Wikiźródła

Poezje zebrane (Orkan)/całość

< Poezje zebrane (Orkan)
<<< Dane tekstu >>>
Autor Władysław Orkan
Tytuł Poezje zebrane
Tom I i II
Redaktor Stanisław Pigoń
Wydawca Wydawnictwo Literackie
Data wyd. 1968
Miejsce wyd. Kraków
Źródło Skany na Commons
Inne Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Okładka lub karta tytułowa
Indeks stron
WŁADYSŁAW ORKAN

POEZJE
ZEBRANE

Wiersze zebrał, tekst opracował
i komentarzem opatrzył
JERZY KWIATKOWSKI

separator poziomy
KRAKÓW
WYDAWNICTWO LITERACKIE

Okładkę projektowała
BARBARA BIERNAT
Printed in Poland
Wydawnictwo Literackie, Kraków 1968
Wyd. I. Nakład 3000 + 283 egz. Ark. wyd. 18,5. Art. druk. 30,5
Papier druk. mat. kl. III, 82 ✕ 104 cm, 70 g z Fabr. Pap. Klucze
Oddano do składania 24 V 1967
Podpisano do druku 12 I 1968
Druk ukończono w lutym 1968
Drukarnia Wydawnicza, Kraków, ul. Zwierzyniecka 2
Zam. nr 371/67 R-49 (1413)



PRZYGRYWKA

Ukochałem lud biedny nad miarę —
 Bom się jego pieśnią wykołysał...
Ukochałem zwyczaje i gwarę —
 Które, dziecko, z piersi jegom wyssał.

Co mię wiąże z ludem jeszcze szczerzej,        5
 Powiem — choć mi wielu wiary nie da:
To niedola, która w nim się szerzy —
 Oto wspólna towarzyszka — bieda...

Może ona zaćmiła mi oko
 I przesłania serc biedaczych głębię —        10
Że nie mogę patrzeć tam... wysoko —
 I od ludzi sam gnębiony — gnębię...

Może ona zaćmiła mi słonko,
 I na nerwach zwinęła promienie,
Że gdy chodzę serc ludowych łąką,        15
 Poza światłem wszędy widzę — cienie...

Poza światłem cienie widzę zawdy,
 Łzy mię ciągną więcej, niźli blaski...
Lecz do ludu nie schodzę, jak z łaski —
 Ja w nim samym szukam tylko — prawdy.        20

3. XII. 1896


I. OKRES
„Z TEJ SMUTNEJ ZIEMI“
(1897—1902)
Z TEJ SMUTNEJ ZIEMI
DROGA
I

Gdym dzieckiem chodził dumać nad potokiem,
Wówczas już, goniąc białe, nikłe piany,
Cały mój przyszły żywot opłakany,
Jak równe pole, przebiegałem okiem...

Że pójdę pustką, ugorem i tłokiem        5
W dal, goniąc z wiatrem puch kwiatów rozwiany,
Czułem... że pójdę w Pieśni rozkochany,
Niedoli wiecznej zaklęty urokiem.

I czułem wówczas, że w tej smutnej drodze
Rosą nadziei ust mych nie ochłodzę,        10
Wiara obejdzie mię i szczęście minie —

Wiatr mię wśród pustki powiedzie jedynie
I miłość wieczna do tej Pani świata,
Co nad potokiem łez włosy rozplata...

Genève, 3. IV. [1899] (w nocy)


II

Przez te dalekie, szare, puste tłoki
Znużony idę... Wszystkie me nadzieje
Wiatr zimny wcześnie starga i rozwieje
I poschną kwiaty wiary mej głębokiej.

Bo, jak świat cały długi i szeroki,        5
Znikąd nie świta zorza i nie dnieje;
Wleką się życia szare epopeje
I wszystko z wolna schodzi w senne mroki...

A mnie nieznane, wielkie jakieś moce
Na życie wieczną ukarały męką:        10
Że mam iść polem przez te szare noce

I być „przechodniom wyciągniętą ręką”,
Za którą błędne obracają twarze,
Czy im w oddali świtu nie ukaże...

Genewa, 15. II. [18]99.


III

I nie wiem, czy jest jaki płatek ziemi,
Gdzie serce moje znajdzie ukojenie —
Lecz dotąd wielkie zszedłem już przestrzenie,
A wszędy tęskno i smutno, i źle mi...

I nieraz duszę dziwny lęk oniemi,        5
Gdy, jak wśród gęstwi snujące się cienie,
Liście odchyla rękoma drżącemi,
Czy nie przeszczepią jej palców promienie,

Czy nie zaśnije ptak o rannym świcie...
I wysłuchuje sen spokojnych zacisz,        10
Kędy przed myślą kryje się Nieznane.

Wszędy jednako, szaro, pusto... Życie!
Gdybyż cię choć raz, na męki skazane,
Objęły wzrokiem dusze, które tracisz!...

Genewa, 13. II. [18]99.


IDĘ KU TOBIE...
I

Idę ku Tobie... a myśl mię wyprzedza,
Lecąc wśród mgławic, jak spragniona kania —
I chociaż nie wiem Twojego nazwania:
Czy imię Twoje Spokojność czy Wiedza —

Idę ku Tobie... Choć mgły nie rozrzedza        5
Wzrok, ni przede mną drogi nie odsłania,
Choć mię strach ziębi i bojaźń zbłąkania,
Gdy mi ostatnia we mgle ginie miedza —

Idę ku tobie... Z zapałem pielgrzyma,
Z ufnością dziecka idę wśród padołu,        10
Ze mną tęsknica i smutek pospołu...

I nie wiem, kędy droga się zatrzyma:
Czy tu na ziemi, na słońcu, czy w niebie —
Idę i szukam, jakbym szukał siebie...

1. VIII. [18]98


II

Przez puste tłoki i łopuszne ściernie,
Przez osty polne, iglaste jałowce,
Przez urwiskowe, przepastne manowce,
Raniąc swe stopy o przydrożne ciernie —

Idę ku Tobie... Dokoła mnie czernie        5
Błądzą stadami, jak stracone owce;
Błądzą, szukając paszy, ludzie-dniowce,
A trawy liaste ścielą się obszernie...

Czas niby dzięcioł lata w drzewach kuje —
A ja, wśród młodych i starych pokoleń,        10
Zasłuchan w przyszłą godzinę wyzwoleń,

Idę ku Tobie... I choć sercem czuję,
Że nie odnajdę Cię, aż w cichym grobie —
Przez łzy konania, ból — idę ku Tobie...

1. VIII. [18]98


PRZELOTNE PTAKI
I

Nieraz jesienią, idąc po ugorze
Pośród jałowców osendziałych śniegiem,
Widziałem ptaki lecące szeregiem
Gdzieś nad nieznane, południowe morze...

Oczy za nimi gubiłem w przestworze,        5
Goniąc myślami za ich chmurnym biegiem:
Gdzie one spoczną i nad jakim brzegiem?
Czy nowe życie znajdą, czy śmierć może?...

I długo stałem, zapatrzony w dale —
Aż cały smutny ten różaniec ptasi        10
W krople się stopił i zginął w przeźroczu...

Wówczas się ku mnie zbiegły wszystkie żale,
Tęsknice za tym nieznanym, co gasi
Wieczne pragnienia i łzy ściera z oczu...

Genewa, w kwietniu.


II

I z kraju nędzy, gdzie nie giną lody,
A śnieg po turniach z wieku na wiek leży,
Ziemię zamraża i ugory śnieży,
Z krainy, kędy zimne wieją chłody —

Poszedłem szukać słońca i pogody.        5
Gór mych odbiegłem i trzód, i pasterzy,
Z nadzieją wiosny, jak dziecko, co wierzy
W nowe świtania i promienne wschody.

Marzyłem zawsze o tak wielkim świetle
Gwiazd, na tysiączne rozszczepionych ognie,        10
Które po niebie łuk za łukiem kréślą —

Że: albo przy nich serce w popiół zetlę,
Albo tak duszę stopię i rozognię,
Iż słońcu buchnie w twarz płomienną myślą!



III

Stanąłem w cichej, uśpionej dolinie,
Pełnej oświetleń słońca i promieni,
Gdzie drga powietrze tysiącem odcieni
I morze światła przed oczyma płynie...

Chciałbym zatrzymać duszę w tej krainie,        5
Zapomnieć lodów, zimy i jesieni,
I być, jak ludzie w szczęściu zamyśleni,
Bez wiecznych pragnień, i zawsze i ninie.

Tak tu spokojnie, cicho... Całe życie
Zdaje się tonąć w bieli i błękicie,        10
Słońce promieni żywot i ozłaca...

Idę w te blaski martwymi oczyma —
Myśl nieustannie i zawsze powraca
W krainę, kędy wieczna leży zima...

Genewa, 1. III. [18]99.


MÓJ DOM
I

Mój dom — skalista wyspa na szarym wód bezkresie.
Morze ludzkiej niedoli, z potoków łez powstałe,
Opływa go dokoła, podmywa się pod skałę,
Żywą, stupłetwną falą pod kamienny wierch pnie się...

Mój dom — odwieczna pustka, pola opustoszałe.        5
Wiatr po ścianach zawodzi, po jałowcowym lesie,
Stracone w ziemi płacze przez ugory mi niesie,
Zmarłe przywiewa liście, od mrozu osendziałe.

Mój dom — to mój niepokój, to grób mojego życia,
Kolebka duszy smutnej i roztęsknionej wiecznie —        10
Gniazdo, gdy las tną, w szczycie u ostatniego złomu...

Nie wiem, kto bardziej trwożny: Czy ten, co od rozbicia
Chroniąc się, wszedł na deskę, żegluje niebezpiecznie —
Czy ja, który się na to patrzę z mojego domu...

29. VIII. [1]900.


II

Zaledwie Cisza zajrzy w moją pustą dziedzinę —
Już jej nie ma — traci się i przepada u węgła...
A tuż za nią Płacz staje: Na twarzy jeno ścięgła,
W oczach widać otchłanie dwie i jedną głębinę...

I poczynają wzbierać te dwa jeziora sine,        5
Zlewać się w jedno morze, jakby je powódź sprzęgła —
Już jedna fala mokra serca mego dosięgła,
Już duszą na zwełnionych, wezbranych wodach płynę...

Lament fal — krzyk gór, w niebo wdzierających wyłomem —
Jęk wód, zapadających w ciężkie, bez dna otchłanie —        10
Przelatujące w wichrze Nędze — Bóle — Rozpacze...

Otom w samotni pustej sam opuszczonym domem.
Dusza z falami poszła na wieczne bojowanie,
A serce po ugorach straconej duszy płacze...



Z RÓŻNYCH CHWIL
PRZEKLEŃSTWO

Tam w dole — czarne ludzkie zmalałe mrowisko.
Żaden jęk, żadne echo ku mnie nie dolata.
Wyolbrzymiałą duszą płynę w nieskończoność świata,
Wpatrzony w białe słońca rozkwitłe ognisko.

Lecz oto płacz od ziemi idzie chmurą ciemną,        5
Zbliża się piorunami głodne wężowisko,
Grą piekieł dochodzi ku mnie życie — już jest blizko,
Już u stóp moich ryczy burzą — już nade mną!...

Tam w górze — białe słońce goreje wieczyście,
Lecą gwiazdy, migocą jak ogniste liście,        10
Świecą barwami kwiatów po niebieskich dworach.

Jam jest jak wiatr, padolną obłąkany nędzą —
Ledwo go skrzydła lotu nad chmury zapędzą,
Już spada i budzi się na swoich ugorach.



NA HALI

Jaki tu ogłuszały, martwy spokój!... Zda się,
Życie morzem spłynęło od mych stóp na wieki
I oniemiało w dole... Wyschły gwarne rzeki
I odleciała pamięć o umarłym czasie.

Siadłem na opuszczonym progu przy szałasie.        5
W niżach, oczom otwarty, siny kraj daleki —
Bliżej wrąb; wśród białych pniów, niby wśród pasieki,
Stracone jagnię, idąc, samotnie się pasie.

Powoli mrok poczyna wyzierać z uboczy
I, okrążając wzgórza, pełza pomalutku,        10
Poza pniaki przed zorzą zachyla się skrycie —

Patrzące ku mnie śmiercią widzę jego oczy,
Widzę owe przepastne, nieme oczy Smutku,
W których na dnie otchłannym odbija się życie...

1. VII. [1]901.


MIAŁEM RAZ CHWILĘ...

Miałem raz chwilę i już nie wiem, gdzie się
Podziała... Śpiewy mię w ugor zawiodły.
Zachód był. Owce swawolnie się bodły
I czyste dzwonki dzwoniły po lesie...

Nagle mię owiał dreszcz... Uczułem, że się        5
Coś w mojej duszy budzi — jakieś modły —
Coś, jak daleki szum rozchwianej jodły —
Coś, co się czuje w dali i w bezkresie...

Było to jakieś czystych uczuć łkanie,
Płacz i modlitwa pierwsza, najgorętsza,        10
Nieba całego w mej duszy wezbranie —

Chwila, ze wszystkich chwil życia najświętsza.
O, jaki straszny żal! gdy wspomnę i gdy
Pomyślę, że już nie powróci nigdy...

Genève, 31. III. [18]99.


PÓŁNOC
I

Cisza... Ostatnia świeca się dopala.
Jeszcze mi w uszach huczy odgwar dzienny —
Zda się, w mych myślach płynie potok senny,
Jedna i druga, i dziesiąta fala...

Z szumem nadpływa, to się znów oddala        5
I wraca pianą biały potok senny...
Północ wydzwonił stary zegar ścienny.
Cisza... Ostatnia świeca się dopala.

Północ i cisza. Jaka dziwna chwila!
Szelest... To pewnie robak ścianę wierci.        10
Zgrzyt... Pewnie szafa rozeschła i trzeszczy.

Jakiś cień ku mnie z mroku się wychyla...
Czuję, jak stąpa widmo cichej śmierci,
Jak się przybliża falą zimnych dreszczy.



II

O tej godzinie z ciemnych kurytarzy
Wychodzą dusze, pełne zamyślenia,
Szukać spokoju, ciszy i wytchnienia
Pośród uroczysk uśpionych cmentarzy.

O tej godzinie myśl dziwnie kojarzy        5
Senne obrazy, widma i wspomnienia...
Z wolna się ku mnie wychylają z cienia
Szeregi dawno zapomnianych twarzy.

Widzę je wszystkie... jasne i pogodne —
Spojrzenia mają spokojne i chłodne;        10
Nic ich nie smuci i nic nie weseli.

Nie żal mi, gdy się roztapiają w cieniach,
Bo w oczach wszystkich i zimnych spojrzeniach
Czytam: „Tak dawno, jak my zapomnieli!...”

Poręba Wielka.


ŚWIT

Świt niedaleko — a miasto uśpione...
Martwość i bezruch... Oddechy niczyje
Nie mącą ciszy — i zegar nie bije,
Godziny idą długie, nieskończone...

Lękliwe Nędze, w zaułki wtulone,        5
Mrokiem swe chude owijają szyje.
Widzę... Niedola pod murem się kryje
I w dłonie chowa oczy załzawione.

Ból się przyczaił, przyczołgał po ziemi
Pod okno moje — i jak ludzie niemi,        10
Nic nie rzekł — spojrzał tylko okiem szklannym...

I w oku, które już płakać nie może,
Ujrzałem wielkie, nieskończone morze
Łez...
 Miasto życiem budziło się rannym.

Genewa, 22. III. [18]99. (w nocy godz. 5 rano).


SAM JESTEM

Sam jestem, choć wiem, że w jedną godzinę
Dusze mi drogie może równocześnie
Wyszepcą z cicha moje imię we śnie —
Bo wiem, że jak sen, nie budząc ich, minę...

Sam jestem, choć mam ogromną rodzinę        5
Nędzarzy, wiatrem kołysanych wcześnie;
Ten wiatr mię chował tak dziko i leśnie,
Że pieśnią za nim polecę i zginę...

Może, gdy burza lasy rozkołysze,
Przy szumie jodeł i smereków chrzęście        10
Napotkam nigdy nie widziane szczęście...

A może kędyś zawędruję w ciszę,
W kraj, który-m jeszcze śnił dzieckiem malutkiem,
I sam zostanę... sam ze swoim smutkiem.



Z GÓR
JEST KRAJ NIEZNANYCH CUDÓW...

Jest kraj nieznanych cudów,
Gdzie z białych gór
Potoki srebrem płyną,
Doliny śpią,
A tajemnicze źródła leśne        5
Czyszczą ze szmerem przy świetle księżyca
Połyskujący, złoty piasek.
Smreki w milczeniu stoją, bez oddechów,
Jak straże nocne w przedsieni kościoła,
W którym za mgławą tajemnic osłoną        10
Bóstwo, nieznane ludziom, śpi...

A jedle drżą,
Dygocą lękiem utajonym,
Czy ich nie zdradzi światło białe,
Które na nie pada;        15
Bowiem sięgają nagiemi ramiony
W głębie rozpadłych, wązkich szczelin
I wyczuwają palcami korzeni
Skryte głęboko pod skałami skarby.
Albo na ziemię kładą się cieniami        20
I, wstrzymując dech, słuchają,

Co tam w głębi dzwoni...
A to dzwonią owce białe, idące uboczą;
Wełna im się z dala srebrzy,
Jak te włosy fal,        25
Wspinających się w księżycu
Ku urwistym brzegom.
...............
Przeszły ubocz,
Już dochodzą pod zamglony wierch...

A małe jagnię ostało,        30
Nie może nadążyć,
Samo idzie po polanie, zawodzi i płacze,
I woła, woła, by go poczekali...
...............
Ostatniej owcy grzbiet łysnął za wierchem.
...............
W głuchej ciszy słychać jeno ten samotny płacz.        35

O kraju! O dolino smutku!
...............
Tam — przy nieznanym drzewie
Ukryty drogi skarb,
O którym nikto nie wie...



ZAŚNIĘCI
I

Jest góra Wielkich Czynów... a w niej grota,
Gdzie nie zajrzało nigdy światło dzienne
Ni blaski wschodów słonecznych promienne,
Ni zachodzących słońc odzorza złota.

Stoi zaklęta w ciszę... a w tej grocie        5
Odwiecznym dumem siadły mroki senne,
To się rozpięły przędzą wisze ścienne:
Mchy i powoje, i skalne paprocie.

W ciemni, od świata oddzielone skałą —
Gdzie jeszcze nigdy życie nie zajrzało,        10
Nie wpadło echem w uroczysko święte —

Zaklęte wojsko śpi — kamiennie stoi,
Nieruchomie — w spleśniałej, czarnej zbroi —
Skałą wrosłe w podziemny grób — zaśnięte...



II

Po stalaktytach, co soplami wiszą,
Płyną kroplami łez lodowych ścieki
I jak podziemne, zapomniane rzeki,
Bruzdami lata na kamieniach piszą.

Spokój... Tam w górze gwar życia daleki...        5
Skalni rycerze nie czują, nie słyszą,
Śpią nieprzespanym snem, owiani ciszą,
Śpią lata całe, dziesiątki i wieki...

Przyjdzie cud... Grzmoty do jaskini wpadną —
„Już czas!” — zawoła echo, i rycerze        10
Zbudzeni wielkim poruszą się lasem...

Lecz biada temu, kto dziś spojrzy na dno
Zaklętej groty i w najświętszej wierze —
„Już czas!” — zawoła i zbudzi przed Czasem!



ZE SZCZYTU
I

Ze szczytu patrzę w dal... i, dziwnie dumny,
Przebiegam okiem zmienne krajobrazy.
Pode mną siadły nizinne upłazy
I legł świat cały gwarliwy i tłumny.

Zniżył się w dole i zapadł... Lot szumny        5
Echem się w górach odbije sto razy,
A nie doleci zapadłej oazy,
Na którą patrzę spokojny i dumny.

I taką czuję trwogę do powrotu,
I taką bojaźń szarej, prostej trumny,        10
A taką rozkosz podniebnego lotu —

Że choćby z wierchów upaść od zawrotu
Ciało roztrzaskać o głazy-kolumny
I skonać... Skonam spokojny i dumny.



II

Ze szczytu patrzę w dal... Pode mną sioła,
Miasta i zamki legły jak mrowiska.
Przelatam myślą gromadne siedliska,
Widzę — przede mną świat poniżył czoła...

Zmalało wszystko, skarlało dokoła,        5
Szarość obsiadła pola, łany, rżyska —
Ziemia śpi — blado do słońca połyska...
Świat martwy — nic mię na cmentarz nie woła...

I echo gwaru z dołu nie dolata.
Czuję, jak gdybym odchodził od świata        10
W kraj orli, własny, od niżów, od ludzi...

I w duszy mojej dziwny żal się budzi,
Żem słuchał kiedyś ich pustych widowisk,
Żem był maleńką mrówką wśród tych mrowisk...

Zakopane, 13. VII. [18]98.


Z WIERCHÓW SMRECZYŃSKICH
I

Obracam oczy na południe,
I dokąd błękit sięga —
Słonecznie, jasno, kwietno, ludnie,
Uśmiecha się potęga.

Ocean światła... Zda się: słońce        5
Nie płynie już przestworzem,
Spadło w doliny te kwitnące
I legło cichym morzem.

Życie się topi w tej powodzi,
Jak niebo na dnie morza,        10
I zda się: ziemia inne rodzi,
Niebieskie jakieś zboża.



II

Obracam oczy ku północy,
I aż się duch przeraża —
Widmo posępnej, czarnej nocy        15
Podnosi się z cmentarza...


Idzie doliną, idzie górą,
Jak straszne widmo człecze —
Po niebie sunie czarną chmurą,
Po ziemi mgłą się wlecze.        20

Przez mgły, padolne żałobnice,
Które zaległy niże,
Skrzypiące słychać szubienice
I czarne widać krzyże...



III

Od wschodu granitowych szczytów        25
Olbrzymie sterczy gniazdo
I z chmur spogląda do błękitów
Błyszczącą morską gwiazdą.

Czy noc na ziemi, czy słoneczność —
Zapadłe w spiż głęboko,        30
Wpatrzone w błękit, marzy wieczność
Spokojne Morskie Oko.



PO UGORACH...
PO UGORACH
I

Po ugorach i po szarych łanach zbóż
Powiał jakiś zaraźliwy, mroźny wiew...
W złotych kłosach niedojrzały zatruł siew
I pomroził wczesne pączki dzikich róż.

Niby jakiś przedśmierciowy smoczy ziew        5
Gna zarazą, ponad ziemią wzdyma kurz,
Który oczom przeosłonił świty zórz
I mgłą ciemną pookrywał wierchy drzew.

Turbanem się zakapturzył stary świat,
Śpi — a za nim twarz wychyla wieczny gniew        10
I przybliża się powoli nocą burz...

Żywym lasem idzie zemsta wieków lat —
Przed nią powiał zaraźliwy, mroźny wiew
Po ugorach i po szarych łanach zbóż...

Niedźwiedź, 3. VII. [18]98.


II

Po ugorach, wśród zasianych zbożem pól
Ciemność chodzi jak przed burzą... Zamilkł śpiew
Ptasząt polnych; słychać jeno krzyki „mew”,
Jak się skarżą, odlatując stadem z ról...

A na roli czerwieni się każdy krzew,        5
Czerwieni się „trawka złota” pośród pól,
Bo gdy na nią spadną rosy — już je ból
Wypotniałych znojem jestestw mieni w krew.

Za chmurami słońce pali. Nowy świt
Nie pokrzepi beznadziejnych, martwych dusz,        10
Gdy im niesie nowe smutki każdy dzień.

Jeden tylko słychać wszędzie płacz i zgrzyt —
I nocą się rozpościera groźny cień
Po ugorach i po szarych łanach zbóż...

Niedźwiedź, 5. VII. [18]98.


III

Chłop na łany wyszedł z kosą... istna śmierć!
Istny szkielet, chylący się pośród zbóż...
Stanął... patrzy... kiwa głową: „Któż wie, któż,
Czyli z korca wysianego zbiorę ćwierć...”

„Nie usiecze... owies mały... liche źdźbła” —        5
Prasnął kosą, aże brzękła — rzucił sierp:
„Dał ci Pan Bóg marne życie... a ty cierp!”
Zęby zaciął — na powieki trysła łza...

I potoczył łzawem okiem w ciemną dal:
„Przyjdzie sczeznąć... Ha, no darmo! To i cóż?        10
O mnie mniejsza — ino dzieci... dzieci żal!”

I do serca pchał się gwałtem czarny lęk —
I poleciał niesłyszany, cichy jęk
Po ugorach i po szarych łanach zbóż...

Niedźwiedź, 5. VII. [18]98.


CIEŃ

Idę ścieżyną i mijam zboża,
Łany złociste —
Pod stopy śle mi zachodnia zorza
Światło rzęsiste...

Krwawi przede mną miękkie trawniki,        5
Ruń aksamitną,
Ubraną w jaskry, mchy, rozchodniki,
W rosę błękitną.

Złocista przestrzeń chyli i gnie się,
I w takt kołysze,        10
A lekki podmuch z oddali niesie
Szelest i ciszę...

W oczach się mieni rozkołysana
Rytmiczna fala,
Gdy, w znikającej zorzy skąpana,
Ognie rozpala...

Dokoła kłonią poważnie kłosy
Wysmukłe żyta,

Tuli się kąkol, chwieją stokłosy
I mak rozkwita.        20

Bławat oczkami patrzy siwemi
Na mnie z ukrycia —
Idę i marzę tu, na tej ziemi,
Słoneczność życia...

Śnię... tędy Boska przechodzi stopa...        25
Zboża się kładą...
Nagle ujrzałem w życie twarz chłopa
Śmiertelnie bladą.

4. VIII. [18]98.


ŚNIEŻNA PANI

Widziałem ją w srebrzystej bieli,
Od chaty szła do chaty —
Przed nią się puch leciuchny ścieli,
A za nią rosną kwiaty...

I narosło ich milijony,        5
Zasiały całą ziemię —
A ja spoglądam na wsze strony
I od podziwu niemię...

Błyszczą ogniami dyjamenty,
Kryształy i opale —        10
Błękitne ku nim firmamenty
Zniżyły się omdlale...

I w upojeniu, i w uścisku
Legły na puchy, na łabędzie —
A taki wielki spokój wszędzie,        15
Jakby w zaklętym uroczysku.

Wśród tych obłocznych, jasnych wiszy,
Po białym z gwiazd posłaniu

Chodziła śnieżna pani w ciszy,
W anielskim zadumaniu...        20

I dziś ją widzę... Wiatr ją pędzi
Od chaty wciąż do chaty —
Pozmiatał sprzed niej puch łabędzi,
Pozrywał za nią kwiaty.

A gdy się biała jej zasłona        25
Stargała niby przędza —
Widzę, jak idzie załzawiona,
Skostniała, zimna Nędza...

Kraków, [18]97.


PATRZCIE, WOJCIECHU...

— Patrzcie, Wojciechu, na te cuda!
Srebrzyste kule śniegu lecą —
Jedna po drugiej leci gruda,
A wszystkie srebrem w słońcu świecą...
— Nic to! — odrzecze z jasną twarzą —        5
Wcześne ziemniaki się udarzą...

— Patrzcie, ile to płatków płonie
I skrzy się w słońcu przez odbicie,
Jak okiem dojrzeć — całe błonie
Pali się srebrem... Nie widzicie?        10
— Widzę — odrzecze — ostra zima!
Pogoda w lecie nam wytrzyma.

— A patrzcie, ile drgań, promieni,
Ile to ogni sieją zorze,
Ile to barw się w słońcu mieni,        15
Jakie złocistokrwawe morze!...
— Dyć chwała Bogu! Zmięk na pewno.
Da przywieźć z lasa jakie drewno...


— Czyż nie widzicie tych wszystkich piękności,
Wśród których, szczęśni, od mała żyjecie?        20
Spojrzcie — doprawdy, bo mię to już złości —
Spojrzcie, ile to cudów na tym świecie!...
— Prawda, świat piękny, warto na nim pożyć,
Byle człek zawdy miał co w gębę włożyć...

Poręba W[wielka], 1. I. [18]98.


CZŁEK I DRZEWO

W skalistej kępie na ugorze
Stoi samotny suchy smrek —
Dokoła niego skale orze
Zgarbiony biedą człek...

Ledwo za pługiem wlecze kości,        5
A musi w skałę owies siać —
I nieraz drzewu pozazdrości,
Że może cicho stać.



PO BURZY

Jeszcze ostatnia głośna błyskawica,
Potem jęk — odgłos piorunnego młota —
Wreszcie ucichło... Przeszła naremnica,
W oddali jeno dudni i turkota.

Już na zachodzie chmura się przeciera.        5
Przez okiennicę wąskiego otwora
Niebo błękitem na ziemię wyziera
Tak samo jasne, pogodne jak wczora.

A tu na ziemi lić... Potoki huczą,
Każdym wgłębieniem warczą wały wodne —        10
Zda się: tę ziemię do znaku opłuczą,
Ostawią jeno skały samorodne.

Ściężałe drzewa ociekają rosą,
Trawy się lżejsze prostują powoli,
A zboża źrałe, jakby ścięte kosą,        15
Leżą pokotem wzdłuż po mokrej roli.

Z miedz obalonych sączą się strumienie,
Źródło z każdego bucha kretowiska —

Gdzie okiem rzucić — wszędy spustoszenie,
Zatopy mętnych wód i zamuliska.        20

Na zagon wąski wyszedł chłop od chałup,
Popatrzał wkoło... „Myślałech, że zgarnę
Co z tego pola... a tu wszystko na łup —
Cała ta praca człekowa na marne...”

Stanął bez rady i opuścił ręce,        25
A w sercu uczuł zwątpiałość bez granic.
Z oczu łzy trysły... „Myślałech: poświęcę —
Ale to na nic... wiem, że i to na nic...”



TĘ KRAINĘ...

Tę krainę kęp i wiecznej nędzy
Okryły mgły
I osnuły na kształt lotnej przędzy;
Polne krzewy i drzewa, i chaty
Zaodziały w płaszcz haftem bogaty,        5
W przedziwne szwy...

Tę krainę spowiły przędzidła
Na długie sny...
Mróz opalił lekkie ptasząt skrzydła —
I pomilkli w gąszczach ptacy leśni.        10
Płacze słychać ciche zamiast pieśni —
Płynące łzy...

Tę krainę smutków i niedoli
Zamroził ból...
Wszystko życie zakrzepło na roli.        15
Beznadziejnych świt nie uszczęśliwi
Ni budzące echo nie ożywi
Skostniałych pól...

Poręba [Wielka], 4. X. [18]98.


O ZIEMIO!

O ziemio nędzy i zamarzłych kęp!
W łonie twym ognie gorzeją głęboko,
A pierś twa zimną i twardą opoką,
Którą lemieszem targa człowiek-sęp...

Nad tobą co dzień białe słońce wschodzi —        5
Już by i skały stopił ciągły żar;
A tyś niezmienna z praodwiecznych kar,
Twe ciało ścięte w lód i wiecznie chłodzi...

Nad tobą tarcza księżyca srebrzysta
Co noc zawisa, blada i promienna —        10
A tyś, jak prawda jakaś przedwieczysta,
Zlodowaciała, zimna i kamienna...

Tysiące karmi twój niewdzięczny plon —
Lecz mowa ich jest nieustannym łkaniem,
Żywot każdego powolnym konaniem,        15
A życie wszystkich — jeden cichy zgon...



ONEGO CZASU...
ONEGO CZASU...

Onego czasu przyszedł Mistrz — z górnej krainy
I szedł w dolinę cichych łez — wiecznych padołów,
A z Nim odwieczny pokój szedł — pokój aniołów
Ujarzmiać ziemskie syny zgliszcz — aniołów z gliny.

A miał On w sercu mordów lęk — bojaźń dzieciny;        5
Najcichszych uczniów z sobą brał — i apostołów
I szedł z miłością wielką w świat — na cichy połów,
Nieustraszony jawą mąk — za obce winy.

A miał nad światem dziwną moc — i władzę dziwną,
Chociaż nie dzierżył złotych rózg — berła Syjonu,        10
Ale z pokoju wity znak — gałęź oliwną.

A miał zaprawdę wielką moc — majestat tronu,
Gdy nad jeziorem w jasną noc — cisi i niemi
Stali uczniowie, a On rzekł: „Pokój na ziemi...”



BRAHMINI

Wyszło promienne Bóstwo z indyjskiej świątyni
Skąpać się w powietrznianej fali na błękitach —
I zaśniło o nowych, niestworzonych bytach
I oddało swe myśli naturze-mistrzyni.

Nazajutrz rano przyszli kapłani-brahmini        5
I, strwożeni, szukali Bóstwa na sufitach —
Na próżno. Aż z radością dopatrzyli w mitach,
Że się schowało, senne, do złoconej skrzyni...

A gdy się wierni zeszli — kapłani przezornie
Zamknęli mówiąc: „Tam śpi... Nie budźcie, aż wstanie.”        10
I na twarze przed skrzynią upadli pokornie.

I wierni uwierzyli w ciche Bóstwa spanie,
I czcili pokłonami marę — gdy na ziemi
Myślą się unosiło wieczną między niemi...



W ŚWIĄTYNI ASYRYJSKIEJ

Na kamiennych posadzkach, u stopni ołtarzy
Tłum, klęczący pokotem, zatopił się w skrusze —
Ponad nim od kadzideł dymów pióropusze,
Sto świec jasno w złocistych lichtarzach się jarzy.

Jednym pragnieniem bliscy, i młodzi, i starzy —        5
Wszystkie niedolą życia utrapione dusze —
Wyrwali się krwawiącej oczy zawierusze
I tu przyszli pociechy szukać w boskiej twarzy.

Przywiedli swoje męki, bóle i zawody
I chylą kornie czoła, uroszone znojem,        10
Zali się nie domodlą sercom swym ochłody —

To nadzieja ich wznosi, to pochyla trwoga...
Na klęczących — od wieków jednakim spokojem
Patrzy z góry twarz ślepa kamiennego boga.



MIŁE DROBIAZGI...
MIŁE DROBIAZGI ŻYCIA!

Miłe drobiazgi życia! Powszednie uciechy!
Skarby, świecące oczom od wdzięcznej pozłoty!
Ciepłe ogniska w Pustce! Ziewające cnoty!
Czary snów jednostajnych! Nędznie małe grzechy!

Błękitne rosy, deszczem ciekące ze strzechy!        5
Różowe, z rąk niewieścich splecione wykroty!
Dobre, poczciwe serca! Zabobonne płoty!
Miłe, konaniu duszy grające uśmiechy!

Kocham was, jak ten orzeł kocha drób skrzydlaty,
Kiedy ponad nim toczy napowietrzne kręgi,        10
Zanim z góry wybierze okiem rzut najprostszy...

Kocham was, jak ten wicher kocha las bogaty,
Kiedy zanim się wzedmie do boskiej potęgi,
Na kruchych drzewach ziemi swoją siłę ostrzy...



„O GRAJ!...”

O graj!
Wesołe pieśni graj!
Niech melodyja mknie i goni,
O szczęściu ludziom głośno dzwoni
I niesie raj        5
Uśmiechów jasnych, a szeleści
Jak ciche, słodkie sny i pieści
Muzyką fal...

I w dal —
Niech płynie w dal!        10
Na senne morza, na kraj świata,
Na skrzydłach wiatru, co przelata
Z uśpionych hal...
Wszędzie usłyszą radzi o niej,
Bo ani struną nie zadzwoni        15
Smutek, ni żal...

O graj!
Wesołe pieśni graj!
Niech melodyja twa upaja,
Niech ziemię w kwiaty poustraja,        20

W przecudny maj...
Śpiewaj, o śpiewaj! Pieść miłośnie,
Mów ludziom złote sny o wiośnie,
O szczęściu graj!...

Patrz: świat        25
Od zbytku szczęścia zbladł!
Powiędły kwiaty od gorąca,
Ziemia spękała się od słońca —
I któż by zgadł,
Ile do raju przeszło bytów,        30
Gdy jeden promień tu z błękitów
Na ziemię padł?...

O graj!
Wesołe pieśni graj!
Niech melodyje cicho płyną...        35
I wierz, szczęśliwy, że gdy miną
Tysiące lat —
O życie twoje będą sprzeczki,
Jak o półboga, który świeczki
Z Olimpu skradł...        40

Genève, 15. III. [1899]


WIOSNA! WIOSNA!

Wiosna! Wiosna! — deszcz majowy przelał —
 Jakby kto urok rzucił:
Cały świat wszerz naraz poweselał,
 Rozgwarzył się, roznucił...

Trawy zmyły proch z zielonych szatek —        5
 Kąpiel, to ich uciecha —
Kwiaty późno wstały — każdy kwiatek
 Inaczej się uśmiecha.

A wszystko jakieś spojone majem,
 Rozgląda się nieśmiało —        10
A ptaki, to aż kołyszą gajem,
 Tyle się ich zleciało...

To grzywacze, to drozdy, to kosy,
 I jako się tam mienią —
Chórem dzwonią na przemian w niebiosy,        15
 Aż im się dzióbki pienią.

Odzywają się i głuszce niemi,
 Ziemia drga od uniesień —
Ino jeden człowiek po tej ziemi
 Włóczy ze sobą jesień...        20



BRAT I SIOSTRZYCA

Gdy tylko małą chwilę spocznę,
Stają mi w oczach cienie mroczne,
A z nich wychyla ku mnie lica
 Niepokój i tęsknica...

Zrywam się — pędzę, kędy skryta        5
Duszy nieznana okolica —
Darmo!... przybywam — już mię wita
 Niepokój i tęsknica.

I choćbym, idąc w przyszłość ciemną,
Błękitem zaszedł do księżyca —        10
To wszędy pójdzie jak cień ze mną
 Niepokój i tęsknica.

Zakopane, 19. VII. [18]98.
WIECZOREM

Jakiż cię, duszo, jaki świat
 Na mojej stawił drodze?
Że już od wczesnych życia lat
 Do dziś dnia z tobą chodzę...

Czyś się zrodziła z morskiej fali,        5
 Z uścisku wodnych ramion?
Że tyle w tobie głębi, dali
 I nieuchwytnych znamion...

Czyś się zrodziła z plam księżyca
 W jesiennej, cichej nocy?        10
Że blado świecą twoje lica,
 Czarownej pełne mocy...

Czyś szumem ku mnie wyszła z boru
 W cichym, letnim wieczorze?
Że tyle w tobie rozhoworu,        15
 Co szeptów leśnych w borze...

Czy cię mgła czarna niosła z sobą
 I była twym odzieniem?

Że mi okrywasz świat żałobą
 I światła mroczysz cieniem...        20

Czyś z melodyi ziemskich wstała,
 Z powietrznych jakichś dźwięków?
Żeś mi się pieśnią rozebrzmiała
 W muzykę skarg i jęków...

Czy cię wiatr przywiał z ciemnych dali,        25
 Spowitą w ciche płacze?
Że się coś w tobie wiecznie żali
 I skarży, i kołacze...

— Ni ja zrodzona w obcej stronie,
 Ni z cichych snów księżyca,        30
Ni mnie wydały morskie tonie,
 Ni zorza jasnolica.

Ni mnie z błękitnych dali z sobą
 Powietrzna fala niosła —
Jenom ja życiem razem z tobą        35
 Tu, na tej ziemi wzrosła...



GWIAZDĄ ZAWISASZ...

Gwiazdą zawisasz nocą w błękicie,
 Wieczna Tęsknoto!
A z twych promieni wyśnione życie
 Fantaści plotą...

Ty ich prowadzisz za drogą mleczną        5
 W czarowne sny,
I oni, lecąc za prawdą wieczną,
 Giną jak ćmy...

W bezbrzeż ich ciągnie magiczny wzrok
 Dalej i dalej —        10
Póki ich wieczny nie skryje mrok
 I żar nie spali...

Kraków


TY PÓJDZIESZ ZE MNĄ!

...Gdzie zwrócę swe kroki,
Czy w dal obłędną i w nieznane mroki,
Czy na pustynne oceanów brzegi,
Czy na skostniałe wieczną zimą śniegi,
Czy w kraje, kędy nie zachodzi słońce —        5
Wszędzie! Na wieczność i na świata końce
Ty pójdziesz ze mną... Droga! pójdziesz wszędzie!
Na dolę jasną i niedolę ciemną...
A gdy Cię moja prośba nie zdobędzie,
To ci rozkażę — i musisz pójść ze mną!        10
Wszakżeś mi sama, Ty gołąbko biała,
Nad sobą wieczne panowanie dała.
O święta moja! Idźmy razem!
Zespólmy drogie sobie dusze
I bądźmy jednym ich wyrazem!        15
Wiesz, że przy Tobie odżyć muszę,
Muszę tajemne stłumić dreszcze,
Odegnać duszne niepokoje,
Bo mię czekają długie jeszcze
Płomienne boje...        20
A gdy z nadmiaru nieludzkich uderzeń,
Lecących z siłą i ogniem błyskawic,

Zapomnę przysiąg i płomiennych wierzeń
I opuszczony ujrzę się wśród mgławic —
Ty wówczas, rękę kładąc na ramieniu        25
Moim, śląc ku mnie swe spojrzenie miłe,
Powiesz: Bądź silny! — i obudzisz siłę...
Bo, czerpiąc moce w twym jasnym spojrzeniu,
Dając hart stalny mego serca strunom,
Pójdę sam przeciw grzmotom i piorunom!        30
Ale, najdroższa... Ty pójdziesz w świat ze mną
Na dolę jasną i niedolę ciemną?

Genève, 15. III. [18]99


POWIADALI MI CHRZEŚNI...

Powiadali mi chrześni, moi chrześni-ojcowie,
 Kiedym dzieckiem wystawał nad wodą:
„Nie przedumuj ty, Franku, nad potokiem, bo kto wie,
 Co sie stanie z tą twoją urodą?

Wyjrzy z toni boginka, z topieli co sie pieni,        5
 I urzeknie oczami, niezbozna,
I tak cię przeinaczy, tak do znaku odmieni,
 Że cię matka rodzona nie pozna”.

Powiadali mi chrześni, kiedym ze wsi wychodził,
 A świat mi był otwarty jak brama:        10
„Nie chodź, Franku, bo bedziesz kiedyś żalem zawodził,
 I dusza już nie wróci ta sama...

Obaczysz kraje większe, lecz niech cię to nie łudzi,
 Bo i nędze obaczysz tam krwawsze —
Świat oczy przeodmieni — zapomnisz swoich ludzi,        15
 I serce ci zabierą na zawsze...”


O, czemużem nie słuchał waszej dobrej przestrogi,
 Czemużem was nie słuchał, o chrześni!
Dziś bych chętnie powrócił z tej opłakanej drogi,
 Żył w niewiadzie, jak żyją rówieśni...        20

Przez ten urok nieszczęsny muszę w dalekie kraje —
 W życie coraz smutniejsze a łzawsze —
Świat oczy przeodmienił — i was już nie poznaję,
 I serce mi zabrali na zawsze...

Poręba W[ielka], 17. VII. [1]901


ŚPIEW JAŚKA
(Z mazurków Szopena)
I

Oj, sługował ci ja, Zosiu,
Przez niejedną wiosnę,
 Hej!... niejedną wiosnę —
Powiadałaś: „Będę twoją,
Jak ino urosnę...        5
 Hej!... ino urosnę”.

I urosłaś taka śmigła
 Jak jedlica w borze —
A ja zmalał jak ten smerek
 W skalistym ugorze...        10

Oj, co mnie też przesadziło
W to samotne pole,
 Hej!... samotne pole —
Wysłużyłech tobie szczęście,
A sobie niedolę,        15
 Hej!... sobie niedolę...

II

„Oj, biedne moje serce
Na poły sie dzieli —
 Hej!...
Jedna strona płacze,        20
Druga sie weseli...”



W MŁODZIEŃCZYCH MOICH SNACH...

W młodzieńczych moich snach
 Jest wszystko, co zachwyca...
Morza o cichych dnach,
 Srebrzone od księżyca,

Doliny złotych niw,        5
 Kraje, gdzie wieczną wiosną
Zboża, nie znając żniw,
 Kwieciste w słońcu rosną.

W młodzieńczych moich snach
 Jest świat, co zachwyt budzi —        10
Świat pełen szczęścia... Ach,
 Szczęśliwych nie ma ludzi...



SĄ DRZEWA CHORE...

Są drzewa chore, których nie uzdrowi
Ożywczy promień wiosennego słońca —
Z każdym się latem chyli ku dołowi
Ich bezowocna korona więdnąca.

Są gwiazdy ciemne, których nie rozświetli        5
Sto słońc, powstałych na kosmicznym globie —
Żadnemu światu ich ogień się nie tli,
Lecz blado lśnią się, zadumane w sobie.

Są dusze smutne, których nie rozbawi
Największa z rozkosz pieszczotliwym graniem —        10
Myśl ich z lubością własne serce krwawi,
Żywot ich ciągłym, powolnym konaniem.

W Regulicach, 29. VIII. [18]98


SZCZĘŚLIWY JESTEM...

Szczęśliwy jestem, kiedy widzę z bliska,
Jak mi się ziemia do słońca migoce,
Jak mi tęczami przecudownie błyska,
Jak mi się bieli w księżycowe noce.

Dla mnie się srebrem kaskada rozpryska,        5
Dla mnie wszechziemskie melodyje miękną,
Dla mnie, jak nimfa leśna z uroczyska,
Wypływa z tajni pomrokowej Piękno.

I w boskiej pysze uśmiecham się dumnie,
I szczęśliw jestem, kiedy patrzę z bliska        10
Na hołdownicze cuda i zjawiska...

Lecz, gdy z zaświata myśl przyleci ku mnie,
Szczęśliwszy jestem, kiedy patrzę z dala
Na ziemię, jak się ode mnie oddala...

Kraków


ŚPIJ, ZIEMIO!

Śpij, ziemio!
Nie budź się ze snu, który ci drugim życiem —
Śpij spokojna!
Nikt nie zamarzy nad twoim rozpowiciem,
Ziemio znojna...        5

Śpij, ziemio!
Ułóż swe cielsko, znużone dziennym trudem
I pracą dzienną.
Są stróże nocni — niech czuwają nad ludem,
Nad ziemią senną...        10

Śpij, ziemio!
Za ciebie człowiek, pasterz wolnej myśli, czuwa —
Śpij spokojna!
On lata, kiedy twoje cielsko sen przykuwa,
Ziemio znojna...        15

Śpij, ziemio!
I znowu zbudzisz się do nowych trudów
Rannym świtaniem —
A jemu życie strażnią wszystkich ludów,
Wiecznym czuwaniem...        20



ŚPIĄCE KRATERY

Dokoła pustka... Po martwej przestrzeni
 Posępność białe popioły rozsiewa,
Nuda kamyków szuka wśród kamieni,
 Staje — rozciąga ręce w krzyż i ziewa...
A nad omszałych ruin ziemią smutną        5
Szarość rozwłóczy obielone płótno.

Gdzie okiem dojrzeć — aż po sine brzegi
 Cisza spokojnie na gruzach się ściele,
Skrzydłami zmiata zaprószone śniegi,
 Wiecznie panując snom — w niemym kościele.        10
Nic nie zamąci rozwidniałej ciszy —
Czas tylko, idąc wśród pustkowia, dyszy...

Niedawno jeszcze w tej cichej kotlinie
 Huczało życie spienioną roztoką —
Stały strzeliste gmachy i świątynie,        15
 Kopuły czoła nosiły wysoko
W promieniach słońca, a jaskółki chyże
Wieńcami złote otaczały krzyże.


Niedawno jeszcze słychać było mowy,
 Kazania głośne na forum przestronnym        20
I widać było falujące głowy,
 Jak z nabożeństwem chylą się pokłonnym,
Jak się wezbraną rozpływają rzeką
Z ulic na błonia daleko, daleko...

Gwarny tu był świat... O, niedawno jeszcze!        25
 Gdzież ci prorocy, ci dalekowidze,
O świeżych pączkach na uschłej łodydze
 Mówiący z wiarą świętą?... Gdzież ci wieszcze
Natchnieni, z liry złoconymi w dłoniach,
Grający w słońcu baśnie o piwoniach!?        30

Smutna ironio! Rozsypany świecie!
 Oto z wiar twoich, z twojej monstrancyi
W kształt nadsłonecznej protuberancyi
 Płomień wystrzelił i zwiędnął, jak kwiecie
Na skale pustej bez ziemi więdnące;        35
Oto zagasło oczom twoim słońce.

Z kościołów twoich, gdzie tłum na modlitwie
 Pędził bezmyślne życie swe — ruiny...
Z twych gniazd rodzinnych — prochy... jak po bitwie
 Mgła opalenisk wstaje i dym siny.        40
Z ogromu ludnych, czerniejących mrowisk —
Pagórki gruzów, skorup i rumowisk...

Ponad tym cisza i spokój cmentarny,
 I pustka wieczna, i wieczne milczenie.

Głuchą przestrzenią chodzi Smętek czarny,        45
 Obsiada szare, nagrobne kamienie;
Głaz ma, gdy na nim siędzie, połysk kruczy —
A w głębi lawa płynie, wre i huczy...

21. X. [18]99


KU SŁOŃCU...

Wszyscy idziemy naprzód!... przez wyboje,
Przez zaspy miałkich piasków, przez urwiska,
Przez dnie i lata, przez trudy i znoje,
Przez zaginionych osad popieliska —

Wszyscy idziemy... Z okrzykiem wesela,        5
Z pieśnią zwycięską, która czyni szumy
I lotem ptaka ku niebu wystrzela —
Z fanfarą pychy i odkrywczej dumy

Idziemy naprzód... O każdym poranku
Czas wieczny życia ujmuje po ćwierci —        10
My idziem naprzód wciąż i bez ustanku,
Nie bacząc, że idziem ku śmierci...



....

Całą zieloność ziemi — szaty wierzchnie
 Pokrywa proch i mgła, i szarość —
I zanim cały świat zamierzchnie,
 Nadchodzi z wolna senna starość...

Z ginących statków ptak odlata,        5
 Nim je pokryją wód powierzchnie —
A z tonącego we mgle świata
 Nawet i jedna myśl nie pierzchnie...

Lwów


Z TEJ SMUTNEJ ZIEMI...
(liryczna kompozycja)

Patrz — nad urwiskiem pędzi tłum
 W tanecznym, wartkim kole —
Uboczą idzie smreków szum,
 Potoki huczą w dole...

Narodu ciżba, ludu moc        5
 Szalonym kołem pędzi —
Śmiertelna jakaś, cicha Noc
 Zawisła u krawędzi...

I jedno skrzydło czarne wzdłuż
 Po niebie rozpostarła,        10
A drugie pod się biorąc — tuż
 O skały je oparła...

I tak w milczeniu, pełna dum,
 Stanęła nad urwiskiem.
U stóp jej czernią zaległ tłum,        15
 Kotłuje się mrowiskiem

I w rozpętaniu ślepych mas
 Szalonym kołem pędzi —
A przed nim z wolna stąpa Czas
 I mierzy dal krawędzi...


Widzisz na stoku czarny las?
Jak długo stoi, kto wie...
Stoi tak, jak przed wiekiem stał —
I nikt z żyjących już ci nie opowie,
Kto go tam siał...        25

*

Hej!... nad urwiskiem pędzi tłum
 W tanecznym, wartkim kole —
Uboczą idzie smreków szum,
 Potoki huczą w dole.

Szatański jakiś tworzy wir        30
 Ta roztańczona rzesza,
A Noc rozplata ciemny kir
 I dołem go rozwiesza...

„Zapomnieć! dalej! wartko! w skok!
 Niech ziemia się rozdudni!...        35
Rozbity piersią, padnie mrok
 I noc się wypołudni...

Zapomnieć trosk i łez, i krwi,
 Ho, dalej! bez pamięci!”
Naród z proroków bożych drwi,        40
 Igrzyska stare święci.

„Hej, ognia! ognia! Palcie stos!
 Niech bogom strzeli w oczy!...”
Huczy wezbranej fali głos
 Daleko po uboczy...        45


I stał się każdy krzak ogniskiem,
Płomieniem jałowiec —
Zda się: pasęcy nad urwiskiem
Idzie kerdel owiec,
Owiec ognistych...        50
Przez ubocz stromą i pastwiska
Kędyś daleko
Rozchodzi się i rośnie w szałasy,
Które z wolna, pasęcy idąc, pokryły się w lasy,
Do znaku —        55
Jeno dymy za nimi się wleką,
Jakby przy każdym krzaku
Pasterze nie zgaszone odeszli ogniska...

∗
∗             ∗

W dolinach mgły...
Na nieprzejrzanej ziem przestrzeni        60
Białe się morze przelewa i pieni
I tak się cicho z bezmiary kołysze,
Jak od błękitów spadające wisze...
Wiatr po nim tańczy i grzywiaste lwy
Porywa, wstrząsa, obala i ciska,        65
W toń białą rzuca i grzbiety im gnie,
Do piersi fale miłośnie przyciska,
Obraca nimi, wiruje i mknie
Z nieznanej dali w nieznaną dal...
Dziwna igraszka fal        70
Na smutnych mgławic szarym oceanie!
Skąd zatopionych gór skaliste szczyty
Widnieją słońcu — niebosiężne granie —

Wyspy umarłych, chowające byty
W grobowcach skalnych... W pozłocistej dali,        75
Gdzie od błękitu odcina się brzeg —
Słońce się krwawo zimnym ogniem pali,
Po wierchach topi wiekuisty śnieg
I płomienistym wytacza się kołem...

Dołem,        80
Na szarzejącej równi białej,
Mgły-samotnice, ciche, opuszczone,
Błądzą i wiatru płaczą... Włos rozwiały,
Nie wiedzą, smutne, w którą lecieć stronę.
W rozpaczy białe wyciągają szyje        85
Do słońca, co się poza wierchy kryje.
Wyszło... Z obawy, że im znowu pierzchnie,
Pochwyciły się za ręce i lecą,
Białe, pierzaste, jak łabędzie świecą —
Całe ich stado powietrzem falisto        90
Płynie, aż słońce od ich skrzydeł mierzchnie,
Mży i rzewnością otacza się mglistą,
Łagodnym smutkiem idącą w przestworza...

W dolinach szare łamią się powierzchnie
I rozstępują się, jak wody morza        95
W pełną księżyca noc, kiedy urokiem
Gwiazd przyciągnięte fale się podnoszą.
I rozdzieliły się w kopiaste kłęby,
Które się z wolna ponad ziemią toczą,
Suną i suną, osłonięte mrokiem,        100
Mkną wąwozami popod skalne zręby,
Mkną przyczajone, a blaski je płoszą
I pędzą dalej a dalej uboczą...

Aż się pokryły w zagłębie i jary
Lub się w powietrzu rozwiały jak mary.        105

I na tę ziemię łez i wiecznych cieni,
Ziemię płaczących brzóz, jodeł i sosen,
Gdzie ludzie dawno zapomnieli wiosen,
Gdzie głód się rodzi i owies zieleni —
Na tę nieszczęsną, skamieniałą ziemię        110
Spłynął brzask ranny...

 Od przeczystej zorzy
Iskry padają w zadymione szyby
Chat poczerniałych i szarych lepianek,
Budząc do życia to nizinne plemię.
Na wyrkach swoich dźwigają się chorzy,        115
Starcy omszali, jak miesięczne grzyby,
Wyłażą z chałup witać biały ranek;
I młodzi śniade wychylają lice,
Patrząc, jak światło mknie przez okolicę,
Jak się po roli wzdłuż smugami kładzie.        120
A w pełnym blasku wszystkie te postaci
Są jako grusze w zacienionym sadzie,
Są jako blade ziemniaczane naci,
Które w piwnicy wilgotnej przed wiosną
W nocy się kłują i bez słońca rosną.        125

Na ugor pusty, podobny cmentarzom,
Pasterz wypędził bydło, niech po trawie
Znikłej żywności szuka... Smutne owce
Zbierają grzyby i gryzą jałowce.
A on, pacholę, siadł... Trzy lata prawie,        130
Jak ten rok minie, służy gospodarzom,

To jest od czasu, jak mu jeść nie dali
W chałupie, mówiąc, żeby robił na się,
Żeby szedł komu paść... Poszedł i pasie.
Nigdy się na nic przed nikim nie żali,        135
Co dzień o brzasku i o jednym czasie
Wygania w pole; a gdy słońce wschodzi,
Klęka przy bydle i mówi pacierze,
A potem śpiewa wciąż na jedną nutę.
Czasem go tylko cicha zazdrość bierze,        140
Gdy trawa szczypie nogi zimną rosą...
Jak to jest — myśli — i jak się to godzi,
Że bydło w ciepłe racice obute,
A on wciąż za niem musi chodzić boso?

Siadł — bose nogi podwinął pod siebie        145
I okiem słońce prowadzi po niebie,
Licząc, daleko jeszcze do południa...

W kotlinach szara ziemia się zaludnia
I szmer się cichy po polach przenosi
Gwarem pszczół, trzmieli i chrabąszczów polnych.        150
Nie słychać piosnek ni śmiechów swawolnych,
Jeno deszcz gwary, cichy, nieustanny,
Co zaciśnięte wargi łzami rosi.
Wyszli na pola, wyszli w czas poranny —
Każdy w zagonie swoim wąskim grzebie,        155
Każdy kroplistym oblewa się potem
I każdy prawie myśli tylko o tem,
Skąd by tu więcej przygrzebać dla siebie
Tej ziemi pustej... Kobiety i dzieci,
I niedorostki, i starcy schyleni —        160
Wszystko się rusza na ziemi wilgotnej,

Wszystko dziękuje Bogu, że im świeci —
I sercem błaga, by dał jęczmień pleni
I pełny z niego owoc pięciokrotny,
By nie przeciągnął żniw aż do jesieni        165
I w gniewie swoim nie dał zbiórki słotnej,
By w dzień pogodę zsyłał, w nocy deszcze,
By dawał zdrowie, moc — i więcej jeszcze.

Tak polecając Opatrzności nieba
Wszystko, co mają na tej ziemi pustej —        170
Nie pożywają co dzień swego chleba,
Ale głód żują zsiniałymi usty...

O łez kraino! O ty smutna ziemio!
Oto nad tobą w chmurach bogi drzemią
I o wieczności, zamyśleni, marzą...        175
Gdybyś im ściętą w lód stanęła twarzą
W promieniach oczu — ujrzeliby w tobie,
Przez pryzmat patrząc jasny i słoneczny,
Wieczność, zakrzepłą w lód, Rozpacz i wieczny
Smutek — z Niewoli urodzony w grobie.        180

Na łąki, pola i ugory skalne
Białością spływa Cisza południowa.
Ciepłe od skrzydeł roznosi powiewy,
Po drzewach wiesza ramiona upalne
I w cienie jodeł skroń gorącą chowa.        185
Znieruchomiały jałowce i krzewy,
Ucichły suche badyle i osty,
Trawy bez szeptów rosną — zda się, czują
Tę białą Ciszę, idącą po ziemi.
Jeno pajęcze muszki owdzie snują        190

Szarą nić życia i, wiszące mosty
Na wiatr z mozolnie powikłanej przędzy
Kładąc, nie wiedzą, że jutro czy prędzej
Deszcz je zatopi może razem z niemi...

Na łąki, pola i tłoki skaliste        195
Płynie za ciszą spokój nieprzerwany,
Jakieś od mogił milczenie wieczyste,
Żałość błękitna, żal w niej zakochany
I dziwnie rzewne jakieś zadumanie.
Idą po ziemi i na każdym łanie        200
Siadają spocząć, jak spoczywa starość
Na grobach dawnych... Gdzie spojrzeć przed siebie —
Nic — jeno martwa i milcząca szarość,
Nic — jeno pustka wielka, nieskończona,
Z oczodołami utkwionymi w niebie.        205
Nic nie zamąci głuszy. Czasem wrona
Zakracze, kiedy nad tą ziemią leci
W kraj, gdzie i ptactwu dłużej słońce świeci.

Na łąki, pola i puste zagony
Płyną za białą, południową ciszą        210
Umarłe pieśni... Ludzie ich nie słyszą,
Nie wiedzą o nich... A przedziwne tony
Grają po trawach, szeleszczą po zbożu,
Jak pieszczotliwy szept dziecka przy łożu
Umierającej matki. Gdzie dolecą —        215
Tam łzy, po listkach spadając, zaświecą
I lekkie w ziemi skryją się westchnienia.
Skon południowej ciszy... Zimne drżenia
Przechodzą polem... Kołyszą się liście

Traw i włosiste pochyla się zboże,        220
Jakby odczuło skądś dalekie przyjście
I włosy chciało słać przed stopy boże...

Wśród łanów sennych i sennych ugorów,
Wśród tej bezmiernej pustki i bezkresnej,
Jakby dalekie zaświatów zjawisko —        225
Na kształt mgły wiotkiej, zwiewnej, bezcielesnej,
W otęczy szarobłękitnych kolorów,
Przepływającej ponad ziemią nisko —
Widnieje w słońcu, przeźroczyście biała
Postać Chrystusa... Ramionami swemi        230
Piersi przyciska, jakby z mogił wstała
I niezakrzepłe miała w sercu rany.

Jak nędzarz świata, który na tej ziemi
Nie ma i kąta, gdzie by głowę skłonił —
Tak Syn człowieczy schodzi na kurhany,        235
Na groby, które pył wieku osłonił,
Na tę krainę łez i wiecznych cieni,
Krainę smutną brzóz, jodeł i sosen,
Gdzie głód się rodzi i owies zieleni,
A ludzie dawno zapomnieli wiosen.        240

Schodzi na pustki, ugory i niże
Z wielką białością południowej ciszy,
Z wiecznym spokojem dusz niosących krzyże,
Z umarłą pieśnią, której nikt nie słyszy.
I po tej ziemi idzie przez pustkowie        245
Martwe — w dal jakąś nieskończenie wielką,
Za którą leży mrok... Na złotej głowie
Łza Matki Jego zastygła kropelką

I błyszczy w słońcu, jak na tęczy rosa.
Włosy wiatr mąci... Od każdego włosa        250
Smugi się złote na ramionach kładą;
Bladoróżowe z nich padają zorze
Na twarz wychudłą, bolesną i bladą
I rozświetlają jak słońce, gdy złoci
Białe, na liściach rozwieszone płótno.        255
Oczy anielskie, z których błyszczy morze
Łez i jezioro nadludzkiej dobroci,
Patrzą w bezkresną dal — bezmiernie smutno...

Rzędem jałowce zasępione siedzą
I ośniedziałe zboże się kołysze,        260
Gdy Syn człowieczy, znędzniały i bosy,
Wśród głuchej pustki idzie wąską miedzą.

Wstają ku Niemu wiatrów towarzysze:
Łzawa Niedola, rozpuściwszy włosy,
Jak siny obłok przez powietrze leci;        265
Wychudła Nędza wlecze się po tłoku
I z niemą prośbą wyciąga swą szyję.
Ból się w jałowcach poza cieniem kryje,
Lecz jęk zalata hen — i ogień świeci,
Jak fosforyczne próchno, w Jego oku.        270
A ciemna Rozpacz z wiatrem się szamoce
I ręce łamie nad głową, i wyje,
Jak zawierucha pól w zaduszne noce.

Za odchodzącym w dal wołają: „Chryste!...”
I wyciągają w przestrzeń swe ramiona,        275
Tam — gdzie mgławice kręcą się wieczyste,
Gdzie się poczyna pustka nieskończona!...


A On tym smutnym i cierpiącym srodze
Samotne krzyże wskazuje po drodze
I nie zastygłe jeszcze w dłoniach rany,        280
I wydeptane ścieżki na kurhany.

I gdy tak smutny w milczeniu przechodzi
Łany ziół pełne, chwastów i kąkolu —
Widzi na pustym i odludnym polu,
W miejscu, gdzie na krzyż droga się rozchodzi,        285
Poszytą w żółty mech — kapliczkę z drewna,
Przy niej człowieka klęczącego w pyle;
Modlitwa jego prosta jest i rzewna.
I, nie widziany, staje niemą chwilę,
Żałośnie patrząc, jak Dusza, gdy wodzi        290
Okiem po świecie obcym, bezrozumnym.
I nie poznany — w smutku swym — odchodzi.

Spoza drzew biały, drewniany kościółek
Kłania się wieżą, którą lotem szumnym
Obiega stado kawek i jaskółek.        295
Nadchodzącemu otwiera się drzwiami,
Z których wylata chmurą woń kadzidła
I gorzki zaduch zwartych w ciżbę ludzi.
Z tych część wprawnymi modli się wargami
Do oprawnego w ołtarz malowidła,        300
Druga część drzemie, a reszta się budzi,
Gdy sygnałowy dzwonek się rozlegnie,
I ziewa, jak to czynią ludzie prości,
Kiedy się nudzą... Nikt nie myśli o tem,
Że Syn człowieczy, zrodzony w niskości,        305
Na ziemię schodzi — nikt kolan nie zegnie
Przed Synem bólu, stojącym u progu,

Od wieków istnym w zadumań kościele,
Gdzie lny i zboża kładą się pokotem,
A bożej męki kwiat posadzki ściele.        310

I przyszedł Chrystus mimo — idąc dalej —
Nie znany ludziom, obcy temu Bogu,
Któremu świece lud w ołtarzach pali.
I coraz więcej łez do serca spływa,
I coraz wyżej falami się spiętrza —        315
Gdy idącemu życie się odkrywa,
Gdy Mu się stają widne chałup wnętrza.

Widzi gromady zajadłe i wściekłe,
Wzajem na siebie podnoszące ręce,
Postaci straszne, czarną krwią ociekłe,        320
Twarze zsiniałe i na pół zwierzęce.
Rodziny widzi, które dzień odchodzi
Przy kłótni, a noc przy bitce spotyka.
Widzi, jak córka własną matkę głodzi,
A syn rodzica do chlewa zamyka —        325
Słyszy przekleństwa rzucane na dzieci
I na swych ojców, którym już nie świeci
Pamięć niczyja... Litanie złorzeczeń,
Z ust do ust prawie idące od wieków,
Jak stare mity... Wszystkie te rozpacze        330
Głodzonych jaskiń, próby odczłowieczeń,
Fale czerwone spadających ścieków —
Słyszy i widzi... I łzą odkupienia
Czystą, serdeczną w swoim sercu płacze —
Nie nad złem wielkim, co się rozprzestrzenia,        335
Ale nad nędzą, która to zło rodzi.


I w takim smutku osiedla przechodzi,
Jak Żal, co nigdy odpoczynków nie miał,
Stare cmentarze opłakując rzewnie,
Aż wreszcie — świeże widząc groby, że w nie        340
Żywi się kładą w rozpaczy — oniemiał,
I odtąd idzie w smutku swym i głuszy
Za trumną własnej, oniemiałej duszy.

Głowa na piersi znużona opada;
I staje Mu się twarz widmowo blada,        345
Gdy krew do serca uchodzi po kropli;
A włosów strączki w kształt lodowych sopli,
Deszczem płynących w południa gorącu,
Perlistym potem ociekają w słońcu.

I we mgle potu, gdy idzie przez łęgi,        350
Tworzą się z pereł smużne światłokręgi —
Stubarwne tęcze wiszą Mu nad głową.
A gdzie na trawę stąpi nogą bosą,
Tam krew się miesza z przeźroczystą rosą,
Znacząc śladami tę drogę krzyżową.        355

Zapatrzon w księgę żywotów okrutną,
Pod łez ciężarem częstokroć upada.
Wówczas Mu ziemia jękiem opowiada
Żywota swego epopeję smutną:
Ile grobowców szatą swą okrywa,        360
Ile ciał martwych bez trumien spoczywa
Pod jej opieką... Ile krwawych wschodów
Przeżyła senna... Ile już narodów
Deptało po niej, sądząc, że umarła —
Jakie tu drzewiej mieszkały olbrzymy,        365

Zanim wyrosło pokolenie karła;
Jakie tu nad nią walk wisiały dymy
I jakie deszcze spadały ogniste,
W krwawych potopach dając jej ochłodę...
„W cichości znoszę ukochania mękę,        370
Stróżując grobów” — szepce. — „Lecz, o Chryste!
Czy mnie ukocha pokolenie młode?”

A On, powstając, w mrok wyciąga rękę
I rzecze smutno: „Ukochało cienie...”
I na powietrzu krzyż nad ginącemi        375
Czyniąc — odchodzi... A jęk smutnej ziemi,
Rozdzierającej w żalu mgieł odzienie,
Płacze w Nim samym, dokoła i wszędzie...

I czuje sercem, że na tej tu ziemi
Nie ma spoczynku dlań — bo gdzie usiędzie,        380
Wyjdą ku Niemu skargi, łzy i modły,
I wszystkie krzywdy przypełzną pod nogi,
I wszystkie płacze zejdą się wieczyste
I poczną wołać: „Oto nas zawiodły
Jasne nadzieje; oto nas i bogi        385
Już opuściły... Chryste! ratuj, Chryste!...”

A On, wołania te słysząc płaczliwe,
Skonałby z żalu i osrebrzył lice,
Spokojem martwych patrząc w nieszczęśliwe,
Jako się patrzą lodowe księżyce.        390

Na tej tu ziemi łez i wiecznych cieni,
Ziemi płaczących brzóz, jodeł i sosen —

Gdzie ludzie dawno zapomnieli wiosen,
W jesienie własnych smutków zapatrzeni,
Na ziemi smutnej opuszczonych łanów,        395
Ziemi omszałych mogił i kurhanów —
Spoczynku nie ma...
 I nigdzie nie spocznie
Chrystus, po grobach smętnych idąc dalej
W kraj widnokręgów, szarzejących mrocznie,
Kędy tęsknota błędne ognie pali...        400

I przy zachodzie zórz, krwawiących szczyty,
Wstępuje Chrystus na górę olbrzymią,
Stromą i pustą, skąd widok odkryty
Na obszar niemy... Kaskady się dymią
U stóp, a dalej sinołuskie węże —        405
Błękitne rzeki wiją się daleko,
Gdzie wzrok spienionych paszcz ich nie dosięże...
Mgły ponad nimi powietrzem się wleką
I, jak znużone wędrówkami ptaki,
Chmurami wodne obsiadają krzaki...        410
W dolinie — miasto, rojne jak mrowisko,
Dalekie, mroczne, a zdaje się blisko
Wieżami sięgać; zielone kopuły
Słońcami patrzą ku zorzy zachodu.
Po dachach szarych dymy się rozsnuły...        415

I patrzącemu z wolna w myślach wstaje
Wizyja senna umarłego grodu...
Święte bóżnice i oliwne gaje,
I palm ogrody stają przed oczyma —
Lecz serca Jego już nie uwesela        420
Piękna — nad wszystkie córy Izraela

Piękniejsza — pani miast, Jerozolima.
Bo zdaje mu się, że stoi na szczycie
Głuchej Kalwarii, usłanej obficie
Grobami ofiar. A u stóp, w dolinie,        425
Cedron falami czerwonymi płynie...

I łzą boleści zachodzą Mu oczy,
Gdy patrzy w rzekę, co fale krwi toczy —
I wielkim smutkiem ciemnieją Mu lice,
Gdy okiem idzie przez rojne ulice...        430
Nic — nic po wiekach... To samo, to samo...

Widzi kapłanów, wychodzących bramą
Z onego domu, gdzie mieszka Rozpusta.
Faryzeuszów, mówiących przez usta
Kłam i fałszywe dających przysięgi.        435
Widzi ich, ciżbą idących z kościoła,
Wielkie na ręku dźwigających księgi,
Z bojaźnią bożą patrzących dokoła,
Jako zbrodniarze, gdy ich się zawoła
Wprost po imieniu. Patrzy na ich lice,        440
Kiedy z uśmiechem kupców i kramarzy
Wchodzą do sklepów i w cuchnącym szynku
Saduceuszom czynią obietnice
W zamian za złoto... Widzi tych handlarzy —
I cudzoziemskie kohorty na rynku.        445
I mieszczan widzi, wznoszących mozolnie
Z dobrego serca i własnej ochoty
Ku wiecznej chwale swej — pomnik Głupoty.
I ten sam nędzny, żyjący niewolnie
Tłum głodnych ludzi, spieszący na połów        450
Ryb — i zgarbionych, dźwigających młoty,

Kopaczy ziemi skalnej — i tych cieśli,
Którzy Mu z prostych serc świątynie wznieśli.
Widzi ich wszystkich... A wśród nich — o dziwo!
Najgorliwszego ze swych apostołów,        455
Groźnego Pawła, mówiącego żywo
Ogniste słowa, które niby ołów
Padają w serca... Widzi, jako z fali
Tworzy się rzeka, wezbrana otuchą,
Kłębi się, toczy, opadając głucho        460
Na brzegach jezior... A w zamrocznej dali
Przez topniejące, purpurowe zorze
Widnieją krzyże . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . I widzi sam siebie
Tam — pośród tłumu, na biednej ulicy        465
W głos mówiącego ludziom słowa boże
O przyjść mającym dusz wybranych niebie,
O Ducha swego wiecznej tajemnicy,
O prawach serca, nie znanych ludzkości,
O wspólnym dziale prac i o miłości...        470

I widzi siebie, pojmanym za wiarę,
Którą wygłasza, oddanym sądowi,
Przed którym świadczą płatni najemnicy:
Że w mowach swoich gromi bogi stare
I lud buntuje przeciwko rządowi...        475

I widzi siebie, biczowanym srodze
I prowadzonym wśród tłumów za miasto...
Gdy upodleni plwają Nań bluźnierce,
Jedna niewiasta, na krzyżowej drodze
Stając, łzy roni. Tej rzecze: „Niewiasto!        480

Krzyżem ci będzie twoje wielkie serce...”
Na oną górę, gdzie stoi, Go wiodą —
A On wyciąga do Siebie ramiona —
Wciela się w Jedno — zawisa na krzyżu —
I kiedy kropla krwi spłynęła z wodą        485
Na skroń niewiasty, stojącej w pobliżu,
Ze łzą cichego przebaczenia — kona...

A Duch się Jego rozpływa powoli
W błękitną ciszę pogodnych wieczorów,
W umarłe pieśni, grające po roli —        490
W ten cichy smętek pól, łąk i ugorów,
W rzewność na grobach świeżych rozmodloną,
W mglistą, posępną, jesienną szarotę —
I płynie w bezmiar pustką nieskończoną,
By znowu ciałem wrócić na Golgotę...        495

∗
∗             ∗

A po tej ziemi, po tej smutnej ziemi
Idą samotni Chrystusa uczniowie,
Idą pokorni i cisi, i niemi,
Rozmiłowani w objawionym Słowie.
Zielona Gwiazda jaśnieje przed nimi,        500
Rosy poświęceń dają laury głowie.

Ukochali Go, jak swego Rodzica.
W Nim ukochali życie swe tułacze —
Ten cichy smętek łanów i ugorów,
Tę melancholię, co pola przesyca,        505
Te dziwne jakieś po mogiłach płacze,

Tę rzewność słodką gwieździstych wieczorów,
Tę białość wielką południowej ciszy
I owe pieśni, których nie usłyszy,
Kto nie ma duszy na cierpienia tkliwej.        510

I schodzą za Nim na pola i niwy,
Na tę krainę łez i wiecznych cieni,
Krainę smutną brzóz, jodeł i sosen,
Gdzie głód się rodzi i owies zieleni,
A ludzie dawno zapomnieli wiosen.        515
I schodzą za nim na pola i niże
Do mokrych chałup, zatopionych w biedzie,
Póki ich droga smutna nie zawiedzie
Do miast — po chłosty, więzienia i krzyże.

∗
∗             ∗

Świat stygnie. Wnętrze ziemi gorejące        520
Kostnieje w lód.
Zwolna śmiertelny sunie chłód
Na szarzejące ziem powierzchnie...
Lodowy dzwon
Grające dźwięki przenosi na słońce —        525
I odlatują stada wron
Z tej ziemi, zanim dzień zamierzchnie...

∗
∗             ∗

...A nad urwiskiem pędzi tłum
 W tanecznym, wartkim kole —

Uboczą idzie wiatrów szum,        530
 Potoki huczą w dole...

Narodu ciżba, ludu moc
 Szalonym kołem pędzi —
Już nad głowami zwisła Noc,
 Czas usiadł na krawędzi...        535

Dokoła zamrok wzdłuż i wszerz
 Otoczył ludzkie plemię...
„Ty, Boże, z nieba ogień skrzesz —
 Niech padnie tu na ziemię!...”

I pękły chmury — wypadł grom,        540
 Oślepił tłumne rzesze —
Ziemia dygoce — skały drżą,
 A piorun ogień krzesze...

Z rozdartych krwawo, czarnych łon
 Wylata błysk za błyskiem —        545
Naród szaleje: „Śmierć i skon!”
 I tańczy nad urwiskiem...

„Na śmierć! Na zabój! Rozpacz! Szał!”
 Narodzie, szalej, szalej!...
Ha! ha! — i strzępy krwawych ciał        550
 Po skałach tańczą dalej...

..............
..............


Cisza i spokój. Martwy sen.
Świt na wierzchołki wyszedł gór —
A nad urwiskiem, hen,
Na zaginionej, wąskiej perci        555
Usiadł ponury anioł śmierci
I krew strzepuje z czarnych piór.

Poręba W[ielka], 24. IX. [18]99
WIERSZE Z CZASOPISM
WIOSNA
Z CYKLU „NIEPOKALANA”

Wypłynęła światłem z rannej tęczy,
 Mgłą, jak lekką szatą, owinięta,
 Córa ziemi — bez zmazy poczęta...
Przed Nią ziemia rozmodlona klęczy,
 Ku Niej sierot bezdomnych rączęta        5
Świecą w rannej modlitwie i tęczy...
 Wypłynęła, lekką mgłą owiana,
 Niepokalana...

Po promieniach, po drgających kroczy
 Na świecące łzami ros niziny        10
 Siostra nędznych — a sama bez winy...
Ku niej smutne, roztęsknione oczy
 Obracają sieroce dzieciny...
Ona — strojna w ranny brzask uroczy,
Spływa... zorzą poranną skąpana,        15
 Niepokalana...

I po trawkach zieleniących płynie,
 Śnieżną stopką otrącając rosy...
 Dziewiczości — kłaniają się kłosy;
A co kwiatek lilijowy minie,        20

To on, w czyste wpatrzony niebiosy,
 Świeży pączek młodością rozwinie,
Drży... bo kwitnąć kazała mu z rana
 Niepokalana...

Płynie Czysta — po nizinnej ziemi,        25
 Wśród narzekań, smutków i niedoli...
 Tu skinieniem budzi żyzność roli,
Tam pięknością — ptaszęta oniemi...
Płynie... płynie po nizinnej ziemi
 W dziewiczością świetlnej aureoli,        30
Nad niedolą sierot rozpłakana,
 Niepokalana...

Pod biedaczą strzechę szczęściem rzuci,
 To sierocą łezkę światłem zetrze...
 Za Jej przejściem — bóle, smutki bledsze,        35
Bo się Ona za nieszczęsne smuci.
 Świeci... płynie gwiazdką przez powietrze...
Za Nią wietrzyk szeleszcząco nuci,
 Ku niej głosy płyną co dzień z rana:
 „Niepokalana...”        40



ZE SNÓW

Czerń smrekowa jęczała nade mną,
Po gałęziach wichry się bawiły...
To próbują rozhukanej siły,
To w roztokach odpoczną i zdrzemną.

Tam, nade mną grały świstem Wiły        5
Melodyję Tytanów tajemną...
Aż ku ziemi pod wieczór się zbiły
I zapadły razem z nocą ciemną...

Szedłem duszą z uwagą jastrzębią
W ogrom pieśni... Olbrzymim zapasom        10
Wtórowałem całą uczuć głębią!...

Co za rozkosz, jak się wichry kłębią,
Silną piersią prąc się przeciw lasom,
Niby postęp przeciw starym czasom...



PROSTA ODPOWIEDŹ

— Jakiż cię, Duszo, jaki świat
Na mojej stawił drodze —
Że już od wczesnych życia lat
Do dziś dnia z tobą chodzę?

Czyś się zrodziła z morskiej fali,        5
Z uścisku wodnych ramion —
Że tyle w tobie głębi, dali
I nieuchwytnych znamion?

Czyś szumem ku mnie wyszła z boru
W cichym, letnim wieczorze —        10
Że tyle w tobie rozhoworu,
Co szeptów leśnych w borze?

Czyś z melodyi ziemskich wstała,
Z powietrznych jakichś dźwięków —
Żeś mi się z pieśnią rozebrzmiała        15
W muzykę skarg i jęków?

Czy cię wiatr przywiał z ciemnych dali,
Spowitą w ciche płacze —

Że się coś w tobie wiecznie żali
I skarży, i kołacze?...        20

— Ni ja zrodzona w obcej stronie,
Ni z cichych snów księżyca,
Ni mnie wydały morskie tonie,
Ni zorza jasnolica!

Ni mnie z błękitnych dali z sobą        25
Powietrzna fala niosła —
Jenom ja życiem razem z tobą
Tu, na tej ziemi wzrosła.

Wykołysał mię smutek niewieści
I płacz bezdomnej dziatwy,        30
A tak miłośnie fala nie pieści
Tonącej w głębi tratwy...

I bliźnia siostra moja, Niedola
W kołysce ze mną spała —        5
To nas zaraza, wiejąc od pola,        35
Obie wykołysała...

Siostra poczęła siadywać wcześnie
Na pokolenia grobie —
Jam ulatała, zaklęta we śnie,
A wiater wiał ku tobie...        40

Czym urodzona z pogardy tronów,
Co dziatwę na grób wpędza —
Nie wiem... Mym ojcem ból milijonów,
A matką wieczna nędza...



MOGILNIKOM

Znasz przepotężny Julijusza śpiew
 I brylantową jego słów kaskadę?
Nieraz ci piersi targa słaby gniew,
 Skoro usłyszysz swe oddźwięki blade...

Widzisz Zygmunta myśli orli lot        5
 I jego sennych wieszczeń przepowiednie?
W mózg ci zwątpienie uderzy jak młot,
 Gdy w porównaniu myśl twoja poblednie...

Słyszysz Adama pieśni ciągły wiew,
 Jak z głuchej Litwy ku Tatrom przelata?        10
Zwątpiały, sądzisz, że twój cichy śpiew
 Połkną wichrowe melodyje świata...

Zwątpiłeś w pieśń i w pieśni głębszy ton,
 Boisz się ozwać przy śpiewie słowików,
Olśnił cię trójcy kryształowy tron —        15
 I grasz cmentarne dumki mogilników.

A jednak musisz... musisz naprzód iść —
 Gdzie los przeznaczył — tam — na posterunek!

I nie oglądniesz się na lauru liść
 Ni na nęcący marnych pochwał trunek.        20

Prochy cmentarne nie łakną twych pień —
 Więc ty ze sennej obudź się zadumy!
Patrz — tam za tobą z mroków idzie cień —
 Jak upior — szuka zapału — to tłumy!

Nie możesz wątpić, choć Tytanów trud        25
 Pocznie ci myśli kamieniem przywalać...
Wszak oni tylko opiewali lud —
 A ty go musisz poznać i zapalać!

Tobie się trójcy nie lękać — lecz biec
 W ciemnie, co tłumom chcą przebłyski zatrzeć,        30
I na rozstajnych drogach krzyżem lec,
 Jak drogowskazy myślą w przyszłość patrzeć!

Gdy na błękitach śpi znużony Bóg,
 Jękliwych wieszczów kołysany graniem —
My w dłonie krzepkie ujmiem głośny róg        35
 I z hymnem życia nowego powstaniem!

Kiedy strumienie grają harfą Wił —
 My, zasłuchani w melodyje prądów,
Pójdziem z ołtarzy ścierać pieśnią pył
 I burzyć stare świątynie przesądów!...        40



Z „JESIENNYCH LIŚCI”
I

Chętnie bym ja chciał zanucić radośnie,
Żeby miłą wiosnę wrócić: o wiośnie
I o słonku, co się latem ubieli,
I o dziecku, co się kwiatem weseli,
I o wszystkim, co miłością oddycha,        5
A rozkoszną pije słodycz z kielicha...

Lecz mi wiosny nie powrócić śpiewaniem,
Ni mi smutków nie ukrócić kochaniem.
A na słonku widzę krwawe półkole,
A u dzieci widzę łzawe niedole —        10
Wiem zaś, że świat nienawiścią oddycha,
A, za słodycz, ssie truciznę z kielicha...



II

Kiedy wiosenny deszcz
 O szyby się roztrąca —
Mnie szepcze cichy dreszcz:
 „Szeleszczą łzy tysiąca...”

Kiedy słoneczny wschód        5
 Promieńmi się migoce —
Mnie mówi zimny chłód:
 „Idą tysiącom noce...”

Kiedy jesienny wichr
 Poświstem mię obudzi —        10
Mnie niesie wielki żal,
 Jęki tysiąca ludzi...

A gdy srebrzysty szron
 Opadnie baldachimem —
Mnie woła cichy zgon        15
 Na śmierć, na wieczną zimę...

Regulice


SŁOŃCE!

O złote słońce! Słońce ludzkości!
 Do Ciebie ślę mój wzrok —
Tobie młodzieńcze sny i miłości,
 Tobie poświęcam... ducha i kości,
I zagrobowy mrok...        5

Wpatrzony w swoje bóle
 I w swoich łez zwierciadło,
I w stare, świetne króle,
 I w przeszłość, wiekiem zbladłą —
Mój naród skostniał, zbladł...        10
 Uwierzył w życie małe,
 Tęczami rozwidniałe,
Sądząc, że przyszłość zgadł...

A blaski Twe za jasne mu,
 A wschód mu nic nie wróży,        15
Jak: zachód-noc i wieki snu,
 Zasypiań i podróży...

Orli ku Tobie lot,
 Ludzkości!

W promieniach Twych błyskanie —        20
Krwawy umęczeń pot —
Na wieczny żar rzucanie
 Ducha i kości —
Zowie mój naród grzechem...

A tyś, jak wschodni bóg,        25
Narodom widnią dróg —
 Słońce!...

Z kamiennych zaskorupień,
Jak boskie ognie — gońce,
 Twój żar wybucha!        30
Z rozpadłych ciał i trupień
 Podnosisz ducha!
Z tajni, co życia nie śni,
Budzisz potęgę pieśni,
Która po świata końce        35
Brzmi jednym wielkim echem...

Serca płomienne Tobie nieść,
 Rozlewne światła morze!
Nie hymny, brzmiące na Twą cześć,
 W ohydnej dusz pokorze        40
 Piać —
Ale, jak słońcu wstają zorze,
Z nadzieją przed świtaniem,
Powszechnym dusz zbrataniem
 Wstać!!        45

*

Wierzę w jutrznię zarania,
 Zwiastunkę nowych cudów —

Wierzę w dzień zmartwychwstania
 I w połączenie ludów...

*

Do Ciebie, Słońce, Słońce ludzkości,        50
 Z ufnością ślę mój wzrok —
Tobie poświęcam ducha i kości,
 I zagrobowy mrok...

Ty z oceanów cieśni
 I z szerokości mórz,        55
Strojne płomieniem pieśni,
 Złocone tęczą zórz,
Wstajesz... a bogi drzemią
 Powagą jakąś mglistą —
Gdy płyniesz ponad ziemią        60
 Kulą ognistą...

I widzę, jak w krysztale,
 W Twoim złocistym licu
Odbite ludzkie żale,
 Jak blaski Twe w księżycu.        65

I czytam — niby w księdze,
 Pisanej na padole —
I rany serc, i nędze,
 I smutki, i niedole...

I wszystkie łzy wylane,        70
 I straszne beznadzieje,
I wielkie, krwią pisane,
 Narodów epopeje...

Lecz krwawe, drogie Słońce ludzkości,
 Do Ciebie ślę mój wzrok —        75
I święcę Tobie ducha i kości,
 I zagrobowy mrok...

Kraków, w maju 1897


ZA RODZINNĄ NUTĄ...

Za tobą, pieśni! pójdę w świat,
 Zasłuchan w tęskną nutę —
Jak biedne dziecię — wczesnych lat
 Z ojczystych pól wyzute...

Jedna mi droga wszerz i wzdłuż,        5
 Na lasy i na pola,
I jeden nieodstępny stróż:
 Żywotnych dni niedola...

Gdzie się rozjęczy dźwięków ton
 Na melodyjne echa —        10
Tam mnie powiedzie boski dzwon
 I moja pieśń — pociecha...

Gdzie się rozdzwoni dziewcząt śpiew
 Po zżętym zbóż pokłosie —
I lecąc, trąci echem drzew,        15
 A zgubi gdzieś po rosie —

Tam w żniwokosach stanę rad
 Słuchać ginących śpiewów

I czuć, jak mile zbiera świat
 Owoce swych posiewów...        20

Gdzie pieśń uderza w grzbiety skał,
 W pastuszą pierś zakuta —
Tam mię rodzinny wiedzie szał,
 Ojczysta, stara nuta...

Za melodyją pójdę skarg,        25
 Płynącą z bratniej piersi —
Gdzie uśmiech nie upiększa warg,
 Lecz ludzie za to szczersi...

Za melodyją, która snom
 Rozkoszy wiedzie chwilę —        30
Pójdę sierocym oddać łzom
 Hołd marny na mogile...

Pójdę, jak dziecię, pośród pól —
 Z ojczystych ziem wyzute...
I na łzy pójdę, i na ból,        35
 Zasłuchan w tęskną nutę...



DWAJ LEKARZE

Był biedny pasterz i miał domek niski
I wielką sławę dobrego lekarza.
Chodził doń każdy z niedolą Łazarza,
Starzec znad grobu i dziecko z kołyski.

I umarł z winy chorych. Uczeń bliski        5
Zamienił domek na budę kramarza,
Zbawienne leki w słoiki przetwarza,
Ciągnąc z nauki mistrza podłe zyski.

I ciągle chodzą pielgrzymów gromady,
Z ufnością w mistrza po leki i rady,        10
A kramarz daje, co pod rękę wpadnie.

Nigdy on chorób serca nie odgadnie,
A gdy mu przyjdzie liczyć się z potrzebą,
W ostateczności — ma za oknem niebo.

12. I. [18]98


ADAMOWI MICKIEWICZOWI

„Dalej, bryło, z posad świata!
Nowymi cię pchniemy tory...”
 MICKIEWICZ

Zagrała nuta lilijowa
 Po zżętym zbóż pokłosie —
A to piosenka Adamowa
 Po rannej spływa rosie...

Zleciały echa na poddasze,        5
 Popod słomianą strzechę —
A to piosenki lecą nasze,
 Ludowi na pociechę...

A znajdą smutki — to ukoją,
 A łzy — to je osuszą...        10
I grają, dźwięczą nutą swoją,
 Umiłowaną duszą.

∗
∗             ∗

O cześć skowronkom naszych pól,
 Co lecą na zagony:
Tłumić oraczom łzy i ból        15
 I wróżyć złote plony...


O cześć śpiewakom leśnych gain,
 Co nucąc pieśń w zawody —
Wróżą nam szczęście przyszłych krain
 Wolności i swobody...        20

∗
∗             ∗

Cześć Tobie, wieszczu, za Twą pieśń,
 Która nadzieją krzepi,
Że się niewoli zmyje pleśń
 I będzie światu lepiej...

 Cześć Tobie, cześć!...        25
Kędy o Tobie dojdzie wieść
 Lub Imię Twe doleci —
Wszędy Ci chwała! wszędy cześć!
 Za nas, za nasze dzieci...



OD MÓRZ DO MÓRZ...

Od mórz do mórz — po znane lądy
 Nieznany idzie duch.
Tajemną siłą łączy prądy
 W niepowstrzymany ruch!

I jak obiegu słońc nie wstrzyma        5
 Światłości wieczny wróg,
Tak jemu żadna moc olbrzyma
 Nie zatamuje dróg!



DOPÓKIŻ?

Dopókiż nam to dźwigać brzemię,
Upadać w hańbie i w pokorze?!
Patrzcie: jak długie chłopskie ziemie,
Nędza pogania — bieda orze...

 Plonów z tej orki i obsiewku        5
 Ludzie czekają w niepokoju;
 Wiatr im użycza przyodziewku,
 Słone, powszednie łzy — napoju...

Z chałup tysiące naszych braci
Na krańce świata głód wygania —        10
Tych, co ostali, bieda traci,
Setkami nędza ich pochłania...

 Dokądże mamy czekać? Na co?
 Aże nas rozpacz w kleszcze złapi,
 Aże nas roki złe wytracą        15
 I, jak te myszy, głód wytrapi?...

Porady pańskie diabła warte!
Co im ta chłopskie bóle wadzą?...

Trza swoich ludzi słać na wartę —
Niech stają za nas i niech radzą...        20

 A wczas!... bo chmara już nadchodzi,
 Już widmem zbliża się ponurem...
 Wraz do roboty! Starzy! Młodzi!
 Trza burzy przeciw stanąć murem.

Każdy do serca weź i zrozum:        25
Kto-ć śmiał, jak dziecko, w prawa spowić?
Na to człekowi Bóg dał rozum,
By mógł o sobie sam stanowić...



PIOSENKA MYŚLIWSKA
I

Hej! hej! — po lesie echo dzwoni...
Hej! hej! — zahuczał cichy bór...
W cieniach łyskają światła broni,
Mienią się tęcze głuszych piór.

Hop! hop!... Już echo psów zagrało...        5
Hop! hop!... Pomyka cicho zwierz...
Baczność! odważnie! celuj śmiało!
A prosto w serce mierz!



II

Hej! hej! — głos leci od dąbrowy...
Hej! hej! — przeczysty płynie śpiew...        10
Dyjanna wyszła w las na łowy,
Królowa cudnie krasnych dziew.

Hop! hop!... Odpowiedz ostrą strzałą!
Hop! hop!... Pomyka zdradny zwierz...
Baczność! odważnie! celuj śmiało!        15
A prosto w serce mierz!...



III

Hej! hej! — z dalekich puszcz krawędzi,
Hej! hej! —  ponury zagrzmiał róg.
Kto się w nieznaną kniej zapędzi,
Kędy śmiertelny czyha wróg?        20

Hop! hop!... Już hasło się ozwało...
Hop! hop!... Nie umknie srogi zwierz...
Baczność! odważnie! celuj śmiało!
A prosto w serce mierz!...

1900


BOLESŁAWOWI LIMANOWSKIEMU

Daleko widną była ta kraina,
Ta ziemia nędz i łez...
I widne były rycerskie postaci,
Ociekające krwią.

Poginęli...        5

I podniosły się krzyże nad nimi,
Smutne pola krzyżów,
Cmentarze —
I widne były daleko...

A ostałym przy życiu śnieg obielił włosy        10
Do znaku,
Serca skamienił czas
I osypał popiołem rozumy.

I błądzą po cmentarzu,
Oślepli w służbie Ducha,        15
Błądzą — za życia umarli —
Biali jak sny...


Jak w obliczu otwartych trumien,
Gdzie sławy spoczywają,
Pochylają się nasze głowy przed nimi.        20

Lecz serca nasze wybiegają głośno
Naprzeciw tych,
Którzy z bojowisk wyszli w czas,
Nim uczyniono z nich cmentarze,
Aby „z żywymi naprzód iść”,        25
Na nowe pole boju...

Przeto,
Iżeś jest z tych ostatnich,
Bądź pozdrowion sercem!



PIEŚŃ
U BRAM NOWEGO WIEKU

Otwórzcie się, zawierze! Pęknijcie, wrzeciąże!
Bo oto idzie zastęp harny
Zwycięskich bojowników...

Czoła ich znojne, ściekające potem,
Odkryte na wiatr,        5
Są jako wieże, które, zda się, runą —
Są jako wierchy ponadchmurne Tatr,
Gdy je wschodzące słońce skrwawi złotem
I oświeci podniebną zórz rozkwitłych łuną.

Idą poszumem, jak rozchwiane smreki,        10
A cienie od nich, niby cienie skał,
Kładą się w długie po ziemi straszydła,
Padają smugą na poległe wieki.
Zbroje nie kryją ich skrwawionych ciał —
Ale ich dusze, zapałami zbrojne,        15
Mają u ramion łyskające skrzydła,
Zda się: usarski zastęp z mogiły wstał
I powietrzną z duchami rozpoczyna wojnę.

Idą poszumem, a myśli ich młode,
Jak orły zrywające się do lotu z gniazd        20

Na przeczuwaną wiosnę i pogodę,
Strzałami chmurne przebijają sieci,
Nie mierząc sił, lecz drogę, jaką ptak doleci
Do słońc, do światów, do gwiazd!

Idą, a serca ich ogniami gorą,        25
Hartując dusze na okrutny ból,
Aby się śmierci żelazem oparły;
Bowiem kto z sobą wiezie duszę chorą,
Nieżałowany ostaje wśród pól
I jest drużynie jakoby umarły.        30

Zwycięstwem idą, a oczy ich biegną
Za bramy wieku, wyprzedzając chód —
I nie odpoczną ani się nie zegną,
Ani ich żadna nie zatrzyma moc,
Póki ich złoty nie spromieni wschód,        35
Póki nie zejdzie wieczna noc
Z błękitu,
Póki, w młodzieńczych białych snach widziana,
Nie wyjdzie oczom spoza granic świtu:
Jasna polana...        40

*

Otwórzcie się, zawierze! Opadnijcie, bramy!
Bo oto idzie pieśń
Podobna zwiastunowi burz...
Idzie jak płomień po uschniętym lesie
I gna jak błyskawica —        45
Stepowy rumak-powicher ją niesie
Z ogni czerwonych jej lica,

Z płomieni wężowych włosy,
A oczy piorunami ciskają dokoła,
Biją w wieże, wlatują do otwartych sieni...        50
Wnet ciche pobudzi sioła,
Zapali ziemię, niebiosy,
Cały świat w okrąg spłomieni!

Słyszycie? grzmi...
Póki czas, zamknijcie drzwi!        55
Zawieście krzyż na bramie —
A kogo podły strach nie złamie,
Niech stanie sam
Na straży...
Ale na świecie nie ma bram,        60
Których pieśń skrzydłem nie wyważy —
I krzyża się nie lęka;
Bowiem zrodzona z wiecznej męki,
Z ducha ludzkiego na Golgocie,
Który pod krzyżem swoim stęka        65
I dźwiga trumnę swoją w pocie,
Przejęła głośne jego jęki
I nad grzmot wszelki wołania wytęża,
Przez moc, przez zolbrzymiały krzyk bolu zwycięża!
Godny posłuchu Boga napowietrzny chór:        70
Kiedy się ziemia rozjęczy zbolała,
Kiedy żałobny rozszumi się bór —
Orkiestra cała...

Oto płyną Smutki ciche i płaczą,
Oto idą Nędze z skargą żebraczą,        75

A za nimi obłąkane Niedole
Snują się jak samotnice przez pole.
A wszystkie na wschód tęskne obracają oczy...
Na strunach wiatru płacz wieczny zawodzi,
To cichnie, to wybucha —        80
Ból za nim, wielki w martwocie swej, chodzi,
Przystaje, patrzy, słucha...
Nie widzi nic wokoło i nic wokoło nie słyszy.
Przestronność głucha.
Czas, idąc w górę po stromej uboczy,        85
Jak schorzały człek wiekiem obumarłym, dyszy...
A z dołu wicher dmie —
Na wichrze Rozpacz usiadła i pędzi,
I włosy rozczochrane rwie
I gna —        90
Stanęła z wichrem u skalnej krawędzi...
Nim runie w przepaść otchłanną bez dna —
Na wschód obraca beznadziejne oczy.

Z doliny łez, zrodzona w obłędzie na wietrze,
Pieśń górna wstała...        95
Płomieniem wichru pędzi przez powietrze —
Łachmany już nie kryją jej boskiego ciała
I nie zawodzi, nie płacze, nie jęczy,
Nie gra żałosnych dum na lutni —
Ale w surm bojowy dźwięczy:        100
„Powstańcie, smutni!”

Przeszła przez ogień męki, naga,
Przez hartujące ducha znicze,
I w dłoniach jej wzniesionych stygmaty, jak bicze,
Którymi smaga.        105

Na głos jej wszystko, co żywe, powstanie,
A co zbutwiałe, rozsypie się w gruz!
Bo taka pieśń, to nie baśń, nie miłosne granie
Ani śpiew słodki rozbawionych Muz —
Ale grzmot straszny walących się lasów,        110
Pomruk ziem, burza rozwichrzonych czasów,
Przemocne Ducha z piekieł zmartwychwstanie!

Na dźwięk grających jej rogów
Ludzie poczują na ramionach pióra
I staną się z serc swoich podobni do bogów,        115
Wywyższy się dolina, poniży się góra,
I kiedy wzejdzie biały świt ludzkości,
Niejedną krągłej ziemi opromieni stronę —
Na dźwięk grających jej rogów
Miasto wszelakiej nieprawości,        120
Jerycho, padnie zburzone.

*

Otwórzcie się, zawierze! Otwórzcie się na oścież!
Bo oto idzie lud
Przypływem wzburzonego morza...

I z miast, i siół, ze wszystkich ziem,        125
Pędzony wiecznym głodem,
Za pieśni wstałej wielką mocą,
Za bojowników swych przewodem,
I dniem,
I jasną od błyskawic nocą        130
Pospiesza,
Z okrzykiem światu ginącemu: gorze!

Dochodzi do bram...
Wyrasta nieprzejrzany las — bezmierna rzesza —
Bezbrzeżne, okiem nieobjęte morze,        135
Któremu góry, idące do słońca,
Najwyższym czołem nie położą tam.
Zda się, że granic nie ma, brzegu ani końca...

Przez długie wieki ciskał czas
Nasiona w ziemię urodzaju,        140
A wiater siał, roznosił po szerokim świecie.
Ostatni z wieków starych doczekał się przecie
Zagęstwionego gaju,
A syn jego obaczy rozszumiały las...

Przez długie wieki fale wód        145
Rosły ku niebu niepojętą mocą,
Ale szły cicho księżycową nocą,
A w dzień padały na spód,
Na dno, pod ciche, uśpione powierzchnie.
Aż nastał długi wiek piorunnych burz.        150
Fale, zbudzone, zrywają się we dnie,
Księżyc nie budzi ich, lecz błyskawice —
Idą ku niebu... Słońce białe mierzchnie
I kryje się za czarne skrzydła chmur,
I blednie,        155
I spoza krwawych zórz
Wychyla przerażone lice.

Żywy, idący bór...
Gdy wicher weń uderzy —
Rozchwieruta, rozchwieje,        160
Rozegra w dziki chór,

Jakim wołają knieje —
Gdy to wołanie wokół się rozszerzy:
Biada ginącym, biada!
Słyszcie! Tak ino woła mór,        165
Tak ino woła zagłada.

Rozchwiane fale mórz...
Gdy burza na nie spadnie,
Gdy sto przyleci burz —
Rozhuczą,        170
Fale oderwą na dnie,
Wichrem pochwycą za włosy
I porwą w górę, w niebiosy,
Gdzie słońce śćmi się zawieruchą kruczą.
Cały świat powali trwoga        175
Do stóp wichrami idącego Boga.
Ale ginących nie wybawi cud
I odjętą im będzie wszelka łaska boża,
Bo padli, pobici strachem,
Przed czasem.        180
Nikt nie przeczeka burzy pod zbutwiałym dachem!

A oto idzie lud
Szumiącym lasem,
Idzie przypływem spienionego morza...
I przez wichry ostrzega: Przeoślepli starzy,        185
Którzy, leżęcy w poprzek, tamujecie ruch —
Podnieścież swoje karki, ciała swoje wyprośćcież!
By nie było cmentarzy
U bram nowego wieku,
Bo przejdzie po was śmiercią wojujący Duch.        190

Porażon prawdą, zginie
Ludowi przeniewierca...
Przeto lud woła ninie:
Duchy swoje wyprośćcież!
Gin u bram życia wszelki upadający człeku!        195
A serca, żywe serca,
Otwórzcie się na oścież!



ŚWIĘTO DRZEW
I

Sadźmy drzewka małoletnie,
 Niech na duże rosną,
Niech je żywią rosą kwietnie,
 Maje mają wiosną.

Sadźmy, sadźmy po jednemu,        5
 Bo miejsca niemało —
By potem jedno drugiemu
 Nie zastępowało.

Sadźmy rzędem, jak te linie,
 Od kraja do kraja —        10
Niech się po całej równinie
 Zieloność rozgaja.

A choć je śnieg poprzygniata
 I zaspy zasują —
Przyjdą na nie bujne lata,        15
 To się wyprostują.



II

Bierz każdy swoje drzewko:
 Sadź, uważnie sadź,
Pomagaj sobie śpiewką
 I sposobem radź.        20

A sposób, to nie cuda:
 Wiatr się nie uczył siać —
A śpiewka, jak się uda,
 To ją i warto znać.

Bierz każdy swoje drzewko:        25
 Sadź, uważnie sadź,
Pomagaj sobie śpiewką
 I sposobem radź.



III

A czyjąż to będzie dumą,
 Dumą radosną,        30
Jak te drzewka małolistne
 W drzewa urosną?

Jak się potem zajmą w górę
 I jak zaczną róść —
I, jak szczyty, poczną chmurę        35
 Wierzchołkami bóść?

Będą ci się dowiadować,
 Niby o cudzie,

Będą koło nich idący
 Przystawać ludzie:        40

„Kto je tu siał, kto je rzędem
 Równiutko sadził?
Kto tu za ich małolecia
 Koło nich radził?”



INEDITA
Z „LEGEND ZAPOMNIANYCH”
(Sonety)
II

Kiedy „pasterza” do grobu złożono —
Świat się przyoblekł kirem... Zgasły słońca.
W żałobie stała Natura milcząca,
A ziemia drżała, gdy zstąpił w jej łono...

Tylko idea nie umierająca        5
Odeszła w świat... I kamień położono
Na pierś wszechbólem ludzkim umęczoną —
I tak się zaczął początek bez końca...

Idea zbiegła kołem całą ziemię —
Nikt jej nie przyjął... Kazali z daleka        10
W ołtarzach mieszkać — nie w sercu człowieka...

I porzuciła nienawistne plemię —
Bo odkąd ludzie już o Niej nie słyszą,
Na grobie siadła — Spokojem i Ciszą...



III

Zanim idee padną w serca ziarnem —
Ich siewców ludzkość umęcza i rani...
Jej to, jak sępom, na pastwę oddani —
Stają na Słońcu drogą — krzyżem czarnym...

Są niewygasłym kadzidłem ofiarnym        5
Pasterze Wolnej Myśli i kapłani,
Wyrywający Ducha znad otchłani,
Gdzie go zawiodła ludzkość celem marnym...

Wieki szły — krzyże na Golgocie rosły...
Płynął czas — stosy paliły się krwawo        10
Bólem dla Słońca — ludzkości zabawą.

Wichry popioły ofiarne rozniosły —
Lecz nigdy wicher bólu nie rozwieje,
Który zapładnia na wieczność ideje!



POSTĘP!

Wiecznym postępem idą ludzie... Któż nie wierzy?
Wszyscy Idei wierni słudzy — burzycielki...
Odwiecznie swemu bóstwu tworzą ołtarz wielki,
Przed którym wieczność padnie — i czołem uderzy...

Postęp!... To siła, która rzuca w wir grabieży,        5
Zasieje mord — a zniszczy zasiew wszelki —
Ludzką wypije krew — wysączy do kropelki.
Takim postępem ludzie idą... któż nie wierzy?!

Dzicy zjadali siebie żywcem... to niesmacznie!...
Od czegóż postęp?!... I tak dziś już lepiej znacznie:        10
Bo tylko, co najwyżej, wygryzają serce...

Za sercem pójdzie móżdżek — i tak coraz dalej,
Coraz to delikatniej będą się zjadali...
I wy w postęp nie chcecie wierzyć... o bluźnierce!...



PRZED OŁTARZEM

„O zstąp!” — szepczą tysiączne wargi wiernej rzeszy...
Wzrok jaśnią iskier leci w nieziemskie zachwyty...
Rozpłomienion obrazem bóstwa, co ukryty
W ołtarzu — wie, kto spełnia obrzędy, kto grzeszy...

„O zstąp!” — mrowisko tłumów przed ołtarze spieszy...        5
„O zstąp! Miłością Twoją wejrzyj na nas... Czy Ty
Na niebie władać chcesz? zapomnieć ziemskie byty?
My nieszczęśliwi... O Jaweh! Kto nas pocieszy?...”

Jaweh śpi cicho... pustki w ołtarzach... o tłumie!
Serce dajesz w ofierze Molochowi — pysze        10
I od ołtarzów idziesz w posępnej zadumie...

Spojrzyj wkoło... Na drzewach bóstwo się kołysze,
Igra z tobą jak motyl i uśmiechem błyska —
Żeś go szukał daleko — a nie widział z bliska.

15. I. [18]98


NA SARKOFAGACH

Na sarkofagach, w ciemni, w tajemniczej ciszy
Pająk czasu oprzędza nieprzerwane nitki,
Zasnuwa niewidzialnie najtajniejsze skrytki
I śpiących przyodziewa szatą z szarych wiszy...

Czasami widma wspomnień powychodzą z niszy        5
I pochylone — klęczą rzędem, jak Szarytki...
Czasami myśli spłyną w spokoju przybytki
I po trumnach się szmerzą w cichości, jak myszy...

Najczęściej wstają długie, powłóczyste cienie
I w tajemnym uścisku chylą się ku sobie,        10
A tuż przy nich z zapartym oddechem — milczenie...

Lecz o każdej godzinie i o każdej dobie,
W ciemni, ciszy, pajęczą szatą oprzędziona
Siada na grobach przeszłość senna i skulona...

15. I. [18]98


ŹRÓDŁO LETY

Z wątłych uczuć wytryska i płynie strumieniem
Na piaszczyste przestrzenie, gdzie opadłe z liści
Wiszą brzozy bez srebrnozielonej okiści,
Zamarłe pod jesiennym, zaraźliwym tchnieniem...

Perlistą strugą szemrze i szepcze zaśnieniem:        5
Co nam szczęście przyniesie, a co się nie ziści —
Jakie ze śniedzi szarej pamiątki oczyści,
A co przeszłe pogrzebie na dnie — zapomnieniem...

Ciche źródło wypocznień i świętych oczyszczeń!
Dusze na skrzydłach myśli, spalonych od słońca,        10
Jak lekkie i spłoszone sny ku tobie lecą...

Dusze, skarżące dolę za niestałość ziszczeń,
Piją rosy ukojeń, co w kroplach — bez końca,
Jak wiecznie spadające łzy, w cichości świecą...



O ŻYCIE!
ciche westchnienie

O życie! Brylantowych łez mistyczna różo,
Tajemnym ogniem szczęścia wabiąca z daleka...
Wonie twe, odurzając, cichą rozkosz wróżą
I magnetycznie płyną do serca człowieka...
Szczęśliwy, kto pod twoim zapachem nie uśnie,        5
Kogo jeno z daleka twój liść, jak sen, muśnie...



Gdy piękna dumą stanie mi Królowa
W myślach — to blednę, maleję, drżę wszystek,
Jak potrącony stopą bogiń listek,
Jak przed ołtarzem gałązka palmowa...

Gdy wyjdzie ku mnie postać lilijowa        5
I stanie jasna w księżycowym blasku —
Wówczas się dłonie złożą do oklasku,
A głośnym uwielbieniem — płynie mowa...

Lecz gdy przede mną stanie Jasna Pani,
Która cierpieniem życie opromienia,        10
Że jakby Anioł jest cicha i blada —

To z uwielbieniem bogów jestem dla Niej...
Wówczas się dłonie złożą do modlenia
I człowiek z drżeniem na kolana pada...

2. II. 1898


KOCHAM!
Sonet

Kocham to jasne słonko, co ku ziemi leci
Milijardów gwiazd ogniem w brylantach zaklętym.
Kocham światło! co skarbem jest przez ducha wziętym
Niebiosom — i na wieczny żywot — niebem świeci.

Kocham wszystko stworzone, naiwnie, jak dzieci...        5
I to, co widzę, i to, co jest niepojętym —
Wszystko mi bliskim sercu i drogim, i świętym...
Tak musieli miłować pierwotni poeci...

Cała ziemia — w mistyczne rozkwitnięta kwiaty
Łąka —: co na nią spojrzysz, to żywot, to perła...        10
To wszystko miłowane duszą siostry, braty...

Kocham i czczę, i wielbię, i jestem jak w niebie,
I nie chcę serca władzy pomieniać na berła!...
Kocham świat cały — odkąd ukochałem Ciebie!...

13. II. [18]98


NA HALI
I

Strojna w zieloność mchu i trawy
Samotnie leży pusta hala.
Czekam — rychło-li zachód krwawy
Czerwone ognie pozapala.

Rychło-li, idąc na noc ciemną,        5
Ostatnim blaskiem padnie zorza —
I aksamity traw pode mną
Przemieni w krwawe, złote morza...

I zaszło słońce — zorze tają,
Krwawiąc odblaskiem ledwo szczyty...        10
A z dolin ku mnie płyną, wstają
Opary mgliste i błękity...

Na niebie błękit i na hali...
Samotna dusza idzie żlebem,
Ona się jedna ogniem pali,        15
Płynąc pomiędzy ziemią — niebem...



[.............]
I nowych pracowników ześle,
Gdy poprzedników złamał ból.
Oto powstają nowi cieśle
I idą zewsząd, z miast i pól...
Burzyć, co było złe i stare,        5
Budować wspólnie zdrowy gmach...
A choć ich serca w cichych łzach —
Ludzkości czynią z nich ofiarę.
[.............]



DOLA

Świt już na polu... dla mnie nie ma świtu —
Przesłoniły go myśli me rozpaczne
Nic [nie] wyglądam z jasnego błękitu,
Bo wiem, że z wolna już zamierać zacznę...

Straszna konieczność! być od urodzenia        5
Wiecznie przykutym do kamiennej doli
I nie oglądać nadziei promienia —
Jest to, co chyba najwięcej nas boli...

Na wieczne noce spokoję mą duszę,
Bo wiem, że los mój na zawsze jednaki,        10
I beznadziejny wciąż spoglądać muszę —
Jak z tej krainy odlatują ptaki...

Po nowe siły szybują daleko
Ciche jaskółki i głośne żurawie —
Patrzę za nimi... rzewne łzy mi cieką,        15
Patrzę i konam, i życie me łzawię...

Po nowe siły wszystkie uleciały
I opuściły te pola ozime —

Mnie wiecznie tak być przykutym do skały
Na rozpacz, na ból i na wieczną zimę...        20

I wiem, że jeśli mam tę iskrę bożą,
Wyssaną z piersi mojej karmicielki —
To ją tu wiatry i lody zamrożą
I nie wybuchnie nigdy w płomień wielki!



DO ...

Lubię patrzeć na cicho stojące jeziora
I myśl kołysać wzrokiem na uśpionej fali,
Która mi ukazuje obrazy w oddali,
Podobne snom, zrodzonym w cichy mrok wieczora.

Lubię spoglądać w głębię, w Morskie Oczy na dno —        5
Gdy jasne słońce zajdzie i gwiazdy zapali
Na firmamencie... Wówczas się obrazy kładną
Niebieską ciszą, wiodąc myśl dalej i dalej...

Lubię ciche zwierciadła wód i fale śpiące —
Gdy ponad nimi srebrem palą się miesiące,        10
A świat zdaje się jakimś niebem, w głąb zapadłem...

Niekiedy i myśl moja staje się zwierciadłem...
W nim nieraz widzę Panią (Bóg świadkiem — nie kłamię!)
Jasną, wyciągającą do mnie białe ramię...



Z LEŚNYCH ZACISZ

Tu przyszło ku mnie szczęście — ciche zapomnienie
Trosk, wizyi złowieszczych, wstrętów żywobycia...
Spłynęło ku mnie, cicho szukając ukrycia,
Gdzie by go nie płoszyło ludzkiej mowy brzmienie...

I prześniłem tu wiosny, lata i jesienie —        5
W dniach paru — wszystkie słońca!... Do takiego życia
Tęskniłem, choć bezwiednie — wiecznie, od powicia...
A mówiło mi o nim każde kwiatu tchnienie,

Szeptały o nim drzewa, gwarzył pies[z]czot liści,
Śpiewali ptacy — wszystko mi o nim mówiło...        10
Jam słuchał, czuł i pytał z drżeniem: — czy się ziści?... —

O luba! Czy się kiedy biednej duszy śniło,
Jakie mi szczęście ześle jasne Twe spojrzenie
I najwspanialszą z rozkosz da mi — zapomnienie...



SAMOTNE NOCE
II

Noc... Bojaźń dziwna, strach przed tem nieznanem,
Co oczy ciągnie w przepaść i przykuwa,
Wiecznie nade mną i koło mnie czuwa,
Myśli i czucia władcą jest i panem.

W nocy i we dnie, wieczór i nad ranem        5
Z każdego kąta cieniem się wysnuwa —
I dusza, pełna snów, ani przeczuwa,
Jaki cień wiecznie jej stróżem-szatanem...

Szept idzie za nią... „Co będzie? co będzie?...”
A gdy się zrywa — pędzi nad urwisko,        10
By spojrzeć w oczy Nieznanemu blisko —

Strach ją wyprzedza za życia krawędzie
I cieniem siada nad śmierci kołyską
I czeka na nią... ach, zawsze i wszędzie!



[............]
Wznoszony dłonią biedną —
Stanie mocą ofiary...
............
Nie będzie miał tyjary
 Ni szmat błękitnych za tło —
Ale będzie miał jedno:        5
 Prawdziwe światło! — —
[............]



PIEŚŃ

Las cały śpi... nie słychać żywej duszy —
Wszystek uleciał ruch
 W kraj daleki, słoneczny —
I żaden cichy szmer gałęzi nie poruszy...
 O wietrze zaginął słuch...        5
Spokój wśród leśnej zaległ głuszy
 Senny, wieczny...

Wszystkie drzewa ujął sen grobowy,
 Stoją ciche w posępnej żałobie,
Pochyliły się smutnie ku sobie        10
I pokładły na ramionach głowy.
 Stoją cicho, zapatrzone w ziemię,
 Stoją cicho, bez ruchu i niemie...

Tam, na skraju, wśród jasnej polanki
Śmiech wesołej Pustoty        15
 Po konarach się wiesza,
Uśmiechami przyzywa kochanki.



Nie wiem, co jest na tej ziemi,
Na tej smutnej ziemi,
Że tak wszystko jej się chwyta
Rękoma drżącemi...?



SAMOTNYM

Nie ma na świecie kąta, płatka ziemi,
Gdzie bym dla duszy znalazł ukojenie
I mógł rzec sercu: „Czuj się między swemi,
Jako wśród gęstwi snujące się cienie...”

Nie jestem z ludzi, którzy cisi, niemi,        5
Przez Chrystusowe idą ukorzenie
Na ból... Lecz wołam całą duszą: „źle mi!”
I bunt powstaje we mnie, dzikie wrzenie...

Żal się podnosi, krzyk i protest wielki,
Darłbym i targał, i palił świat cały,        10
I pławił duszę w krwi, żywiołów wojnie...

Daremno wroga szukam... Bo świat wszelki
Cichy i senny, i szary, i mały —
A na obłokach jasno... tak spokojnie!...



NA TEJ ZIEMI

Na tej ziemi, na tej smutnej ziemi
Karłowate usychają drzewa;
Wiatr żałośnie zawodzi nad niemi
I co jesień we mgłę je odziewa.

A na łąkach kwiaty schną od ciepła
I co wieczór zamierają z cicha —
Na nich rosa, po śmierci zaskrzepła,
W rannym słońcu opada z kielicha.

Kwiaty więdną, trawa schnie i gnije,
W każdym drzewie robak korę wierci —
I nic nie wie, co rozkwitłe i żyje,
Że w swym życiu ma już zaród śmierci.



PUSTA MYŚL

O, gdybym teraz niewidzialnie, skrycie
Mógł przez zamknięte zamki i pokoje
Zajść o północy tam, gdzie łoże Twoje,
A na nim ciała Twego w sen spowicie!...

Ty, nie wiedząca, że przy Tobie stoję,        5
Śniłabyś dalej... Ja bym słuchał, czy Cię,
W obrazach dzienne powtarzając życie,
Nie męczą ciche sny i niepokoje...

I gdy leciuchno musnąłbym Twe oczy
Odchodząc — może jaki sen uroczy        10
Wróciłby Tobie moją znikłą postać —

A może, kto wie, całując Twe usta,
Nie mógłbym odejść, lecz (o myśli pusta!)
Sam zapragnąłbym snem przy Tobie zostać...

Genève, 26. III. [18]99


ŚWIT

Całą zieloność ziemi — szaty wierzchnie
 Pokrywa proch i mgła, i szarość —
I zanim cały świat zamierzchnie,
 Nadchodzi z wolna senna starość.

Z ginących statków — ptak odlata,
 Nim je pokryją wód powierzchnie,
Lecz z tonącego we mgle świata —
 Nawet i jedna myśl nie pierzchnie.
 W. O.

Nie pierzchnie myśl — nie wstaną pieśni
 „Na bój, na świt, na nowe życie”,
Póki się stary świat nie prześni,
Póki z odwiecznej wieków pleśni
 Nie wyjdzie świata rozpowicie!...        5

Bo to stara baśń i stary
 Wieszczów kłam,
Że gdy pełnią ofiary —
Gdy się cały świat rozjęczy
 W jeden chór —        10
Wstanie ludom widmo tęczy,
 Z niebios bram

Posypią się ognie sztuczne,
Zagrzmią echa dolin huczne
 Echom gór —        15
I ukażą się księżyce,
Latające błyskawice,
Aż się cały świat rozwidni,
Rozpłomieni bożą mocą —
I uwierzy w zmartwychwstanie        20
 Cały świat,
I zapomni, że biegł nocą.
 Wieki lat...
Nie płomienie, boże cuda,
 Latające słońca —        25
Ale słońcem zejdzie ludzkość,
 Ludzkość powstająca!...

I dźwięk wszelki, wszelki ton,
Zamilkły w tych mrokach,
Obudzi się w strunie głośnej,        30
 W płomiennych prorokach!...

I powstaną wszyscy smutni,
 Zaklęci w księżyce,
Wstaną żywi i radośni,
 Rozpogodzą lice        35
I dobędą ze swych lutni
 Hymny, pieśni grzmiące,
I wybiegną żywym lasem
 Witać złote słońce!...

15. VII. [18]99


II. OKRES
„Z MARTWEJ ROZTOKI”
(1902—1911)
Z MARTWEJ ROZTOKI
I

O dusze, męką struchlałe!
O serca, rozbite w piarg!
Gdyście w rozpaczy zniemiałe,
Krzyk za was pada z mych warg.

Jak kamień, leci w tę pustkę...        5
Jak kamień, wpada bez ech...
Krwawą-ć Weroniki chustkę
Wielekroć powitał śmiech.

Niechajże jarmark się czyni,
Niech mierzy łokieć i ćwierć...        10
My chodźmy do pustki-świątyni
Rozważać życie i śmierć.



Z MARTWEJ ROZTOKI

Pustka i spokój... Białych pniaków rzędy,
Jak las nagrobków żydowskich cmentarzy,
Idą po zboczach... Nic się nie przydarzy,
Coby żywością tchło... Śmierć przeszła tędy
I jak lawina, zniosła na dół życie.        5
Potok nawet, co ongiś szumiał w tym korycie,
Wysechł lub zapadł w ziemię. W szarym źlebie
Martwota siadła pośród głazów.
Wyżej: pożółkła pustać upłazów
I szare dróg skalistych ślady.        10
Dusza tu czuje tylko siebie
I pustkę... i trzeci: szum, który skądś dowiewa,
Jakby podziemne wodospady —
Rzekłbyś: czas się we wieczność przelewa...



Niegdyś — drzewiej — huczał tu żywotny ruch.
Dzwon puszczy, o którym zaginął słuch,
Wypełniał dźwiękiem kotlinę.
Krzyki ptactwa, jak słoneczne groty,
Przestrzelały mroczną drzew gęstwinę.        5
Z jedli starych sączył się miód złoty
Na użytek bartników-niedźwiedzi.
Na polankach wśród leśnych przerzedzi
Pasły się stadem jelenie-rohacze.
A w górze, hen,        10
U niebios błękitnych pował
Orzeł królewski kołował...
Przeszło jak sen.
Niedawno jeszcze, baczę,
Stał tu smrekowy las —        15
Szumiały drzewa —
Dziś pustka — ja — i ten czas,
Co się we wieczność przelewa...



Na cmentarzysku w uboczy
Stoją trzy jedle-suchary.
Sczerniałe ich szkielety
Widne na nieba przeźroczy.
W górę wzniesione ich konary        5
Zdają się krzyczeć: niestety!
Za żywa z kory odarte,
Żałobną pełnią tu wartę.

Tak moje odarto wiary...



Na tych cmentarzach-uboczach
Pochowane lata me chłopięce.
Jawią się — mam je w oczach —
Radosne ku mnie wyciągają ręce...
Pragną wrócić —        5
Lecz ja już wrócić nie mogę.
Próżno się smucić —
Czas morzem przeciął drogę.
Żal rozważa: czy były,
Czy tylko duszy się śniły?        10
Jak oto teraz się śnią.
Czyż nie tętniły krwią?
Pomarły jako dzieci.
W krwi tętnie dziś ich nie czuję.
Tyle przeżyłem stuleci — —        15

Czas groby zarównuje.



Ach, dawno to już było —
Te wieże-jodły strzeliste,
Do dziwów-lasów bramy —
Skarby-sezamy,
Które się na jawie śniło —        5

Te dna leśne, mroczyste,
Te haje zieloności —
To spodziewanie Miłości,
O którą ciało czyste
Tęsknotą się modliło...        10
Ach, dawno to już było...

Porąbali...
Pnie bieleją żałosne.
Zrąbali moją wiosnę.

Spłynęła na czasu fali,        15
A jam na brzegu ostał, głaz.

Czegóż się serce spodziewa?
Wkoło mnie pustka i ten czas,
Co się we wieczność przelewa...



Na pniach zbutwiałych czytam lata —
Starło je próchno czasu.
Czy jest gdzie jeszcze jaka chata
Z tego zmarłego lasu?

Czy w niej grywają cudne echa,        5
Szepoczą leśne gwary?
Czy szumi na niej z gontów strzecha,
Jak szumią drzew konary?

Czy rój ptaszęcy w niej tak dzwoni,
Czy śpiewa jej mrok-łono?        10
Czy jest by cząstką tej harmonii,
Którą zniesiono...?



Pamięcią dokoła wodzę...
Baczę, było tu źródło przy drodze;
Woda zimna jak lód;
Kto się jej napił głodny,
Odchodził go głód.        5
Ileż to razy...

Lecz cóż to? źródła nie ma — znikło...
Musiało doznać obrazy...
Baczę, opowiadało mi wielu
Tę historię tak zwykłą...        10

Ileż to razy, przyjacielu,
Z tego źródła-śmy pili...
Jak daleko-śmy, bracie, od tej chwili!
Czy choć poznamy się z lic?

Źródło znikło... Czy odezwie się w nas?        15
Lud mówi: woda się gniewa...
Nie szemrze nic — ino ten czas,
Co się we wieczność przelewa...



Nie sam tu jestem w pustce.
W uboczy przeciwległej
Niewieścia postać, skulona,
W spłowiałej od słoty chustce,
Dziecko tuląca do łona...        5

Lata ubiegły,
A ona wciąż trwa w tej pozie,
W deszczu, w zawiei, na mrozie...
Czyli jest próchnem, czy ciałem?
Czy widmem skamieniałem?        10
Czy pnia żałobnym cieniem?
Czyli to wzroku igrzysko? —

To wiem, że jest cierpieniem
I że mi przez to jest bliską.



Ze dna martwego serca,
Gdzie ten cmentarz mogilny się ściele,
Widma blade podważają wieka,
Trzęsą się dłonie-piszczele:
Przeniewierca!        5
I przeklinają jak w kościele.
Cóż chcą ode mnie, człowieka?
Pogrzebałem...
Kwiaty posadziłem na grobie.
Białe kwiaty pamięci.        10
Czemuż przychodzą w żałobie?
Jawią się ciałem? —
Czyż pamięć moja nie święci?
Nie odcieleśnia?
............
Było to z końcem września...        15



Byliśmy tu — wieki przeszły — razem...
Czy Ci nie staje w pamięci obrazem
Ta cicha, martwa roztoka?...
Wówczas żyła naszym snem — pamiętasz?
Dziś cmentarz...        5
Zasuła lat pomroka.

Tu u tej koraliny,
Stroiłem Cię w korale,
Patrząc w zjaśnione twe oczy...
Hań, w uboczy        10
Zbieraliśmy maliny...
Hań, nad szumem potoku,
Na tej omszałej skale
Wiedliśmy długie rozmowy,
Marząc przyszłości sen złoty,        15
Aż nas otulił płaszcz mroku.

Albo ten moment baśniowy
W ono upalne południe,
Gdy Cię ubrałem w girlandy nietoty,
Iż wyglądałaś, jak boginka, cudnie,        20
Która się w paproć odziewa...


Hej — śnie... dolino...
Jaką to stało się przyczyną?
Byliśmy i nie ma nas.
Ostała pustka i ten czas,        25
Co się we wieczność przelewa...



Tyle tu wszędzie pamiątek...
Zawłóczy je czas mechem.
Wnet nie ostanie ni szczątek
Snom na pociechę.

Ubocz spłowiała pustką,        5
Wyschły na niej jagody;
Potok gdzieś przepadł w głębi,
Stracił swe wody.

Głaz z ziemią przyszedł do równiny,
Wkrótce go lato otrawi.        10
Tylko się jeszcze w niebo krwawi
Samotny krzew koraliny.



Jak krzyczy ta koralina —
Cóż się stało?

Serca przyczyna — —
Przebolało.

Czemu krwią woła ten krzew?        5
Skargą do nieba bucha? — —

Co jest ze ziemi trzew,
Jest z ducha.

Siostro —
Nie bądź w osądzie ostrą.        10
Jednako serce się krwawi.
Śmierć zbawi.
O siostro — duch się nie gniewa.
Cóż pozostanie z nas?...

Wsłuchaj się w pustkę i w ten czas,        15
Co się we wieczność przelewa...



Gdzieś tam — w niżach — daleko,
Poza mrokami pól
Świat się ludzki kłopota.
Tu się dni życia wleką —
Tam pędzą...        5
Tu jest mój ból —
Och nędzo —
A tam jest moja tęsknota.



Pomnisz, serce — zda się: minęły już wieki —
Jakeśmy tu w chłopięctwie śnili?...
Jak nam się cudnił „świat” daleki —
Jak rwaliśmy się do tej chwili...
Z wiarą, gdy wejdziem w „świata” bramy,        5
Niebo się ku nam schyli...

I otośmy go przebyli.
Cóż z tego świata mamy,
Krom smutku gorycznej pleśni?

Zeszły się drogi końce...        10
Szczęśliwi stokroć rówieśni,
Owych śnień towarzysze,
Którzy śnią jeszcze, wierzą...

Minął dzień. Schodzi w ciszę...
Śniadaniem było nam słońce,        15
Smutek wieczerzą.



Hej lesie — lata — sny — roztoko —
Zapadłe w toni...
Po morzu żalu błądzi oko,
Widma minionych goni...

Zjawy powietrznych łodzi        5
Wciąż serce łudzą...
Daremno tęsknoty się trudzą —
Uszliśmy, młodzi...

Wiatr jeno wspomni o nas,
W koronie uschłego drzewa —        10
Nim wpadnie w pustkę i w ten czas,
Co się we wieczność przelewa...



Jak to wszystko gdzieś wpada w bezdenie,
W nieuchronną i otchłanną głuszę...
Wicher lata, jako liście, żenie,
Zerwane w zawierusze.

Powiało w grób, co zaistnie żyło —        5
Miłości, wiary, serca dzieci —
Nic się z młodości łąk nie uchyliło
Srogiej zamieci.

Wszystko w przepaść otchłanną się sypie,
Rozbija się w popiel, w pył ziemisty —        10
Ostaje tylko, jak przygryw na stypie,
Smutek wieczysty.



JUŻ NIE WRÓCI...

Już nie wróci, nie wróci
Młodości mojej burza —
Czas się przede mną króci,
A za mną się wydłuża...

Rośnie cmentarz krwi mojej,        5
Maleje las mych czynów —
Cóż się śmierci ostoi?
Popiół z traw i z wawrzynów.

Rosną kopce spopieleń
Najdroższych borów serca —        10
Jaki-że to wydzierca
W proch zagrobił ich zieleń?

Nie strzelały-ż w obłoki?
Nie rosły-ż ziemi chwałą? —
Czas po nich przegnał roki,        15
I cóż z nich poostało?...



PRZEJDĄ CHWILE...

Przejdą chwile rumiane,
Żywiczną siłą tętniące —
Po stokroć w snach wspominane,
Nie wrócą żyć...

Serce, zmożone pustkowiem,        5
Przywalą smutki trujące,
Mgły zaciężą ołowiem,
Jak w słotną lić...

Zadmie wicher od grobów,
Strząśnie pożółkłe wspomnienia —        10
Zwieją w piarg do wyżłobów,
By liście z drzew...

I nie masz w całej martwocie
Ni śladu od życia tchnienia —
Jedynie muśnie-ć w przelocie        15
Śmiertelny wiew...



NAD CISZĄ ZIEMI...

Nad ciszą ziemi sierp księżyca —
Gwiazdy rozsiane w mroku —
Powietrze wilgna woń przesyca —
Tchnienie uroku.

Smrekowych gorców tony mroczne        5
Pełzną k’niebios zieleni —
W dole snują się mgły roztoczne,
Duchy jesieni.

Z księżyca pada ukój biały,
Kwiatem na ziemię prószy —        10
Ukojnym czyni się świat cały,
Krom jednej duszy.

Tym jaśniej w ciszy tej kojącej
Widzi swą dolę pewną,
Iż jest, jako ten promień drżący,        15
Poduchą zwiewną...

Iż jest w tej wiecznej cisz harmonii
Niedosłyszalnym głosem,

Mniej niż ten świerszcz, co oto dzwoni
O spadłą rosę.        20

Smutek? Pragnienie? Ból? Tęsknota?
Wieczność? Wieczyste trwanie? — —
Któż się o świerszcza zakłopota,
Gdy grać przestanie?

Oto w rozgwarach tego lasu —        25
Cóż wróci żal głęboki! —
Jak kamień wpadły w głębię czasu
Młodzieńcze roki...

I dzisiaj cisza... Sierp księżyca
Jak kosa śmierci błyszczy —        30
Powietrze zgniła woń przesyca
Jesiennych zgliszczy...



UMARŁE JUŻ SIĘ NIE ODRODZI

Cóż jest smutnego boleśniej
Od ziemi, która ze zimy wstaje?
Chyba serce, gdy z bólu odtaje,
Bez złud, iż czas je uwieśni.

Liszaje śniegu w parowach —        5
Czerniejące, rude, zgniłe tłoki —
Istnie, jako odtajane zwłoki
Z białą podścielą przy głowach.

Rozpłonie słońce-czarodziej,
Wyklnie z ziemi bogactwa roślinne —        10
Lecz to będzie nowe życie, inne.
Umarłe — już się nie odrodzi.



MOGIŁY

Wstają moje mogiły
Z ziemi na serce stoczonej —
Z krwi mojej, z mojej siły
Cmentarz czyniony.

Z ziemi, co przez zaprawę,        5
Przez krew swą jest mi bliźnią,
Żywe, bolące, krwawe
Groby się wyźnią.

Oto we mnie istniało,
Żyło mą krwią serdeczną —        10
A dziś jest spopielałą
Mogiłą wieczną...

Rosną moje mogiły,
Westchnienne, ciche, wieczyste —
Jakby się piersi ziemi podnosiły        15
Ku Tobie, Chryste...



MOGIŁOM MOIM...

Mogiłom moim na wchłonienie
Chodźcie, mojego serca drogie dzieci —
Żal pogrzebny zawiedzie was w mroczyste sienie,
Pamięć wam próchnem bólu dalej w głąb poświeci.

Będzie was z ukochaniem wchłaniał piasek grząski,        5
Nigdy nie ujrzy słońce waszych białych kości —
I ja, zawarłszy nowe, rozumowe związki,
Zapomnę może całkiem, żem was miał — z miłości.

O, że was muszę sam w te groby rzucić!
Nie patrzcie tak — ten wzrok wasz światło we mnie dusi —        10
Wiedzcie, pół życia dałbym, by was wrócić —
Darmo. Postanowione we mnie. Tak być musi.

Nim was pożegnam... chciałbym was prosić o jedno:
Nie płaczcie wy mi tam w głębi, w mogiłach —

Miejcie litość, przez pamięć, nad duszą mą biedną,        15
Gdy los tak srogo dzwoni na jej siłach.

Przetrwa ona swą stalą młoty najsroższej ręki
I wszelkie burze nic wobec jej burz nie znaczą —
Ale jej hart gotów się stopić w ogniu męki,
Gdy wichr przyniesie wieść: „mogiły płaczą!”        20

Blonay, 22. III. [1]905


EPITAFIUM

I znów jedna mogiła
Przede mną się otwarła — —
Ta, która mi ongiś uśmiech nosiła,
Umarła...

Była w niej celność proc —        5
Umysł pewny, jak ostrze —
I była dziwnie wielka, święta moc
W Tej... siostrze.

Jakąże trwałą jest śmierć!
Jakże nikłym jest trwanie!        10
Jedyna z szczytów pewna perć: —
W otchłanie...

Pewnie — przejdę żyjący —
Żal zwiędnie jako wrzośnie —
A tylko kamień, serce gniotący,        15
Przyrośnie...

7. VIII. [19]08


OTWÓRZ SIĘ, MOJA MOGIŁO...

Otwórz się, moja mogiło,
Pochłoń serce struchlałe — —
Pełni radosnej życia ono biło,
Jak dzwon, na chwałę...

W pustce, w odludziu głuchem,        5
Gdzie cisza drży przelękiem,
Ono jedyne było żywym ruchem,
Ogniem i dźwiękiem...

Słuchiwał przechodzień-wiatr
Płomiennych jego zwierzeń —        10
Odbijały się od ściany Tatr
Echa uderzeń...

Zżarła je pustka swą siłą,
Rozbiła je o skałę — —
Ach, kiedyś radości życia ono biło,        15
Jak dzwon, na chwałę...



GDY SIĘ ZATRZYMAM...

Gdy się zatrzymam nieraz w drodze
I spojrzę poza siebie,
Widzę wyraźnie, jak czas-gróbarz
Minione chwile grzebie.

Podobny gaździe sędziwemu,        5
Gospodarnemu ojcu,
Lezie — nie dziwi się niczemu,
Pracuje jak w ogrojcu.

Wszystek ślad z minionych mil
Zagrzeba obojętnie —        10
A przecież każda z tych chwil
Istniała w serca tętnie.

Darmo! Odwracam oczy,
Ufnie ślę je przed siebie —
Choć wiem, że za mną kroczy,        15
Że i przyszłe pogrzebie...



WSZYSTKO MIJA...

Wszystko mija — przechodzi —
Oddala się — zacienia —
Na mgławej płynie łodzi
Ku morzu zapomnienia — —

Traci się radość zdarzeń        5
I ból się z wolna leczy —
Zostaje tylko, jak stygmat z oparzeń,
Smutek tych rzeczy...



UWAŻ...

Uważ, uważ, wędrowcze dziecino,
Ktoś tu już smutny gościł —
Ktoś już kładki kładł tu nad głębiną
I łzami je umościł...

Nigdzie, nigdzie nie znajdziesz kamienia,        5
Jak świat jest widniejący,
Na którym by nie miał ktoś wytchnienia,
Ku śmierci swej dążący...

Nawet w grób się kładąc po wędrówce,
Nie będziesz pierwszym z gości —        10
Spoczęło już wprzódy w tej kryjówce
Wiele znużonych kości.



SYPIE SIĘ GRUZ...

Sypie się gruz mego szczęścia
W otchłań czarną, niby w gardziel mroku — —
Słucham tej strasznej klepsydry,
Jak okrutnego wyroku...

Duszę przenika do rdzenia        5
Zamieć śnieżna chłostą bezlitosną — —
A ponoć tam gdzieś lśnią krokusy,
Świat się odradza wiosną...

Słucham głuchych uderzeń serca,
Jak grudek, zrzucanych na trumnę — —        10
I myślę w obłędzie męki,
Jakie to bardzo rozumne...

Ktoś mi, przez cud mój wzrosły w niebo,
Gasi ostatnią skłonu jaśnię — —
A ja z uśmiechem skrzepłym w sercu czekam,        15
Aże zagaśnie...

Nadto to wszystko bolesne,
Aby się tym poetycznie pieścić — —
Lękam się tylko ciszy grobu,
Gdy gruz przestanie szeleścić.        20



SĄ JACYŚ LUDZIE...

Są jacyś ludzie koło mnie...
Ktoś, czuję, dłoń moją ściska...
Patrzę w nich bezprzytomnie,
Pół-trup, spod rumowiska.

Cóż mnie obchodzi świat,        5
Gdy szczęście moje się kruszy...
Baczę jedynie, by gruzom
Nie dać przysypać swej duszy.

Niechajże wszystko się wali,
Lawiną na przepaść się sypie — —        10
Bym jeno duszę mógł odnaleźć
W strachu tych ruin — na stypie.



A KIEDY...

A kiedy — kiedy po pogrzebie
Zabiję — wiem to naprzód — strach,
Z gruzów tych pocznę stawiać gmach,
By jeszcze raz w nim uczcić Ciebie.

Spajał gruz będę krwią serdeczną,        5
Zwieńczenia z kwiatów bólu dam —
I stanie krwią złocisty chram,
W niebo idący myślą wieczną...

Mijając go, zawołasz w zachwycie:
„Jakiż poemat boskich prób!”        10
Ni zgadniesz, że to jest grób,
W którym spoczęło nasze życie...



NIEMIŁOSIERNYM JEST SERCE

Niemiłosiernym jest mrok,
Niemiłosiernym jest słońce,
Lecz żadne katem się nie wwyższa
Nad serce kochające...

Z obojętnością władczą        5
Albo mściwością heloty
Kołem rydwanu druzgoce
Pierś swej upadłej tęsknoty.

Mijając pobojowisko
Przy orłów kruszonych chrzęście,        10
Ostatnią strzałą zwycięską
Własne zabija szczęście.

W myśli, że wroga dom burzy,
Nie wiedząc w szaleństwie, co czyni,
Podrywa kolumny stropu        15
Własnej świątyni...



MGŁY ZASNUWAJĄ ZBOCZA...

Mgły zasnuwają zbocza
Pomroką dymną —
Zły wiatr żenie przez pustkę — —
Jak sercu zimno!

Jako ten suchar drzewny,        5
Ziębnący w korze,
Stoję — instrument wichrem śpiewny —
W pokorze...

Niechże wicher szyderca
Ma ze mnie lutnię — —        10
Śpiewać los swego serca,
Nadto okrutnie.



SMUTNA JEST MIŁOŚĆ...

Jakąże drogę daleką
Me serce zatoczyło!
Za siódmą górą, siódmą rzeką
Po szczęście swoje było.

Przyniosło zdobycz z drogi:        5
Najdroższą z mogił ziemię — —
Sławić i za to bogi,
Lecz nadto ciężkie to brzemię.



O przyjaciółko moja!
Dziwną jest własność serca:
Gdy komuś się oddaje w pełni —
Kogoś uśmierca.



SĄD BOŻY

Przez serce przeszedł ostry nóż...
Gdybyż choć kolec zdradnych róż!
Bólem na wskroś przeszyty,
Choć róże krwawe bym wspominał...
Ale ten ostry nóż-puginał        5
Do serca z naumysłem po rękojeść wbity...

Nikt nigdy się nie dowie,
Kto winien, czyja ręka...
Serce w skonie imienia Twego nie wypowie.
Chyba wyjawi męka,        10
Chyba odkryje Sąd boży:
Gdy, nieobaczna w swej dumie,
Wejdziesz w żałobnym tłumie,
A rana się w mym sercu otworzy...

Oto w mej męce co noc ów Sąd się odgrywa...        15
U czarnej wspomnień trumny
Staje mar bladych orszak tłumny —
A krew zastygłej pieczęci nie zrywa.
Lecz kiedy ty ośmielasz mym myślom się jawić,
Serce poczyna krwawić...        20

Por[ęba] W[ielka], 19. III. [19]06


DŁONIE SMUTKU

Ze mgły wysnute smutku dłonie
Kładą się na rany serca
I grają w mrokach krwi symfonię,
Która nożami w mózg się wwierca.

Tony najkrwawsze ze dna męki,        5
Snute jak jedwab po cichutku — —
O palce-noże srogiej ręki!
O dłonie smutku!...



POWIEDZCIE, MOJE MOGIŁY...

Powiedzcie, moje mogiły,
Co chowacie dzieci me pośnięte —
Czemu te kwiaty z was strzeliły?
Gdy zginą, mrozem ścięte.

Powiedzcie, moje mogiły,        5
Czemu te kwiaty się zmarnią?
Czemu się stroją w blaski słońc?
Gdy nakryjecie je darnią.



ZA SERCEM TWOJEM...

Pójdę za niepokojem
Przez urwiska i debrze,
Jak człowiek, który żebrze —
Za sercem Twojem.

Nie wiem, czy zbawię duszę —        5
Lecz oto jestem w nędzy,
I wiem: później czy prędzej
Umrzeć muszę.



SMUTNA JEST MIŁOŚĆ...

Smutna jest miłość prawdziwa,
Smutna jest do dna —
Przeto, iż z niej to w myśl się wrywa
Śmierć niezawodna.

Pragniesz zatrzymać każdą chwilę        5
Żywej rozkoszy —
A oto są ci, jak motyle,
Które deszcz płoszy.

Gdzieś tam więdnieją, snem pokryte,
Pamięci strzechą —        10
Przypominasz ich barwy rozmaite:
Oto-ć pociechą...



ZAŚPIEWAJ, PTAKU...

Zaśpiewaj, ptaku mego serca
Biały, we skrzydeł złocie,
O tym, co żywi i uśmierca,
O swej tęsknocie...

Zaśpiewaj, ptaku mój żałosny,        5
O tym, co nikto nie wie,
Kto nie wysłuchał płaczu wiosny
W jesiennym drzewie...



ŚNI MI SIĘ MŁODOŚĆ...

Śni mi się, jak przez sen,
Młodość beztroska —
O włosach złotych, jak len
Dziecina boska...

Śnią mi się wielkie, cudne oczy,        5
Oczy-nadzieje — —
Ze żalu świat mi się mroczy,
Ciemnieje...



OPALIŁ MRÓZ...

Opalił mróz
Konary moje młode —
Zwiał liście wichr
I rzucił je na wodę — —

Powiała wiosna ma        5
Na drogi gdzieś tułacze —

Na wichrze jesion trwa
I konarami płacze.



ŁĄKI I KWIATY MOJE

Popiołem powiał czas na łąki moje.
Już nie grają w słońcu tak radośnie,
Już nie zakwitają tak o wiośnie —
Łąki moje.

Przymrozem spalił czas kwiaty moje.        5
Przymrozem spalił młode pąki,
Popiołem z kwiatów mych powiał na łąki — —
Łąki i kwiaty moje...



NAJCUDOWNIEJSZE...

Najcudowniejsze z moich marzeń
Ni najść, ni ująć mi się daje —
Odbicie w mgle pragnionych zdarzeń,
W bajkowe unoszonych kraje — —

Próżno wyciągam tęskne dłonie        5
Po to dalekie, moje, mgliste —
Równie w przestrzeni zimnej tonie,
Jak to, co rzeczywiste.



PUSTKA PŁACZE...

Pustka płacze —
Tułają się po niej dziwne łkania...
Księżyc się w strzępy chmur osłania,
Niby w łachmany żebracze.
Naraz z zamrocznej oddali,        5
Jakoby przypływ wód — naremnej fali,
Przypada wiatr — poświstem uderza o drzewa,
Jak sto związanych biczy —
Mknie, przewala się po polach — ryczy — —
Przepadł, jak tabun koni przegnanych przez pola.        10

Jeno szum się przelewa —
Wreszcie cichnie.
I znowu słychać łkania...
Księżyc twarz bladą z łachmanów odsłania,
Ten sam, co wczora, tylko oblicze ma łzawsze —        15
Pustka płacze — ludzie śpią —
Jak zawsze...



WSZYSTKIE MOJE ROZPACZE...

Wszystkie krzyki me, moje rozpacze,
Dymy ofiarą spalanego ducha,
W głąb chłonie czarna mroków rzeka
I dalej martwa jest i głucha.

W tej pustce huk słów, serca lamenty        5
Są jak wyśmiewne wołania puchacze — —
Strachem siebie człowiek przejęty
Daremnie od siebie ucieka.

Okrutne losu polowanie:
Serce-śmiech — a dokoła otchłanie...        10
Czyż nigdy ślad się nie zmyli?

Strach-rozpacz podąża w tropy —
Pod czyjeż schronne paść stopy?
Ach, czemuż Boga zabili...



DROGA

Smutna ta moja droga
Przez pustkę wśród zamieci —
Jeno to jedno światełko
Na nieboskłonie mi świeci...

Jakże długo już idę!        5
Jakiże kres daleki!
Zda się duszy znużonej,
Że brnie już tak przez wieki...

Spotkana ongi rozkosz
Gdzieś się w tym trudzie podziała —        10
A tylko nędza przy mnie trwa,
Nędza duszy i ciała...

Zaczynam wątpić sercem,
Żem widział kiedy słońce —
Tak się pogrąża dusza        15
W te mroki czerniejące...

Innąm ja drogę śnił
W swoich chłopięcych planach —:

Że będę jako tancerz szedł
Po słonecznych polanach —        20

Że będę jako młody bóg
W zawiei kwiatów się tarzał
I że naprzeciw wszelkich trwóg
Sam drogę swoją będę stwarzał...

I oto tarzam się, ach,        25
W tej mrace, w tej zawiei —
Jedno to światło tam,
Ta iskierka nadziei...

To jedno światło tam,
Tym jednym w drodze się krzepię —        30

A jeśli to ułuda mgły,
Jeśli to wilcze ślepie? — —



WYGNAŃCY, EWY SYNOWIE...

Wygnańcy, Ewy synowie,
Szukamy drogi powrotu —
I śladem krwawego potu
Wciąż powracamy w pustkowie...

Lata nas palą upałem,        5
Zimy mrozami nas mrożą —
Ach, wiedzą-ż to jest bożą,
Co wycierpimy tu ciałem?

Pragnienia ogniem nas suszą,
Tęsknoty wichrem w nas biją —        10
Ach, wiedzą-ż to jest czyją,
Co wycierpimy tu duszą?

Już całą naobszerz ziemię
Zeszliśmy w próżnym szukaniu —
Ach, kiedyż koniec wygnaniu?        15
Któż nam zedźwignie to brzemię?

Próżno, półzmarli z boleści,
Pytamy o wrótnie raju —

Nie wiedzą w żadnym kraju,
I znikąd ni echa wieści...        20

Stracona droga powrotu.
Wygnańcy, Ewy synowie,
Wciąż powracamy w pustkowie
Śladami krwawego potu.



WIECZOREM

Cudnie się tęczy mrąca zorza —
W omgli sinawej tają góry —
Niebo jak sina roztocz morza —
Jak wyspy dalne mglą się chmury;

Mrokiem zasnute lasy dyszą —        5
Rżą łany świerszczów srebrnym graniem —
Różową błogosławion ciszą,
Gaśnie dzień, szczęsny dokonaniem;

Echami dźwięczą gdzieś pasterze —
Plącze się postuk wsi dalekiej —        10
Skądś zalatuje poszum rzeki —
Gdzieś dzwonią na pacierze.

Próżno mię ukój ten szczęśliwi,
Próżno w me serce się wpromienia —
Łka w nim tym głośniej, tym rzewliwiej        15
Nędza istnienia...

P[oręba] W[ielka], 3. VIII. [1]910


ZBACZONA NUTA...

Wieczór lipcowy był — pogodny, ciepły.
Księżyc nad Pustkę wyszedł pełnią
I spoza smreków, które w milczeniu zakrzepły,
Spoza stręczystych chmur,
Które się jak baranki wełnią,        5
Zajrzał na moje osiedle...

Owiał mi duszę czar kochanych gór —
Tchnienie, o jakim śnią prastare jedle.

W te razy zaszedł urok nowy.
Ktoś w Pustce, skryty mrokiem,        10
Na fujarce smrekowej,
Na dziwnym, zapomnianym instrumencie
Zagrał mi dawną nutę...
Zadrgało serce, życiem strute —
I pod przemocnym jej urokiem        15
Zbaczyły mi się w tym momencie
Pasterskie moje czasy...
Kiedy to jeszcze stały hrube lasy —
Kiedy we wierzchołkach drzew

Kołysały się orle gniazda —        20
Kiedy w uboczach rozlegał się śpiew,
Niewolący i ucho, i serce
W zlęknionej czarem pasterce...
Kiedy to długowłosy gazda,
Jak pniak zbutwiały, siwy,        25
W pasterskiej, dymnej kolebie,
Przy czasie słoty,
Gdy, jak mgły ciężkie, snują się tęsknoty,
Objawiał słowem różne cuda-dziwy,
Z wieści i sam ze siebie...        30
Kiedy to na słonecznych polanach
Życie kwitnęło młode —
Rój młodzi krzepkiej ognił się przy sianach,
Dopieroż przy zabawie!
A Śmiech, Pustota w skwarnej tarzały się trawie        35
Porwane przez Swobodę...
I wreszcie, kiedy przy zorzy wieczornej
Pasterze woły spędzali,
Zstępując z polan w gromadce honornej,
I na fujarkach grali...        40
A nuta szła w dół — na roztoki,
Na pola, mrokiem osnute...
I kiedym teraz usłyszał tę nutę,
Taki mię objął żal głęboki,
Bez dna, nieukojony,        45
Że łzom nie mogłem dać ustanku.
Coś we mnie wołało łkaniem: „Franku! Franku!”
Jakby to wołał czas miniony...

Przeszedłem poprzez ten świat,
O którym tam na polanach śniłem —        50

Tyle minionych lat —
Walczyłem o coś — żyłem — —

Oto powracam duszą, bólem strutą...
.............
O nuto! dawna, niepowrotna nuto!...



REFLEKSJE
ZADUMANEMU NAD OTCHŁANIĄ...

Zadumanemu nad wieczności mrokiem,
Pochylonemu nad otchłanią czarną,
Cóż ci się z życia wyda dość głębokiem,
Jaka roztocz nie marną?

Próżne twym oczom głębnym pokuszenie —        5
Igraszka barw na roztoczonej wstędze —
Zechceszli czytać swoje przeznaczenie
W tej małoważnej księdze?

Jak kamień leci myśl twoja w bezedna —
Ciśnięta raz, przez wieczność całą spada —        10
Czemuż więc trwoży się próżno myśl biedna,
Iż dno nie odpowiada...?



JAK MORZE...

Głębnym i przeraźliwym jest życie,
  a wabiącym,
Gdy się jak morze roztwiera — —

Voilà, kto płynie na rozbicie,
Na brzeg już okiem żałującym        5
  nie poziera.

Serce naprzeciw otchłannej klęski,
  niebezpieczy,
Szarpie się lękliwie, zdradnie — —

A umysł jako nurek zwycięski        10
Już naprzód przedziwne rzeczy
  łowi na dnie...

P[oręba] W[ielka], 10. VII. [1]910


KIEDY MARZENIU PODASZ GŁOWĘ...

Marzeniu kiedy podasz głowę,
Łatwie ci się zapalić...
Śnią ci się, wierzysz, rzeczy nowe —
Pragniesz je w mig utrwalić.

Lecz nie wierz w słowa szeptane        5
I pilnie swoje sny śledź —
Marzą się tylko rzeczy znane,
Nowe zaś trzeba myśleć.



GAŁĄZKI OLSZYN

Gałązki olszyn, które pieści
Wiatr, chybotając je miarowo,
Więcej zaiste mają treści,
Niż najtreściwsze słowo.

Ach, jakże pusta jest i ckliwa        5
Ta proza poetyczna!
Prawie że zawsze nieprawdziwa,
Najczęściej nielogiczna.

Oto oblana kwieciem grusza,
W słońcu stojąca, biała —        10
Przynajmniej jest w niej własna dusza,
Własna żywiczność ciała.

Czy zajdę w las między igliwy,
Czy kwiatów w polu narwę —:
Każde ma kształt swój osobliwy        15
I własną barwę.



DUSZA MÓWI:
Byłam przed wieki dziką różą,
Byłam szumiącym smrekiem...
Jakieś mi tajne szepty wróżą,
Że stanę się człowiekiem.

CZŁOWIEK:
A przeto dusza musi się nawrócić,        5
Musi być kwiatem, drzewem,
Aby być znowu prawdą własną,
Aby być ziemi śpiewem.

ŚPIEW ZIEMI:
O duszy swej któż powiedzieć może
Prawdziwe słowo rzeczy?        10
Zarówno w niej jest Bóg, który potwierdza,
I Szatan, który przeczy.



KŁAMSTWEM JEST CZŁOWIEK...

Kłamstwem jest człowiek, och zaiste,
Kłamstwem jest jego świat —
A prawdą jest drzewo strzeliste,
Prawdą są obłoki czyste,
Prawdą jest kwiat.        5



CZŁOWIEK ZASŁONĄ TAJNI...

Człowiek jest zasłoną tajni człowiekowi...
Chcesz iść w mrok — w pustkę — dalej —
A oto wracasz gwarny ku domowi:
Jużeście się spotkali.

I bywa człowiek drugim, jak kamień głębokościom...        5
Mówi: znam, mierzę twoją duszę —
To mówiąc, leci za swoją ciężkością,
Mija i wpada w głuszę.



DOBRO I ZŁO

Wszystko dobro stało się dość złem,
Aby mię ująć, spętać —
Wszystko zło w dobro przeszło w oddaleniu swem,
Abym je mógł pamiętać.

Wszystkim, co pieści mię w objęciu swem,        5
Jako więzami się krwawię —
Zasię wszystko, co było kiedyś sercu złem,
Dziś — błogosławię.



NA GROBIE MOICH WIAR...

Na grobie moich wiar
 Kwiaty rosną —
Dziwne kwiaty trujące...
Trują się na nich myśli me,
Jak pszczoły wiosną        5
 Obcy miód ssące.



BRNĘ PRZEZ TEN ŚWIAT...

Brnę przez ten świat,
Wszystkiemu brat,
I w mroki wbijam oczy —
A za mną tuż,
Jak szatan-stróż,        5
Me przeznaczenie kroczy.



SZATAN

Szatan u progów moich stawa —
Każdą chęć czynu rozkrawa
I pustą rzuca na powietrze...

Przeto myśl — słowo — orędzie,
Nim się z mej izby dobędzie,        5
Już jest o całą treść swą letsze.



TŁOCZĄCY SEN

Tłoczący sen się duszy śni...
Giną momenty — chwile — dni —
Jak kamienie bezmyślnie rzucane we wodę...
Mętny, zmieszany słychać gwar,
Sunie korowód ludzkich mar        5
Rozsypanym, jarmarcznym pochodem...

„Stańcie! Myśl jedną... Jaki cel?”
„Ach, nie zatrzymuj życia, miel —
Miel razem, spólnie, sprawnie, społem,
Społeczny spełniaj z nami czyn —”        10
Turkota nieustanny młyn —
Spad wody obraca kołem...

Więc to jest społeczny trud...
Stanąłem u spadu wód —
Patrzę na upłynione lata moje młode...        15
Tłoczący sen się duszy śni —
Giną momenty — chwile — dni —
Jak kamienie bezmyślnie rzucane we wodę.



PUSTKA ŁUDZI...

Pustka oddalą łudzi;
Świat ludzki stąd zdaje się piękniejszy;
A ilekroć zbłąkam się do ludzi,
Zawdy od nich powracam tu mniejszy.



NIE ŁUDŹ SIĘ, SERCE...

Nie przejmuj sobą, serce, skarg dowiewu,
Nie w twoją one-ć zwrócone samotnię;
Wiatr niesie... równie spowiada się drzewu...
Wszak zawiodłoś się już tylokrotnie...

Nie łudź się wieśćmi. Nikt cię tam nie czeka...        5
Każdy swój żywot gniecie, jak przystoi —
A jeśli ktoś tam nędznie zanarzeka,
No toć tam sami swoi.



SKARB

Na skrzyni zasobnej siedzę,
Myślami smętnymi się biedzę,
Jak znaleźć klucz?...
Jest skarb, a klucza nie ma.
Radzi myśl: dłońmi obiema        5
Weź młot i stłucz!

Któż nie widziane wywróży...
Śni mi się wprawdzie skarb duży,
By złota sterć —
Lecz jeśli skrzynię rozbiję...        10
Któż wie, czyli się w jej wnętrzu nie kryje
Śmierć — —



NA ROZSTAJU
NA ROZSTAJU
I

I oto przyjdzie czas surowych zważeń
Wszystkiego, coś dokonał przez dni upłynione —;
Weźmiesz pamięć zostrzoną jak żelazną bronę
I będziesz wlókł po polach zagrobionych zdarzeń...

Będziesz rozrywał ostrzem groby zadarnione,        5
Mogiły zapomniane swych młodzieńczych marzeń,
I będziesz napotykał miejsca przeobrażeń,
Święte dziś, choć tak ongi w twym sercu przeklnione.

Wszystko porównasz broną w jeden łęg zorany...
Tak chwast rosnący dziko jak i plon zasiany        10
Zarówno ostrze myśli twej u śniatu zetnie.

I obaczysz, że twoje trudy wieloletnie
Próżne są, gdy je zimne doświadczenie zmierzy.
Pole daremnych siewów znów odłogiem leży...



II

I staniesz wobec jesieni żywota
Posępny, jako wobec drzew odartych z liści
Lub polnego ołtarza, gdy go deszcz oczyści
Z gwiazd, girland papierowych, z iluzyi złota —:

Pojrzy na ciebie ikon tak surowy, iż ci        5
Strach zziębi krew i bezwład członki ci omota —
Tak spojrzy życie bez złud... Przyjdzieli-ć ochota
Pytać o przyszłość: jakie ci nadzieje ziści?...

I gdy tak będziesz trwał, lękowi zdany,
Duszę zwilżać ci będzie mgłą siąpiąca słota,        10
Abyś nie zasechł w skórze jak smrek nad upłazem.

Uderzy o cię próbą czas z grobu zawiany,
Czas martwy, kiedy nawet umiera tęsknota,
A na serce stacza się smutek ciężkim głazem...



III

Na głazie smutku siedząc, po tęsknocie wdowiec,
Będziesz bezradny patrzał przed siebie i za się,
Jak ten pasterz, co we mgle siwe owce pasie
I nie może w mgle siwej dojrzeć swoich owiec...

Sam w pustaci przestrzennej, niby krzew-jałowiec,        5
Sam — głuszą ochłonięty — czujący się w czasie —
Na głazie smutku... Obok puste gniazdo ptasie,
Skowrończane, i u stóp dziwny kwiat — żmijowiec.

Wonczas padnie-ć na piersi płacz taki drapieżny
Jak zwierz... bezgłośne, śmiertelne zdławienie —        10
Potem ukój — prószący jako ten kwiat śnieżny.

I wonczas odejdzie cię zbolała żywotność —
Skurczone u stóp twoich siędzie Opuszczenie
I otoczy cię pustką bezkresną — Samotność.



BLUSZCZ I DRZEWO

Smutek! o smutek! — głaz nie do przebicia —
Kiedy świadomość życie jak piorun rozszczepi,
A razem błyskawicą gdy olśni, oślepi —
I oto stoisz wobec drzazg swojego życia.

Jak to drzewo: — niezdolen do wzrostu ni gnicia —        5
Strzaskany, schniesz — sok żaden cię już nie okrzepi —
Jeno bluszcz do twych żeber może się przyczepi
I będzie zielonością twego żywobycia.

A kiedy ponad skronie wyjdzie wieniec śmierci,
Rzeknie brać drzewna mniejsza: iżeś hardy —        10
Jako że stajesz się koroną lasu...

Wichr cię ominie w locie, iżeś twardy —
Nikt nie obaczy, iżeś rozdarty na ćwierci,
Na pół przecięty rąbanicą Czasu.



PRZYJDZIE TEN CZAS...

Przyjdzie, przyjdzie ten czas —
O duszo, zwiedziono nas srodze! —
Kiedy smutek, jak głaz,
Powali cię i przygniecie w drodze.

Próżno zwoływać sił —        5
O serce, ten ciężar nas zdławi! —
Będziesz się w bólu wił,
Aże śmierć cię z ucisku wybawi.



NAPRZECIW BURZ...

Zdrewniałoś, serce... Przeciw tych nawałnic fali
Jeden las może ostać się oporem mieczy;
Z żyjących nikto zadość się nie ubezpieczy —
Los tnie... A wieleśmy to już tych fal przetrwali!

Zaiste, wiele przenieść może duch człowieczy —        5
Jeno serce... ach, serce trzeba mieć twarde, ze stali.
Góra mogił narosłych życiem gdy się zwali — —
Gdy chmurą spadnie przeciężki smutek tych rzeczy...

Trza mieć przeciw nawałom życia serce-krzemień,
O który stalna losu siekiera się zbrusi,        10
Przeto, o serce! w brus się niezgładzony przemień.

Przed zamachami burz przyziemność jeno kryje.
Siek wichru musi znieść, kto się o górność pokusi.
W przywierzchnie drzewa najsrożej wichura bije.



KIEDYŚ SIĘ ŻYCIU DAŁA W LENNO...

Kiedyś się życiu dała w lenno,
Umiejże, duszo, znieść niewolę —
Gdy cię jak jodłę niebopienną
Gnie wicher, hardość miej w swem czole.

Miej moc odgięcia i sproszczenia        5
Po każdej burzy, która-ć znęka —
Zdrową bądź wiecznie ode rdzenia,
Choć kora w bruzdy chore spęka.

Postrach rzuć z chmur na ludzi-drwali,
Błękity zadziw swym wyrostem —        10
A gdy cię śmierć siekierą zwali,
Bądź ku wieczności mostem...

P[oręba] W[ielka], 24. VIII. [1]910


CZŁOWIEK

Wieczny bezwładziec i wieczny ruch —
Ogień i popiół, glina i duch —
Każdą z najwyżej mierzących prób
Kopię swój grób.
Wciąż nowe życie tworzę        5
I wraz je w trumnę łożę.
Okwiat ziemskiego bytu,
Nigdy niesyt rozkwitu.
Nad gwiazdy mierzę lot harny —
Ziemiostwór marny.        10
Bogom sen spędzam z powiek,
Ja — człowiek.



JEDYNE PRAWO...

Jedyne prawo: iść —
Nie dać się nieść, jak wiatrem wiany liść —
Ale jak świat w okruchu
Po własnej biedz paraboli —

A gdy z koniecznej Woli        5
Skończy się kiedyś lot chyży,
Iść dalej w duchu —
Iść wyżej.



PÓJDZIEMY, SERCE...

Pójdziemy, serce, tym pustkowiem,
Będziemy sobie, pustce śpiewać —
Jeno nie wolno nam się żalić,
Upadać w męce ni omdlewać.

Słabe będziemy witać zdrowiem,        5
Zdrowe będziemy w moc orężnić,
Weźmiemy wolę: świat rozpalić,
Rozpacz zniemiałą w bunt spotężnić.

A gdy jedynie pustka głucha
Odbijać będzie nasze pieśni —        10
To wszystko jedno jest dla ducha,
Który się tutaj w nas cieleśni.

Bo nie dlatego dzwon rozbrzmiewa,
By ludzi wołać do pokłonu —
Lecz że ma serce w swoim wnętrzu        15
I w spiżu moc zaklętą tonu.



II
Z RÓŻNYCH CHWIL
JASNA DOLINA

Przeszedłem ciemne puszcze niepokoju,
Potworne lasy trwogi, czarne gęstwie —
Nade mną burze huczały o męstwie
I wichry grały o zwycięskim boju.

Sto razy padłem, zemdlon, w krwawym znoju,        5
A duch okrzepił ciało w niedołęstwie —
Nade mną wichry grały o zwycięstwie,
Śniła się oczom dolina spokoju...

Jasna dolina szczęścia... Gród-marzenie,
Jako pielgrzymom prześwięty gród Mekki —        10
Po bojowaniu długim — odpocznienie...

Wreszcie!... Dobiegam jako jeleń lekki...
Przebóg!!... Żebym się był przedtem oślepił...
Wrócić!... Lecz jakiż sen będzie mię krzepił?

P[oręba] W[ielka], 3. IX. [1]905


WINA

Minąłem brata w nędzy, gdy się trudził,
I nie pomogłem mu dźwigać brzemienia —
Sąsiada-m w przechodzie mimo nie obudził,
Widząc nad dachem jego języki płomienia — —

Niewiastę-m odszedł w pustce, pełną lęku,        5
I nie wróciłem na jej krzyk rozpaczny —
Ptaszę, które mi usiadło na ręku,
Zabiłem, na jego ufność nieobaczny — —

Ach, wiele zbrodni spełniłem w swej drodze,
Ślepy jako ten kamień, co się stacza —        10
Jednak to brzemię win, choć cięży srodze,
Serca nierozgrzeszalną wagą nie przytłacza — —

Jeno tej winy udźwignąć nie mogę,
Żem duszy zmylił drogę...



KRWAWY STRUMIEŃ

Przez dziki, obumarły step mego żywota,
Przez wszystkie dni — jeden się strumień krwawy wije...
W cieniach przyleśnych błyszczy jak srebrzyste żmije,
W słońcu zaś wyłyskuje się jak taśma złota.

Oczyma nurtu, jako wąż, ofiary mota...        5
I wszystko, czego dotknie swym ziewem — zabije,
I wszystko, co znad brzegu wzwyż wychyli szyję,
Połknie... Jedyna stawać tu może — Martwota.

A urok jego ciągnie... rwie oczy ku sobie.
Nieraz też, za straconą ofiarą w żałobie,        10
Dusza staje i limbą nad brzegiem się chwieje...

Widzi w nurcie toczone łzy... kwiaty... pamiątki...
Topielce... blade widma... snów najdroższych szczątki...
Patrzy długo — i z grozy przeraźnej martwieje.

1. III. [1]906


SEN-JAWA

Na Pustce swej, gdzie błękit śnią kwiaty gencyi,
W mrok nachylony, patrzę, jak gwiazdy migocą...
Przewiewna myśl... i nagle czarodziejską mocą
Znajduję się w kwitnącym mieście — Florencyi...

Czas Odrodzenia. Wiosna. Noc. Ulice w cieniu.        5
Widzę czoło katedry, jak się wznosi hardo.
Wśród róż zaśnionych stąpam i w cichym skupieniu
Przypominam, co mówił mój mistrz Leonardo...

Sen znikł. Znów widzę Pustkę gwiazdami zasianą...
Cóż jest snem, a co jawą?... Próżno się wybystrza        10
Mózg i próżno sili się pamięć ująć w ryzę...

Ależ nie — to złudzenie! Wszak jeszcze dziś rano
Widziałem przyjaciółkę kochanego Mistrza,
Szlachetnie urodzoną, piękną Monę Lizę.

P[oręba] W[ielka], 3. III. [1]906


NASZŁA NAS BURZA...

Naszła nas burza w czasie spania,
Naszła nas krwawa lić —
Daremnie myśl się sercu wzbrania,
Daremnie ciszą się osłania
I dalej pragnie śnić...        5

Kruchym ościaniem naszych domów
Raz po raz wstrząsa huk —
I słychać trzask dębowych złomów,
I widać w krwawych blaskach gromów
Apollinowy łuk...        10

Wzbierają wody — fale rosną,
Potoki wściekle rwią —
Świat się odmładza burzą-wiosną,
A którzy śpią — na wieki posną,
W namuł zniesieni krwią.        15

Noc śle naokół strachy-gońce. —
Zbudzeni, pełni drżeń —
A po tej nocy burz wstające
Rano tym jaśniej buchnie Słońce
Na orzeźwiony dzień!        20



MIJA MIĘ CZAS...

Mija mię w biegu czas —
Gdy spoczywam, jak głaz,
O swój koniec bezpieczny —

Nie czuję w sercu win,
Spokojny o swój czyn —        5
Czas śmiertelny — jam wieczny...



UPIÓR

Snom się oddaję w moc,
Marzeniom palę się w ofierze —
Uroczna, czarna noc
Krew-istność ze mnie bierze.

Jak upiór głodny ssie        5
Czerwień żył moich, moje siły —
Już jej się wargi psie
Od moich ran skrwawiły.

W mroku szyb staje twarz —
Z marzeń czy z tajni się wylęga?        10
„Dasz mi się w przemoc, dasz!” —
I dłonią po mnie sięga...

A często upiór ten
Czerwony jawi się we watrze.
Śni mi się krwawy sen —        15
I patrzę weń, i patrzę...

Tak mię ta czarna noc
Zdradnym urokiem przyniewala —
Dusza, jak ogień, marzy Moc,
A w popiół się przepala...        20



W PUSTCE

Smutny wzrok leci hen za oddal siną...
Dziwne się włókna tęsknic koło myśli plotą,
Serce bezmiarem oprzędą, owiną —
I oto jestem już cały tęsknotą.

Stęsknione oczy podźwigam do słońca...        5
Ściężałe skrzydła myśli proszczą się, łopocą,
W serce wlatuje rzeka jaśniejąca —
I oto jestem znowu cały mocą.



PŁANETY

W przestworzu, dalekiem od ludzkich śnień,
Na nicości sięgłej, skalnej grani,
Wieczystą ochłonięty nocą
Siedzi Smutek — i rzuca cień
Na światy, które w przestwornej otchłani        5
Jak świętojańskie robaczki migocą...



— Zawiedźmy ciała nasze na spoczynek,
Niech się zapomną snem po dziennym trudzie,
A my chodźmy — nie jako stąpający ludzie,
Ale jako dwie dusze umarłych boginek,

Jako dwie po tej ziemi błądzące płanety        5
Chodźmy na Pustkę... Niechaj się rozpocznie
Byt nasz, niech gwiazdy mówią nam wyrocznie
Śmierci... Czemu drżysz?... Nie ty umrzesz, nie ty!

Tam, na pościeli umrze twoje ciało
I moje, lecz my długo będziem żyli —        10
Zgaśniem, aż tu na ziemi będzie dniało...

Do świtu jeszcze wiek — daleka droga —
Patrz, szlak gwiaździsty ku ziemi się chyli...
Idąc za nim, możemy zajść do tronu Boga.



Królestwo nasze wnet się nam rozjaśni —
Księżyc wychodzi... Nim się wyżej wzniesie,
Bądźmy cieniami w roztraconym lesie
Albo ku drzewom chodźmy — słuchać baśni.

Cóż, kiedy cisze opowieści tłumią.        5
Nieraz przedziwnie gwarzą stare drzewa;
Wiatr im z daleka powieści przywiewa,
A one zaraz pojmią i odszumią.

Jaki tu spokój... Śpią cicho jałowce
Jak na szałasach kędzierzawe owce —        10
Smutek przechodzi po pustych ugorach...

Marzyłaś kiedy o takich wieczorach?
— We śnie...
— Zaiste, sny duszom łaskawsze...
— Myślę: gdyby tak świat usnął na zawsze...        15



— A gdyby usnął świat na wieczne wieki,
Nie zlękłabyś się, duszo, tej martwoty?...
— Gdybyś ty czuwał przy mnie, duchu złoty...
— Pomyśl... wszystko śpi: góry, lasy, rzeki...

Cały ten bezmiar, zatajony w mroku,        5
Na wieczność głębną ochłonięty ciszą —
Ni echa żywych drgnień... Lasy nie dyszą —
Śpiąca, nie szemrze woda na potoku...

I ta zorza... na zawsze w niebie zatrzymana —
Jak skrzepły krzyk... przenigdy, nigdy nie gasnąca!...        10
— Jak się krwawi...
— Pomyśl... taka nieustanna niebios rana...
— Och, przerażająca!...
.................
Co by było, gdyby tak nie było słońca...



— Śniło mi się raz, że słońce zgasło...
— ?
— Naprzód długie oczekiwanie świtu...
Potem strach — zmiertwiałość wszystkiego bytu.
Naraz... milion ludzi w niebo wrzasło —        5
Aż zadrżały w posadach gór stoki.
Obłęd na ludzi spadł... Zapalili lasy...
Miasta płonęły ogniem jak szałasy,
Rozświecając zgęstniałe ponad ziemią mroki —
Cała ziemia stanęła pożarem!...        10
— Czy taki koniec będzie?
— Nie wiem... Słońce stare...



— Jakież martwe te cisze...
— Martwe? kto wie...
Wsłuchaj się tylko dobrze... jak się stroszą,
Jak się niewidne z drzewa na drzewo przenoszą.
Cisza ma sowi wzrok i skrzydła sowie...        5

Jest coś w przelocie jej, co niepokoi —
Choć lata cicho jak sen, bez szelestu.
Nie czujesz lotu jej, a myślisz: Jest tu...
Jak niespokojna myśl przy tobie stoi.

— Lękam się...        10
— Czego? duszo...
— Siebie...
— Zapomnij. Spojrz, ile gwiazd na niebie...
Cóż ziemskie zwidy, straszydła —
Chodźmy na mleczną drogę — —        15
— Podściel mi skrzydła...



ZNAD LEMANU
NA ROCHERS DE NAYE...

Na Rochers de Naye zakwitło słońce...
Rozwiało mgły, ponad jeziorem błądzące —
Olśniło ściany Meilerie i spłomieniło szczyty.
Wstają oczom słoneczne baśnie, mity —
Grają w słońcu strzaskane szyby śnieżne —        5
Odbijają je w głębi swej wody przybrzeżne.

Jakby skalisty cud z jeziora wstał —
Z tych głębnych topieliszczy —
Lub jakby jakiś zamarzły świat
Ongiś przed wieki tu na ziemię spadł,        10
Spiętrzył się krą w lodowy wał
I dalej w słońcu błyszczy...

Tęskniący za wiecznym ruchem,
Dźwiga się graniami śnieżnemi,
Lecz siły strasznej obuchem        15
Strzaskany, przymarzł do ziemi.
Te białe widma strzaskanego świata
Są na kształt mistycznych progów,
Po których duch do nieba wzlata —
Są jak olbrzymie zamki bogów,        20

Zburzone przez Tytany.
Jeszcze wśród gruzów majaczą
Wieżyce, baszty, ściany...
Mont Arvel, Dent du Midi, Grammont...
Lodem na wieki zatrzaśniętą bramą        25
Nigdy w cud ziemska nie wchodziła stopa...
Cóż dzieła ludzkie znaczą,
Któremi świat się zachwyca?...
W dole zamek Chatelard — jak szopa,
Chillon sławny — jak w cieniu skryta piwnica.        30

Słychać z oddali dzwony:
Anglikańskie z St. Martin,
Kalwińskie z St. Legier,
Katolickie z Montreux.
Każde na inne nastrojone tony,        35
Kościołom swoim wierne —:
Te smutne,
Te pokutne,
Te niemiłosierne.

Rozgrały się i jęczą        40
W to białe, słoneczne rano —
Głowę, smutkiem nawianą,
Żelazną gniotą obręczą...

Jako w zawiewach wiatru,
Który z cmentarzysk wieje,        45
Zmarłe w tonach ich jawią się dzieje —
Sceny ludzkiego teatru...

Oto Giordano Bruno
Wstępuje dumnie na stos,

Stos zapala się łuną —        50
 Dzwony biją —
Galileusza krwawe oczy
Jako dwie jamy krwawe cieką,
Zamarł zduszony głos —
 Dzwony biją —        55
Oto dziewczynę wleką
Za zwoje złotych warkoczy —
Cóż uczyniła za zbrodnię,
 Iż tak jej dzwony biją? —
Paliła życia pochodnie,        60
Pragnęła żyć —
Przeto tą białą szyją
Złożona będzie na kraty,
Potem siekana na ćwierci,
 A dzwony będą jej bić — —        65
Życia okrutne katy,
Ptaki śmierci.

A baśń królewska trwa...
Lśniąca lodowców kra,
Z prawiecznych zniesiona dyluwii...        70
Śmierć jest w tych górach, lecz taka,
Która już o niebie mówi.
Cóż dziejów ludzkich mraka?

O bądźcie pozdrowione sny! zamki wieczyste!
Szczyty dalekie od rojowisk ludzi —        75
O bądźcie pozdrowione! Żeście takie czyste
I że was stopa człowiecza nie brudzi.



JEZIORO GRA...

Jezioro gra... Milijon skier wytryska
I niknie wraz jak kwiaty lśniące rosą
Niebieskich łąk, koszone srebrną kosą,
Gdy za nią w ślad milijon nowych błyska...

A pośród skier — kwiatów tej rajskiej łąki        5
Lśni cudo-kwiat... To szklanych zamków pani,
Czarowną grą zwabiona z wód otchłani,
Wykwitła z fal, jak srebrne świateł pąki...

W zachwycie swym przechyla cudo-głowę —
Od włosów jej przędą się złote smużki —        10
Na wierzchnię fal znoszą jej wodne służki
Narwane z dna bukiety brylantowe...

Jezioro gra — grą świateł milijona,
Spod lśniących fal tryskają srebrne kwiaty —
Jawi się baśń, widziana gdzieś przed laty,        15
Przecudna baśń, w dziecięcym lecie śniona...

Blonay nad Lemanem, 1. II. [1]904


GDY SŁOŃCE ZAPADA...

Niewyśpiewana, prześwięta godzina! —
Rzeki barw, lejące się pyłem z rajskich błoni —
Kiedy dusza w zachwycie do ziemi się kłoni,
A ziemi zapomina...
................
W ogniu stanęły niebiosy.        5
Od nieba zajęła się woda na jeziorze...
Jak step skoszonych traw
Szybko się poczyna palić...
Nieprzemierzone wód pokosy
Płyną w ogniową zorzę —        10
Poczynają się skrzyć, złocić, koralić...
Płomień przez fale idzie wpław,
Zataja się — niby tonie — mierzchnie —
Przepala lśniące powierzchnie,
Łamie je, stapia w swym żarze, rozpryska,        15
Wystrzela kwiatami z głębi
Albo powietrzem się ciska
Niby prześmigi złotych mew-gołębi...
Na zapalonym obszarze
Tańczą ogniste języki,        20
Krwawe, zielone, liliowe —

Coraz to nowe —
Mienią się, grają,
Wnikają w podwodne tonie —
Buchają płomienne krzyki —        25
Pożar się szerzy dokoła —
Już całe jezioro płonie,
Jak wielkie, roztoczone skrzydło archanioła...
................
Tedy rozstąpiły się
Płomienne niebios przesłony,        30
Rozpełzły, rozpłynęły się w czerwone morza,
Ujęte w siną oprawę,
I na tle siniejących zórz.
W oblasku złotej korony
Ukazało się widmo słońca        35
Ogromne, krwawe —
Zawisło w pustce przestworza
Nad płonącymi wodami
Niby serce rozżarzone świata — —
Zaczem z jeziornych wzgórz        40
Płomień-wysłaniec wylata
Jeden — drugi —
Prędko, by zdążyć —
Całe ich ogniste smugi,
Które się łączą w słup-kolumnę        45
I poddają się słońcu —
Za późno...
Już poczyna się grążyć
W ogni krzyczących trumnę
Bez dna, bez wieka,        50
Nakrytą nieba koliskiem —
Zapadające, wydaje się kopułą, tiarą,

Bramą płonącą, ogniskiem —
W końcu jest istnie jak serce człowieka,
Tonące krwawą ofiarą...        55
................
Zapadło.
Niebo jak chusta pobladło.
Zgasł pożar fal.
Od brzegów poczyna pełznąć smutek-siniec...
W całej naturze zawisł nieukojny żal,        60
Jak po straceniu Boga.
Na zesiniałych wodach
Została ognista droga,
Idąca w nieskończoną dal — —
Duszom ofiarnym gościniec.        65
Gdybym znał Moc,
Która by mogła spełnić me tęsknoty,
Prosiłbym, aby taki był mój zachód — złoty...
Aby po mnie została ta cisza — ten żal —
I ta droga, idąca w nieskończoność...        70



PRZYPOMNIENIA
NA CANALE GRANDE W WENECJI

Oto się jawi oczom baśń
Z tysiąca jednej nocy...
Dusza opuszcza życia kaźń,
Czarownej zdana mocy...

Słupy ogniste w wodzie drżą —        5
Na nich, jak na filarach wsparte,
Pałace w mroku cicho śnią,
Umarte...

Po czarnej wodzie, jako grób,
Gondola przemknie, jedna — druga —        10
Tu ówdzie jeno błyśnie dziób
Lub zalśni srebrna smuga...

Cisza... Zjawieniem cudnych śnień
Zdziwion się wzrok napawa —
Gdy już na wodę, pełną drżeń,        15
Nowa wyświta zjawa...

Niby księżyca uśmiech-brzask,
Gdy się przez mrok przekrada,

Na czarną wodę, pełna łask,
Wypływa Serenada...        20

Wykwita pieśń, kojąca ból,
Jak kwiat, gdy się rozwija —
Z oddali płynie w cichą noc:
„Santa Lucia!”

Gondole mkną, jak dusze z mąk,        25
Tchem ku Syreniej łodzi wiane —
I wnet otoczą galer w krąg,
Dzióbami naprzód, zasłuchane...

Na pełnej wodzie, marząc, śniąc,
Śpiewy czarami się wiją —        30
Dusza zachwyty śle do słońc:
„O sole mio! O sole mio!”

Mandolin dźwięki płyną wszerz —
W pałacach pustych dźwięk oddzwania —
Patrzą się mary z ganków, z wież —        35
Ktoś okno z kiru odsłania...

Gondoli most się krągły zbił
Wkoło galery, skąd estrador
Wyrzuca pełnią dźwięcznych sił:
„Torreador! Torreador!”        40

Z wolna się grąży galer w mrok,
I Serenada gaśnie —
Dusza śle w oddal tęskny wzrok,
Czy nowa nie wybrzaśnie...


Domiera pieśń, budząca żal,        45
Jak kwiat, gdy się zawija —
Jeszcze przywiewa mroczna dal:
„Santa Lucia”...



ARENA W POLI

Amfiteatrum puste...
Przed dwoma tysiącami lat
Było tu zaiste ludnie!
Dwadzieścia tysięcy ludzi
Od szczytów aż do tych w dole krat        5
Gdy wrzasło —
Krzyk rwał błękit jak chustę,
Bijąc o nieba strop...

I dziś — wszystko zagasło.
Nawet ech w skałach nie budzi.        10

Przez puste okna piętr morze prześwieca cudnie
I rzuca oczom światła miłego snop,
Wiodąc je po promieniach,
Po lazurowej wodzie
W oddal błękitną — hen,        15
Gdzie mkną żaglowe łodzie...

Każde okno, jak obraz w oramieniach
W dali widny — jako marzenny sen...


Siedzimy na trawniku,
Na gruzach skalnych ław,        20
Na wysokości piętra.

W dole arena
Pełna zielsk zgniłych i traw —
Śluzy puste, otwarte —
Przy nich jaszczurki zwinne pełnią wartę.        25

Zda się, że ta arena
Osmęca razem i drwi.
Ileż tu w piasek wsiąkło krwi!
Ileż tu tysięcy padło!
Ile klątw ze krwią bluznęło!        30
Dziś trawa...
A to była tylko zabawa.

Naraz martwy plac w dole
Poczyna się nam na oczach ożywiać...
My, wszędzie wiodący z sobą swoje bole,        35
Którymi chcemy zadziwiać —
Na tę arenę, pustą od dwóch tysięcy lat,
Wypuszczamy swoje chowane bestyje...
Wyłażą, jak ongi, jak ongi, zza krat:
Jaguary, tygrysy, lwy i inne wyjce —        40
Bogatsze mamy zwierzyńce.
I poczyna się walka bezgłośna...
Szalone, piekielne tańce —
Dziwne, dziwne łamańce.
Widać okrutne paszcze,        45
Które rozwiera głód —
Ino już lud nie klaszcze —

Choć nieraz klaszcze i lud...
Na oczach dusza się zmaga,
Niewstydna, skrwawiona, naga —        50
Walki krwawe, bolesne,
Teatrum zgoła współczesne.
Miast piasku, deski i trawa —
A i to tylko — zabawa.

Pola, w kwietniu 1906


DZWONY

W dali żaglowiec — biała mewa...
Wieże cyprysów na tle zorzy...
Domierający gwar ulicy...
Biały kwiat figowego drzewa
Tuż u zielonej okiennicy...        5
Liście traw pełzną szkarłatem...
Wieczorny wczas.
W okno uderza pomruk dzwonów,
Duszę do cichych słów pokorzy,
Przywodzi na myśl litanię zgonów...        10
Drzewa białe, osypane kwiatem...
I wy kwitniecie — dwoje was —
Dzwony biją — —
Idę za waszym pogrzebem —
Wszystko jest piekłem i niebem —        15
Albo wy za pogrzebem moim —
Kiedyż z tą myślą się oswoim?
Dzwony biją — —
Jak dziwne obrazy się wiją...
„Umarł śmiercią zaszczytną,        20
Przeszedł do kraju cieni,
Stał się, jak one, niemy.

Połóżcie nad nim znak
Pamiętny,
I niech mu nic nie zmąca cisz”.        25
Cyprysy idą w wyż —
A drzewa białe kwitną...
Umrą na późnej jesieni —
I my pomrzemy...
Tak, tak —        30
Pomrzemy...
Jeden ton — sygnaturka — smętny —
To pamięć —
Ustanie —
I oto skończyło się granie.        35
Drzewa białe
I biała śmierć — —



TATRY W NOCY
I

Cóż to za wizje grodów,
 spiętrzonych w otchłań siną?
Cóż to za widma wież,
 wtopionych w mroczne zielenie?...
Olbrzymie białe dachy —        5
 mgłą oszronione cienie —
Czyliż tak widny sen?
 Gdy dotknę oczu: zginą...

Na morzu wiotkich sreżog,
 zda się wyraźnie, płyną —        10
Ku jakimś Portom zmarłym,
 dalekim nieskończenie,
Gdzie na okręcie pustym
 ciemne wpływa Milczenie
I jest jedyną Tam        15
 o Ziemi naszej słyną...

Dusza w otchłań wieczności
 za widmem białym bieży,
By dojrzeć cel — śni go już,
 zdaje się jej, przeczuwa —        20

I oto kryje go jawa,
 która ku niebu się śnieży...

Dusza, dręczona, nie wie:
 na jawie-li czy na śnie?...
I z legend, w głaz zastygłych,        25
 nowe legendy wysnuwa —
Z baśni o zmarłym świecie
 nowe rozwija baśnie...



II

U stropu gwiazd, pod niebem,
 na śnieżnej, miękkiej hali
Dwie postacie, leżące
 w uścisku beznamiętnym —
Dwoje z olbrzymów rodu,        5
 w jakimś zatrwaniu smętnym —
Jak gdyby, czarem dziwnym
 w wieczność objęci, spali.

On, rycernej postaci,
 w zbroi ze srebrnej stali;        10
Ona w muślinu szacie,
 rąbkiem owita mlecznym —
Olbrzymi, cisi, święci
 w tym zakochaniu wiecznym,
Zastygli w cud — na drodze        15
 do świętych snów Walhali...

Widmowy księżyc wzniósł się
 nad śnieżne ich wezgłowie,
Oświecił twarz dziewicy
 bladą, na wieczność wierną,        20

I olśnił śpiącą obok
 zsenniałą postać rycerną...

Mówiono: zbudzenie ich
 w jednym zamknięte słowie.
Odkląć — i wraz na życie        25
 królewska para wskrześnie.
Gdzie słowo to odnaleźć?..
..............
 Na jawie-li czy we śnie...



STROFY IRONICZNE
LUDZIE PÓŁNOCNI

Ludzie północni, cmentarni,
Chodzą smutni, posępni po świecie;
Jakby powstali spod darni
I ziem dźwigali na grzbiecie.

Coś szepcą trwożnie do siebie,        5
Oczami łzawymi wodzą,
Kiwają w milczeniu głowami
I dalej w posępie przechodzą.

Mimo, że w tym kołowaniu
Zeszliby z dziesięć już globów,        10
Drogi im nic nie ubywa —
Wiecznie się kręcą wśród grobów.



NAD MOJĄ DUSZĄ...

Nad moją duszą-żałobnicą
Siadł mój przyjaciel — śmiech serdeczny;
Usiadł przy łożu jej z gromnicą
I świeci jej na żywot wieczny —:

„Niechże Ci widno będzie konać,        5
Gdyś ciemne dotąd miała spanie —
Że mię odchodzisz, żal mi wściekle.
Jakże Cię o tym mam przekonać?
Zmówię wesołe trzy litanie
Za twoje przebudzenie — w piekle.”        10

Nad moją duszą-ośmiesznicą
Siadł mój towarzysz — ból serdeczny
I z pełną smętku tajemnicą
Kołysze ją na spokój wieczny —:

„Niechże-ć bolesno będzie śmiać się,        15
Gdyś tak na piekło była śmiała
(O czym przed światem bądźmy niemi).

Stało się, co miało stać się —
Kładźmy, o siostro, nasze ciała
Za przebudzenie twe — na ziemi.”        20

22. VII. [1]904


ZIEMIA

Przez zmarłe wieki, stepy czasów,
Smutek, jak wiatr wieczysty, wieje —
Z cmentarzy wzlotów i zapasów
Rodzą się ziemskie epopeje...

Tworzy się księga-ból, krwawemi        5
Łzami pisana, życiem całem —
Przesmutny koniec życia-ziemi
Będzie ostatnim jej rozdziałem.

Anioł ów śmierci nakład świeży
Włączy do Bożej biblioteki,        10
Gdzie już olbrzymi stos ksiąg leży,
Które pisały zmarłe wieki.

W rzędzie tytułów, bliskich słońcu,
Co prostych świętych wsze oniemia,
Będzie się odtąd w szarym końcu        15
Krwawił wieczyście tytuł „Ziemia”.

Nie trafi mową swej prostoty
Do czytelnego niebios kleru —

Chyba ją weźmie podczas słoty
Niewiasta jaka z fraucymeru.        20

Złudzona słowem-krwią, otworzy
(Kto fałsz proroctwa może dowieść?)
Przeczyta — westchnie — i odłoży
I szepnie smutnie: „Ładna powieść...”

Blonay, 27. III. [1905?]


MÓJ DIABEŁ

Z wiarą nabytą wybiegłem do ludzi,
Z nadzieją, która wszystko opromienia —
Z miłością, którą każdy pozór łudzi —

Mój diabeł śmiał się z rozczulenia.
„Ach, kochanko łez, ach! Chce ludzi zbawić!        5
Czekajmy wielkich zdarzeń...”

Z gorzkością w sercu powracam od ludzi,
Z berłem Gustawa — gałęzią miłości,
Z zamrozem, który każdy poryw studzi —

Mój diabeł płacze z wesołości.        10
„Jaki wspaniały gmach można by stawić
Z tych rozsypanych marzeń...”



NA PRÓŻNO

Na próżno męczy się ten kupiec.
Rzekł ten, co także był —:
Umarłem jako zwykły głupiec,
Gdym jako mędrzec żył.



NA TYCH PRZESTRZENIACH...

Na tych przestrzeniach duszy, którymi łaskawie
Bóg, Pan mój władny, raczył mię obdarzyć —
Na tej, mówię, od Boga przejętej dzierżawie,
Zacząłem z młodu wcześnie gospodarzyć.

Zacząłem, jak poeta... Tam, gdzie wzgórza płaskie,        5
Sadziłem cudne drzewa i kwiaty nienaskie,
A na piaskach, gdzie żadne nie rosną zielenie,
Siałem skry, perły i drogie kamienie.

Wierzyłem, że urosną, za sto — wrócą krocie,
I spłacę Panu memu czynsz słuszny z dzierżawy,        10
I sobie ubezpieczę godne dożywocie,
Jako ów włodarz prawy.

I przeróżnymi dziwy, kwiaty, drzewy
Obsiewałem przestrzenie puste mojej duszy,
Uśmiechami suszyłem je podczas ulewy,        15
Łzami-m je zlewał gęsto podczas suszy.

Darmo — poznałem, że się w tych czasach nie darzy
Nic — nawet i na wierzbie nie chcą róść czereśnie.

I dziś już doświadczenie ze mną gospodarzy
Całkiem współcześnie.        20

Jałowe pola mej bogatej duszy
Gęsto cudzymi śmieciami nawożę,
Wodę w nie sączę sztucznie podczas suszy,
Sadzę kapustę, groch i sieję zboże;

Sto złotych rocznie mam za wodę, za staw —        25
Plonami, jak Włoch jarzyną, handluję —
Co nie użyte z pól mych — daję w zastaw,
Co użyteczne — parceluję.



SŁOŃ-MISTYK

Po trzęsawisku lekko stąpał,
O skrzydłach nawet marzyć jął —
Gdy wzrok marzący w niebie kąpał,
Coraz to głębiej w błoto brnął...



PUSTELNIK I PIELGRZYM

— Witaj, który przychodzisz w Boże imię...
................
Mizerny wygląd twój, pielgrzymie,
Szata twa stargana w strzępy —
Przez leśne musiałeś drzeć się ostępy.
Szkielet twój zeschły i chudy —        5
Pustynne na nim znać trudy.
Włosy twe zlepione błotem —
Niejedną-ś w polu musiał przebyć słotę.
Oczy twe krwawe, jarzące —
Wyżarło je okrutne słońce.        10
Na stopach twoich rany —
Czyś szedł przez las cierniany?
Na piersiach krwi strumyki —
Przez jaki szedłeś kraj dziki?
Mów — czy cię wilcy obstąpili?        15

— Szedłem przez kraj, gdzie ludzie byli...



POSTĘP

Ponoć już wyginęli wstrętni ludożerce,
Którzy zjadali żywcem całych ludzi.
Dziś tą obrzydłą jedzą nikto się nie trudzi.
Dziś co najwyżej wygryzają serce;
Za sercem pójdzie mózg — i coraz dalej,        5
Coraz to delikatniej będą się zjadali.



DOBROĆ JEST WIELKĄ PANIĄ

Dobroć jest wielką panią,
Co trwoni mężowe mienie —
Gdy ją oszczerstwem ranią,
Ma jedną broń: milczenie.

Któż bowiem może orzec,        5
Co gańbą, a co zaś chwałą?
Jednemu wystarcza korzec,
Drugiemu sto korcy mało.

Wszelako smutny żywot
Z dobrocią żennego męża —        10
Na służbie (nie ma dziwot)
Lat resztę domitręża.



JESTEŚ JAK BÓSTWO...

Jesteś jak bóstwo cudowne,
Godne Botticellowych palet;

Jako to bóstwo dosłowne,
Które li żyje przez pokłony tłumu:

Wtedy jest pełne, jak Ty, boskich zalet,        5
Wielkoduszności, serca i rozumu.

Dopiero w ciszy zmierzchu,
Gdy samo ostanie w świątyni,
Widzi się, smętne, czym jest —
A czym je hołd wierzących czyni.        10



ODA NA CZEŚĆ APOLLINOWEJ BRACI

Wielu nas jest promiennych!
 Ognistych — jak rakiety!
 Wolnych — wobec kobiety,
A wobec publiczności — lennych.

Sławią nas tłumy różnie,        5
 Co się z wartością godzi:
 Sława za wiatrem chodzi,
Trąby zasię najczęściej dmą — w próżnię.

Cześć Sztuce! jej ołtarzom,
 Lśniącym naszymi łzami,        10
 Gdzieśmy ministrantami,
Służąc strojnym w ornaty — księgarzom.

Strażnicy-śmy niezłomni
 Pustych naszych Sezamów —
 W razie najazdu chamów        15
Wysadzimy „skarb” w przestrzeń — przytomni.

Żyjem górnie i chmurnie!
 Młodość jak grzyb w nas kwitnie —
 Umiemy nawet szczytnie
Wznieść się aż — na tatrzańskie turnie.        20


Marzym na „orlich wiecach”
 Czynić z siebie ofiary,
 Lecz — nieszczęsne Ikary —
Skrzydła nam topią się — przy piecach.

Więc gdy „smutek zalewa”,        25
 Wszerz „posępnie i nudnie” —
 Jedziemy na południe,
Tam — gdzie to wciąż cytryna dojrzewa...

I tak kołując ślicznie
 Z powabną melancholią,        30
 Jak dama drogą kolią,
Kokietujemy z góry „tłum” — mistycznie.

Bowiem, gdy cięży brzemię
 Tej „podłej, ziemskiej” gliny,
 Są kościelne drabiny,        35
By lekko dostać się — nad ziemię.

Och, my się chcemy święcić,
 Przeboszczać — żyć astralnie —
 Wszak już umiemy walnie
Dusze w mgłę zmieniać — ciała rtęcić!        40

I cóż, że tam ktoś płacze,
 Ranion naszymi strzały?
 „Człowiek wyższy, mąż wdały,
Drogę do nadczłowieka znaczę...”

Tako rzekł Zaratustra.        45
 Więc niech nas ani swędzi,
 Co tam „tłum” o nas gędzi!
Żeśmy „wyżsi”, dowodzą nam — lustra.



UMARŁY MOJE PIEŚNI
I

Umarły moje pieśni,
Umarły przed wiekami —
Połknął je czas, jak woda,
Wieki pokryły je mgłami.

I oto, kiedy słońcu        5
Hymny radosne poczynam,
Coś mi ze stepów czasu gra —
Coś sobie przypominam...

Oj zadzwoniłbym srebrem dzwonu,
Jako ptaszkowie leśni,        10
Lecz już nie mogę zbaczyć tonu —
Umarły moje pieśni.



II

Umarły moje pieśni —
 Już z martwych nie powstaną,
Wszystko, co człowiek sercem tworzy,
Co widzi w kształtach, śniąc, że nie śni —
Jest tylko łodzią z mgły na zorzy,        5
 Na bystrej fali pianą...

Przemknęły lata spłomienione,
 Cały ich huf skrzydlaty.
Dziś mi się zdają takie z lica,
Jakby gdzieś w innym życiu śnione.        10
Próżno ożywia je tęsknica.
 Umarły moje światy.



III

Umarły moje pieśni — zginął mój świat,
 Zgasło, co żyło we mnie.
Dziś tych zginionych światów — minionych lat
 Wzywałbym nadaremnie.

Mgłą zaszły, zatonęły,        5
 Jak wszystko, co zamiera —
A tu już z nowym życiem
 Nowy się świat otwiera...



WIERSZE Z CZASOPISM I Z KSIĄŻEK
BALLADA O SOBIE SAMYM

Wyszło słońce o rannej godzinie
I stanęło w poprzek mojej drodze —
Już mię pewno szczęście nie ominie,
Poimane przyprowadzę wodze — —
[.............]



DUCHOWI MARII WYSŁOUCHOWEJ

Odeszła w mrok... pozostawiając za sobą,
Jako zagasłe słońce na jeziorze,
 Smugę świetlistą,
Dusze smutne i serca przejęte żałobą,
Patrzące w Jej zagasłe życie, jako w zorzę,        5
 W tarcz słońca czystą...

Odeszła w mrok... lecz duch Jej z oddalenia świeci,
Słonecznieje i dąży, gdzie „wielkie osoby”,
 Gdzie nasi święci —
A my, tej smutnej ziemi smutne dzieci,        10
Mijamy te bogactwa nasze, święte groby,
 Bólem przejęci...

Uświęceń czar rzuciła na nas swoim zgonem,
Iże w nas jest przy pracy, jako Bóg w świątyni,
 Duch Jej przytomnie —        15
I dusza pamięć świętą Jej wielbi pokłonem
I mocne w sercu swym przysięgi czyni:
 Dążyć niezłomnie!...


O Duchu jasny! Bądź nam ku pomocy!
I gwiazdą nam bądź jutrzenną, przewodnią        20
 Wśród tego młynu
Życia, mielącego mrok... Wśród ciemnych nocy
Bądź nam, jak byłaś w ciele swym, pochodnią,
 Aniołem czynu!

Blonay — Poręba Wielka, 1905


POWSTAŃCIE, SMUTNI!

Powstańcie, smutni!
Wy, którzy na świat patrzycie z obłoków,
Z dziedziny duchów —
Wy, których wiatr po świecie rozpędza i miota,
Jak liście suche —        5
Wy, których w rozpacz gna przez zawieruchę
Okrutna nędza żywota —
Wy, którym życie gra, jak dźwięk łańcuchów,
Jak zgrzyt wleczonych oków,
Na zardzewiałych strunach starej lutni —        10
Wy, którzy pośród tłumów, jak pośród leśnych głusz,
Chodzicie w smutku zamyśleni,
Jak cienie własnych dusz,
Jak dusze własnych cieni —
I wy, którzy świtaniem marzycie o czynach,        15
Jakie świat stary zdruzgocą,
A wieczorem, zamgloną księżycową nocą,
W najświętszych zadumania skrytego godzinach
Pytacie gwiazd pobladłych: „Po co?” —
I wy, ostatni w tym szeregu,        20

Najwyżsi ducha wzrostem,
W snach dochodzący do wieczności brzegu
Po włośniach tęsknot, rozwieszonych mostem
Nad otchłaniami nicości —
Myślą przelatujący całą drogę krwawą,        25
Jakoby w jednej dobie,
Idącej w słońce ludzkości,
Widzący zgon jej ostateczny jawą,
Gdy się jej dzieła w atomy rozpylą,
Duchem bawiący już na jej pogrobie. —        30

Powstańcie, o żebracy wiecznego spokoju!
Dla dusz, które się tu poczuły chwilą,
Jedyny spoczynek w boju!...

Wezbrało morze cierpieniem,
Powietrze głośne od mąk —        35
Z padołu łez — za wyzwoleniem
Wznosi się ku pustce głuchej
Las rozmodlonych rąk...

Oto ogromna, szara rzesza ludu
Zaległa ciche brzegi nad jeziorem,        40
Jak bór w nabożnym chwieje się skupieniu
I czeka cudu.
A pośród onej rzeszy, na wzniesieniu
Chrystus, ze sercem z miłosierdzia chorem,
Z czyśćcem boleści...        45
Miał cudne kazać przypowieści —
I słów nie może naleźć... milczy... chyli głowę...
Oto rozdano tysiąc koszów chleba,
Brakło — nie wystarczyło na połowę —

Okruszyn nie ostało.        50
Jak kazać duszy dźwigać się do nieba,
Gdy cięży smutkiem ciało?

Oto idą ku zorzom wieczornym
Ściemniali, cisi, potraceni,
Wśród omroczonych pól przestrzeni,        55
Szlakiem ugornym —
Jak gdyby cienie drzew-nędzarzy,
Samotnie, z dala przylasków stojących,
Zmrokiem odstały od ziemi
I szły ugorem ku słonecznej zarzy,        60
Do swoich jasnych macierzy,
Do ogni je rodzących...
I tak żeglują postaciami swemi
Ku złotej ziem obrzeży,
A lęk wstrząsa ich ciemną, jednodniową duszą,        65
Iże światła odeszły, a one z nocą ostać muszą.

Idą znużeni, cisi, niemi,
Oczyma w ogniach zórz czerwonych,
I na swych barkach pochylonych
Niosą przeciężki smutek ziemi.        70

Oto duch ludzki z tej ziemi wystrzela —
Posąg olbrzyma!
Już się w połowie górnej przeaniela,
Skrzydłami błyska,
Już głowę dumną nad chmurami trzyma        75
Z płomieniem włosów,
Już przejasnymi spogląda oczyma
W wieczyste boże ogniska,

Z których na ziemię ongi przed wiekami
Padła nieszczęsna iskra losów,        80
I jeszcze wyżej wzbić się pragnie. —
Daremnie!... Próżno rwie skrzydłami,
Nie może drgnąć, bo oto
Połową ciała ugrzązł w bagnie...
Wszystko tej ziemi grząskiej błoto        85
I wszystkie przyziemne stwory:
Małże, ślimaki, żółwie, wodorosty,
Polipy, mchy oślizgłe i przepotworne osty,
Całe to ziemskie śmiecie
Podnosi z błota wzwyż łakome ślepia        90
I odnóżami, mackami ciała się czepia.
Wszystko, co ducha gniecie,
Co ściąga, co niewoli,
Co rani, co kaleczy,
Cała ta ziemska pleśń,        95
Zagrażająca życiu jady trującemi,
Skupiła się tu oto w jednej jedynej woli:
Aby nie puścić ducha z błotnej ziemi,
Aby zaś nie wybłysnął słoneczny posąg-pieśń,
Przemocny hymn człowieczy!        100

Na bój o wyzwolenie ducha
Wstańcie, smutni!
Niech się raz przerwie cisza głucha,
Niech się od waszych wzlotów powietrze samo rozlutni,
Niech burza wstanie!        105
Niech ziemie dotąd spokojne
Wstrząśnie dreszcz, przestrach, przebudzenie
I ten pierwszy świt ducha — pytanie:

„Któż to w powietrzu tam prowadzi wojnę?”
Na bój o wyzwolenie!...        110

Kiedyś drzewiej nad brzegiem jeziora
Dusze rosły, ciała karmiono cudem,
Chrystus ziarna miłości, dotąd nie wzeszłe, siał —
To było wczora.
Dziś Chrystus pełen człowieczej boleści        115
Stoi milczący między głodnym ludem —
Jakżeż ma mówić przypowieści,
Gdy dusze przygniótł ciężki smutek ciał?
Smutek, jak kamień młyński, na miał dusze pali.
I z oczów, miasto duszy, wyziera głód wilczy.        120
Cisza zaległa niebo. Oto i Chrystus milczy.
Któż ten kamień odwali?

Kiedyś drzewiej rodzic tej ziemi — słońce,
Zarówno wszystkim swym gorzało tworom.
Dziś gorze mocniej gwiazdom — bliższym niebieskim dworom.        125
I oto dusze ziemi, za źródłem swym tęskniące,
Głodne życia, wyrostu, rozkwitu,
Idą po drogach mrocznych i wyciągają ręce,
Chcąc tęsknotą zdjąć zorze gasnące,
Jak rozwieszoną złotą w słońcu przędzę,        130
Aby z niej utkać strój wyższego bytu.
I oto idą w męce,
Jako te dusze drzewnych cieni,
Znużeni, cisi, pochyleni,
Niosąc na barkach swoich całą nędzę,        135
Jaka osmęca ziemię.
Któż zdejmie z ramion ich to brzemię?


Wszystkiemu światu czas dany do woli
I wszelkim pracom dani wykonawcy.
Ale któż smutnych wyzwoli,        140
Którzy są dani ich zbawcy
W człowieczych synach,
Jeśli nie owi, którzy przeszli życiem
Przez cały smutków czyściec
Z całym piekielnym jego bólu wyciem,        145
Aże ich wreszcie owiał na wyżynach
Kojący wicher wieczystych pochodni,
Smutek-żar, smutek-ogniściec!
Co ich wyzwolić godni.

Na pustkach swoich górnych słyszcie, duchy!        150
(Wołam w głos — i wiem, że snu wam
Nie płoszę — byt wasz przebudzeniem).
W nizinach morze wezbrało cierpieniem,
Powietrze głośne od mąk —
Z padołu łez — za wyzwoleniem        155
Wznosi się ku pustce głuchej,
A przeto wznosi się ku wam
Las rozmodlonych rąk!

Powstańcie, smutni...
Niech was obaczy świat, który uwierzył,        160
Żeście podani słabości jagnięcej —
Niech was obaczy i niech się zadziwi,
Że jesteście w hojności, jak bogowie, rozrzutni,
Bowiem w nędzy swej dajecie więcej,
Niżby kto miarą człowieczą przemierzył,        165
Nie dla oklasku —
I że jesteście żywi!

Twórzcie płomienny czyn, by z jego blasku
Padły czerwone smugi na szereg stuleci
Na kształt budzących straszydeł —        170
W górę!... Niech łomot waszych skrzydeł
Świat, jako grom, przelęknie!
Co z nieba duszą — za wami poleci,
A co z ziemi — od ducha porażone, klęknie.



∗
∗             ∗

Gdzież, Warszawo milcząca,
Twoje wczorajsze słońca?
Twe sezono-zimowe Oriony?...
Tak przejasno świeciły,
Tak widne od nich były        5
Twe przegędźbne, przegłośne salony — —

Czyżby ich blask zjawiony
Był złudny, pożyczony,
I noc tylko ich zjaśnień przyczyna?
A skoro świt wybrzasnął,        10
Ich blask skradziony zgasnął,
Jak gwiazd lica, gdy świtać poczyna? —

Gdzież, Warszawo milcząca,
Twoje dawne dzwonniki,
Twoje bardy, gędźbiarze, Or-Oty?        15
Owa rzesza, grająca
Na różne harmoniki
Rozpylone po murach tęsknoty — —

Czyżby w swej pierśnej lutni
Jeden ton znali, smutni,        20

Przeubogi, cmentarny śpiew trznadli?
A przy orkiestrze całej
Twej mocy zmartwychwstałej
W zamilk trwożny, jako w sen, zapadli? —

Chyba że dwie Was było        25
Nie jednej krwi,
A o jednym skrwawionym Imieniu,
Jednej się samo nocą żyło,
Życie się życiem przebawiło,
I dzień zastał ją, jako po balu, w uśpieniu —        30

Warszawa śpi...
Pogasły nocne jej słońca,
Pomilkła gędźba gędząca,
Dreszczem jeno wstrząsa ją świt zimny...
A Ty, Warszawo-Ulico, wstająca        35
W świtania krwi,
Nowe zapalasz słońca
I nowe rodzisz hymny!...



Z PIEŚNI O BUNCIE
I

Oto z doliny łez — pieśń górna wstała,
Łachmany już nie kryją jej boskiego ciała,
Już nie zawodzi, nie płacze, nie jęczy,
Nie gra żałosnych dum na lutni,
Ale w surm bojowy dźwięczy:        5
„Powstańcie, smutni!”...
................
Wy, którzy na świat patrzycie z obłoków,
Z siedziby duchów,
Wy, którym życie gra, jak dźwięk łańcuchów,
Jak zgrzyt wleczonych oków,        10
Na zardzewiałych strunach starej lutni —
Wy, których wiatr po świecie rozpędza i miota,
Jak liście suche —
Wy, których w rozpacz gna przez zawieruchę
Okrutna nędza żywota —        15
Wy, którzy pośród tłumów, jak pośród leśnych głusz,
Chodzicie w smutku zamyśleni,
Jak cienie własnych dusz,
Jak dusze własnych cieni —
I wy, którzy świtaniem marzycie o czynach,        20

Jakie świat stary zdruzgocą —
A wieczorem, zamgloną księżycową nocą,
W najświętszych zadumania skrytego godzinach,
Pytacie gwiazd pobladłych: Po co? — —
I wy, ostatni w tym szeregu,        25
Najwyżsi ducha wzrostem,
W snach dochodzący do wieczności brzegu
Po włośniach tęsknot, rozwieszonych mostem
Nad otchłaniami nicości —
Myślą przelatujący całą drogę krwawą,        30
Jakoby w jednej dobie
Idącej w słońcu ludzkości —
Widzący zgon jej ostateczny jawą,
Gdy się jej dzieła w atomy rozpylą —
Duchem bawiący już na jej pogrobie. —        35

Powstańcie, o żebracy wiecznego spokoju!
Dla dusz, które się tu poczuły chwilą,
Jedyny spoczynek w boju!...

Wezbrało morze cierpieniem —
Powietrze głośne od mąk —        40
Z padołu łez — za wyzwoleniem
Wznosi się ku pustce głuchej
Las rozmodlonych rąk...



II

O dusze w piekle jęczące!
O wieki mąk!        45
O wieki w strachu milczące!

O lesie rąk błagalnych!
O lesie rąk!
O mózgi krwawe na ościaniach skalnych!
................
O szczęśliwości dumał świat człowieczy        50
Przez tysiące, tysiące lat —
I w rzeczy
Człowieka męczył człowiek-kat.
Świat dumał o szczęśliwości.
Ponad tym snem pochmurze wieków się przewlekło.        55
Morze, prastary zegar tej wieczności,
Wnet by po kropli w drugie łoże wciekło —
Przez tyle lat
Dumał człowieczy świat
O szczęśliwości —        60
I wydumał — — całe dzisiejsze piekło...

O dusze, w piekle tym jęczące!
Z pomarłych wieków idzie ku nam szum
Daleki, jak od zaziemskiego wiatru,
Majaczy we mgle zmartwychwstały tłum,        65
Głośny, a nie czyniący w powietrzu hałasu,
Tłum widmowego teatru.
Słychać jakoby głuchy spadek wód,
Niby stężały, ciężki oddech czasu,
I turkot kół — i mocny chód,        70
I zbroi chrzęst — i świsty kul,
I muzykę, zwycięstwo grającą,
I krzyki: wiwat król!
Z fanfarą bowiem, ku niebu bijącą,
Szli wodze ku szczęśliwości,        75

Wiodąc u swoich zwycięskich rydwanów
Jeńców-Tytanów. —
Ci pewnie na świat nieszczęścia wołali.
A dalej widać ciemne rzesze
W strachu, który padł na nie od stali,        80
Od rażących je słońcem pancerzy,
Bowiem jedną stal znały: — lemiesze.
Na orłach, które ród rycerzy
W bój o szczęśliwość ziemską wiodły,
Między innymi godły        85
Widać w szponach rozwartych napis: „Ujarzmienie”,
A dalej we mgle cienie — cienie
Wiecznie straconych,
Za życia upartych w swej wierze,
W kamiennej zatwardziałości,        90
Przeto zabitych i spalonych
W świętej ofierze
Szczęśliwości...

O wieki mąk!
O wieki w strachu milczące!        95

Aże nadeszła dni naszych niewola.
Oh, nienadaremno przez tysiące lat
Sączył się w dusze jej pleśniowy jad —
Dziś Ujarzmienie nie na orłach,
Dziś mamy je w krwi!        100
Dusze rdzą plenne, jako te jałowe pola,
Na których rdza żelazna lśni.

Przez serce ludu przeszedł niewoli miecz.
Dość że ból — śmierć cielesną sprawił,

Jeszcze rdzę-truciznę ducha pozostawił,        105
Iż naprzód tęsknotą bieży — a myślą wstecz.

Zarówno chwali Państwo i swojego boga.
Gdzież tu odróżnić wroga?
Oh, bracia, tak — wszyscyśmy w dobrowolnej kaźni,
Przykuci do taczek żywota (nasze słowo),        110
Pohukujemy odważnie, honorowo,
Lecz, jak te dzieci zbłąkane w lesie w noc — z bojaźni.

Strach nami włada — jak potwór stugłowy
Zewsząd na serca niby głazy ciska
Lęk-pobój, grozę-martwicę.        115
Straszy nas wszystko — nawet skrzydła sowy,
Nawet zielony trawnik cmentarzyska.
Zaiste, z duszy strachu niewolnicę
Uczynił człowiek, gnany poprzez wieki
Jak ten zwierz... Gdy uciekł z raju        120
Przed strachem-mieczem,
Taki wziął pęd daleki,
Iż do dziś dnia ucieka —
Dziś już ze zwyczaju —
I dziś my się już pomęczeni wleczem,        125
Nawet biec prędko niezdolni —
W tym istnie jesteśmy — wolni!

O lesie rąk błagalnych,
O lesie rąk!
O mózgi krwawe na ościaniach skalnych!        130

Długoż jeszcze te krzyki bezsiły,
Ptaki rozpacznych nocy,
Będą wzlatywać z mogił samobójców
W otchłanne, stężałe mroki
I padać stękiem na ziemię w niemocy?        135
Długoż będą — jak ten dzwon, ptak śmierci — dzwoniły?

Długoż jeszcze z tych krwawych, człowieczych ogrojców
Będą spływały czerwone potoki
Po nienazwanym polu
W dolinę łez, w to czarne, martwe morze bolu?!        140

Już się przepełnia...
A opary nie idą ku niebu — w obłoki,
Lecz fala, co się nad powierzchnią zwełnia,
Przelewa się i pada na serca człowiecze
I krwawym potem znów w ogrojce ciecze...        145
I tak od nowa po koniec — bez końca —
Kiedyż tej męki kres?
Czy dusze muszą rość
Na krwią uprawnej niwie,
W zamrokach ziem, bez słońca,        150
Gdy wszystko w słońcu żywie?!

Dość!!
Dość już tych łez
Nadaremnie wylanych,
Tych litanii bólów,        155
Jakby przez Boga nakazanych,
Żalów i żalów bez granic —

Dość tych ofiar daremnych,
Trwóg ziemnych,
Tych świętych poświęceń za nic —        160
Za strzępy wiar — za grę słów — za królów —
Targania piersi, trzew,
I tragicznego gestu. — —

W duszy, pozbytej trwóg,
Która się czuje żywą,        165
Wstaje gniew —
Niewoli wszelkiej wróg —
Budzi się groźny lew
Protestu
I wstrząsa płomienną grzywą...        170

Niechajże się rozpłomieni bunt po wszystkiej ziemi!
Niech buchnie ogień — żar — wybuchy!
Niech burza wstanie!
Niech ziemie dotąd spokojne
Przejmie dreszcz — przestrach — przebudzenie        175
I ten pierwszy świt ducha — pytanie:
„Któż to w powietrzu tam prowadzi wojnę?”
Na bój o wyzwolenie!...
................
W nizinach morze wezbrało cierpieniem,
Powietrze głośne od mąk —        180
Z padołu łez, za wyzwoleniem
Wznosi się ku pustce głuchej
Las rozmodlonych rąk...

Wstańcie, smutni!
Niech was obaczy świat, który uwierzył,        185

Żeście podani słabości jagnięcej,
Niech was obaczy i niech się zadziwi,
Że jesteście w hojności, jak bogowie, rozrzutni —
Bowiem w nędzy swej dajecie więcej,
Niżby kto miarą człowieczą przemierzył,        190
Nie dla oklasku —
I że jesteście żywi!...

Twórzcie płomienny czyn,
By z jego blasku,
Na kształt czerwonych skrzydeł,        195
Padły smugi czerwone na szereg stuleci —
W górę! Niech łomot waszych skrzydeł
Świat jako grom przelęknie!
Co z nieba duszą — za Wami poleci,
A co z ziemi — od ducha porażone — klęknie!        200



POLEGŁYM BOJOWCOM...

Towarzysze!
................
Mówicie z mogił — słyszę:
— Jakiż ty nam towarzysz?
Co my czynimy — ty marzysz!
................
— Tak, ja bunt piszę.        5
Jednak, a może przeto, mówię: Towarzysze!
Pamięci Waszej moje słowo liche
Nie zjaśni. Już poszła w miliony...
Dziś Wasze mogiły ciche
Staną się kiedyś w Polsce głośne jako dzwony,        10
Będą krzyczane w serca, jako hasła,
Ich krwawą gliną będzie się nienawiść pasła,
Aż pomsta buchnie sroga!
Cóż wobec mogił słowa znaczą?
Lecz gdy nad Waszymi mogiły        15
Kruki zajadłe kraczą,
Cała czerń hawrania, wroga
Sunie kraczącą chmarą —
Przynoszę Wam pokłon od siebie...
Cześć wam i sława!        20

Iżeście życiem szli za swoją wiarą,
Iżeście wierzyli szczerze,
Iżeście całych dali się w ofierze
Za wiarę, której imię Sprawa.
A iż na Waszym niebie        25
(Smętni, i Wy marzycie)
Były dwie gwiazdy jasne, co Was wiodły:
Wolność i życie.

Przez trud, przez mękę szliście wraz
 Ku onym dalekim wrotom —        30
Niechajby i najcięższy wskaz,
 Każdy w lot stawał: „Oto-m!”

Każdy osobno stawion — wódz,
 A żołnierz, gdy w szeregu —
Iżby groźnego wroga zmóc,        35
 Najbliższa „piątka” z brzegu —.

Hej! Towarzysze! Dziwny słuch
 O Was tu dzisiaj chodzi —
W szczęściu ukąpał się Wasz duch —
 Poginęliście młodzi...        40

Czy można rozróść szerzej?
 Żywot swój zamknąć dzielniej?...
Za życia — bohaterzy,
 Po zgonie nieśmiertelni...



OKRUCHY
VIII

Ta gwiazda, która mi co noc oknem świeci,
Ta jedyna, spowiedzi mej godna — —
Wszak już patrzy na mnie od stuleci,
Prześwieca duszę mą do dna.
Nigdy wobec jej światła nie kłamię        5
I dziwną czuję przed nią trwogę — —
Wszak tylko ona jedna zna mię
I jedna widzi w mrokach moją drogę...



TOAST

Zdrowie papieża! Duszkiem! Kielichy o ziemię!
Długo już nie wniósł nikt tego toastu.
Chwała Watykanowi! Cześć świętemu Miastu!
I fotelowi cześć, na którym papa drzemie.

Niechaj mu zdrowie dobre aż do śmierci służy!        5
Niech mu służy salami, frutti, macaroni —
Niechaj urośnie jeszcze duży, duży!
I niech dużo łez cennych nad nami uroni...

Niechaj mu złotą rzeką spływa świętopietrze!
Niechaj Watykan, pełen szlachetnych konstabli,        10
Długo pobożnym damom będzie świętą Mekką...

Niech swych wrogów klątwami na zacherlin zetrze!
Niech wszystkich Kanalejasów świata wezmą diabli!
I w końcu — niech mu ta tiara będzie lekką...



POROZUMIENIE

Przedziwne porozumienie...
Było to — pomnisz — w jedną wiosnę.
Kochaliśmy się nieskończenie — —
Powtarzaliśmy sobie zachwyty miłosne,
Pijąc z ócz naszych jaśnienie.        5
Byliśmy jako dwa promienie,
Sczepione na wieczność razem.
Jednym byliśmy — można rzec — wyrazem,
Nie było w nas rozdzielnych cieni,
Nie różniły nas żadne dusz zatargi.        10
Gdyśmy trwali w całunku spleceni,
„Verweile doch!...” — szeptały stkliwione wargi.
Pod słońcem dwoje nas —
Świat istnie zdawał się nam rajem.
Czuliśmy, iż jedno serce w nas tętni.        15
Przeminął czas —
I dziś jesteśmy sobie wzajem
Tak doskonale obojętni — —



O DZIEWOCZY
I ZŁOTYM WOJWODZU

Na widnym leśnym groniu
Pasła dziewocza owce.
Jachał na wojnę pod Płowce
Wojwódz na białym koniu.

Zbrój złota na nim sie lśniła        5
Jak słonko o wychodzie.
On ci był, którego śniła
W tej prześwietnej urodzie.

Wybiega na cypel gronia,
Patrzy za nim w tęsknocie,        10
Jak wej jedzie przez błonia,
Cały we słońcu i złocie...

Dojrzy on postać dziewoczy —
Nie minie włady uroku —
Co prędzej z konia zeskoczy        15
I już jest tuż, u stoku...

Krzykła doń: „Zlaty wojwodzu!
Inaksze u nas som wiece —

Ty ku mnie haw nie wychodzuj,
To ja do tobie zlecę.        20

Ino owce zeżenę,
Coby sie nie rozstrachały —
Ino plusnę w zdrój biały —
Nie zejdzie mi z godzinę.

Sen mi cię słodki już wieścił —        25
Będę z tobą do rana —
Ino-ch nie wykąpana —
Jakże byś mię tak pieścił?”

To rzekłszy, pomknęła skocznie,
Ino sie kosy migały —        30
A on przyostał nieśmiały,
Jakby usłyszał wyrocznię.

Czeka ją w lesie u stoku,
Czeka ją godzin wiele,
Wierąc, że pluska sie w potoku        35
Leb’ łoże z liści ściele.

A gdy o późnej porze
Chciał wstać spod snu kamienia,
Nie mógł udźwignąć ramienia
I w piersi poczuł noże...        40

Nim duch uleciał z ciała,
Słyszał: „Wojwodzu zlaty!
Dziewocza nas wysłała —
A myśmy som jej braty”.
............


Rano, nim słońce zaświeci,        45
Stanie dziewocza na groniu —
Patrzeć w dal, jak po błoniu
Sam koń biały poleci...



PODHALE

Chcesz z wysoka spoglądnąć
Na wszystkie Podhala strony,
To hybaj, bracie, w Pieniny
I wyjdź na Trzy Korony...

Uwidzisz obszar tej ziemi,        5
O jakim oko nie śniło —
I wzdychniesz: Co by być mogło!...
Ba cóż, kieby to było.

Wprost od stóp ku połedniowi
Spiskie ci legną pagórki —        10
Możesz w nich czytać jak w mapie,
Kiebyś uherskie znał durki.

Obrócisz sie na północ,
To co sie w oczach zamroczy
Naprociw tego ogromu,        15
Co sie górami kajś toczy...

Łańcuch zachodzi za łańcuch,
Grzbiet za grzbiet coraz to iny,

Aże, jak wody zza lądu,
Wynikną lackie niziny.        20

Teraz na zachód sie przechyl:
Cóż widzisz? — rówień szeroką —
Aże na Tatrach orawskich
Ścigłe zatrzymie sie oko.

Możesz ślebodnie wędrować        25
Po podhalańskich dziedzinach —
Znikąd ich telo nie przejrzysz,
Co z tych Trzoch Koron w Pieninach.

Dyć my hań wetrój raz stali,
Jaśni na niebie jak świéce,        30
Z hańtąd my wytyczowali
Podhalskiej ziemi granice.

Hań — po uherskie peszty,
Hań — po słowiackie pohorza,
A hań — po lackie niże,        35
Co lśnią jak rąbki morza.

Czorsztyna mury wyniesłe,
Co już odziały sie w trawę,
Rzeczy głosiły nam przeszłe,
Dawno minioną Sławę.        40

Na nowotarskiej równi,
Ka sie Dunajec wyświéca,
Jakby ze śniska zjawione
Wyrosło Miasto, stolica.


Hej Boze, co sie dumało,        45
Co sie nam wte hań nie śniło!
Jeze ono by mogło być — —
Ba coz, kieby wej było.

1911


INEDITA

Pamiętam... Noc. Jasna, szeroka droga. Księżyc świecił.
Spotkałem chłopów gromadę — wracali z miasta,
Gdzie się sądzili o zagony...
Począłem mówić. Apostoł we mnie się zbudził.
Jam stał w świetle księżyca — oni w cieniu.        5
Mówiłem im o Chrystusowym przebaczeniu,
O gminach Jego sprawiedliwych, o spólnocie,
O wszystkim, co duch narzucał,
O miastach nieprawości,
O gwiazdach i o światach dalekich, nieznanych.        10
....................
Ducha ogniłem, że jak meteor iskrzył się, rozpryskał,
Spadając, ulewą słów błyskał —
Serce cisnąłem im pod stopy
Na tym gościńcu od księżyca jasnym.
....................
Pozbliżali się. Widziałem w oczach ich wzruszenie.        15
Milczeli — serca mówiły —
Ręce się wyciągały same —

Wypowiadali się prze[z] dłonie — mocnym uściskiem.
Zdało mi się, że ich mam, podbitych sercem,
Ogniem — ofiarą, że ich mam wszystkich.        20
....................
Wtem dojrzałem stojącego opodal chłopinę,
Ten się nie zbliżył — ten jeden.
Spojrzałem w jego twarz... była zimną
I lekki śmiech po wargach jego błądził...
....................
Twarzy tej nie zapomnę.        25
Oddałbym był za niego wszystkich, za tę duszę.
Była mi nienawistna, obca! Wstrętna jak gad
I nędzna jak kaleka...
....................
Dziś dopiero poznałem duszę tego człeka
I bolesną jej drogę...        30
Żal mi, że dzisiaj mówić z nim nie mogę.



O JANKU I LIPTAKU

Poszedł Janko na Liptów, na upłazy za Wierchy Graniczne,
Chciał tam szczęścia próbować, czyby mu się co nie udarzyło:
Niedźwiedź, koza czy borsuk, czy inna jaka dźwierzyna —
Ale jak to wej bywa, wte kiedy barzo byś pragnął,
Nic prawie jak naumyślnie Pan Bóg ci nie doprowadzi.        5
Zmierzył lasy podkrzyskie i Koprową przemierzył Dolinę,
Przeszedł wzdłuż i na poprzek Ciemnosmreczyńską Dolinę —
A nigdzie nic nie spotkał, co by mógł zabić wystrzałem.
Aż następnego ranka, wracajęcy ku Cichym Zaworom,
Dojrzał kozę z daleka i tę wnet strzałem położył.        10
Zaczem zbliżył się do niej, strzelbę se oparł o drzewo,
Nóż skrzywiony wyciągnął i począł rogi obrzynać.
Na to zjawia się Liptak — i skorszy od tej kozicy,

Prosto ku drzewu skoczy, strzelbę do ręki uchwyci.
Pomiarkował się Janko, wnet też od kozy uskoczy        15
I równocześnie z wrogiem za lufę strzelby ułapi.
Jęli sobie wydzierać, wyłamywać ramiona żylaste,
Nogami w ziemię wkopani, piersiami głucho dyszący.
I oczy w siebie ciskać jak dwie jarzące się głownie.
A równej byli siły — żaden żadnemu nie sprostał.        20
Obaj mieli i gibkość, i zwinność zapalczywą.
....................
I tak od rana dzień cały do z...... zmierzchu
Tę strzelbę .... sobie wydzierali.
A co się umęczyli, to sobie siedli na kłodzie,
Aby oddychnąć nieco, ale oczyma się mogli.        25
Jantko się modlił: „Dejże mi, Boże” —
Liptak się modlił:
....................
Panno Ludźmierska, ucieczko ludzi
Więcej biednych jak grzesznych,
Ty, co po mlecznej chodzisz drodze —        30
Królowo baśni...
Mocniejsza od Odrowąskiej,
Od Kalwaryjskiej piękniejsza,
Wspomóżże mnie pamięcią
W tym wspominaniu Twoich ludzi.        35



Oto jestem jak pielgrzym, który szedł do Grodu,
Do tego... świętego miejsca cudu...
Przez wszystkie trudy i cierpienia,
Z wizją świętą przed oczyma...

I obaczył nareszcie, że Grodu onego nie ma...        5

Mamże iść nazad i szukać swoich śladów?

Dalej!... Gdy nic już nie woła i nie czeka —
Jedynie pustka przed oczyma —
Z tą samą upartością naprzód!...
 — Oto siła człowieka.        10



Hej, powiedzcie wy mi, moi chrześni,
Którzyście mnie kiedyś do chrztu nieśli,
 Jaka mnie matka porodziła?
Czym z kołyski, jak moi rówieśni?
Czy boginka mnie dała? A jeśli        5
 Nie — to skąd we mnie jest ta siła?



Duszo, płacząca niepotrzebnie,
Śmiej się! Wszak mniej bolesny płacz —
Duszom, idącym po omacku,
Smugami drogę znacz.



Skądże by mi to przyszło: bogom zmarłym urągać?
Gdzież ja bym śmiał przy trumnach śmiać się rozgłośnie.
Jać tylko żywym ogniste w twarze miotam słowa —
Przeto, co martwe, niech ma ode mnie spokojność.



Z dalekich lądów, z dalekich dróg
Idący w smutku, młodzi,
Spocznijmy chwilę, strzepmy kurz z nóg.
 — Słońce zachodzi...



MOJA PIEŚŃ
I

Uciszcie się...
..................
Chcę śpiewać pieśń swoją...
Jakby nikogo nie było...
Chcę tę Pustkę wypełnić sam sobą.
..................
Śpiewa przeze mnie tęsknota,        5
Śpiewa przeze mnie życie...
..................
Gdy umrę, w co nie wierzę, choć wiem,
Ta pieśń ostanie...

*

Błogosławione siostry moje, jedle!
..................
Wszystko, co żyje, niech będzie błogosławione,        10
A co umiera, niech mu pamięć świeci wiekuista...
..................
Opętał moją myśl — człowiek.
Cierpienia jego zatruły mi życie —
Czemu mrówki, którym gmachy deszcz zalewa,

Mniejszą mi czynią niedolę?        15
Czemu ból wszelkiego stworzenia mię truje?
Czemu nie mogę kwitnąć jak to drzewo?
O harfo duszy mej, na której, jak [na] konarach
Wiatr od życia przelata i płacze!
O harfo boleściwa!        20
O duszo, kwitnąca, a nieszczęśliwa!


Czuję się w czasie zawieszonym
Pomiędzy trochą wiedzy i [?] Niewiedzą —
Myśl rwie się ze mgły za ostatnią miedzą
Ku zorzom wychodzącym [..........], ku onym        25
Celom, które —
..................

*

Uciszcie się, ptaszkowie!

Bo oto chcę śpiewać ja, brat wasz,
Któremu głos dany, dane słowo,
A odjętą pierwsza moc śpiewania        30
I radość życia...
Chcę tę pustkę wypełnić sam sobą
I zabić Śmierć,
Która, wciąż zabijana,
Przecie trwa we mnie, jako...        35
Oto ja, brat wasz, przez Śmierć,
Która na was jastrzębiem spadnie,
A mnie na piersi spadnie przez Ból...

Jeno wy o tym nie wiecie, nietroskliwe,
Póki cień skrzydeł wam oczu nie ściemni,        40
A ja wciąż czuję te zimne szpony na piersi...
..................
Wietrze! Bracie mój śródleśny!
Jęku duszy mej! I wichrze [?] moich skrzydeł!
..................
„Hej! Biedne moje serce
Na poły się dzieli — Hej!        45
Jedna strona płacze,
Druga się weseli...”



Dusze małe, ustąpcie!
Bo oto idzie śpiący jeszcze,
Zbudzony olbrzym — lud!
Baczcie, by was nie wziął
Za wał przegniłych kłód!        5



MODLITWA

Z tej smutnej ziemi oczy do gwiazd podnoszę...
Stań się, ciszo!

Sierpniowy łan rży jak ścigłe łoszę —
Lasy dyszą...

Wpada w ucho — ostatnia wiedza przy zaśnięciu —        5
Dech niziny —

Bym nie zapomniał w ducha wniebowzięciu,
Iżem z gliny.



Ludzie dobrzy, kochani, serdeczni!
W swoich cnotach tak nieocenieni!
O wy, dobrze i źle urodzeni,
W duchach prości, nieśmiertelni, wieczni!

O wy wszyscy, w klatkach swych bezpieczni!        5
Entuzjazmujący się wonią pieczeni!
Tak w salonie umiejący być jako i w sieni!
Wszemu równi, jedynie z mądrością sprzeczni!

Jakże cenię was, gdy odchodzicie,
Jakżem rad, gdy od was odchodzę —        10



Truchleje serce moje,
Jak ptak nakryty dłonią —
Czuje, iż los pochłanny
Nijaką odeprzeć bronią...



Jakież cię fatum przywiodło
Na szlak ten mój zmroczniały —
Któraś tak dumne miała godło:
Przez trud — do chwały!



Krzyk serca mego jest jako krzyk mew,
Które zwiastują burzę —
Zapewnie-ć wielu nie nazwie go: śpiew,
Choć śpiewem jest w naturze.

Z kaźni żywota jak kajdan jęk        5
Jest wyśpiew serca mego —
Matki, ceniące w poezyi wdzięk,
Niechaj swe dzieci strzegą.



Powiedz, powiedz mi, wichrze,
Na mogiły mych dzieci zaklinam —:
Jakie płacze najcichsze
Brzozy białe podają wiklinom?
[.............]



Zaiste, boskim jest cierpienie,
Gdy się, jak kwiat, rozwija w śpiew —
A wszakże z męki ziemi trzew
Strzelają kwiaty-płomienie.



Błogosławiony świcie!
Moje dzisiaj, którego czekam —
Wiem, że wzejść musi nowe życie —
Przeto — odwlekam.



KOMENTARZ[1]


WŁADYSŁAW ORKAN

POEZJE
ZEBRANE

Wiersze zebrał, tekst opracował
i komentarzem opatrzył
JERZY KWIATKOWSKI
TOM II
separator poziomy
KRAKÓW
WYDAWNICTWO LITERACKIE
WŁADYSŁAW ORKAN – DZIEŁA
REDAKCJA ZESPOŁOWA
pod kierownictwem
STANISŁAWA PIGONIA
MIECZYSŁAW KARAŚ – MARIA RYDLOWA
JERZY SKÓRNICKI
Redaktor tomu
MARIA RYDLOWA
III. OKRES
„POCHWAŁY ŻYCIA“
(1912—1930)
PIEŚNI CZASU
U BRAM WIEKU
I

Otwórzcie się, zawierze! Pęknijcie, wrzeciądze!
Bo oto idzie zastęp harny
Zwycięskich bojowników.

Czoła ich znojne, ściekające potem,
Odkryte na wiatr,        5
Są jako wieże, które — zda się — runą,
Są jako wierchy ponadchmurne Tatr,
Gdy je wschodzące słońce skrwawi złotem
I oświetli podniebną zórz rozkwitłych łuną.

Idą poszumem, jak rozchwiane smreki,        10
A cienie od nich, niby cienie skał
Kładą się w długie po ziemi straszydła,
Padają smugą na poległe wieki.

Zbroje nie kryją ich skrwawionych ciał,
Ale ich dusze, zapałami zbrojne,        15
Mają u ramion łyskające skrzydła —
Zda się: usarski zastęp z mogił wstał
I powietrzną z duchami rozpoczyna wojnę.


Idą, a serca ich ogniami gorą,
Hartując dusze na okrutny ból,        20
Aby się śmierci — żelazem oparły,
Bowiem, kto z sobą wiezie duszę chorą,
Nie żałowany ostaje wśród pól
I jest drużynie jakoby umarły.

Zwycięstwem idą, a oczy ich biegną        25
Za bramy wieku, wyprzedzając chód,
I nie odpoczną ani się nie zegną,
Ani ich żadna nie powstrzyma moc,
Póki ich złoty nie spromieni wschód,
Póki nie zejdzie krwawa noc        30
Z błękitu,
Póki w młodzieńczych białych snach widziana,
Nie wejdzie oczom spoza granic świtu
Jasna polana...

II

Otwórzcie się, zawierze! Opadnijcie, bramy!        35
Bo oto idzie pieśń,
Podobna zwiastunowi burz.

Idzie jak płomień po uschniętym lesie
I gna jak błyskawica —
Stepowy rumak — powicher ją niesie,        40
Z ogni czerwonych jej lica,
Z płomieni wężowych włosy,
A oczy piorunami ciskają dokoła,
Biją w wieże — wpadają do otwartych sieni —

Wnet ciche pobudzi sioła,        45
Zapali ziemię, niebiosy,
Cały świat w okrąg spłomieni!

Słyszycie? Grzmi!
Póki czas, zamknijcie drzwi,
Zawieście krzyż na bramie,        50
A kogo podły strach nie złamie,
Niech stanie sam
Na straży.

Ale na świecie nie ma bram,
Których pieśń skrzydłem nie wyważy        55
I krzyża się nie lęka.
Bowiem zrodzona z wiecznej męki,
Z ducha polskiego na Golgocie,
Który pod krzyżem swoim stęka
I dźwiga trumnę swoją w pocie,        60
Przejęła głośne jego jęki
I nad grzmot wszelki wołania wytęża,
Przez moc,
Przez zolbrzymiały krzyk bólu
Zwycięża!        65

Godny posłuchu Boga napowietrzny chór,
Kiedy się ziemia rozjęczy zbolała,
Kiedy żałobny rozszumi się bór,
Orkiestra cała.

Oto płyną Smutki ciche i płaczą,        70
Oto idą Nędze z skargą żebraczą,

A za nimi obłąkane Niedole
Snują się jak mgły-błędnice przez pole.
A wszystkie na Świt tęskne obracają oczy...

Na strunach wiatru Płacz wieczny zawodzi,        75
To cichnie, to wybucha —
Ból za nim, wielki w martwocie swej, chodzi,
Przystaje — patrzy — słucha —
Nie widzi nic wokoło
I nic wokoło nie słyszy.        80
Przestronność głucha...
Czas, idąc w górę po stromej uboczy,
Jak schorzały człek wiekiem obumarłym
Dyszy...

A z dołu wicher dmie,        85
Na wichrze Rozpacz usiadła i pędzi,
I włosy rozczochrane rwie,
I gna — —
Stanęła w pędzie u skalnej krawędzi...
Nim runie w przepaść otchłanną bez dna,        90
Na Świt obraca beznadziejne oczy.

Z doliny łez, zrodzona w obłędzie na wietrze,
Pieśń górna wstała...
Płomienną żagwią pędzi przez powietrze —
Łachmany już nie kryją jej boskiego ciała,        95
I nie zawodzi, nie płacze, nie jęczy,
Nie gra żałosnych dum na lutni,
Ale w surm bojowy dźwięczy:
„Powstańcie, smutni!”


Przeszła przez ogień męki, naga,        100
Przez hartujące ducha znicze,
I w dłoniach jej wzniesionych stygmaty, jak bicze,
Którymi smaga!

Na głos jej wszystko, co żywe, powstanie,
A co zbutwiałe, rozsypie się w gruz.        105
Bo to już nie baśń, nie miłosne granie,
Ani śpiew słodki rozbawionych Muz —
Ale grzmot straszny walących się lasów,
Pomruk ziem — burza rozwichrzonych czasów —
Przemocne ducha z piekieł zmartwychwstanie!        110

Na dźwięk grających jej rogów
Ludzie poczują na ramionach pióra
I staną się z serc swoich podobni do bogów —
Wywyższy się dolina, poniży się góra —
I kiedy wzejdzie nowy świt ludzkości,        115
Niejedną krągłej ziemi opromieni stronę —
Na dźwięk grających jej rogów
Miasto wszelakiej nieprawości,
Jerycho, padnie, zburzone.

III

Otwórzcie się, zawierze! Otwórzcie się na oścież!        120
Bo oto idzie lud szumiącym lasem,
Idzie przypływem spienionego morza.

I z miast, i siół, ze wszystkich ziem,
Pędzony wiecznym głodem,

Za pieśni wstałej wielką mocą,        125
Za bojowników swych przewodem,
I dniem,
I jasną od błyskawic nocą
Pospiesza —

Z okrzykiem światu ginącemu: gorze!        130
Dochodzi do bram —
Wyrasta nieprzejrzany las, bezmierna rzesza,
Bezbrzeżne, okiem nie objęte morze,
Któremu góry, idące do słońca,
Najwyższym czołem nie położą tam!        135
Zda się, że granic nie ma, brzegu ani końca...

Przez długie wieki ciskał czas
Nasiona w ziemię urodzaju,
A wiater siał, roznosił po szerokim świecie —
Ostatni z wieków starych doczekał się przecie        140
Zagęstwionego gaju,
A syn jego obaczy rozszumiały las.

Przez długie wieki fale wód
Rosły ku niebu niepojętą mocą,
Ale szły w górę księżycową nocą,        145
A w dzień padały na spód,
Na dno, pod ciche uśpione powierzchnie.

Aż nastał ony wiek piorunnych burz.
Fale, zbudzone, zrywają się we dnie —
Księżyc nie budzi ich, lecz błyskawice!        150
Idą ku niebu — słońce białe mierzchnie
I kryje się za czarne skrzydła chmur,
I blednie,

I spoza krwawych zórz
Wychyla przerażone lice.        155

Żywy, idący bór...
Gdy wicher weń uderzy,
Rozchwieruta, rozchwieje,
Rozegra w dziki chór,
Jakim wołają knieje —        160
Gdy to wołanie wokół się rozszerzy —
Biada ginącym! Biada!
Słyszcie! Tak jeno woła Mór,
Tak jeno woła Zagłada.

Rozchwiane fale mórz...        165
Gdy burza na nie spadnie,
Gdy sto przyleci burz,
Rozhuczą —
Fale oderwą na dnie,
Wichrem pochwycą za włosy        170
I porwą w górę, w niebiosy,
Gdzie słońce śćmi się zawieruchą kruczą!

Cały świat powali trwoga
Do stóp burzami idącego Boga.
A już ginących nie wybawi cud        175
I odjęta im będzie wszelka litość boża,
Bo padli, pobici strachem,
I umarli w trwodze przed czasem.
Nikt nie przeczeka burzy pod zbutwiałym dachem!

A oto idzie lud szumiącym lasem,        180
Idzie przypływem spienionego morza...

I przez wichry ostrzega: Przeoślepli starzy!
Którzy, leżący w poprzek, tamujecie ruch,
Podnieścież swoje karki! Ciała swoje wyprośćcież!
By nie było cmentarzy        185
U bram nowego wieku,
Bo przyjdzie po was śmiercią wojujący Duch.

Porażon prawdą zginie duchowi przeniewierca.
Przeto lud woła ninie: Dusze swoje wyprośćcież!
Giń u bram życia wszelki upadający człeku,        190
A serca, żywe serca,
Otwórzcie się na oścież!



PIEŚŃ O BUNCIE

O dusze w piekle jęczące!
O wieki mąk!
O wieki w strachu milczące!
O lesie rąk błagalnych!
O lesie rąk!        5
O mózgi krwawe na ościaniach skalnych!

O szczęśliwości dumał świat człowieczy
Przez tysiące, tysiące lat —
I w rzeczy
Człowieka męczył człowiek-kat.        10
Świat śnił o szczęśliwości.
Ponad tym snem pochmurze wieków się przewlekło —
Morze, prastary zegar tej wieczności
Wnet by po kropli w drugie łoże wciekło —
Przez tyle lat        15
Dumał człowieczy świat
O szczęśliwości,
I wydumał — całe dzisiejsze piekło.

O dusze w piekle tym jęczące!
Z pomarłych wieków idzie ku nam szum        20

Daleki, jak od zaziemskiego wiatru —
Majaczy we mgle zmartwychwstały tłum,
Głośny, a nie czyniący w powietrzu hałasu,
Tłum widmowego teatru.

Słychać jakby głuchy spadek wód,        25
Niby stężały, ciężki oddech czasu,
I turkot kół, i mocny chód,
I zbroi chrzęst, i świsty kul,
I orkiestrę, zwycięstwo grającą,
I krzyki: wiwat król!        30
Z fanfarą bowiem, ku niebu bijącą,
Szli wodze ku szczęśliwości,
Wiodąc u swoich zwycięskich rydwanów
Jeńców Tytanów —  

Ci pewnie na świat nieszczęścia wołali.        35

A dalej widać ciemne rzesze
W lęku, który padł na nie od stali,
Od rażących je słońcem pancerzy,
Bowiem jedną stal znały — lemiesze.

Na orłach, które ród rycerzy        40
W bój o szczęśliwość ziemską wiodły,
Między innymi godły
Widać szponach rozwartych krwawe ujarzmienie.

A dalej we mgle cienie — cienie —
Wiecznie straconych,        45
Za życia upartych w swej wierze,
W ślepej zakamieniałości,

Przeto pobitych lub spalonych
W świętej ofierze
Szczęśliwości.        50

O wieki mąk!
O wieki w strachu milczące!

Aże nadeszła dni naszych niewola.
Dziś Ujarzmienie nie na orłach,
Dziś mamy je w krwi.        55
Dusze rdzą plamne jako te jałowe pola,
Na których rdza żelazna lśni.

Przez serce ludu przeszedł niewoli miecz.
Dość, że strach-śmierć cielesną sprawił,
Jeszcze rdzę — truciznę ducha poostawił,        60
Iż naprzód tęsknotą bieży,
A myślą wstecz.

Och, bracia, tak —
Wszyscyśmy w dobrowolnej kaźni,
Przykuci do taczek żywota (nasze słowo),        65
Pohukujemy odważnie, honorowo,
Lecz jak te dzieci, zbłąkane w lesie w noc —
Z bojaźni.
Strach nami włada. Jak potwór stugłowy
Na dusze zlękłe niby głazy ciska        70
Lęk-pobój, grozę-martwicę.
Straszy nas wszystko; nawet okrzyk sowy,
Nawet zielony trawnik cmentarzyska.
Zaiste, z duszy strachu niewolnicę
Uczynił człowiek, gnany poprzez wieki        75

Jako zwierz. Gdy uciekł z raju
Przed strachem, ognistym mieczem,
Taki wziął pęd daleki,
Iż do dziś dnia ucieka.
Dziś już ze zwyczaju —        80
I dziś my się już pomęczeni wleczem,
Nawet biec szybko niezdolni —
W tym istnie jesteśmy — wolni.
............
............
O wieki w strachu jęczące!
O wieki mąk!        85
O lesie rąk błagalnych!
O lesie rąk!
O mózgi krwawe na ościaniach skalnych!

Długoż jeszcze te krzyki bezsiły,
Ptaki rozpacznych nocy,        90
Będą wzlatywać z mogił samobójców —
W otchłanne, stężałe mroki
I padać stękiem na ziemię w niemocy?
Długoż będą jak ten dzwon, ptak śmierci, dzwoniły?

Długoż jeszcze z tych krwawych człowieczych ogrojców        95

Będą spływały czerwone potoki
Po nie nazwanym polu
W dolinę łez, w to czarne, martwe morze bolu?!

Już się przepełnia —
A opary nie idą ku niebu w obłoki,        100
Lecz fala, co się nad powierzchnią zwełnia,

Przelewa się i pada na serca człowiecze
I krwawym potem znów w ogrojce ciecze — —

I tak od nowa — po koniec — bez końca —
Kiedyż tej męki kres?        105
Czy dusze muszą róść
Na krwią uprawnej niwie
W zamrokach ziem bez słońca,
Gdy wszystko w słońcu żywie?

W duszy, wyzbytej trwóg,        110
Która się czuje żywą,
Wstaje gniew,
Niewoli wszelkiej wróg.
Budzi się groźny lew
Protestu        115
I wstrząsa płomienną grzywą!
............
............
............
............



SUPLIKACJE

„Święty Boże!“
............
Pochylił się lud jak las podcięty...
Wichr zwiał ciszę —
W chórze zatrzepotał się zraniony ptak,
Piersią padł na klawisze —        5
Krzyk, od którego serca mrą,
Bluzgnięty krwią,
Strzałą posłany do niebiosów — —
I na ten znak zawył huragan głosów:
„Święty Mocny!        10
Święty a Nieśmiertelny!“
............
Płacz we grzmotach...
Jezu! litości! Jehowo!
Jęk z walących się domów —
W krzyku serc zamiera słowo        15
Las rozpacza!
Stęki drzew — pieśń oszalała zgrzytu,
Wyjąca głucho po wykrotach,
Świszcząca po piszczelach złomów —
Jęki — skony —        20

Scichanie wichru-skowytu,
Który po polu się przetacza,
Aż pada w bruzdę, znużony...
„Zmiłuj się nad nami!...“

I znów huragan w bór uderza...        25
„Święty Boże! Święty Mocny!“
............
Łamią się drzewa jak pręty —
Jak źdźbła chylą się jedle grube —

Jezu! Płacz dziecka w borze!
Zabłąkał je strach nocny        30
Na pewną zgubę —

Huk się naokół rozszerza,
Potokiem spada z gór,
Rośnie, grzmi, potężnieje —
Nie ujdziesz! — huczy bór,        35
Zginiesz! — wołają knieje...

Łyska się krzyż!
Serce zabite w wyż!
Niech w błyskawicy je zobaczy!

Płacz zginął — huczy las,        40
Sto zastawionych traczy —
Wodospady —
Gdzież miejsce łzom?
We wieczność z hukiem wpada Czas —
Lić okrutnej zagłady!        45

„Święty a Nieśmiertelny!“

Grom!...
Od wstrząsu ziemia dudni —
Stąpania słychać olbrzymie —
Ryk stada żubrów ranionych —        50
Huk daleki...

Przeszło. W kadzideł dymie,
W ołtarzu, w blaskach spłomienionych
Monstrancja jak słońce się południ...

O serce, serce człowiecze,        55
Gromem zabite na wieki!

Bór ścichły ulewa siecze —
Jęk kona — rzęzi — płynie dreszczem —
A drzewa zbite ociekają deszczem...
„Zmiłuj się nad nami!“        60

Burza raz trzeci nawraca...
„Święty Boże! Święty Mocny!“
............
Dusza już w bezdeń pada,
Człowiek się w krzyku zatraca,
A wstaje rozpacz żywiołów —        65
Wyją ku niebu fale wód,
Wołają zgliszcza popiołów...
Czy imię Twoje Głód?
Czy imię Twoje Zagłada?
Żeś na wołania nasze głuchy...        70
Otośmy, brodząc śród męki,
Doszli do tej okrutnej toni —
Czemu nie podasz nam ręki?

Czemu uchylasz dłoni?...
Ręka Twa ciężka jak ołów —        75
Biada! Nie ujdziem klęski!
Lud Twój, jako rój pszczelny
W czasie dżdżu, zawieruchy —
O Boże straszny, zwycięski!
„Święty a Nieśmiertelny!“        80
............
Jęk wycinanych —
Zgiełk bitwy —
Tysiąc ranionych koni rży —
Wypada postać-strach
O włosach-wężach rozwianych —        85
Powietrze krzyczy,
Ziemia drży
Od Bożych piorunów-biczy...

Jezu! Męko!
Krzyk ranionej rybitwy        90
Zbłąkanej nad wodami — —
Jęk ziemi, chłostanej Bożą ręką...
„Zmiłuj się nad nami!“

Ostatkiem tchu lud dyszy —
W chórze krzyk. Mgnienie ciszy —        95
Coś strasznego się stanie...
............
„Od powietrza, głodu, moru“ —
............
Płacz rykiem przerwał wołanie —
Buchnęły łez upusty —
Morze w obłędzie płacze!        100

Słowo mrze —
Już nie wybiega usty...
Krzyk serc — straszny, wichurny!

Wszystkie zgarnął rozpacze,
Przestwór przecina — błękit drze —        105
Czarne, na niebie rozwieszone chusty —
I woła, krzyczy w otchłanie —
Po raz pierwszy i wtórny —
Slysz!
„Zachowaj nas, Panie!“        110

Nikt nie odjęknął z mroku wiecznych cisz —
Przestwór grozą spokojny —
O lęku!
„Od powietrza, głodu, moru i wojny —“
............
Jak głucho wpadają słowa        115
W otchłań czarną, bezdenną — —
Nadzieja z wichrem przegnała...

Człowiek podnosi z ziemi
Twarz od rozpaczy senną:
Czyś ty, o Boże, Skała?        120
A my mrowie pod stopami Twemi?
Któż nas zachowa?!
Otośmy jako naci
Pod mrozem Twego gniewu —
Złe powietrze nas traci,        125
Głód ścina — —
Prosimy Cię na rany boskie Syna,
Ochroń nas od zawiewu,

Który z północy sunie...
Chcesz lud swój wszystek widzieć w trunie?        130
Oto stajemy tu przed Tobą głodni —
Obacz krew naszych żył,
Żali zdrowego koloru —

Czy nie dość głód nas zbił?
Chroń nas od moru!        135
Jeśliśmy grzeszni, kary godni,
Ulituj naszych dzieci!
Wołamy po raz trzeci
Ostatkiem sił:
„Zachowaj nas, Panie!“        140

„Od złej a niespodziewanej śmierci” —
............
Płacz zmordowany prośby rozpacznemi
Jęczy przy ziemi —
Ranny pies-tułacz u wrót...
Już to nie lud        145
W prochu, w kajaniu jęczy dusza ludu.
Pomocy wzywa... zmiłowania! cudu!
To się znów zrywa,
Jak wypędzona przez ojce niewiasta,
Pędzi odludnym polem,        150
Gnana bolem,
Z widmami strasznymi gada,
Krwią ślady swych stóp znaczy —
Aż ślepa od rozpaczy
Potyka się na grobie i pada.        155

A oto przed nią postać olbrzymia wyrasta —

Nieba włosami sięga —
Potęga!
Bóg!
Dusza się wije u jej nóg,        160
Stopy jej zmywa łzami swemi,
Wreszcie nadziei wzrok
Waży się, korna, podnieść w chmury —
Lecz, jak widok walącej się góry,
Kamienny mrok —        165
Strach przybija ją znowu do ziemi.
Łzami więc obmywa stóp skałę,
A serce jej, rozpaczą oszalałe,
W prochu się nurza,
W zamieci...        170
Krzyk-konanie!
Po raz pierwszy i drugi, i trzeci —
„Wybaw nas, Panie!“

Płacz przemógł. Zbliża się On — Burza.
............
„My grzeszni Ciebie, Boga, wołamy“        175
............
Grzmoty....
Całej ziemi wstrząśnienie.
Spadło kościoła sklepienie —
Minął czas —
Lud ujrzał się na Dolinie Sądu,        180
Jako rozchwiany las...
W serca wstąpiła otucha,
Jako rozbitkom zjawa lądu.
Tu się rozstrzygnie los —
W tym miejscu Bóg wysłucha.        185

Spotężmy głos!
............
„My grzeszni Ciebie, Boga, wołamy“ —
............
Grzmoty...
............
Do Ciebie, Boże, najwyższej Istoty,
Przyszedł Twój lud...        190
„Wysłuchaj nas, Panie!“
............
Błyskanie —
Cud —
W chmurach wybłysła twarz Jehowy...
Lud w proch pokotem padł...        195
„Przepuść nam, Panie!“
„My grzeszni...“
Jakimi wołać doń słowy?
Strachem pobladła rzesza —
Nie masz Wódzcy-Mojżesza...        200
O biada!
W dłoni Jego zagłada!
Nie ulituje się męce...
............
Do Syna! który siadł po prawicy —
Krzyż ujął w ręce...        205
............
„Jezusie, przepuść! Jezu, wysłuchaj!
O Jezu! Zmiłuj się nad nami!“
............

Nie słucha próśb — pogląda z góry chmurnie...
Miłosierdziu Jego wszak nie ma granicy —

Wołajmy wtórnie!        210
Przebaczy...
............
„Jezus, przepuść! Jezus, wysłuchaj!
O Jezu! Zmiłuj się nad nami!“
............
Nie słucha wołań — o rozpaczy!
Patrz — Matka Jego po lewicy —        215
Udajmy się do Matki —
Ona nasza! Wybłaga swoje dziatki...
............
„Matko, uproś! Matko, przebłagaj!
O Matko! Przyczyń się za nami...“
............
O losie! Oblicza Swego nie rozchmurza —        220
A On pośrodku, straszny jako burza,
We włosie-wichrze —
Wołajmy po raz trzeci!
„Matko, uproś! Wszakeśmy Twoje dzieci —
Matko, przebłagaj!        225
O Matko! Przyczyń się za nami...“
............
Nie słyszy — biada!
Serce pęka na ćwierci —
Wołanie coraz cichsze —
Jęk śmierci —        230
I dusza martwa w proch pada.



INTER ARMA

Zamilkły Muzy. Armat huk
Napełnił przestwór cały,
W zdumieniu patrzy Łucznik-bóg
Na żywioł rozszalały.

Jakiż to srogi, krwawy szał        5
Ogarnął ludzkie plemię?
Jakiż to demon z mroków wstał
I cieniem padł na ziemię?

Zaszło pomroką świata pół,
Sćmiły się słońc powały —        10
W jakiś bezdenny, czarny dół
Wzrok spada osłupiały.

Kronosie! wstrzymaj chwiejny krok!
Laskę godzin zastanów!
Na ziemię zstąpił straszny Rok,        15
Wtórna walka Tytanów.

Lecz nigdy onych srogi gniew
Nie wzmógł się w takie grzmoty,

Ni takim morzem wbiegła krew
Między wrogie namioty.        20

Nigdy najsroższych bojów bieg
Nie zmorzył tyle życia,
Ni rzucał wodom Styksu brzeg
Tak żałosne odbicia.

Tam oto z cieniów krwawych las,        25
Armia mnoga wyrosła — —
Patrząc na ony bezlik mas,
Charon upuścił wiosła.

Na ziemię zstąpił krwawy Mrok,
Stał jeno niebu świeci —        30
I nic nie dojrzy boski wzrok
Krom srogiej walk zamieci.

Obozem stanął ludzki ród
Wszech — przeciw sobie — zbrojny,
Powietrze, lądy, dale wód        35
Pełne rozgrzmotu wojny.

Wichr nienawiści rozmiótł skry
Od wschodu do zachodu —
Powietrze huczy, ziemia drży
Od mnogich wojsk przechodu.        40

Olbrzyma stalne wgnioty stóp,
Wszystko kruszące na nic —
I przechodzący ognia słup
Od granic ziem do granic.


Zażegł się spadły wokół skłon        45
Łunami czerwonemi —
Jęczy pogłosem niebios dzwon
Nad krwawym szałem ziemi.

Świadomych grozy ludzkich spraw
Strach ziemski zjąłby bogi,        50
Gdyby ich oczom stanął jaw
Tej przeolbrzymiej zmogi.

Ares, on chciwy mordu bóg,
Śledzący ninie boje,
W lęku cofnąłby się za próg        55
I precz odrzucił zbroję.

Zaiste, nie powstało w snach
Krwią najszaleńszej myśli,
Co się przed jawą naszą w skrach,
W ognistych znakach kréśli.        60

Nieogarnięty wojny świat —
Cóż dawne epopeje!
Chyba mogiły w biegu lat
Zwierzą te straszne dzieje.

Niezgruntowana, krwawa toń —        65
Strach rzucające masy —
Piekłu odjęta wydziw-broń —
Cóż sławne Trojan czasy!

Już nie pierś tu rozbija szyk,
Już tu nie ramię męża —        70

Z oddali śmierci wpada syk,
Niewidny wróg zwycięża.

Nie trójwiosłowców wdzięczny chaszcz
Pruje odmęt głęboki,
Lecz ogniem śmierci grzmiące z paszcz        75
Stalne, potworne smoki.

W powietrzu krążą oczy zdrad,
Czarne ptaki Widzuny —
Na wojska spada ognia grad
I biją z dział pioruny.        80

Cóż dziś Hektora srogi miecz!
Cóż głośne Greków kłótnie! —
............
Homer, widzący ninie rzecz,
Sławną strzaskałby lutnię.

In[n]sbru[c]k, w lutym 1915


WIERSZE Z CZASOPISM I Z KSIĄŻEK
O TETMAJEROWYM „SKALNYM PODHALU“

Podniosły się skrzyżale
Z zasutych wiekami cmentarzy —
Całe Skalne Podhale
Ożyło, rozpieśnia się, gwarzy...
 
Wszystko, co śmiercią spało,        5
Do życia wkracza z nawrotem —
Aby przypomnieć się chwałą
I świat napełnić łoskotem.
 
Cóż za lud, dziwnie jedyny!
Cóż za orłowe postaci!        10
Nie darmo drżały niziny,
Szepcące o nich: „Skrzidlaci“...
 
Z martwych wstali spod darni,
Zwołani wtórnie do życia —
Tacy jak byli, harni,        15
Żywe ich istnie odbicia.
 
Jeszcze piękniejsi w geście,
We wzięciu bardziej spaniali —

Nie dziw: sto lat, i dwieście
W dumach kamiennych przespali.        20
 
Wyszli ku nam na jawę,
Jakby z pradawnych wiecy —
Widma białe, choć krwawe —
Tak bliscy, choć dalecy.
 
Spojrzmy na Zycha z Witowa,        25
Jak sie wej na śmierć sposobi...
Wie, iże ciało ziem schowa,
O nic sie więcy nie głobi.
 
A oto znowu Smaś z Olce
Z Bogem jednać sie jedzie:        30
Zbrój za pasem, pistolce,
Dwa muzyki, basisty na przedzie...
 
A ktoż nie zbaczy se w lęku:
„Bracie mój, ustąp mi tońca!"
Ten ukłon — przed wrogiem — w przyklęku,        35
Nim zabił... nim wzięni go, Chrońca.
 
Abo Orlice krwawe...
Te nam wywodzą na oczy
Jakąś zabytą przejawę,
Od której krew sie w nas mroczy.        40
 
Abo ten... na Zmarzłym Stawie
W taniec śmierci porwany,
A jeszcze rytmem w „Sto-se!", w Sławie...
Wid niesłychany!
 

Abo starzy Nędzowie        45
Z Nędzowego Gronika —
Gdy im duch dziada przepowie
Śmierć syna, Janosika...
 
Las cały by zrachować,
By ich wszystkich wypomnieć,        50
Którzy żyli, minęli
I w Pieśń poszli ogromnieć...



DLA NASZYCH STRZELCÓW
MARSZ STRZELCÓW
I

Hejże, orlęta!
Nad polskie zlećcie łany!
Zrywajcie pęta!
Kruszcie! Kruszcie kajdany!
 
W lot!... Niechaj skrzydła zaszumią        5
Hen — ponad strzechami chat —
Niechaj ocknięci zrozumią,
Że Wolność uszła zza krat.

II

Dalej, ochotni!
Choć kordon jest przed nami —        10
Żwawi i lotni,
Przejdziem! — przejdziem pułkami.
 
Marsz!... Kraj przed nami otwarty
Hen — za Wisłę i za Bug —
Ten kraj wymazany z karty        15
Krwią nam odkupi wróg.

III

Naprzód, żołnierze!
Do sławy nasze kroki —
Bagnetem szczerze
Czyńmy! czyńmy wyroki.        20
 
Marsz!... Za nami idą masy
Hen — ze wszystkich Polski stron —
Przez nas odwrócą się czasy,
Zadrży moskiewski tron.



POBUDKA
I

Z lochów Sybiru zlatują
Ponure skazańców duchy,
Krew nie pomszczoną wskazują,
Rdzawymi trzęsą łańcuchy:

„Za więzy — życia wyschły zdrój,        5
Za krew, za rany, za klęski —
Polsko! Zastępy swoje zbrój
Na bój! ostatni, zwycięski“.

II

Pomruk przechodzi przez sioła,
Gniew przelatuje przez miasta —        10
Wysokie szubienic czoła,
Lecz pomsta nad nie wyrasta:

„Za więzy — życia wyschły zdrój,
Za krew, za rany, za klęski —
Polsko! Zastępy swoje zbrój        15
Na bój! ostatni, zwycięski“.

III

Oto już pułki zjawione,
Za wolność polec ochotne —
Hasło przez Strzelców rzucone
Oddaje echo stokrotne:        20

„Za wolność — życia święty zdrój,
Niech staje wszelki duch męski —
Polsko! Zastępy swoje zbrój
Na bój! ostatni, zwycięski“.



PIOSNKA STRZELECKA
I

Hej! hej! — po lesie echo dzwoni —
Hej! hej! — wychodzi Strzelców huf —
Z cieniów łyskają światła broni,
Mienią się tęcze lśniących luf.

Hop! hop! — już hasło się ozwało.        5
Hop! hop! — przemyka cicho zwierz.
Baczność! Odważnie! Celuj śmiało!
A prosto w serce mierz.

II

Hej! hej! — głos leci od dąbrowy —
Hej! hej! — uroczny płynie śpiew —        10
Dyjana wyszła w las na łowy,
Królowa cudnie krasnych dziew.

Hop! hop! — odpowiedz ostrą strzałą.
Hop! hop! — nie umknie zdradny zwierz.
Baczność! Odważnie! Celuj śmiało!        15
A prosto w serce mierz.

III

Hej! hej! — z dalekich puszcz krawędzi —
Hej! hej! — gniewliwy zagrzmiał róg.
Kto się w nieznaną kniej zapędzi,
Kędy śmiertelny czuwa wróg?        20

Hop! hop! — polować będziem z chwałą.
Hop! hop! — nie ujdzie srogi zwierz.
Baczność! Odważnie! Celuj śmiało!
A prosto w serce mierz.



CHOCHOŁOWSCY

Dźwigają się na mogile darnie,
Przeszło pół wieka spokojne,
I Oni powstają wej harnie
Tacy, jak szli na wojnę...

I cóż, że ludzie pomniejsi        5
Padają: pogineni!
Kie oto, duchem groźniejsi,
Żywo przed nami zjawieni...

Jeszcze pewniejsi w swych ruchach,
Mocniejsi w swym zapale,        10
Albowiem w czystych już duchach
Jawią się i we chwale.

Co ziemskie, z Nich opadło,
A co wieczyste, ostało —
Jakieś gromadne Widziadło        15
Zmartwychwstające Chwałą.

Widzim: w bojowym ordynku
Idą po śnieżnej grudzy —

Kmietowicz z krzyżem w ręku,
Dalej Zych, Kois i drudzy...        20

Wszyscy, których imiona
Sława podała pamięci —
Z grobów darń odrzucona,
I Oni już ocknięci.

Cóż bowiem mogilne leże        25
Onemu, co nie umiera?
Kto ginie za Sprawę w ofierze,
Temu się żywot otwiera.

d. 17. II. [1]913


DWA LISTY
I

Madonno!...
Kornie schylam przed Tobą kolano —
Nie gardź zachwytem pieśniarza —
Wszak jesteś, Piękna, jak słoneczne rano,
Które najlichszych obdarza.        5
Z oczu Twych idą promienie darzące,
Same o sobie niewiedne,
Które śni czasem na zaziemskiej łące
Serce człowieka biedne.
 
Jakaż kraina była dosyć godną        10
Być Twą kolebką, Pani,
I jaka ziemia tyle niezawodną,
Żeś przyostała na niej?
Jakiż dom ziemski weselem się rzęśni
Twej obecności,        15
I jacy ludzie mogą być tak szczęśni
Być w Twej bliskości?
 
Gdyż piękna jesteś jak cud nie widziany,
Śniony li serca dygotem,
Pięknością, która życiu otwiera polany        20
W jakimś zaświecie złotym.

W pustce, z daleka od gwaru i ludzi,
Na swym straconym szczycie
Byłem jak więzień, co się próżno trudzi,
By przetrwać życie.        25
W tej pustce, niby w zamierzchu kościoła,
Z duszą na poły umarłą,
Tkałem klęskę swą, nie wierząc zgoła,
By słońce tu dotarło.
Dumałem, że w mej pustelnej kolebie        30
Jeszcze się bardziej zmroczy —
A odkąd, o Słoneczna, zobaczyłem Ciebie,
Pełne mam światła oczy.
 
Dzięki Ci, Pani, za cud, za zjawienie
I za to, że Ci ta kraina miłą,        35
I za to, że prawdą jest owo marzenie,
Które się duszy mej śniło.
Dzięki za Piękno, rzadkie, osobliwe,
Jawione przymioty Twemi —
Serce już samą tą myślą szczęśliwe,        40
Iż jesteś na tej ziemi.
 
P. S.
Madonno!
Przebacz słowa otwarte jak dzieci;
Tchnęła je serca spowiedna potrzeba.
Zlecam ten list wiatrowi — niech leci —        45
Bez wiary, iż dojdzie rąk Twych —
 — jak do nieba.

Poręba W[ielka], 19. II. [1]913


II

Madonno!
Nigdy dla ziemskiej istoty
Nie kładłem uczuć swych w rymie —
A oto śpiewam Twe boskie przymioty
I śpiewał będę do końca        5
Twe Imię.
Nie mogę myśleć o Tobie inaczej
Jak tylko najwyższym tonem
Serca, bliskiego już rozpaczy
Przed Pięknem objawionem.        10
Wielbię Cię, Pani, tym zachwytem,
Który za życie wychodzi
I, stając prawie już nad bytem,
Szaleństwo czynu rodzi.
 
Cóż mi, o boska, cóż przed Tobą        15
Najświetniej pisane księgi —
W Twe Imię zburzyłbym państwo
I nowe wzniósł do potęgi.
W Twe Imię — czuję, jak rzecz łatwą,
Com śnił zwodnymi trudy —        20
Zatknąłbym sztandar podhalański
Na murach dumnej Budy.

W Twe Imię wyniósłbym mój naród
Aż pod niebieskie wrota
I tchnąłbym weń wieczności zaród,        25
Płomień żywota.
Cóż nadto wielkim byłoby mi trudem,
Jaki czyn Odrodzenia?
Wszak piękność Twoja jest tym żywym cudem,
Który sen w istność zmienia.        30
 
Wielbię Cię, Pani, tą całą wszechmocą,
Do jakiej dusza ma zdolna,
Słyszą to gwiazdy, które hań migocą,
I pustka dookolna.
I czybyś miała zwieńczone swe czoło        35
Pasterską chustą, czy koroną,
Jednako byłabyś, o boska,
W mym sercu uwielbioną.
 
Wzrok mój podnoszę ku Twym słonkom-oczom,
Modlę się do Twego czoła —        40
Pod ciemną nieba gwiezdnego roztoczą
Nie mam innego Kościoła.
 
Religią mej duszy się stałaś,
Duszy mej, smutkiem otrutej —
Ponad śpiew serca ku Tobie        45
Nie znam wznioślejszej już nuty.
 
P. S.
Przebacz, Pani,
Nie karz mię wyniosłą wzgardą,
Która uśmierca.

Pieśń jest mą rycerską gardą,        50
Równą Twej szarfie.
Gdy Cię zachwyt mój rani,
Pomyśl: „Wiatr gra mi na arfie
Tęsknotę serca — —“



DZWONY

Rozdzwoniły się we mnie dzwony,
Z tajni ich tony hen się łonią,
Południe, północ, wszystkie strony
Młodości mej na pogrzeb dzwonią.
 
W pustce, w jesionów rząd wtulony,        5
Żałobą okrążany wronią,
Przechodzę w myśli lata — skony,
A dzwony dzwonią, dzwonią...
 
W dole, jak zmrok nieprzenikniony,
Staw się tajemną czerni tonią —        10
Czyż ze dna jego wstają tony,
Co tak zmroczniałą głębią dzwonią —?
 
O, jaki smutek niezgłębiony!
Patrzę na oną okrąż wronią,
Na te włonione w zmierzch jesiony,        15
A dzwony dzwonią, dzwonią...

13. III. [1]913


PATRZĘ W TĘ PUSTKĘ...
I

Patrzę w tę pustkę otwartą —
Gwiazdy nade mną migocą —
Powiedzcie, siostry: Czy warto?
Wy się ognicie hań — po co?

Serca jednego ubyło,        5
Serce, ogniące się, zgasło —
Czyż nic się tam nie zmieniło?
Czy nic tam nie wybrzasło?

Widzę, jak drwiąco mrugacie,
Jako nadziemne szyderce,        10
Żadnej nie szepnie serce
Schylić się ku mnie: „Mój bracie”...

Patrzycie z ciemnych tych pował
Jako sztylety — żegadła,
A jam was przecie litował,        15
Gdy która w otchłań upadła...

Niechajże i ta niewdzięka
Gwiazd, które-m mniemał siostrami —

Ucz się: samotną jest męka,
W cierpieniu jesteśmy sami.        20

O serce, tyleś już wiedzy
Wyniosło z długiej tej drogi,
Iż w końcu żywota-miedzy
Staniesz z bezrady i trwogi.

II

Patrzę w tę pustkę otwartą —        25
Gwiazdy nade mną migocą —
Już się nie pytam: czy warto?
Już się nie pytam: po co?

Gwiazdy milczące zdradziły,
Pustka głuchością nie przeczy —        30
U Jej otwartej mogiły
Spojrzałem na dno tych rzeczy.

Nic, które kości me kruszy,
I wszystko, co sercem czuję —
Straszna obojętność głuszy        35
I duch, co pokutuje.

Nic się tam w górze nie zmieni,
Cokolwiek w myślach bym marzył —
Minę — i będzie w przestrzeni,
Jakbym się nigdy nie zdarzył.        40

Żyjesz czy umrzesz — to jedno,
Kamień z urwiska odpada —

Wpatrz się czuciem w bezedno —
I cóż? czy odpowiada?

Pustka odpowie ci zawdy        45
Jedynym głuchym wyrazem —
Lecz jak nie upaść z tej prawdy?
Być ponad i popod głazem — ?



KU PUSTCE...

O święty gaju!
O ciche źródło oczyszczeń,
Źródło zdrowia —
O szczęście, skryte w żałobie!
Z kurzu obcego kraju,        5
Spośród ludzkiego mrowia
Dążę, grzeszny, ku tobie.
Na twym łonie matczynym
Wypłaczę wszystkie zawody,
Wyznam najcięższą przewinę.        10
Twoje jesienne chłody
Są mi jako uśmiech zdroja —
O śnie! O pustko moja!



RADA DZIEWCZYNCE

Przemądra jesteś i przemożna;
Bądźże więc z sercem swym ostrożna,
Nie daj go byle komu.
Bo później, jako dumna żona,
Będziesz to serce, ach, zmuszona        5
Wynosić po kryjomu.



POCHWAŁA ŻYCIA

Wstałem dziś bardzo rano,
Gdy ptaki gwarzą o świcie,
Aby, nim mgły nizinne wstaną,
Pochwalić życie...

To bowiem szczęściem darzy,        5
Co nam o szczęściu śpiewa —
I wtedy jeno drogi skarb,
Gdy się go dusza spodziewa.

I

Zapłonione błękity,
Przez mrok złocące się struny,
Niebem zajęte gór szczyty
Grają na cudny dzień!

Różowy pobrzask wstaje,        5
W złote rozpala się łuny —
A Tatr z-ostrzone kraje
Jak miecze pełne lśnień!


Rozkwitła zorza ranna,
Ogniem spłonęły niebiosy —        10
Dusza śpiewa: hosanna!
Raduje się jak ptak —

Z ziemi, darzonej złotem,
Zachwytne budzą się głosy —
Rajskim ptasząt świergotem        15
Dzwoni różany krzak.

Na świt! Na świt! — drga serce,
Wezbrane tętnią żywiczną;
W każdej żywej iskierce
Drży oczekiwań chłód —        20

Na świt! Na świt! — drga życie
Barw zestroją rozliczną,
A tam już na błękicie
Dziwny się sprawia cud...

Wystrzelają promienie        25
Z niewidzialnego ogniska —
Rośnie w okrzyk jaśnienie
Rozbiegłych w okrąg zórz — —

Raz po raz dłoń niewidna
Groty żarzące wyciska,        30
Które z powały niebios
Sypią złocisty kurz — —

Blask coraz bielszy wschodzi
Na zorze, złotem siejące —
Aże na lśniącej, płomienistej łodzi        35
Wypływa Słońce...



II

Niechaj będzie pochwalona przedziwna krasa ziemi,
Cudownie wyjawiana dary słonecznemi.

Niechaj będzie pozdrowiona przeczysta ranna rosa,
Która przemienia łąki w kwieciste niebiosa.

Witajcie, bratki moje! o wdzięczne motyle!        5
Jak przygasłe w pamięci miłowane chwile.

Stokrótki zrumienione, jaskry złotolice!
Skryte w zieleń, nie tajne oczom tajemnice.

Najlichsze trawki polne! i wy nieostatnie —
Wszystko duszy radosnej siostrzane i bratnie.        10

Wszystko pojednoczone w uśmiechu urody,
Jednym rytmem pojęte w rajskie korowody...

III

 Niosą się maje puszyste, w zwiewne wieńczone korony; chwieją się dzwonki czyste, we wszystkie rozdzwonione strony.
 O lilijowych czołach pysznią się ząbry okolne; niepokalaną bielą lśnią chryzantemy polne.        5
 Bodziszki o różnym przystroju: czarny, niebieski, różowy, znad trawy — to tu, to tam — przemienne ukazują głowy.

 Suną te kwietne drużyny, te świetne, barwne orszaki, krajem przez łany zbóż, przez miedze, łączki i młaki...
 Jakoby wszystko rozkwitłe na gody dążyło weselne —: tryskają co moment uśmiechy, wznoszą się wonie kadzielne.
 Jako lichtarze nocy dymią się wonne storczyki —: zgasiło bowiem już słońce ich zzieleniałe ogniki.
 Z przyczyny szarości kwiatu w tłum pospolity zepchnięta, aby okazać swą moc: nad inne wonieje mięta.
 Bezcennie unosi się z miedz przedziwna woń macierzanki — jak słodkie jakieś wspomnienie, jak myśl o włosach kochanki.
 A oto staw wonności, dar tej porannej godziny —: różowe w bezmiar pole kwitnącej koniczyny...

IV

Wdzięcznym jest ogród ziemi, słońcu otworzony,
Ujęty morzem nieba między sine skłony.

Jeśli dusza z miłością w jego ścieżki wchodzi,
Wtórnie się pośród kwiecia na szczęśliwość rodzi.

Raj to jest, gdzie Myśl Boża śni o swoim celu,        5
W bławacie utajona i w najlichszym zielu.

Cudnie śpiewają kwiaty, dziwnie mówią wrzosy —
Szczęśliwy, kto uczuciem pojmie one głosy.

Słodycz jest darem niebios. Słodka koniczyno,
Razem oto kwitniemy, za jedną przyczyną.        10

Światło jest w nas i życie — we wszystkim tak samo.
Wieczność jest dniem stawania, a noc śmierci bramą.

V

 Niknie mgieł polnych gaza, unosząca się nad ziemią, jak śnienie; chłód ranny, strwożony słońcem, pod leśne uchodzi cienie.
 Gasną brylanty rosy — blask je po drodze wypija, gdy, pozdrawiana światłem, chwila się z chwilą wymija.
 Dzień się szerzy na ziemi, powietrze żarność przenika; aliści nad krasą pól przedziwna wstaje muzyka...
 Jak gdyby podmuch swawolny dzwonił o włóśnie promieni: rój muszek naobszerz gra, jako udoła najcieniej.
 Wtórują mszyce znikome temu orkiestry wzniesieniu i dźwięczą brzęczki złote swój ton o szklanym brzmieniu.
 Organnie przenoszą się pszczoły, basują wąsiate trzmiele — cała orkiestra zleciała na złote kwiatów wesele.
 Rozswawolnił się obszar: wszystko, co kwitnie i rośnie, w tan się muzyce podaje, słońcu, weselu, wiośnie...

 Oto wysmukła centoria różowe kreśli zakola, obok niej mieczyk, jak chłopiec, dwornie jej służy przez pola.
 Wyczki za ręce się wzięły i w pląsach gromadnych się mienią, ostróżki zasię z osobna weselnym radują się brzmieniom.
 Różnostrojne orliki jak drużby we wstęgach się niosą — lśniąco-gwiaździste rumianki uśmiech oddają niebiosom.
 Trzęsą się białe kądziołki, jak babki powyczepiane — skrzyp skrzypi, szelążnik szuści, burzany chwieją się pjane.
 Całą kwiecistość przestrzeni pojęła radość grająca — wszystko w tanecznej rozbawie płynie naprzeciw Słońca...

VI

Wesel się, duszo moja, pląsaj wraz ze wszystkiem,
Bądź po równi z muszkami, z promieniem i listkiem.

Zespól się światłem oczu z ogniem spadłej rosy,
A uczujesz rosnące w swym wnętrzu niebiosy.

I wysłuchasz z ócz kwiatów, płonących szczęśliwie,        5
Iże radością świat jest i wszystko, co żywie,

Myśl Boża się raduje w uśmiechu pogody,
Gdy żywoistne tańczy swoje życia gody.


Jakaż radość promienna, że nam oto dano
Czuć bóstwa uśmiech w sobie w to słoneczne rano.        10

Wesel się, duszo — niebo upadło w twą studnię —
Pij zachwyt, zanim przyjdzie znużone południe.

Poręba W[ielka], 1913 r.


POŻEGNANIE

Więc jedziesz w świat?... Szczęśliwej drogi!
A nie zapomnij powiać chustką,
Gdy Ci się zwidzą moje progi,
Ożałobnione pustką.

Podobno zdały-ć się za niskie —        5
Tak miałaś orzec w sobie, dumna.
A jednak one dość wysokie,
By zawadziła o nie trumna.

Nie czynię z rzeczy tej dramatu;
O trumnie mówię w przyrównaniu.        10
Nie trwóż się, nie oznajmię światu
O naszym — kiedyś — miłowaniu.

Cóż to tam było jakaś chwila,
Jakiś rok jeden, dwa czy dłużej —
A tu się serce tak przesila,        15
Tak się mozoli, tak się nuży...

Va bene! Pogrzebionym będzie.
Jako orzekłaś, Lady — tak się stanie.

Jedź w świat — niech Cię prowadzi wszędzie
Moje... uszanowanie.        20

W sercu nie chowaj zaś tęsknicy.
Choć byłoby mi znowu przykro,
Gdybym-ć w pamięci stał się ikrą,
Zanim dojedziesz do granicy.

Wkrótce zapewne będziesz w Rzymie...        25
Proszę, wyryj tam moje imię
Na jakim wrosłym w mech kamieniu
Z imieniem Twoim w obramieniu.

A tak będziemy razem istnieć,
I to, co życie nam nie iści,        30
Może się kiedyś zrzeczywistnieć;
Nie będzie Ci to bez korzyści.

Masz później zwiedzać, słyszę, morza, Nile,
Kruszyć dalekie oceanu szyby — —
Niechże Ci się tam kłaniają krokodyle,        35
Niech Ci całują rączki wieloryby.

Zapewne będziesz też i w Gibraltarze —
Przypuszczam, że Cię nazwa znęci.
Małpę mi stamtąd, proszę, przyszlij w darze,
Abym Cię długo miał w pamięci...        40



DO TYMONA

Tymonie, gdy nie jesteś jak krwiopijny sokół
Ani sposobion cale, jak uśmiercać wrogi,
Jakoż Ci żyć w tym czasie, gdy wszystko naokół
Pobrzęk wydaje srogi.
 
Sztukę uprawiać pragniesz... śmiech zaiste!        5
Dziś mówi się jedynie o wojennej sztuce,
Dziś stwarza się wartości żywe, oczywiste:
Broń, żołnierskie onuce.
 
Oto przyjaciel, który wonną sztuki nardą
Skrapiał ongi swój sztywny, chimeryczny kołnierz,        10
Spotkawszy Cię w ulicy, rąbnie mową twardą —
Okrutnie srogi żołnierz!
 
Zejdziesz mu, zlękły, skromnie z trotuaru,
Schronisz się w swoim wstydzie do bliskiej kawiarni,
A tam pełno naokół wojennego gwaru —        15
Kelnerzy militarni!


Umkniesz do swej pracowni z placu wojowników,
Ufny, że Cię tam myślom spokojnym ostawią,
A tu z dziedzińca wpada grom dzikich okrzyków —
Dzieci się w wojsko bawią!        20
 
I nie masz głowie Twej cywilnej skłonu —
Dzień Ci niewczasny i noc niespokojna —
Od gardzioł dziatwy — do nut gramofonu,
Wszystko Ci krzyczy: Wojna!
 
Cóż tedy z Sobą poczniesz, nieszczęśliwy,        25
Gdy tak wszystko mundurnie poczyna się srożyć —
Ostaje-ć chyba jeden schron wątpliwy:
Samemu mundur włożyć.

1914



GDYBYM BYŁ SERCEM DZWONU...

Gdybym był sercem dzwonu,
Co z głębi mogił wybucha,
Wołałbym całym spiżem tonu:
Prostujcie ducha!
 
Ognijcie wolę! Tężcie słuch        5
Na czasy, które wichrem pędzą —
Albowiem górą przejdzie ruch
Nad ducha niską nędzą.
 
Z ruin bezruchu, z padłych baszt,
Co mają jedną wolę: trwania,        10
Podnieście myśli czujnej maszt —
Oto Ląd polski się wyłania!
 
Widny już lackich dziedzin kraj,
Widne bużańskie brzegi —
Od Niemna jedna wiedzie staj        15
Po Tatr wysokie śniegi.
 
Chrobry te ziemie mieczem skuł,
Śmiały wyrąbał granice,

Wielki je z nędznych lepian zzuł,
Ubrał w murowanice.        20
 
Turkota o tym polski młyn,
Tony wysokie głuchną —
Nie wstanie z wiedzy onej czyn,
Z wielkości — próchno.
 
Nie stworzyć z piasku strażnic-Tatr,        25
Ledwie pustynne widma.
Zadmie od strony jakiej wiatr,
Tedy wyniesie się wydma.

W kuźnicy świata, w ogniu sił,
W ten czas, czekany od wieka,        30
Kują się nowe kształty państw,
A Polak — czeka.

............

Gdybym był sercem dzwonu,
Co nad tą ziemią przechodzi,
Wołałbym całą mocą tonu:        35
Tężcie się, młodzi!
 
W letarg popadli, w zbrodnię snu,
Lękiem na poły zabici,
Żywota w pierś nabierzcie tchu —
Oto już płoną wici!        40
 
Nad upad, nędzę, krwawy los,
Nad całe morze to niedoli,

Podnieście jeden mocny głos,
Związany w jeden piorun woli!
 
Uczyńcie nieochybny grot        45
Z wyjętej z piersi Polski włóczni — —
Stężałej woli twardy młot
Rozewrze bramy jutrzni.

29 listopada 1915 r.


POLEGŁYM W BOJU

...Pamięci Waszej moje słowo liche
Nie zjaśni. Poszła już w miliony.
Dziś Wasze mogiły ciche
Staną się kiedyś w Polsce głośne jako dzwony,
Będą krzyczane w serca jako hasła,
Ich krwawą ziemią będzie się nienawiść pasła,
Aż pomsta buchnie sroga!
Cóż wobec mogił słowa znaczą?
Lecz gdy nad Waszym zgonem
Kruki wciąż jeszcze kraczą,
Cała czerń hawrania, wroga,
Żałobną wije się chmarą —
Przynoszę Wam pokłon od siebie.

Cześć Wam i sława!
Iżeście życiem szli za swoją wiarą,
Iżeście wierzyli szczerze,
Iżeście całych dali się w ofierze
Za wiarę swą, której imię Sprawa.
A iż na Waszym niebie
(Smętni — i Wy marzycie)

Były dwie gwiazdy jasne, co Was wiodły:
Wolność i Życie.

Przez trud, przez mękę szliście wraz
Ku owym niedalekim wrotom —
Niechajby i najcięższy wskaz,
Każdy w lot stawał: „Oto-m!“

Każdy osobno stawion — wódz,
A żołnierz, gdy w szeregu —
Iżby przeszkodę groźną zmóc,
Najbliższy pluton z brzegu!

Hej, towarzysze. Dziwny słuch
O was tu dzisiaj chodzi —
W szczęściu ukąpał się Wasz duch,
Poginęliście młodzi.

Czy można rozróść szerzej?
Żywot swój zamknąć dzielniej?
Za życia — bohaterzy,
Po zgonie — nieśmiertelni.



STERNICY

Przez polskich dziejów krwawy zrąb,
Jak Duch-Król, co się w nowe wciela,
Widnieje w blaskach postać-dąb
Kapłana-obywatela.

Urody dziwnej, dziwnej krwie,        5
A jednego wieszczego oblicza —
Czy on się ondzie Skargą zwie,
Czy weźmie imię Mickiewicza.

Jezajasz-prorok, płomień-grom,
Bezrządu gminu polskiego gromiciel,        10
A zasię, kiedy runie Dom,
Architekt-odnowiciel.

Jako Stróż z ducha natchnienia,
Stojący u Znicza na warcie —
Sumienie pokolenia,        15
By duch swój wykuwało w harcie.

W potrzebie żołnierz u wyłomu,
Niosący z krwi ofiarę —

W potrzebie sternik promu
Z brzegu niewiary — w wiarę.        20

Jeśli na ziemie najdzie wróg,
Tłumiciel, deptacz rozwoju,
Tedy on nie wybiera dróg,
Lecz jedną widzi: w boju!

Czy to ksiądz Marek będzie,        25
Który szlachtę ospałą zapala —
Czy Kmietowicz z Podhala,
Rzucający w lud buntu orędzie — —

Powstanie, to powstanie —
Bunt, to bunt — o Ducha chodzi!        30
O ten Dzień, o to Świtanie,
Które w krwi zórz się rodzi.

Ku onym Świtom dąży
Sternik polskiego promu —
Z niewiary, co w odmęt grąży,        35
Do wiary, do Niezłomu!

Lublin, 2. XII. [1]915


OBCHODY

Pogrzebne dzwony,
Żałobne pienia,
Jękliwe tony,
Głośne westchnienia,
Skromne ofiary,        5
Wiechy, sztandary,
Sute przemowy,
Płonące głowy,
Pycha, ból usypiająca —
Wlecze się ten tren pogrzebowy        10
Bez końca — — —
Klęski, zwycięstwa,
Przejawy męstwa —
Wszystko się zmieści
W słowach bez treści,        15
W gloryi hucznej niedołęstwa!



O, gdyby ująć słowa-bicze
I ciąć nimi przez polskie oblicze,
Ażby wytrysła krew,
Ażby zadrgnęło to cielsko,
Ażby zaszczeknął gniew        5
Obrazy,
A potem mową anielską,
Najgórniejszymi wyrazy...
[............]



POST ARMA...
1

Odzywają się nieśmiałe brząkadła:
„Dzyń-dzyń, dzyń-dzyń“ —
Na znaną starą nutę,
Poezja w dół krwawy upadła...
„Ach, wstań! ach, czyń!“        5
Jak zadrga serce strute?

2

Aleja śmierci. Wysokie topole,
Jako dwa rzędy rozstawionych straży,
Rzucają cienie głębokie
Na pole, światłem księżyca zalane,
Którędy tają ciemne ślady bruzd,        5
I na grunt biały alei,
Gdzie, w różne rzucone strony,
Leżą ludzkie postaci,
Ujęte śmierci groźnym snem.
Sznur nieskończony...        10
Niektóre w mocnym uścisku,
Niby dwóch braci zażartych,

Sczepionych ostatnim tchem.
Niektóre dziwnie sprężone,
Na wznak ku niebu leżące,        15
Wielkiemi oczyma szklącemi
W tarcz księżyca wpatrzone.
Setki tych szklanych oczu.
Niektóre krzyżem przypadłe do ziemi,
Rękoma zimno jej obejmujące — —        20
Niektóre samotnie śpiące
Na uboczu
Z poddaną pod głowę dłonią.
Są też skulone,
Jak dzieci, co się bicia chronią.        25
Niektóre w kłąb zwinięte,
Niby ostrzem przybite robaki —
A zasię inne
Jak dziwaczne na drodze pływaki,
W pełzaniu żmudnym — zaśnięte.        30

Chodzi pośród nich żałobna Pani,
Schyla się nad uśpionymi,
Czasem przyklęknie na śniegu,
Patrzy w lica,
Snadź kogoś upatruje, szuka — —        35

Leżą oto pokotem, zbratani,
Wróg z wrogiem — już na tamtym brzegu —
Jednakimi oczyma szklącymi
Wpatrzeni w tarcz księżyca.
 ...wysokie topole,        40
Jako dwa rzędy rozstawionych straży,
Stoją w milczeniu.

3

Powiem wam — boście przy mnie stali
Napośród śmierci pokosu —:
Świat człowieczy się wali!
Czy się odrodzi z chaosu?
O straszne, piekłu niepojęte noce —        5
Krwawy koń piersi dziewczęce druzgoce —
Słyszeliście: anieli, anieli płakali!
Człowiek nie podniósł głosu.

4

Przeorał krwawy miecz
Niwę człowieczą do gruntu —
Zarył swą stalą precz
W pokłady buntu.

Buchnął wulkanny sklep,        5
Ognistym rozniósł się czołem
I spadł na ziemski step
Szarym popiołem.

5

Jest serce rana — serce kamień.
Kamień przygniotem spada —
Rana się rani.
Cierpienie woła: Boże, zamień!
Pustka nie odpowiada.        5
Rana stanie się kamieniem
W czasu otchłani —
Cóż przeto jest cierpieniem?

6

Bywa i tak, że dobrze bywa zgoła:
Gdy przyjaciele siędą koło stoła,
Smutni, weseli.
Szarpną za serce — struna jęknie —
„Ach, jak ten umie cierpieć pięknie!        5
Sercem się dzieli“.

7

Potrącisz struny — raz, drugi i trzeci —
Niedołężnie, jak to czynią dzieci,
Aż trafisz na właściwą...
„Wlazł kotek na płotek”... Każdy już rozumie,
Zachęty wdzięczne: „Ależ on grać umie,        5
Umie grać jako żywo!“

8

Błogosławiona niech będzie Ułuda!
Dar to jej wdzięcznej psoty,
Iż na pustkowiu ziem jawią się cuda
Oczom tęsknoty.

Ona-ć strój niebian tka z przędzy pajęczej        5
Przez tchnienie rośne,
Ona uśmiechem lody ziemi tęczy,
Iż są niebiośne.

Ona-ć to sprawia, iż suche jabłonie
Kwieciem brylantów świecą —        10

Ona na oczach gdy położy dłonie,
Słońca się niecą.
Przez nią kamieni drogich miryjady
W kotlinach śnieżnych się jaśnią,
A białym szronem owinięte sady        15
Jawią się baśnią.

Ona kochankom w okolicy dzikiej
Kulisy stawi śnione:
Gaje, polanki, księżyc i słowiki,
Śmierci przesłonę.        20

Za jej to sprawą dzwon w puszczy uderza,
Odkrzyk zbłąkane wita,
A w skałach oczom niewinnym pasterza
Paproć zakwita.

Przez nią skazańcom, w sen stoczonym w celi,        25
Kaźni otwiera się brama —
Nędzarzom śnią się w pełnej niepodzieli
Skarby Sezama.
Ona-ć pielgrzyma, gdy upada w męce,
Wizją ogrodu ożywi — —        30
Nieszczęśni żywot święcą jej w podzięce,
Iż mrą szczęśliwi.

Więc dobroć sławię tej, co szczęście wskrzesza,
Promiennych złud bogini,
Która zdobycie w niedościgłem wiesza,        35
Sen — prawdą czyni.

9

Gdy człowiek stanął na zadnich odnóżach
I szyję wyprostował,
Mniemał, iż czołem w laurach i różach
Sięga do niebios pował.
Jakież bolesne było przebudzenie,        5
Gdy łbem o ocap zdzielił — —
Nie podnoś, Maćku, ryja pod sklepienie,
Gdyś się nie przeanielił.



OPIS

Księżyc — strzępy chmur — i ciemna zieleń.
Z chmur uczynił się jeleń —
Podpłynął, wziął księżyc na rogi —
(Wspomnienie: dawne, słowiańskie Swarogi).
Z jelenia stała się żyrafa,        5
A z onej czarna morska rafa
Nad wodną, ciemną zielenią —
Ta zatopiła się wnet, znikła —
Jeszcze jedyna chmurka nikła —
I sam księżyc już nad przestrzenią.        10



POTOMNYM PRZEKAŻCIE!...
NA ODSŁONIĘCIE TABLICY PAMIĄTKOWEJ POLEGŁYCH
UCZNIÓW GIMNAZJUM NOWOTARSKIEGO, 1922
[Fragment]

Wojny powszechnej ludów, zawieruchy!
Prosiły księgi poetów pielgrzymie,
Wieszcząc, iż w ogniu stopią się łańcuchy —
Polska w oświetli krwawej wstanie w dymie.
I jak przez zbrodnię rozbita w heloty,        5
Odkuć Jej wolność muszą piekieł młoty.

Przyszła lić krwawa. Świat stanął w pożodze.
Jął się przetaczać z hukiem wał stalowy.
Pół świata w krwawej zaciekło się zmodze —
Ogniem ziejące z ziem wynikły rowy.        10
Przez Polskę poszły wzdłuż dymiące rany.
Spalone sioła. Grabież. Lud zabrany.

Gdzieśmy nie lali krwi, na jakich frontach,
Jakie nad nami nie wiały sztandary!
Szczęśliwszym był koń w forszpańskich chomątach,        15
Gdy szedł „für Kaiser, Vaterland! za cary!“
Wysługa straszna krwią u obcych znaków —
Oto ostatnia tragedia Polaków.


Któż dziś opowie te męki zwątpienia,
Nędzne upadki, przygnioty, rozpacze,        20
One rozdwoja myśli i sumienia,
One gościńce do Polski tułacze — —
Nie sprostałaby dusza tej zachwiei,
Gdyby nie cel... gdyby nie okno nadziei!

Jak oto nasi landszturmiści nocą:        25
Siedzą w rowach, w grążeli rozmokniętej gliny —
Kameradzi obcymi języki szwargocą —
Deszcz, pluta, odór padliny,
Psio... Naraz z działów muzyka buchnęła —
Pieśń legijonów: „Jeszcze nie zginęła!“        30

Łzy w oczach, w sercu... Jakby czarem
Powiało na tę katorżnianą nędzę.
Pojmie uczucie wyzwolin ofiarę
I duch się, wzmożon, zacina w przysiędze:
„Ku Tobie, Polsko — przez świata okręże —        35
Aż Cię krew nasza dojdzie — i dosięże!“

I szli ku Polsce przez spady Isonza,
Przez fale Mozy, przez murmańskie pusty —
Wsiąkała w obce ziemie krew gorąca,
W obcy padali proch krwawymi usty...        40
Aż przez rzednące w górze dymy rdzawe
Ujrzeli tęsknią ócz marzoną Zjawę.
[............]

Poręba W[ielka], 17. V. [1]922


Z MARTWEJ ROZTOKI
1

Po trudach walk nieudałych,
Po upadach, zawodach głębokich,
Doświadczeniem daremnym ściężały,
Wracam do martwej roztoki...

Cóż to za zwodne miraże?        5
(Wietrze, ułudę przewiej).
Ostawiłem ją pustym cmentarzem,
A oto lasem się drzewi.

2

Stanąłem nad wyschłym potokiem —
(Lesie zdarzeń!) —        10
Woda się skądś znowu nabiera —
Z kamieniami bełkotem się swarzy.
Czas oto postąpił krokiem — —
Nie ginie nic, co oczom umiera.

3

Na cmentarnych, otwartych uboczach        15
Młody się otawił las.

Omroczyły się zagajem stocza,
Gdziem owce pasł.

Ni poznać miejsca pamiętne,
Gdzie tyle zbiegło lat.        20
Czas nowym nakrył je piętnem,
A tamto skradł.

Co bawiło oczy w młodych leciech,
Sczezło gdzieś z biegiem dni.
Człek błąka się po obcym mu świecie,        25
Umarłe śni...



TOBIE, PODHALE...

Tobie chwała, Podhale,
Które w sobie masz ten czar nakaźny,
Iż niewolisz serca ludzi z dolin,
Cóż dopiero dusze synów głaźnych!

Kraju dziwny, w kształt orli statrzały,        5
Żywo oczom zjawiony z eposu —
Gdzie legendą w niebo pną się skały,
Ludzie prości mienią się w herosów.

Zbocza twoje jeszcze dziś zadźwiękną
Dawną nutą zginionej ślebody —        10
W tobie żyje dar niebiosów: piękno
I dar dziwnej na ludzi urody.

Gdzież się mogli zdarzyć, jak nie tutaj,
Na tych halach o słonecznym licu,
Tacy Gwiżdże, Zachemscy, Jedlicze,        15
Takie wdałe postaci Galiców!
—————————
Tobie chwała, Podhale,
Na wyjątki urodzajna ziemio,

Gdzie, jak kryształ utajony w skale,
Śpiące siły, żywe ognie drzemią.        20

Jeno Słowa, co zaklęcie kruszy,
Jeno ręki cudownej szlifierza —
A rozkwitną blaskiem w pióropusze,
W rozpalone słońca — na puklerzach.

Skarb zaklęty przed nami otwarto —        25
Śpiewająco, Bracia, nam się trudzić —
Radosną tu Bóg nas posłał wartą:
Śpiących rycerzy budzić.

Oto już zastęp zbudzony...
Patrzę po świecznym was lesie — —        30
Wiatr Odrodzenia stąd
Na-wszerz po Polsce się niesie!
—————————
Tobie chwała, Podhale,
Ziemio, przez cud ukochana, boska...
Cóż ja jestem — pasterz na twej hali,        35
Co się sercem o twą Wielkość troska.

Bo inaczej trudno nazwać w czasie
Tę przez Miłość nakazaną służbę,
Gdzie się myśli zatroskane pasie,
A nadzieję-słonko ma za drużbę.        40

Pełnię ją, Bracia, jak umiem —
A przed myślą wizja wstająca:
Podhale, skrólewszczone w dumie,
Wydźwignione aż ku progom słońca!


Dla realności onej        45
Resztę mych sił ochotnie położę.
Niechaj żyje Podhale!
Niechaj watrą pod niebo rozgorze!...



ZAWRÓCIŁ ŚWIAT...

Zawrócił świat znad otchłani —
Minął huragan zbrodni —
Przewiały po pożarach dymy.
Zdawało się, że ludzie, w ogniu zhartowani,
Wstaną krwią nowi, życia wspaniałego godni,        5
Olbrzymy!

Cóż — wstają, jak po deszczu na cmentarzach bełdy,
Purchawki, rosnące dymem wyżej tuji,
Pleni się ludzkość — kaleka — —
Na próżno myśl wśród tej grzybo-zgniłej giełdy,        10
Wśród tych dansingowych, niemrawych podrygów z tęsknotą upatruje
Człowieka.



„POETA“

Znalazłszy się na wilegiaturze,
Mozoli się całymi dniami poeta:
Jaki asonans stworzyć miejskiej rurze,
Jaki współdźwięk do... kastanieta.

Ani wie,        5
Że wieś go uprzedziła i w tych sprawach;
Że prosty Józek czy Jasiek, z nawyku,
Stanąwszy na weselu przed muzyką
Sypie asonansami jak z rękawa.



HISTORIA WIERSZEM
Powstańcom śląskim

Dosyć było ziemie na ojczyźnie —
Podzielą się oną Piastów syny:
Każdy gazda na swojej puściźnie,
Swej dzielnicy pan i włast jedyny.

Mocno dzierżą w garści swe ziemice        5
Na Cieszynie knezie i Opolu —
A gdy, było, wróg wpadł w ich granice,
Potkał hufce niepołomne w polu.

Podumał wróg w rozumie: „Nie złamię...
Co poradzić, by zdobyć kraj ony?        10
Zhartowane kniazie mają ramię —
Dam im przeto (dla odhartu) żony“.

Przyjechały z fraucymrem Niemkinie —
Zmieniła się obyczajność wszecka —
Od hauptmanów roi się w drużynie,        15
W kordegardach wre gwara niemiecka.

Tak podstępnie przez jedwabne sznury
Szykował wróg na niewiednych pęta — —

Zniemczył się dwór od dołu do góry,
Zniemczyli się piastowscy książęta.        20
 
Lecz pozostał w chatach naród prosty,
Który „przeca stał przy swojem twardo" —
Wszelkie wrogie naciski, drangosty,
Spotykały tu odporność hardą.
 
Nic nie wskórał swobody odjemca,        25
Żadna chłopa nie zgięła zatrwoga —
Po swojemu klął po cichu Niemca,
Po swojemu modlił się do Boga.
 
Uszły wieki... Wróg przynacisk spiętrzył.
Szatan szydził: „już się nie odstanie!“ —        30
Lecz wbrew losom znicz tlił się we wnętrzu,
Jak ukryty ogień we wulkanie.
 
Aże nadszedł czas gromnych wybuchów —
Świat objęła po krańce pożoga —
Z przepalonych rdza spadła łańcuchów —        35
O ziem skradłą lęk przeimał wroga.

Właść nieprawą stalnym przyległ ciałem —
Tedy naród ocknie się: „pieronie!"...
I wraz oto z narodem powstałym
Dźwigła się moc, tkwiąca w ziemi łonie.        40
 
Pokąd dzieje Polski się ostoją,
Pomnym będzie ten sierpień szesnasty,
Kiedy naród krwią wypisał swoją:
„My tej ziemi prawowite własty".



∗
∗             ∗

Ułudą życie jest i klęską —
Śmierć niezawodną po trudach przystanią —
Lecz póki wola walki — nad otchłanią —:
Życie jest prawdą zwycięską!

Niech więc, kto skrzydła w duchu swoim czuje,        5
Wichrzeje bożym tchem —
Tyle życia tu, co duch zwojuje,
Reszta jest proch i ziem.



NA MARGINESIE
1

Dansing, ot, flirtu trochę, trochę obmów w kącie
I westchnienia, skarżące losy: „Ach, to życie!...“
Ono też, krzywdzone wciąż, jak osioł w chomącie,
Turystkom w bezcel — nudą odpłaca sowicie.

2

Dwóch mężów miałaś w życiu        5
I mówisz: „Nie wiem, co to miłość“ —
Majaczysz o rozbiciu,
Wyrzekając na losu zawiłość.

Gdybyś kochała sama,
Życie naraz stałoby się cenne,        10
Jak do Raju zobaczona brama,
Która prowadzi w Gehennę.

3

O cóż chodzi niewieście?...
Gdy jej wszelkim pragnieniom współdzwonisz,

Będzie cię uwielbiała —        15
Nie minie dni czterdzieście —
Gdy jak głupiec czas z zapałem trwonisz,
Tracisz się dla niej bez mała —
Ona, zużywszy cię wreszcie,
Będzie w innym współdźwięku szukała.        20

4

O sfinksowatość dusz niewieścich,
Jakże głęboka!
Próżność, kaprys, no i pustka w treści —
Gwiezdność dla oka.
 
Olśniony tajemniczością,        25
Wszystko byś złamał dla Złudy —
W końcu, do syta napojony czczością,
Wracasz, jak pies do budy.

5

Wszystko prawda, co tu powiedziano
O przymiotach niewieścich: iż są złudne —        30
Lecz gdyby je z tej planety zwiano,
Strasznie życie stałoby się nudne.

6

Cokolwiek bądź przenieść by ci padło
Przez niewiastę o zmylonym celu,

Zagadkową — zważ, mój przyjacielu,        35
Żeś ty sam ją stworzył nieodgadłą.
 
I co byś słyszał w gospodzie przydrożnej,
Co by-ć w zemście zawodu donieśli oszczerce,
W osądzie swoim bądź nadto ostrożny,
Gdyś w niej dojrzał jedno tylko: serce.        40

7

W miłości:
Wszystko, co powiesz — jest zwiędłe, zdeptane,
Jak przez głupców na drogę wyrzucone kwiaty.
Co pomyślisz — jest z góry wiedziane,
Jak po stokroć przez mędrców odkrywane światy.        45
Wyrazić możesz tylko w jednej niefałszywej nucie
Miłość —: a tą jest proste czucie.

8

O nie poznane wiedzą uczuć niwy!
O trudne drogi miłości!
Znałem dwojga małżonków szczęśliwych —        50
Byli to ludzie zbyt prości.

9

Aby zobaczyć prawdę istną,
Musi serce po żalu owdowieć — —
Najistotniejszą z rozmów
Jest milcząca czworga oczu spowiedź.        55

Głęboko w studni jak niebo
Toną prawdy uczuć osobiste — —
Najczytelniejsze karty listów
Są te, które pozostały czyste.

10

Młody świat się przed sercem co chwila otwiera —        60
Co moment witają nas odrodzenia bramy —
Bo uważcie: młodość nie umiera —
Młodość sami w sobie zabijamy.

11

Jakiż to powód,
 że wśród tej rzeszy ludzi,        65
Od których świat
 rozgwarem pustym tętni,
I z których każdy
 tak się gdzieś spieszy, trudzi,
Przechodzimy zimni, obojętni —        70

A rozpoznana w tłumie
 twarz bliska przyjaciela,
Mimo że, posławszy nam
 promień spojrzenia, zachodzi,
Na długo w serce wlewa        75
 urok odrodczy wesela
I z ludźmi tęczą nas godzi —?

12

Błąkamy się wśród tłumu,
 niby wśród piasku pustyni,
„Coś“ zamierzamy,        80
 co się w bezkresy oddala —
Czynimy coś — na pozór —
 lub „coś" za nas to czyni,
Znosi nas fala, fala —
 
W odmęcie        85
 pragniemy się skupić, zastanowić,
Stanąć na pewnym brzegu,
 odnaleźć się w sobie —
Wciąż opóźniana wola:
 by się odrodzić, odnowić —        90
Aż odnawiamy się... w grobie.



INEDITA

Upadł w proch ziemski czołem
Duch mój z okrutnej udręki —
By zgasnąć lub wstać aniołem
Za mało jeszcze męki.



HYMN TURYSTÓW

Wyżej!... niech chmury się rozgarną!
Wyżej!... niech słońca strzeli błysk —
Niech się rozwidni świat szeroko,
Jakby po równi cisnął dysk.



Niechajże ludzie nie wchodzą
Do tej wspaniałej świątyni,
Niechaj nie psują uroku,
(Który przez Słońce się czyni).
 
Niech poza ludzką tą władzą        5
Piękno się wokół roztacza.
Człowiek jest synem mroku,
Czego tknie — przeinacza.



Śmieszne ludzkie mrowisko —
Gdy sto mil jestem nad wami,
Nawet was wcale nie dojrzyć —
Teleskopami.



Sercu mojemu jest tak
Jako ptakowi na gałęzi —
Śpiewa sobie ów ptak,
I cóż go więzi?



ŻAL W PUSTCE

Piszę pamiętnik sobie —
Cóż biedne serce poradzi —
Ból przyklękły na grobie
Żalne te kwiaty ci sadzi.

Wszystkom przenieść gotowy,        5
Najcięższe losu zsypiska —
Jedno ten żal Hiobowy,
Ten żal, ach nadto dociska...

I cóż mi kto pomoże?
Co mi kto ulżyć zdoła?        10
Ot, pług tę rolę rozorze
Tak właśnie losu koła...

Wolałbym stokroć czuć w sercu
Zimne żelaza ostrze,
Niż ten żal nie...        15
Po zmarłej... siostrze.

Cóż komu...
Po kim ten żal? i za czem?

Boję się wyszeptać pustce,
Cała wybuchłaby płaczem.        20

Wszak każda ścieżka z tych...
W mój żal... prowadzi
Każdy krzew... ta trawa
[?] nikomu nie zdradzi.

Pisałem Jej przed laty        25
Wieść z domu „pustka płacze” —
Jakoż Jej teraz doniosę

[............]



„Śmierć jest wieczystą nocą,
Życie zaś krótkim dniem —“
Lecz śpię pod śmierci mocą,
A kiedy żyję, wiem.



TRENY
III

Przez mgłę, co się nad sercem zwiesza,
Słońce się ku mnie przedarło —
Próżno mię światłem pociesza —
Nie wskrześnie, co umarło.



Ach, któryż jestem prawdziwy,
Czy ten, co z wami się śmieje,
Czy ten, co tu nad wami
Jak i nad sobą boleje —



W PUSTCE

Patrzę z wierchu ogniskiem
Na ten kraj dumny, bezpański,
Gdzie się rozraja mrowiskiem
Mój naród podhalański.

Oto w swej Pustce się palę:        5
Ogień mojego narodu —
Widzę go w przyszłości, w chwale,
A drżę od trumien chłodu...

Ściskają mię pierścieniem
Sunące czarne wieka —        10
Obyż wybuchnąć płomieniem,
Ujść przed zagładą człowieka!



Z GALICOWEJ GRAPY

Obudziły się pierwsze pod lasem jałowce,
Strzęsły ze siebie rosę,
Czarne zjeżyły czupryny
I tak na ucho jeden drugiemu szeleści:
— Cóż to za licho, co ku nam nocką się skrada?        5
Cóż to za postać w brzasku miesiąca hań blada?
Wtóż to hań się tak bieli?...
Czy duch to gazdy, co skończył dziś na pościeli?
Czy cień błędnego juhasa, co w chmurach potracił swe owce?
Czy widmo tego zbójnika, o którym słyną wieści,        10
Iże się dał zatracić skroś jednej bladej dziewczyny
I skroś niej pominął świat?
— To ja — rzekę im — wasz brat,
Pasterskiej mojej chwały towarzysze...
Wyszedłech ku wam, gdy wieś usnęła w dolinie,        15
Przybaczyć, coście mi ongi gwarzyli,
Wy, bracia potraceni, mali, i ty, lesie —
I ty, pamiętna jedlo, chrzesnamatko...

— Szsz... swaku — to nasz brat.



W PRACOWNI

Marzenie! Nie zaplątuj myśli moich wątku
Na swej pajęczej złudzie,
Bo oto wielką tezę mam stawić od początku
O pewnym dzikim ludzie.

W mojej pracowni, pełnej ksiąg zimnej mądrości        5
Myślenia logicznego.
I wymierzonych czaszek, i wielowiecznych kości —
Nie ma nic z państwa twego.

Wiem, że w twych arabeskach możliwości się rodzą
Cudne i przeogromne,        10
Lecz wiem też, że te zwidy ludzi naiwne zwodzą
Na drogi karkołomne.

Wiem, że jesteś królątkiem, co smutnych przeinacza
W szczęśliwców bezgranicznych,
A w chwili omamienia ze smętów złudy stacza        15
Wprost do — stoków ulicznych.

Wiem, znam cię z dawna — tak nęciłoś mię zawdy
Do cudnych snów — mamideł...
Lecz nie ma dla cię schrony w przybytku zimnej Prawdy,
W cieniu jej mroźnych skrzydeł.        20



By zabić śmierć,
Człowiek się mami,
A wieku ćwierć
Jest już za nami.
 
Człowieczy trud        5
Pospiesza ninie,
By zdobyć to,
Co i tak minie.
 
Któż jest szczęśliwy?
Życie uchodzi —        10
Już Charon siwy
Czeka w swej łodzi.
 
Więc jakiż cel?
Jakież są cele?
Śmiertelna biel        15
Wokół się ściele.

7 marzec 1914


ŚNIEG
I

Sypią się płatki śniegu
Jak kwiecie różowe jabłoni,
Swawolą, mijają się w biegu,
To jeden drugiego goni...

To płyną w lekkich pląsach        5
Wskróś przez powietrzną głuszę —
Przestwór hen w kwietnych otrząsach,
W motylej zawierusze.

A świat w okrąg objęły
Białą, stężałą ciszą,        10
Iż zawisłe w bezwietrzu
Myśli się same słyszą...

Sypią się płatki śniegu
By puchy senne z zaświata —
Od brzegu omgli do brzegu        15
Wichrzy się zamieć skrzydlata.

Kładą się w sennym roju
Na białym w bezbrzeż kobiercu,
Zda mi się: płatki ukoju
Na moim kładą się sercu.        20



„TYLNA STRAŻ“ PODOLSKA

Odważnie, Panie Austryjaku,
Nic ci się złego nie przydarzy,
My jak mur staniem przy twym znaku,
Na tylnej straży.

A choćby Mochy nawet celnie        5
Od frontu z wszystkich armat biły,
Nie bój się, my będziemy dzielnie
Osłaniać tyły.

Pamiętni naszych przodków męstwa,
Którzy dotrwali zawsze w polu,        10
Będziemy stać aż do zwycięstwa
Tu na Podolu.

Jakby nas jaka niewygoda
Dotknęła z przyczyn złych furaży,
Niech nam pan z frontu pomoc poda        15
Ku tylnej straży.

A jak inaczej losy padną
I wróg na naszej ziemi stanie —

Rzekniem: my nie są strażą żadną,
Myśmy ziemianie.        20

Kto do nas zbrojno przyjdzie w gości
I nie tknie ziemi naszej „tabu“ —
My znamy swoje powinności: —
„Krupnik dla sztabu!“



DUMA O ROJI WITEZIU

W chmurnym osępie czoła,
Jak Noc zwisła nad głębią,
Na wprost słońca na czele pułku jedzie —
Nikto przeznać nie zdoła,
Jakie sny się w nim kłębią,        5
Jakie boje mrok ze światłem w nim wiedzie?
 
Znów na czele pochodu
Wkracza w wojny rok wtóry —
Któż wie, co się w krwawej drodze przydarzy?
Witeź rycerny z rodu,        10
A kmieć rolny z natury,
Patrzy w głąb duszy swej posępnej — marzy:
 
Śni sad, zalany słońcem,
Zieleń, kwietne jabłonie,
Dalej rzędy pasieki, roje pszczelne,        15
W powietrzu jaśniejącem
Zwiewne słodyczne wonie
Unoszące się jak dymy kadzielne.
 
A w tym marzonym sadzie
Miłe wczasy pogodne!        20

W cieniu drzew kwietnych widzi siebie, własta —
Światło się do stóp kładzie,
Płyną zapachy miodne
I sycą duszę dobrą, jego, Piasta...



LEGENDA

Wyszło dziewczę o rannej godzinie
I stanęło u mostu za wodą —
Bo wiedziało, nim trzy godzin minie,
Że tu tędy — o Jezusie drogi! —
Że tu tędy Janicka powiodą...        5
[............]



Czyż to jest prawdą, o świecie,
Że słońce co rano wschodzi?
Że gwiazdy lśnią tak samo,
Jak w dni ubiegłych powodzi?
 
Czyż to jest prawdą, o męko,        5
Że świat nie zmylił biegu?
Że gwiazdy lśnią tak samo,
Jak w dni zbiegłych szeregu?
 
Że kwiaty kwitną jak dawniej
I drzew co wiosny przybywa —        10
I nic pojrzeniu nie jawni,
Co się na ziemi odgrywa?



Świeci słońce — a na ziemi cień,
Lśni błękit — a mrok w przeźroczu.
W otchłań czarną pogrąża się dzień,
Świat nie weseli oczu.

Gdzie się tylko obróci myśl twa,        5
Wszystko okryte żałobą,
Wszystko, pociemniałe ordzą zła,
Duma, człowiecze, nad tobą.



UWAGI
1

„Niepodległość!“ — wołają wszyscy nie na żarty i
Przeto mamy dziś dziesięć niepodległych partyi.

2

Był Niemy,
Który krzyczał w ucho narodowi:
„Hu! hu! hu!“... basem.
A naród czekał, aże się Niemy wysłowi        5
I nic nie robił tymczasem.

3

Zapewne już się program demokracji ziści,
Gdy postęp w kraju objęli konserwatyści.



Przykładam ucho do ziemi i słyszę,
Jak serce Polski bije —
W chałupie... w warsztacie.
Tam, gdzie polityczne handle,
Tam cisza trupia...        5



Teraz, teraz, nieszczęsny Polaku,
Masz nadludzki w sobie wykuć hart —
Do ostatka przy obronnym znaku
Stwierdzić życiem, żeś wolności wart!



Przekroisz myśl twą — puste słowo,
Szatan wysuszył treść.
Więc rzucasz w serce plon na nowo,
Na nową czekasz wieść.



Cóż umieścimy w Pamiętniku?...
Włożymy bratków, róż bez liku,
Wierszyków sporo, sporo bajek,
Łez zasuszonych, wstążek, krajek —
Niech ku uciesze serca służą.        5
A kiedy Hanka będzie dużą
I wejrzy na te wstecz pamiątki,
Cóż jej powiedzą zaschłe rządki?
Że to są najszczęśliwsze lata —:
Kiedy się płacz ze śmiechem brata;        10
Kiedy to nieraz płakać trzeba,
Jakby z jasnego lało nieba;
Kiedy nieszczęścia są tak duże
Jak — kwiatek groszku w kapturze.

Poręba W[ielka] 26. VIII. [1]920


PEŁNIA NAD PUSTKĄ

Wprost w okno mojej chaty patrzy tarcz księżyca.
Widno smreki groźne, jak nagrobne straże.
Śnieg ma trupio zielone lica.
Cisza-martwota, nic nie dyszy.
Wśród tej przeraźnej, niezgłębionej ciszy        5
Jedynie słyszę stukot mego serca.
Gdzież świat się podział? Gdzie ruch?
Jam jeden z pustką upiorną duch.



Z dalekiej gwiazdy jestem,
Nie znam tej waszej ziemi,
Gdzie człowiek zakrył piękno
Plecami zgarbionemi.

Cóż mi te jego troski        5
I cóż mi jego życie!
Z innego świata jestem,
O innym myślę bycie.

Łudziłem się czas jakiś,
Że jestem waszym bratem,        10
[Że] cel wasz moim celem,
Że świat wasz moim światem.

Boginczyn jestem z rodu,
Tu wtórnie narodzony —
Lecz baczę dawny żywot,        15
We snach powrotnie śniony.

[............]


Rodzicem moim słońce,
Siostrą moją Pogoda —
Czeka mię po tym życiu
Matka wieczyście młoda.        20



Zhandlarzył się oto tłum pątniczy,
Który dążył gdzieś do niebios bram —
Czyni jarmark wokół, zyski liczy,
Drodze swojej w oczy zadał kłam.



[NA GODY]
Żonie — na „Gwiazdkę“
WILIA

Siano obrusem nakryte na stole —
Białe opłatki —
Ojca błogosławiące ręce —
Serdeczne rozrzewnienie Matki — —
O niepowrotne wzruszenia dziecięce        5
W rodzinnym kole!...



JUTRZNIA

Zabłysły wszystkie świece —
Rozlśnił się pająk szklany —
Kościół tysiącem serc radosnych dyszy — —
Organ ogłosił tajemnicę —
Zadygotały ściany —        5
„Wśród nocnej ciszy!...“



KOLĘDNICY

Śni się chłopcu: muzyka — turoń — dziad mrozem sędziwy —
Grają, śpiewają, kłapią — a wszystko „na niby“.
Nagle... grad owsa uderzył o szyby —
„Ho! ho! ho!" — okrzyk dziada. Gwiazda! Śpiew prawdziwy —:
„Nie wie kto z was, mili bracia,        5
Co to były za dziwy...“

24. XII. [19]26


BAJKA
1

Chcesz, żebym bajkę Ci napisał,
Jaką dziecku opowiada mama — —
Po cóż ułudą śnioną Cię kołysać,
Gdy Bajką jesteś sama.

2

Czyż nie zjawiłaś się na morskiej plaży        5
Jako Rusałka, topielica zwodna,
Która najdoświadczeńszych z kół śmiałych barkarzy
Na ton sprowadzić godna?

3

Albo nie wstałaś z białej morza piany
Jako Syrena z oddali wabiąca,        10
Która żeglarzy w kraj raf zabłąkanych
W otchłań ułudą wtrąca?


4

Syrenie niechby, czy li rusałczane
Są Twe ułudne czary czy przymioty,
Bajka jest treścią Twej w istność przemiany        15
I Twej boginczej istoty.

5

Bajką jesteś prawdziwą zaiste,
Mimo ziemskiej realizacji —
Nie wiadomo, co dla Cię bardziej rzeczywiste:
Świat czy utrwalony miraż wbrew racji?        20

6

Niby znasz zło i dobro, co Cię więcej rani,
Kolce ukłuć skwapliwie niby róże zbierasz —
A wobec życia, jak wobec nagłej otchłani,
Szeroko oczy otwierasz.

7

Mówię do Ciebie: „Zbudź się, życie zyskiem!        25
Nie wstanie sercu prawdą, co zaniechasz" —
A Ty, jak we śnie, płyniesz nad urwiskiem
I lunatycznie się uśmiechasz.

8

Twe łzy nawet wyniesione z głębi
Błyszczą niemo jak perły przy blasku księżyca —        30
I nie wiadomo, co Cię w rzeczy gnębi,
A co naprawdę zachwyca.



Słowo stało się tak już wyświechtanym zgoła,
Tak nadużyte w targu, pomniejszone w cenie —
Że kłamstwo jak i prawdę wyrazić równie zdoła,
Tak stwierdzenie, jak i zaprzeczenie.



DEDYKACJA

Pięknej — która Sama Sobie przeczy,
Cudnej — która już nie wierzy w cuda,
Mądrej — która sili się mówić od rzeczy,
Szczerej — jako i siostra Jej, Ułuda,
Marzycielce — która „już nie marzy“,        5
Tej — która wiernych zbawianiem uśmierca,
A jeśli w Łasce Swej kogoś obdarzy,
To... ¼ serca.



Naprzeciw sercu, które płacze,
Naprzeciw woli, która słabnie,
Naprzeciw myśli, co rozpacza,
Naprzeciw wichru i zawiei,
Na przekór i wbrew wszystkiemu,        5
Coć gnębi, truje i kłopota,
Naprzeciw beznadziei —
Idź tanecznie z wiarą i pogodą,
Z duszą od nowa wiecznie młodą
Za tym... co jest po równi cudom,        10
Choćby to i być miało — Złudą.



PRZEKŁADY
Z JĘZYKA NIEMIECKIEGO
WCZESNE PRZEKŁADY
WRÓG BOGÓW

W spokojnym domku siedzi, swój chleb suchy zjada,
Miesza w tyglach, oblicza i plany układa.

Ponad nim wyją burze, szaleją wichury,
Kłębią się nawałnice, owisają chmury —
Rozpacz wszechświata pędzi, strach i pomstę niesie,        5
Gmachy wali i dęby druzgoce po lesie —

On w swoim cichym domku, nakrytym powałą,
Co noc do snu układa głowę osiwiałą.

Za ścianą tłum się ciśnie, walczy, wre i spędza —
Wściekłych spaja zawziętość i rozdziela nędza —        10
Wszyscy gnają w krainę nieznaną... po szczęście,
Ku niebu, gwiazdom, słońcom wyciągając pięście —

On w swoim cichym domku swój chleb suchy zjada
Miesza w tyglach i słońce siwym okiem bada.

I dziw!... Wszechwładne słońce, światło wiecznych lodów        15
Dla ginących i zginąć mających narodów,
Zimne na łzy i klątwy —  bojaźliwym drżeniem
Zadrga, gdy siwe oczy napotka promieniem...

 (z nie zidentyfikowanego tekstu)
4. X. [18]98


„OD MÓRZ DO MÓRZ...”
(Na cześć Gutenberga)
I

Leć, pieśni, leć nad szczyty gór
 I grzmij jak szczęk oręża!...
Niech brzmi daleko huczny chór
 Na cześć sławnego męża.

Cześć Mu, że z mroków dzień wydobył        5
 I że przez czcionek dziwną moc
Nam wolność, głos i prawa zdobył,
 Cześć mu, że rozwiał ciemną noc!

II

Sto błyszczy słońc, sto płonie zórz,
 Czar kwiecia wietrzyk żenie —        10
Śle cały świat — od mórz do mórz —
 Miłosne pozdrowienie...

A Mistrz z niebieskich patrzy błoni
 Na mnogość uczniów swoich rzesz —
I mówi: „Rzeszo! Idź, dłoń w dłoni,        15
 Idź naprzód, ufaj, kochaj, wierz!

III

Jak ta świątynia w chmurach tkwi,
 Wzniesiona pracą Mistrza —
Jak jej kopuła światu lśni
 Z wieku na wiek ognistsza:        20

Tak my braterstwem wstajem szczersi
 I mocni Związkiem bratnich dusz
I grzmimy światu z całej piersi:
 „Cześć Sztuce, cześć!“ od mórz do mórz...

 (z Józefa Schwaaba)


Nad moim łożem stoi groźny cień,
Szepce coś — słyszę, jak szmer daleki —
Oddechy jego są jak podmuch lekki —
Schylenia jego czuję pełen drżeń.

Leżę w milczeniu i zbroję się w moc.        5
Dom pusty. Krzyk mój rozlegać się musi.
Żadnej gwiazdy nie widać. Wszystko dusi
Nieprzemożona ciemność. Długa ta noc...

Długa ta noc, której sny nie bielą,
Zegar nie tyka, nie odzywa się dzwon —        10
Jeno wciąż czuwa — aż do rana — on,
Ten cień milczący nad mą pościelą.

 (z nie zidentyfikowanego tekstu)


Z HENRYKA HEINEGO
Z „KSIĘGI PIEŚNI“
Z TOMU „Z MARTWEJ ROZTOKI“
1

Zatrute są moje pieśni,
Mimo zarobień pszczelich —
Tyś mi truciznę wsypała
W spieniony życia kielich.

Zatrute są moje pieśni —        5
Że tak jest, nie dziwota;
Wszak chowam w sercu wiele gadów
I Ciebie, moja złota.



2

W moje to zamroczne życie
Strzelił raz słoneczny wzrok;
Lecz wnet zakryły go chmury,
Wieczny już grąży mię mrok.

Gdy dzieci znajdą się w ciemnościach,        5
Boją się szelestu łoz;
Aby więc trwogę odpędzić,
Śpiewają na cały głos.

I ja też, dziecko zbłąkane,
W ciemny zaszedłem gmach;        10
Gdy śpiew mój nie brzmi zbyt subtelnie,
Przecie zabija strach.



3

Pragnąłbym wszystek ból mój zamknąć
W jednym jedynym słowie
I zlecić je pamięci wiatru,
Niech Ci je w locie powie.

Oto wiatr niesie ważne słowo,        5
Łzami nabrzmiałe memi —
Ty słyszysz je o każdej porze,
Na każdym kątku ziemi.

Nawet gdy do snu złożysz głowę
I przymkniesz znużone oczy,        10
Będzie Ci ono dzwonić głośno,
Aż skałą sen Cię przytłoczy.



4

Noc straszna wyje w kominie,
Deszczem o szyby wiatr miecie;
Gdzie się obraca ninie
Me biedne, drogie dziecię?

Widzę Ją twarzą przy oknie        5
W samotnej, pustej izdebce —
Dłoń od płynących łez moknie —
Słowa tęsknoty w mrok szepce...



5

Wiele-ć mówili oszczerce,
Wiele-ć donieśli skarg;
Lecz co przecierpiało me serce,
Nie doszło z nimi na targ.

Składali dłonie, jak w modły,        5
Potwierdzali kiwaniem głów;
Orzekli, żem jest podły,
Tyś prawdę wzięła z ich słów.

A to najgorsze przecie,
Co im nie śniło się: —        10
Miłość ku Tobie, dziecię,
Schowana w serca dnie...



6

Na zimnej wyży północnej
Tkwi senny, samotny smrek;
Białym, gwiaździstym odzieniem
Okrył go lód i śnieg.

Śni o samotnej palmie,        5
Co gdzieś w południa mgle
Na spalonym wybrzeżu
Równie z tęsknoty schnie.



7

Kochali się, lecz żadne
Nie chciało w niewolę pójść;
Patrzeli na siebie wrogo,
Pragnąc miłości ujść.

W końcu rozeszli się, i tylko        5
W snach widywali się potem;
Dawno już byli umarli,
Sami nie wiedząc o tem.



8

O serce, nie łam się klęską,
Nie mrzyj pod losu grotem;
Wiosna ci odda z nawrotem,
Co zima zdarła zwycięsko.

Ileż ci jeszcze zostało!        5
Świat cały u twoich stóp.
Miń zmarłych nadziei grób
I idź na życie śmiało!



9

Gdy młode serca giną,
Drwi gwiazd chorowód złoty;
Wpatrz się myślą w dal siną,
Co-ć mówią ich migoty? —:

„Miłują się ludziska        5
Z całego wprawdzie serca,
A smutek ich uciska,
Męka wzajemna uśmierca.

Nam, świetlistym cherubom,
Obcy ten żar miłości,        10
Który jest ludziom zgubą —
Przeto-śmy wiecznej młodości“.



10

Śmierć jest wieczystą nocą,
Życie krótkotrwałym dniem.
Zdaje mi się, że już łopocą
Skrzydła mroku nad znużeniem mem...

W gałęziach dziwnego drzewa,        5
Co nad mą głową rośnie hen —
Słowik o miłości śpiewa,
Słyszę go nawet przez sen.



11

Ciężko na sercu — gdzież ponikły
Porządki proste dawnych lat?
Świat był podówczas jeszcze zwykły,
Ludzi spokoił boski bat.

A dziś, jakoby po pogrzebie:        5
Gdzie stąpisz, smętek cię wita;
Bogu się pono zmarło w niebie
I diabeł zadarł kopyta.

Tak nudnym świat już stał się lochem,
Tak wyziąbniętym — nie ma co kryć —        10
Że gdyby nie te miłości trochę,
To nie wartałoby tu być.



12

Skra spada z wysokości,
Przecina światłem mrok —
Gwiazda to mojej miłości,
Za którą leci mój wzrok.

Padają z białej jabłoni        5
Liście, jak cichy żal;
Podmuch je po ziemi goni,
Ponosi w ciemną dal.

Dowiewa śpiew łabędzi
Z czarnych, jeziornych błoń —        10
Coraz to ciszej gędzi,
Aż go pochłania toń.

Noc. Ni szelestu skargi.
Liście pogonił wiew.
Gwiazda strzaskana w piargi.        15
Przebrzmiał łabędzi śpiew.



Z CZASOPISMA
∗
∗             ∗

Filistry, strojni odświętnie,
Mają na łące zabawę;
Pobekują i skaczą namiętnie,
Jak capki, puszczone na trawę.

Podziwiają przy dobrej swej tuszy:        5
Jakie to wszystko romantyczne!
Łowiąc swymi przydługimi uszy
Pogwizdy szpaków liczne.

Spuszczam na okna kotary,
Zasłaniam każdą szczelinę;        10
Moje znajome mary
Przychodzą do mnie w gościnę.

Miłość umarła się jawi,
Przychodzi z królestwa śmierci,
Siada koło mnie i krwawi        15
Serce, spękane w ćwierci.



∗
∗             ∗

Młodzieniec kocha dziewczynę,
Która na innym szuka prób;
Inny znów miłuje inną,
A z tą zawiera ślub.

Dziewczę poślubia z przekory,        5
Uważając to za swój los,
Pierwszego, kto jej wpadł w oko:
W młodzieńca godzi cios.

Stara, odwieczna to piosenka,
A przecie nowa wsze;        10
Komu do gustu przypada,
Temu miąższ serca drze.



∗
∗             ∗

Miłość i zdrady, i łzy z klątwy złemi,
Wszystkie nade mną przeszły groźne klęski —
A jednak nie zdołały mię ugiąć ku ziemi,
Zostałem ten sam, zwycięski.



∗
∗             ∗

Pożegnałem was latem, ludzie walni,
I znowu zimą nas przypadek sprzągł;
Wtedy byliście zaiste upalni,
Dziś wieje od was chłodny ciąg.

Znów was pożegnam, a gdy wrócę (oby!),        5
Już was odejdzie i upał, i chłód — —
W śnie będę kroczył ponad wasze groby
Tam — gdzie lśnią słońca i wieczny lśni lód.



INEDITA
∗
∗             ∗

Mogą się srożyć śnieżyce,
Mogą wichrem wyć otchłannie,
Mieść lodem w mą okiennicę:
Nie trącę w skargi żałosne,
Gdyż mam w sercu nieustannie        5
Obraz Twój i wieczną wiosnę.



∗
∗             ∗

Nie ma król Wiswamitra
Chwili, by skłonić głowę,
Dąży przez walki i trudy,
By zdobyć Wasiszty krowę.

O królu Wiswamitra,        5
Trzeba mieć łeb wołowy,
By tyle trudów ponosić,
Wszystko dla jednej krowy!



∗
∗             ∗

Wy nie rozumieliście mię oto,
Ja też nie rozumiałem was;
Lecz gdyśmy razem wleźli w błoto,
Już zrozumieliśmy się wraz.



Z LAT PIERWSZEJ WOJNY ŚWIATOWEJ
Z CZASOPISM
DO KOBIETY

Nie płytka miłość teraz w tym pożarze,
Gdy świat zażegła krwawa wojny wić.
Jednemu serca nie ofiaruj w darze,
Dla milijonów musi ono bić.

Zognić się musi nienawiści wbrew        5
Miłością, cały świat obejmującą.
Kobieto! Tęczą bądź odkupującą;
Niebem dobroci za tę wszystką krew!

 (z Katarzyny Bauer)



ATAK

Blask reflektora wypadł — sunie kołem
I trafia ludzki kłąb nad czarnym dołem.
„Oh, camarades allemands!“ — krzyk ostatni
Wtłacza w zamarłe serce bagnet bratni.

 (z Karola Brögera)



NA PATROLI[2]

 (z Rudolfa Leonharda)




W każdym momencie jedno tkwi:
Pożarem płonie świat.
W każdym momencie jedno brzmi:
Brata uśmierca brat.
Nic myśleć, jak to, przez godzin ciąg:       5
Pali się świat —
Mordercą brat,
Wojna jest w krąg!...

(z Ludwika Marcka)
INEDITA

Już mi tej ziemi blask na wieki zgasł[3].
 (z Rudolfa Leonharda)



TEDEUM[4]

 (z Rudolfa Leonharda)



Gdzie tysiąc ginie — ginie istnień tyleż.
Gdzie pada jeden — pada z nim cały świat.
Świat, który komuś świętym był; ach, ileż
Nieszczęsnych sierot płacze swoich strat.

 (z Ernesta Preczanga)



Nie byłby tak srodze ciężkim byt,
Gdyby nie ten, ach, palący wstyd.

Oni idą za ciebie wśród gradu kul —
Ty czytasz przy blasku lampy ten ich ból.

Im noclegiem jest wilgotna ziem —        5
Ty zasypiasz wygodnie w miękkim łóżku swem.

Ty wokół siebie swoich bliskich masz —
Nad nimi w chwili skonu schyla się wroga twarz.

I wszystka twa miłość, wszystek twój ból
Nie dobiega myślą tych strasznych pól,        10

Gdzie ten, co niedawno tu z tobą był,
Będzie się tam jak robak w ogniu wił.

 (z poezji anonimowej)



Myśleć nie mogę, płakać nie mogę,
Zgubioną widzę przed sobą drogę.

I w dzień, i w nocy jestem przy tobie
I jakby w ciemnym złożona grobie.

A nasze dziecko — jakim imieniem        5
Zawołasz na nie, zjawiony cieniem?

 (z poezji anonimowej)



Z JĘZYKA UKRAIŃSKIEGO
Z BOHDANA ŁEPKIEGO
SPOWIEDŹ ZIEMI

Zagasło słońce. Świat zamierkł.
Noc z wolna następuje.
Już nieprzejrzany, szary zmierzch
Wszerz ziemię obmotuje.

I głuchy już, głęboki szum        5
Niesie się ponad gajem,
Błąka się smutek, rodzic dum,
A radość gdzieś za rajem.

Od lasu chynie głodny wilk,
Patrzy w sioło i wyje.        10
Ostatni odgwar dnia zamilkł
I poćma ziemię kryje.

I płynie cicha w nocną ciem
Krzyżów i pól rozmowa —
Spowiadają się mraki ziem,        15
A słucha ich dąbrowa.

Mówią, że od tysiąca lat
Ludzi żywymi żarły,

Że wysysały krew i pot,
A ludy w nędzy marły.        20

Że wszystką wolę, siłę z nich
Wymaniają zdradliwie
I odpłat za ofiarę ich
Dają w nijakim żniwie.

A ludzie robią noc i dzień,        25
A pot wsze leje się i leje,
A śmierć wycina ludzi w pień,
A Dola z nich się śmieje.

„Przebacz, o Panie, przebacz,
Nie karz ludzi złym rokiem —        30
Na grzechy ciężkie nie bacz —
Spójrz litościwym okiem!“

— — — — — — — — — — — — — —

Spowiadały się zbiory wód,
Spokojne i drzemiące,
Że latem niosły strach i głód        35
Na pola, zbożem lśniące.

Że nie baczyły, ile mąk
Na pola popłynęło
Z czarnych, krwawiących chłopskich rąk,
Nim zboże się zrodziło.        40

Spowiadały się, w mraczny most
Zbite: dąbrowy, zręby,

Iż ludziom rosły nie na zrost,
A tylko dla ich zgnęby.

Iż próchnem żarły ściany chat,        45
Aż drzwi odlatywały —
A z ramienionych w krzyże łat
Drwa jeno poostały.

Dzieci sinieją w izbach swych,
Nieraz i na śmierć posną,        50
Jako to ptactwo w rokach złych,
A drzewa rosną, rosną...

A ludzie robią noc i dzień,
A pot wsze leje się i leje,
A śmierć wycina ludzi w pień,        55
A Dola z nich się śmieje.

„Przebacz, o Panie, przebacz,
Nie karz ludzi złym rokiem —
Na grzechy ciężkie nie bacz,
Spójrz litościwym okiem!“        60

— — — — — — — — — — — — — —

Mogiły jęczą: W mrok i w jaśń
Groźną mówimy żałobą
Za ból, za mękę i za kaźń,
Cośmy pokryły je sobą.

Za wstyd i zdradę, i rozbój,        65
Co serce z piersi darły,

Za cały nadaremny znój
Ludów, co próżno marły.

Co szły przez własny, luty skon
Do sławy i do woli —        70
I zapadały w wieczny sen,
Nie doczekawszy doli...

Sława stoczyła się na miecz
W skrwawione śmierci łoże,
A Prawda z ziemi uszła precz —        75
Przeto pomiłuj, Boże!

Naród bije się noc i dzień,
A krew wciąż leje się i leje,
A śmierć wycina ludzi w pień,
A Dola z nich się śmieje.        80



∗
∗             ∗

Kruku żałobny, z jakiej lecisz strony?
„Krew, krew, krew!” — Cicho! Już wiem, znam kraj ony.

O wichrze, czemu wyjesz tak skargą padolną?
„Szu, szu, szuu” — pst! mówić nie wolno.

Rzeko, czemu tak krwawe toczysz piany?        5
Cyt! Zgaduję już, wiem — ty płyniesz z rany...



∗
∗             ∗

Uderzcie w dzwon!
Uderzcie dusz potrzebą.
Słońce pożarem się pali,
Naród ginie, świat się wali,
Uderzcie skargą w niebo!        5

Niech widzi On,
Jak toniem na krwawej fali.
Jak oto, za krew i rany,
Nowe nam wdziano kajdany.
Bijcie w dzwon!...        10
 — Nie ma. Zabrali.



∗
∗             ∗

Błysk, huk — pół nieba rozgorzało,
Rozprysła się armatnia kula —
A tam hen w lesie, jak bywało,
 Kuka zazula.

Krzyk, jęk — i cicho. Krew spłynęła        5
W bezdeń krwawego bólu-morza.
A nad polami znów stanęła
 Wieczorna zorza.

Jakże tę ziemię w okrąg zryły
Ogniste kule i granaty —        10
I już te jamy ozdobiły
 Wesołe kwiaty.



∗
∗             ∗

Widzisz, bracie mój, towarzyszu mój,
Siniejący na niebiosach żurawiowy wój?

Krzyczą: „Kru, kru, kru!“ — Nie dolecą snu,
Zanim wody mórz przelecą, zabraknie im tchu.

Rozpływa się w skrach podsłoneczny szlak        5
I ślad ginie po żurawiach w siniejących mgłach.



∗
∗             ∗

Zerwałem się ze snu —
Jeszcze za oknem ćma.
Słychać wołania sów —
Pola zaległa mgła.

Ani światełka. Wszerz        5
Oceaniczny łan — —
Tylko wichr, niby zwierz
Wyje koło mych ścian.

Szarpie za dźwierze: Wstaj!
Nie pora dzisiaj spać!        10
Patrz: raną stał się kraj,
Grzebnym lamentem brać.

Zasłała ciemna złość
Cmentarzem dal i bliż —
Gdzie stąpisz krokiem — kość,        15
Gdzie rzucisz okiem — krzyż.

Gdzie się obrócisz — krew,
Czarna o zgonach wieść,

Jakby się uwziął Gniew
Naród z tej ziemi zmieść.        20

Długi bezdomnych klucz
W nieznany dąży świat —
Ileż sierocych ócz
Płacze swych drogich strat.

Dzień się od dymów ćmi,        25
Noc od łun — krwawy dzień,
A ile już tych dni
I nocy pełnych drżeń!

Wichr wyje: Wstawaj, wstaj!
Nie pora teraz spać,        30
Gdy jedną raną kraj,
Jednym lamentem brać.



∗
∗             ∗

Widziałem mnogi pątniczy trud...
Żem nie oszalał — dziwno mi.
Oto z zachodu słońc na wschód
Szło tysiąc rozpacznych dni.

A każdy z tych dni, niby wiek,        5
Którego przygniot klęski zmógł;
Każdy jako niewolny człek
Wlókł kamień młyński u nóg.

Jak łany krwawią bruzdy czół —
Zorał je widno męki pług;        10
Piersi jako mogilny dół,
Serca w kostnicy trwóg.

Gdzie wasze ręce? — My bez rąk.
Gdzie poszły nogi? — Het precz.
Kto wam krew wypił? — Jad mąk.        15
Gdzie wasza siła? — Wziął miecz.

Idą, aż ziemi słychać stek —
Doły mogilne ich bród —

Za nimi gore zboża łęg,
Wody ścinają się w lód.        20

Bór przejął trwożny, niemy chłód
Księżyc, pojrzawszy, światło śćmi —
I tak z zachodu słońc na wschód
Przeszło rozpacznych tysiąc dni.



DODATEK
Z JUWENILIÓW
(1894—1897)
NAD GROBEM MATKI
DUMANIA
 „Sąd o rzeczach — jest zwykle sprawą naszego serca, a nie rozumu...
 Nie zważaj na to — kto to powiedział, lecz co powiedziano!...“
 TOMASZ A. KEMPIS
Przyjaciołom 
poświęcam

Jeśli z mogiły pieśń wichr uniesie,
A drzewa drzewom słowa podadzą —
I te nie zginą w cmentarnym kresie,
Ale ku ludziom wypłyną falą
I o serc ludzkich struny zawadzą        5
I gniew lub gorycz serca rozpalą —
Przebaczcie pieśniom i pieśniarzowi!...
Jam czyste słowa zlecił wichrowi;
Że wichr-bałamut po drzewach skacze,
Słowa me świstem wyśpiewa chmurze,        10
Albo gdzieś stanie — i przy figurze
Słucha, jak żebrak litości płacze —
Magnata spotka, co woli mienie
W Monaco przegrać lub w mieście przepić
Zamiast nędzarza w biedzie pokrzepić —        15
To nie dziwota — że zbałamuci!...
Com już wyśpiewał — to nie odmienię....
Źle — kiedy z wichrem pieśni się nuci.

I

Na cmentarzysku szukam napisu,
Gdzie przeszłość drogie pamiątki chowa:        20

I wszędzie pusto... cienie cyprysu
Kryją przed okiem przechodniów słowa,
Które by zdradzić mógł: księżyc blady,
Słoneczne blaski, lub jasność dniowa.
Nie wiedzą nawet cmentarne dziady,        25
Którym wiadomy tu każdy kątek —
Gdzie wśród napisów szukać pamiątek...
Daremna skrytość!... martwemu światu
Prawdę zakryją i cienie kwiatu;
Ale półduchom, co swoich krewnych        30
Szukają tylko pod mogiłami,
Pieśnią się poją, a karmią snami —
I brak im tylko skrzydeł powiewnych,
By odlecieli w krainę życia
Od snów i złudnej krainy marzeń —        35
Takim daremnie cieniów zakrycia,
Pamiątek, mogił i przeszłych zdarzeń!...
Są w świecie kąty — gdzie ludzie jeszcze
Myślami nawet nie wędrowali —
Ale są ludzie, gdzie patrzą dalej        40
Oczyma duszy.... to oczy wieszcze!

∗
∗             ∗

Tam, na ustroniu — choć bez gróbarza,
Znalazłem pomnik w kącie cmentarza,
A na nim napis — prosty, jak kamień,
Który bez żadnych ozdób, omamień,        45
Krzyżem swą wielkość i przeszłość znaczy...
Ten krzyż znalazłem i kij żebraczy.
Może tu lirnik siadywał z pieśnią —
Ten gość jedyny na cmentarzyskach.

Przyszedł się pytać, czy Oni nie śnią;        50
Czyli to prawda — o tych ogniskach,
Któremi księża grzeszników straszą;
Czy tam usłyszą modlitwę naszą,
Choćby nie z serca — lecz z ust płynęła!...
I tak ta dusza lirnika lgnęła        55
Do grobów, mogił — że tęsknił smutny,
Łzami obmywał pomnik pokutny,
A kiedy zasnął — to lirę jeszcze
W zaskrzepłe dłonie ujął jak w kleszcze,
By z Nimi tęskną dumą się dzielić....        60
............
Głupi to zwyczaj pomniki bielić!
Kolor żałoby prędzej przystoi.
Ale tą razą świat nie pobłądził,
Że biały pomnik stawił Polonii,
Bo on — że chowa umarłą — sądził,        65
A on uśpioną bielidłem stroi!....
Nikt nie zagląda do tych ustroni,
Gdzie wiek prześniła biedna królewna...
Piosnka ją tylko kołysze rzewna
Dziada — co płakać nie zna inaczej;        70
A kiedy wreszcie kładzie się w trumnę —
To pozostawia swój kij żebraczy,
Berło — co noszą Jej syny dumne...

II

Przez drzew konary księżyc się wdziera
I blaskiem pomnik oświeca ciemny...        75
Dusza — co smutkiem dawno umiera
I posępnością cmentarzysk płacze —

Jakiś śpiew słyszy cichy, tajemny...
Cieszy się, cieszy — serce kołacze —
I myśl się krzepi, i duch się poi:        80
Zapewne przyszli synowie Twoi,
Coś ich — o Matko! — Bogu w ofierze
Dała... Ci przyszli mówić pacierze
Za swoje winy i żal nieszczery,
Kiedy Cię, Matko — do trumny kładli...        85
Nie są to — nie są te bohatery,
Co pieśń w czyn umią zamienić z czasem!...
Oni się smucą z cmentarnym lasem,
Z szumem gałązek — co gniazda trznadli
Mają w swym liściu, — niepomni na to,        90
Że mogą nocą zbudzić ptaszęta; —
Czy jesień pusta — zima czy lato,
Pieszczą się szumem, szelestem liści...
Ale myśl jeszcze zbrodnię pamięta
Własną — i słowa czczej nienawiści.        95
I przyszli z pieśnią — już poniewczasie!
Próżno żałować przeszłości grzechów.
Z daleka stoją — tam, na tarasie:
Boją się zbliżyć do mogił smutnych!
I z towarzystwem przyszli uśmiechów        100
I bez żałobnych strojów pokutnych.
Kiedy te pieśni Matka usłyszy —
A czyta lepiej w sercach niż ludzie,
Co, chociaż sądzą, to tak jak inni —
Pozna się łatwo na ich obłudzie:        105
Że nędzna dziatwa podwójnie grzeszy
I nie przepraszać przyszli ci winni —
O, biedna Matka! że wiek prześniła,
Nie będzie tego żałować jeszcze —

Ale się zlęknie, — że i mogiła        110
Już nie odstrasza obłudnych grona —
I ból ją ściśnie więcej niż trumna,
Żal do swych synów obejmie w kleszcze,
Twarz swoją od nich odwróci dumna —
I na wiek cały — drugi raz skona...        115

III

Czemu my inni — niż te narody,
Które się karmią naszemi łzami?...
............
Zapytaj o to cmentarnych duchów,
Które od wieku, na grobie Matki,
Zanim dziecina wyjdzie z pieluchów —        120
Same jej gorzkie dają opłatki
Ze krwi i prochu grobów — przymieszką.
A kto je połknie — ten już nie światu,
Ale mogiłom skarżyć się będzie,
Bo już w połowie do nich należy!...        125
Będzie się poił trucizną kwiatu
I pocznie nucić pieśni łabędzie —
Ten — w wypłakanej duchów odzieży!...

Umarła Matka — zostały dzieci,
Ale dwojakie: jedne jej syny —        130
To z zagranicy wiedzę czerpały,
A drugie nawet u siebie, w domu
Nie chciano kształcić!... i bez nauki —
Bo posiadały język jedyny
I na dnie duszy śpiące zapały,        135
A co zyskały, to po kryjomu —

To są pasierby — te samouki!...
Ale gdy Matkę do grobu kładli,
To ci kształceni — tak zimno stali
Jakby nagrobne, nieme posągi;        140
Biedni-pasierby do grobu słali
Choć grudę ziemi i łzę pokutną....
Matka nie rzekła: »Bodaj przepadli!«
Ale ich wszystkich żegnała z trumny
Błogosławieństwem i twarzą smutną.        145
Szedł za pogrzebem tłum bezrozumny —
Szli i zabójce, co ją pogrzebli...
Pierwsze — o hańbo! — kształcone syny
Do katów Matki wyciągły ręce,
Zamiast im słusznie podstawić szczebli        150
Do szubienicy lub gilotyny!...
One sumienia — podały męce.
A te pasierby — o, biedne one!...
Nie rozumiały nieszczęsnej doli,
Bo je chowano — jakby w popiele!        155
Zawsze dalekie — zawsze gnębione,
Poddane dzikiej braci swawoli,
Nie rozumiały — gdzie święte cele,
Do bratobójstwa dały się użyć!!...
............
Jeżeli chcemy Ojczyźnie służyć —        160
Ich nam nauczać — ich ogrzać czuciem!...
A wtenczas wspólnie już nad rozkuciem
Więzów z rąk Matki pracować będą.
Błyska nadzieja nad naszą grzędą —
Chwyćmyż ją wcześnie — nie dajmy gasnąć!...        165
Bo to nietrudno przespać wiek cały —
Ale my możem na wieki zasnąć!!...

„Na wieki!“... Boże! gdzież ideały,
Do których wodze przeszłości biegli?
Byśmy za późno się nie spostrzegli!...        170

IV

Przeszłości świetna!... patrz się na zgliszcza,
Na nędzne strzępy dawnej wielkości —
Na te świątynie, gdzie twe bożyszcza
Kryje kurz wieków — a z wysokości
Posągów, zamiast olbrzymów — karły        175
Są widowiskiem zmarzłego wieku...
I bohaterów syny wymarły —
Świat rodzi same wyrodki-twory,
Które się kąpią w kłamstw brudnym steku;
A zamiast duszy — mają obory        180
Pełne zwierzęcej bezduchowości!...
Patrz na to wszystko, świetna przeszłości —
Żeś świetną była — żałuj po wieku!
Bo płód twój zmalał i skarłowaciał...
A choćby wiekiem się przepostaciał —        185
Do twego szczytu nie sięgnie czołem!...
I świat i ludzie są jednem kołem,
Którym kieruje Opatrzność boża;
Szczęsne — w wszechświecie za Jego wolą
Toczy się — mija piekła, bezdroża,        190
A koniec drogi — w nieskończoności...
Biada — gdy koło wbrew Opatrzności
Bieg swój skieruje z wytkniętej drogi!
Bo wtedy szatan nad niem zawładnie
I wieść go będą fałszywe bogi        195
Po utopiskach — gdzie w błoto wpadnie.


Smutne pamiątki świetnej przeszłości!
Ząb wieku na was porobił szczerby.
W zamkach, co kryją pod zgliszczem kości
Dzielnych obrońców — trudno odczytać        200
Deszczem nad bramą spłukane herby.
Tych wielkich szczątków — kto by chciał pytać
O wieki przeszłe — to całą księgę
Do przeszłych dziejów mógłby dołączyć.
Lecz każdy kamień — ma tę przysięgę:        205
Milczeć przed ludźmi, póki Konieczność
Nie każe z głazów prawdy wysączyć...
A prawdą będzie — krew naszych przodków,
Która, kroplami padając w wieczność,
Stworzy nam ziemię już bez wyrodków        210
I zrzeczywistni nasze nadzieje...
Smutne pamiątki!... Wieku koleje
Już porobiły straszne wyłomy;
Dwa takie wieki — a z tych pamiątek
Zostaną może drobne atomy        215
I jakiś w myślach zatarty szczątek...

Chyba że w sercach stawim posągi
I uduchowim pamiątki stare!
Zlewając razem: pamięć i wiarę;
O! wtenczas nawet wiekowe drągi        220
Nie skruszą drogich sercu pamiątek —
I każdy ziemi ojczystej kątek
Będzie z przeszłości wspomnień literą!...
Z pamiątek armią — z tą wiarą szczerą,
Możem wznieść jeszcze piramid góry,        225
Które się cieniem — jak czarne chmury
Na pleśni przeszłych wieków — pokładną,

Noc osłaniając, a jak upadną —
To ludzie wówczas w nich ujrzą kata
I przepowiedzą, — że koniec świata....        230

V

Boleśnie patrzeć, jak stygną serca
Synów — i pomnik zielskiem porasta,
W pleśniach sercowe pamiątki grzebie...
Czasami tylko podły bluźnierca,
Co go wyrodków posłała kasta,        235
Na grób przychodzi miotać przekleństwa —
Twój syn — o Matko! znieważa Ciebie!
I bez wzniosłego już człowieczeństwa —
Z obrazem piekieł, z myślą szatana
Przed sąd wyrodków Cię zapozywa        240
I hardo prawi: „Myślą związana
Szkoła — co lepiej, niż inni ludzie
Szatą powagi myśli okrywa,
Szkoła ta sławna — w niewielkim trudzie
Poznała przeszłość...“ — i własne myśli        245
Za historyi podaje księgę,
Aby czytali ją ludzie przyszli!
Szkoła ta przyszła brudzić tę wstęgę,
Która świetnością jaśniała w Tobie...
Przeklęta szkoła! na Matki grobie        250
Oczernieniami walać Jej szatę
I dzieci winić za Matki stratę —
Dzieci te prawe, co protest wniosły,
A nie swych krewnych — krewnych po czynie:
Owych Repninów i Targowiczan!...        255
Któż to ta szkoła?... Uczone osły,

Poważno strojne w głupstw swych wawrzynie —
Ów areopag „wielkim“ okrzyczan
I przy ich żłobie chowane pieski.
Owi to gwarnie grobowe deski        260
Przyszli znieważać.... Wiwat uczeni!
Czemeście byli — naród oceni...

∗
∗             ∗

Hej, szlachto polska! gdzie twoje herby?
Szlachetność znikła i herbów nie ma...
Chyba je przyjmą owe pasierby!        265
Bo gdy wybierać między obiema,
Gdyby rozsądzać po Matki woli
I pytać dziejów z wieku niewoli,
To na ich stronę ten sąd wypadnie!
Bo kto po smutnej rodzica śmierci        270
Mienia nie mierzy do równej ćwierci,
Ale rodzeństwu ich prawa kradnie —
Kto trucicielom Matki nie wrogi,
Ale im chętnie podaje ręce
I łatwo swoje odrzuca bogi,        275
Do zemsty mając serce zajęce —
Jeszcze pod stopy chętnie się kładnie
I na ochłapy czeka, jak szczenię —
Kto za romantyzm błędny a głupi
Sądzi prawdziwe braci natchnienie —        280
Kto za pieniądze łatwo się kupi:
Na trumnę Matki miotać potwarzą,
(Myśląc, ze zbrodni zmarli nie karzą),
Rzucać przekleństwem na wierne syny,
A bohaterskie swych przodków czyny        285

Ośmieszać słowem — i myśli swoje,
W czasie zamarcia mózgu zrodzone,
Światu podawać za przeszłe dzieje —
Taki — chociażby i hrabiów roje
Liczył w szeregu swych antenatów,        290
Dzieci z cesarskich stołów karmione
Miał — krewnych — pierwszych w kraju magnatów,
Taki już herbem nie wybieleje!!...
Może mieć tytuł grafa, markiza,
I sto orderów niechaj naniza —        295
Ale od herbu polskiego — wara!...
Bo go sąd czeka za życia — braci
I stokroć gorsza po śmierci kara:
Sądzić go będą ci antenaci,
Dla których herb był oka źrenicą,        300
A dalsze dzieje nie tajemnicą —
I podłość synów po zgonie Matki:
Że odbudować nie chcieli chatki,
Ale z najezdcą pomogli palić.

Było w zwyczaju herbownych chwalić...        305
Dziś — losie smutny! zmienna fortuno!
Z pieśnią pochwalną trza zwiedzać strzechy
I proste serca zapalać pieśnią,
A z przeraźliwą wyrzutów struną
Iść — gdzie w żałoby czas słychać śmiechy,        310
Gdzie puste bale — przy trumnach nie śnią,
Na pogrzeb idą — to w strojach jasnych,
A jeśli płaczą — to nieszczęść własnych!

VI

Smuć się, o Matko!... bezbożne syny
Straciły wiarę, coś w nich wszczepiła...        315
Cóż bohaterskie pomogą czyny
Olbrzymie — kiedy w sercach posucha?
Cóż wobec świata znaczy mogiła,
Jeśli w niej nie ma przeszłości ducha?...
Cóż znaczy wszystko bez Boga-Stwórcy —        320
Chociaż w tym „wszystkim“ jest cząstka Boga?...
Twe syny — Matko — to świętoburcy!
Już ich nie wiedzie prawości droga —
Na wygodniejsze zboczyli tory,
Gdzie karyjery drogowskazami!        325
Gdzie każdy szuka jakiejś podpory —
O własnej sile nie mogąc kroczyć.
Żeby przypadkiem w prawo nie zboczyć —
To przyświecają — czym?... orderami!...
Smuć się — o Matko!... bo Twoje dzieci,        330
Coś ich oddała na służbę Pańską —
Podłością plamią szatę kapłańską,
Z dala pogański bożek im świeci,
Ubrany w mitry i kapelusze
I dostojeństwy wabi do siebie....        335
Jemu oddają serca i dusze,
Do niego biegną w każdej potrzebie —
To ich bóg... Matko! żałuję Ciebie.

Jedyna dźwignia — robocze dłonie,
Co Cię trzy razy chciały obudzić,        340
Co Ci swe serca kładły pod skronie,
By je rękoma pracy nie brudzić —
One dziś tłumy — nieszczęsny losie!

Wzięły za Matkę ludzkość-macochę,
A Ciebie, droga — w pamięci starły...        345
A jeśli czasem w tym ludów głosie
Jeden zadźwięczy — co myśli płoche
Tobie chce zwrócić — to jak umarły
Mówi, bo głosu nikt nie usłucha;
W szumie fal morskich — kropla... okrucha!        350

Te syny pracy — są jak potomki,
Co się rozlecą we świat dla chleba:
Stawiają gmachy, budują domki,
Czują to tylko — co im potrzeba;
A jak są w chacie — to walczą z braćmi,        355
Że im wydarli ojców spuściznę,
I głośno krzyczą: „Złodzieje! dać mi
Moje zagony — mą ojcowiznę!...“ —
I walczą z sobą... — a matka głodna,
Ze łzą na oku spać się położy...        360
Ostatnią czarę wychyli do dna —
Własne jej dzieci dają truciznę!...
Kto więcej winien — na to sąd boży.
Ale — o syny! miejcież Ojczyznę!
Nie chodźcież żebrać po Europie!...        365
Do katów Matki nie chodźcież prosić!...
Bo hańba pali po każdej stopie —
Czy ją przez wieki zechcecie nosić?!
Głodniśmy — prawda, bo nasza ziemia
Jednych wygania — a drugich tuczy...        370
I nieraz człowiek z gniewu oniemia —
Ale czyż przeszłość nic nas nie uczy?
Patrzmy — narody żebrzą wolności,
A same drugim tę wolność kradną!

I mamy z nimi — z nimi się bratać?!        375
Toż naszych przodków ruszą się kości
I na bok drugi z gniewu pokładną...
Kto chce Moskala — lub Niemca swatać,
To niech się uda prosto do czarta;
Na jedno wyjdzie... bo tyle warta.        380
„Chleba!... swobody!...” — giniemy z głodu...
Swobody żądać — to dla narodu!
Potem i chleb się znajdzie dla dzieci,
Kiedy swobody słońce zaświeci...
Nie chcecie syny! przystać na części,        385
Jakie przodkowie pozostawili,
Dobrze... — sądźcie się — niech wam Bóg szczęści...

Każdy zarówno niech się posili.
Dla wszystkich słonko jednako grzeje —
Dla wszystkich równe życia koleje —        390
Więc czemuż jednym ciasno na świecie,
Gdy drudzy kąta nawet nie mają?!...
Jest tam paragraf — gdzie? to już wiecie:
............
„Jeżeli ojciec umrze — a syny
Prawo wytoczą o swe dziedziny,        395
To sąd ich dzieli do równej części...“ —
Tak prawo mówi... jeśli podstawą
Jest społeczeństwa — a nie zabawą,
Za wami prawo... Niech wam Bóg szczęści!...

VII

Oparłem głowę o zimny kamień        400
I chłódzę myśli, co mi skroń pieką...
Śnię wymarzoną przyszłość daleką —

Dziś, w myślach jeszcze pełno omamień,
Wad, kłótni, niezgód — jak było dawniej.
Więc jasna przyszłość pewnie niebliska;        405
Bo gdzie na przodzie są zdrajcy jawni —
A u świętego nawet ogniska
Nie mieszka zgoda — tam już nadzieja
Blada, i bledsza jest rzeczywistość.
Boję się w przyszłość niepewną patrzeć...        410
Skarłowaciała to epopeja
Będzie... — bo dziś już widać tę mglistość,
Która jest zdolna i przeszłość zatrzeć
Swą posępnością — co jak pieśń barda
Szkockiego albo północna jesień,        415
Za mgłą ponure kryje obrazy...
Była już przeszłość — prawością harda,
Była już przeszłość — pełna uniesień,
Były męczeństwa, knuty i razy,
Lecz nie mieliśmy przeszłości podłej!        420
Czy chcemy taką przyszłość, broń Boże?...
O nią do wrogów zanosim modły?
Przodkom przemocą kładli obroże,
A my dziś chętnie poddajem szyję!...
Puszy się wielu, że ich wróg głaska;        425
Sofizmatami sumienie myje —
Zbiera ochłapy — jeżeli łaska
Władcy upuści dla nich pod stoły...
Wyż-to jesteście Ci apostoły,
Którzy piszecie morały w księgach?!        430
Wyż-to prawnuki tych bohaterów,
Którzy swe imię w świętych przysięgach
Kładli — a serca, jak u kraterów
Ognie, dla kraju miłością piekli?...

Tak, wy — coście się ojców wyrzekli,        435
A zostawili sobie ich sławę
I herby stare — jak na zabawę!...
Chcecie dziś błyszczeć ojców zasługą —
A wasze czyny gdzie są — panowie?!
Patrzcie — korona na Matki głowie        440
Z głogu... wyście ją swą hańbą wbili!
Wieziecie trumnę — błędną żeglugą;
Oby się z wami nie zatopiła
W służalstw, kłamstw, hańby — głębokim steku!...
Obym nie dożył — Panie — tej chwili,        445
Kiedy nad trumną Matki po wieku
Podniosłaby się hańby mogiła!...

VIII

I zadumany siedzę na skale —
I oko w przyszłość obracam ciemną —
A smutek jęczy struną tajemną...        450
Nie chcę się kąpać w przeszłości kale,
W głębię przyszłości boję się rzucić!...
Ot, żyć mi chwilą i dumy nucić —
I zasnąć, jak te lirniki stare:
Składając serce, kij na ofiarę...        455
...............
I dumam... kroki za sobą słyszę;
— Kto tu przerywa cmentarną ciszę?...
„Ja, żebrak, panie — szlachetny rodem,
Pod drzwi mych braci zagnany głodem,
Jak pies odszedłem — nawet bez kości...“        460
— A co tu robisz? — „Ot, ja z miłości
Tu przyszedł, panie... ja co wieczora

Tutaj przychodzę — gdy głodu zmora
Wypędza od swych tu — na cmentarze...
Tam... pod mogiłą me bratnie twarze —        465
Tam... kościotrupy...“ — I siadł na grobie,
Rękami objął krzyż zimno-szary —
Rozpaczą martwej podobny Niobie —
I płakał... płakał ten dziad niestary,
O sercu może starszym od siebie...        470
Bo gdy kto zimny popiół rozgrzebie —
Czy pozna, dawno iskry wygasły?...
...............
Wstyd mi za ciebie — szczepie wypasły!...
Gdy brat twój zimne kamienie ściska,
Cieplejsze może — niż serca wasze —        475
Ty się na balu szampanem grzejesz!...
Gdy głodne — wyją te ludzie-psiska,
Ty toastową napełniasz czaszę —
I przy kielichu z nędzy się śmiejesz!
— Oj, są to ludzie — są i ludziska...        480

Mogiło! powiedz — ile łez w tobie,
Spadłych z warg, które już martwe prawie,
Przekleństwa dla swych braci szeptały?...
Ja tymi łzami instrument żłobię,
Z żalu naciągam struny jęczące —        485
I dźwięko-słowną pieśnią nie bawię,
Lecz nagrobowe śpiewam hejnały,
Dumy, sarkazmy i własne baśnie.
Zimne mogiły — serce gorące;
Może i ono wystygnie wtedy,        490
Gdy pod mogiłą ze skargą zaśnie...
...............

IX

Zbliżmy się — zbliżmy!... podnieśmy wieka! —
Młodzieży polska! — czemu z daleka
Omijasz szare cmentarne mury?...
Czy cię przestrasza świat ten ponury?        495
Wszak ty nieszczęsna — żyjesz w tym świecie!...
Tam cię coś ciągnie — gdzie przy bufecie
Kielichy dzwonią, ochocze tany...
Gorącą młodość oddajesz komu?
Młodzieży! nie masz wstydu ni sromu!        500
W końcu przynosisz żywot stargany
I wołasz: „Bierzcie!“... — garnek gliniany.
Młodość — rozpuście, ból — dla Ojczyzny!...
Dla Matki niesiem — z awantur blizny;
Czy tak ojcowie czynili nasi?...        505
Kiedyż się czoło wstydem okrasi —
Kiedyż poznamy bezczynność naszą?
Bez-celnie żyjem — groby nas straszą,
Prochów się boim — chodzące groby!
Wyrzuty zatruć — mamy sposoby;        510
Czemuż nie zniszczym już człowieczeństwa —
By nie dosłyszeć prochów przekleństwa,
By wmówić w siebie, że nic z nadziei —
Nic już w przyszłości dla nas nie świeci!
By się już zaprzeć, że my są dzieci        515
Tych, co pomarli za przyszłość naszą!
By wreszcie zabić w sobie krew laszą! —
Wtedy rzec możem: „My już bydlęta!
Wiecznością — nasza dola przeklęta!...“ —
Do tego dążym... Młodzieży kwiecie!        520
Zastanowienia!... dokąd idziecie?

Jeżeli macie w krwi zapał jeszcze —
A ojce nasi — a nasi wieszcze!
A nasza oda — ta „do młodości!“...
Czy nam już wcześnie zgrzybiały kości?...        525
„Hej! nad poziomy!“... — Gdzie nasze serce?
Czy wiecznie mamy żyć w poniewierce?
Czy już nie wiemy — gdzie nasze drogi? —
Zamiast po czynach kroczyć pół-bogi,
W kałużach wleczem cielska — jak płazy!...        530
Czy ten wiek podły — wiekiem zarazy?...
Zmyjmy ją z ducha!... Polećmy młodzi
Z „martwej krainy ułudy
Tam — gdzie zapał tworzy cudy —“
A silny duch — czyny rodzi!!...        535

X

Smutnoż, bo smutno na tych mogiłach —
Gdzie stąpisz — krwawe przeszłości ślady...
W przyszłość nam lecieć o własnych siłach!...
Inaczej — dla nas przyszłość zagłady,
Jak wilcze oczy — w cieniach połyska...        540
Rozniećmy w piersiach święte ogniska! —
Bądźmy — jak Grecy! — co, gdzie przybyli,
Wieźli ze sobą ogień i bogi...
Bierzmy z ołtarzy ten ogień drogi —
Wichr go nie zgasi — ni wiatr rozpyli —        545
Lody Sybiru — mrozy Kamczatki
Topnieją pod nim... Za oceanem,
Gdzie nas od nędzy przenoszą statki,
Jęczącym skargi bądźmy orkanem!...
Obelgę światu wyplujmy w oczy —        550

Światu, co „wolność“ ma na sztandarze,
A od gnębionych odwraca twarze...
Niezgoda własna — ta nas roztoczy!
Jak żydowinów rozprószy wszędzie —
Po oceanów białych krawędzie;        555
Lecz siła obca — ta bezduchowa,
Czy zdoła ducha rozkawałkować?...
Ta centaurów ostra podkowa
Może po krwawych głowach cwałować —
Do serca nigdy nie dojdzie stalą!...        560
Niech cytadele z posad się walą —
Kościołom przecie nie dajmy ginąć...
Dalej — do lotu! Skrzydła rozwinąć —
Gdy milijony orłów podlecą,
Na świat od słońca cień się pokładnie!        565
A gdy ta chmura na świat upadnie —
Czy się ostoją skrwawione trony?
Więc dalej w górę — wy milijony!
Wy zadumane na cmentarzyskach...
Poostrzcie pióra w słońca przebłyskach —        570
Uduchowijcie zgnuśniałe cielska!...
w olbrzymie każdym — dusza anielska,
W czyn przemienione marzone chęci —
W myślach cel święty, a w czynach dzielność —
W prawym postępie — cel środki święci...        575
Dalej tak, orły — po nieśmiertelność!!...
...............

XI

Po cóż czynicie z dusz swych jarmarki —
Gdzie swe sumienia macie na sprzedaż?...

Myślałem, Boże, że mi już nie dasz
Doczekać chwili — kiedy swe karki        580
Prawnuki dumnych — pod hańbę schylą.
Dziwię się, czy mnie oczy nie mylą —
Tyle podłości!... Tu odszczepieństwo —
Prywata, skoki za karyjerą,
A tam — ordery, odznaki... złoto.        585
Oczy wyjada moralne błoto —
Z wrogami Matki „ich“ pokrewieństwo —
Z pokrewieństw przodków prawych obdziera!...
Ruszcie się, ojców w mogiłach kości —
Bo w waszych domach — gdzie była prawość,        590
Miłość Ojczyzny — dziś hańba gości!...
Mówić nie daje myśli mych łzawość —
Serce się kraje, gdy na „nich“ wspomnę.
Tu — śmiech, rozpusta..., a tam — bezdomne,
Nędzne sieroty!...        595
 Ej! Boże! Boże —
Cóż ta pieśń moja gorzka pomoże!
Słowa mi dałeś — nie dałeś siły...
Gdyby poruszać przyszło mogiły —
To pieśnią wszystkie ruszyłbym z posad!...
Ale tam — gdzie się szyderstwem karmią,        600
A na dnie serca — podłości osad,
Tam — choćbym posłał pieśni mych armią —
Nic nie pomoże!... przebrzmią bez echa,
A dla mnie tylko jedna pociecha,
Żem śpiewał — własny jad wypowiadał        605
I pieścił ucho... Bogdajbym zawsze
Do mogił tylko i głazów gadał!...
Echem mi będą odpowiadały...
Bogdajby na mnie nieba łaskawsze

Nie dozwoliły czuć — co to podlić!        610
Nosiłbym w myślach swe ideały —
Piąłbym się do nich po szczeblach wiary —
Mógłbym się Bogu pieśniami modlić
I za marzenia — czekać na kary...
A dzisiaj!... twarda moja powinność        615
W serca mi patrzeć i gromić każe;
Może tą służbą — myśli niewinność
Stracę — a może grzechy swe zmażę...

XII

...............
Ponuro jęczą suche konary,
Zgryźliwie skrzypi śnieg pod stopami —        620
Księżyc od mrozu aż poczerwieniał,
Zarumienił się biedaczek stary —
Mróz, więc podchmielił nasz starowina,
Z czerwonym słońcem — blaski pomieniał
I idzie... idzie ponad grobami...        625
Zaduszki... północ... straszna godzina!...
Przyszedłem patrzeć, jak pójdą dusze
Tych — co niedługo już nas porzucą...
Cyt!... widzę... idą... grobowo nucą —
Kościół otwarty... zobaczyć muszę!        630
Na przodzie dziatki... dalej — dziewice...
Śnieżyste szaty — a w ręku świéce...
Idą parami... znajome twarze...
Janinka... Władzia... dalej — nieznane.
Krzyknę — i głosem swoim przerażę!...        635
Język mi skołczał... Na ścieżce stanę!
Nogi — jak drewno, przymarzły w ziemię...

Dotykam oczu... nie — ja nie drzemię!...
Boże!... Halina... Anioł? czy Ona?...
Idź... nie zawołam!... Tyś już zbawiona.        640
Przeszły... — Młodzieńcy... wszak ja tu stoję!...
Tam idę... pewnie moje odbicie!...
Księżyc — zwierciadło... czym patrzał w niego?...
Przeszli... jam przeszedł... czego się boję?...
Ja tu — na zawsze!... macie tamtego!        645
Tamten — to nie ja!... słyszysz?... to nie ja!!
Mnie tu do życia wabi nadzieja!...
Ja tu na świecie pozostać muszę!...
Ja rzeczywistość — snami zagłuszę —
Ja... wszystkie groby wasze pokruszę!...        650
Wszystkie!... słyszycie... Kto tu?... to echo...
Grób Matki... Ona westchnęła może.
Mam tam umierać — tu się położę!
Jej oddech nocą będzie pociechą...
...............
Dobranoc, świecie!... myśli, jak noże,        655
Drą się do serca... świecie — dobranoc!
Przed śmiercią — żegnam... żegnam — jak na noc.
...............
Słyszę z mogiły słowa, jak we śnie:
„Synu grobowców!... mnie tu boleśnie...
Ile zaduszek ja tu przeżyła!...        660
Że przeźroczystą dla mnie mogiła —
Patrzę na dusze, co umrą wcześnie,
Jak do kościoła idą się modlić —
By przez rok jeszcze życiem się podlić...
Idą tu co rok... I myślę przecie,        665
Że ujrzę Pychę — tę, co na świecie
Tyle mych synów z ziemi wygnała —

Albo Niezgodę — tę, co została
Po moim zgonie, by braci dzielić...
Że ujrzę Podłość — tę, co to bielić        670
Uczyła moich nieludzkich katów...
Że ujrzę — kiedy do innych światów
Uosobione przejdą te cielska...
A tu kto idzie?... sama anielska
Dobroć: dziewice, starcy i dzieci...        675
Tym — co rok księżyc w Zaduszki świeci,
Przechodzą, nikną i umierają —
Opuszczając was... Z wami zostają:
Niezgoda, Pycha i Podłość czarna...
Nie dla nich — synu — noc ta cmentarna!        680
One żyć będą, aż do tej chwili,
Gdy wy zginiecie!... słyszysz — me dziecię:
One przeżyją was na tym świecie —
Gdyby zginęły — wy byście żyli...“
...............
„Gdyby zginęły — wy byście żyli...“        685
— To mnie zbudziło!... nie chcę umierać!
Nie chcę za sobą grobów otwierać!...
„Gdyby zginęły — wy byście żyli...“
Słyszycie, Bracia, głos Matki z trumny?...
Wracam z zaświata — i wracam dumny,        690
Jak ten, co wieka trumien podchyli —
I wołam: „One zaginąć muszą!...
Wola je nasza w nicość rozpyli...
Ja już nie pójdę za moją duszą —
Łączną z zagrobem przeciąłem nić...        695
— Tak, one zginą... My musim żyć!...“



WIERSZE Z CZASOPISM I Z KSIĄŻKI
DZIŚ — A WTEDY

I ogarnęło kraj cały zwątpienie...
„Próżna obrona przed bogiem północy —
I milijonów próżne poświęcenie!...“
Kraj upadł — tylko zostali prorocy,
 Prorocy-wieszcze i bohater ludu,        5
 Co na tle krwawym stworzył obraz cudu.

Sztandar „za wolność“ powiał ponad niwy,
I z łąk kosiarzy zgromadził, co z hasłem
Świętym ruszyli na bój... nieszczęśliwy!
I uszła wolność — z morzem krwi wygasłem —        10
 Ale tam, w sercach, została u pługa
 Iskra, co jej śmierć nie wygasi, długa...

I dusza ludu za deską grobową
Żyje tęsknotą — i w niewoli jęczy...
I wtedy tylko ma pociechę dniową,        15
Gdy kosa jakaś o kamień zadźwięczy —
 Niewprawną ręką wiedziona grabarza,
 Co chwasty polne wycina z cmentarza...

Lub kiedy lirnik wśród cmentarnych cieni
Usiądzie, pieśnią skarżyć się mogile.        20

I rozmarzony rzewnością zieleni
Cmentarnych — zacznie śpiewać dawne chwile
 I bohaterstwo ludu chwalić pieśnią
 Tych kosynierów, co już życia nie śnią...

∗
∗             ∗

Sto lat minęło — od chwili, gdy kosy        25
Zgrzytnęły o las bagnetów ogromny
I pierwszej bitwy rozstrzygnęły losy —
A postawiły pomnik wiekopomny
 Dla tych, co z kosą idąc łąką latem,
 Raz chwastem ścielą łąkę, a raz kwiatem.        30

Sto lat minęło i świat się odmieniał
Z każdym dziesiątkiem lat i z każdą wiosną...
Kurhan Racławic trawą pozieleniał,
A na krwi ludu chwasty polne rosną!...
 Ale tam, w głębi, wieczny żar się żarzy        35
 I wiecznie tli się wśród dusznych ołtarzy.

Sto lat minęło — w niewoli, a jeszcze
Żyje ten naród — łzami i nadzieją!
Przez wiek pieśniami karmili go wieszcze,
Dzisiaj już wiatry iskier nie rozwieją,        40
 Bo musiałyby zwiać ojców popioły,
 Których lud cały strzeże i anioły!



SMUTNO I TĘSKNO

Smutno i tęskno samotnemu sercu,
Bez kwiatów-wspomnień życie mi ucieka!
Patrzę na ognie w gwiaździstym kobiercu —
A moja gwiazdka — tak ciemna... daleka...

Tłum w sobie, serce, cierpienia i żale!        5
Nie skarż się ludziom — bo po co te skargi?
Kochać w milczeniu, żyć w wiecznym zapale,
Łzy chować w serce — a uśmiech na wargi!

Marzonych cierpień myślami nie płodzę!
Tęskno mi, ot tak — samotnemu człeku;        10
Ja nie rozpaczam, po grobach nie chodzę —
A że się żalę — to choroba wieku!...



KROŻE
(Ballada zawsze na czasie)

Dziwna ballada przez myśli się snuje —
 Pojona bólem — więc i, jak ja, smutna...
Jeśli wam chwilą wesołość zatruje —
 I dziko zabrzmi, jakby pieśń pokutna —
Nie miejcie do mnie żalu, żem ją śpiewał!        5
Jam tylko smutek z duszy mej rozwiewał!...

Sto lat minęło — i świat się odmieniał
 Z każdym dziesiątkiem lat i z każdą wiosną;
Kurhan Racławic — trawą pozieleniał,
 A na krwi ludu chwasty polne rosną;        10
Pod popiołami ogień, co nie gaśnie...
Lecz o tem — potem... teraz mówmy baśnie.

∗             ∗
∗

W Krożach, na Litwie, cisza jakaś głucha,
 Poświstem wichru przerywana czasem;
Chwilami tylko śnieżna zawierucha        15
 Wpadnie do izby wilgotnej z hałasem,
Przez szpary lub drzwi, co się nie dowarły,
Popatrzyć, czy tam nie leży umarły.

Dziko wiatr świszcze po słomianych dachach
 I suchym śniegiem w różne miota strony...        20
Lud nieraz baje w noc taką o strachach
 Lub o wisielcu, co nie pogrzebiony
Leży w kostnicy — lub z wichrem się pieści,
Strasząc podróżnych, gdy drzewem szeleści...

Cała moc wichrów z niewoli rozkuta        25
 Wpadła pobujać pod litewską strzechą;
Czasami jakaś melodyjna nuta
 Z poświstem wichru łączy się jak echo...
A dźwięki płyną prosto od kościoła —
To lud pobożny do Chrystusa woła!        30

Kościół zamknięto — więc nocą burzliwą
 Lud się zgromadził przed ołtarzem pańskim
I pieśń, tę znaną, poważną, rzewliwą —
 Śpiewa — natchnieniem porwany kapłańskim.
A pieśń ta serca rozdziera jak noże —        35
I coraz silniej słychać: „Święty Boże!“...

Kapłan na przedzie... dalej dzieci, starce,
 Niewiasty — jedną zespoleni prośbą.
Wicher po szybach płoche wiedzie harce
 I świstem — pieśni wtóruje, jak groźbą;
I pieśń się z wichrem zlewa w chaos nocny —
Coraz wyraźniej słychać: „Święty Mocny!“...

I coraz głośniej... aż z piersi tysiąca
 Poważnym echem ku niebu popłynie —
Siłą świętości wichry poroztrąca        45
 I u stóp Boga we łzy się rozpłynie...

A każda kropla będzie słowem skargi,
Którą szeptały zmarzłe ludu wargi!...

Lud jeszcze śpiewał, gdy nagle z łoskotem
 Drzwi się rozwarły — i w progu kościelnym        50
Błysły bagnety — i połyskiem złotym
 Lud napoiły wrażeniem śmiertelnym...
Lecz nie zamilknął — ale rzewniej, głośniej
Śpiewa — i pieśń się rozlega donośniej...

„Ha! buntowszczyki!“ — i dalsze przekleństwo        55
 Dziko odbiło poważnej pieśni,
Jakby je szatan wyrwał z dusznej cieśni!...
 Dziecię — ze strachu — tuli się, maleństwo,
Do łona matki, co się modli blada —
Prosząc, niech bagnet pierwej śmierć jej zada!        60

Lud ciągle śpiewa... Kozactwo pijane
 Tnie nahajkami i szablami kole...
Stopnie ołtarza świętą krwią zbryzgane!
 Lud ma męczeństwo i bladość na czole —
I coraz rzewniej płyną ludu głosy...        65
Czy się przed nimi zawarły niebiosy?!...

Pokonał Moskal starców i niewiasty!
 Zwycięstwo pije kielichem z ołtarza.
„Za zdrowie caria“ wznoszą się toasty...
 I nie szukano dla trupów cmentarza!        70
Rzeka — i ciała, i zbrodnię pogrzebie,
Zbrodnię, co krwawo zapisana w niebie...

Pojmanym — długa do Sybiru droga
I życie gorsze niźli śmierć od szabli!

A świat co na to? — cara zdjęła trwoga;        75
 Lecz wnet doradca podał projekt diabli:
„W gazetach podać wierne sprawozdanie —
Jeszcze w dodatku cześć nam się dostanie!“

Niech Europa wielbi dobroć cara,
 Który nad ludem panuje łagodnie!        80
Czyż to kto widział? Tak maleńka kara
 Za bunt wyraźny, za tak wielką zbrodnię!
Zamiast wywieszać — i zemstą się poić,
Car buntowników kazał — uspokoić!!...

25. I. [18]95


SĄ CHWILE...

Są chwile w życiu człowieka —
 Gdy z marzeń kielicha pije,
Od zgiełku świata ucieka —
 I zapomina, że żyje...

Chwile to złudzeń, rozkoszy —        5
 Niedługą poją go chwilką —
Bo rzeczywistość je płoszy...
 Krótkie złudzenie — snem tylko!

O! czemuż człowiek nie prześni
 Całego życia w ułudzie?        10
W anielsko-uroczej pieśni?...
 Czemuż go budzą wciąż ludzie?...

5. III. [18]95


CZEMU?

Czemu krew w sercach już ziębnie przedwcześnie?
Czemu ci młodzi pracują jak we śnie?
 Czemu te dusze na świat zsyła Bóg?
Mnożą się twory — bez czucia, bez myśli —
Ich postać w słońcu jak plama się kréśli,        5
 Czemu świat ten się błędnych trzyma dróg?

Czemu w „świecznikach“ świece nie tlą jasno?
Czemu za cieniem służalczości gasną?...
 Jak czasem błyśnie — to orderu znak!...
I komu ufać? gdzie iść? którą drogą?...        10
Zginiony — kto się własną karmi trwogą,
 Kto zapatrzony na przeszłości szlak!...



PIEŚŃ KORYFEUSZÓW

Bawmy się, młodzi! wszak mamy czas!
 Na cóż jest życie? — a śmierć daleka...
 I rok za rokiem szybko ucieka —
Starość zgrzybiała przeraża nas!...
 Więc przyspieszajmy przedzgonne chwile —        5
 Jak mamy spocząć — to na mogile!...
Teraz się bawmy — wszak mamy czas!...

Hej! przehulajmy wesoły wiek!...
 Co nam kajdany? co nam Ojczyzna?
 Bawmy się, młodzi! wszak każdy przyzna,        10
Że i w niewoli swobodny człek!
 Przecież nam więzy nie zgryzą kości —
 Paląc na czole znamię podłości,
Więc przehulajmy wesoły wiek!...

Bawmy się, młodzi! hej, na bok wstyd!        15
 Dłoń nam podadzą próżni bogacze —
 Nad upadłymi nikt nie zapłacze —
My zwyciężymy w walce o byt!...
 Oni dla chleba — my dla zabawy —
 Do takiej pracy dość mamy wprawy;        20
Bawmy się, młodzi! hej, na bok wstyd!...

Któż to z nas szydzi? — zgrzybiały stan!...
 Hej, głupstwo, bracia! my szklanicami
 Pijmy ich zdrowie — choć nie są z nami!...
Oni ból cierpią z przeszłości ran;        25
 Dla fantazyi — bili się, głupi!...
 I cóż wygrali ci kościotrupi? —
Oni nędzarze — z nas każdy pan!!!...



O! NIE ZAZDROŚĆCIE!

O! nie zazdrośćcie magnatom ich złota —
Blasku brylantów i drogich kryształów —
To tylko kłamny, powierzchowny blask!
A wewnątrz steki moralnego błota...
Oni bez świętych żyją ideałów,        5
A wam przed duszą jaśni słońca brzask!
Wyście bogatsi! bo każda łza wasza,
Która wśród nędzy — blade lica zrasza,
To brylant droższy niż ich dyjamenty!
Nędza wam zgryzła i ręce, i twarze —        10
Ale są czyste serc waszych ołtarze,
A u nich z serca i z duszy są męty!
Więc raczej żalić wypada się szczerze
Ich serc starganych, co nie zmyte rosą
Codziennej nędzy — w grzeszny wrosły mech;        15
Wy Bogu: serca święcicie w ofierze —
Oni przed ołtarz: złoto swoje niosą,
Miny rozpusty i opilstwa śmiech!



BOŻE MÓJ, BOŽE!
(Sonet)

Boże mój, Boże! — czemum taki smutny?
Pytam się myśli — i nie odpowiada...
Tylko mi z serca płynie słów plejada,
A każde słowo — to pomnik pokutny.

Boże mój, Boże! ja w słowach rozrzutny,        5
Pieśń, co mym smutkom dusznym odpowiada,
Śpiewam — a może ta myśli kaskada
Zatrze w wspomnieniach ból i dziś okrutny!

Co kocham, wszystko nie jest z tego świata —
Sny i marzenia — to szczęście codzienne,        10
Boże mój, Boże! komu się pożalić?

Listek za listkiem z ułudy oblata,
Wabi mnie tylko to słonko promienne —
Co się na wieki będzie światu palić...

Kraków, 3. IV. [18]95


WE MGLE
(Sonet)

We mgle półmrocznej topi się świat cały,
We mgle są domy i światła, i ludzie —
A dusza marzy w nieznanej ułudzie,
Bo od młodości mgły ją spowijały!

Od chmurnej przędzy światła pociemniały —        5
Kąpiąc promienie w ludzkich myśli brudzie;
We mgle — rozumy kołyszą się w nudzie,
We mgle — gromami zbrojne — śpią zapały!...

We mgle obrazy bóstw, za ciemnym mrokiem!
Kamienie tylko jaśniejsze migocą;        10
Do złota-boga lud boski się modli...

We mgle półmrocznej cały świat się podli;
Bezczynność wiekiem, a czyn tylko rokiem!
Te mgły rozerwać — chyba boską mocą!...

Kraków, 10. VI. [18]95


CHIŃSKA LEGENDA

Wsłuchany w szumy, co płyną od spodu,
Stał on na głowach chińskiego narodu,
I z krzyków szydził, i z szumów się śmiał;
Lecz nagle pobladł, zobaczył w oddali,
Jak na szumiącej krwią japońską fali,        5
W strzępy porwany, wolny sztandar wiał...

Stój, Synu Słońca! — na czaszkach poddanych,
Niech twój pantofel gniecie krwią zalanych,
Wszak to bydlęta, tyś bóg i pan!...
Lecz biada tobie, gdy tych bydląt tłumy,        10
Czując ćwiekami wiercone rozumy,
Zechcą się obmyć krwią twoją z tych ran!



BALLADA JEDNA Z TYSIĄCA

Chcecie słyszeć balladę? — opowiem.
Żyła matka — gdzie żyła? nie powiem;
Przy niej córka — aniołek maleńki...
Kwiaty, śmiechy, lalki i piosenki
Wirowały po główce dziewczęcia...        5
Śliczna jakby królewna z zaklęcia —
I myślano powszechnie, że dziecię —
To aniołek błądzący po świecie...

Mija jedna po drugiej wiosenka,
Alineczka za każdą piękniejsza —        10
I wysmukła jak młoda sosenka,
I od kwiatów wiośnianych strojniejsza —
A co oczko — to jasna gwiazdeczka,
A co koral — to piękne usteczka...

Toż na zabój kochali ją młodzi,        15
A ona się — bywało — naśmieje
I jak motyl: przywabia, a zwodzi,
I ucieka, a barwą przynęca...

Patrz — pod brzozą tam krzyżyk czernieje,
Gdzie się powój o kamień okręca...        20

Na cmentarzu — pod cyprysu cieniem
Drugie serce — spalone cierpieniem,
Rozsypało się dla niej w popioły —
Niech go strzegą cmentarne anioły!...

Lata, wiosny — mijają przelotne,        25
Szczęście jasnym blaskiem się uśmiecha...
I Alinka śmieje się po wiośnie,
I spojrzenia rozrzuca zalotne —
Serce zimne — lecz uśmiech — pociecha,
Wabi roje motyli — miłośnie...        30

Lecz jak kwiaty wiośniane więdnieją —
I zostają łodygi — szkielety...
Tak jednaką światową koleją
Nikną blaski szczęśliwej kobiety...
Nie pomogą bielidła — ni róże!        35
............
Nieraz marząc, westchnęła: „Mój Boże!
Wspomnieniami samymi żyć smutno!“ —
Pragnie wrócić na drogę pokutną —
Wiosnę wrócić: Za późno — niestety!...



NIE-BAJKA

Jeden język — jedna wiara
 Łączy polski naród —
A rozłącza — niby kara —
 Straszny waśni zaród.

Tyle partyj, że i trudno        5
 Wszystkie porachować...
A wszystkie się kłócą o to,
 Jak trzeba pracować.

Oj, doprawdy — Niemiec oczy
 Łatwo zamydli nam —        10
Patrząc na to — pewną gadkę
 Sobie przypominam:

Wyszli chłopi kosić żyto —
 Ale trudna rada:
Z której strony kośbę zacząć?        15
 Każdy swoje gada.

Od słów przyszło wnet do bitki,
 Z pięści szło na noże...

Więc do sądu się powlekli,
 Zamiast kosić zboże.        20

Złodziej-sąsiad się nie kłócił;
 Widząc owych sprzeczkę —
Zboże skosił — nocą młócił
 I zerznął na sieczkę.



POSŁOMANIA

Różne manie są na świecie —
 Dziś jednę dodać trza;
Posłomanię — robaka w kwiecie,
 Świat galicyjski ma!

W powiatach pełno kandydatów —        5
 Sejmowych figur dość!
Ci nieźle bronią swych mandatów —
 Wszak to rarytna kość!

Nie szczędzą piwa — ni zapłaty,
 W każdym powiecie ich nie brak —        10
Czy wszystkie posiąść chcą mandaty?
 To chyba posłomanii znak!

Każdy chce dzisiaj posłem zostać —
 W sejmie, przy piecu spać,
A choćby Stadnickiemu sprostać:        15
 Hołotą lud jak dawniej zwać.

Pałkowych pełno eks-starostów,
 A wszyscy chłopu bakę ćmią;

Naprawę dróg, gościńców, mostów —
 Obiecać nawet śmią!        20

Pelno oburzeń — pełno krzyku:
 „Chłop kandydatem? taż to strach!
Taż on tam w sali nie zada szyku —
 Nie chłopom — sejmu gmach!“

Wyrzekań pełno — w różnym stylu:        25
 „To socyjalizm już wciska się!“
Zrozumieć nie chcą, że po tylu
 Latach — chłop walczy o prawa swe!

A swoją drogą — dodać trzeba:
 Różnie rozumie lud prawa swe!...        30
Bo jak z trucizną dasz mu chleba —
 To go z trucizną zje.

Jedni i drudzy co robicie?
 W chłopie krew polską chcecie truć?
Wszak tu o Matki idzie życie...        35
 O Boże, zgódź ich, zgódź!



STO LAT
(Wiersz w 100-letnią rocznicę 3-go rozbioru Polski)

Sto lat ofiar męczeńskich i cichej niewoli...
Na tej krwią męczenników uprawionej roli
Powinno róść ku niebu zboże niby jodły!
A tu co? Mimo ofiar i tysiączne modły,
Gdzie tylko okiem spojrzeć — pola gołe, puste...        5
Ej, Boże! gdybyś chociaż podarzył kapustę,
A wskazując na główki, rzekł: „tnijcie! to oni!“
Cięłoby się — że niech już ręka boska broni...

Sto lat — przeszło, więc róbmy rachunek sumienia!
Czy przyjmiemy pokutę na sto lat więzienia —        10
To pytanie! My wolim mówić sto pacierzy,
W nich sto zemst przysięgać, odbić sto grabieży,
Niźli kłaść się spokojnie pod tyrańskie stopy
I wielbić sprawiedliwe rządy Europy!
— Bierzmowanie czy było? oj, było i łkanie!        15
Po trzykroć-eśmy mieli krwawe bierzmowanie!

Sto lat — przespać, to hańba! — wołają bezczynni,
Więc już Ty, Panie Boże, osądź, którzy winni;
W żyłach jednych krew wrzała gorąca, bo prawa!
Drugich, błękitno-płynnych, karmiła zabawa,        20

Ojcem ich — pieniądz marny, a rozpusta matką;
Toż po lodzie kariery ślizgali się gładko...
I nie dziw, bo na łyżwach protekcyi biegli!
Kieszeń napchali — mówiąc: „My honoru strzegli!“

Sto lat! Gdzież teoryja o prawach człowieka!        25
Wprawdzie dławi się Krzyżak, Moskal się wścieka,
Że choć sto lat się gryzą, przełknąć nas nie mogą!
I Moskal już ze złości wali w Kaukaz nogą —
Ludożerco! połamiesz nogi na Kaukazie,
A nie strawisz nas nigdy po twoim ukazie!        30
Gryźliście sto lat prawie — targaliście serce,
A u nas Polska cała w najmniejszej iskierce!...
Sto lat — więc porachujmy dzisiaj nasze siły!
Największą twierdzą naszą — przeszłości mogiły!
Załogą — lud siermiężny, wodzem — serce-mściciel!        35
O dzieciach swych na ziemi pamięta Zbawiciel!
Choć cierpimy, lecz ducha nie tknął ten, co katem!
Dziś — patrząc przez szkła prawdy — kto pierwszy przed światem,
My z wytworami jego i literaturą —
Czy Moskal, co nas więzi — z historycznym batem,        40
Duszą wiecznie juchtową i świńską naturą??!

28. X. [18]95


ROZCZAROWANIE
(Sonet)

Noc zimowa jasnym srebrem świeci,
Biała ziemia — domy, drzewa w bieli...
Szedłem z lubą po śnieżnej pościeli,
Księżyc blaskiem szedł za nami trzeci.

Brylantami śnieg nam drogę kwieci...        5
Pewnie w niebie tak chodzą anieli!...
Kto w noc taką kochać się ośmieli,
To aniołem przez życie przeleci!...

„Patrzaj, luba! — na te śnieżne puchy,
Na tysiączne diamentów okruchy —        10
W takim świecie żyją tylko duchy!...“

„Patrzaj, miły! — jak mi zmarzły ręce!
Jeśli mię kochasz choć trochę —
To kup mi mufek!...“

13. XII. [1895]


PO NOWYM ROKU

Niby kropla w wód bezdenne tonie,
Wpadł rok jeden do morza wieczności,
Co niedługo wiek cały pochłonie —
Wiek niedoli i bezduchowości.

Gdyby z starym rokiem nasze wady —        5
Co nas truły — niż dawniej — jaskrawsze,
Gdyby one przecie do zagłady
Wieczność z sobą uniosła na zawsze...

Gdyby stare kłótnie i niezgody
Nie kaziły więcej naszych czynów —        10
To zbawiennym byłby rok ten młody
I szczęśliwszym dla niewoli synów!

Nowy roku! Ty w raniutkim świcie
Opromieniaj zgodą biedny naród;
Co od wieku śni o wolnym bycie,        15
A niewolnych waśni karmi zaród.



POWIEDZIAŁ MI ...
(Z piosnek ludowych)

Powiedział mi, że mnie kocha —
 Powiedział mi ino raz,
Wtedy, kiedy to macocha
 Wygnała mnie po drwa w las.

Ja mu wierzę — bo i czemu        5
 Nie miałabym wierzyć mu?
On tak mówił po swojemu,
 Że mi w piersiach brakło tchu.

Biedne życie przy macosze —
 Więc myślałam parę lat:        10
Swoje „gopy“ powynoszę
 I daleko pudę w świat!

Gdyby nie on — to już pewnie
 Odeszłabym stary kąt —
Ale on tak prosił rzewnie:        15
 „Maryś moja — nie chodź stąd!“

I zostałam... niechta — myślę.
 Niech macocha męczy mnie!
Ino Janek swaty przyśle —
 Jak Bóg miły — pomszczę się!!...        20



PIOSNKA

Nie dała mi matuleńka
 Za próg wyzierać —
Ale miski myć kazała,
 Garnki wycierać...
 Hej! garnki wycierać...        5

„Moja matuś — moja droga,
 Robić nie kazuj!
Na Halusię — na rącusie
 Przecię uwazuj...
 Hej! przecię uwazuj...“        10

Uzaliła się mateńka
 Rącek Haliny:
„Włóz wianusek — weź dzbanusek,
 Idź na maliny!
 Hej! idź na maliny...        15

Niedalecko poza borem,
 Hej!... poza sosną —
Duze krzaki — maliniaki —
 Maliny rosną...
 Hej!... maliny rosną...        20

Córuś moja! przynieś malin
 Pełny dzbanusek —
Ino musis uwazować
 Na swój wianusek!...
 Hej!... na swój wianusek!“



CZY LUDZIE TACY — CZY TEŻ TAKI WIEK?

Miłość Ojczyzny dziś na ustach tylko,
 A w duszy próżnia albo mętny stek,
Gdy się zapali kto — to jedną chwilką;
 Czy ludzie tacy? czy też taki wiek?...

Młodzieniec starcem robi się przedwcześnie        5
 I w bezczynności pędzi życia bieg,
A gdy co czyni — to jakby był we śnie!
 Czy ludzie tacy — czy też taki wiek?...

Ten, co na czele ma przykładem świecić,
 To albo zdrajca, albo podły szpieg;        10
Osły po szkołach mają światło niecić —
 Czy ludzie tacy — czy też taki wiek?...

Niejeden modląc, służalstwem się podli,
 A w duszy jego wszelkich brudów ściek,
I dzisiaj chyba dziad szczerze się modli!        15
 Czy ludzie tacy — czy też taki wiek?...

„Cóż to pojutrze — cóż jutro się stanie?“
 — Mówi do siebie zrozpaczony człek,
I mimo woli zachodzi pytanie:
 „Czy ludzie tacy? czy też taki wiek?...“



DO DZIEWIC POLSKICH

Nie czas się bawić! dość już wiek zabawy!
Dosyć już śmiechów — i szyderstwa losów...
Bierzcie wzór z dziewic, co od wrogich ciosów
Na murach padły — dla ojczystej sprawy!
 To święty wzór        5
 Dla polskich cór!...

Za cel swych zabaw bierzcie — wolność i swobodę!
A złowione do sieci uczuć serca młode
Natchnijcie wiarą w przyszłość.... w lepszą kraju dolę...
Nie bawcie się sercami — bo taką swawolę        10
Potępić musi każdy, co myśli i czuje!
O! to piękna zabawka, kiedy się zatruje
Wiośniane chwile życia młodemu — i śmiechem
Szydzi się z uczuć, które uważa za święte!
Ja to nie zwię zabawą, ale ciężkim grzechem!        15
Niejeden — tą zabawą życia się pozbędzie...

Są w duszach polskich dziewic potęgi zaklęte —
Zdolne w orły przedzierzgnąć lękliwe łabędzie:
Niejedną Joanne d'Arc wydał kraj nasz miły!
Były u nas dziewice, którym dusznej siły        20

Zazdrościli najśmielsi z bohaterów grona!...
A dziś?... czyż tak głęboko Polska pogrzebiona,
Że tylko — jakby echa — słychać ciche głosy?!
O! takie ciche skargi nie dojdą w Niebiosy,
By świadczyły przed Bogiem o naszych torturach...        25
Polki! gdybyście myślą stanęły w tych murach,
Co męczenników naszych kryją w swoich cieniach —
Gdybyście posłyszały o strasznych cierpieniach,
Jakie lud nasz ponosi — gdyby ogrom cały,
Gdyby się cała otchłań tortur tych rozwarła —        30
Pewnie byście nie łzami, ale krwią płakały!...
Serce by wam zastygło, mowa by zamarła!

Polskie dziewice!... dla was inne drogi
I inne prace — niż cór wolnych ludów!...
Porzućcie głupie zachodnich mód bogi —        30
Patryjotkami bądźcie — lecz nie z nudów!!...

 Nie dla mody — ale duszą!
 Sercem całym! myślą czystą!
 Miłość weźcie tę wieczystą,
 Której wieki nie przygłuszą!!



„TRZY TRĄBY“
(herb miasta Jordanowa)

Cóż się to dzieje w sławnym Jordanowie?
Jakiś ruch, hałas — jak gdyby posłowie
Perskiego Szacha do rajców zjechali!...
Co to za hałas w ratuszowej sali —
Która w pokoju mieści sadła składy,        5
Delikatesów i pachnącej szperki,
A w czasie jakiej domowej rozterki —
Służy za miejsce dla... czcigodnej Rady?
............
Gdy cisza w sali na chwilę zapadła,
Przemówił rajca Świniobój waleczny:        10
„Słuchajcie, bracia! druhowie od sadła!
I wy, najmilsi druhowie od dratwy!...
W dzisiejszych czasach nikt nie jest bezpieczny —
Panowie — szlachta zdzierają z nas skóry!...
Ale ja na to daję sposób łatwy —        15
Niechaj wystąpi z odważniejszych który!...“
A gdy trzej mężni stali Wołobóje,
Tak do nich mówił rajca zasapany:
„Wiecież wy, druhy, gdzie Kaźmierz króluje —
I gdzie na sejmy zbierają się pany?!...        20
Koło Turcyje... hen... pod Sandomierzem...

Tam się udacie... i wziąwszy na bary
Trzy kopy kiszek — i dwie połcie sadła,
W układ wejdziecie z królem Kazimierzem —
Za herb — należne złożycie ofiary...        25
Gdyby was w drodze zgraja psów opadła —
To walczcie mężnie — i z życiem sprzedajcie
Ofiarne dary!... No — dalej więc w drogę!
A w swej podróży szlaku się trzymajcie,
Koło Warszawy i koło Krakowa... —        30
Dalej!... do diabła wahanie i trwogę!
Niechaj poznają — co my... z Jordanowa!!!...“
............
............
Długo by było opowiadać dzieje
Trzech bohaterów!... Podobno w kronikach
Opowiadano — dziwne ich koleje...        35
Ich trzy potyczki na sławnych Dojnikach,
Walkę stoczoną przy ujściu Pilicy,
Gdzie trzech walczyło przeciwko tysiącom...
Poznały kundle siłę ich prawicy!...
Strasznie pobite — krwią Pilicę mącą;        40
Zwycięsko uszli — na pobojowisku
Echa skowyczeń lub cichego pisku...
............
Stanęli wreszcie przed króla obliczem —
I proszą o herb dla wiernego miasta...
Spojrzy się Kaźmierz... (nie przychodzą z niczem,        45
Na barkach — sadło, szperka się kołysze...)
„Ot — rzecze Kaźmierz — dać im herb i basta!
Niech podkanclerzy dokument napisze!“
Herb — ale jaki?... popatrzał Kazimierz

Na trzy oblicza... na szlachetne twarze —        50
I rzekł: „Trzy trąby!... Takim herbem darzę
I was — i waszych potomków na wieki!...“
............

(Dalej rękopis nieczytelny...)
PYTANIA I ODPOWIEDZI

Czyje pragnienia nie są jasne?
 (Własne).
Kiedy się czuje wartość pieniędzy?
 (W nędzy).
Jaka najczęściej do pracy podnieta?        5
 (Kobieta).
Czego ten pragnie — kto w zaszczytach chyży?
 (Iść coraz wyżej).
Kto się uczciwym interesem brzydzi?
 (Żydzi...)        10
Komu się ludzie kłaniają już w sieni?
 (Kieszeni).
Skąd płyną łaski na podłe figury?
 (Z góry...)
Gdzie się najlepiej bawią w każdej porze?        15
 (W klasztorze).



ZNAŁEM JA LUDZI...

Znałem ja różnych ludzi na świecie:
 Takich — co żyją swych braci pracą,
Takich — co jeżdżą w cudzej karecie,
 Takich — co długów nigdy nie płacą...

Znałem — hultajów różne gatunki:        5
 Tych — co im cnota nie znana w życiu,
Tych, których jedną rozkoszą — trunki,
 I cel jedyny tylko... w użyciu!

Znałem magnatów — dla których człowiek
 Mniej ważył — niźli piesek angielski,        10
I tych, co uśmiech z mrużeniem powiek
 Udają — słodko-ckliwo-anielski...

Znałem i takich, którzy by chcieli
 Pomocnikami zostać — choć kata!
Znałem tych, którzy ciągle weseli,        15
 Kontentni z siebie, z całego świata...

Znałem sieroty, że litość budzi
 Wspomnienie samo — jak je głodzono...
A jednak przecie nie znałem ludzi,
 Którym by czegoś nie zazdroszczono.        20



Z „LUDOWYCH PIEŚNI“

Co to będzie, Jaśku, z nami?
 W mięsopusty śluby biorą —
Wioska dzwoni weselami,
 A nam jakoś tak niesporo...

I Margośka od Malarza,        5
 Wydała się, choć ze służby...
A my — kiedy do ołtarza
 Poprowadzim strojne drużby?

Mięsopusty krótkie pono —
 Czas by myśleć o staroście...        10
Kiedyż będę twoją żoną,
 Jak ksiądz ślubu nie da w poście?...

Ja ta nie chcę wytworności,
 Jak ta Hanka od Miernika...
Trochę drużbów — trochę gości,        15
 Krzesnematki i muzyka.

Widzisz — wszędy już się stroją,
 Gwary między kumoszkami —
A ja kiedyż będę twoją?
 Jaśku! co to będzie z nami?...        20



Z INEDITÓW

Biją razem wszystkie dzwony — a Zygmunt najgłośniej...
Brzmią tęsknotą, jęczą, kwilą... coraz to żałośniej!...
Coraz szersze dźwięków koło ku niebu się wije —
W nim rozpaczne głosy słychać: „Książę nasz nie żyje!...
Doszedł celu swoich marzeń na biskupim tronie,        5
Więc, spokojny, poszedł spocząć na Piotrowym łonie...
Któż nas teraz będzie uczył przykładem i słowem,
Jak uciekać przed największym świętem narodowem —
Jak pogodzić szatę bożą — z miłością dla tronu —
Jak wielbić «rząd z bożej łaski» do samego zgonu!!        10
Zgasł ten «święty», co zwaśnionych jednał, drugich godził;
Zgasł sekundą, chwilką jedną — jak jasne pochodnie.
Któż ten urząd będzie umiał sprawować tak godnie —
Któż odkryje kręte ścieżki, po których on chodził?!!“

— I nie było końca żalom, narzekaniom tłumu,        15
Wychwalaniom zasług księcia, świętości, rozumu!...
A przekupki aż do mroku — od samego rana,
Kłócą się — gdzie Świątobliwość będzie pochowana?
Vox populi brzmi: „Na Zamku!“ — ba! lecz tu sęk cały!
Dewotki „w grobach królewskich“ chować by go chciały,        20
Inni — w grobach kapitulnych, przy wielkim ołtarzu,
„Bezbożni“ zaś chcieli — księcia chować na cmentarzu!!
....................



MYSLI MOJE

Żyć? — i dla kogo? — pytam. — Dla Boga, dla ludzi?
Ha! śmiech się w duszy mojej skołatanej budzi! —
Bóg?! — ja już powątpiewam, że jest Bóg na niebie,
Ludzie? — widzę ich w życiu, nie widzę w potrzebie!...
Nie przeczę, że jest jakaś niewidoma siła,        5
Że jest świat, od którego dzieli nas mogiła,
Ale Bóg sprawiedliwy, ten Bóg miłosierny,
Do którego się modli lud podaniom wierny —
Gdzież jest? ja nie spostrzegam, nie czuję tej ręki,
Która rządzi tak mądrze — ale słyszę jęki        10
Milijonów, co swoje przeklinają życie...
A przecież on łask swoich użycza obficie —
Jak uczy religia — ta religia boska,
W której każda litera, każda święta zgłoska
Pochodzi z ust wielebnych ojczulków Kościoła...        15
Te brednie przewielebne — opisać któż zdoła?...
Każdy wierzy, nie widząc — ja nie chcę być ślepy!...
Nie chcę iść gdzieś w nieznane religijne stepy —

Jeśli co nie rozumiem, nie zgadzam się na to —
To póty dręczę pracą moją myśl skrzydlatą,        20
Aż sobie stworzę w sercu prawdę, swoją własną!...
Nie idealną — prawda — ale czystą, jasną!!...
Iść ślepo za wskazówką niemylnych papieży —
Bez pamięci, bez czucia, w pokutnej odzieży —
To wstyd! — Bo każdy człowiek ma na tyle myśli,        25
Że sobie sam dla siebie religię nakreśli!...
Komu brak tej nieziemskiej, wielkiej siły ducha —
To niechaj ślepo świętych przewielebnych słucha —
Ja mam w sobie dość siły, by iść samodzielnie,
By po rozumach ludzkich kroczyć nieśmiertelnie. —        30
Niech mnie klątwą obrzucą — ja się nie ulęknę —
Jeśli mam przed kim klękać — przed sobą uklęknę!
Ja żyję sam dla siebie — i drwię sobie z świata,
Nie wiem, jaka po śmierci czeka mię zapłata
I czy jest ta zapłata? — Lecz wiem, że to życie        35
Tyle warta, co ten dym ginący w błękicie...
Myśli to z duszy prosto — a nie samochwalne.
Zresztą, jeśli się znudzę — to w łeb sobie palnę...



TĘSKNOTA

Widzę was duszą — szumne, czarne smreki —
Widzę was, smukłe, nieborosłe jodły!...
Wy wszystkie moje!... Ja nieraz szlę modły,
By was zobaczyć jeszcze, choć daleki...

Czarnych potoków fantastyczne steki        5
Nieraz dzikością myśli moje wiodły...
Jam je oznaczał przeróżnymi godły,
Co w ustach ludu żyć będą na wieki...

Jest jedna z srebrnych — kaskada — promieni,
Co o kamienie wody swe roztrąca —        10
Więc ja ją ochrzcił godłem — Julijusza...

Dziś wyobraźnię wspomnieniem płomieni,
Gdy myślą w góry pobiegnie tęskniąca...
Ja cały jestem — jedna tęskna dusza...



DO MATKI

O droga moja! ja zawsze przy Tobie
Myślą — i z Tobą cierpię, marzę, czuję —
Wieści o Tobie z przeczucia wysnuję —
Wiem — co dziś robisz; wiem — co w każdej dobie.

Tobie winienem — co dla świata zrobię,        5
Bo wszystkie myśli od Ciebie przejmuję!...
Myśli te wolą do serca przykuję —
I spalę w popiół na ojczystym grobie...

Za każdą razą, kiedy spać się kładę —
A sen znużone powieki przymruża,        10
„Dobranoc“ szlę Ci przez Anioła Stróża...

Pamiętam — nieraz Tyś mi czoło blade
Całując — łzami oblewała skronie...
I dzisiaj chodzę w płakanej koronie!...



DO E. B...

Kiedy Ty się wybornie bawisz wpośród swoich
Albo w anatomiji zagłębiasz się księgę —
Ja samotny, tęskniący — pomny przestróg Twoich —
Piszę — a roje myśli spowiły mi duszę...
Wiedz, drogi, że przed myślą mam świętą przysięgę,        5
Którą, choć słaby jestem — to wykonać muszę!!
Czyny me Hamletowskie — w chęciach się spowiły!...
Ale je siłą woli w kształty uduchowię...
Dawniej człowiekiem byłem — dziś tylko w połowie
Jestem nim — i już takim zejdę do mogiły!...        10
Dawniej — w przyjaźni serce złożyłem niewinne —
Dziś czuję wstyd na skroni, gdy Ci daję rękę...
Choć błądzić — ludzką rzeczą... i grzechy dziecinne!...
Jednak pomnij, żem przeszedł Tantalową mękę
I ból mię przeanielił... — i czuję się czysty        15
Jak dym z ofiary krwawej lub błękit przejrzysty!...
Wiele ja łez wylałem na swym własnym grobie,

Na grobie duszy mojej... Dziś mówić daremno,
O tym, co przeszło!... Może kiedyś powiem Tobie —
A uśmiejesz się albo zapłaczesz nade mną!...        20
Lecz powiedz, com ja winien, że nie takim jestem,
Jak inni ludzie zwykli? — Gdybym jakim chrzestem
Przemienić mógł mą duszę — to bym po raz drugi
Dał się ochrzcić... Lecz zresztą — i wiek mój niedługi,
I przyszłość lodowata krew mrozi mi w żyłach!...        25
Cóż robić?... Chyba z lutnią usiąść na mogiłach
Przodków — i pieśnią wskrzesić przeszłości pamiątki...
Gdybym wiedział, że w niebie są takie zakątki,
Gdzie by można spokojnie i dumać, i śpiewać —
I nie szkodząc hałasem świętym — smutek zwiewać —        30
To bym tam kandydował... Lecz lampa mi gaśnie...
Zanim więc dusza moja razem z myślą zaśnie —
„Dobranoc Ci — mój drogi!“ już po ciemku piszę...
Może jutro od Ciebie — „Dzień dobry“ — usłyszę...


19. XII. [18]94
w dzień przyjazdu do E. B.



LEŚNE NIMFY
I

W trzęsawiskach zdradliwych — pod wodą, gdzieś na dnie,
Mieszkanie nimf zwodniczych — pałac kryształowy...
Boginki te — gdy nocą zejdzie księżyc nowy —
Na śmiertelników sidła zastawiają zdradnie...

Jaki los nieszczęśliwych porwanych — któż zgadnie?        5
Lud baje — że im nimfy odrywają głowy,
Czaszkami ozdabiając ogród brylantowy —
To pewnym — że już taki na wieki przepadnie!

Nieszczęsny, kto w noc ciemną zabłąkał się w lesie!
Chociaż pacierze klepie — i trzykroć się żegna,        10
Daremnie! półboginek krzyżem nie odegna!...

One w ognik się mienią — i łudząc przechodnia —
Wodzą go po szatańskich mieszkaniach aż do dnia!...
Nieraz te słowa miłe chyży wiatr mu niesie:

II

„Przechodniu! zbliż się do mnie — ja cię poprowadzę        15
Przez mchem słane polany — koło «Srebrnych źródeł» —
Na trzęsawiskach — lotnych nie użyjesz szczudeł,
Bo jak orłom podniebnym dam ci skrzydeł władzę!...

Miękką paprocią leśną —  drogę ci wygładzę...
Może chcesz — jak duch leśny, bujać wyżej jodeł? —        20
Może chcesz — szczytów chmurnych dosiąść, niby siodeł? —
Chodź za mną! — na najwyższym szczycie cię posadzę!...

Nie chcesz?! — a więc po czarnych bagnach będziesz błądził —
Drzewa wieżą kościelną — rzekę drogą sądził —
Na wszystko będziesz patrzał przez zasłony mgliste!...“        25

— I ognik się migoce — i przechodzień błądzi,
Drzewo wieżą kościelną — rzekę drogą sądzi —
Dopóki nie zaświecą promienie złociste...



POŻEGNANIE GÓR

Żegnajcie, moje marzenia wy złote!
Żegnajcie, góry — drzewa i potoki,
Szumy wichrowe, z którymi w obłoki
Myślami latam — i powieści plotę!...

I jak wędrowiec, pod jesienną słotę,        5
Ku wodospadom kieruję swe kroki...
Podumam chwilę — i rzucając stoki
W świat wiodę z sobą — śmiertelną tęsknotę...

Żegnajcie, bracia! Może już na zawsze...
Ja nie zapomnę o was, towarzysze!        10
A wy? — My nigdy! — Słowo? — Uścisk dłoni...

Jeszcze z daleka „Boże prowadź!“ — słyszę —
I te obrazy coraz mniejsze, mgławsze —
I echo tylko jeszcze za mną goni.

10. III. [18]95


WSCHÓD KSIĘŻYCA

Czerwone koło księżyca się toczy;
Powoli zza chmur blaski wydobywa...
Bladym promieniem w błękitach popływa,
Zanim się skąpie w źródlanej przeźroczy.

Blaskiem przestrasza i przywabia oczy —        5
A tęskną duszę do marzeń porywa...
Do myśli tylko dziwnie się odzywa
Ta plama, co się w świetle jego mroczy...

Skazę tę — która w księżycu czernieje —
Widać, gdy snuje od łez ciemną przędzę,        10
W ludzkości świetle — i cieni jej lice...

Księżyc na nowiu nigdy nie zbieleje...
Z ludzkości jednak, gdy zmyjemy nędzę,
Jaśniej zapłonie niż świetlne księżyce!...

Kraków, 10. V. 1895


CAR

Wsłuchany w szumy, co płyną od spodu,
Car stał na głowach własnego narodu
I z krzyków szydził — a z szumów się śmiał;
Lecz nagle pobladł — zobaczył w oddali,
Jak na czerwonej — krwią spienionej fali,        5
Krwią ubroczony — wolny sztandar wiał...

Stój, dumny carze — na czaszkach poddanych,
Niech but twój gniecie — własną krwią zalanych,
Wszak to bydlęta — a tyś bóg i pan!
Lecz biada, carze! — gdy twoje postumy,        10
Czując ćwiekami wiercone rozumy
Zechcą się obmyć krwią twoją z tych ran! —



CZY NA LUDZI SIĘ SKARŻĘ?
CZY NA WŁASNĄ DOLĘ?

Wsłuchany w gwary ludu — chcę odróżnić głosy,
Które z bezsłownych szumów głośnym echem jęczą —
I słyszę same skargi, które się tysięczą
Na modlitwy, łzy gorzkie i krysztalne rosy...

I smutny — okiem myśli spoglądam w niebiosy,        5
Na siatkę gwiazdek jasnych anielsko-pajęczą,
Na księżyc, co odwieczną wiedzie walkę z tęczą,
Że ją słońce w piękniejsze barw przystraja kłosy.

I zdziwiony — w wszechświecie same słyszę skargi...
Gwiazdy na księżyc płaczą — księżyc na blask słońca,        10
A słońce na świat ciemny — i dalej... bez końca.

A ja?... i łza serdeczna zwilżyła mi wargi...
Czyż i ja razem z światem znoszę skarg niewolę?
Czy na ludzi się skarżę? czy na własną dolę?...

Kraków, 8. VII. [18]95


Patrz, widzisz w dali
Mnogi lud wali...
Jedni chcą gruzy
Zniszczyć do szczętu —
A na ich miejsce        5
Zbudować nowy
Gmach posągowy —
Drudzy naprawiać
Pragną ruiny —
I z starych gruzów        10
Gmach odbudować...
Wcześniej czy później
Odbudowany
W gruzy poleci —
A nowy będzie,        15
Choć w innym stylu,
Przez wieki stał.



CIESZCIE SIĘ!

Cieszcie się, władcy! Ucztujcie z hałasem —
Użyjcie chwilą — prześnijcie, bo z czasem
Przy uczcie zabrzmi nasz burzący śpiew!
Struje zabawę — odbierze apetyt —
Dźwiękiem zapowie — że dla was już przesyt —        5
Echem piekielnym w żyłach zmrozi krew!

My ciałem karły — lecz duchem olbrzymy!
Myślą — z przyszłości rozsłaniamy dymy —
Słyszymy lepiej przepowiednię burz!...
Gdy świat w piekielnym zatopi się szale —        10
Wy drżeć będziecie na swym piedestale —
A my z posągów ścierać będziem kurz!...

Więc dalej! huczno bawcie się i gwarnie —
Pójcie słodyczą wesołą swą psiarnię —
Uczt nie zamąci — dziś spokojny wróg!...        15
Lecz wiedzcie, „wielcy“, że zgon wasz już bliski!
Dziś was nie ranią — niesilne pociski —
Lecz przyszłość nasza!... i za nami Bóg!...



DO JULIUSZA SŁOWACKIEGO.

Duchu — w cielesną przybrany oponę,
By światu myślą i natchnieniem świecić —
Tyś zdołał popiół przygasły rozniecić
I dumy w myślą przybrane koronę
Posłać na ziemię... duchu! wielbię ciebie.        5
Nie wiem, czyś w elizeum dzisiaj — w wieszczów niebie...
Zjaw się choć we śnie, porozmawiaj ze mną,
Bądź w myślach przy mnie zawsze i nade mną!...



OJ, MATULU

Oj, matulu, czemuś ty mnie
 Nauczała kochać — czemu...
Dziś on nocą — dzionkiem przy mnie,
 Myśl się sama rwie ku niemu...

Oj, matulu... daj mi zioła,        5
 Ja wypiję — może zasnę...
We śnie nawet — on mnie woła.
 Śnię i kocham... śnię i gasnę.

Oj, matulu!... Boże! Boże!
 Jutro dobre będą wieści.        10
W lewym uchu dzwoni!... może
 On przyleci i popieści...

On przyleci i zapowie,
 Że niedługo do kościoła
Pójdziem... Matuś! może — kto wie —        15
 Zapowiedzi ksiądz wywoła...

Oj, matulu!... coś mi smutno,
 Mnie się życie nie uzłoci —
Gdy po ślubie skrzypce utną,
 Toć się duszkę ozochoci!...        20



ZIMOWA NOC KSIĘŻYCA
I

O czarodziejska nocy księżycowa!
Do marzeń duszę porywasz jak w sieci...
I obłąkana myśl ku tobie leci,
Szczęściem się poi, a cierpienia chowa.

Na srebrzystym tle śniegu — jasność dniowa        5
Krystalicznymi powabami świeci...
Cisza... w podziwie słowo nie uleci,
Za prozaiczną wydaje się mowa!

Milczeniem — człowiek wielbi boskie cudy,
Myślą podziwia zaziemskie ułudy —        10
Baśń czarodziejska — noc ta srebrnolica.

Księga otwarta: gwiazdy, twarz księżyca
I szata śnieżna — w brylanty strojona... —
Niech czyta dusza — i w tej bajce kona...



NIEPOKALANA
II

Księżyc się słonił pod Jej stopy —
 Gwiazdki we włosy rozpuszczone
Dyjamentami się wplątały —
 I przez niebieskie płynie stropy,
Przez te obłoki zanielone,        5
 Gdy śnieżnych stóp Jej dotykały...

Strojna w dyjadem gwiazd promiennych,
 Różowa tęczą dziewiczości —
Płynie ku ziemi mleczną drogą...
 Królowa, jaką z wysokości        10
Dusz — wieszcze z widziadł sennych
 Wymarzyć tylko mogą...

Królowa Niebios — Pani świata,
 Dziewica w boskim macierzyństwie,
W niebiańskim blasku ziemi świeci.        15
 Miliony głosów Ją dolata...
Tam — pod stopami biedne dzieci
 Ją wielbią w kornym nabożeństwie...

Ona tam w gwiazdach, w nocnej tęczy,
Ta Pośredniczka ziemi z niebem,        20

Światło z niebiosów — na świat sieje
 I gdy się mnóstwo próśb tysięczy,
Ona użyźnia ziemię chlebem,
 Sypie sierotom sny... nadzieje...

Ona tam w gwiazdach na księżycu        25
 Boleje smutkiem drogich dzieci,
Prośby pod stopy Syna kładnie...
 A nieraz smutek na Jej licu
Gwiazdką łzy w oku się zaświeci —
 I z żalem na świat nocą padnie...        30



WIOSNA
Z CYKLU „NIEPOKALANA“
I

Deszcz spłukuje resztki śnieżnej szaty
 I przetapia białe śniegu strzępy —
 Świeżą trawką zielenieją kępy,
Zielonością zwiększają się płaty
 I szerzeją czarne pól ustępy...        5
Wiosna! Jedno słowo — w pączkach kwiaty,
 Drzewa, zimą sposępniałych ludzi
 Do życia budzi...

Otrząsa się ziemia z sennej leży,
 Mgłą przeciera oczy jezior szklistne —        10
 Wszystkie twory nowym życiem istne
W muślinowej, wiosennej odzieży
 Patrzą życiem w gwiazdy wiekuistne,
Strojne od swej natury — macierzy;
 Pragną tylko Opiekunki bytu —        15
 Z niebios błękitu...

Ona cudem zakwitła liliją
 Na budzącej się do życia łące —

 I błękitem oczy jaśniejące
Szle stworzeniom. A co się zaśniją —        20
 To się budzą astry, bratki skrzące,
To powoje, to się róże wiją —
 I żyjątka błyszczą, kwitną, rosną
 Za Matką — Wiosną...

I liliją przez kwiatów kobierce        25
 Płynie — mgłą się osłaniając światu...
 A spowitą w tej białości kwiatu
Któż by przeczuł w maleńkiej iskierce?
 Że jest — świadczy życie, mówi serce,
Kwiat ją oczkiem pokazuje bratu:        30
 „Patrz, to Czysta, Boska, Lilijana —
 Niepokalana...“

I powrotne czują ją ptaszęta,
 Gdy się w tysiąc rozśpiewają tonów...
 Ona wśród tych życia milijonów        35
Drugi raz się czuje Wniebowzięta...
 Pośród kwietnych, wielbiących Ją tronów
Panowanie miłości Ją pęta —
 A poddany — cały świat radosny
 Dziewicy — Wiosny...        40

10. II. [18]96


MEFISTO

Zamęt straszliwy w państwie Belzebuba,
 Lucyper wściekle rzuca się i miota:
„Rewolucyją podnosi hołota!...“
 Duszołap wrzasnął z pełnej piersi: „Zguba!“
Mefisto nawet rzucił bokiem zyza        5
I ze wściekłości paznokcie obgryza...

Ja tylko jeden nie zszedł z posterunku,
 Choć mię do buntu ciągnie bratnia klika...
Spełniam swój urząd wedle opatrunku
 Powierzonego mi z góry Stańczyka...        10
Przykręcam warsztat — kraję go na poły,
Pakuję w kocioł — i dolewam smoły...

Widząc Belzebub, że mu wiernie służę
 I w bunt koleżków nie kładę ogona,
Ku mnie obraca swoje oko duże:        15
 „W tobie, Smołolej — rzecze — ma obrona!...
Dam ci robotę — lepszą niźli w piekle,
Bo i tak widzę, że się nudzisz wściekle!...

Oto już żaden z podłych «buntowszczyków»
 Nie chce w arendę objąć Galicyi...        20

A tam mam tylu przyjaciół-stańczyków,
 Jak w żadnej innej na świecie nacyi!!
Zerwać tak z nimi głupio, niemożliwie,
Po tyloletniej dobrej komitywie!...

Wiesz co, Smołolej... zrób mi tę przysługę,        25
 Będę ci za to wdzięczny niewymownie...
Skórę wołową, ogniową sztalugę
 Weź — i zapisuj mi wszystko dosłownie:
Złodziejstwa, świństwa — nawet zdradę podłą...
Ale zaczekaj... weźmiesz moje godło...“        30

„Dobrze, ojcaszku!... — rzekłem — biorę widły,
 Smołym się napił i przetrącił chrustem,
Na czarno-żółte stroję malowidły
 Ogon — by rzekli, że się stroję z gustem...
Ruszam... Ojcaszek wierne sprawozdanie        35
Dwa razy w miesiąc ode mnie dostanie...“

(c. d. n.)
ZE „SNÓW“
I

Jest na ziemi urocza kraina —
Gdzie daleko mieszkańcom do grzechu,
Gdzie nie spotkać ziemskiego uśmiechu
Ni rzek miodem płynących, ni wina...

Czasem smutnie tam szumi osina        5
Nad potokiem gwarliwym w pośpiechu...
Mowa ludzka podobna zaś echu,
Kiedy przeszłość weselszą wspomina...

To kraina potoków, strumieni,
Gór i lasów, tonących w mgle szarej,        10
Ciepłych ludzi — i zimnych kamieni...

Tam, skazany za pieśni na kary,
Na dumania posępne jak zima —
Tam... powlokłem się z twarzą pielgrzyma...



II

Do potoków rwała się ma dusza,
Porywana piorunem zapału
I prędkością jednej chwili, szału,
Który tętno serc iskrą porusza...

Czas — staruszek wlecze się pomału,        5
Godzinami mąk życie ukrusza...
Mnie nie chwyta ni spokój, ni głusza —
Lecz piorunny skok do ideału!

Chwytam chwilkę, żeby z wodą bystrą
Wartko, lotnie płynąć póki życia        10
Na spienionym żywota potoku...

Po cóż zwlekać, aż się z czasem sny strą —
Kiedy łatwo uniknąć rozbicia
I cel dążeń chwycić w wartkim skoku.



III

Szmerem drgań oddźwięcznych mknie po lesie
Chyży wietrzyk... Szczęśliwy, gdy w czyste,
Szare szyszki szumowin naniesie
I rozplecie włosy brzóz srebrzyste...

Wśród pościeli liści drży szelestem,        5
Chyłkiem wionie poprzez skał przyciesie —
Lub mieszane szmery w echach niesie...
„Jestem!...“ cichnie — coraz ciszej... „jestem...“

„Jestem!...“ szepczą brzozy zadumane...
„Jestem!...“ huczą dęby tajemniczo...        10
„Jestem!...“ w skałach ozwało się na dnie.

Nim się echem wszystkie echa zliczą,
Nim odbiją o ostatnią ścianę,
Owo: „Jestem!“ w nieskończoność wpadnie,



CICHE WESTCHNIENIA
I

Doloż moja, ty nieszczęsna Dolo!
Łzą mię gorzką karmisz na wieczerzę —
Mimo, że mię twe napoje bolą,
Dolo moja! miłuję Cię szczerze...

Ciebie śpiewam, przy pragnień rozbiciu        5
I ścian słabych okrętowych chrzęście —
Gdybym nie miał smutków w bladym życiu,
Czyżbym wiedział, że istnieje szczęście?

27. XI. 1896


TWORZENIE PESYMISTY

Z jaszczurczych plemion ludzie się wylęgli,
Pełno ślimaków czołga się po świecie...
I wśród tych stworzeń snuć żywot poecie!...
(Brr... jak tu zimno... Magduś, przynieś węgli!)

Sumienia ludzkie — wywracają salta,        5
I w rynsztokowe upadają błota —
Mądrość zaskrzepła — niby mroźna słota...
(Muszę wyjść... Edziu! pożyczysz mi palta?)

Znam ja cię, mrozie — serc ludzkich przebrzydły,
Więcej bym ciepła znalazł między bydły!...        10
Albo u dzikich Hindusów z Urala...

Już mi ostatni płomyk błyska z dala —
Lecz ten... (Władek!... niech cię piorun trzaśnie!...)
Ostatni płomyk... (Masz!... i lampa gaśnie).



SATYRA

Dobrze to stanąć ponad światem,
 Wprzód utopiwszy rozum w winie —
I bez wyjątku chłostać batem,
 Co tylko pod nos się nawinie.

Ale to sztuka, mosterdzieju —        5
 Ubrawszy satyryka togę —
Mózg ludziom lepić z swego kleju
 Albo im nową wskazać drogę...

Albo, co trudniej — zbyć się dumy,
 Że boski satyr nie śmie błądzić —        10
Owszem, [w] szydzone zstąpić tłumy
 I najpierw zacząć siebie sądzić...



Brylantami świecą gwiazdki złote
 Na śnieżystej szacie — na tęczowej...
I nędzarzom błyszczą na tęsknotę,
 Na zaśnione w życiu sny głodowe.

I śnieg leci — niby lekkie puchy;        5
 Manna z nieba nie karmi, lecz ziębi...
Owinęły nieraz te pieluchy
 I sierotę zmroziły w swej głębi...

Cudna ziemia — cudniejsza, gdy nocą
 Księżyc szatę poustraja w gwiazdy —        10
A na niebie iskierki migocą
 I jaśnieją ogniste pojazdy...

Cudna ziemia... — cudniejsza, gdy w chacie
 Nędza z kątów wyłazi koścista —
I zgłodzone snują się postacie,        15
 A w ich oczach ból lub łza złocista...



Rwie się człowiek do życia, do czynów —
 Chciałby lotem kościoły powalić —
Za liść marny, zerwany z wawrzynów,
 Który chciałby w ołtarzu zapalić...

Rwie się człowiek do nieziemskich działań —        5
 Gubiąc myśli po ziemskich śmietnikach —
Za godzinę porywów i pałań,
 Które nikną w błędnawych ognikach...



Ze wszystkich cierpień, które idą
Za całą ludzkich snów ohydą —
 Ze wszystkich rozdartych ran,
Które się suną po niewoli —
Jest jedna — co najwięcej boli:        5
 Niewolny stan...

Nie myślał pewno w Wszechpotędze,
Choć wszystkie karty w myśli księdze
 Przeglądał Wszechwiedzą Bóg —
Że łez świątnicę stworzył tylko —        10
Gdy chciał mieć człeka choćby chwilką
 U swoich nóg...



DO...

Dwa różne światy stoją dziś przede mną:
 Świat ciężkiej pracy — lub zabaw weselnych...
Ja już wybrałem — moją dolę ciemną,
 Życie samotne — posągów kościelnych...
Przed takim życiem — rozsnuwam wspomnienia        5
I robię z duszą rachunek sumienia.

Już lat dwadzieścia żyłem na tym świecie,
 A nie przeżyłem jednej chwili czynu...
Marzyłem tylko (wszak wolno poecie!)
 O jakimś liściu zerwanym z wawrzynu,        10
O jakichś grobach zaręczonych z ciszą,
Co duszę z ciałem na śmierć zakołyszą...

Dziś stoję jasno przed czynów ogromem —
 Znam ich rozmiary — i końcowe cele...
Choćbym tysięcznym zerwał je atomem,        15
 I tak w tym życiu zdziałałbym już wiele.
Lecz — ja na wszystkie myślami się ważę,
Choćbym z popiołów miał topić potaże...

A wieść mię będzie nie bezmyślna gminność,
 Ani za myślą wlokąca się sława —        20

Lecz tylko twarda człowieka powinność:
 Gdy przesąd duchy zatapia, jak lawa —
Ja sam duch wolny — te rzeki rozlane
Zaklnę — i murem na poprzek im stanę!...

Może mi przyjdzie ludziom rzucać w oczy        25
 Słowa, od których pól mieszkaniec zblednie,
Dlatego tylko, że nie są powszednie —
 Może tą gwiazdą błysnąć, co się mroczy
I nigdy rankiem światła nie zapali,
Bo słońce blisko — a ona jest dalej...        30

Może mi przyjdzie o „Niebo” zaczepić
 Dlatego tylko, że człowiek się zniża
I na błękitach chciałby Niebo sklepić...
 A myśl ma lotna, łaknąca i chyża
Przedrze ten błękit... a może tam dotrze,        35
Gdzie nic nie wiedzą o Niebie i Piotrze...

Może za ową śmiałość biednej myśli
 Stanę się wszystkim moim bliskim — wrogiem...
Wszak, co świat zrobił z swym pasterzem Bogiem,
 Jacy kapłani na krzyżach zawiśli?...        40
Może... ja serce otworzę im całe —
Kto czystszy — niechaj rzuci na mnie skałę.

Ale na myśl mą! niech mi się nie ważą
 Rzucać swych jadów ludzie z boską twarzą,
A z sercem pleśnią podłości pokrytym!        45
 Choćby mię oni naszli skrzydłem zbitym —
I zwalonego karmili pociechą,
 A dobijali tysiącletnim chrzestem —

Ja przywalony krzyczał będę: „Jestem!...”
..................
Póki mi w niebie nie odpowie echo...        50

18. IV. [1897]


BŁOGOSŁAWIĘ CIĘ...

Błogosławię cię, życia mego wiosno!
 Ty mi dozwalasz pić czary w naturze
I czuć, jak kwiaty tajemniczo rosną;
 Ty mi wskazujesz tęczę na lazurze,
Którą ja chwytam na lutnię i tworzę        5
Barw i kolorów promieniste morze...

Błogosławię cię — ty wiosno rozkwitu!
 Gdy się myśl świeża jak kwiatek rozwija,
W jasnych zapałach sięga do błękitu
 Albo ku słońcu jak orzeł się wzbija —        10
To za chmurami ciągnie jak żurawie...
Wiosno uniesień — ja cię błogosławię!....

∗             ∗
∗

Lecz kiedy syty wiośnianych zachwytów —
 Podsuwam myśli płomienniejsze żądze:
Dobiec tam, gdzie jest zagadka wszechbytów...        15
 Wtedy daremnie po przestworach błądzę!
Jak iskra — rzucam półcienie niejasne,
Jak iskra — w cieniach bezgranicznych — gasnę...

Więc za te dźwięki, których ja nie słyszę,
 Za wszystkie światy, które ja przeczuwam —        20
Za nowe twory, które w boskiej pysze
 Stawiasz na gwiazdach, mówiąc: „idą ku wam...”
Za to nieznane, które w snach wspominam —
Wszechwładna siło Ty — ja Cię... przeklinam!...



NA PIASKACH...

Pieśni moja! czemu kwilisz
 żałośnie?
Czy ci smutno — gdy na piaskach
 kwiat rośnie?
Gdy usycha — bez napoju,        5
 bez rosy?...
A ty lecisz nocką jasną
 w niebiosy...
I w niebiosach białą tęczą
 promienisz,        10
To na chmurki — na leciuchne
 się mienisz —
Owijasz się zadumaniem
 i łezki
Rzucasz kwiatom — niby deszczyk        15
 niebieski...
A on kwiatek — na ugorze
 nie zginie,
Gdy się w miękkie, łzawe morze
 owinie...        20
Nie pożałuj ty kwiatowi
 owicia —

Bo mu łezki są potrzebne
 do życia...
Płacz i tęsknij, i rosami        25
 leć z cicha —
Bo on w piaskach — bez napoju
 usycha...
Wiem ja, pieśni — za czym kwilisz
 żałośnie —        30
Bo ci smutno — że na piaskach
 kwiat rośnie...

19. V. [18]97


ZE „ZWĄTPIEŃ"
I. SĄ CHWILE...

Kiedy myślami latam, burzę, niszczę —
Wówczas się czuję sobą... Lecz są chwile,
Kiedy złamany, jak uschłe badyle,
Padam na marne mych porywów zgliszcze...

Czuję, że wielkich nadziei nie ziszczę,        5
Że tyle zwątpień jest w mej orlej sile...
I już bym wolał tarzać się w tym pyle,
Niźli z pajęczyn omiatać bożyszcze.

Są chwile, kiedy myśl ma, o sklepienie
Na próżno bijąc zciężałymi pióry,        10
Zmęczona pada u progu kościoła...

Na próżno błagam, proszę o wytchnienie
I wzrok zamglony podnoszę do góry —
Moc jakaś wielka ciągnie mnie i woła...



II. PIELGRZYM

Ledwo, jak pielgrzym, znużone me ciało
 Złożę na biały przydrożny grobowiec
I pocznę duszę kołysać zbolałą,
 Wiecznie goniący zapały wędrowiec —
Już mię Konieczność pcha i dalej pędzi        5
Do zaświatowych bezmiarów krawędzi...

Wiecznie mi w duszy gra, dzwoni i tętni
 Muzyka jakaś z zaświatów płynąca...
Ja idę za nią, jak ci obojętni,
 O których serca śmiech ludzki nie trąca —        10
Jakbym miał cząstek własnej duszy szukać
Lub w melodyjach ziemskość mą opłukać...

Idę, jak cienie przeklętych aniołów,
 Z rajem za sobą, a piekłem na czole;
Ulatujący jak iskra z popiołów        15
 I wiecznie w ziemskim tonący popiole...
Na bruzdy ziemskie kierujący kroki,
A sercem w boskie wpatrzony obłoki...

Idę, jak wielbłąd, po piaskach pustyni:
 Nogi mi grzęzną, a promienie pieką;        20

W dali... przede mną pędzą Beduini
 I wzrok stęskniony ślą za świętą Mekką...
Ja tylko jeden w tych piaskach bez końca —
Bez boga, Mekki, w słońcu — a bez słońca...



JESIENIĄ (LISTY)

Gdzieś mi ulata dziecinna tęsknota
Za czymś podniosłym i wielkim, i świętym —
I kląć przyszedłem przed ostatnie wrota,
Skąd dalsza podróż jest kołem zaklętym...

Przeszedłem wszystkie kałuże i błota        5
I krwią ludzkości zbryzgałem kolana.
Przecież to wszystko zgnilizna, podłota
I jedna wielka, obrzydliwa rana...

Regulice


WRÓŻBY
[I]

A ja Ciebie, złota moja,
 Widzę w dali —

Jak przed burzą rozczarowań
 Drżysz na fali —

Jak ku niebu szlesz z rozpaczą        5
 Oko smutne —

A łzy Twoje lecą w morze —
 Łzy pokutne...

II

A tam na niebie mrok,
 Jak czarne mity...        10

Po co zatapiać wzrok
 W nieznane świty?

A tam w głębinach łez
 Nikt nie przeliczy...


Po co do smutków lać        15
 Smutek dziewiczy?

III

Do mnie! o luba! do mnie
 Płyń na fali —

 Ja Ci tęczowy świt
 Ukażę w dali...        20

Ja rozpogodzę Twoje
 Oko smutne —

I spiję z Twoich rzęs
 Łzy pokutne...

28. VII. [18]97


ZWĄTPIENIA
I

Samotnym ja, bojaźliwy,
 jak dziecię...
Gdzie mnie chodzić na tułaczkę
 po świecie!
Gdzie mnie chodzić między ludzi        5
 z pociechą —
Kiedy we mnie smutek bije
 jak echo...
Jakże wszystkie łzy wypiję
 z kielicha —        10
Kiedy we mnie litość budzi
 łza cicha...

II

Gdzie mi na ziemię iść
 wśród smutków, łez i cieni —
Gdym jak zawiędły liść        15
 opadły na jesieni...
Jakże na wielki zgon
 poświęci się ma dusza,

Gdy ją jesienny szron
 i mrozi, i oprósza...        20
Gdzie mi na wielki ból
 posyłać serce drżące,
Gdy wśród jesiennych pól
 i ros, i łez tysiące...



JESIENNE LIŚCIE
II

Zaszumiały nade mną konary,
Liście liściom szeptały na ucho:
„Po cóż nasze cmentarze i mary
Budzisz senne pieśniami w noc głuchą...“

Poruszył się zbudzony dąb stary,        5
Wiatr zatrząsnął jedliną-staruchą
I wybuchnął świszcząco — a sucho:
„Po co ruszać snom martwe ofiary“.

Pst — wietrzyku — oszczerstwem nie szalej:
Nie noś skargi konarom w tę stronę,        10
Gdzie je starość mym uszom przegina...

I ci starzy — przed laty nie spali,
Widziałem ja konary zielone,
Gdy młodością bujała jedlina...



Z MGŁY

Z mgły, co na ziemię zasłoną opadła,
Rwie się ku niebu myśl wolna i wielka...
Cielesną formą w niedolach przybladła,
Wolna myśl ludzka, czynów rodzicielka...

Rwie się, wzlatuje, w rosach kąpie skrzydła,        5
Stroi do lotów — i zasłonę targa —
A za nią ze mgły, jak ciemne straszydła,
Wstaje ku niebu jedna wielka skarga.



ZNISZCZENIE

Obłokiem wstajesz ze śpiących mórz,
 Sine zniszczenie!
I stroisz płaszcze w zachodnich zórz
 Krwawe płomienie...
I płyniesz na świat ceglastą chmurą,        5
 Gdzie śpiący grzmot
Echem odnosi z ciemną wichurą
 Błysk, piorun, młot...

A kiedy błyśniesz — z lasów łomy,
Dąb się ugina — lecą domy,        10
A kiedy jękniesz — ziemia blada
Głuchym ci echem odpowiada...
A przed tobą śmierci bożyszcza
 I błękit siny —
A za tobą: pożary, zgliszcza,        15
 Ruiny...



DO...

Widzę z daleka błyski broni
I słyszę jakby szczęk oręża,
Każdy do mety wspomnień goni
I pada w drodze lub zwycięża.

Tryumfatorzy w tej gonitwie        5
W pamięć się pchają serca cieśnią,
Ja tylko jeden, obcy w bitwie,
Samotny stoję z rzewną pieśnią.

Gdy już bagaże swe pownoszą
I każdy tryumf swój uświęci —        10
Niechżeć i usta me wyproszą
Skromną posadę w Twej pamięci.



ZŁOTA NADZIEJO!

Kiedy się harne jodły rozszumią,
 Jękiem rozżalą,
Kiedy się tęskne brzozy zadumią
 Nad błędną falą,
Kiedy się czyste łzy na ugorze        5
 Skrysztalą w rosy,
A płacz rozniosą po ciemnym borze
 Echa i głosy,
Gdy się już ziemia z oparów mglistych
 Podniesie łkaniem —        10
Ty... się narodzisz z tęcz promienistych
 Świtaniem...
Ty słońcem spłyniesz na jasny dzień,
 Złota Nadziejo!...
Gdy już od ziemi ostatnich tchnień        15
 Wichry powieją...



„...ALSO SPRACH ZARATHUSTRA“
I

Zakląć wszystkie siły wolą,
 Zahartować ciało
I obrócić wzrok sokoli
 W przyszłość rozwidniałą...

A kiedy się z Dobrem zgodzi        5
 Wszechpotężne Zło —
Na mistycznej płynąć łodzi
 Z nadpowietrzną mgłą...

............

I w zaśnioną przyszłość lecieć
 Po nadludzkie berło...        10
To, jakby miast słońca — świecić
 Kałakucką perłą...

Bo Zło z Dobrem tak się zgodzi,
 Jako ogień z lodem —
A ludzkości nie odrodzi        15
 Tytanicznym rodem...


Aż gdy Miłość spod popieli
 Zabezpieczy — tron,
To i ludzkość przeanieli
 Nadczłowieczy — zgon...        20



JESIENNE LIŚCIE
WRÓŻBY
I (BABSKIE LATO)

Mówią mi ludzie starzy
 Że ładne lato będzie
I chleb się ludziom zdarzy —
 Bo „pająk lato przędzie”...

A ja bym rzekł, że póty        5
 W niedoli lata płyną —
Póki ten świat osnuty
 Jedwabną pajęczyną...



II (WCZESNY SNIEG)

Mówią mi uroczyście,
 Że się dola odmieni —
Gdy „śnieg spadnie na liście
 Na początku jesieni”...

Ja zaś z lodów nie wróżę        5
 Lepszej doli na świecie —
Choć widziałem i róże,
 Które zmroził śnieg w lecie...



JESIENNE LIŚCIE
I

Szły za mną drużki dwie
 Drużki dwie —
 Jak siostrzyce duszy biednej —
 Fantaz[y]ja — imię jednej,
A druga się Prawdą zwie...        5
 Oj, Prawdą zwie!

Poczęły wianek wić,
 Wianek wić
 Z kwiatów rwanych gdzieś na łące,
 Potem życie promieniące        10
Snuć na srebrno-złotą nić...
 Oj, złotą nić!...

„Siostrzyco, wianek złóż
 Wianek złóż:
 Weź lilijkę, niezabudkę        15
 I bławatek, i stokrótkę,
I powoje białych róż...
 Oj, samych róż!...

I wiły drużki dwie
 Drużki dwie —        20

 Siostra Prawda wiła wiernie,
 Ustroiła w ostre ciernie,
W same ostre ciernie złe...
 Oj, ciernie złe!...

Tak za mną łąką szły,        25
 Jak dwie mgły:
 Jedna perły mi zbierała,
 A druga je podawała,
I poniosłem z sobą łzy...
 Oj, ciche łzy!...        30



PIELGRZYM
I

Szara kraino jałowców i polan!
 Bardzo mi droga sercu od kołyski!
Przed żadną siłą nie uginam kolan —
 Lecz Tobie jestem pokorny i niski.
I tak się korzę przed Twoim ubóstwem,        5
Jak dziady moje przed pogańskim bóstwem.

Dawno to bardzo, dawno, gdym Cię widział
 W innych kolorach i w jaśniejszej szacie...
Dzisiaj, gdy mi już cały świat zohydział —
 Inaczej pewno spoglądam i na Cię...        10
Ty mi już szara, jak dawna mogiła —
Taka posępna, nędzna... a tak miła!

I wiatr już szumi nie w rodzimej gwarze,
 Lecz w jakichś jękach głuchych i zadumie...
Z polan i szczytów zbiegł w dół —  na smęntarze        15
 I jęczy, płacze, zda się, że rozumie
Tych, którzy przeszli — i tych, co nie przyjdą,
Aż nowe słońca na obłoki wnijdą...

I zdaje mi się wciąż, że ku mnie płyną,
 Wołania wiatrów tak rzewne i ciche        20

Jak żal orlicy za orłem — dzieciną...
 A choć mam czoło nie ubrane w pychę,
Jednak mi serce nieraz cicho wspomnie:
„Po czym te wiatry kwilą?... może po mnie?...”

O, bo pamiętam, kiedym w świat odchodził        25
 Jak mię wracały i jękiem, i płaczem...
A jam, żegnając, sam jak wiatr zawodził
 I nie ucichnął, aż w życiu tułaczem...
Aż zobaczyłem — świat zimny z kamienia
I stokroć większe od moich cierpienia...        30

II

Owce przygnałem do podoju... Bartko,
 Który gnał woły, z bólem mi powiedział,
Że kartka przyszła po mnie... Pędzę „wartko“,
 Wpadam do izby... Ojciec, który siedział
Na ławie, skinął na mnie białą kartką        35
 I nachmurzony oznajmił, „bym wiedział,
Że już od jutra muszę iść do szkoły..."
I wyszedł jakiś zły i niewesoły...

„Co by się ojcu mogło stać? — myślałem —
 Czyżby mu może przypadkiem szło o to,        40
Że nie będzie miał kto wyganiać owiec?”
 Alem wziął kartkę z prawdziwym zapałem
I pognał w pole z krzykiem i ochotą —
 I nie zważając — cierniak czy jałowiec —
Ubiegłem długie stajanie pastwiska,        45
Zanim dopadłem śmiechów u ogniska...

Z daleka wołam: „przyszła kartka po mnie!
 Żegnajcie, bracia! już jutro do szkoły...
Ale mnie żaden z was tu nie zapomnie?
 Co?...“ Siadłem przy nich. Ustał gwar wesoły,        50
Każdy zapewniał mię z żalem: „Co do mnie —
 To bym sto razy wolał pasać woły!...“
I widząc, jak mię żałują chłopczyska —
Sam żal uczułem do nich — do ogniska...

Mnie się tak szkoła śmiała.... o! głuptasie!        55
 Z żalem i wstydem odbiegłem pasterzy...
„Owce i woły niech se tam pies pasie! — “
 Wpadłem do izby... i któż mi uwierzy?...
Wielce rozżalon na tamtych i na się,
 Po[szed]łem wcześnie spać... ach, bez wieczerzy!        60
Za to, przyszedłszy do mnie już z wieczora —
 Całą noc we śnie dusiła mię zmora...

„Do szkoły!“ pierwsze słowa, którem słyszał,
 Kiedy mię matka przyszła budzić rano...
Wstałem... i ze snu jeszczem ciężko dyszał —        65
 Kiedy mi zaraz śniadanie podano...
Wiatr się na polu powoli uciszał —
 Zmówiłem pacierz — wziął łyżkę drewnianą...
Patrzę: „To moja wczorajsza wieczerza!“ —
Zły, żałowałem nawet i pacierza...        70

Słońce świeciło jasno, jak i wczora,
 Kiedym szedł ścieżką obok jezdnej drogi...
Obawiałem się trochę „prefesora“,
 Wyobrażając, że musi być srogi...
Jeszcze mię gniotła owa senna zmora,        75
 Ale już wszelkiej pozbyłem się trwogi,

Dojrzawszy „szkółę“, pomyślałem bowiem,
Że jak mnie zacznie bić — to nic nie powiem.

Z tą myślą szedłem wprost do izby szkolnej...
 Lecz nie pomogły mi i myśli żadne —        80
Bom, wchodząc za próg, drżał jak konik polny,
 A gdym wszedł cudem — myślałem, że padnę...
Wówczas wzrok naprzód poszedł mimowolny
 I dojrzał nóżki, suknię, ręce ładne...
To tak się z lękiem podnosząc, me oczy,        85
Doszły, po sukni idąc, do warkoczy...

Ach! odetchnąłem... i już jakoś śmielej
 Spojrzałem wkoło, gdzie starsi uczniowie
W ostatnich ławach rzędami siedzieli —
 Przodem dziewczęta z dziatwą — po połowie...        90
Śmieją się z cicha, szczęśliwi, weseli...
 Nagle ktoś kichnął — miałem rzec: „Na zdrowie“ —
Lecz chrześcijańskie słowo zmarło w krztani,
Gdy zawołała mię ta jasna pani...

Podszedłem bliżej z zapartym oddechem        95
 Kiedy poczęła ona mówić do mnie —
Patrząc się [w] oczy prosto i z pośpiechem
 Odpowiadałem jakoś nieprzytomnie,
Bo dzieci często wybuchały śmiechem.
 To mnie do reszty zmieszało ogromnie,        100
Więc już w milczeniu bojaźliwym stoję —
Tylko mi w ocza[ch] [za]błysło łez dwo[je.]

Uśmiechnęła się... i ja się rozśmiałem
 Przez łez tych dwoje, z litości do siebie,

Że przed tą panią, tak piękną, płakałem...        105
 Potem z uśmiechem rzekła: „Mazgaj z ciebie“ —
A uśmiech rozkwitł na jej licu białem...
 Usiadłem w pierwszej ławce — byłem w niebie!
I już w sekundzie życie dałbym dla niej —
Mogąc tak blisko być tej jasnej pani...        110

A patrząc z bliska, dziwiłem się wielce,
 Że żadna [z] dziewcząt niepodobna do niej...
Nic nie brakuje Rózi i Anielce —
 Ta się wciąż śmieje, ta jak sarna goni,
Lecz obie gasną przy nauczycielce,        115
 Której głos mile, niby srebro, dzwoni...
Zdecydowawszy, że równa Aniołom —
Myślałem o niej w szkole i za szkołą...

Z dniem każdym prawie przychodziłem śmielszy,
 Sądząc, że pierwsze wrażenie naprawię.        120
Rej wiodłem zawdy na pauzach w zabawie
 I byłem wesół i coraz weselszy.
Ona też na mnie patrzyła łaskawie...
 Przypisywałem temu, żem był bielszy —
Myłem się bowiem trzy razy dnia prawie,        125
Sądząc, że pierwsze wrażenie naprawię...

A miałem wówczas lat dziewięć... dziewięciu
 Tych lat doszedłem w wielkim ambarasie
Nie licząc wstecz — po jednym z cieląt pięciu...
 Słyszałem bowiem ojca w owym czasie,        130
Jak mówił, że już dziewięć lat cielęciu,
 Odkąd się z bydłem na ugorach pasie...
Pamiętam, że mnie w ten sam jarmark chrzcili,
W którym to cielę od cycka kupili.


Do szkoły chętniem chodził... nie dziwota!        135
 Ciągła mnie siła wielka, a bezwiedna...
Więc: czy na polu „kurniawa“, czy słota —
 Szedłem... a w domu dusza ani jedna
Nie znała, jaka wiodła mnie tęsknota...
 Słyszałem nieraz, jak mię matka biedna        140
Za moją pilność przed „tatusiem“ chwali —
Więc ojciec mówił: „Niech się uczy dalej”.

Toż się uczyłem... i w szkole ni razu
 Nie brakowało mnie, bom dobrze wiedział,
Że nieobecność spostrzeże od razu        145
 Pani — gdyż zawdy-m w pierwszej ławce siedział,

Modląc się do niej niby do obrazu,
 Co zaś mówiono — tom nigdy nie wiedział,
Bom miał zajętą „Panią“ wyobraźnię...
Raz tylko jeden słuchałem uważnie...        150

Było to wówczas, gdy Pani z uśmiechem
 Opowiadała historyje cudne:
Jak to z północy przyszli bracia z Lechem
 I zamieszkali te kraje odludne —
Ja[k] to Anioły dwa przyszły pod strzechę        155
 Utrapionemu Piastu na pociechę...
Potem o Złotym [?] Leszku, o Popielu
I o tym, co miał gniazdo na Wawelu...

Oj, słuchałem też!... i na zawsze pewnie
 Te „cuda dziwne“ zostaną w umyśle...        160
A gdy mówiła o Wandzie — królewnie
 I o tym, jak to utonęła w Wiśle,

A lud ją potem opłakiwał rzewnie —
 To mi się zdało, że już sercem myślę...
To mi się w piersiach podnosiło łkanie,        165
Gdym cały przeszedł w ciche zasłuchanie...

Późno już bardzo do domu wróciłem...
 A że się wszyscy o mnie turbowali —
Na ich pytania troskliwe: „Gdzie byłem?“
 Odpowiedziałem: „U bydła — na hali...”        170
I zaraz szedłem spać... Całą noc śniłem,
 Że Cud-dziewica na wiślanej fali
Płynęła blada, cicha i uśpiona,
Jasnym księżyca blaskiem osrebrzona...

A jam nad brzegiem stał — i patrzał za nią,        175
 Niby za jasną księżycową smugą,
Która przelata nad wodną otchłanią...
 A gdym w płynącą zapatrzył się długo —
Raz mi się stała królewną, raz „Panią“...
 Goniłem myślą i jedną, i drugą...        180
A gdy spłynęły obie w jedną całość —
Wtedy mię wielka ogarnęła żałość.

I sen uleciał... Wstałem — było rano...
 Krowy dojono, bieluchnym jagniętom
Strzyżono wełnę, owcom sól dawano        185
 I woły-sojki w jarzmo zaprzągnięto...
Bartek się stroił na łąki po siano...
 Każdy coś robił — dla mnie było święto...
Bo mnie też całkiem zostawiono sobie —
Nikt się nie spytał — gdzie, jak i co robię...        190

Odtąd mi życie płynęło jak rzeka
 Wartko i raźnie — zwyczajem młodości.
Bywała chwila, że utrapią człeka
 Przeróżne mole i dolegliwości...
Ale to chwila, co chyżo ucieka,        195
 Skoro się człowiek na życie pozłości...
I bieda nawet zemknie i uskoczy,
Skoro jej człowiek śmiało zajrzy w oczy...

Jam biedy wówczas nie znał... Cóż mi było?
 Nie zależałem od niczyjej woli,        200
Miałem dobrego ojca — matkę miłą,
 A że się człowiek w bójkach pomozoli,
To chęcią własną — no, i własną siłą!
 Mógłem więc płakać i śmiać się do woli...
I mało mając utrapień w umyśle,        205
Śnić całe noce o Wandzie i Wiśle...

I tak mi życie szło — a dni leciały,
 Jak te jaskółki, co do cieplic lecą...
Bo też i wiosna szła — śniegi tajały,
 Jam czekał — rychło promienie zaświecą        210
Białe, co [w] zimie za chmurami spały —
 I rychło w barwy łąki się ukwiecą...
Bym rwać mógł kotki, dzbanki i lewandę...
Myśląc o wiośnie — miałem w myślach Wandę...

I wiosna przyszła wnet... a za nią lato        215
 Ciągło, z palącym oddechem, leniwie...
Każdą zaś porę za postać skrzydlatą
 Miałem — czekając każdej niecierpliwie...
Zapatrzon w przyszłą tęskniłem [i] za tą,
 Co przeszła. A dziś? Sam sobie się dziwię:        220

Że zimę, wiosnę i lato, i jesień,
Wszystkie przyjmuję zimno — bez uniesień...

Że dziś mam inne pory — cóż mam robić?
 Lecz nie to chciałem mówić... Rzeczywiście,
Kazała się nam Pani przysposobić        225
 Na wtorek rano — i w bukowe liście
Splatane wieńcem klasę przyozdobić,
 „By — jak mówiła — mógł się uroczyście
Egzamin odbyć...“ Mnie łza błyska w oku.
Egzamin będzie — to i koniec roku!...        230

Nadszedł egzamin. Wstałem bardzo rano
 Umyłem włosy — i nic jeść nie chciałem,
Choć mi dawali mleko ze śmietaną...
 Potem najbielszą z pięciu koszul wdziałem,
Na nią „chazukę“ drobno wyszywaną,        235
 A idąc drogą... jeszcze se myślałem,
Że wszystkich miną i strojem zaciemnię,
A „moja Pani“ będzie dumną ze mnie...

W szkole — nikt na mnie nie zwrócił uwagi,
 Jak ćma zginąłem w różnokrasnym tłumie...        240
Siadłem w ostatniej ławce... a powagi
 Same zasiadły na wzniosłym postumie...
Chciałem iść bliżej — nie miałem odwagi.
 I nikt by pewnie nie wiedział, co umiem —
Gdy, wypytawszy innych, na mnie przecie        245
Wskazała Pani księdzu katechecie...

Z trwogą podszedłem — i na środku sali
 Stanąłem cały w drżeniu i bojaźni...

Kołem panowie siedzieli i stali,
 A mnie się zdało w jasnej wyobraźni,        250
Że cała sala kręci się i wali...
 Słyszałem szepty: „Ten się pewno zbłaźni...“
Serce mi gniewem zabiło ogromnie.
Kto tak na pewno może sądzić o mnie?

Tak mię to zdanie srodze zabolało        255
 I taki w duszy stałem się zawzięty,
Że bym był zaraz odpowiadał śmiało —
 Choćby mnie pytał nawet... Ojciec święty!
Wtedy ksiądz pleban głowę ociężałą
 Podniósł, mierząc mię od głowy po pięty —        260
I kazał mówić wszystko, co w pamięci
Chowam z całego kursu... Wszyscy święci!...

Zniemiałem chwilę. Próżno szukam w myśli...
 Krótkie pytanie — prawda! ale trudne...
Lecz mi na szczęście wyobraźnia kréśli        265
 Wszystkie pamiętne historyje cudne:
Jak to trzej bracia od północy przyszli
 I zamieszkali te kraje odludne...
Więc im mówiłem, jak mówiła Pani,
A oni stali w ciszy — zasłuchani...        270

Potem zacząłem wyliczać: ugody,
 Bitwy, unije tajemne i jawne
I wszystkie wielkie imiona i rody,
 I urządzenia, i ustawy dawne,
Dalej zsiwiałe w bojach wojewody        275
 I polskie króle mocarne i sławne...
Przestałem — patrzę... słuchają jak głuszce.
Więc im poczynam mówić o Kościuszce.

I jużem w myślach starannie ułożył
 Całą opowieść z góry... Nagle z boku        280
Ksiądz katecheta woła: „Kto cię stworzył?”
 „Bóg Ojciec!” — mówię, ale łza mi w oku
Wytrysła biała, bom się tak zatrwożył,
 Jakby mnie w przepaść rzucił kto z obłoku
Albo z polany leśnej w gniazdo wilcze...        285
„Kto cię oświecił?...” — ja stoję i milczę...

A myśli mi się dwie, niby bliźnięta,
 Roztliły nagle w świecące zarzewie...
Ksiądz pleban woła: „O królach pamięta —
 Kto go oświecił? — to zaś pewnie nie wie...        290
Bo skąd?... Gdyby to królewna zaklęta,
 To co innego...“ Więc ja, w wielkim gniewie,
Czując, że mi już głos zamiera w krtani —
Krzyczę, co mam sił: „Moja własna Pani!...”

Na całej sali śmiech się podniósł wielki,        295
 A potem straszne nastało milczenie...
Z bojaźnią patrzę w twarz nauczycielki —
 Blada... Ha! darmo: już słów nie odmienię.
W oczach mi błysły dwie łzy jak kropelki,
 Potem mię szare ogarnęły cienie —        300
I tak mi wszystko w oczach pociemniało,
Żem nic nie widział, co się dalej działo...
[..............]



Mówiono dawniej: „Czyny ludzi zdobią“ —
Dziś ludzie słowa za działania liczą...
Dziś nie tych czcimy, co najwięcej robią,
Lecz czcimy takich, co najgłośniej krzyczą...

Dziś każdy coraz tańszy — więc i słowa...        5
Wprzód nim rzekł mędrzec, ważył je na wadze
Myśli — dziś z dymem uleci połowa,
A treść, jeśli jest, rozpłynie się w bladze...

Więc jedni cegły znosili w mozole,
A drudzy kładli w księgi mądrość swoją —        10
Cóż? mądre księgi owe zjadły mole,
Mury, jak stały, tak do dziś dnia stoją...

Lecz nie to chciałem mówić... Bo i dawniej
Miała prastara ludzkość swoje mowce —
Co od dzisiejszych lepiej i zabawniej        15
Umieli błaznów ściągać na manowce...

Tylko... że owe skoczne arlekiny
 Służyły gwoli śmiechu i zabawie...

A poza nimi istniał świat i czyny.
 Lecz, że świat — z ziemi, no a ziemia z gliny —        20
Poczęto myśleć o jego naprawie...

Więc... sens moralny: lepiej cegłę nosić,
Niźli reformy spisywać lub głosić...



Ranek był śliczny... Budzące się miasto
 Rozodziewało mglistą szatę dymów,
Kiedyśmy razem błądzili... Niewiasto!...
 Ile ja Tobie naukładał rymów,
Ilem serdecznych wyśpiewał Ci pieśni —        5
To się filistrom — i poetom nie śni!...

Tyś mi się w oczy patrzyła głęboko —
 A jam Ci szeptał piorunne zaklęcia
I stawiał z myśli świątnicę wysoką,
 Świętości pełną, bliską wniebowzięcia...        10
Żem Cię, jak myśli kapłankę, prowadził,
Więc — luba! Ciebiem na jej ołtarz sadził...

I byłaś niby posąg Zadumania,
 Któremu świat się na ołtarzach kłania...
Jam Ci nagości kształty odcieleśnił        15
 I uosabiał sztukę w Twej postaci...
I byłbym nie dbał, jak Bóg mi zapłaci,
Bylem przy Tobie — Piękna! — życie prześnił...

Weszliśmy razem do świątyni sztuki...
 Niewiele osób było w pierwszej sali...        20

Młodzi artyści — przyszli dla nauki —
 I stary kustosz przy stole — a dalej,
Gdzie mrok roztaczał jeszcze szare skrzydła —
We mgle i ciszy stały malowidła...

I błądziliśmy otoczeni ciszą,        25
 A wzrok za nami latał od obrazów...
I zdało nam się, że postacie słyszą
 I odgadują myśl naszą z wyrazów...
Więc już od mowy wola usta strzegła —
Myśl tylko sama z oczu do ócz biegła...        30

Z dala — gdzieś w mrokach zabielała postać —
 Myśli na nerwach zwinęły promienie...
Iść do niej?... czy też w niepewnościach zostać
 I wynieść obraz, jak cenne marzenie,
Które się z mglistych zaświatów wyłuni?        35
Chwilkę wahania — i poszliśmy ku niej...

Występowała z wolna, sposępniała,
 Kształty się same narzucały oku —
I — za zbliżeniem — wyszła i zbielała,
 I cała, pełna stanęła w uroku...        40
Jak senna postać, co się odejść wzdraga —
Tak ona stała uroczna i naga...

Wpiłem się wzrokiem [w] cielesne marmury,
 Obszedłem kształty i boskie zagięcia —
I zdało mi się, że spłynęła z chmury        45
 I czeka tylko jakiegoś zaklęcia,
By się rozpalić krwią — i dookoła
Radością błysnąć — sama niewesoła...

Tak ja marzyłem i w jednej minucie
 Tysiąc mi myśli przebiegło przez głowę.        50
W sercu tam artyzm musiał być, nie w dłucie,
 Gdy uplastyczniał kształty posągowe
On mistrz... I wierzę, gdy to dzieło tworzył,
W dziecko swych myśli własną duszę włożył.

A Ty        55



MYŚL

Myśl, jakby piorun, z ziemi ku Niebu wystrzela,
Rozświetla chwilą błękit w lotnym pędzie,
A skoro dojrzy błękitów krawędzie,
W skrzydlatą postać się przeaniela...

I ku granicom, co sny rozdziela,        5
Mknie niby pieśń, w światy łabędzie —
To się wzniesie — to przysiędzie —
To się w słońca blask ubiela...

Słabnie w słońcu — cieleśni,
Odduchawia lot harny,        10
A nim światło zginie —

Ona wcześniej
W mgle się czarnej
Rozpłynie...



DO KOL. S... W...

Ty opuściłeś swoje bory Żmudzi
I wszedłeś do nas — między bratnich ludzi,
Którzy by mogli rzec, żeś z uroczyska
Ciemnego sosen — jak piorun, co błyska,
Wpadł — i zadziwił nas — swoją hojnością...        5
Niech ludzie prości Twoją wspaniałością
Dziwią się —  słowa rzucają szyderce,
Ja tylko wielbię — Twoje dobre serce...
Bo Ty do przodków Twojego Imienia
Dodałeś brylant, co go czas nie zmienia...        10



PRZEKŁAD Z „ILIADY”

Kiedy obaj błyszczące przywdziali zbroice —
Stanęli przeciw sobie — z oczu błyskawice
Rzucając; szmer się głuchy rozległ na trzy staje,
Gdzie ciekawe szeregi Trojan i Achaje...
Już metę odmierzono... i dwaj bohaterzy        5
Podnieśli groźnie włócznie... Pierwszy Parys mierzy:
Dzida z siłą rzucona w powietrzu zawarczy...
Lecz poczwórnie plecionej nie przebije tarczy...
Ugrzęzła... Koniec tylko zagiął się od stali...
Okrzyk tryumfu w hufcach rozległ się w oddali...        10
Powstał dzielny Atryda, mąż, co nie zna trwogi,
Modląc się: „Zewsie Ojcze! Ty, co rządzisz bogi,
Dozwól skarcić podłego — niech wiedzą potomni,
Jak ci karę ponoszą i jak giną marnie,
Co prawa gościnności i przysług niepomni        15
Krzywdę czynią goszczącym — a potem bezkarnie
Uchodząc — śmiechem plamią jego sławę czystą!"
To rzekł — i podniósł dzidę długą i cienistą...
I z zamachem wypuścił... Nie zawiodła siła!...
Włócznia tarczę okrągłą na wylot przebiła        20

I pancerz z łusek srebrnych misternie robiony.
Nawet chiton rozdarła — pomiędzy ramiony —
Niedaleko do serca było włóczni wrogiej...
Kiedy schylił się Parys — i tak śmierci srogiej
Uniknął... Menelaos zawód widząc, gniewny,        25
Chwycił miecz — co od słońca jasnym rzuca blaskiem —
I ciął go w hełm, gdzie lśni się pióropusz powiewny...
Lecz (o bogi!) miecz prysnął na kawałki z trzaskiem
I w trzy części rozpadły — padł z ręki na ziemię.
Jęknął Atryda — głosem, co płynie w podziemie,        30
I złorzeczył Zewsowi — co ma tron na niebie:
„Ojcze Zewsie! — zawołał — nikt nie jest od Ciebie
Gorszym z tych, co w Olimpie mają dział w nektarze.
Myślałem-ci ja w duszy, że podłość ukarzę!...
A tu miecz pękł mi w ręku; a i dzidę silną        35
Na próżnom rzucił dłonią — bo szła drogą mylną!...”
Tak rzekł i rzuciwszy się — chwycił go za kitę,
Co na bok lśniące pióra rozsyła obfite,
I wlókł go ku Achajom, o zbrojnych goleniach,
A szyszak, co się łączył pod brodą w rzemieniach,        40
Gniótł delikatne ciało i przerzynał krwawe...
I byłby Menelaos wielką zdobył sławę,
Gdyby nie piękna Kiprys, która ulubieńca
Chroniąc, przerwała rzemień... i z bitwy młodzieńca

Uprowadziła... Tylko szyszak został w ręku        45
Atrydy... Z jego duszy wyrwał się ton jęku...
Straszny był — szyszak cisnął tam, gdzie druhy wierni
I gdzie w szeregach stoją Achaje pancerni...
Sam zaś rzucił się w tłumy — pragnąc zabić wroga...
Jego zaś Kiprys niosła — gdzie z mgły szara droga,        50
A przepłynąwszy skrycie chmur powietrzne morze,
Na łożu go złożyła w sypialnej komorze...



KOMENTARZ[5]





  1. ↑ Przypis własny Wikiźródeł Komentarz Jerzego Kwiatkowskiego (1927–1986) będzie możliwy do udostępnienia w 2057 roku.
  2. ↑ Przypis własny Wikiźródeł Wiersz Rudolfa Leonharda (1889-1953) Na patroli będzie możliwy do udostępnienia w 2024 roku.
  3. ↑ Przypis własny Wikiźródeł Wiersz Już mi tej ziemi blask na wieki zgasł Rudolfa Leonharda (1889-1953) będzie możliwy do udostępnienia w 2024 roku.
  4. ↑ Przypis własny Wikiźródeł Wiersz Rudolfa Leonharda (1889-1953) Tedeum będzie możliwy do udostępnienia w 2024 roku.
  5. ↑ Przypis własny Wikiźródeł Komentarz Jerzego Kwiatkowskiego (1927–1986) będzie możliwy do udostępnienia w 2057 roku.





Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Władysław Orkan.
Źródło: „https://pl.wikisource.org/w/index.php?title=Poezje_zebrane_(Orkan)/całość&oldid=3352548”