dni wypoczynku było im bardzo na rękę. Polander korzystał z tego czasu, ażeby obliczyć wypadki ostatniego pomiaru trygonometrycznego. Mokum i sir John rozkoszowali się, polując zapalczywie w okolicy tak obfitéj w zwierzynę. Wielce szanowny Anglik chętnie zakupiłby to Eldorado myśliwskie, gdyby je tylko można przenieść do Szkocyi.
Dnia 8 lutego usłyszano wystrzały. Był-to sygnał, zapowiadający powrót oddziału Williama. Wnet ich ujrzano. Wszyscy mieli się wybornie; odnieśli oni teodolit, jedyny nieuszkodzony, jaki teraz międzynarodowa posiadała komisya.
Nie potrzebujemy nadmieniać, z jaką radością witano przybywających; nie szczędzono sobie nawzajem powinszowań. W kilku słowach opowiedzieli swoję wyprawę; droga była nadzwyczaj mozolną. Najprzód zmarnowali dwa dni na błądzeniu w rozległéj puszczy u stóp gór rozłożonéj. Igła magnesowa była ich jedynym przewodnikiem; nie mogąc znaleźć punktu zoryentowania się, nie doszliby nigdy do Volquiri, gdyby nie nadzwyczajna roztropność Numba. Okazywał on się zawsze i wszędzie poświęconym; droga na wysoki szczyt była bardzo niedostępną. Ztąd nastąpiło opóźnienie, równie dla nich, jak i pozostałych na Skorcewie bardzo przykre. Nakoniec udało im się dosięgnąć szczytu Volquiri. Ustawiono sygnał i wzniecono światło elektryczne z 4-go na 5 lutego. Światło to, wzmocnione potężnym reflektorem, było tak silném, że natychmiast po zabłyśnięciu dostrzeżono je w lunecie Skorcewa.
William i Michał z równą łatwością zobaczyli płonącą basztę. Zapomocą teodolitu i kątomiaru, zdjąwszy położenie Skorcewa, dopełnili pomiaru ostatniego trójkąta, którego wierzchołek stanowił szczyt Volquiri.
— A czy oznaczyliście szerokość geograficzną tej góry? — zagadnął pułkownik Williama.
— Jaknajdokładniej — odrzekł Emery — zapomocą zmierzenia gwiazd w zenicie.
— Więc szczyt znajduje się...
— Pod 19° 37′ 35,337″ — odparł Zorn.
— Bardzo dobrze, moi panowie, zadanie nasze można uważać za spełnione. Zmierzyliśmy łuk południka na przestrzeni ośmiu stopni, zapomocą sześćdziesięciu trzech trójkątów, a skoro ostatecznie sprawdzimy nasze obliczenia, będziemy mogli oznaczyć wartość stopnia, a zatém i długość metra w tej części kuli ziemskiej.
Okrzyk radości wydarł się z piersi członków komisyi na tę pomyślną wiadomość.
— Teraz nie pozostaje nam nic więcéj — dodał pułkownik — jak dostać się Zambezą do oceanu Indyjskiego. Wszak pan się na to zgadzasz, panie Strux?
— Nieinaczéj — odrzekł astronom — lecz poważam się nadmienić, że działania nasze należy sprawdzić. Proponuję więc, ażebyśmy jeszcze poprowadzili dalej sieć trójkątów ku wschodowi, aż do znalezienia miejsca stosownego do założenia nowéj podstawy na gruncie. Tym tylko sposobem pomiar nasz będzie mógł być skontrolowany.
Wniosek Struxa przyjęto bez opozycyi. Uznano że skontrolowanie dotychczasowych prac, począwszy od pierwszej podstawy, jest niezbędnem. Postanowiono więc rozciągnąć ku wschodowi sieć trójkątów pomocniczych, aż do chwili gdy jeden z boków tych trójkątów będzie mógł być pomierzony na gruncie sztabkami platynowemi. Parowiec miano wyprawić przodem, ażeby oczekiwał astronomów poniżej sławnego wodospadu Wiktorya, na Zambezie.
Po umówieniu się, czteréj majtkowie wsiedli na szalupę i puścili się jednym z dopływów Zambezy. Zmniejszony zaś oddział, pod przewodnictwem Bushmana, puścił się ku północnemu wschodowi i rozpoczął dalsze prace. Punkty nowe łatwo się nastręczały; ustawiano więc celowniki, zakładano nowe trójkąty i mierzono je dokładnie. Bushmanowi powiodło się schwytać kwaggę, którą poskromiwszy, użył do przenoszenia reszty instrumentów, mianowicie teodolitu, sztabików platynowych, listewek i podstawek drewnianych, mających posłużyć do pomiaru podstawy, a które szczęściem ocalały wraz z szalupą.
Pochód odbywał się dosyć szybko; obserwacye mało go opóźniały; łatwo było w tym górzystym kraju wynajdywać miejsca wznioślejsze do ustawiania celowników. Jasna pogoda uwalniała astronomów od obserwacyj nocnych. Wędrowcy znajdowali schronienie w cieniu ogromnych drzew, obfitych w tej okolicy, przed upałem słonecznym, który łagodził wpływ licznych strumieni przebywaną krainę przerzynających.
Polowanie obficie zaspokajało potrzeby małego oddziałku; krajowcy nie ukazywali się wcale. Prawdopodobnie hordy Mokololów plądrowały południowy brzeg jeziora Ngami, szukając napróżno uszłego im łupu.
Stosunki między pułkownikiem a Struxem były bardzo dobre, zdaje się że o dawném współzawodnictwie osobistém zapomnieli. Nie było wprawdzie pomiędzy nimi szczeréj przyjaźni, lecz byli względem siebie nader uprzedzającymi.
Przez dwadzieścia jeden dni, aż do 2-go marca, nic wspomnienia godnego nie zaszło. Próżno starano się znaleźć miejsce dogodne do wymierzenia podstawy, nigdzie dotąd nie natrafiono na płaszczyznę, jakiej pomiar wymaga; o ile dość było wzgórz do trójkątowania potrzebnych, o tyle znów zbywało na równinach. Orszak posuwał się wciąż w kierunku wschodnio-północnym, trzymając się prawego brzegu rzeki Szobbe, jednej z najznakomitszych przypływów Zambezy, starając się wszelako ominąć Maketo, główną osadę, a raczej okolicę znacznego plemienia Mokololów.
Wszystko więc sprzyjało uczonym i pewnymi już byli, że powrót odbędzie się szczęśliwie, że nie natrafiając na przeszkody, z powodu gruntu lub braku pożywienia wynikające, nie będą daléj wystawionymi na przykre próby, jakich dotąd doznawali. Wyprawa przebywała obecnie okolice znane już Europejczykom i powinna była wkrótce przybyć do osad zwiedzanych już przez Livingstona; nie bez słuszności więc przypuszczali, że największe trudy już się skończyły. Nikt jednak nie jest w stanie przewidzieć, co go spotkać może; wistocie zaszedł wypadek, który omało nie naraził wyprawy na zupełne i niczém niewynagrodzone straty.
Mikołaj Polander, był bohaterem a raczej ofiarą tej przygody.
Wiadomo, że nieustraszony, ale nadzwyczaj roztargniony matematyk, zwykł był częstokroć zapędzać się gdzieś daleko od swoich towarzyszy. W płaszczyznach zapominanie się to nie pociągało za sobą niebezpieczeństwa, bo bardzo prędko odnajdywano zbłąkanego, lecz w okolicach lesistych roztargnienie Polandra mogło sprowadzić następstwa bardzo groźne; dlatego też Strux i Bushman tysiąckrotnie upominali go, ażeby nie odchodził od karawany. Polander obiecywał stosować się do przeszkód i nie niecierpliwił się nawet tą zbytnią troskliwością. Czcigodny ten mąż nie domyślał się nawet, że jest roztargnionym.
Otóż właśnie w dniu 2 marca nagle spostrzeżono nieobecność Polandra. Po wzajemnych wypytywaniach się i objaśnieniach, pokazało się, że go od kilku godzin niema. Oddziałek przebywał właśnie wielkie knieje podszyte krzewinami, niedopuszczające daleko sięgać wzrokiem; należało się trzymać w ściśnionéj gromadce, gdyż w gąszczu z trudnością przyszłoby odszukać śladów zbłąkanego. Polander, jak zwykle, zatopiony w rachubach, szedł z ołówkiem w jednéj, a regestrami w drugiéj ręce, a nie uważając tego, odłączył się od gromadki i zniknął w zaroślach. Można sobie wyobrazić niepokój wszystkich, gdy około czwartéj z południa zatrzymawszy się na spoczynek, ujrzeli, że Polandra niema. Przygoda z krokodylami tkwiła jeszcze żywo w pamięci i sam chyba rachmistrz o niéj zdołał zapomnieć. Trwoga opanowała wszystkich i niepodobieństwem było iść dalej, dopóki nie odnalazłby się Polander.
Zaczęli wydawać krzyki, ale nikt nic nie odpowiadał. Bushman i marynarze rozbiegli się naokoło, przetrząsając w półmilowym promieniu krzaki, badając gąszcze, strzelając z fuzyi daremnie. Polander się nie zjawił.
Niespokojność wszystkich była nadzwyczaj żywą, a Strux nadto irytował się niezmiernie niedołężnością nieradnego towarzysza. Już-to po dragi raz powtarzał się z winy Polandra nieprzyjemny dla wszystkich wypadek i gdyby z tego powodu pułkownik okazał Struxowi niezadowolenie, on nie mógłby nawet tłumaczyć się. W tak przykrych okolicznościach nie pozostawało nic innego, jak rozbić obóz w tém miejscu i zająć się jaknajtroskliwiéj odszukaniem zaginionego.
Pułkownik i jego towarzysze zamierzali właśnie rozbić na łące leśnéj namioty, gdy nagle usłyszeli dziwny jakiś krzyk, niemający w sobie nic ludzkiego; krzyk ten doszedł ich uszu z zarośli odległych o paręset kroków od obozowiska. Zaraz po tém wybiegł z nich Polander, pędząc bez tchu, z gołą głową, włosami roztarganemi, w podartych sukniach, których strzępy zwieszały się dokoła. Skoro nieszczęsny dobiegł do towarzyszów, zarzucono go zewsząd pytaniami. Matematyk był drżący i nieprzytomny. Z wytrzeszczonemi oczyma, zmienioną twarzą, blady, wystraszony, sapał straszliwie i bez ruchu. Napróżno silił się przemówić: słowa nie mogły się wydobyć z bełkocących ust.
Cóż się więc stało? zkąd to przerażenie? dlaczego Polander odszedł od przytomności? — nikt nie umiał sobie wytłumaczyć.
Nakoniec z największém wysileniem zdołał wyrzec:
— Regestra! Regestra!
Słowa te dreszczem przejęły astronomów; zrozumieli ich straszne znaczenie. Dwa regestra, zawierające rezultat całorocznéj pracy i niewypowiedzianych trudów — regestra zawierające cyfry wszystkich obliczeń trygonometrycznych — regestra, z któremi uczony rachmistrz nie rozłączał się na chwilę, z któremi nawet sypiał... zaginęły! Polander ich nie miał; czy je zgubił czy mu je skradziono — oto mniejsza. Zginęły! Wszystko więc od początku nanowo wypadało robić.
W czasie, gdy towarzysze otaczali go w ponurem milczeniu, Strux wybuchnął. Zapomniał on zupełnie, że to kolega, przyjaciel, człowiek uczony. Bez względu na wszystko, wymyślał mu najobelżywszemi wyrazami, groził chłostą i wygnaniem i omało, że czynnie nie obraził.
Ale Polander na groźby i obelgi nic nie odpowiadał; kiwał tylko głową, jak gdyby potwierdzając ich słuszność, jak gdyby przyświadczał, że za popełnioną winę były jeszcze zbyt łagodnemi.
— A więc okradziono tego nieszczęśliwego? — zapytał nakoniec pułkownik.
— A diabeł go tam wie! — krzyknął Strux z największém rozjątrzeniem — pocóż ten bałwan odchodził od nas, kiedy mu sto razy tego zakazywałem.
— Co się stało, to się stało — zauważył sir John; — przedewszystkiém trzeba się dowiedzieć, czy zgubił regestra, czy mu je ukradziono? — Czy panu kto ukradł regestra — zapytał — zwracając się do Polandra, który w niemej rozpaczy rzucił się na ziemię i pięściami walił po głowie. — Mówże pan? czy cię okradziono?
Polander kiwnął potwierdzająco.
— A któż je skradł, może Mokololowie?
Polander pokręcił głową na znak przeczenia.
— Więc Europejczycy?
— Nie — odrzekł matematyk przytłumionym głosem.
— A więc któż! i gadajże do kroćset diabłów, ty głupcze! — krzyknął Strux, przyskakując z pięściami zaciśniętemi.
— Pawiany!
Pomimo okropnych skutków dla całej wyprawy, jakie zgubienie regestrów pociągało za sobą, uczeni z wyjątkiem Struxa o mało nie parsknęli śmiechem. Polandra okradły małpy!
Bushman objaśnił, że podobne wypadki zdarzały się często.
Widział on kilkakrotnie podróżnych, okradanych przez pawianów; małpy te licznemi stadami przebiegają lasy Afryki południowéj. Czwororęczni złodzieje okradli matematyka. Widać jednak, że się bronił zacięcie, jak świadczyła odzież w strzępy podarta, lecz to go nie uniewinniało. Gdyby był nie oddalał się, pawiany nie byłyby go splądrowały i nie wyrządziłyby niepowetowanéj straty uczonéj ekspedycyi. Ileż walk, ileż trudów, cierpień i niebezpieczeństw przebyto, aby ułożyć owe regestra, a jedno roztargnienie stało się przyczyną tak ogromnej szkody!
— Czyż warto było przedsiębrać podróż na południową półkulę i mierzyć południk na to tylko, aby jeden niezdara...
To mówiąc, pułkownik wstrzymał się, nie chcąc się znęcać nad nieszczęśliwym zgnębionym, tembardziéj, że Strux, zapomniawszy z rozjątrzenia imienia i nazwiska Polandra, zastępował je najgrubszemi przydomkami.
Trzebaż było przecież coś radzić, a Bushman pierwszy o tem pomyślał. Ponieważ strata najmniej go dotykała, przeto w tem zamieszaniu sam jeden zachował krew zimną, gdyż wszyscy Europejczycy potracili głowy.
— Panowie — rzekł Mokum — pojmuję waszą rozpacz, ale nie traćmy drogich chwil. Pawiany okradły pana Polandra, a więc puśćmy się w pogoń za złodziejami. Małpy te starannie zachowują przedmioty skradzione, regestrów nie zjedzą, jeżeli więc złodziei wyśledzimy, to i regestra się znajdą.
Bada była dobra, należało ją tylko jaknajprędzéj wykonać. Na tę propozycyą Polander odżył. Wziął kurtkę od jednego majtka, od drugiego kapelusz i oświadczył, że doprowadzi ścigających do miejsca, gdzie go napadnięto.
Stosownie do udzielonych objaśnień, zmieniono kierunek drogi i tego jeszcze wieczora oddziałek zwrócił się ku zachodowi.
Maszerowali przez większą część nocy i cały dzień następny ale nie natrafili na ślady rabusiów. Dopiero ku schyłkowi dnia, Bushman po tropach i zadraśnięciach drzew rozpoznał, że małpy tędy przeszły niedawno. Polander oświadczył że napastników było koło dziesięciu. Myśliwi puścili się za świeżym tropem z nadzwyczajną ostrożnością, gdyż pawiany są nader roztropne i przebiegłe i niełatwo podejść się dają. Bushman liczył tylko na to, że je zaskoczy niespodzianie.
Na drugi dzień zrana, jeden z marynarzy, idący przodem, dostrzegł jednego pawiana i cofnąwszy się ostrożnie, dał znać o tem Mokumowi. Ten dał znak, aby się zatrzymano w miejscu, a wziąwszy z sobą sir Johna i Numba, udał się z nimi na miejsce, gdzie majtek dostrzegł pawiana. Wszyscy trzéj posuwali się ostożnie naprzód, ukrywając za drzewami.
Wkrótce jeden, a potem cała gromada ukazała się w pośród gąszczu. Trzej myśliwcy, ukryci za krzakami, śledzili je z natężoną uwagą.
Było to stado pawianów o sierści brudno-zielonawéj; uszy i twarz czarne i długi ogon ruchliwy cechowały je. Zwierzęta te, spore i silne, mają ciało muskularne, szczęki wystające na kształt psich, ostremi uzbrojone zębami, które wraz z długiemi pazurami stanowią ich broń, groźną nawet dla zwierząt drapieżnych.
Ten rodzaj małp, lubi się bezustannie włóczyć. Pustoszą pola kukurydzą obsiane i są postrachem boerów, to jest dawnych osadników holenderskich na przylądku Dobrej Nadziei, napadając często gromadnie ich osady. Pawiany dostrzeżone przez myśliwych były w nieustannym ruchu, szczekały, skomliły jak psy, a żaden nie dostrzegł zaczajonych strzelców.
Najważniejszem było pytaniem, czy złodziej Polandra znajduje się między niemi? lecz Mokum dostrzegł na jednym z nich szczątki sukien matematyka.
Nadzieja ożywiła sir Johna Murraya; nie wątpił, że wielka ta małpa skradła regestra; należało ją koniecznie dostać, lecz to wymagało niezmiernéj przezorności. Jedno nieostrożne poruszenie mogło małpy spłoszyć, a gdyby raz umknęły, dopędzenie ich byłoby niepodobieństwem.
— Zostań tu — szepnął Mokum przewodnikowi. — Jego cześć i ja połączymy się z resztą towarzystwa i obmyślimy, jak obsaczyć małpy, lecz nie spuszczaj z oka tych włóczęgów.
Numbo został na miejscu oznaczoném, Bushman z sir Johnem wrócili do pułkownika.
Jedynym sposobem schwytania złoczyńcy było osaczenie stada. Europejczycy podzielili się na dwa oddziały. Jeden stanowił Strux, Emery i Zorn, oraz trzech majtków, którzy mieli połączyć się z Numbem i postępować z nim półkręgiem. Drugi, złożony z Mokuma, sir Johna, pułkownika, Polandra i trzech innych marynarzy udał się w lewo, ażeby zabrać tył pawianom.
Stosownie do zalecenia Bushmana, posuwano się naprzód bardzo przezornie, z gotową do strzału bronią. Wszyscy mieli celować do pawiana złodzieja, którego łatwo było rozróżnić od innych po zdobytych na Polandrze łachmanach.
Polander w dziwném był usposobieniu: zamyślenie, flegma i nieprzytomność zwykła opuściły go; rozjuszony, zapalony, darł się naprzód i Mokum niemało zadawał sobie trudów, aby zapał jego powstrzymać i nie dopuścić, żeby popełnił jaką niedorzeczność. Nic dziwnego, dla samego astronoma odzyskanie regestrów było kwestyą życia lub śmierci.
Rozległym kręgiem myśliwi otaczali stanowisko pawianów. Po dwudziesto-minutowym pochodzie, Bushman uznał, że można już się zwrócić i ścieśniając coraz bardziej koło, osaczyć małpy. Szli więc napowrót w odległości o 10—15 kroków jeden od drugiego, zachowując jaknajgłębsze milczenie, unikając zdeptania suchéj gałęzi i wszelkiego szelestu, aby nie zwrócić uwagi zwierząt; zdawało się, że to oddział północno-amerykańskich Indyan, tropiących wroga.
Nagle na skinienie Mokuma zatrzymali się wszyscy z bronią na oku, z palcem na cynglu.
Stado pawianów ukazało się; zdawało się że coś ich niepokoi; stały na czatach. Stary samiec wielki, ów rabuś regestrów dawał niedwuznaczne oznaki obawy. Polander poznał go natychmiast, małpa jednak nie miała najmniejszego skrawka papieru przy sobie.
— Ha łotr! rabuś! — mruknął uczony, zaledwie powstrzymując się.
Wielka małpa, przelękniona i niespokojna, dawała jakieś znaki towarzyszom. Samice, zarzuciwszy młode na plecy, zbiły się w gromadkę, samce krążyły około nich z niepokojem.
Strzelcy podsuwali się coraz bliżéj. Każdy z nich brał na cel dużego pawiana, oczekując dogodnéj chwili do strzału; wtem skutkiem mimowolnego poruszenia strzelba Polandra wypaliła.
— Przekleństwo! — krzyknął sir John, dając ognia ze sztućca. Kilka strzałów odpowiedziało mu, trzy małpy padły trupem, reszta szalonemi skokami, jakby na skrzydłach, przesadziła przez głowy myśliwych.
Jeden tylko pawian, zamiast uciekać wraz z innemi, podskoczył ku ogromnemu sykomorowi. Z zręcznością akrobaty wdarł się na jego pień i zniknął w gęstwinie konarów. Był-to właśnie sprawca kradzieży.
— Tam są skradzione regestra! — zawołał Mokum i nie mylił się.
Zachodziła obawa, ażeby pawian nie uszedł, przeskakując z gałęzi na gałęź, lecz Mokum, celując z zimną krwią, dał ognia; raniona w nogę małpa, obsuwała się z gałęzi na gałęź, trzymając w ręce papiery wydobyte z dziupla drzewa.
Polander, dostrzegłszy je, rzucił się z wściekłością na pawiana i powstała walka — ale jaka walka!!
Wściekłość ogarnęła matematyka — na wycia małpy odpowiedział rykiem gniewu; wzniosły się wrzaski rozdziérające. Nie można było śród zapasów rozpoznać uczonego od małpy, nie można było strzelać do pawiana, z obawy ubicia matematyka.
— Strzelajcie, strzelajcie do obydwóch — krzyczał Mateusz Strux. — Pal diabli tego safandułę — i byłby niezawodnie sam wypalił, gdyby nie to, że miał broń wypaloną.
Walka toczyła się bez przerwy; raz Polander był na wierzchu, drugi raz pawian. Matematyk starał się zdusić małpę, ta mu pazurami rozdzierała plecy, nie mogąc zębami dosięgnąć, aż wreszcie Bushman, upatrzywszy stosowną chwilę, jedném uderzeniem siekiery łeb jéj rozpłatał.
Polander omdlał; towarzysze cucili go i zaledwie z trudem wydobyli z rąk zaciśniętych konwulsyjnie regestra, które cisnął do piersi.
Ubite małpy zabrano do obozu; złodziéj regestrów dostarczył bardzo smacznéj pieczeni, którą astronomowie, być może, że przez uczucie zemsty, z wielkim spożyli smakiem.
Wodospady Zambezy.
Rany Polandra nie były ciężkie. Bushman, wielki znawca uzdrawiających własności roślin południowo-afrykańskich, obkładał mu plecy papką ze świeżych ziół, z tak pomyślnym skutkiem, że matematyk mógł w dalszy wyruszyć pochód; odniesione nad pawianem zwycięztwo sił mu dodawało. Przez pięć dni był
Prace szły szybko i dobrze; chodziło już tylko o wynalezienie dogodnego miejsca, a mianowicie obszernéj płaszczyzny, dobrze zniwelowanéj, na któréj możnaby wymierzyć drugą podstawę.
Dnia 1 kwietnia wyprawa natrafiła na ogromne bagna, których przebycie opóźniło pochód. Po za niemi znów napotkano liczne stawy, których woda mocno trąciła siarką. Naczelnik wyprawy chcąc jak najprędzéj wyprowadzić ją z tych niezdrowych okolic, nadał trójkątom znacznie większe rozmiary.
Pomimo tych przeszkód, usposobienie i zdrowie wszystkich było wyborném. William Emery i Michał Zorn cieszyli się bardzo, że naczelnicy ich żyli w tak dobrém jak nigdy porozumieniu. Zdawało się, że zapomnieli o zajściach międzynarodowych.
— Mój drogi — mówił Zorn do Williama — zdaje mi się, że za powrotem do Europy zastaniemy pokój zawarty, a więc będziemy mogli pozostać nadal przyjaciółmi, tak jak tu jesteśmy w Afryce.
— I ja także podzielam twe nadzieje. Wojny dzisiejsze trwają krótko; po paru bitwach zawiéra się pokój. Wojna trwa już od roku, a więc niezawodnie, powróciwszy do Europy, zastaniemy ją skończoną.
— Ależ ty nie masz zamiaru wrócić do Kapu zaraz. Wszak obserwatoryum tamtejsze nie potrzebuje ciebie tak nagle i może przejedziesz się do Europy, a przy sposobności odwiedzisz mnie i obejrzysz obserwatoryum nasze.
— Z największą chęcią, pod warunkiem jednak, że postarasz się potém o urlop i odwiedzisz mnie w Captownie. Pokażę ci południowy firmament aż ku samemu biegunowi; co to za śliczne konstelacje, jakie niebo piękne; mam właśnie sprawdzić paralaxę gwiazdy ☉ krzyża południowego, będziemy ją razem zdejmować; nie rozpocznę téj pracy bez ciebie.
— A więc słowo?
— Słowo! Ale ty mi znowu pokażesz twoje mgławicę, o któréj czytałem wyborny twój artykuł zeszłego roku.
Poczciwi chłopcy rozporządzali gwiazdami, jakby swoją własnością. Czyjążeby jednak one były, jeżeli nie pracowitych uczonych, którzy poświęcają całe życie badaniu tych niezgłębionych przestrzeni?
— Do spełnienia jednak naszych życzeń — mówił Wiliam — trzeba przede wszystkiém zakończenia wojny; zdaje mi się, że zgoda między państwami prędzéj nastąpi, aniżeli zawarcie szczerego pokoju między Everestem a Struxem.
— Nie wierzysz więc w szczérość ich pojednania, po tylu wspólnie przebytych pracach i niebezpieczeństwach? — zapytał Zorn.
— Nie przysiągłbym za nią, mój kochany; niczém współzawodnictwo narodów wobec współzawodnictwa uczonych, i to jeszcze ciężko uczonych ludzi.
— Ponieważ jednak my nie dostąpiliśmy jeszcze tego stopnia uczoności, możemy więc pozostać szczérymi przyjaciółmi.
— Zostaniemy i będziemy się kochać zawsze — odrzekł William, ściskając serdecznie przyjaciela.
W jedénaście dni po stoczeniu walki z pawianami, wyprawa dosięgła płaszczyzny rozciągającéj się na kilka mil kwadratowych, a leżącéj w pobliżu wodospadów Zambezy. Grunt nadawał się wybornie do zamierzonéj operacyi. W pobliżu znajdowała się wioska, z kilkunastu zaledwie chat złożona, zamieszkała przez plemię łagodne i spokojne. Przyjęło ono bardzo gościnnie Europejczyków, co było dla nich wielkiém szczęściem, gdyż pozbawieni wozów, namiotów, bagaży, z trudnością mogliby się tutaj urządzić na dłuższy pobyt. Pomiar podstawy wymagał conajmniéj miesiąca czasu, a koczowanie pod gołém niebem, choćby nawet pod konarami drzew, lub w szałasach gałęzi, przedstawiało bardzo smutną perspektywę.
Komisya więc naukowa zakwaterowała się w chatach krajowców, wyprzątniętych na ich przyjęcie; uczeni umieli bardzo dobrze przestawać na małém i byli bardzo zadowoleni. Chodziło jeszcze o jednę rzecz, o sprawdzenie poprzednich pomiarów, to jest o zmierzenie jednego boku ostatniego trójkąta z jak największą ścisłością, które jedynie otrzymać było można przez pomierzenie nowéj podstawy na gruncie. W saméj rzeczy, po obliczeniu, bok ten miał już matematycznie oznaczoną wartość; im więc bardziéj zbliżałaby się wartość ta do wartości otrzymanéj z pomierzenia sztabkami platynowemi na gruncie, tém możnaby za doskonalszy uważać pomiar południka.
Astronomowie zajęli się pomiarem bezpośrednim; ustawiono jak poprzednio podstawki, pokładziono na nich drewniane listwy, a sztabki platynowe na tym doskonałym poziomie; mierzący zachowywali przytém drobiazgową ostrożność, jak przy piérwszym pomiarze, z uwzględnieniem wszelkich wpływów atmosferycznych, zmian termometru, staraniem się o jak najdoskonalszy poziom; słowem, przy ostatnim pomiarze nie zaniedbali niczego, aby jak najsumienniéj dokonać pracy, mającéj o całém przedsięwzięciu rozstrzygnąć.
Pięć tygodni praca ta zajęła i dopiéro w dniu 10-go maja, ukończono ją. Otrzymane rezultaty zapisywali Polander i Emery.
Im bardziéj zbliżał się pomiar do końca, tém większa niespokojność ogarniała członków komisyi. Jakżeż sowicie byliby wynagrodzeni za swoje trudy, gdyby sprawdzenie okazało, że dotychczasowe prace ich były dokładne i że wywiązali się dobrze z trudnego zadania.
Po otrzymaniu długości pomiaru i zredukowaniu go do poziomu morza i do ciepłoty +16° termometru stustopniowego, Mikołaj Polander i William Emery przedstawili komisyi następujące cyfry:
Długość zmierzonéj obecnie podstawy wynosi 5,065′25m.
Długość téjże podstawy z obliczenia według pierwszéj i całéj sieci trójkątów 5,065′11m
Różnica pomiędzy obliczeniem i pomiarem 0′14m
a zatém tylko cztérnaście setnych sążnia, to jest dwudziestu cali na kilku milach angielskich, a jednakże jedna podstawa od drugiéj odległą była na sześćset mil angielskich.
Gdy wykonywano pomiar południka francuzkiego pomiędzy Dunkierką a Perpignanem, różnica pomiędzy podstawą w Melun a w Perpignanie wynosiła 11 cali. Zgodność więc otrzymanych cyfr przez komisyą afrykańską była również dokładną, a trzeba zauważyć, że się odbywała w bardzo trudnych warunkach, w pustyniach afrykańskich, pośród niebezpieczeństw wszelkiego rodzaju, co téż témbardziéj wartość jéj podnosiło.
Potrójny okrzyk zabrzmiał na cześć tego pomiaru, jednego z najdokładniejszych w dziejach nauki.
Jakaż więc była wartość południka w téj części kuli ziemskiéj?
Według obliczenia ściśle matematycznego, Mikołaj Polander oznajmił, że stopień południka zmierzonego przez połączonych uczonych, wynosił 57,037 toazów (toise), czyli sążni francuzkich.
W roku 1752, uczony Francuz Lacaille wykonał pomiar na Przylądku Dobréj Nadziei i obliczył, że długość jednego stopnia południka wynosi w téj części kuli ziemskiéj 57,036 sążni francuzkich, a więc pomimo przeszło stu lat ubiegłych między jednym a drugim pomiarem, różnica wynosiła zaledwie jeden sążeń, a wypadki otrzymane przez dwa pomiary były do siebie bardzo zbliżone.
Co do oznaczenia wartości metra, postanowiono wstrzymać się do nowego pomiaru, jaki zamierzano zrobić w przyszłości na półkuli północnéj. Wartość metra powinna równać się jednéj dziesięcio-milionowéj części ćwierci południka ziemskiego. Według obliczeń poprzednich, spłaszczenie ziemi przy biegunach wynosi jednę 299 średnicy równikowéj, czyli że oś zenitu krótszą jest o jednę dwieście dziewięćdziesiątą część od osi równikowéj, że więc metr równa się 0,513,108 sążnia francuzkiego. Czy cyfra ta jest ścisłą, wykażą to kiedyś dalsze wymiary, przez astronomów naszych przedsięwziąć się mające.
Prace geodezyjne ukończono — uczeni spełnili swe zadanie. Należało wracać do Europy rzéką Zambezą, płynącą w kierunku odwrotnym do drogi, jaką miał przebyć Livingstone w swojéj nowéj podróży, w latach 1858—1864. Podróżni puścili się w drogę i po przebyciu krainy, licznemi potokami przerzniętéj, dostali się do wodospadów Zambezy, którym nadano nazwę: „Katarakt Wiktoryi“.
Wspaniałe to igrzysko przyrody zasługuje ze wszech miar na podziwienie. Wody Zambezy, toczące się na milę angielską széroko, rzucają się nagle z wysokości dwakroć wyższéj niż katarakta Niagary, w czarną bazaltową przepaść; z głębi jéj wydobywa się przerażający huk, jakby spotężnione gromy niebieskie straszliwym grzmotem rozdziérały powietrze. Ponad wodospadem, w tumanach mgły kroplistéj, drży w blaskach słonecznych przecudna podwójna tęcza. Przerażenie i zachwyt ogarnia widza, napawającego się czarownym tym widokiem.
Poniżéj katarakty, na gładkiém już zwierciedle wód, kołysała się parowa szalupa, która tutaj przed dwoma tygodniami przybyła jednym z dopływów Zambezy. Wszyscy się znaleźli tutaj i wszyscy wsiedli na statek.
Nie wszyscy jednak. Na brzegu pozostali Mokum i Numbo.
Mokum był więcéj aniżeli przewodnikiem — był on przyjacielem Anglików, osobliwie téż z sir Johnem Murrayem pokochali się serdecznie. Wspólne pożycie całoroczne, wspólne niebezpieczeństwa i wspólna obu namiętność myśliwska połączyła ich silnym węzłem. Sir John namawiał Bushmana, ażeby popłynął z nim do Szkocyi, ofiarując mu gościnność, choćby na całe życie, ale Mokum nie był wolnym. Przyjął on zobowiązanie się, że będzie towarzyszył Livingstonowi w nowéj wyprawie, którą odważny ten wędrowiec zamierzał wkrótce rozpocząć, puszczając się w górę Zambezy. Mokum, wierny danemu przyrzeczeniu, nie mógł go złamać.
Strzelec został wynagrodzony dobrze, lecz nietyle przyjemności sprawiły mu piéniądze, ile upominki w broni i amunicyi, a co większa, ile serdeczne uściski, jakiemi go Europejczycy żegnali. Szalupa puściła się z nurtem wód rzéki, wydostała się na środek koryta, a sir John stał na tyle statku, powiewający to chustką, to kapeluszem, to wreszcie wystrzałami żegnający swojego przyjaciela Mokuma, dopóki mu z oczu nie zginął.
Mały parowiec szybko przerzynał fale Zambezy. Po obu brzegach leżały liczne osady krajowców, którzy wybiegali z chat i z zabobonnym przestrachem przypatrywali się dymiącemu potworowi, piérwszy raz widzianemu w tych stronach; nikt nie śmiał nietylko zaczepiać, ale nawet okazywać nieprzyjaźni płynącym, obawiając się ich gniéwu.
W dniu 15 czerwca statek zawinął do portu Kilimani, miasta na wybrzeżach Mozambiku, leżącego przy ujściu jednego z największych ramion Zambezy, w dziesięć miesięcy po opuszczeniu Kolobengu, w którym odebrali ostatnie wiadomości z Europy.
Pułkownik Everest, natychmiast po wylądowaniu, złożył wizytę konsulowi angielskiemu dla zasiągnięcia wiadomości, co się dzieje w świecie. Nowiny nie były pomyślne, wojna ciągnęła się jeszcze z całém wysileniem obu stron wojujących.
Wiadomość ta przykre zrobiła wrażenie na Europejczykach, tak ściśle interesem naukowym z sobą połączonych. Nie mówili nic o wojnie, lecz wybiérali się w drogę do Europy.
Statek kupiecki austryacki „Santa Lucia“ miał odpłynąć do Suezu; komisya naukowa postanowiła na nim odbyć żeglugę.
W dniu 18 czerwca, w chwili wsiadania, pułkownik Everest, zgromadziwszy swych towarzyszy, ze zwykłym spokojem przemówił do nich w te słowa:
— Panowie! po ośmnasto-miesięczném wspólném pożyciu, po wspólném przejściu i zwyciężeniu różnych niebezpieczeństw, dokonaliśmy trudnego dzieła, któremu uczona Europa przyklaśnie. Życie to i praca powinny związać nas dozgonną przyjaźnią.
Maciéj Strux skłonił się pułkownikowi, nic nie odpowiadając.
— Dopóki jednak wojna się nie ukończy, — mówił daléj pułkownik — musimy trzymać się zdaleka, jako należący do państw z sobą wojujących. Płyniemy na jednym statku, lecz gdy prace dalsze nas obecnie nie łączą, uważajmy się jako płynący na dwóch odrębnych okrętach i unikajmy się wzajem.
— Toż samo miałem zaproponować pułkownikowi — odrzekł zimno Mateusz Strux.
Położenie więc wzajemne zostało jasno określoném. Członkowie komisyi płynęli na jednym parowcu, lecz nie widywali się z sobą, pędząc dnie i jedząc osobno.
W kilkanaście dni potém „Santa Lucia“ zarzuciła kotwicę w porcie Suezu. Astronomowie wysiedli zosobna, nie widząc się; tylko William Emery zaczaił się poza masztem, a gdy Zorn koło niego przechodził, zatrzymał go, uścisnął za rękę i rzekł:
— Ależ my zawsze pozostajemy przyjaciółmi, pomimo toczącéj się wojny!
— Zawsze! Zaczekaj tylko, niech się raz skończy, a wówczas zrobimy wspólną wyprawę na konstelacyą krzyża południowego.
- ↑ Bushman, po holendersku Bochjesman, znaczy dosłownie „Człowiek zarośli“.
- ↑ 3225 R. lub 4055 Cel.
- ↑ Adanson w zachodniéj Afryce mierzył boabab, mające 26 metrów obwodu.
- ↑ Przy pomiarze południka Francyi, posuniętym aż do wyspy Formenter, jeden z boku 15 trójkąta, rozciągający się od brzegów Hiszpanii aż do Iwizy, miał 160,000 metrów.
