M. Arcta Słownik ilustrowany języka polskiego/Tom III/całość
| <<< Dane tekstu | ||
| Autor | ||
| Tytuł | Słownik ilustrowany języka polskiego | |
| Tom | Tom III | |
| Wydawca | Wydawnictwo M. Arcta | |
| Data wyd. | 1916 | |
| Druk | Drukarnia M. Arcta | |
| Miejsce wyd. | Warszawa | |
| Źródło | Skany na Commons | |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cały słownik | |
| ||
| Indeks stron | ||
|
|
Ściana, pewna ilość desek, kamieni, cegieł i t. p. materjału budowlanego, ułożonych przy sobie w kierunku poziomym a. pionowym, spojonych z sobą wapnem, gliną i t. p., tak iż tworzą powierzchnię, ograniczającą a. oddzielającą jaki budynek a. jego część; przepierzenie, przegroda, mur; ś. a w lm. ś-y, dom, mieszkanie, pomieszkanie, dwór; twierdza, zamek, ogrodzony murem; granice, kresy, ukraina; przedmurze, obrona, ochrona, część kraju a. fortyfikacji, wystawiona najbardziej na ataki nieprzyjacielskie; w gieom., płaszczyzna, ograniczająca wielościan; mieszkać z kim o ś-ę = w najbliższym sąsiedztwie; przyprzeć kogo do ś-y = zmusić go do wyznania prawdy, do powzięcia decyzji stanowczej i t. d.; i ś-y mają uszy = trzeba ś, strzec, by ktoś niepożądany nie podsłuchał; mówić ś-ie, gadać jak do ś-y = mówić do kogo, kto a. nie słucha wcale, a. nie bierze do serca tego, co do niego mówią; jak groch na ś-ę rzucać = daremna fatyga; pasuje, jak garbaty do ś-y = wcale nie pasuje; podpierać ś-y = stać pod ścianą, nie biorąc udziału w powszechnej zabawie, zwłaszcza tanecznej; milczy, jak ś. = jak mur, nic nie chce mówić; cztery gołe ś-y zostały = wszystkie sprzęty zabrano; w czterech ś-ach = w pokoju, wewnątrz mieszkania, nie na dworze; za ś-ą = w sąsiednim pokoju; malować djabła na ś-ie = wywoływać zło, narażać ś. na złe następstwa; pod ś-ą = nie na środku pokoju; powiesić co na ś-ie = na gwoździu, na haku, wbitym w ścianę; ś-a szczytowa — p. Szczytowy.
Ścianka, mała cienka ściana, przegroda, przegródka; w lm., ś-i, międzymorze.
Ściąć — p. nied. Ścinać.
Ściągacz, ten, co ściąga — p. Ścięgno.
Ściągaczka — p. Ścięgaczka; w wyraż. uczniowskim kartka, zeszyt, książka, z których ś. ściąga, t. j. przepisuje cudze.
Ściągać, dok. Ściągnąć; zawiązując ściskać, mocno związywać, zesznurowywać; zwężać, ścieśniać, kurczyć, zmniejszać objętość czego; mieć własność kurczenia czego, zmniejszania objętości: wino ś-jące, lekarstwa ś-jące = robiące wrażenie, jakby ściągały skórę na języku, cierpkie, np. alkalja, garbniki i t. p., lekarstwa wstrzymujące; ze stanu ciekłego a. półciekłego przeprowadzać w stan stały, ścinać, stężać; z dwu a. więcej rzeczy robić jedną, łączyć w jedną całość: ś. zdania = dwa albo więcej zdań współrzędnych, mających wspólne części, łączyć w jedno; ś. dwie samogłoski = łączyć je w jedną dwugłoskę a. samogłoskę; zgromadzać, zbierać, jednoczyć, sprowadzać w jedno miejsce; ześrodkowywać; ciągnąć, zdejmować z siebie, zwłóczyć, zsuwać: ś. rękawiczki, buty, ubranie: ś. skórę z zająca i t. p.; zwijać, składać coś rozłożonego, rozciągniętego; umieszczać w mniejszej przestrzeni coś, co zajmowało dużo miejsca: ś. posterunki wojskowe, widety; ś. skrzydła armji = odwoływać, zwoływać, sprowadzać w jedno miejsce; ś. kogo z góry = ciągnąć go, aby zeszedł; zwracać bieg czego w inną stronę, odciągać: ś. wodę z łąki, humory z głowy = odprowadzać; przelewać płyn jaki, zwłaszcza trunki, z beczki do butelek; uzyskiwać co drogą przymusu prawnego, egzekwować: ś. podatki; zmuszać, zniewalać, skłaniać kogo do przyjścia w pewne miejsce, kazać przyjść, wejść; kraść, porywać, chwytać; brać co od kogo, z jego rękopisu, z książki, wydając to za swoje; u uczniów: przepisywać zadanie piśmiennie od kolegi a. z książki; ś. co na kogo, sprowadzać na kogo coś dobrego a. złego, wyjednywać, zjednywać co komu, narażać kogo na co, być dla kogo powodem czego: ś. na siebie co = sprowadzać, powodować co; ś. na siebie wszystkich oczy, spojrzenia, pogardę, nienawiść i t. d.; ś. uwagę = budzić; ś. co do czego a. kogo = stosować, zastosowywać, odnosić; ś. rękę do czego = zbliżać rękę do czego dla chwycenia czegoś, dla zrobienia czegoś, by zawładnąć czymś; ś. rękę na kogo = rzucać, ś., targać ś. na niego, podnosić rękę, by go uderzyć; ś. szyję = chować ją między ramiona, podawać pod co; schodzić ś., zbierać ś. w jedno miejsce; ś. czym, uderzać, bić, łomotać, walić; idąc, jadąc, przybywać do pewnego miejsca, zatrzymywać ś. gdzie w drodze, przybywać gromadnie; ś. ś., ściskać ś., związywać ś. mocno; ścieśniać ś., zwężać ś., kurczyć ś., zmniejszać swoją objętość; zgromadzać ś., zbierać ś. w jedno miejsce, do kupy ś. schodzić; być zdejmowanym, zwłóczonym, zdejmować ś.; odnosić ś., zmierzać, stosować ś. do kogo, czego; tyczyć ś., dotyczyć kogo, czego; być egzekwowanym; być rozlewanym z beczki do butelek.
Ściągający — p. Ściągać.
Ściągliwy, dający ś ściągać.
Ściągnąć — p. nied. Ściągać.
Ściągnienie, miejsce, dokąd wielu ściąga, miejsce zebrania ś.. przeczyszczenie, rozwolnienie — p. Ściągnięcie.
Ściągnięcie, czynność ściągania.
Ściągnięty — p. Ściągać.
Ścichnąć, stać ś. cichym, cichszym, ucichnąć, umilknąć.
Ście, Szcie, bieg, chód, droga.
Ściebać, nizać, nawlekać: ś. na nitkę, na sznurek i t. p.
Ściec — p. nied. Ściekać.
Ścieg, miejsce między jedną a drugą dziurką, zrobioną igłą podczas szycia nitką: ś. na płótnie, na suknie i t. p.; dziurawienie tkaniny igłą podczas szycia.
Ściegno, Stegno, Stegnisko, ślad, trop, ścieżka, steczka.
Ściek, ściekanie płynu z góry na dół po równi pochyłej; kanał, rów, rynsztok, którędy ścieka woda, zabierając z sobą nieczystości; ściekanie rowów, strumieni, rzek i t. p.; toczenie ś. dwu prądów wody; spływ, zlew; zebranie ś., zbiór, zbieg, stek.
Ściekać, dok. Ścieknąć, Ściec; spływać z góry na dół po równi pochyłej; ś. ś., spływać do jednego miejsca, toczyć ś., płynąć; zbiegać ś. do kupy, gromadzić ś.
Ściekły, mokry od czego, kapiący, ociekły czym; płynący: ś-a rzeka.
Ściekowisko, zbiór ściekłej wody, miejsce, gdzie ściekają nieczystości.
Ściel, to, co służy do słania, rozścielania, jak np. słoma, liście, igliwie, ściółka; pułap, sufit, powała; warstwa liści opadłych z drzew i gnijących w lesie.
Ścielić — p. Słać.
Ścieliwo, Ścielka, ściółka, ściel.
Ściemniać (się), dok. Ściemnić (ś.); robić (ś.) ciemnym, ciemniejszym; zaciemniać (ś.), robić (ś.) mroczniejszym; ś-iło ś. = zrobiło ś. ciemno, nastąpił zmrok.
Ściemniały, który ś. stał ciemniejszym, mroczniejszym.
Ściemnić — p. nied. Ściemniać.
Ściemnieć, stać ś. ciemnym, ciemniejszym.
Ścieniać, dok. Ścienić; czynić cieńszym, ścieńczać, ostrugiwać, zheblowywać, spiłowywać.
Ściennik, sąsiad najbliższy, ościennik; czterdzieści pasm nici a. przędziwa.
Ścienny, odnoszący ś. do ściany, należący do ściany, zawieszany na ścianie: zegar ś., mapa ś-a, kalendarz ś., lampa ś-a = kinkiet; graniczący, sąsiedni, pograniczny, ościenny; z kształtu podobny do ściany.
Ścieńczać, dok. Ścieńczyć; robić rzadszym, mniej gęstym, rozcieńczać — p. Ścieniać.
Ścieńczały, który ś. stał cienkim, cieńszym, wychudły.
Ścieńczeć, stać się cienkim, cieńszym.
Ścieńczyć — p. nied. Ścieńczać.
Ścier, owad tęgopokrywy czteroczłonkowy, drzewożerny.
Ściera — p. Ścierka.
Ścieracz, ten, który co ściera; ten, który ściera ś., walczy z kim, przeciwnik, współzawodnik, wróg.
Ścierać, dok. Zetrzeć; trąc, oczyszczać, obcierać, opylać, kurz z czego zbierać; przez tarcie zużywać, niszczyć, zdzierać powierzchnię, ścieniać; uszkadzać, ranić przez tarcie: ś. sobie nogę; przez tarcie unicestwiać, zmazywać: ś. pismo z tablicy; przez tarcie zmieniać w proch, ucierać, proszkować; gruchotać, rozkruszać, gnieść; rozgramiać, rozpraszać: ś. w proch nieprzyjaciela; poniżać, ukrócać: ś. czyjąś dumę; pozbawiać, pogarszać: ś. charakter, obyczaje; ś. ś., być oczyszczanym, opylanym przez tarcie, obcierać ś.; zużywać ś., niszczyć ś. przez tarcie; uszkadzać ś. przez tarcie, obcierać ś.; być zamienianym w proch, proszkować ś; ś. ś. z kim, walczyć z nim, ucierać ś. z nim: ś. ś. z nieprzyjacielem; spierać ś. z kim, prowadzić z kim utarczkę słowną.
Ścierciałka — p. Skartabellus.
Ściereczka, mała ścierka.
Ścierka, chustka, kawał płótna; ręcznik, prześcieradło; szmat, gałgan do ścierania kurzów, do wycierania naczyń kuchennych, podłogi i t. p.; chusta, płachta; w zabawach chłopięcych: dotknięcie piłką w przelocie.
Ściernie — p. Ściernisko.
Ściernisko, pole po zżętym zbożu, reszty słomy z korzeniem pozostałe w roli po zżęciu zboża, rżysko.
Ściernisty, pełen ścierni.
Ścierń, końce ździebeł pozostałe w ziemi po zżęciu a. skoszeniu zboża; pole po zżętym a. skoszonym zbożu jeszcze nie zaorane; ściernisko.
Ścierpieć, znieść co cierpliwie, bez szemrania, bez gniewu; ś. komu = darować, przebaczyć, wybaczyć.
Ścierpliwy, Ścierpny, dający ś. ścierpieć, znośny.
Ścierpły, zdrętwiały, zgrabiały, zmartwiały, obumarły, na pół martwy, stetryczały.
Ścierpnąć, zdrętwieć, zgrabieć, obumrzeć.
Ścierw — p. Ścierwo.
Ścierwik, zdr. od Ścierw.
Ścierwisko, miejsce, gdzie wyrzucają ścierwo, padlinę.
Ścierwnica, owad z rzędu dwuskrzydłych, muchowatych.
Ścierwo, Ścierw, mięso, ciało martwego zwierzęcia; padło, padlina, cielsko ludzkie; przekleństwo: człowiek godny pogardy, łajdak, łotr, gałgan, wisielec.
Ścierwożerny, żywiący ś. ścierwem.
Ściesać — p. nied. Ściesywać.
Ściesywać, Ściosywać, dok. Ściesać, Ściosać; siekierą a. innym ostrym narzędziem wyrównywać, wygładzać, obrąbywać, zrzynać, ścieniać.
Ścieśniać, dok. Ścieśnić; czynić ciaśniejszym, węższym; ograniczać, zmniejszać, hamować, strzymywać; ś. ś., stawać blizko jeden drugiego, przysuwać ś. do siebie, tłoczyć ś.
Ścieśnić — p. nied. Ścieśniać.
Ścież, Ścieżaj, w wyraź, na ścież, na ścieżaj = zupełnie, całkiem, narozcież, na całą szerokość, otwierać drzwi, okno na ś. = obie połowy.
Ścieżek, mały, delikatny, piękny ścieg.
Ścieżka, Ścieżeczka, Ścieżynka, wązka droga dla pieszych lub konnych w polu, w lesie, w górach; steczka, stecka, alejka.
Ścieżnik, ten, co naprawia ścieżki.
Ścieżyna, wązka ścieżka.
Ścieżysko, niewygodna, przykra ścieżka, zła droga.
Ścięcie, dokonana czynność ścinania; iść jak na ś. = z przykrością, z boleścią, niechętnie.
Ścięga, owad z gromady pluskwowatych, czołodziobnych.
Ścięgaczka, Ściągaczka, to, co służy do ściągania, przewiązka.
Ścięgaczowy, Ściągaczowy, odnoszący ś. do ściągacza a. ścięgna, ścięgnowy.
Ścięgnowy, odnoszący ś., należący do ścięgna.
Ścięgorz, Ścięgorza, robak z gromady wewnętrznych.
Ściętobród, ryba koścista skrzelowata, piersiopłetwa, listkowata.
Ścięty, ten, którego ścięto, odcięty, odsieczony; ten, któremu obcięli głowę; ten, który ś. ściął, skrzepły, zamarzły; piramida ś-a, stożek ś. = mające jakby obcięty wierzchołek; ś. jak bela = pijaniusieńki; jak z nóg ś. = nie może ś. utrzymać na nogach, chwieje ś. z powodu choroby, silnego wrażenia, przepicia i t. p.; ś-a śmierć = ucięcie komu głowy, ścięcie.
Ściężeć, ociężeć, stać ś. bezwładnym, obwisnąć ciężko.
Ściężyć, obarczyć, obciążyć.
Ścig, ścieg.
Ściga, owad z gromady tęgopokrywych, czteroczłonkowych, koziorożnych — p. Ścieg.
Ścigacz, owad z rzędu dwuskrzydłych szybkich.
Ścigać, biec za kimś a. za czymś, by go dogonić; schwytać, gonić kogo, co, pędzić, prześladować; upędzać ś. za kimś, za czymś; uganiać ś., iść, biec w pogoń za kimś, za czymś; polować; starać ś. przewyższyć kogo w czymś, prześcignąć go, pokonać go, współzawodniczyć z kimś; ś. kogo a. co wzrokiem, oczami = wodzić za nim wzrokiem, oczami; prześladować, karać, nękać kogo, dokuczać komu czym; ś. kogo sądownie, przed sądem = poszukiwać na nim sądownie swej krzywdy, procesować go, instygować na niego; ś. kogo na sławie = szkalować, zbezczeszczać, osławiać; ś. ś. gonić ś. z kim, iść z nim na wyścigi, na wyprzodki, wyścigać ś. z kim, brać udział w wyścigach.
Ścigłość, szybkość, chyżość, bystrość.
Ścigły, którego trudno dogonić; szybki, chyży, bystry.
Ścignąć, doścignąć.
Ścinacz, ten, który co ścina.
Ścinać, dok. Ściąć; tnąc, odłączać, odrąbywać; tnąc, zdejmować; odcinać komu głowę w bitwie, w pojedynku, a zwłaszcza na mocy wyroku sądowego; tnąc zwalać, obalać, przewracać: ś. drzewo; ta choroba z nóg ścięła = osłabiła; gryząc, kąsając, uderzając, odłączać; niszczyć zewnętrzne, górne części czego: szarańcza ścięła zboże, grad ściął zboże = zupełnie potłukł, zepsuł; wychylać, łykać hausty jakiego trunku; ś. zęby = ściskać mocno, nie chcieć rozewrzeć, zamykać szczelnie; ze stanu ciekłego zmieniać w stały, zmrażać, stężać, czynić skrzepłym; ś. krew w żyłach = przerażać, przejmować nawskroś zgrozą, strachem i t. p.; zwarzać: mróz ściął kwiaty, pączki; nie dawać dostatecznego stopnia na egzaminie uczniowi a studentowi; ś. ś., być ścinanym, odrąbywanym, ucinanym; upijać ś., urzynać ś.; ze stanu ciekłego przechodzić w stały, marznąć, krzepnąć, tężeć, zamarzać, lodowacieć: woda ś-a ś. w lód, krew mi ś. w żyłach ś-a = przejmuje mię przerażenie i zgroza; ś. ś. z kim = bić ś. z nim, pojedynkować ś. białą bronią; kłócić ś., spierać ś., sprzeczać ś. z kim; o uczniu, o studencie: nie otrzymywać dostatecznego stopnia na egzaminie.
Ścinek, coś ściętego, odciętego, kawałek czego odcięty.
Ścinka, zwierzokrzew z gromady wymoczków.
Ścisk, gromada ściśnięta, stłoczona, tłok, tłum, natłok, ciżba, ciasnota, ściskanie, nacisk; uciemiężenie, ucisk, niewola, nieszczęście, zły los, bieda, niedostatek; uściśnięcie, uścisk, objęcie; coś ściskającego, kurczącego.
Ściskacz, narzędzie do ściskania czego, do ściskania rozdętej a. rozprężonej żyły; trynkiet.
Ściskać, dok. Ścisnąć; cisnąc, ścieśniać, stłaczać, zgniatać, cisnąc, czynić, aby coś zajmowało mniejszą przestrzeń; zbierać do kupy, zbijać, zgromadzać, stawiać blizko jedno obok drugiego, zajmując jak najmniej miejsca, tłoczyć; zgęszczać, cisnąc, uciskając, tłocząc: ś. powietrze; związywać mocno, opasywać ściśle, ściskać pasem, sznurem i t. p.; cisnąc z obu stron, bóść, kłóć: ś. ostrogami konia; ścinać, zamykać mocno: ś. zęby, wargi; ścinać, skrzepłym czynić, zamrażać, stężać; w kluby ujmować, nie dawać zbytniej swobody, hamować, ciemiężyć; obejmować rękami całując dla wyrażenia miłości, przyjaźni,; serdeczności, hołdu: ś-am twoje nogi, nóżki, ś-am cię = sposób zakończenia listu; ująwszy czyjąś rękę w swoją dłoń, zamykać ją dla wyrażenia przyjaźni, zgody, porozumienia wzajemnego i t. d.; ś-a mię = mam ból w sercu, jakby je kto ściskał; żal serce ś-a = przejmuje, przenika, ogarnia; dokuczać komu, trapić, przyciskać kogo: mróz ś-a, bieda go ś-a; ś. ramiona a. ramionami = wzruszać niemi, podnosić je, zżymać ś.; opasywać ściśle: ś. twierdzę = oblegać ze wszystkich stron; ś. szeregi = zbliżać je, ciaśniej je ustawiać; ś. ś., być ściskanym, ściąganym, opasywanym ściśle; opasywać ś., sznurować ś. mocno; skupiać ś., tłoczyć ś., gromadzić ś. tłumnie, zsuwać ś.; boleć, wywoływać ból: serce ś. ś-a z bólu, z żalu; obejmować ś. wzajemnie jeden drugiego.
Ściskliwy, Ściskły — p. Ścisły.
Ścisłość, cecha i własność tego, co ma cząsteczki mocno skupione, przystające ściśle do siebie, co nie może być ściśnięte, spójność; nierozszerzalność, ciasność, wązkość; zasada sumiennego wykonywania czego, trzymania ś. przepisów, punktualność, sumienność, dokładność; jasność, zwięzłość w wyrażeniach.
Ścisły, ten, który jest ściśnięty, szczelny, ciasny, wązki, skupiony; prawdziwy, serdeczny, szczery; blizki: ś-a przyjaźń; akuratny, sumienny, punktualny; dokładny, dobrze oznaczony, określony; nieszczodry, oszczędny, skąpy; ubogi, nieurodzajny; nie odstępujący od zasady, surowy, twardy: ś-a reguła klasztorna; ś. post, ś-a djeta; dosłowny, istotny, właściwy: w ś-ym znaczeniu tego wyrazu.
Ścisnąć — p. Ściskać.
Ściszyć, uczynić cichszym, uciszyć, uspokoić.
Ściśle, przysł., szczelnie, ciasno, wązko; akuratnie, sumiennie, punktualnie; surowo, ostro, twardo; w najwłaściwszym znaczeniu; dokładnie; ś. trzymać ś. czego, np. reguły, przepisów = wykonywać je sumiennie, nie odstępować od nich.
Ściśliwość, własność ściskania ś. ciał; elastyczność, prężność.
Ściśliwy, mający własność ściskania ś., elastyczny, prężny.
Ściśnik, owad z rzędu dwuskrzydłych.
Śćkać się, cisnąć ś., tłoczyć ś., pchać ś.
Śćwiczyć, oćwiczyć, schlastać; zjeść co szybko, zupełnie.
Śklenica, szklanica, szklanka.
Ślad, znaki, zostające na drodze po przejeździe jakiegoś pojazdu, przejściu człowieka a. zwierza, trop; znak, pozostały po czymś, już dziś nie istniejącym; powinność śledzenia winowajcy w Polsce Piastowskiej; łan, miara roli; w ś. = tuż po kim, po czym, zaraz, natychmiast, blizko; iść, wstępować w ś-y czyje = naśladować go, postępować tak samo.
Śladogoniec, człowiek, goniący za czyimś śladem.
Śladogonny, goniący za śladem, tropiący.
Ślamazarnica, dziewczyna lub kobieta ślamazarna, rozlazła, powolna, niemrawa.
Ślamazarnie, przysł., powoli, niemrawo, ociężale, marudnie.
Ślamazarnik, Ślamazara, człowiek ślamazarny, marudnik.
Ślamazarność, rozlazłość, powolność, niemrawość.
Ślamazarny, powolny, marudny, niemrawy, rozlazły.
Ślazek, czwarty żołądek u zwierząt przeżuwających, trawieniec.
Ślazowate, rodzina roślin dwuliściennych.
Ślazowiec, motyl dzienny z rodziny powszelatek.
Ślazowy, odnoszący ś. do ślazu; zrobiony ze ślazu a. ze ślazem: karmelki ś-e od kaszlu.
Śledczy, przeznaczony do śledzenia, do badania, przekonania ś. o czym, wyśledzenia czego, tropienia kogo: sędzia ś., policja ś-a, komisja ś-a.
Śledziarka, kobieta sprzedająca śledzie; przen., kobieta niechlujnie ubrana, flądra; kobieta godna pogardy, nędzarka.
Śledziarski, odnoszący ś. do śledziarza a. śledziarki; nędzny, marny, lichy, godzien pogardy.
Śledziarz, człowiek, handlujący śledziami.
Śledziciel, człowiek, który kogo a. co śledzi, badacz, szperacz, poszukiwacz.
Śledzić, iść śladem czyim, iść w tropy za kim, szukać kogo a. czego po śladach, za pomocą śladów odkrywać miejsce jego schronienia, jego kryjówkę; szpiegować kogo, mieć go na oku, baczyć, uważać na jego zachowanie ś.; ścigać, prześladować; badać, poszukiwać, dociekać, szperać, szukać w celu odkrycia prawdy; ś. kogo oczami = wodzić za nim oczami, uważać na niego.
Śledzienista, człowiek chory na, śledzionę, śledziennik.
Śledziennictwo — p. Hipochondrja.
Śledziennik — p. Hipochondryk.
Śledzik, zdr. od Śledź; młody, mały śledź; pójść na ś-a = na postne śniadanie do restauracji.
Śledzionka, rodzaj paproci.
Śledzionowy, odnoszący ś. do śledziony.
Śledziorodny, obfitujący w śledzie.
Śledziowaty, podobny do śledzia, mający kształt śledzia; ś-e, rodzina ryb skrzelowatych.
Śledziownik, śledziarz.
Śledziowy, odnoszący ś. do śledzia, podobny do śledzia; zrobiony ze śledzia a. ze śledziem: sos ś., sałata ś-a.
Śledziówka, beczka na śledzie i inne ryby solone; ryba koścista, brzuchopłetwa, śledziowata.
Śledztwo, dochodzenie sądowe celem wykrycia istoty przestępstwa a. osoby przestępcy; przesłuchiwanie oskarżonego a. świadka; badanie, indagacja: przeprowadzić ś.; ś. pierwiastkowe = doraźne, na miejscu przestępstwa.
Ślepak, Ślepiec, człowiek ślepy; człowiek, mający wzrok osłabiony, krótkowidz; człowiek, nie postrzegający czego z powodu wzroku a. roztargnienia; owad z rzędu dwuskrzydłych, bukowatych.
Ślepaczek, mały chłopiec niewidomy, niedowidzący.
Ślepak — p. Ślep.
Ślepić, Ślepiać, Ślipiać, przytępiać sobie wzrok przez zbytnie wysilanie go, czytając, pisząc, ledwo dowidzieć; pozbawiać wzroku, ślepym czynić.
Ślepie, Ślipie (-pi), pog., oczy.
Ślepień, samorodny ul z pszczołami; dziupło, barć.
Ślepietnia, dziupło w drzewie, stojącym na pniu.
Ślepin — p. Ślepodrzew.
Ślepki, Ślipki, Ślepięta, Ślipięta, Ślepiątka, Ślipiątka, miłe, drogie oczy, piękne oczęta, oczy dziecka, młodej dziewczyny.
Ślepnąć, tracić wzrok, stawać ś. ślepym; zajmować ś. czymś zapamiętale; oddając ś. czemu namiętnie, nie uważać na co a. zapominać o wszystkim innym.
Ślepo, przysł., będąc pozbawionym wzroku, nie widząc; tak jak czyni ślepy, z zamkniętemi oczami; bez rozwagi, zastanowienia, zapamiętale, na nic nie zważając, zapominając o wszystkim; ś. słuchać = być posłusznym bez oporu; na ś. = nie widząc, nie patrząc: w grze w preferansa = nie rozkładając kart.
Ślepodrzew, Ślepin, roślina.
Śleponarodzony, ślepy od urodzenia.
Śleponocny, ten, który przy sztucznym świetle nic nie widzi.
Ślepopędny, pędzący na oślep.
Śleporodny, Śleporody, śleponarodzony.
Śleporód, człowiek śleponarodzony.
Ślepota, wada wzroku, sprawiająca, że ś. nic nie widzi; ociemniałość; jasna ś. = kiedy oczy są jasne, a jednak nie widzą; kurza ś. = choroba oczu, sprawiająca, że przy świetle sztucznym nic ś. nie widzi; ś-a barwna — p. Daltonizm; oślepienie, zaślepienie, zapamiętałość.
Ślepouczony, człowiek, ślepo wierzący w mądrość książkową, nie mający rozumu praktycznego.
Ślepowaty, nieco ślepy; mający wzrok osłabiony, przyćmiony.
Ślepowid, Ślepowidz, człowiek, mający krótki a. osłabiony wzrok, krótkowidz.
Ślepowierność, wiara ślepa.
Ślepowładny, na oślep władający: ś-a fortuna= niespodziany dar losowy.
Ślepucha, kobieta, słabo widząca.
Ślera, Szlera, Slira — p. Ślinianka.
Ślęczeć nad czym, siedząc bez wytchnienia pracować, pracować nad czymś usilnie; ś. przy kimś, siedzieć przy nim nieustannie, dozorować go np. podczas choroby; ś. nad kim = starać ś. wszelkiemi siłami, z wielką stratą czasu nauczyć go czegoś.
Ślęzak, bułka z rozynkami.
Ślichta, Szlichta, klej a. krochmal, zawarty w nowym płótnie.
Ślicznie, przysł., pięknie, czarująco, cudnie, powabnie.
Śliczniuchno, Śliczniutko, przysł., bardzo ładnie.
Śliczniuchny, Śliczniutki, bardzo śliczny.
Śliczność, piękność nadzwyczajna, wdzięk, powab, urok, osoba a. rzecz bardzo piękna.
Śliczny, bardzo piękny, cudny, czarujący, zachwycający, powabny. wdzięczny, uroczy.
Ślifa — p. Szlifa.
Ślimaczek, mały ślimak.
Ślimaczy, odnoszący ś. do ślimaka, właściwy ślimakowi.
Ślimaczyć się, wypuszczać z siebie ciecz lepką, jak ślimak; rana ś. ś-y = nie zagaja ś., ropieje; przen., ciągnąć ś. długo, wlec ś.
Ślimakowaty, mający kształt konchy ślimaka.
Ślimakowy, odnoszący ś. do ślimaka, właściwy ślimakowi.
Ślimotka, zwierzokrzew z gromady promienistych, ukwiałowatych.
Ślina, ciecz, wydzielana przez gruczoły ślinowe, czyli ślinianki, wlewająca ś. do jamy ustnej, dopomaga do trawienia pokarmów; plecie, co mu ś. do ust przyniesie — co mu do głowy przyjdzie.
Śliniaczek, mały śliniak.
Śliniak, rodzaj serwetki z tęgiego materjału a. z ceratki, przywieszanej u szyi niemowlętom; człowiek, który wciąż ś. ślini.
Śliniany — p. Ślinowy.
Śliniasty, wlekący ś., jak ślina, podobny do śliny.
Ślinić, maczać, powlekać co śliną, ośliniać; ś. ś. ślinę z jamy ustnej wypuszczać, śliną ś. walać.
Ślinka, zdr. od Ślina; ś. mieć na co = mieć na co apetyt wielki, oskomę; ś-ę łykać, połykać = napróżno czego pragnąć, mieć wielką ochotę na co; taki smaczny, że aż ś. idzie do ust = wzbudzający apetyt.
Ślinnik, ferment, znajdujący ś. w ślinie, ptyalina.
Ślinny — p. Śliniany.
Ślinogorz, zapalenie błony śluzowej w gardle.
Ślinogorzowaty, chory na ślinogorz.
Ślinogorzowy, odnoszący ś. do ślinogorza.
Ślinopłyn, Ślinotok, chorobliwe wydzielanie ś. śliny śluzowej.
Ślinotok — p. Ślinopłyn.
Ślinowy, odnoszący ś. do śliny; gruczoł ś. — p. Ślinianka.
Śliń, owad z gromady pluskwowatych, piersiodziobnych, piewikowatych.
Ślipie — p. Ślepie.
Ślira — p. Ślera.
Śliszcze, miejsce, gdzie ś. moczy len rozesłany.
Śliwczanka, polewka śliwczana.
Śliwczany, zrobiony ze śliwek a. ze śliwkami, śliwkowy.
Śliweczka, zdr. od Śliwka.
Śliwić się, ślimaczyć ś., rozlewać ś.
Śliwina, drewno z drzewa śliwowego.
Śliwiniak, motyl miernikowiec z rodziny drzewiniaków.
Śliwka, owoc śliwy; gruczoł, naróść w kształcie, śliwki.
Śliwkowy p. Śliwczany; koloru dojrzałej śliwki.
Śliwkówka, motyl nocny z rodziny prządek.
Śliwnik, ogród śliwowy.
Śliwny, odnoszący ś. do śliw a. śliwek.
Śliwo-brunatny, brunatno-fljołkowy.
Śliwowate, podrodzina roślin różowatych.
Śliwowica, wódka, pędzona na śliwkach.
Śliwowiec, motyl dzienny z rodziny oboczaków.
Śliwowy, dotyczący śliwy, śliwki.
Ślizać się — p. Ślizgać ś.
Ślizawica, ślizgawica, ślizgawka.
Ślizga, ryba koścista, skrzelowata, gardłopłetwa, ślizka.
Ślizgacz, człowiek, który ś. ślizga, który łyżwuje.
Ślizgać się, posuwać ś. po gładkiej powierzchni, np. po lodzie, po śniegu, dla zabawy, dla szybszego przesuwania ś. z miejsca na miejsce; iść, biegać posuwiście; poślizgnąwszy ś., przewracać ś., upadać; przen., doznawać niepowodzenia.
Ślizgawica, droga po deszczu zmarznięta, ślizka, gołoledź.
Ślizgawka, miejsce, gdzie ś. można ślizgać: ś. naturalna = zamarznięta sadzawka, staw, rzeczka; ś. sztuczna = gładko ubity plac, teren, wylany wodą, która zamarzła.
Ślizgota, cienki, ślizki lód na ziemi.
Ślizki, mający gładką powierzchnię, przez co trudno na nim utrzymać równowagę; pokryty wilgocią śluzowatą i skutkiem tego wyślizgujący ś.; przen., niepewny, ryzykowny, niebezpieczny, niestały.
Ślizko, niegładko, z niebezpieczeństwem upadnięcia, niepewnie.
Śliznąć, pokrywać ś. jakby śliną, ślizkim stawać ś.; ś. ś., ślizgać ś.; doznawać niepowodzenia.
Ślizoryb, Śliżoryb, ryba koścista, skrzelowata, brzuchopłetwa, ślizowata.
Ślizowate, rodzina ryb skrzelowatych.
Śliż — p. Śliz.
Śliżoryb — p. Ślizoryb.
Śliżowate — p. Ślizowate.
Śliżówka — p. Ślizówka.
Śliżyk, Ślizyk, mały śliz; lm. potrawa, zrobiona z kluseczek gotowanych i przyprawianych z makiem roztartym i miodem.
Ślniący, lśniący, połyskujący.
Ślnić — p. Lśnić.
Śloch — p. Szloch.
Ślub, uroczyście złożona obietnica, ofiara, przyrzeczenie, przysięga: ś. czynić = dawać uroczyste przyrzeczenie; obrządek, towarzyszący zawieraniu związku małżeńskiego między dwiema osobami: ś. kościelny = pobłogosławiony przez kapłana; ś. cywilny = podpisanie kontraktu ślubnego wobec urzędnika stanu cywilnego; ś. dawać = wiązać przysięgą przed ołtarzem osoby, wstępujące w małżeństwo; ś. brać = składać przed ołtarzem przysięgę życia z sobą w małżeństwie, żenić ś.; ś-y zakonne = złożenie pewnych przyrzeczeń (ubóstwa, pokory, posłuszeństwa) przy wstępowaniu do zakonu.
Ślubić, składać ślub, przysięgać — p. Poślubić — p. Ślubować.
Ślubnie, przysł., przez ślub, drogą, ślubu.
Ślubnik, człowiek, który złożył jakiś ślub.
Ślubny, odnoszący ś. do ślubu małżeńskiego: obrządek ś., pierścionek ś.; związany ślubem małżeńskim: mąż ś-y, żona ś-a; urodzony z rodziców, połączonych związkiem małżeńskim; odnoszący ś. do ślubienia Bogu, ślubowany, ofiarowany.
Ślubodawca, udzielający ślubu małżeńskiego.
Ślubołomca, łamiący ślub, nie dotrzymujący przyrzeczenia.
Ślubołomny, łamiący ślub.
Ślubować, Bogu ślub czynić, poświęcać, ofiarowywać co Bogu; obiecywać co uroczyście, przyrzekać; brać ślub, łączyć ś. ślubem małżeńskim.
Ślubowaniec, śpiew, muzyka weselna.
Ślubowany, przyrzeczony ślubem, ślubny.
Ślubowiny (-in), Ślubiny (-in), zaręczyny, zrękowiny; wiano, posag.
Ślusarczyk, nm., uczeń ślusarski, czeladnik ślusarski.
Ślusarka, nm., kobieta, trudniąca ś. ślusarstwem, żona ślusarza; rzemiosło, zajęcie ślusarza, ślusarstwo.
Ślusarnia, nm., warsztat ślusarza; fabryka wyrobów ślusarskich; oddział fabryki, gdzie wykonywają wyroby ślusarskie.
Ślusarski, nm., odnoszący ś. do ślusarza, właściwy ślusarzowi.
Ślusarstwo, nm., zajęcie, rzemiosło ślusarza.
Ślusarz, nm., rzemieślnik, wyrabiający zamki, klucze, okucia do drzwi i okien, drobne części maszyn i t. p.; robotnik w ślusarni.
Śluz, wydzielina gruczołów, zawierających ś. w ogromnych ilościach w błonach śluzowych; płyn ciągnący ś, ukazujący ś. np. na rozkładającym ś. mięsie.
Śluza, nm., — p. Szluza.
Śluzem, przysł., krzywo, na ukos; płazem,, bezkarnie.
Śluzotok, Śluzopłyn, nadmierne, chorobliwe wydzielanie ś. śluzu z błon śluzowych, katar.
Śluzowe (-ego), opłata od śluzy.
Śluzowy, odnoszący ś. do śluzu, złożony ze śluzu, do niego należący; błony ś-e = błony, wyściełające jamę nosową, drogi oddechowe, przewód pokarmowy.
Śluzyny (-yn), okrągłe, gładkie i długie sztuki drzewa, po których plenica kołaczami związana spycha ś. na wodę, łaguny.
Śluźnik, istota śluzowa.
Śmiać się, wydawać śmiech; ś. ś. z kim = bawić ś. z nim wesoło; ś. ś. z kogo, a. z czego = wyśmiewać ś., żartować, szydzić, urągać mu śmiechem; ś. ś. do kogo, a. do czego; uśmiechać ś., śmiechem wyrażać sympatję, życzliwość, miłość i t. p.; oczy mu ś. ś-ą do tego = patrzy na to pożądliwie; ś. ś. z kogo, z czego, cieszyć ś., radować ś.; być zadowolonym z kogo, z czego; śmiej ś. z tego = nic sobie z tego nie rób.
Śmiałkować, udawać śmiałka, junaczyć.
Śmiałkowstwo, Śmiałkostwo, charakter śmiałka, brawura.
Śmiało, Śmiele, przysł., ze śmiałością, z odwagą, odważnie; z wszelką pewnością, bez ryzyka.
Śmiałość, pewność siebie, odwaga, junactwo, nie baczenie na niebezpieczeństwo, zuchwalstwo; niepospolitość, wielka nadzwyczajność, niezwykłość ucieszająca; mam ś. zapytać ś., prosić o co = uprzejmy sposób zwrócenia ś. do kogo w mowie a. w piśmie.
Śmiały, odważny, junacki, zuchowaty, nieustraszony, zuchwały; ś. za płotem = gdy nie ma niebezpieczeństwa; ś-ym szczęście sprzyja, ś-ym Bóg pomaga = śmiałością wiele można dokazać.
Śmiat, pniak z pszczołami.
Śmiech, szereg skurczeń odruchowych mięśni twarzowych, połączony z urywanemi i szybko po sobie następującemi wydechami, oraz z właściwą intonacją głosu, wywołany bodźcami fizjologicznemu (np. łaskotki), a. częściej duchowemi (np. radość, wesołość, poczucie komizmu, szyderstwo i t. p.); szyderstwo, drwina, żart bolesny, kpinki, pośmiewisko, drobiazg, rzecz śmiechu warta, fraszka, bagatela; wybuchać ś-em = zaczynać śmiać ś.; ś. mię bierze = chce mi ś. śmiać; mnie nie do ś-u = wcale nie jestem wesoły, raczej smutny, mam kłopoty, zmartwienie; tobie do ś-u, a mnie do zdechu = tobie chce ś. śmiać, a mnie płakać; z ś-u wielkiego poznać głupiego = tylko głupi człowiek śmieje ś. bez przyczyny i umiarkowania; to ś-u warte = to śmieszne, błahe, marne, nędzne; ś. sobie z kogo stroić = wyśmiewać ś. z niego; w ś. co obracać = pozbawiać charakteru poważnego; na ś. = na pośmiewisko; na ś. wystawiać = ośmieszać; parskać, pękać, rwać, zrywać boki ze ś-u = zanosić ś. od ś-u, śmiać ś. głośno, serdecznie, bez opamiętania; pobudzać do ś-u = rozśmieszać; wszyscy w ś. = roześmiali ś.; powstał ś. = zaczęto ś. śmiać.
Śmiechliwy, uśmiechający ś. łagodnie.
Śmiechotwórca, człowiek, rozśmieszający innych, śmieszek.
Śmiechotwórstwo, pośmiewisko.
Śmiechowisko, przedmiot śmiechy; pośmiewisko.
Śmieciarka, kobieta, przebierająca śmiecie dla wyszukiwania w nich rzeczy cenniejszych, gałganiarka; przen., nędzarka, łopatka do, śmieci.
Śmieciarz, mężczyzna, przebierający śmiecie w poszukiwaniu rzeczy cenniejszych, gałganiarz; człowiek, wywożący śmiecie z podwórek; człowiek, robiący nieporządek, zaśmiecający; przen., nędzarz; autor pism nie mających żadnej wartości.
Śmiecić, rozsypywać, rozrzucać co nieporządnie, w niewłaściwe miejsca, rozsypywać śmiecie, zanieczyszczać.
Śmiecie (-ci), rzeczy, które ś. wymiata, wyrzuca, jako niepotrzebne, odpadki; przen., wyrzutki społeczeństwa, zgręzy społeczne, szumowiny; wracać ś. na stare ś. = na dawne miejsce zamieszkania, w strony rodzinne; każdy pan na swoich ś-ach = u siebie w domu każdy ś. może rozporządzać; każdy kur na swoich ś-ach śmielszy = każdy jest śmielszy u siebie w domu.
Śmieciówka, owad z rzędu dwuskrzydłych, muchowatych.
Śmiecisko, kupa śmieci, gnoju, śmietnik.
Śmiecisty, pełen śmieci, zaśmiecony.
Śmieciuch, człowiek nieporządny, gnojek, nięchluj.
Śmieć, ośmielać ś., odważać ś., mieć śmiałość, mieć odwagę, być zuchwałym.
Śmiele, przysł. — p. Śmiało.
Śmielec — p. Śmiałek.
Śmierciodajny, dający śmierć, zabójczy.
Śmierciogroźny, Śmierciogrozy, grożący śmiercią.
Śmierciolotny, Śmiercionośny, Śmiercionoszy, niosący śmierć.
Śmierciopłatny, nabywany z narażeniem życia.
Śmierciorodny, Śmierciorody, Smiercionoszy, przynoszący śmierć.
Śmiercioskrzydły, przynoszący prędką śmierć, niosący śmierć na swych skrzydłach.
Śmierć, ustanie życia, zupełne ustanie przemiany materji w żyjącym organizmie ludzkim, zwierzęcym a. roślinnym; zanik życia, zgon: ś. naturalna = wskutek wyczerpania ś. sił żywotnych w starości; ś. nienaturalna = od choroby, wypadku nieszczęśliwego a. samobójstwa; umrzeć swoją ś-ą = naturalną śmiercią; na ś. niema lekarstwa = nikt nie uniknie śmierci; ś. gwałtowna = od wypadku a. samobójstwa; ś. nagła, niespodziana = od ataku paralitycznego, sercowego, od strzału i t. p.; ś. chwalebna = na polu bitwy, za ojczyznę; ś. mokra = od utopienia; zadać komuś ś. = zabić go; skazać na ś. = na stracenie przez powieszenie, rozstrzelanie, ścięcie i t. p.; wyrok ś-i = skazujący na śmierć; ś. i żona od Boga przeznaczona = człowiek ma przeznaczone, by ożenić ś. i umrzeć; ś. i najprędszego dogoni = nikt jej nie uniknie; nienawidzieć na ś. = śmiertelnie, serdecznie; kochać ś. w kim na ś. = bez opamiętania; zabić kogo na ś. = uśmiercić; na ś. o tym zapomniałem = zupełnie zapomniałem; nie opuszczę cię aż do ś-i = będę z tobą całe życie; to ś. równa ś-i = jest niezmiernie przykre; uosobienie zgonu wedle wierzeń ludowych, przedstawiane najczęściej w postaci kościotrupa z kosą w ręce; przen., zmartwienie, zgryzota; zniszczenie czego, koniec, kres; ś. cywilna = pozbawienie wszelkich praw obywatelskich wskutek wyroku sądowego; ś. wieczna = potępienie wieczne, piekło.
Śmierdnąć, przechodzić smrodem, zaczynać śmierdzieć.
Śmierdzący, cuchnący, który śmierdzi; ś-e jajko = człowiek obraźliwy; ś. kamień = minerał z gromady węglanów wapnia.
Śmierdziadło, coś śmierdzącego.
Śmierdzieć, wydawać niemiły, odrażający zapach, cuchnąć; trącić czymś śmierdzącym, zalatywać czymś; przen., być podejrzanym o coś karygodnego; nie podobać ś. komu, nie przypadać mu do usposobienia: robota ci ś-i = masz do niej wstręt, nie chcesz pracować.
Śmierdziuch, Śmierdziuszek, człowiek smrodliwy, plugawiec, niechluj, flejtuch; pogardl., mówiąc o chłopcu niegrzecznym, hardym.
Śmierdziucha, Śmierdziuszka, kobieta nieporządna, flądra; błaźnica, smarkata; prosta gorzałka.
Śmiertelnie, przysł., aż do śmierci, wywołując śmierć: raniony ś.; namiętnie, gwałtownie, bez pamięci: nienawidzieć ś.; okropnie, okrutnie, nie do zniesienia; nudzę ś. ś.; powodując śmierć wieczną: zgrzeszyć ś. = popełnić grzech śmiertelny.
Śmiertelnik, istota śmiertelna, człowiek.
Śmiertelnogrzesznik, człowiek, który popełnił grzech śmiertelny.
Śmiertelność, podległość śmierci; własność przyprawiania o śmierć; duża ś. = liczne uśmiercanie mieszkańców; stosunek liczebny osobników umierających w pewnej miejscowości i w pewnym okresie czasu do ogółu ludności: procent ś-i.
Śmiertelny, podległy śmierci; odnoszący ś. do śmierci: ś-e łoże, ś-a pościel; sprowadzający śmierć, przynoszący śmierć, zabójczy: ś-a rana, choroba; zabijający duszę, prowadzący ją do zatracenia, do piekła: grzech ś-y; koszula ś. = rodzaj prześcieradła, w które u Żydów zawijają umarłych; nadzwyczajny, niezwykły, niezmierny; męczący; nie do zniesienia, okrutny: ś-e nudy; biją na mnie ś-e poty = obfite poty, połączone z ogólnym osłabieniem ciała, nadzwyczajna obawa; rzecz., śmiertelnik.
Śmierzyciel, człowiek, który co uśmierza.
Śmierzyć, uśmierzać, łagodzić, koić, tłumić, miarkować.
Śmieszek, śmiech, uśmiech; ś-i i chichoty = ciągły śmiech; szyderstwo, żart bolesny, urąganie; rozśmieszający innych, żartowniś, trefniś, błazen; człowiek, który lubi śmiać ś., człowiek skłonny do śmiechu, stroić sobie z kogo ś-ki = wyśmiewać kogo, żartować z kogo, szydzić; przedni ząb u człowieka.
Śmieszkować, żartować, dworować, błaznować, trefnować, żartować.
Śmiesznie, przysł., sposobem śmiesznym, wywołując śmiech, dziwacznie.
Śmieszność, właściwość tego, co jest śmieszne, co wywołuje śmiech, komizm, rzecz dziwaczna, śmieszna.
Śmieszny, wywołujący śmiech, zdolny rozśmieszyć, zabawny, ucieszny, komiczny; godny śmiechu; dziwaczny, cudaczny.
Śmieszyć, wywoływać śmiech, rozśmieszać, pobudzać do śmiechu, rozweselać.
Śmietana, tłuszcz, zbierający ś. na powierzchni kwaśnego mleka, kwaśna śmietana; ś. wapienna = wapno gaszone, czyli wodan wapnia, rozprowadzone wielką ilością wody, mleko wapienne.
Śmietanka, tłuszcz, zbierający ś. na powierzchni niegotowanego słodkiego mleka; ś. towarzystwa = osoby wybitniejsze, stojące na czele towarzystwa, wyróżniające ś. z pośród innych.
Śmietankowy, zrobiony ze śmietanki: masło ś-e, lody ś-e.
Śmietanomierz, narzędzie, używane do oznaczania ilości śmietany, zawartej w mleku.
Śmietanowy, zrobiony ze śmietany, zaprawiony śmietaną.
Śmietniczka, szufelka do zmiatania śmieci.
Śmietnik, miejsce, gdzie wyrzucają śmiecie, skrzynia a. dół na śmiecie, kupa śmieci.
Śmigać, dok. Śmignąć: bić, uderzać, smagać, chłostać końcem czegoś smagłego; rzucać, ciskać; ś. z łuku, strzelać; przebiegać, przelatywać, biec, pędzić.
Śmigawka, kij rozszczepiony na końcu do wyrzucania pocisków kamiennych.
Śmigły, wysmukły, smagły, wysoki; szybki, prędki.
Śmigna — p. Trzcinopalma.
Śmignąć — p. nied. Śmigać.
Śmigownica, długie, wązkie działo, wąż.
Śmigus, Śmigurst, nm., dyngus, zabawa, polegająca na oblewaniu wodą dziewcząt przez chłopców w drugi dzień Wielkanocy.
Śniadać, jeść śniadanie.
Śniadaniowe (-ego), strawne, przeznaczone na śniadanie, pieniądze, dawane robotnikowi zamiast śniadania.
Śniadaniowy, Śniadanny, odnoszący ś. do śniadania.
Śniadańko, nieobfite śniadanie; żart., śniadanie w handelku, w restauracji, połączone z piciem trunków.
Śniadawy, brunatny, nieco opalony, trochę śniady, ciemnawy.
Śniadek, Śniatek, jadło.
Śniadny, Śniedny, jadalny.
Śniado, przyślą w kolorze śniadym, ciemnawo.
Śniadość, kolor śniady, brunatnawy, cera ciemnawa, smagławość.
Śniady, mający cerę ciemną, brunatnawą, opalony, smagławy.
Śniarz, któremu ś. często co śni; wykładacz snów.
Śnić, marzyć o czym we śnie, mieć widzenie senne, widzieć co we śnie; marzyć o czym na jawie, roić; ś. ś., ukazywać ś., zjawiać ś. we śnie; przedstawiać ś. w marzeniu, roić ś.; śniło mi ś. = widziałem we śnie; ani mi ś. ś-i = ani myślę; ani mi ś. śniło = anim pomyślał o tym; niech ci ś. nie ś-i! = ani marz o tym; co ci ś. ś-i! = co ci ś. uroiło!
Śniecianka, motyl nocny z rodziny deltówek.
Śniecić, zarażać ś. śniecią, dostawać śnieci; być pustym.
Śnieciorodny, rodzący śnieć.
Śnieciowy, odnoszący ś. do śnieci, ze śnieci.
Śniecisty, zarażony śniecią.
Śniedzieć, pokrywać ś. śniedzią, nabierać barwy, brudno-rdzawej.
Śniedź, osad zielony tworzący ś. na powierzchni przedmiotów miedzianych a. utworzonych z aljażów miedzi, rdza miedziana, grynszpan, patyna.
Śnieg, opad atmosferyczny, złożony z płatków, czyli różnorodnej formy, ale zawsze sześciopromiennych gwiazdek skrystalizowanej w górze wody; ś. wieczny = masy śniegu na wysokich górach i w okolicach biegunowych, nigdy nie topniejące; tyle mię to obchodzi, co zeszłoroczny ś. = nic mię to nie obchodzi; biały jak ś. = bardzo biały.
Śniegołom, drzewo złamane od ciężaru śniegu.
Śniegowy, odnoszący ś. do śniegu, okryty śniegiem, śnieżny.
Śnienie, widzenie senne, sen, marzenie, rojenie.
Śnieżek, zdr. od Śnieg.
Śnieżka, kulka z śniegu; rodzaj ciasteczka z jajek, mąki i cukru.
Śnieżno, przysł., przy opadaniu a. po opadzie śniegu; z obfitością śniegu; śnieżnobiało.
Śnieżno-biały, biały, jak śnieg.
Śnieżny, obfitujący w śnieg; ś-a zima; czas ś. = gdy śnieg pada w obfitości; pokryty śniegiem, śnieżysty; Najśw. Marji P. Ś-ej = święto kościelne d. 5 sierpnia.
Śnieżyca, śnieg, padający w wielkiej ilości przy silnym wietrze, huragan śnieżny, zadymka, zawierucha śnieżna, zawieja; rodzaj wysypki białego koloru; bot., roślina z rodziny amarylkowatych, o kwiatach dzwonkowatych.
Śnieżyć, o śniegu: padać, spadać, sypać ś.; lśnić ś. śnieżną białością.
Śnieżysty, obfitujący w śnieg, śnieżny; pokryty śniegiem; biały, jak śnieg.
Śpiać, pośpieszać; ś. za kim = biec za kim; mieć wolny czas.
Śpiący, ten, któremu chce się spać, który śpi; senny, ospały; cichy, spokojny, nieruchomy; siedmiu braci ś-ych = ludowa nazwa święta siedmiu braci męczenników dnia 10 lipca.
Śpiączka, pragnienie snu, senność, senliwość; chorobliwe pragnienie snu; długi chorobliwy sen; ś. śmiertelna = sen wieczny, śmierć; we ś-i = we śnie.
Śpica, Szpica, nm., w wojsku: awangarda.
Śpichlerski, nm., dotyczący śpichlerza.
Śpichlerznik, nm., człowiek, zawiadujący śpichlerzem, szafarz.
Śpichlerzny, nm., odnoszący ś. do śpichlerza.
Śpichlerzyk, nm., mały śpichlerz.
Śpiczak, młody jeleń, jeszcze bezrogi; chłopiec, któremu zaczynają ś. puszczać wąsy i broda; chłystek, smarkacz.
Śpiczasty — p. Szpiczasty.
Śpić, usypiać.
Śpiech, pośpiech.
Śpiesznie, Śpieszno, przysł., z pośpiechem, pośpiesznie, szybko.
Śpiesznik, pająk płucowaty, przędący.
Śpieszność, pośpiech, prędkość, skwapliwość.
Śpieszny, pośpieszny, skwapliwy, śpieszący ś.; nagły, gwałtowny, pilny, nie cierpiący zwłoki.
Śpieszyć, udać ś. dokąd szybko, podążać z pośpiechem, pędzić; ś. za kim = ścigać, gonić kogo; ś. ś., prędko co robić, kwapić ś., uwijać ś. z robotą; udawać ś. dokąd z pośpiechem; mieć coś pilnego do załatwienia; mieć przed sobą blizki termin, w którym trzeba stawić ś. gdzie; o zegarku: pokazywać późniejszą godzinę, niż jest istotnie.
Śpiew, przeciągły harmonijny głos ludzki, zmieniający ś. stosownie do melodji i rytmu; sztuka śpiewania, nauka śpiewania: lekcja ś-u, uczyć ś. ś-u; utwór muzyczny, przeznaczony do śpiewania, pieśń; wykonanie takiego utworu przez jednego śpiewaka, zespół a. chór; śpiewność, melodyjność, harmonijność; głos harmonijny, wydawany przez niektóre ptaki, a czasem i inne zwierzęta, np. koniki polne, żaby; utwór poetycki, liryczny, ułożony zwrotkami, zawierający bezpośredni wyraz jakiegoś uczucia, pieśń; ś. historyczny = utwór poetyczny epicki, ułożony zwrotkami, opowiadający o jakimś doniosłym zdarzeniu historycznym; łabędzi ś. = ostatnia, przedzgonna prąca artysty, poety.
Śpiewacki, Śpiewaczy, odnoszący, ś. do śpiewaka a. śpiewaków.
Śpiewaczek, mały śpiewak, sympatyczny śpiewak.
Śpiewaczka, kobieta śpiewająca, umiejąca pięknie śpiewać; kobieta, uprawiająca śpiew zawodowo, artystka opery, operetki, biorąca udział w koncertach (ś. estradowa), w przedstawieniach kabaretowych i t. p.
Śpiewać, o ludziach: wydawać tony muzyczne za pomocą głosu; wykonywać głosem utwór muzyczny, harmonijny; o ptakach, o konikach polnych, świerszczach, żabach itp.: wydawać głos im właściwy; ś. kogo = głosić czyjąś sławę, wysławiać kogo; uwieczniać kogo, co w utworze poetyckim, np. w poemacie, w epopei, opiewać; deklamować, recytować śpiewnie; cienko ś., ś. Tadeuszka = być w ciężkim położeniu, mieć kłopoty; inaczej teraz ś-a = spokorniał, spuścił z tonu; na czyim wózku jedziesz, tego piosnkę ś-aj = trzeba starać ś. przypodobać temu, od kogo ś. zależy; niebawem będziemy musieli jego piosnkę ś. = robić to, co on zechce; wysoko cenić, podawać cenę wygórowaną.
Śpiewające, podrząd ptaków wróblowatych.
Śpiewająco, przysł., śpiewając; przen., z wszelką łatwością, bez trudu.
Śpiewak, człowiek śpiewający; artysta, uprawiający śpiew zawodowo: ś. operowy, operetkowy, estradowy, kabaretowy; mężczyzna, umiejący pięknie śpiewać; poeta; ptak a. inne stworzenie śpiewające; rodzaj wielkiej armaty, kartauna.
Śpiewalnia, miejsce, gdzie się uczą śpiewać, szkoła śpiewu.
Śpiewalny, dający ś. łatwo wyśpiewać.
Śpiewanie, rzecz. od Śpiewać; sztuka śpiewania, śpiew.
Śpiewanina, liche śpiewanie, śpiew ladajaki.
Śpiewanka, piosnka, śpiewka.
Śpiewka, piosenka.
Śpiewliwy, śpiewny.
Śpiewnie, przysł., harmonijnie, melodyjnie.
Śpiewnik, książka, zeszyt, zawierający różne śpiewy bez nut lub z nutami, melodjami.
Śpiewność, charakter śpiewny czego, melodyjność, harmonijność, muzyczność, dźwięczność, podatność do wyśpiewania.
Śpiewny, łatwy do śpiewania, melodyjny, harmonijny, muzyczny, dźwięczny.
Śpiewywać, często śpiewać.
Śpik, sen, śpiączka, senność; ś. mię zmorzył = zachciało mi ś. spać; człowiek ospały, niedbały.
Śpikanard — p. Szpikanard.
Śpikulec — p. Szpikulec.
Śpioch, człowiek, któremu ciągle chce ś. spać, który lubi długo spać; ospalec, leniuch, próżniak, leń.
Śpiocha, forma ż. od Śpioch.
Śpioszek, zdr. od Śpioch.
Śpioszka, zdr. od Śpiocha.
Śpiż, ogólna nazwa aljażów o rozmaitym składzie, z przewagą miedzi, bronz; zbior., działa, armaty, dzwony.
Śpiża, śpiżarnia; strawa, żywność, zapasy spożywcze, prowjant.
Śpiżarka, Śpiżarenka, zdr. od Śpiżarnia.
Śpiżarni (-ego), człowiek, zawiadujący śpiżarnią, szafarz.
Śpiżarnia, budynek a. komora chłodna, przeznaczona na skład zapasów żywności i zboża; świreń, świronek, schowanko, schowka.
Śpiżarniany, odnoszący ś. do śpiżarni; przechowywany w śpiżarni: zapasy ś-e.
Śpiżarnik, dozorca ś-ni, szafarz.
Śpiżolity, ulany ze śpiżu.
Śpiżować, zaopatrywać w śpiżę, t. j. w zapasy żywności; zbierać, gromadzić.
Śpiżowiec, minerał, składający ś. z krzemianów magnezu, żelaza i wapnia.
Śpiżownik, dostarczający żywności; komisarz żywności; rzemieślnik wylewający ze śpiżu różne przedmioty, ludwisarz.
Śpiżowy, ulany ze śpiżu, śpiżany; przen., twardy, jak śpiż, trwały; stałego charakteru, niezłomny.
Średni, będący pośrodku między innemi; środkowy: ś. palec, ś. brat = ten z pośród trzech, który, nie jest ani najstarszy, ani najmłodszy; od obu krańcowości równo daleki, nie skrajny, nie ostateczny: człowiek ś-ich lat, w ś-im wieku = nie młody i nie stary; ś. wzrost = nie wysoki i nie nizki; stan ś. = nie arystokracja, nie gmin, nie szlachta, mieszczanie; ś-a tusza, ś-a miara i t. d. = przeciętna; ś-a arytmetyczna = liczba, jaką otrzymamy, podzieliwszy sumę danych liczb przez liczbę, wyrażającą ich ilość; ś-a gieometryczna = liczba, jaką otrzymamy, pomnożywszy przez siebie dane liczby i wyciągnąwszy z iloczynu pierwiastek stopnia, odpowiadającego ilości danych liczb; wieki ś-ie = okres historyczny od V do końca XV wieku po Chrystusie; nie zwyczajny i nie nadzwyczajny: taki sobie, nie pospolity; to ś-a przyjemność = niewielka przyjemność.
Średnicomiar, narzędzie do mierzenia średnicy pni drzewnych.
Średnik, znak pisarski:; oznaczający pauzę w czytaniu krótszą, niż kropka, ale dłuższą, niż przecinek; średnica.
Średnio, Średnie, przysł., miernie, nie bardzo, nie nazbyt, umiarkowanie; przeciętnie, przecięciowo; w matem., wyraz ś. proporcjonalny = będący następnikiem pierwszego stosunku i poprzednikiem drugiego; żart., ś. proporcjonalnie = nie bardzo, nie za dużo i nie za mało; nie osobliwie.
Średnioczesny, należący do wieków średnich, średniowieczny.
Średniogłęby, mający średnią, niezbyt wielką głębokość.
Średniogłowy, Średniogłowiec, człowiek, należący do jednego ze szczepów ludzkich, mezocefal.
Średniomierny, mający średnią miarę, umiarkowany.
Średniostanowy, należący do średniego stanu, pochodzący ze stanu średniego.
Średniość, przymiot tego, co jest średnie, ani zbyt wielkie, ani zbyt małe, mierne, umiarkowane.
Średniowiecze, wieki średnie.
Średniowieczny, odnoszący się do średnich wieków; ten, który żył a. zdarzył ś. w wiekach średnich; godny średnich wieków, zacofany, przestarzały, nie dzisiejszy.
Średniowietrzny, znajdujący ś. wśród powietrza.
Średniożytny, średniowieczny.
Średniówka, pauza w środku dłuższego wiersza, cezura.
Śreżoga, Śrężoga, Śrzeżoga, Strzeżoga, zwarzenie kwiatów a. liści od mrozu; lekka mgła podczas świecenia słońca; szron.
Środa, czwarty dzień tygodnia; ś. wstępna = Popielec; wielka ś. = środa w tygodniu, poprzedzającym Wielkanoc.
Środek, miejsce zarówno odległe od obu końców a. od wszystkich punktów obwodu lub powierzchni: ś. koła = punkt jednakowo oddalony od wszystkich punktów okręgu; ś. kuli = punkt jednakowo oddalony od wszystkich punktów powierzchni kuli; ś. elipsy = punkt przecięcia wielkiej osi z małą; ś. ciężkości = punkt, w którym można wyobrazić sobie jakby skupiony ciężar ciała: ciało, podparte w tym punkcie, zachowuje każde położenie, jakie mu nadano; ś. krzywizny zwierciadła wklęsłego = środek kuli, której odcinek stanowi zwierciadło; ś. optyczny soczewki = punkt na osi, przez który promienie światła przechodzą bez zmiany kierunku; punkt, leżący wewnątrz jakiegoś ciała a. obwodu, w przybliżeniu jednakowo oddalony od brzegów, wnętrze; chwila, jednakowo oddalona od początku i końca pewnego okresu czasu: ś. lata, dnia, roku; umiarkowanie, miara, mierność, pomierność, średni stopień między dwiema ostatecznościami, dwoma końcami; iść ś-kiem drogi = nie bokami; sposób do osiągnięcia celu; droga, wiodąca do celu; zabieg lekarski, dążący do usunięcia jakiegoś stanu chorobliwego, lekarstwo; niema na to ś-a = niema sposobu; w lm., pieniądze, dochody pieniężne: jest bez ś-ów do życia.
Środkować, być we środku, środek trzymać, być średnim między jakiemiś krańcowościami; pośredniczyć, być pośrednikiem.
Środkowo, przysł., w środku, odnośnie do środka, pośrodkowo; nie za mało i nie za dużo.
Środkowy, położony w środku, średni, centralny.
Środopostny, przypadający w środku postu, w połowie postu.
Środowisko, coś, co leży w środku, między jednym przedmiotem a drugim; punkt środkowy; otoczenie; warunki, w których ktoś żyje a. coś ś. odbywa, sfera życia, stan: ś. życia.
Środowy, odnoszący ś. do środy. przypadający w środę.
Śród, przysł., w środku, pośród, wśród, pomiędzy.
Śróddzienny, przypadający wśród dnia, w środku dnia.
Śródjelicie, błona, łącząca z sobą, wnętrzności, krużki, kryzki.
Śródjelitny, leżący wśród jelit.
Śródjesienny, zdarzający się w środku jesieni.
Śródkarcze, środkowa część karku.
Śródkoliście, u roślin: zielona tkanka zasadnicza liścia.
Śródlecie, środek, połowa lata.
Śródleśny, wznoszący ś., położony wśród lasów.
Śródletni, przypadający w środku lata.
Śródłożne, rząd roślin dwuliściennych, których zawiązek, zawsze górny, zawiera jeden tylko zalążek, osadzony na dnie słupka jednokomórkowego a. też kilka, wiszących na środkowym łożysku.
Śródmieście, środek miasta, place, ulice, położone w środku miasta.
Śródmorski, położony wśród morza.
Śródmóżdże, środkowa część mózgu.
Śródniebny, umieszczony wśród nieba.
Śródnocny, zjawiający ś., zdarzający ś. wśród nocy.
Śródnoże, środkowa część nogi.
Śródodwieczerz, Śródwieczerz, początek wieczoru, zmierzch; na ś. — o zmierzchu.
Śródpał, ognisko soczewki.
Śródpiersiowy, odnoszący ś. do środka piersi, umieszczony w środku piersi.
Śródpolny, położony wśród pól.
Śródpołudnie, środek poranka.
Śródpoście — p. Środopoście; połowa, środek wielkiego postu.
Śródpowietrzny, umieszczony pośród powietrza, unoszący ś. w powietrzu.
Śródręcze, środkowa część ręki.
Śródrost, rośnięcie z wewnątrz.
Śródrynkowy, położony pośrodku, rynku.
Śródsierdzie, błona, wyściełająca wewnętrzną, ścianę serca.
Śródszaniec, szaniec mniejszy, zasłonięty przez większy.
Śródwaga, instrument, służący do stwierdzania, czy dana płaszczyzna jest ściśle pozioma, libella, waserwaga.
Śródwieczerz — p. Śródodwieczerz.
Śródwietrzny — p. Śródpowietrzny.
Śródwiosenny, ukazujący ś. podczas wiosny.
Śródziemny, położony w środku ziemi; otoczony z wielu stron lądem: morze Ś-e.
Śródzimowy, zdarzający ś. podczas zimy.
Śrót — p. Śrut.
Śrótować — p. Śrutować.
Śrótownik — p. Śrutownik.
Śrótówka, rodzaj strzelby myśliwskiej.
Śrubować, nm., przykręcać, przymocowywać śrubą; przen., podnosić, zwiększać nadmiernie: ś. cenę, podatki; ś. ś., być śrubowanym; przen., wkręcać ś., przedostawać ś., przenikać dokąd, jak śruba.
Śrubownica, nm., przyrząd do wyrabiania śrub; rodzaj ślimaka strzałkojęzycznego.
Śrucik, drobny śrut.
Śrucina, Śrucinka, ziarno śrutu.
Śrut, drobne kulki ołowiane, jako nabój do broni palnej a. do obciążania różnych przyrządów, np. przeciwwag u lamp i t. p.
Śruta, Szrota, zboże grubo, mielone.
Śruto słodowe, rozdrobniony słód, przygotowany do wyrobu piwa.
Śrutować, Szrutować, nm., krupić zboże, grubo mleć; rozrzynać na kawałki; robić śrut (myśliwski).
Świadczyć, dawać świadectwo, zaświadczać, przyświadczać, stwierdzać swoim słowem prawdę czego, być świadkiem czego; ś. przeciw komu = wyjawiać jego winę, oskarżać, wykazywać jego postąpienie; dobrze ś. komu = wyświadczać komu usługi, dobrodziejstwa, grzeczności i t. p.; raczyć ś., częstować ś. nawzajem trunkiem, podpijać sobie w kompanji; ś. ś. kim, powoływać ś. na czyje świadectwo, brać kogo jako świadka, przytaczać co, jako dowód; oświadczać ś. z czym, obiecywać; ś-y ś. cygan złodziejem a. swojemi dziećmi = łotr powołuje ś. na świadectwo takiego samego, jak on, łotra.
Świadectwo, zaświadczenie, przyświadczenie, zeznanie, zwłaszcza przed sądem; dokument piśmienny, wydawany pracownikowi, wyrażający czas jego pobytu w jakim zakładzie, fabryce, handlu, służbie, jego prowadzenie się i przymioty; zaświadczenie, poświadczenie czego, dane na piśmie: ś. lekarskie, ś. lojalności; ś. dojrzałości = patent z ukończenia szkół.
Świadek, człowiek, który świadectwo składa, zeznaje w sądzie; człowiek obecny przy pewnych aktach urzędowych zgodnie z wymaganiem prawa; sekundant, paukant, który jest a. był obecny przy pojedynku; człowiek obecny przy czym, który coś widzi a. słyszy; ś. naoczny = który na własne oczy co widział; fałszywy ś. = przekupiony i świadczący fałszywie; wezwać kogo na ś-a = aby świadczył, aby powiedział to, co wie o obwinionym; rzecz martwa a. drzewo, które były przy czymś i mogłyby świadczyć, gdyby miały mowę; Bóg mi ś-iem = powoływanie ś. na Boga dla wykazania swojej słuszności a. niewinności.
Świadom — p. Świadomy.
Świadomca, człowiek świadomy czego, biegły, ekspert, rzeczoznawca.
Świadomie, przysł., z zupełną świadomością, z doświadczeniem, biegle; umyślnie, z wiedzą o czym.
Świadomość, wiadomość faktów a. rzeczy; wiadomość z doświadczenia; poczucie własnego bytu, własnych czynów, przytomność, panowanie nad sobą: ś. stracić, odzyskać = stracić, odzyskać przytomność.
Świadomy, Świadom czego, wiedzący o czym dokładnie, z przekonania ś., z doświadczenia, doświadczony; zdający sobie sprawę z czego, przytomny; popełniony ze świadomością; wiadomy, znany; rzecz., człowiek doświadczony, dobrze wiedzący, znający: ś. sposobów, dróg.
Świat, wszystko, co istnieje, wzięte jako całość, wszechświat, byt; ś. słoneczny = system słoneczny; każde ciało niebieskie, uważane, jako całość odrębna; ś. fizyczny, ś. przyrodzony, ś. zmysłowy = podpadający pod zmysły człowieka; ś. nadprzyrodzony, duchowy, nadzmysłowy = to, co nie podpada pod zmysły, leży poza sferą zmysłów, duchowość; ziemia, jako mieszkanie ludzi: Stary Ś. = Europa, Azja i Afryka; Nowy Ś. = Ameryka, Australja; pięć części ś-a; podróż naokoło ś-a = naokoło ziemi; objechać ś. = ziemię; pójść w ś. = opuścić dom, wyjść na obczyznę; życie ludzkie na ziemi, żywot doczesny: przyjść na ś. = urodzić ś.; zejść ze ś-a, rozstać ś. z tym ś-em = umrzeć; wydać na ś. = urodzić; ja już ze ś-a = życie moje na schyłku; tobie na ś. = wchodzisz w życie; stary jak ś. = bardzo stary, starodawny; tamten ś. = życie przyszłe, życie pozagrobowe; wyprawić kogo na tamten ś. = zabić; ludzie, towarzystwo ludzkie, sprawy ludzkie, obyczaje ludzkie: znajomość ś-a = doświadczenie; bywa w ś-ie = w towarzystwach; wielki ś. = najwyższe sfery towarzyskie; wchodzić w ś. = zaczynać bywać w towarzystwach; grupa istot, środowisko, część życia: ś. żywych, ś. umarłych, ś. mieszczański, ś. arystokratyczny, ś. zwierząt, roślin, minerałów; ś. chrześcijański = chrześcijanie; ś. muzułmański = mahometanie; ś. uczony = ludzie uczeni; obywatel ś-a = człowiek; jak ś. ś-em = nigdy dotąd; póki ś. ś-em = nigdy odtąd; nigdy w ś-ie = przenigdy; najmądrzejszy, najpiękniejszy, najgorszy i t. d. w ś-ie = ze wszystkich; cały ś. o tym mówi = wszyscy; poszedł w ś. = gdzie go oczy poniosą; choćby za ś. gotów jestem iść = choćby jak najdalej; na końcu ś-a, na koniec ś-a = bardzo daleko; znikli, jakby ich na ś-ie nie było = znikli bez śladu; mieszkać za ś-em = na ustroniu, w zupełnej samotności; unikać ś-a = usuwać ś. od ludzi; jakby ś. dopiero co na ś. narodził = jest naiwny, nie zna życia; jak na inny ś. przyszedł = zdziwiony jest nowiną; jakby nie z tego ś-a = uduchowiony, zamyślony, rozmarzony; o ś-ie a. o Bożym ś-ie nie wie = nieprzytomny (z pijaństwa, z radości); obłoki, mgła ś. zakryły = widok przesłoniły; wyjść na ś., wydać dzieło na ś. = na widok publiczny; wyjść trochę na ś. = z domu, na ulicę; życie świeckie, nie zakonne: opuścić ś. = wstąpić do klasztoru; wielka ilość, np.: ś. książek.
Światek, świat jakby w zmniejszeniu, niewielkie społeczeństwo; drobna część wszechświata; życie światowe; mały ś. = dzieci.
Światełko, niewielkie źródło światła, drobne światło, słabe światło.
Światłe, Światło, przysł., jasno, rozumnie.
Światło, faliste drganie eteru, działające na nasz nerw wzrokowy i wywołujące wrażenia świetlne; każde ciało świecące, źródło światła: ś. słoneczne, naturalne, dzienne; ś. polarne = promienie świetlne, rozchodzące ś. pod biegunem północnym; ś. księżyca, gwiazd; każda lampa, świeca, kaganek, łuczywo, palące ś. ognisko i t. p.; ś. elektryczne = powstające w trudnotopliwych przewodnikach pod działaniem silnego prądu elektrycznego; ś. gazowe = płomień palącego ś. gazu oświetlającego; oświetlenie; materjał a. energja, użyte na oświetlenie, ich koszt; miejsce oświetlone: wynosić co na ś. = ujawniać; czas, kiedy słońce świeci, dzień: przyjechać dokąd za ś-a = przy dniu; wydawać ś. = błyszczeć, lśnić; życie, żywot, świat: bodajeś ś-a Bożego nie oglądał = bodajeś ś. nie rodził; przen., blask, świetność, jasność: ś. sławy, bogactwa itp.; wszystko, co oświeca i udoskonala umysł: ś. nauki, wiedzy, inteligencji, rozumu; ś. prawdziwej wiary = wiara chrześcijańska; ś. prawdy; objaśnienie, wyjaśnienie, wytłumaczenie: wystawić co we właściwym ś-le, w dobrym, korzystnym, złym, fałszywym ś-le = właściwie, dobrze, źle przedstawić, wyjaśnić; średnica otworu: ś. piszczałki organowej, futryna okna, drzwi ma dwa, trzy i t. d. łokcie w ś-le,
Światłocień, rozmieszczenie światła i cienia na rysunku.
Światłodawca, człowiek, dający światło; podający, rozszerzający naukę, nauczyciel.
Światłodruk, sposób otrzymywania reprodukcji z obrazów, rysunków, zdjęć fotograficznych itp. sposobem drukarskim, heljograwiura.
Światłolity, promieniejący światłem.
Światłonośny, wydający światło; świecący ś., rozszerzający naukę.
Światłorodny, rodzący światło.
Światłość, blask światła, jasność, światło; cecha człowieka wykształconego, rozum, nauka; ś. wiekuista = zbawienie wieczne, raj; a ś. wiekuista niechaj mu świeci na wieki wieków! = niechaj dozna szczęśliwości wiecznej.
Światłowstręt, obawa światła u ludzi chorych na oczy.
Światłówka, motyl nocny z rodziny prościnek.
Światły, wydający światło, blask, jasny, błyszczący, świecący; dobrze i jasno oświetlony, widny; wspaniały, świetny; oświecony, rozumny, inteligientny, wykształcony.
Światoburca, człowiek burzący, niszczący świat.
Światoburczy, burzący, niszczący, świat.
Światoburstwo, burzenie, niszczenie świata, niszczenie cywilizacji.
Światodzierżca, człowiek, który dzierży świat, który ma świat w swoim władaniu, światowładca.
Światogromczy, gromiący świat.
Światolubny, lubiący świat.
Światopis, Swiatopisarz, opisujący budowę świata fizycznego, kosmograf.
Światopisarstwo, opisanie świata fizycznego, kosmografja.
Światopismo, traktat kosmograficzny.
Światorządca, rządzący światem, pan świata, światowładca, światodzierżca.
Światosądny, sądzący świat.
Światotworzący, tworzący świat.
Światoumnictwo, wiedza naukowa o świecie, o wszechświecie, kosmologja.
Światoumniczy, dotyczący wiedzy o wszechświecie.
Światować, żyć na świecie, bywać między ludźmi, żyć w świecie.
Światowiec, człowiek, żyjący w wielkim świecie, człowiek światowy, bywalec wyższych sfer towarzyskich, salonowiec.
Światowładca, Światowładny, człowiek, władający światem.
Światownik, światowiec.
Światowoić, właściwość tego, co jest światowe; znajomość świata, życie światowe, próżność światowa, stosunki towarzyskie, bywanie w wielkim świecie.
Światowy, odnoszący ś. do świata, żyjący, na świecie będący; żyjący w wielkim świecie, bywający w pierwszorzędnych towarzystwach: bywalec ś., dama ś-a; marności ś-e = dotyczące świata ziemskiego, nie duchowe.
Świąteczny, odnoszący ś. do święta, używany tylko w święta, odświętny; właściwy świętu, uroczysty; poświęcony świętu; dzień ś. = będący świętem.
Świątek, człowiek, przez Kościół uznany za świętego; obraz a. figura świętego; obłudny nabożniś, świętoszek, bigot; święto; ś. i piątek, ś-i i piątki = wszystkie dni bez wyjątku; Zielone Ś-i = pięćdziesiąty dzień po Wielkiej Nocy: święto Zesłania Ducha Świętego.
Świątka, karta świętna, atut, kozera.
Świątkować, obchodzić Zielone Świątki a. inne święto — p. świętować; nic nie robić, próżnować.
Świątkowy, odnoszący ś. do Zielonych Świątek, przypadający w Zielone Świątki.
Świątnica, świątynia, kościół.
Świątnik, stróż miejsca świętego, zakrystjan; kapłan, rozdający świętości; kalendarz z wyszczególnieniem świętych patronów.
Świątobliwie, jak święty; frzysł bogobojnie, pobożnie.
Świątobliwość, pobożność, świętość, bogobojność; Jego Ś. = tytuł papieża.
Świątobliwy, jak święty, pobożny, bogobojny.
Świątynia, gmach a. miejsce, poświęcone bóstwu; dom modlitwy; kościół jednego z wyznań chrześcijańskich, dom Boży; gmach, poświęcony czemu, nauce, sztuce i t. p., przybytek.
Świcent, gatunek tytuniu do palenia.
Świderek, mały świder; narzędzie do świdrowania czaszki, trepan.
Świderkować, świdrować.
Świdłak, laska, wyrobiona z gałęzi świdwy.
Świdowaty, podobny do grzybka (na zbożu).
Świdrodrzew, owad z rzędu tęgopokrywych, drzewnik okrętowy.
Świdrować, robić dziurę świdrem, wiercić świdrem, przewiercać, borować; krzyk, aż w uszach ś-uje = przeraźliwy; ś. oczami = patrzeć przenikliwie, ciekawie; ś. w głowie, w żołądku, w kiszkach = mieć boleści.
Świdrowatość, kształt podobny do świdra, spiralność; ś. oczu = wzrok przenikliwy, zezowatość.
Świdrowaty, podobny z kształtu do świdra, spiralny, wężykowaty; wzrok ś., oczy ś-e = przenikliwe, jakby i chcące przewiercić człowieka na wylot.
Świdrowce — p. Trociniarki.
Świdrownia, miejsce, gdzie świdrują armaty.
Świdrownik, człowiek, pracujący, świdrem, wiertarz.
Świdryk — p. Kołatek.
Świdrzyć oczami = patrzeć badawczo, starać ś. coś zbadać wzrokiem; uciekać ś. do wybiegów, kręcić.
Świdwina, drzewo, świdwy.
Świdwowy, odnoszący ś. do świdwy; zrobiony ze świdwy.
Świeca, cylindryczna pałeczka z łoju, wosku, stearyny, parafiny i t. p. z knotem pośrodku do oświecania; w artyl., gatunek racy do oświecania terenu; ś. rzymska = gatunek fajerwerku, ogni sztucznych; w dawnych czasach rodzaj tortury, pochodnia do przypiekania skazanych, indagowanych i t. p.; w bot. ś. nocna — p. Wiesiołek; nie znajdziesz nic lepszego, choćbyś ze ś-ą szukał = mimo najstaranniejszych poszukiwań; igły szukając, za grosz ś-y spalił, gra nie warta ś-y = wiele zachodu, a mało rezultatu; prosty jak ś. = zupełnie prosty; przy ś-y pracować = przy świetle ś-y; w lmn., ś-e = oczy jelenia.
Świecarnia, zakład, gdzie wyrabiają świece, fabryka świec.
Świecarz, rzemieślnik, wyrabiający świece, pracownik w fabryce świec; kupiec, sprzedający świece, mydlarz.
Świechtać, brudzić, tłuścić, walać, morusać, paskudzić.
Świecić, wydawać z siebie blask, światło, błyszczeć, promienić ś., lśnić ś., połyskiwać, bić światłem; przeprowadzać kogo ze światłem, przyświecać, nieść przed kim światło, poprzedzać go ze światłem; ś. oczami = strzelać, zerkać; ś. oczami gdzie, przed kim = bywać gdzie, przychodzić gdzie niechętnie, z prawdziwą przykrością; ś. za kogo oczami = wstydzić ś. za nieobecnego; ś. łokciami, bokami = mieć w ubraniu dziury na łokciach; ś. zębami = uśmiechać ś., szczerzyć je, śmiać ś. często; ś. jelitami = mieć brzuch rozpruty, tak iż z niego wychodzą jelita; ś. komu bakę = schlebiać mu; ś. bokami = zwracać na siebie uwagę powszechną, ściągać wszystkich oczy na siebie; odznaczać ś., słynąć; ś. sobie = dogadzać sobie we wszystkim; ś. przykładem = dawać innym dobry przykład; Panie, ś-ć nad jego duszą = daj mu żywot wieczny; ś-i mu gwiazda szczęścia = powodzi mu ś.; mniej dba o gwiazdy, komu słońce ś-i = mało dba o drobne zyski ten, kto obfituje we wszystko; ś. ś., wydawać światło, rozlewać światło, błyszczeć, lśnić ś., połyskiwać; przen., odznaczać ś., zalecać ś., szczycić ś; obracać na siebie oczy wszystkich, zwracać powszechną uwagę; być oświetlonym: ś-i ś. w pokoju = jest zapalone światło; nie wszystko złoto, co ś. ś-i = nie należy sądzić z pozorów; co ś. prędko wznieci, niedługo ś-i = rzecz, pośpiesznie zrobiona, mało co warta; ś-i jak ogarek w latarni = stracił na minie, spuścił nos na kwintę; świecący = błyszczący.
Świecidełko, zdr. od Świecidło.
Świecidło, ozdoba świecąca, cacko świecące; błyskotka; rzecz, mająca pozór świetny.
Świecisty, obfitujący w światło, świecący, świetny, lśniący.
Świeciuch, służący, który nosi przed kim światło, który przyświeca komu w drodze.
Świecki, światowy, odnoszący ś. do świata; nio duchowny, nie zakonny, nie klasztorny: ś. żywot; człowiek ś. = nie ksiądz i nie zakonnik.
Świeckość, stan osoby, żyjącej w świecie, światowość; stan kapłana świeckiego, nie zakonnika.
Świecogas, człowiek, który gasi w kościele świece, gasiświeczka.
Świeconośca, ten, który nosi świecę; człowiek, który ma nadzór nad świecami, nad latarniami, latarnik.
Świeconośny, noszący świece, światło, wydający światło.
Świecoradło, szczypce do ucierania knota u dawnych świec łojowych.
Świecozapalacz, człowiek, który zapala świece w kościele, zakrjrstjan.
Świecywać, świecić od czasu do czasu.
Świeczka, mała świeca; oczy jak ś-ki = błyszczą ś.; ś-i mu w oczach stanęły od uderzenia = doznał wrażenia świetlnego skutkiem podrażnienia nerwu wzrokowego; ś-i w nosie = śluz spływający, nie obtarty; i Panu Bogu ś-ę, i djabłu ogarek = chciałby wszystkim dogodzić; ni Panu Bogu ś-i, ni djabłu ożoga = nikomu nie, pożyteczny.
Świeczkowy, odnoszący ś. do świeczki, właściwy świeczce; odbywający ś., dziejący ś. przy świecach; rzecz., dawny taniec polski
Świecznik, lichtarz o kilku a. więcej świecach, kandelabr, pająk; przen., wysokie, odpowiedzialne stanowisko: być, stać na ś-u = być luminarzem, człowiekiem wielkiej zasługi; latarnik.
Świeczny, odnoszący ś. do świecy, do świec.
Świegot, głos świegocący ptaków, człowiek wielomówny, gadatliwy, gaduła, pleciuga, świegotarz, świegotnik, świegotka; ptak świegocący.
Świegotać, o ptakach: wydawać głos im właściwy, świergotać; szczebiotać; mówić wiele, gadać, pleść; wróble o tym na dachu ś-ą = wszyscy o tym już dobrze wiedzą.
Świegotanie, świegot.
Świegotka — p. Świegot; kobieta dużo mówiąca, papląca, gadatliwa.
Świegotliwość, własność wydawania świegotu, szczebiotliwość; gadatliwość, wielomówność, plotkarstwo.
Świegotliwy, o ptakach: wciąż świegocący; przen., ciągle coś gadający, wielomówny, gadatliwy.
Świekier, ojciec męża a. ojciec żony, teść.
Świekra, matka męża matka żony.
Świektać, świegotać.
Świercz, armata małego kalibru — p. Świerszcz.
Świerczałka — p. Skartabellus.
Świerczek, Świerczyk, mały, młody świerszcz.
Świerczyć, świerszczeć.
Świerczyna, drzewo świerkowe; las, złożony z drzew świerkowych.
Świerczyniak, motyl miernikowiec z rodziny drzewiniaków.
Świergolić — p. Świergotać.
Świergot — p. Świegot; głos wielu ptaków, ćwierk, ćwierkanie.
Świergotać — p. Świegotać; ćwierkać.
Świergotliwy, Świergotny, wydający świergot.
Świerkać, świergotać, świegotać, ćwierkać.
Świerkot, p. Świergot.
Świerkowy, odnoszący ś. do świerka, właściwy świerkowi, wyrobiony z drzewa świerkowego.
Świerszczeć, wydawać głos właściwy świerszczowi, piszczeć, świergotać.
Świerszczyk, zdr. od świerszcz.
Świerząbek, roślina z rodziny baldaszkowych; trybula.
Świerzba, zaraźliwa choroba skóry, wywołana przez mikroskopijnego pasorzyta, zwanego świerzbowcem.
Świerzbiączka, przewlekłe zapalenie skóry; niecierpliwość, pożądanie, zrobienia czego, wzięcia ś. do, czego.
Świerzbieć, doznawać świerzbienia, swędzenia; wywoływać, sprawiać świerzbienie: ś-i mię; przen., ś-i mię język = mam ochotę coś powiedzieć, wygadać ś.; ś-i go grzbiet = tak postępuje, że zasłużył na plagi; ś-i mię dłoń = będę odbierał pieniądze; ś-i mię ręka = mam ochotę wybić kogo; ma ś-ące ręce = wszystko zagarnia, przywłaszcza sobie; zęby mię ś-ią = mam apetyt, chrapkę na co.
Świerzbień, palec średni u ręki.
Świerzbnica, roślina z rodziny szczecinowatych.
Świerzbniczak, motyl miernikowiec z rodziny rośliniaków.
Świerzbowaty, krostawy, parchowaty.
Świerzepa — p. Szarotka.
Świerzepa, Świerzopa, Świrzopa, klacz, kobyła.
Świerzepi, odnoszący ś. do klaczy.
Świerzop, roślina łopucha, ognicha.
Świerzopa — p. Świerzepa.
Świetlak, motyl miernikowiec z rodziny drzewiniaków.
Świetlaność, przesycenie światłem, światłość, promienistość, światło nieba, jako Boskość.
Świetlany, przesycony światłem, świecący, świetlisty; szczęśliwy, błogi; uduchowiony, nieziemski.
Świetleć, być źródłem światła, wydawać światło.
Świetlica, Świetnica, izba gościnna w chacie chłopskiej na Rusi; pokój, komnata.
Świetliczka, gatunek ryby morskiej, wydającej, z siebie światło.
Świetlistość — p. Świetlaność.
Świetlisty, przesycony, przepełniony światłem świetlany.
Świetlnik, płaszczyzna, oddzielająca stronę oświeconą ziemi od ciemnej, przechodząca przez środek ziemi i słońca; otwór w kopalni, którędy przenika światło.
Świetlny, odnoszący ś. do światła, właściwy światłu, jasny.
Świetnica, owad z rzędu dwuskrzydłych, płaskawych — p. Świetlica.
Świetnić — p. uświetniać.
Świetnie, przysł., znakomicie, wybornie, pysznie, przepysznie, okazale, wspaniale, wyróżniająco; mieć ś. ś. = być zdrowym, bogatym, mieć znaczne dochody.
Świetnieć, jaśnieć, błyszczeć, świecić ś.; być świetnym, pysznym, wyróżniać ś.; stawać ś. coraz świetniejszym.
Świetnogorzki, świetny, ale gorzki zarazem.
Świetnogrzywy, mający piękną grzywę.
Świetnolity, bardzo świetny.
Świetność, blask, jasność; przepych, okazałość, wspaniałość.
Świetnozielony, odznaczający ś. świetną barwą zieloną.
Świetnozłoty, świecący od złota.
Świetny, błyszczący, świecący, promieniejący, jasny; pyszny, okazały, wspaniały, przepyszny; wyborny, znakomity, doskonały, wyśmienity; bardzo ważny, godny uwagi; ś-e stanowiske = wysokie, znakomite, przynoszące zaszczyty i dochody.
Świeżeć, stawać ś. świeżym, odświeżać ś., odnawiać ś.
Świeżo, przysł., niedawno, dopiero co, w ostatniej chwili; zdrowo; rumiano; chłodnawo.
Świeżobarwy, Świeżobarwny, mający świeże barwy.
Świeżopamiętny, będący jeszcze w świeżej pamięci ludzkiej, niedawny.
Świeżość, charakter tego, co jest świeże; temperatura bardziej chłodna, niż ciepła, powietrze przyjemne, orzeźwiające; blask, świetność tego, co jest nowe, młode: ś. barw, ś. kwiatów; nowość, niezwykłość, oryginalność, świetność: ś. stylu, ś. wyobraźni w jakim utworze; przymiot tego, co jest nowe, niebywałe, dotąd.
Świeżusieńki, Świeżutki, Świeżuchny, Świeżuteńki, zupełnie świeży.
Świeży, niedawny, niedawno zrobiony; ś. chleb = niedawno upieczony, nie czerstwy; ś. woda = prosto ze studni, ze źródła, nie ciepła, zimna; ś. masło = nie solone; ś-e jajka, ś-e mięso = nie zepsute; mający w sobie blask, urok młodości, nowości, niezwiędły, niezblakły, nie nadpsuty wiekiem; chłodnawy, przyjemny, orzeźwiający: ś. poranek; nowy, niedawny, dopiero co zrobiony: ś-a suknia; ś. wygląd = zdrowy, młody; świetny, oryginalny, nie naśladowany, niezwykły, niepospolity: ś. styl; rzeźki, rzeźwy, nieutrudzony: ś-e posiłki, ś-e siły = nowe, jeszcze niezmęczone.
Świeżyzna, świeży prowiant, zwłaszcza, mięso, jarzyny.
Święcica, święta niewiasta; dewotka, bigotka.
Święciciel, człowiek, który święci, poświęca.
Święcić, świętym czynić, poświęcać, nadawać cechę świętości przez wyrzeczenie ustanowionych przez Kościół błogosławieństw i wykonanie pewnych czynności rytualnych: ś. wodę, olej, wino, chleb, kościół, zastawę wielkanocną, tak zw. święcone i t. p.; wyświęcać: ś. na kapłana, biskupa; wspominać z błogosławieństwem, z dziękczynieniem, błogosławić; obchodzić uroczyście przez nabożeństwo i powstrzymanie ś. od pracy, świętować: ś. święto; być w cenie, być poszukiwanym, popłacać; poświęcać coś, ofiarowywać, ofiarę z czego czynić, wyrzekać ś. czego; w grze w karty: być atutem, kozerą; ś. ś., świętym ś. stawać, być błogosławionym, wspominanym z błogosławieństwem; święć ś. imię Twoje = niech będzie świętym, błogosławionym; ś. czyją pamięć = cześć; być szanowanym, otoczonym czcią; być ofiarowywanym iść na ofiarę; być obchodzonym uroczyście; dziać ś., dokonywać ś., odbywać ś., zanosić ś. na co, przygotowywać ś.: coś ś. tu święci = coś ma być, stać ś.
Święcidlnia, miejsce, gdzie składają ofiary, ołtarz ofiarny.
Święcie, przysł., zgodnie z przykazaniami Boskiemi, świątobliwie; uroczyście; z wszelką pewnością, niezawodnie, nienaruszenie.
Święcone (-ego), jedzenie wielkanocne, zastawa wielkanocna, poświęcona z odpowiedniemi ceremonjami przez kapłana.
Święcony, który był poświęcony, pobłogosławiony z odpowiedniemi ceremonjami kościelnemi: ś-a woda, ś-e jajko; boi ś., jak djabeł ś-ej wody = okropnie ś. boi.
Świędzik, pająk dymaczkowaty z rzędu pasorzytnych.
Święta (-ej), kobieta uznana przez kościół, jako godna czczenia, używająca wiecznej szczęśliwości na tamtym świecie.
Świętalny, świąteczny.
Świętne (-ego), podarunek, dawany majtkom w większe święta.
Świętnica — p. Świątnica.
Świętnik — p. Świątnik.
Świętny, święcony, świąteczny; atutowy, kozerny; ś-a, rzecz., kozera, atu, atut.
Święto, dzień, wyznaczony przez Kościół, obchodzony uroczyście przez nabożeństwo i powstrzymanie ś. od pracy; ś-a ruchome = przypadające co rok w innym dniu, np. Wielkanoc, Zielone Świątki; ś-a nieruchome = przypadające zawsze w tym samym dniu, np. Boże Narodzenie, Trzech Króli; ś-a, w lm., znaczniejsza uroczystość, trwająca dwa a. więcej dni, np. Boże Narodzenie, Wielkanoc i Zielone, Świątki.
Świętobliwie — p. Świątobliwie.
Świętobliwy — p. Świątobliwy.
Świętobójca, zabójca osoby świętej.
Świętoburzec, Świętoburca, człowiek, który powstaje przeciw świętym, zwalczający cześć dla świętych.
Świętochrońca, zakrystian.
Świętoduski, odnoszący ś. do św. Ducha albo do kościoła pod wezwaniem św. Ducha.
Świętogórski, odnoszący, ś. do świętej góry.
Świętojanka, uroczystości ludowe, obchodzone na św. Jana, wianki, sobótki i przybór Wisły na św. Jan.
Świętojańskie (-ego), zadatek, dawany przy umowie rocznej, zawieranej na św. Jana.
Świętojerski, odnoszący ś. do św. Jerzego.
Świętokaźca, profanator świętości, świętokradca.
Świętokaźny, profanujący rzeczy święte.
Świętokłamca, człowiek, nie dotrzymujący ślubu, złożonego Bogu.
Świętokradca, człowiek, który kradnie rzeczy święte, należące do kościoła, profanator świętości.
Świętokradzki, odnoszący ś. do świętokradztwa, dokonany przez świętokradcę.
Świętokradztwo, przywłaszczenie sobie rzeczy świętej, własności kościelnej; znieważenie, profanacja świętości.
Świętokrzyski, od Św. Krzyża, dotyczący Św. Krzyża; Ś-skie góry = nazwa gór w ziemi Radomskiej; Ś-a, nazwa ulicy w Warszawie.
Świętokupca, Świętokupiec, człowiek handlujący, kupczący świętemi rzeczami, urzędami kościelnemi i t. d., świętoprzedawca.
Świętokupski, odnoszący ś. do świętokupcy, właściwy świętokupcy.
Świętokupstwo, handlowanie, kupczenie rzeczami świętemi, urzędami kościelnemi i t. d.
Świętołupstwo, rabunek kościoła, świętokradztwo.
Świętomarcińskie (-ego), komorne, płacone na św. Marcina.
Świętomyślność, świętość myśli.
Świętomyślny, mający święte myśli, święcie myślący.
Świętopietrze, dobrowolna ofiara, składana papieżowi na rzeczy kościoła, opłata, posyłana w wiekach średnich z Polski do Rzymu każdego roku na lampy w kościele św. Piotra (grosz św. Piotra w Polsce płacono do końca panowania Zygmunta Augusta).
Świętoprzedawca — p. Świętokupca.
Świętoruski, święty u Rusinów.
Świętosporny, sprzeczny w rzeczach świętych.
Świętoszek, fałszywy nabożniś, bigot, liziobrazek, obłudnik nabożny; owad z rzędu tęgopokrywych.
Świętoszka, forma żeńs. od Świętoszek.
Świętoszkostwo, rola, charakter świętoszka, bigoterja, niewiara, obłudna pobożność.
Świętość, charakter, przymiot tego, co jest święte, poświęcone, uświęcone; charakter tego, co otoczone powszechną czcią, szacunkiem; w lm. ś-i, rzeczy święte, rzeczy poświęcane, relikwje.
Świętośpiewny, odnoszący ś. do świętobliwego śpiewu.
Świętować, obchodzić święta; nic nie robić, próżnować.
Święty, z istoty swojej nie ulegający grzechowi, zupełnie doskonały: Bóg; zaliczony przez kościół do rzędu błogosławionych, którym ś. cześć oddaje; mający udział w świętości Boskiej: ś. patron, ś. anioł; poświęcony Bogu, uświęcony przez religję, mający związek z religją: ś. dzień, ś-e rzeczy, ś-e miejsce, ś. przybytek, Pismo Ś-e = Stary i Nowy Testament; rok ś. = miłościwe lato, jubileusz; Msza Ś-a; historja ś-a = historja narodu izraelskiego według Starego Testamentu oraz dzieje Chrystusa i apostołów; Ziemia Ś-a = Palestyna; gieografja ś-a = gieografja Palestyny; Ojciec Ś. = papież; inkwizycja ś-a = w średnich wiekach instytucja kościelna, sądząca oskarżonych o herezję; ś-ej pamięci (skr. ś. p.) = o nieboszczyku chrześcijaninie; Ś-e Ś-ych = najświętsza część świątyni jerozolimskiej, gdzie przechowywała ś. arka przymierza; żyjący zgodnie z przykazaniami Boskiemi; świątobliwy, pobożny, cnotliwy, zgodny z prawami Boskiemi; powszechnie szanowany, otoczony czcią, zasługujący na szacunek, zachowywany z czcią: ś-a miłość ojczyzny, ś. obowiązek; wola ojca jest ś-a; niezawodny, niezaprzeczony: ś-a prawda; rzecz., człowiek zaliczony przez kościół do rzędu błogosławionych, którym ś. oddaje cześć, patron święty; ś. spokój = zupełny, niczym niezakłócony; daj mi ś. spokój = nie dokuczaj mi; mieć ś-e życie = spokojne, bez trosk; goły, jak turecki ś. = zupełnie goły, bez pieniędzy.
Świni, odnoszący ś. do świni, właściwy świni, świński; dla świń przeznaczony; ś-a ława = przyrząd do podnoszenia jakiejkolwiek części działa dla umieszczenia jej na swojem miejscu; taki, jak u świni; ś-a wesz — p. Szczwół.
Świnia, zwierzę ssące parzystokopytne z rodziny tejże nazwy: ś. domowa, dzika ś. = dzik; mięso świni, świnina, wieprzowina; przen., człowiek brzydkiego charakteru, brzydkich obyczajów, niechluj, świńtuch, brudas, flejtuch; łotr, gałgan; ś-im z tobą nie pasał = odprawa pogardliwa człowiekowi nizkiej kondycji, narzucającemu ś. ze swą poufałością; pójdziesz ś-ie paść = mówi rodzic do syna, który nie chce ś. uczyć; wyglądasz, jak ś. w pół szorku = jesteś dziwacznie, ubrany.
Świniarek, pastuszek, pasący świnie, pastuszek świń.
Świniarka, kobieta, pasąca świnie; pastuszka świń; kobieta niechlujna, flejtuch, flądra.
Świniarnik, chlew dla świń, świnnik.
Świniarski, właściwy świniarzowi.
Świniarz, pastuch świń, świnopas; wieprzarz, handlarz nierogacizny; świntuch, niechluj, brudas; człowiek nizkiego, brudnego charakteru, łotr, gałgan.
Świnić, paskudzić, walać, brzydzić; robić coś po partacku.
Świnina, mięso świni a. wieprza, wieprzowina.
Świniobój, rzeźnik od świń.
Świniopas — p. Świnopas.
Świnnik, Świniniec, chlew dla świń, świniarnik.
Świnopas, Świniopas, pastuch świń; człowiek bez wychowania, nieokrzesany, gbur, prostak, grubianin.
Świnopastwo, zajęcie świnopasa, pasanie nierogacizny.
Świński, odnoszący ś. do świni, właściwy świni; mający do czynienia ze świniami, chodzący koło świń; brudny, plugawy = niechlujny, ohydny; niegodziwy, łajdacki, łotrowski; ś-ie ucho, ś-a morda, ś. ryj, ś-ie ryło = rodzaje wymysłów; po ś-ku — p. Świńsko.
Świńsko, przysł., jak świnia, po świńsku, podle, niegodziwie, po łotrowsku.
Świntuch, brudas, popełniający czyny nieuczciwe, niechluj, flejtuch; człowiek brudnego charakteru, niegodziwiec, łajdak.
Świntuszek, zdr. od Świntuch.
Świństwo, cecha właściwa świni; niechlujstwo, plugastwo, brak zamiłowania czystości; rzecz paskudna, budząca wstręt, obrzydliwa, rzecz nieczysta; postępek człowieka nizkiego charakteru, brudny, plugawy, łajdactwo, łotrostwo, niegodziwość; postępowanie nieuczciwe, godne pogardy; mowa a. postępek, obrażające moralność publiczną, sprosność, nieprzyzwoitość, mowa plugawa, rozpustna; robota partacka; niedotrzymanie danego słowa.
Świrczałka — p. Skartabellus.
Świrena, ryba morska koścista, szczupakowata%
Świreń — p. Świeronek.
Świrkać, o konikach polnych: ćwirkać.
Świronek, śpichrz.
Świrzepa, gorczyca polna; łopucha, ognicha, świerzop.
Świsnąć — p. nied. Świstać; przen., zabrać pokryjomu, porwać, ukraść, uciec.
Świst, jednostajny głos przeciągły, wydawany przez ułożone w pewien sposób usta a. jaki inny przedmiot a. instrument, wydające głos podobny: ś. wiatru, ś. ptaków; ś. kuli = odgłos, wydawany przez wystrzeloną biegnącą kulę; gatunek lichej tkaniny.
Świstach — p. Świszczypała.
Świstactwo, lekkomyślność, fircykowatość, wietrzność, trzpiotowatość.
Świstaczka, kobieta lekkomyślna, trzpiotka; przyrząd do świstania, gwizdawka, świstawka.
Świstać, dok. Świsnąć; wydawać głos przeciągły, wypuszczając strumień powietrza przez wązką szczelinę, utworzoną między stulonemi wargami, gwizdać; o niektórych ptakach: wydawać głos im właściwy; wydawać świst na jakim narzędziu, np. na gwizdawce; wydawać, mówiąc, głos świszczący, np. wskutek braku zębów.
Świstałka, Świstawka, przyrząd do świstania, gwizdawka.
Świstawka — p. Świstałka.
Świstek, głos, wydany na świstawce, sygnał na świstawce; gwizd, świstawka; kawałek papieru; licha broszurka, pisemko ulotne, nędzna gazetka.
Świstny, tyczący ś. świstania, świszczący.
Świstuła, zabawka dziecięca: rurka, z której tchem wyrzuca ś. drobne pociski, np. ziarnka grochu; największy gatunek kaczek dzikich.
Świstun — p. Świstak.
Świszcz, zwierzę ssące — p. Świstak.
Świszczeć, gwizdać, świstać; wydawać głos przeciągły, świszczący szczególnie w przelocie, jaki sprawia wiatr, strzała, kula wystrzelona.
Świszczek, mały, młody świszcz; przyrządzik do świstania.
Świszczypała, Swiszczypałka, lekkoduch, trzpiot, pustak, wietrznik, świstak.
Świszczypałkostwo, świstactwo, płochość, wietrzność, trzpiotostwo.
Świśnięcie, wydanie świstu, gwizd; uderzenie kogoś z rozmachem, szybko, mocno, ze świstem; przywłaszczenie sobie czego cudzego, kradzież.
Świt, słabe światło przed wschodem słońca; chwila przed wschodem słońca.
Świta, fr., orszak monarchy a. dostojnika — p. Świtka.
Świtać, dnieć, rozdniewać; rozjaśniać ś. słabym światłem przed wschodem słońca: ś-a = dnieje; mieć nadzieję; roić ś., snuć ś., marzyć ś.: co ci ś. ś-a w głowie?; ukazywać ś., stawać ś. widzialnym: dno w gąsiorku ś-a = już bardzo mało w nim trunku.
Świtanie, świt.
Świtka, Świta, sukmana, chłopska, siermięga.
Świtny, odnoszący ś. do świtu; odnoszący ś. do świtki.
T, dwudziesta litera alfabetu, spółgłoska przednio-językowa czyli zębowa, bezdźwięczna, twarda, wybuchowa.
Ta!, ta!, ta!, wykrz., naśladujący uderzanie, bicie; naśladujący nudną, monotonną mowę; oznaczający wątpliwość: jeszczeby też! akurat! skąd!
Tab., skr. Tabula, łć., tablica.
Tabaczarka, Tabacznica, hind., kobieta, zajmująca ś. sprzedażą tabaki; kobieta, zażywająca tabakę; żona tabaczarza.
Tabaczarnia, hind., sklep, gdzie sprzedają tabakę: miejsce, gdzie palą tytuń, palarnia, knajpa.
Tabaczarz, hind., mężczyzna, zażywający tabakę — p. Tabacznik.
Tabaczek, hind., kolor tabaki, tabaczkowy.
Tabaczka, hind., zdr. od Tabaka.
Tabaczkowy, Tabakowy, Tabaczny, hind., odnoszący ś. do tabaki; mający kolor tabaki, t. j. ciemny z odcieniem czerwonawego.
Tabaczne (-ego), hind., podatek od tabaki, od tytuniu.
Tabacznica, hind. — p. Tabaczarka.
Tabacznik, hind. — p. Tabaczarz; kupiec, sprzedający tabakę i tytuń.
Tabaczny, hind. — p. Tabaczkowy.
Tabaka, hind., odpowiednio przyrządzony i zaprawiony substancją aromatyczną i amonjakalną tytuń w proszku, używany do wciągania w nos; ciemny jak t. w rogu = nic nie wie, nie umie; nie wart i niucha t-i = nic nie wart.
Tabakiera, hind. — p. Tabakierka; przen., t. bez tabaki = pusta stodoła, pusta głowa; czy nos dla t-y, czy t. dla nosa = czy funkcjonarjusze dla publiczności czy publiczność dla funkcjonariusza?
Tabakiernik, hind., rzemieślnik wyrabiający tabakiery.
Taban, najprzedniejszy rodzaj perskich głowni czyli kling.
Tabela, łć., tablica, spis czego w przegródkach między linjami pionowemi; dokładny wykaz poszczególnych przedmiotów, zestawienie rachunkowe, sporządzone w liczbach lub graficznie z napisami w nagłówkach rubryk tego, co rubryki zawierają.
Tabelarny, Tabelowy, łć., dotyczący tabeli, odnoszący ś. do tabeli.
Tabelaryczny, łć., ułożony w kształcie tabeli.
Tabes, łć., uwiąd rdzenia pacierzowego, choroba przewlekła, bezgorączkowa, cechująca ś. bólami przeszywającemu w nogach i zboczeniami w chodzie.
Tabetyk, łć., cierpiący na uwiąd rdzenia pacierzowego.
Tabin, gatunek ozdobnej drogiej kitajki.
Tabinki, Tebinki, Tybinki, ozdoby skórzane, wiszące u siodła; część ciała jeźdźca, przylegająca do siodła; tył, zad.
Tabinowy, odnoszący ś. do tabinu; zrobiony z tabinu.
Tablatura — p. Tabulatura.
Tabldot (table d’hote), fr., obiad w restauracji o jednej porze dla wszystkich gości, nie wybierany z jadłospisu.
Tablerować, fr., mieszać rozcierając (np. proszek, maść, lukier).
Tableta, fr., duża taca, stolik z takąż tacą, przystawiany do stołu jadalnego.
Tabletka, fr., tabliczka, pastylka.
Tablica, łć., deska, czarno pomalowana, do pisania na niej; płyta; rysunek objaśniający, umieszczony na całej stronicy a. na całym arkuszu; rubryki z wymienieniem a. systematycznym układem różnych szczegółów; t. statystyczna — p. Statystyczny; t. erekcyjna — p. Erekcyjny; t. paschalna — p. Paschał; t. Pitagoresa — p. Tabliczka mnożenia.
Tablicowy, Tabliczny, łć., odnoszący ś. do tablicy; zrobiony w kształcie tablicy.
Tabliczka, łć., mała tablica; t. szyfrowa = do pisania na niej kredką a. szyferkiem; t. mnożenia = wykaz iloczynów z mnożenia liczb jednocyfrowych; wykaz takich iloczynów, ułożony w formie tablicy z kolumnami liczb.
Tabliczkowy, łć., odnoszący ś. do tabliczki; wyrobiony w kształcie tabliczek.
Tablo (tableau), fr., obraz, malowidło; widok, dający ś. objąć okiem; żart., zdarzenie, scena komiczna, zbieg okoliczności, stawiający jaką osobę obecną w położeniu śmiesznym, przykrym lub charakterystycznym.
Taboret — p. Taburet.
Taborować, tur., spajać z sobą wozy nakształt taboru; t. ś., rozkładać ś. taborem, zbierać ś. gdzie z wziętemi zapasami w celu zabawy i ucztowania; obozować.
Taborowy, tur., należący do obozu, obozowy.
Taboryci, nazwa sekty najżarliwszych Husytów w Czechach.
Taborzanin, tur., należący do taboru, stojący taborem, obozujący.
Tabu, austral., osoba, drzewo, przedmiot jako świętość nietykalna, której dotknięcie jest karane śmiercią.
Tabula franca (franka), wł., wspólna uczta, w której każdy za siebie płaci.
Tabula rasa (raza), łć., dosłownie: tablica gładka; czysta kartka; pusta przestrzeń ziemi; umysł jeszcze nie uprawiony przez naukę, nieświadomy; zniszczenie, po którym nic nie pozostało.
Tabularjum, łć., archiwum.
Tabularjusz, łć., utrzymujący protokół, protokólista; pisarz, prowadzący rachunki.
Tabularny łć. wyciąg = wyciąg hipoteczny; t-a posiadłość = większa własność rolna; t. świadek = którego zeznania zapisuje się do protokółu.
Tabulatura, łć., dawne pismo muzyczne, w którym oznaczano tony nie nutami, lecz literami; zbiór przepisów, dotyczących tworzenia pieśni, obowiązujący u meistersingerów średniowiecznych; płótno, na którym się maluje; z t-y = przesadnie, z partesu.
Tabulet, łć., kram przenośny, składający ś. ze stołu z szufladami do chowania towarów.
Tabulat, łć., blaszane nakrycie fontanny; podłoga z tafli.
Tabun, tat., stado dzikich a. zdziczałych koni na stepach.
Tabunowy, Tabunny, tat., dotyczący tabunu, stepowy.
Tabuńczyk, tat., pasterz, pilnujący bydła w stepach.
Tacbir, nm. — p. Taśbir.
Tacet, wł., gatunek narcyza o kwiatach dzwonkowatych.
Tacher, nm., tuzin.
Tachlować, nm., mieniać, zamieniać, szachrować.
Tachograf, gr., przyrząd do szybkiego robienia odbitek pisma lub rysunku.
Tachometr — p. Tachymetr.
Tachrać, Tarchać, gadać, bajać.
Tachydrom, gr., szybkobieg.
Tachygrafja, gr., sztuka szybkiego pisania, stenografja.
Tachylit, gr., szklista masa, z której składają ś. niekiedy żyły bazaltu.
Tachylitowy, gr., złożony z tachylitu.
Tacka, tur., zdr. od Taca.
Taczkarz, człowiek, pracujący z taczką; człowiek wyrabiający a. sprzedający taczki.
Taczkować, wozić coś taczką.
Taczkowy, odnoszący ś. do taczki.
Tadeusz, w wyraż. śpiewać T-a = być w opłakanym stanie majątkowym.
Tadynek, kłopot, zmartwienie.
Tael, ang., jednostka monetarna, a właściwie waga srebra w Chinach, różna w różnych miastach.
Taf!, wykrz., naśladujący odgłos szczekania; naśladujący odgłos motoru w samochodzie.
Tafelbir, nm., piwo stołowe.
Tafelka, nm., mała tafla.
Tafelnik, nm., robotnik, wyrabiający tafle szkła w hucie szklanej.
Tafja, malajs., rodzaj lichego rumu z trzciny cukrowej.
Taflany, nm. — p. Taflowy.
Taflować, nm., wykładać taflami.
Taflowanie, nm., wykładanie taflami ścian, sufitów, podłóg, stołów i t. p.; posadzka ułożona z tafli drzewnych; futrowanie ścian.
Taflowy, wyrobiony w kształcie tafli; ułożony z tafli: podłoga t-a.
Tafta, pers., gładka tkanina jedwabna, bardzo cienka, tkana tak jak płótno, werniksowana z obu stron; kitajka; przen., wstęga, chorągiew.
Taftaj, Taftuj, tat. — p. Kołczan.
Taftowy, pers., zrobiony z tafty, kitajkowy.
Taić, trzymać w tajemnicy, ukrywać; t. ś. z czym, kryć ś., ukrywać ś., chować ś. z czym, nie objawiać czego; o rzeczach: być ukrytym, utajonym.
Tajeć, o lodzie, o śniegu: przechodzić ze stanu stałego w ciekły, topić ś., topnieć, rozpuszczać ś.; taje na dworze = jest odwilż; przen., tracić gniew, stawać ś. mniej zaciętym w gniewie, przychodzić do równowagi.
Tajemnica, rzecz tajna, skryta, której nie można poznać, dociec rozumem, rzecz, której nie można rozgłaszać, coś tajonego, sekret: w t-y, pod t-ą = w celu niepowiedzenia komuś innemu; w t-y = tajemnie, sekretnie; utrzymać wydać t-ę.
Tajemniczo, przysł., tak, że nikt nie wie, tajnym sposobem, sekretnie; cicho.
Tajemniczość, charakter tajemniczy rzeczy a. osoby; mina tajemnicza; cichość.
Tajemniczy, taki, o którym nikt nie wie, okryty tajemnicą, sekretny; taki, którego nie można dociec.
Tajemnie, przysł. w sposób tajny, potajemnie, skrycie, sekretnie.
Tajemnik, człowiek, przypuszczony do tajemnic, powiernik, poufalec, zausznik.
Tajemność, charakter tego, co jest tajemnicze, tajność, skrytość.
Tajemny, taki, o którym mało kto wie, pozostający w tajemnicy, utrzymywany w tajemnicy, tajny, skryty; dochowujący tajemnicy, milczący.
Tajenie, ukrywanie, chowanie.
Tajęża, roślina z rodziny storczykowatych.
Tajfun, Tyfon, chińs., gwałtowna burza wirowa, szalejąca niekiedy na morzach Chińskim i Japońskim w porze od czerwca do listopada.
Tajkun, jap., tytuł dawany niegdyś przez cudzoziemców monarsze japońskiemu (w Japonji nazywa ś. Mikado).
Tajnia, tajemnica, sekret.
Tajnie, Tajno, przysł., skrycie, skryto, w tajemnicy.
Tajnik, miejsce tajemne, skryte, kryjówka, skrytka, schowek; to co jest w głębi: t-ki serca, sumienia = uczucia.
Tajno, przysł. — p. Tajnie.
Tajność — p. Tajemność.
Tajny, o którym nie można mówić; o którym mało kto albo nikt nie wie; tajemny, sekretny, skryty, poufny; t. radca = wysoki tytuł urzędniczy.
Tajsterka, zdr. od Tajstra.
Tak, przysł., oznaczający potwierdzenie, zgodę na co: t. jest, t. właśnie, t. to; w ten sposób, tym sposobem, nie inaczej, w taki sposób; t. a. owak = w taki a. inny sposób; t. samo = w taki sam sposób; to t., to siak, raz t., raz owak; w takiej mierze, do tego stopnia, w takim stopnia: t. daleko, t. blizko, t. dobry, t. wielki, t. późno; t. sobie = jako tako, jakkolwiek, nie bardzo; t. sobie = bez powodu, bez celu, nie wiedzieć po co; jak... t. = równie, podobnie: jak sobie pościelesz, t. ś. wyśpisz, jak Kuba Bogu, t. Bóg Kubie, jak... t. = służy do wyrażenia, że czynność jaka a. stan trwają czas dłuższy bez przerwy: jak stoi, t. stoi; i t. = i bez tego; dajmy na to, naprzykład: a gdyby t.
Takelaż, hol., ogół lin, znajdujących ś. na okręcie, użytych do jego umontowania.
Taki, zaimek wskazujący, służący do wskazywania osób albo przedmiotów, posiadających pewne cechy określone; podobny, jaki być powinien: t. człowiek, t. sposób, t. przypadek, t-ś to!; jaki t. = ktoś, pewien; t. sam = równy, jednakowy, podobny: jaki pan, t. kram, t. syn, jaki ojciec; t. a t. = pewny; z t-ch to a t-ch powodów; w pytaniu: kto to t.?; t. i owaki = różny, rozmaity; t., owaki = połajanka: a ty t. i owaki!: jaki t. = byle jaki, nieosobliwy, jakikolwiek; jaki t. = ten i ów; t-ż = taki sam.
Tako, w wyraż.: jako tako, jakkolwiek, nieźle, nienajgorzej.
Takowy — p. Taki, p. Ten.
Takoż — p. Także; również.
Takroczny, przeszłoroczny.
Taksa, łć., cena, urzędownie ustanowiona.
Taksacja, łć., oszacowanie.
Taksator, łć., biegły, oceniający wartość jakiej rzeczy.
Taksatorski, łć., dotyczący taksatora, sporządzony przez taksatora; właściwy mu.
Taksologja, Taksonomja, gr., prawidła naukowego podziału przedmiotów wiedzy; nauka tworzenia klasyfikacji; klasyfikacja.
Taksować, oceniać, oszacowywać.
Taksydermja, gr., sztuka wypychania zwierząt bez widocznego uszkodzenia ich skóry i z zachowaniem postawy naturalnej.
Taksymetr — p. Taksometr.
Takt, łć., w muz.: podział melodji na krótkie, równe co do czasu części, składające się z dźwięków, miarowo, regularnie i we właściwych odstępach czasu następujących po sobie; trzymać ś. w takcie = stosować ś. ściśle do niego; wybijać t., w muz. = wskazywać pałeczką szybkość i rodzaj taktu; rozsądne i stosowne w danej chwili postępowanie, postępowanie z godnością.
Taktomierz — p. Metronom.
Taktowność, łć., postępowanie taktowne, rozważne, takt.
Taktowny, łć., oględnie i roztropnie postępujący z uwzględnieniem okoliczności; rozważny.
Taktowy, łć., dotyczący taktu; kryminalny; t. rejestr = wokanda spraw, sądzonych w trybunale z roku nadwornego, czyli z pozwu ustnego.
Taktycznie, łć., przysł., zgodnie z regułami taktyki, z pewnym planem.
Taktyczny, łć., dotyczący taktyki, uformowany według wskazówek taktyki, zgodny z taktyką, z pewnym ułożonym planem.
Taktyk, łć.,. nakreślający plan wojny, kierownik wojny.
Taktyka, łć., sztuka ustawiania wojsk i kierowania obrotami żołnierzy, sztuka porządku bojowego; przen., sposoby i drogi, użyte dla osiągnięcia celu.
Taktyzm, łć., ruch organizmu, zwrócony w jednym kierunku pod wpływem bodźca działającego jednostronnie; t. dodatni = ruch w kierunku bodźca; t. ujemny = ruch w kierunku oddalającym od bodźca; t. poprzeczny = ruch w kierunku prostopadłym do działania bodźca.
Takuchno, Takuteńko, Takuteneczko, przysł., zupełnie tak, nie inaczej.
Takuchny, Takutki, całkiem podobny, zupełnie taki sam.
Także, Takoż, przysł., również, podobnież, takoż, tudzież, tym więc sposobem, tak więc.
Tal, Tallium, łć., pierwiastek chemiczny, metal podobny do ołowiu, używa się przy fabrykacji szkieł optycznych i w pyrotechnice.
Talar, nm., moneta pruska wartości 3 marek niemieckich.
Talarek, nm. zdr., od Talar; talerzyk, cienki krążek płaski; krajać owoce, jarzynę w t-ki.
Talassometr, gr., przyrząd do mierzenia wysokości poziomu morza, przypływu i odpływu.
Talassoterapja, gr., leczenie podróżami, kąpielami morskiemi, powietrzem morskim.
Taleman, szw., mówca ze stanu włościańskiego na sejmie szwedzkim.
Talent, gr., w starożytności waga srebra, później jednostka monetarna, przedstawiająca wartość srebra lub złota ważącego talent = 60 minom (w dzisiejszej monecie = około 1, 412 rub. = 5, 733 frankom); wybitna zdolność umysłowa, przechodząca zwykłą miarę; człowiek obdarzony talentem, człowiek utalentowany, posiadający t. w pewnym kierunku.
Talentowy, dotyczący talentu.
Talerzykowaty, nm., podobny do talerzyka, okrągławy.
Talizman, ar., przedmiot posiadający jakoby tajemniczą moc przynoszenia szczęścia, chronienia od złego, zachowywania zdrowia i t. p.; to samo co amulet, środek czarodziejski.
Talizmanowy, ar., dotyczący talizmanu.
Talja, fr., kibić, figura, postawa; pewna ilość kart potrzebnych do danej gry, kłoda.
Taljon, łć., w grze w karty: dwie lub więcej kart odłożonych i zakrytych, dostających się najwyżej licytującemu; w dominie: kamienie przykupne; odwet.
Talk, ar., łojek, steatyt, minerał miękki, barwy białej, żółtawej lub zielonawej, blasku perłowego, w dotknięciu tłusty, używany do glansowania papieru, skóry, także używany przez krawców do robienia znaków na suknie (drobno sproszkowany nosi nazwę federwajsu).
Talka, zwinięte pasmo nici, jedwabiu i t. p.
Talman, fin., prezydujący w sejmie finlandzkim.
Talmigold, nm., aljaż, będący stopem miedzi, cynku, cyny i żelaza, platerowany złotem, używany na wyroby tanich biżuterji.
Talmud, hebr., zbiór ksiąg religijnych i prawodawczych żydowskich, ułożony przez rabinów w III w. po Chr., a składający się z dwuch części: Miszny i Gemary.
Talmudyczny, hebr., dotyczący talmudu.
Talmudysta, Talmudzista, hebr., znający dobrze talmud, uczony żydowski; Żyd, uznający naukę talmudu za świętą (dla odróżnienia od Żydów karaimów, którzy tę naukę odrzucają).
Talmuzy, rodzaj ciastek z serem.
Talon, fr., odcinek do asygnacji rządowej lub prywatnej, za którym kasa wypłaca okazicielowi należność, w talonie wymienioną; p. Taljon.
Tałatajstwo, Tałałajstwo, motłoch, hałastra, gawiedź, hołota.
Tałądź, tylec narzędzia ostrego, noża, szabli.
Tam, przysł., w owym miejscu, ówdzie; do tego miejsca; t. i tam, tu i t. = w różnych miejscach; gdzie t.! = bynajmniej, wcale nie, jako żywo; kto t.? = kto jest tutaj?; kto przyszedł?; co mi t. = mniejsza o to, mało dbam o to, wszystko mi jedno; czy tak, czy jak t.? = czy inaczej?; co mi t. będzie! = nic mi ś. nie stanie.
Tamaryszkowate, rodzina roślin dwuliściennych.
Tambor — p. Tambur.
Tambour-major, fr. (tamburmażor) starszy dobosz.
Tameczny, z tamtej strony pochodzący, tam przebywający, stamtąd przybyły.
Tamka, zdr., od Tama.
Tamo, tam.
Tamować, nm., kłaść tamę, bić tamę, groblę; hamować, wstrzymywać; t. krew = wstrzymywać jej upływ; przeszkadzać czemu, kłaść czemu zawady.
Tamowy, nm., dotyczący tamy, grobelny.
Tampon, fr., pęczek z szarp lub waty przewiązany pośrodku w celu wyciągnięcia go z rany, służy do tamowania upływu krwi.
Tamponować, fr., zatykać ranę lub otwór w ciele w celu stłumienia krwotoku.
Tamtejszy, Tamteczny — p. Tameczny.
Tamten (tamta, tamto), nie ten, ów, drugi, inny.
Tamtędy, przysł., tamtą drogą, przez tamto miejsce, nie tędy.
Tamtoczesny, który żył cz. istniał w tamtym czasie, nie tegoczesny, nie współczesny.
Tamtoświatowy, pochodzący z tamtego świata, od tamtego świata.
Tamtowieczny, Tamtowiekowy, istniejący cz. żyjący w tamtym wieku, pochodzący z tamtego wieku.
Tamże, przysł., na tym samym miejscu, nie gdzieindziej, t.? = czy tam?; w tym samym dokumencie, w tym samym piśmie, w tej samej książce.
Tan, częściej w lm. t-y = taniec; pójść w t-y = zacząć tańczyć; pójść na t-y = na tańce.
Tan, fr., dąb garbarski, garbnik.
Tanalbina, łć., preparat chemiczny, powstający z połączenia białka z taniną.
Tanatofobja, gr., nadmierna obawa śmierci.
Tanatoidy, gr., stany chorobliwe podobne do śmierci, np. śmierć pozorna (letarg), śpiączka, omdlenie, tężec i t. p.
Tanatologja, gr., nauka o śmierci, jej przyczynach, następstwach fizjologicznych i oznakach.
Tanatometr, gr., przyrząd do sprawdzania i ustalania śmierci.
Tancbuda, nm., lokal na użytek mniej wybrednej publiczności, w którym gra muzyka i odbywają ś. tańce, sala do tańca.
Tancerka, nm., kobieta tańcząca; kobieta, należąca do baletu teatralnego.
Tancerz, Tanecznik, nm., mężczyzna umiejący tańczyć, uczący tańczyć, należący do baletu.
Tancklasa, nm., lokal, w którym odbywają się lekcje tańców zbiorowe dla osób, nie pozostających z sobą pozatym w stosunkach towarzyskich.
Tancmistrz, nm., nauczyciel tańców, baletnik; mężczyzna, tańczący doskonale, po mistrzowsku.
Tancmistrzowski, nm., dotyczący tancmistrza.
Tancmistrzowstwo, Tancmistrzostwo, nm., stan i zajęcie tancmistrza.
Tandeciarka, wł., kobieta, handlująca starą odzieżą, staremi rzeczami.
Tandeciarski, wł., odnoszący ś. do tandeciarza, do handlu tandetą.
Tandeciarstwo, wł., przemysł tandeciarski, handel tandetą.
Tandeciarz, Tandetnik, wł., mężczyzna handlujący starzyzną, t. j. starem odzieniem, staremi sprzętami i t. p.
Tandem, łć. — przysł., nakoniec, przecie, nareszcie; tedy = a więc, a zatem.
Tandeta, wł., wyrób rzemieślniczy, niestarannie, niedokładnie i z lichego materiału wykonany; starzyzna i handel starzyzną; miejsce, gdzie sprzedają i kupują rzeczy stare, używane: wynosić co na t-ę, kupić co na tandecie; wywieszać co na t-ę = wystawiać na pośmiewisko publiczne, na wzgardę.
Tandetnik — p. Tandeciarz.
Tandetny, fr., wykonany ladajako i lichy w gatunku.
Tanecznica, Tańcowniczka, nm., kobieta tańcząca, tancerka, baletnica; kobieta a. stworzenie o zwinnych ruchach; owad skrzydlaty z rzędu dwuskrzydłych, muchowatych.
Tanecznik — p. Tancerz.
Taneczny, nm., dotyczący tańca, odpowiedni do tańca, właściwy tańcowi, podług którego można tańczyć: muzyka t-a; grajek t. = przygrywający do tańca; szkoła t-a = gdzie ś. uczą tańczyć.
Tanek, nm., zdr. od Taniec.
Tanga, port., zbiornik wody, basen, cysterna.
Tangens, łć., w mat — p. Styczna.
Tangent, łć., sztyfeik, młoteczek, kołeczek, wychwyt przy instrumentach strunowych, zegarach samogrających i t. p.; t. busola = przyrząd, w którym zbaczanie igły magnesowej wskazuje siłę słabych prądów galwanicznych.
Tanginina, łć., substancja trująca z wyciśniętych migdałów.
Tango, port., rodzaj tańca o ruchach lubieżnych.
Tani, st. w. Tańszy; taki, którego można nabyć za małe pieniądze, niedrogi, niedrogocenny, niecenny; lekceważony, za nic miany, bagatelny; t. dowcip = niewybredny, niewymyślny; t-e życie = na które niewiele wydaje ś. pieniędzy; t-go sumienia = nie zważającego na zasady uczciwości; za t-e pieniądze psy mięso jedzą = tani towar zawsze jest lichy; będzie on tańszy = spuści z tonu, będzie mniej hardy.
Taniec, nm., posuwanie ś. a. obracanie ś. w kółko podług taktu muzyki, wolniejsze lub szybsze, jednej osoby lub dwojga: mężczyzny i kobiety, trzymających się z sobą, podług pewnych ułożonych kroków i figur, stosownie do rodzaju tańca: polki, mazura, walca, oberka, kontredansa i t. d.; muzyka służąca do jakiego tańca; t. solowy = gdy jedna osoba sama tańczy; t. zbiorowy, towarzyski = gdy wiele osób razem tańczy; t. sceniczny — p. Balet; iść w t. = tańczyć, rozpocząć bitwę; prosić do t-ca = ażeby tańczono; t. marsowy = bitwa, walka: t. tatarski = pewien sposób potykania ś. Tatarów szykiem półkolistym nakształt tańca; ni do t-ca, ni do różańca = do niczego; t. św. Wita = rodzaj choroby nerwowej — p. Pląsawica.
Tanieć, stawać ś. tańszym, spadać z ceny; spuszczać z tonu, stawać ś. mniej hardym, pokornieć; tracić na powadze, na szacunku, na znaczeniu.
Tanina, fr., garbnik, wyciągnięty z galasu czyli dębianki, lekki, drobnokrystaliczny proszek brudnosłomkowej barwy, mający zastosowanie w medycynie.
Taningen, gr., połączenie taniny z kwasem octowym i bezwodnikiem octowym.
Tanio, przysł., za małe pieniądze, z małym kosztem, niedrogo: t. kupić, t. sprzedać; t. szacować = nizko.
Taniość, cena nizka.
Tannokol, gr., połączenie kleju z taniną.
Tanny — p. Tani.
Tanoform, gr., produkt kondensacji taniny z aldehydem mrówkowym.
Tantal, gr., chem., metal, pierwiastek rzadko spotykany, znajdujący ś. w naturze tylko w związkach, czysty jest proszkiem szarym, barwy żelaza.
Tantala męki, męczarnie z powodu niemożności osiągnięcia celu pomimo jego blizkości.
Tantalan, gr., nazwa związków solnych, w których skład wchodzi kwas tantalowy i jakakolwiek zasada.
Tantalit, gr., minerał, powstający z połączenia kwasu tantalowego z tlenkiem żelaza i manganu.
Tantalowy, gr., powstały z tantalu, zrobiony z tantalu.
Tantalówka, gr., koszulka do gazu, wyrobiona z tantalu.
Tantjema, fr., udział w zyskach, wypłacany pracownikom a. uczestnikom handlowego lub przemysłowego przedsiębiorstwa, jako stały dochód lub dodatkowo, zależnie od zwiększenia ś. zysków; udział autorów dramatycznych i kompozytorów w dochodzie z przedstawiania ich utworów.
Tantny, łć., którego stać na co, dostatni, zamożny.
Tańcować — p., Tańczyć; t. koło czego, koło kogo, starać ś. osiągnąć co; zasługiwać ś. komu, nadskakiwać komu dla korzyści osobistych.
Tańcujący, tańczący; wieczór t., herbata t-a = zabawa wieczorna towarzyska, połączona z tańcami.
Tapczan, tur., rodzaj kobierca tureckiego; ukr., prycza, ława szeroka do spania.
Tapeta, łć., obicie ścian pokoju, zrobione z papieru kolorowego, ozdobionego deseniami lub z tkaniny, skóry i t. p.
Tapicer, fr., rzemieślnik, wyklejający pokoje, wyściełający meble, zakładający firanki, portjery.
Tapicerski, fr., dotyczący tapicera, należący do tapicera.
Tapirować, nm., wichrzyć włosy grzebieniem, aby nie opadały i tworzyły podkładkę pod większe pukle.
Tapirowiec, zaginiony rodzaj zwierząt ssących.
Tapiserja, fr., robota dywanowa, wyszywanie igłą na kanwie lub innym materjale bawełną, wełną lub jedwabiem; dywan, kobierzec; obicie, tapety.
Tapjoka, brazyl., mączka z korzenia rośliny manjok gorzki, zwilżona wodą, zarobiona w gałeczki i wysuszona na ogniu.
Tapsja, łć., plaster leczniczy naciągający i lekko drażniący z rośliny tapsja.
Tara, wł., waga opakowania towaru; extra t. = potrącany przy niektórych towarach oprócz wagi opakowania procent zwyczajowy od wagi czystego towaru; super t. = nadwaga, dodawany przez hurtowników detalistom towar w ilości ½ do 1% czystej wagi na straty przy detalicznej sprzedaży; uso t. = tara zwyczajowa, którą potrąca ś. od wagi towaru z opakowaniem, zamiast ważyć osobno opakowanie; bywa nieraz mniejsza niż istotna waga opakowania.
Taraban, arab., bęben, tołombas.
Tarabanić, arab., bębnić, uderzać w bęben.
Tarabańczyk, arab., człowiek bębniący na bębnie wojskowym, dobosz.
Tarać (ś.), Tarbać (ś.), tarzać (ś.).
Taradajka, powóz trzęsący bez resorów, prosta kolaska; żart., osoba gadatliwa.
Tarakan — p. Karaluch.
Tarant, koń maści niejednolitej, lecz składającej ś. z łat białych, pomieszanych z czarnemi, siwemi, kasztanowatemi i t. p.
Tarantela, wł., taniec włoski w bardzo szybkim tempie.
Tarantowacina, maść czarno i biało nakrapiana; deseń na marmurze w czarne cętki.
Tarantowaty, Tarantowy, maści nakrapianej czarno z białem, czarno centkowany.
Tarapata, t-y, w wyraż.: być w t-ach, mieć t-y = kłopoty.
Tarara!, wykrz., naśladujący głos sikory; naśladujący odgłos kół wozu w czasie szybkiej jazdy; naśladujący głos trąbki a. długie i monotonne gadanie; akurat!
Tarasek, nm., mały taras.
Tarasować, nm., podpierać mocno drzwi, bramę w celu niedopuszczenia obcych; t. kogo = wsadzać go do więzienia.
Tarasowaty, nm., w kształcie tarasu.
Tarasowe (ego), nm., opłata od tarasu, więzienia.
Tarasowy, nm., dotyczący tarasu, zrobiony, utworzony nakształt tarasu; wznoszący ś. tarasami: powierzchnia gruntu t-a; rzecz. dozorca więźniów.
Taraśnica, nm., rodzaj dawnej niewielkiej armatki do obrony murów zamkowych.
Tarata, Taramtaram, Tarara, wykrz., naśladujący odgłosy trąb.
Taratatka, krótka kapota polska z szamerunkiem — p. Taradajka.
Tarchać — p. Targać.
Tarchan, tur., niewolnik u Turków.
Tarchnąć — p. Targnąć.
Tarcica, Tarciczka, deska, zrobiona przez rozerznięcie piłą pnia drzewnego.
Tarcicowy, dotyczący tarcicy, zrobiony z tarcic.
Tarcie, w fiz., przeszkoda w ruchu, jaki zachodzi przy posuwaniu ś. jednego ciała po drugim skutkiem chropowatości ciał, bez tarcia nie byłoby ruchu, umacniania, ujmowania i t. p.; potarcie, pocieranie, nacieranie, t. lnu, konopi = wycieranie paździerzy na tarcicy; t. ś., pocieranie ś., zacieranie ś. wzajemne; popęd płciowy u ryb.
Tarcz, nm., tarcza.
Tarczak, nm., skorupiak krytodychawkowy z rzędu krótkoogoniastych, wędrownych.
Tarczan — p. Tapczan.
Tarczenny, nm. — p. Tarczowy.
Tarcznik, Tarczownik, żołnierz uzbrojony tarczą.
Tarczogłów, nm. — p. Trzymonaw.
Tarczołusk, nm., ryba koścista, skrzelowata, brzuchopłetwa.
Tarczowaty, mający kształt tarczy.
Tarczownik, nm. — p. Tarczownica — p. Tarcznik = rzemieślnik, wyrabiający tarcze.
Tarczowy, nm., dotyczący tarczy; t. gruczoł = gruczoł szyjowy po obu stronach krtani, przed początkiem tchawicy.
Targ, miejsce, gdzie w stale a. pewne dni sprzedają się i kupują przedmioty użytku codziennego, zwłaszcza produkty spożywcze, targowisko, rynek, miejsce targowe: iść na t., kupować, sprzedawać co na t-u; dzień, w którym włościanie i kramarze dostarczają do miasta większą ilość towaru i sprzedają go na rynku: dziś t. w miasteczku; sama czynność sprzedawania i kupowania, oraz ugadzania ś. o cenę, innemi słowy, o kupno; dobić t-u = zgodzić ś. na proponowaną cenę; t. w t. = ugodziwszy ś. na cenę; pójść, wyjść z kim w t. = wejść w układy o kupno i sprzedaż; krakowskim t-iem = zgodziwszy ś. na cenę, stanowiącą średnią arytmetyczną między ceną żądaną a ofiarowywaną; psuć komu t. = podbijać mu a. obniżać złośliwie cenę; ilość towaru, sprzedana w sklepie w ciągu pewnego czasu, odbyt: kupiec miał dziś dobry, zły t.
Targacz, ten, który co a. kogo targa.
Targać, dok. Targnąć, szarpać, rwać; doprowadzać do nieładu: t. włosy, ubranie, słomę; rozrywać, rozdzierać, łamać; wstrząsać, wzruszać; poniewierać, lekceważyć, łamać, znieważać: t. prawa, obowiązki, przymierze, przysięgę; niszczyć, znieważać, nadwerężać, psuć: t. zdrowie, nerwy; t. ś. = szarpać ś., rzucać ś.; szamotać ś.; szarpać jeden drugiego; porywać ś., rzucać ś. na kogo, na co, odważać ś. na co zuchwale; targnąć ś. na swoje życie = popełnić samobójstwo.
Targan, stare powrozy rozkręcone, służące do otykania szpar w okręcie.
Targaniec — p. Targan, rzemień łączący pudło powozu z drążkami; narzędzie do rwania zębów; t-e w lm., walka, szarpanina, szamotanie ś.; — p. Targan.
Targanina, targanie, szarpanie, szarpanina, wodzenie ś. za czuby; kłótnia.
Targanka, słoma potargana, zmięta.
Targany, ten, którego targano; t-a słoma = nie prosta.
Targnąć — p. nied. Targać.
Targować, kupując a. sprzedając, określać cenę, umawiać ś. o cenę; prowadzić handel, handlować, prowadzić proceder kupiecki; sprzedawać towar, mieć odbyt; t. kota w worku = kupować coś nierozważnie, nie zaznajomiwszy ś. dokładnie z przedmiotem kupna, t. ś. = umawiać ś., ugadzać o cenę towaru, pomału, stopniowo podnosząc a. obniżając cenę: t-uje ś. jak Żyd = nie chce odrazu ustąpić z ceny, nie daje żądanej ceny, dokładając powoli; nie odrazu godzić ś. na wszystko, ociągać ś., nie być odrazu posłusznym.
Targowe (ego), opłata od sprzedaży towarów na targu, myto.
Targowica, Targownia — p. Targowisko; kupczenie własnym sumieniem, sprzedajność, przekupstwo.
Targowica, przen., rola sprzedawczyka, zdrajcy, odstępcy od wspólnej sprawy, zdrada ojczyzny.
Targowisko, miejsce, na którym bywają targi, targ, rynek.
Targownik, handlarz, kramarz, przekupień.
Targowy, dotyczący targu, jako miejsca do sprzedaży, dotyczący targu, jako samej sprzedaży; dzień t. = w którym odbywa ś. targ; rzecz., dozorca targu.
Tarka, narzędzie z ostremi dziurkami do tarcia do rozcierania; deszczułka z rękojeścią do wygładzania tynku — p. Tarnina.
Tarkać, Tarkotać — p. Turkotać; mówić o czym tajemniczo, szeptać, szemrać, przebąkiwać; mówić bez zastanowienia, paplać: t. językiem.
Tarkot, wrzawa, hałas, turkot; człowiek gadatliwy, wielomówny, paplacz, papla, gaduła.
Tarkotać — p. Tarkać.
Tarkować, trzeć, rozcierać na tarce żelaznej; rozcierać zaprawę z wapna i piasku, rzuconą na mur, dla zrobienia tynku, wygładzać ją deską, zwaną tarką.
Tarlać — p. Tarzać.
Tarlatan, fr., cienka, lekka, przejrzysta bawełniana tkanina w rodzaju gazy.
Tarlica, przyrząd do międlenia lnu, międlica.
Tarlisko, Tarło, miejsce, gdzie ś. trą ryby; czas tarcia ś. ryb; kałuża, błoto, w którym tarza ś. trzoda chlewna; miejsce, gdzie międlą konopie na tarlicy.
Tarło, rękojeść topora — p. Tarlisko.
Tarmosić (się), targać (ś.), szarpać (ś.) w różne strony, szamotać (ś.).
Tarnczany, dotyczący tarnek, tarniowy.
Tarnek, Tarń, kolec na tarni; owoc tarni.
Tarnieć, dok. Tarnąć: drewnieć, drętwieć, sztywnieć.
Tarnik — p. Raszpla.
Tarninowy, Tarniowy, dotyczący tarni, cierniowy.
Tarniówka, nalewka na tarnkach.
Tarnisko, pole zarosłe tarniną: pole wykarczowane z tarniny.
Tarnka — p. Tarka.
Tarnkopłodny, rodzący w tarnki.
Tarnośliwa, Tarnośliwka, Tarń, krzew kolczasty z rodziny różowatych; owoc tej rośliny, tarnek.
Tarń — p. Tarnina — p. Ciernie.
Tarok, wł., rodzaj gry w karty w 78 kart.
Tarować, wł., obciążać o tyle ramię wagi, przeznaczone dla gwichtów, aby zrównoważyć opakowanie, w którym towar ma być ważony.
Tarpan, gatunek dzikiego konia, żyjącego w stepach Azji środkowej.
Tarpejska skała = z której w staroż. Rzymie zrzucano zdrajców.
Tartakowy, odnoszący ś. do tartaku, do tartaku należący, na tartaku wykonany, młyn t.; piła t-a.
Tartan, szkoc., szkocka tkanina w różnokolorowe kraty; płaszcz z tej tkaniny.
Tartar, gr., mitol., u staroż.: piekło, państwo Hadesa, położone między rzekami Kocytem a Letą, miejsce kar pośmiertnych.
Tartarogowy, szyldkretowy.
Tartaróg, Tartar — p. Szyldkret.
Tartas, hałas, zgiełk, wrzawa, zamieszanie.
Tartufla, trufla.
Tarty, im. od Trzeć; rozcierany na drobno.
Tartynka, fr., cienki kawałek chleba lub bułki z masłem i mięsem a. serem, rybą, kawiorem itp.
Taryfa, arab., urzędowy spis cen, wykaz opłat celnych lub przewozowych; spis domów.
Taryfować, arab., określać wysokość taryfy.
Tarzać, taczać, przewracać w czym: w mące, w piasku, w błocie; t. kogo w błocie = oczerniać, szkalować; t. ś., przewracać ś., przewalać ś. w piasku, po murawie, walać ś.; t. ś. w błocie = żyć niemoralnie, rozpustnie, rozwięźle.
Tarzyca, roślina lekarska z rodziny wargowych.
Tas, Tasa — p. Tasza.
Tasiemka, Tasiemeczka, wązka taśma z nici, lnu, bawełny i t. p.
Tasiemkarski — p. Taśmiarski.
Tasiemkarstwo — p. Taśmiarstwo.
Tasiemkarz, rzemieślnik, wyrabiający taśmy i tasiemki.
Tasiemkowy, dotyczący tasiemki, zrobiony z tasiemki.
Tasiemnica, roślina z rodziny wrzecznikowatych, trawa morska, używana do nabijania materaców i do opakowywania.
Tasować karty do gry przed rozdaniem = mieszać, kartować; t. namiot = rozbijać.
Taster, narzędzie do mierzenia średnicy drzew.
Tasza, Tasz, Tasa, Tas, buda płócienna kramarska, kram pod namiotem; kieszeń, kiesa; ryba chrząstkowata zupełnoskrzelna, piersiopława.
Taszka, nm., kieszeń, kieszonka, kieska; wałek do wiercenia maku; t. u miecza = pokrywka rękojeści miecza.
Taśbir, Taźbir, Tyźbir, nm., piwo lekkie, cienkusz, podpiwek.
Taśma, długie, różnej szerokości pasmo, tkane z prostego włókna, rodzaj grubej szerokiej wstążki, przepaska, bandaż.
Taśmiany, Taśmowy, dotyczący taśmy, zrobiony z taśmy.
Taśmiarka, kobieta, wyrabiająca taśmy i tasiemki.
Taśmiarski, Tasiemkarski, dotyczący taśmiarza.
Taśmiarstwo, Tasiemkarstwo, rzemiosło, zajęcie taśmiarza, wyrób taśm.
Taśmiarz, rzemieślnik, wyrabiający taśmy i tasiemki.
Taśmowiec, robak z rzędu płazińców.
Taśmowy, Tasiemkowy, dotyczący taśmy a. tasiem.
Tata, Tatko, Tatunio, Tatulo, Tatuś, ojciec w mowie dziecięcej lub pieszczotliwej.
Tatarakowy, odnoszący ś. do tataraku, pochodzący z tataraku; zrobiony z tataraku a. z tatarakiem.
Tatarczanka, słoma tatarki.
Tatarczany, hreczany, gryczany.
Tatarczuch, Tatarczak, chleb z tatarki, chleb hreczany, łazanek z mąki tatarczanej.
Tatarczysko, pole, zasiane tatarką; rżysko po tatarce.
Tatarczyzna — p. Tatarszczyzna.
Tatarja, kraj, zamieszkały przez Tatarów.
Tatarka, kobieta, należąca do narodu tatarskiego; roślina uprawna z rodziny rdestowatych; gryka, ziarno jej używa ś. jako kasza.
Tatarować, bić, okładać nahajem, łoić komu skórę.
Tatarski, dotyczący Tatara albo Tatarów; t. szlak = droga, którą szli Tatarzy z Azji, wpadając do Polski; t. bifsztyk = mięso surowe skrobane, zaprawione kawiorem, sardynkami, marynowanemi grzybami, sokiem cytryny, oliwą nicejską, solą i pieprzem, należycie zmieszane i ugniecione, smarowane na chleb a. bułkę; t. sos = ostry sos z żółtek, oliwy, octu i musztardy; t-ie ziele — p. Tatarak; po t-sku = jak Tatarzyn, dziko, po grubjańsku.
Tatarszczyzna, wszystko, co dotyczy Tatarów, cechy ich charakteru, język, obyczaje i t. d.; najazd tatarski — p. Tatarja.
Tatra, wysoka skała, góra skalista.
Tatrzański, odnoszący się do Tatr, dotyczący Tatr, pochodzący stamtąd, mieszkający w Tatrach.
Tatko — p. Tata.
Tattersal, ang., zakład, przeznaczony na publiczną sprzedaż koni, powozów i t. d.; ujeżdżalnia.
Tatulo, Tatunio, Tatuś — p. Tata.
Tatuowanie, fr., rysunki wykłute na ciele.
Tatusieć, Tatuśkować, postępować jak ojciec, naśladować ojca; stawać ś. podeszłym, otyłym, nabierać ciała z wiekiem.
Tatuś, Tatuśko — p. Tata.
Tau!, Tauf!, Tatuf!, wykrz., naśladujący szczekanie psów.
Taumatologja, gr., nauka o cudach.
Taumatomachja, gr., zaprzeczanie cudom.
Taumatrop, gr., przyrząd optyczny: tarcza obrotowa tekturowa, wzdłuż jej średnicy przechodzi oś obrotu; podczas szybkiego obrotu rysunki i barwy na obu stronach tarczy wywołują jeden obraz w oku patrzącego.
Taumaturg, gr., cudotwórca.
Taumaturgja, gr., cudotwórstwo, sztuki czarodziejskie Hindusów.
Tauromachja, gr., walka byków.
Taurycki, krymski.
Tauryk, Tauryczanin, Tatar krymski.
Tauryna, gr., jeden z produktów trawienia w wątrobie, jako jeden ze składników żółci.
Tautacyzm, gr., nieprzyjemny zbieg głosek, wyrazów lub wyrażeń jednakowo brzmiących.
Tautochroniczny, gr., jednakowo trwający, izochroniczny.
Tautochronizm, gr., równoczesność, właściwość jakiego zjawiska (np. zaćmienia księżyca), że w rozmaitych miejscach daje się spostrzegać równocześnie; jednostajność ruchu czyli wciąż jednakowa ilość przebytej drogi w równych jednostkach czasu (np. ruch wahadła).
Tautofonja, gr., ciągłe powtarzanie tego samego tonu.
Tautogram, gr., utwór wierszowany, w którym każdy wiersz lub każdy wyraz zaczyna ś. od tej samej litery.
Tautologja, gr., powtarzanie tych samych myśli innemi wyrazami.
Tawasza, tat., przewóz.
Tawerna, łć., szynk, gospoda, karczma.
Tawułowate, podrodzina roślin dwuliścieniowych, różowatych.
Tazymetr, gr., przyrząd, wykazujący rozciągliwość ciała wskutek ciepłoty, wynaleziony przez Edissona.
Tąpać, tupać.
Tąpanie, zjawisko gieologiczne, polegające na odrywaniu ś. wielkich odłamów skalnych w kopalniach, tunelach i łomach.
T-bandaż, bandaż, złożony z dwu taśm zeszytych w kształcie litery T, używany do podpasywania krocza.
Tchawicowy, dotyczący tchawicy.
Tchawka, organ oddechowy u owadów, dychawka.
Tchem, w wyr.: jednym t. = szybko — p. Dech, p. Tchnąć.
Tchnąć, oddychać, dyszeć, dyszeć mocno, gwałtownie; udzielić, wlać tchnieniem, wchuchnąć; t. czym = odznaczać ś., cechować ś., charakteryzować ś., zionąć czym.
Tchnienie, wypuszczenie powietrza z płuc przez usta i nos przy oddychaniu; dech, oddech; ostatnie t. = ostatni oddech przed skonaniem.
Tchórzątko, Tchórzę, młody płód tchórza; zdr. od Tchórz.
Tchórzostwo, Tchórzowstwo, obawa, bojaźliwość, lęk, bojaźń; postępek właściwy tchórzowi.
Tchórzować — p. Tchórzyć.
Tchórzowaty, bojaźliwy.
Tchórzowski, dotyczący tchórza, bojaźliwy, lękliwy, małoduszny.
Tchórzowy, dotyczący tchórza zwierzęcia.
Tchórzyć, Tchórzować, bać ś., lękać ś., tracić serce, obawiać ś.
Teagogja, gr., zaklinanie bóstw.
Teantropizm, gr., wiara w Boga-człowieka, w Bóstwo, które stało ś. człowiekiem dla dobra ludzkości.
Teantropologja, gr., nauka o połączeniu boskości i ludzkości w Chrystusie.
Teatr, gr., gmach, gdzie odbywają ś. przedstawienia sceniczne, widowisko, spektakl; sztuki teatralne; miejscowość, gdzie zachodzą pewne wypadki, widownia, pole działania; t. anatomiczny = sala, w której odbywają ś. wykłady anatomji i doświadczeń na trupach; t. wojny = miejscowości, zajęte przez wojsko bijące ś., objęte wojną; bitwy w tych miejscowościach.
Teatralja, gr., rzeczy, należące do teatru; wszystko, co dotyczy teatru.
Teatralnie, gr., przysł., sposobem teatralnym, jak na teatrze, sztucznie, z przesadą, nienaturalnie.
Teatralność, gr., cecha tego, co jest teatralne, sztuczność, przesadność.
Teatralny, gr., dotyczący teatru, należący do teatru; sztuka t-a = mogąca być przedstawianą na scenie; sztuczny, wymuszony, nienaturalny, przesadny, efektowny.
Teatroman, gr., miłośnik teatru.
Teatromanja, gr., przesadne zamiłowanie teatru.
Teatyński, wł., należący do Teatynów.
Tebaida, egips., pustelnia, samotnia.
Tebel, Tybel, nm., kół, czop, klin; u stolarza: rodzaj świdra, w którym jeden jego brzeg jednocześnie podrzyna deskę.
Tebenki, Tebienki, Tebinki, Tybinki — p. Tabinki.
Teblowy, nm., dotyczący tebla.
Technematoteka, gr., zbiór wytworów sztuki, muzeum.
Technicznie, przysł., wyrażeniem technicznym, właściwym jakiej nauce, sztuce, sposobem technicznym.
Techniczny, gr., tyczący ś. zewnętrznej, rzeczowej strony jakiej sztuki lub rzemiosła; t-e wyrażenia = nazwy naukowe, wyrażenia właściwe wyłącznie jakiej sztuce, nauce, zawodowi, rzemiosłu.
Techniczość, gr., cecha tego, co jest techniczne.
Technik, gr., człowiek, posiadający teoretyczne i praktyczne wiadomości w zakresie jakiego przemysłu lub fachu; człowiek, prowadzący dział i roboty, dotyczące jakiego przemysłu.
Technika, gr., zbiór sposobów, tyczących ś. wykonania jakiej czynności, pracy w dziedzinie sztuk, przemysłu i rzemiosł; biegłość w wykonaniu, wprawa; wyższy techniczny zakład naukowy; t. kultury = meljoracje rolne, dotyczące ulepszania gruntu, nawodnienia, regulowania wód gospodarstwa leśnego i t. p.
Technikum, gr., zakład naukowy niższego lub średniego typu, kształcący np. werkmajstrów; wyższa szkoła politechniczna.
Technolit, gr., kamień sztuczny.
Technolog, gr., człowiek biegły w naukach stosowanych w przemyśle, rękodziełach i rzemiosłach.
Technologiczny, gr., odnoszący ś. do technologji, dotyczący technologa; instytut t. = wyższa szkoła, gdzie uczą nauk stosowanych, mechaniki, budownictwa, chemji i t. p.
Technologja, gr., nauka zajmująca ś. sposobami przetwarzania surowych materjałów w przemyśle i rękodzielnictwie; nauka o przyrządach, maszynach i urządzeniach zastosowanych do przemysłu; instytut technologiczny, wydział technologiczny.
Tedy, spójn., więc, przeto; wtedy, w takim razie, a zatym.
Teetotalizm, łć., zasady życia i postępowanie abstynentów.
Tegoczesny, żyjący a. istniejący w obecnym czasie, pochodzący z naszych czasów, z naszej epoki, teraźniejszy, nowszy, współczesny, dziejowy.
Tegocześnie, przysł., współcześnie nam, w naszych czasach, obecnie, dzisiaj.
Tegodniowy, Tegodzienny, dotyczący tego dnia, dokonany w tym dniu, o którym mowa.
Tegomiesięczny, dotyczący tegoż miesiąca, pochodzący z niniejszego, obecnego miesiąca.
Tegoroczny, dotyczący tego roku, pochodzący z niniejszego, bieżącego roku; jary, latosi.
Tegowieczny, dotyczący tego wieku, pochodzący z niniejszego wieku.
Teina, łć., gorzki, krystaliczny alkaloid, zawarty w liściach herbaty chińskiej, własnościami zbliżony do kofeiny.
Teista, gr., człowiek, wyznający zasady teizmu.
Teizm, gr., wiara w Boga, jako najwyższą i jedyną przyczynę wszechrzeczy, Stwórcę i Rządcę świata, odrzucająca jednakże objawienie.
Tejst, olejek pachnący.
Tek, malabar., rodzaj drzewa mocnego i twardego, używanego na ściany okrętowe, rosnącego w Indjach Wschod.
Teka, gr., podłużna, zamykana torebka skórzana lub tekturowa na rysunki, papiery itp.; portfel; przen., urząd ministra; mądrość jego w t-e = sam ze swojej głowy nic nie umie; nakrycie, deka: t. na studni.
Tekin, safjan turecki a. wołoski.
Tekinowy, zrobiony z tekinu.
Tekst, łć., treść, osnowa pisma lub mowy; wyjątek z Pisma Ś-go, będący przedmiotem kazania; słowa autora dzieła, naczelna część dzieła, dla odróżnienia od przypisków a. dodatków; objaśnienie do rycin; słowa, podkładane pod muzykę; gatunek czcionek.
Tekstualny, łć., dosłowny.
Tekstylny, łć., tkacki, włóknisty: przemysł t.
Tektoniczny, gr., odnoszący ś. do tworzenia się skorupy ziemskiej i jej pokładów; czapka t-a = wrzecionowato zakończony płat pewnej formacji gieologicznej, otoczony ze wszystkich stron utworami młodszej formacji; okno t-e = obszar pewnej formacji, wciśnięty pomiędzy pokłady innej formacji; linje t-e = linje pochyleń pokładów gieologicznych, połamane i powyginane zygzakowato; w gieol.: t-y proces = proces górotwórczy, zjawiska, powodujące tworzenie ś. gór i kierujące ich układem.
Tektonika, gr., wytwarzanie kunsztownych wyrobów z drzewa lub kamienia; system układu gieologicznego, układ skał; budowa, architektonika.
Tektura, łć., gruby wyrób papierowy ze szmat, odpadków papieru, ze słomy lub masy drewnianej; t. smołowcowa = tektura do krycia dachów, napojona wrzącą smołą — p. Papa.
Telautograf, gr. — p. Pantelegraf.
Teleergja, gr., działanie z odległości.
Teleestezja, gr., odczucie na odległość.
Telefonicznie, gr., za pomocą telefonu.
Telefoniczny, gr., dotyczący telefonu; aparat t., zawierający telefon; podawany przez telefon: rozmowa t-na.
Telefonistka, gr., kobieta, zajęta w biurze telefonicznym łączeniem i rozłączaniem rozmawiających przez telefon.
Telefot, gr., przyrząd przenoszący rysunki na znaczną odległość.
Telefotografja, gr., umiejętność przenoszenia rysunków na znaczną odległość.
Telegraficznie, przysł., przy pomocy telegrafu.
Telegraficzny, gr., dotyczący telegrafu, przesyłany za pomocą telegrafu.
Telegrafika, gr., nauka telegrafowania.
Telegrafista, gr., urzędnik w biurze telegraficznym, zajmujący ś. przesyłaniem depesz.
Telegrafistka, gr., forma żeńs. od Telegrafista.
Telegrafja, gr., umiejętność przesyłania telegrafem wiadomości na znaczną odległość.
Telegrafować, gr., przesyłać wiadomości za pomocą telegrafu, depeszować.
Telegram, gr., wiadomość przesłana telegrafem, depesza: t. restante = który ma być zatrzymany do zgłoszenia ś. interesanta.
Telegrammetrja, gr., wymierzanie siły prądu elektryczuego w drucie telegraficznym.
Teleikonografja, gr., sztuka zdejmowania i przesyłania rysunków i obrazów zapomooą telegrafu.
Telej — p. Telet.
Telektroskop, gr., przyrząd dający przy pomocy elektryczności obrazy przedmiotów, znajdujących ś. w znacznej odległości.
Telelog, gr., telegraf, przeznaczony do porozumiewania ś. między baterją działową, operującą w wielkiej odległości, a posterunkiem, obserwującym strzały.
Telematologja, gr., nauka o woli ludzkiej, praktyczna część psychologji.
Telemetr, gr., elektryczny aparat, wykazujący na znaczną odległość dane termometryczne, barometryczne, manometryczne itp.
Telemikroskop, gr., narzędzie do powiększenia obrazu dalekich przedmiotów.
Teleologja, gr., nauka o celowości w świecie.
Teleosaurus, gr., przedpotopowy kopalny krokodyl.
Telepać się, iść powoli, ciężko, wlec ś., leźć, kiwać ś. na prawo i na lewo.
Telepatja, gr., ogół, zjawisk obejmujących rzekome widzenie rzeczy i osób oddalonych, wymianę myśli bez pomocy słów, wogóle możność odbierania wrażeń odległych w przestrzeni lub w czasie.
Teleskopja, gr., część optyki, traktująca o budowie, składzie i stosowaniu teleskopu.
Teleskopowy, gr., odnoszący ś. do teleskopu; służący do wyrobu teleskopów; widzialny tylko przez teleskop.
Telet, Tylet, Telej, gatunek kosztownej materji.
Tellur, łć., pierwiastek chemiczny, metaloid o mocnym blasku metalicznym, białosrebrzystym, w niebieskawy wpadającym, spotykany niekiedy w przyrodzie w stanie czystym, częściej jako domieszka złota, srebra, ołowiu, bizmutu (nie ma zastosowań technicznych).
Tellurek, łć., związek chemiczny telluru z innym metalem.
Tellurowodór, łć., związek chemiczny telluru z wodorem.
Tellurowy, łć., zrobiony z telluru; w skład którego wchodzi tellur.
Telluryczny, łć., dotyczący ziemi, ziemski.
Telluryzm, łć., siła naturalna ziemi; magnetyzm zwierzęcy.
Telodynamiczny, gr., działający na znaczną odległość.
Tem — p. Tym.
Temat, gr., zdanie, myśl przewodnia, treść, przedmiot, omawiany; myśl główna rozwijana i opracowywana w danym utworze; założenie; przedmiot, zadany uczniowi do rozwinięcia w ćwiczeniu szkolnym, w gram., osnowa wyrazu, t. j. część wyrazu pozostała po odrzuceniu fleksji cz. końcówek deklinacyjnych i konjugacyjnych; w muz., szereg tonów; myśl muzyczna powtarzana i opracowywana jako materjał do większej kompozycji; główny motyw sztuki.
Tembr, Tębr (Timbre), fr., barwa głosu, brzmienie właściwe każdemu instrumentowi lub głosowi danej osoby, różniące go od innych, dźwięczność głosu.
Tempera, wł., płyn jakikolwiek, np. miód, roztwór kleju, białko i t. d., użyty do rozrobienia farby mineralnej: malowanie a tempera; Tempera al secco (sekko) = malowanie na tynku wyschniętym — p. Alfresco.
Temperament, łć., wrodzone usposobienie człowieka, objawiające ś. w uczuciach, które dane bodźce w nim budzą, oraz w sposobie, w jaki pod wpływem tych bodźców postępuje; bywa choleryczny (żółciowy), sangwiniczny (krewki), flegmatyczny (ospale niedołężny), nerwowy (drażliwy nadmiernie); w życiu potocznym; usposobienie bardzo żywe i namiętne, żywość; mieć t., być z t-em, mieć żywość, być łatwo pobudliwym, krewkim, mieć usposobienie ogniste.
Temperatura, łć., ciepłota, stan ciepła danego ciała; stan powietrza pod względem ciepła; w muz., strojenie instrumentów takie, w którym oktawa dzieli ś. nie wedle ścisłych prawideł matematycznych, ale na 12 półtonów, konieczna w takich instrumentach, jak dęte z klapami i wentylami, jak fortepjan, organy i t. p., w których tony enharmoniczne nie są odróżniane i brzmią niezupełnie czysto.
Temperować, łć., łagodzić, miarkować; zaostrzać ołówek lub pióro do pisania.
Tempestologja, łć., dział meteorologji, nauka, badająca zjawiska burzowe ze względu na warunki, w jakich powstają, na przebieg burz, oraz ich siłę.
Tempo, wł., wymiar czasu; stopień szybkości, z jaką utwór muzyczny ma być wykonany, szybkość ruchu; ruch; w szachach: czas; zyskać t., wykonać w mniejszej liczbie posunięć plan zamierzony; posunięciem zwłóczącym zmusić przeciwnika do posunięcia niekorzystnego; stracić t., ma znaczenie odwrotne poprzedniemu.
Temporalik, łć., nożyk pisarski, scyzoryk.
Temporalja, łć., prawa i dochody, przywiązane do urzędów kościelnych.
Temporalny, łć., doczesny.
Temporyzacja, łć., odwlekanie.
Temporyzować, łć., zwlekać, wyczekiwać sprzyjających okoliczności.
Tempowy, wł., dotyczący tempa.
Ten (ta, to, ci, te), zaim. wskazujący, używany, gdy wyraźnie wskazujemy jakąś osobę a. przedmiot a. zwracamy uwagę na to, o czym mówimy lub mówiliśmy przed chwilą; t. — t., t. — tamten = jeden — drugi, ten — ów; t. — sam = ten właśnie, nie inny; t. a. t. = gdy go ściśle określamy, ten mianowicie, to a to = to właśnie, to mianowicie; t. świat, to życie = doczesność, życie ziemskie; ni z tego, ni z owego = niewiadomo skąd, niewiadomo dlaczego; człowiek po temu a. do tego = zdatny, zdolny; do tego; a do tego = przytem; temu, że..., dlatego, że... = ponieważ, bo; nic z tego = do tego nie dojdzie, to ś. nie stanie; rok, dwa lata temu = już upłynął od tej chwili rok, dwa; już ja w tem jestem = postaram ś. o to; co mi to za człowiek! = z uznaniem a. z ironją; czym — tym — p. Tym; toż, toż to = dopiero wtedy; to to = z lekceważeniem a. politowaniem; nic mi z tego = to mi ś. na nic nie przyda; poza tym = zresztą, z innych względów; z tym wszystkim = pomijając to wszystko; pomimo to = nie bacząc na te względy; co ci do tego! = ta sprawa nie powinna cię obchodzić; mam w tem coś = zależy mi na tym; tego dnia, tego miesiąca, tego roku, tego wieku = bieżącego, obecnego; te strony, te okolice = najbliższe; w tych czasach = współcześnie; temi dniami, w tych dniach = w ciągu dni najbliższych; jak na to, na toż = jak na złość, na domiar złego.
Tenakulum, Tenakiel, łć., instrument chirurgiczny do chwytania i przytrzymywania przerwanych naczyń krwionośnych celem ich związania; w drukarstwie dywizorek do przytrzymywania rękopisu podczas składania czcionek.
Tenalgja, gr., ból ścięgien.
Tenardyt, naturalna sól glauberska, wydobywana w okolicach Madrytu.
Tenci (taci, toci), czy ten? czy ten sam?; ten właśnie; ten sam.
Tenda, zasłona rozpięta, kortyna.
Tendencja, łć., dążność, cel; zabarwianie odpowiednim kolorytem utworów literackich, dzieł sztuki, przemówień, w celu oddziaływania w pewnym duchu na masy, wzbudzenia pewnych uczuć, wpojenia pewnych przekonań; t. zwyżkowa = podnoszenie ś. kursów na giełdzie; t. zniżkowa = spadanie kursów na giełdzie.
Tendencyjny, łć., z pewną dążnością, mający jawny lub ukryty cel; t-a powieść = rozwijająca pewne poglądy polityczne, religijne, społeczne lub etyczne.
Tender, ang., mniejszy statek, służący większemu na posyłki; wóz przy lokomotywie, zawierający paliwo i wodę.
Tenli (tali, toli), czy ten?, czy ten sam?
Tenontologja, gr., nauka o ścięgnach.
Tenor, łć., trwanie; następstwo, kolej: brzmienie, osnowa (np. pisma).
Tenor, wł., najwyższy głos męski, obejmujący dwie oktawy.
Tenorowy, wł., dotyczący głosu tenora; mający głos tenora.
Tenorzysta, wł., człowiek śpiewający tenorem, tenor.
Tenotomja, gr., operacja chirurgiczna rozcięcia ścięgna.
Tensja, łć., wyprężenie, natężenie, prężność.
Tentacja, łc., chętka, życzenie trudne lub niemożliwe do spełnienia; kuszenie, pokusa.
Tentakula, łć., macki, rożki, czułki, długie i cienkie wyrostki w kształcie wąsów, piórek, rogów, zginające ś., wyrastając z okolic gęby u owadów, służą jako narzędzia dotyku, a może i węchu i słuchu, u niektórych ślimaków na końcu tych czułków są oczy, mrówkom służą macki te do porozumiewania ś.
Tentamen, łć., próba egzaminu próbny przed egzaminem właściwym.
Tentator, łć., kuszący.
Tentent — p. Tętent.
Tentować, łć., być kuszonym, kusić, budzić pożądanie; kusić ś. o co, próbować, usiłować.
Tenuta, wł., dzierżawa, rata dzierżawna.
Tenutarjusz, łć., trzymający tenutę, dzierżawca; dzierżawa starostwa za pożyczoną królowi sumę lub z łaski dożywocia nadanego.
Tenuto, wł., (skr. ten), w muzyce: wytrzymać, nie przyśpieszać; nie urywać tonu, zanim przebrzmi stosownie do wskazanej w nutach długości.
Tenże (taże, toże), czy ten, czy ta, czy to; ten sam, ta sama, to samo.
Teobromina, łc., alkaloid, zawarty w nasionach kakao i w niektórych gatunkach herbaty.
Teodulja, gr., służba Boża.
Teodycea, gr., obrona wiary w sprawiedliwość Bożą przeciw zarzutom, wynikającym z pozornej sprzeczności między istniejącym na świecie i moralnym złem a dobrocią i sprawiedliwością Boga.
Teofanja, gr. — p. Epifanja.
Teofilantropja, gr., doktryna religijna we Francji (1793 — 1801) uznająca istnienie Boga i nieśmiertelność duszy, zalecająca uroczystości rodzinne: chrzest, zaślubiny, pogrzeb, i publiczne: zebrania niedzielne z kazaniami i śpiewami.
Teofobja, gr., bojaźń Boża.
Teogamja, gr., śpiew weselny na cześć bogów.
Teognozja, gr., znajomość Boga.
Teogonja, gr., pochodzenie i rodowód bogów starożytności.
Teokracja, gr., rządy, sprawowane w imieniu Boga, rządy kapłańskie.
Teokratyczny, gr., odnoszący ś. do teokracji; właściwy teokracji, rząd t. = rząd duchowieństwa: państwo t-e — w którym interesy Kościoła stoją ponad interesami państwa.
Teolog, gr., uczony w rzeczach wiary; poświęcający ś. nauce teologji; student wydziału teologicznego w uniwersytecie.
Teologiczny, gr., dotyczący teologji, właściwy teologji, oparty na teologji.
Teologja, gr., nauka o Bogu i religji; ogół umiejętności religijnych, udzielanych kształcącym ś. na duchownych.
Teologumena, gr., rozprawy z zakresu umiejętności o Bogu.
Teomachja, gr., w mitologji: walka bogów.
Teomanja, gr., obłęd religijny.
Teomorfizm, gr., przedstawianie ludzi w postaci bogów i nadawanie im ich przymiotów; ubóstwianie.
Teoplastyka, gr., plastyczne przedstawianie człowieka w postaci bogów i bogiń; przedstawianie bogów w rzeźbach, figurach.
Teoremat, gr., twierdzenie naukowe, którego należy dowieść.
Teoretycznie, gr., wedle teorji, nie praktycznie, w zasadzie.
Teoretyczny, gr., rozważający według zasad a. wskazówek nauki.
Teoretyk, gr., znający gruntownie jaką naukę, choć niekoniecznie umiejący praktycznie ją stosować.
Teorja, gr., wszelki naukowo uzasadniony pogląd na całość zjawisk pewnego rodzaju, objaśniający ich przyczyny i wzajemny związek; wszelka wiedza lub znajomość rzeczy w przeciwstawieniu do czynnego wykonania i zastosowania w życiu zdobytej umiejętności; wykład zasad jakiej nauki, t. prawdopodobieństwa = nauka obliczania częstości, z jaką zdarzają ś. zjawiska, uważane za przypadkowe.
Teozof, gr., człowiek, posiadający naukę teozofji.
Teozofja, gr., znajomość Boga i rzeczy Boskich na podstawie mniemań filozoficznych; mistycyzm, okultyzm.
Tepać, bić, męczyć, dręczyć, trapić.
Teperelle, ozdoby staroświeckie u sukien.
Terać, Tyrać, nadwerężać, nadwątlać, przez długie a. nadmierne używanie; niszczyć, szarzać; tracić, marnować, trwonić; t. ś., niszczyć ś., nadwątlać ś., nadwerężać ś., szarzać ś.; włóczyć ś., tułać ś., wycierać cudze kąty.
Terakota — p. Terrakota.
Terapeuta, gr., biegły w leczeniu chorób; lekarz praktykujący.
Terapeutyczny, gr., dotyczący sposobu leczenia.
Terapja, Terapeutyka, gr., wiedza lekarska i sztuka lecznicza, nauka o leczeniu chorób.
Teratogienja, gr., rodzenie potworów.
Teratologja, gr., nauka o niekształtnościach, formach wyjątkowych, potwornych wśród ludzi, zwierząt i roślin; nauka o cudach.
Teraz, przysł., obecnie, współcześnie; w tym samym czasie, ninie, w tejże chwili, kiedy mówimy; w tym czasie, kiedy żyjemy, w tych czasach; na t. = na ten raz; jak t. = w obecnej chwili; t. = zaraz; t. zaraz = natychmiast; t. — t., raz — raz, już — już, to — to, czasem — czasem; jak na t. = względnie do dzisiejszej chwili.
Teraźniejszość, czas obecny, teraźniejszy, współczesność, obecność.
Teraźniejszy, teraz będący, obecny, współczesny, dzisiejszy, nie dawniejszy, nie przyszły; czas t., w gram., forma konjugacji czasowników, oznaczająca, że dana czynność odbywa ś. współcześnie z inną a. w tejże chwili, kiedy o niej mówimy.
Teraźniuczko, przysł., dopieruteńko, przed chwilą.
Terb, pierwiastek chemiczny, metal bardzo rzadki.
Terc-decymola, wł., grupa, złożona z 13-tu nut, trwająca w wykonaniu tyleż czasu, ile 8 takichże nut w zwyczajnym podziale taktu.
Tercerol, Tercerola, wł., pistolet kieszonkowy, krócica.
Terceron, hiszp., mieszaniec białych z mulatami.
Tercet, wł., śpiew na 3 głosy lub utwór muzyczny na 3 instrumenty.
Tercja, łć., sześćdziesiąta część sekundy; gatunek czcionek i druku większego od cycera; w muz., trzeci ton od tonu głównego; trzecia godzina kanoniczna (godz. 9 rano); trzecia klasa w szkołach; w fechtunku: cios w prawe ramię, uderzenie poziome od strony lewej ku prawej, przyczym ręka, trzymająca broń, skierowana jest dłonią do góry; w grze w karty: trzy karty starsze następujące po sobie: trzeci egzemplarz wekslu, mającego już kilka egzemplarzy.
Tercjał, łć., trzecia część czego; trzecia część roku.
Tercjan, łć., woźny szkolny, pedel.
Tercjana, łć., febra, powracająca co trzeci dzień.
Tercjanela, wł. — p. Tercynela.
Tercjarka, łć., forma żeńs. od Tercjarz.
Tercjarstwo, łć., przynależenie do bractwa tercjarzy.
Tercjarze, łć., bracia świeccy, przez św. Franciszka z Assyżu utworzony t. zw. zakon trzeci, którego członkowie nie składają ślubów zakonnych, nie noszą habitu, nie mieszkają w klasztorze, ale wstrzymują ś. od niektórych rzeczy, np. od ubiorów zbytkownych, bywania w teatrze i t. d.
Tercjować, łć., poddawać trojakiej próbie.
Terc major, łć., w kartach: as, król i dama jednej maści, w ręku jednego gracza.
Tercyna, wł., zwrotka złożona z trzech wierszy jedenastozgłoskowych, o układzie rymów takim, że środkowy wiersz każdej zwrotki rymuje ś. z pierwszym i trzecim następnej
Tercynela, Tercjanela, wł., rodzaj materji jedwabnej.
Terebra, łć., rodzaj małży epoki jurajskiej, śrubownica.
Terefere!, Terebzdere!, wykrz., co też prawisz!, co też pleciesz!, co znowu!, co za głupstwa!, co za bzdurstwa, co za niemądra gadanina! jeszczeby też!.
Terem, ros., pałac, zamek, gmach; wielki, niezgrabny przedmiot.
Teren, fr., przestrzeń ziemi; obszar gruntu, miejscowość, okolica; przestrzeń stosowana a. obrana do jakiego celu, miejsce będące widownią zdarzenia, o którym mowa; przen., pole działania, rynek zbytu.
Tergiwersacja, łć., zwrot w tył; wykręty, matactwo.
Tergum, łć., dosł. tył; odwrotna strona wekslu.
Teriolity, gr., skamieniałości zwierzęce.
Teriomorficzny, gr., zwierzęcy,
Terjer, fr., pies z rasy jamników, foksterjer.
Terkot — p. Turkot; gadanina.
Terkotać — p. Turkotać; paplać.
Terkotka, dziewczyna żywa i gadatliwa.
Terlarz, cieśla górniczy.
Terlica, drewniana część kulbaki, kulbaka, nie obita jeszcze skórą.
Terlikać, Tyrlikać, wywodzić trele, umieć śpiewać, grać.
Termalny, Termiczny, gr., wywierający wpływ za pomocą podniesionej temperatury, ciepły.
Termidor, gr., miesiąc gorąca, 11-ty miesiąc w kalendarzu pierwszej Rewolucji francuskiej (od 19-go lipca do 18-go sierpnia).
Termin, łć., granica, kres; czas, wyznaczony na co; rata; czas zwłoki ostatecznego załatwienia; t. prekluzyjny — p. Prekluzyjny; stawić ś. na t. = na czas umówiony; uiścić ś. w t-ie = w czasie umówionym, naznaczonym; stan, położenie: być w niebezpiecznych, ciężkich t-ach; czas nauki w rzemiośle: oddać do t-u, być w t-ie; wyraz właściwy jakiej nauce, nazwa naukowa; w logice: t. mniejszy = podmiot wniosku; t. większy = orzeczenie wniosku; t. średni = służy do porównania terminów mniejszego i większego i nie ukazuje ś. we wniosku; zbijać z t-u = mieszać, konfudować, zbijać z pantałyku.
Terminalnie, łć., według formuły prawnej; ostatecznie.
Terminalność, łć., zachowanie terminów naukowych, terminologja; formalność prawna; formuła prawna.
Terminalny, zrobiony według formuł prawnych, zrobiony formalnie; zgodny z terminologią.
Terminata, Terminatka, łć., spis spraw do załatwienia, notatka, lista czego; rota przysięgi.
Terminator, łć., w rzemiośle: uczeń sposobiący ś. na czeladnika.
Terminista, łć., zwolennik teorji o terminizmie.
Terminizm, łć., pogląd, według którego Bóg daje człowiekowi pewien oznaczony czas do poprawy, po upływie którego nie może spodziewać ś. przebaczenia.
Terminolog, gr., uczony, określający wyrazy i wyrażenia specjalne, dotyczące jakiej nauki lub fachu; nadający nazwy specjalnym gałęziom umiejętności.
Terminologiczny, gr., dotyczący terminologji.
Terminologja, gr., nauka o nazwach naukowych (terminach); w ściślejszym znaczeniu: ogół wyrażeń technicznych i nazw naukowych, używanych w jakiej nauce, sztuce lub umiejętności, jej tylko właściwych.
Terminować, łć., być na nauce rzemiosła u majstra, być w terminie, na praktyce.
Terminowy, łć., mający nastąpić w terminie czyli w czasie z góry oznaczonym.
Termoakumulator, łć., przyrząd, podnoszący temperaturę w miejscu, gdzie odbywa się kuracja.
Termobarometr, gr., połączenie termometru z barometrem, przyrząd do mierzenia ciśnienia powietrza za pomocą ciepła pary gotującej się wody.
Termochemja, gr., część fizyki, obejmująca zjawiska cieplne, zachodzące przy reakcjach chemicznych.
Termochroza, gr., własność ciał przepuszczania tylko niektórych promieni cieplnych.
Termoelektryczność — p. Termomagnetyzm.
Termofon, gr., instrument, z którego wydobywać można dźwięki pod wpływem promieni ciepła.
Termofor, gr., worek gumowy, napełniony solami, rozpuszczającemi ś. przy wysokiej ciepłocie, służący do ogrzewania różnych części ciała; przyrząd do wytwarzania pary.
Termograf, gr., przyrząd samozapisujący zmiany temperatury dzienne i dłuższe.
Termografja, gr., graficzne przedstawienie temperatury, zwłaszcza stanu ciepłoty krwi w chorobach gorączkowych.
Termoliza, gr., rozkład związków chemicznych na ciała prostsze, dokonywany za pomocą ciepła.
Termologja, gr., nauka o gorących źródłach mineralnych i kąpielach gorących.
Termomagnetyzm, Termoelektryczność, gr., magnetyzm i elektryczność powstałe pod wpływem ciepła.
Termomanometr, gr., połączenie termometru z manometrem.
Termometrograf, gr., przyrząd samozapisujący najwyższą i najniższą temperaturę w danym okresie czasu.
Termomikrofon, gr., telefon magnetyczny o wielkiej sile i wrażliwości.
Termomultyplikator, łć., przyrząd do mierzenia najmniejszych zmian temperatury, oparty na zasadzie wzbudzania elektryczności działaniem ciepła.
Termopatogienja, gr., nauka o powstaniu i przyczynach gorączki.
Termoregulator, łć., przyrząd, regulujący stopień ciepła odpowiednio do potrzeby.
Termoskop, gr., przyrząd, pokazujący zmiany w stanie ciepłoty danego ciała.
Termostat, gr., przyrząd zamknięty, ogrzewany z zewnątrz i służący do otrzymywania stałej temperatury w ciałach, weń wstawionych, regulujący dopływ gorącego powietrza przy ogrzewaniu centralnym.
Termostatyka, gr., część fizyki, zajmująca ś. badaniem stanu ciepła.
Termosyfon, gr., urządzenie do ogrzewania cieplarń roślin i inspektów za pomocą rur, przez które przepływa gorąca woda.
Termotaktyzm, gr., ruch organizmu, spowodowany przez ciepło; t. dodatni = ruch, zwrócony ku źródłu ciepła; t. ujemny = ruch, oddalający od źródła ciepła.
Termoterapja, gr., sposób leczenia chorób za pomocą gorących kąpieli, gorącego powietrza, pary i t. p.
Termy, gr., gorące źródła w starożytnym Rzymie, wytworne urządzenia kąpielowe publiczne, połączone z pomieszczeniem dla ćwiczeń gimnastycznych i przechadzek.
Terno, fr., tkanina z wełny koziej, delikatna, bez połysku.
Terno, wł., trzy numery razem, stanowiące wygraną na loterji liczbowej.
Teromorfja, gr., każda potworność u ludzi, przypominająca postać zwierzęcia.
Teror, łć., przestrach, przerażenie, zwłaszcza spowodowane okrucieństwem a. zabójstwami; teroryzm.
Terorysta, łć., wykonywający przymus terorystyczny; uczestnik i zwolennik teroryzmu w czasie Rewolucji francuskiej.
Teroryzm, łć., system panowania, wpływu groźby, oparty na postrachu i krwawym przymusie.
Teroryzować, łć., przymuszać, rządzić postrachem, gwałtownemi środkami, grozić gwałtem, śmiercią.
Terpentyna, gr., płyn żywiczwypływający z pni wielu gatunków drzew iglastych, ciecz gęsta, ciągliwa, o zapachu ostrym, smaku korzennym, mająca obszerne zastosowanie w przemyśle i w medycynie.
Terpentynowy, gr., zrobiony z terpentyny a. z terpentyną: t-y olejek, t-a zaprawa do podłóg.
Terpentyńcowate, rodzina roślin dwuliścieniowych, rosną przeważnie w krajach ciepłych, zawierają w liściach i korzeniach olejki aromatyczne i żywice.
Terrakota, wł., artystyczne wyroby z gliny tak zw. kaflowej, wypalane i nieemaljowane, barwy czerwonej wszelkich odcieni.
Terrawerda, wł., farba zielona.
Terrier, fr. — p. Terjer.
Terror, Terrorysta, Terroryzm — p. Teror i t. d.
Tertiogienitura, łć., (-cjo), prawa dostające się w spadku trzeciemu z kolei pokoleniu.
Teryna, wł., miseczka, puszka gliniana na pasztety, na smakołyki konserwowane.
Terytorjaliści, łć., w guberniach zachodnich stronnictwo, którego hasłem jest dobrobyt ludności na terytorjum tych gubernji bez względu na wyznanie i narodowość; u Żydów: stronnictwo, pragnące uzyskać jakiekolwiek terytorjmn dogodne na siedzibę autonomiczną Żydów.
Terytorjalizm, łć., dążenia i hasła terytorjalistów.
Terytorjalny, łć., należący do pewnego obszaru ziemi, do kraju; gruntowy, ziemski; t-a armja = we Francji żołnierze, którzy przesłużyli oznaczoną liczbę lat w służbie czynnej i w rezerwie, obrona krajowa, landwera; t-a polityka = polityka równowagi: dążenie do powiększenia własnego obszaru i niedopuszczenia do powiększenia się innych państw.
Terytorjum, łć., obszar ziemi, obwód, posiadłość; w Stanach Zjednoczonych Ameryki Półn. nazwa każdego takiego obszaru, który, nie mając jeszcze 60, 000 obywateli osiadłych, nie nazywa się Stanem i nie ma prawa wysyłać swoich przedstawicieli do kongresu i do senatu.
Tesak, szeroki i krótki miecz, tasak.
Tesknić, tęsknić.
Tespjada, gr., żart sceniczny; zabawne opowiadanie z życia teatralnego.
Tessarakonta, gr., komplet z 40 sędziów do rozstrzygania drobniejszych spraw w starożytnych Atenach.
Test, tygiel.
Testacja, łć., poświadczenie.
Testament, łć., akt, zawierający rozporządzenie własnością na wypadek śmierci, ostatnia wola; Stary T., Nowy T. = dwie główne części na które Pismo Św. ś. dzieli; t. polityczny = słowa, wypowiedziane publicznie a. napisane, zawierające program, nakreślony dla zwolenników męża stanu, schodzącego z widowni a. umierającego.
Testamentarjusz, łć., wykonawca testamentu.
Testamentarz, Testamentnik, łć., człowiek, który sporządził testament.
Testamentarzowy, Testamentniczy, Testamentny, łć., odnoszący ś. do testamentu.
Testamentowy, łć., dotyczący testamentu, zawierający ś. w testamencie.
Testator, łć., człowiek, robiący testament, robiący zapis.
Testatorka, łć., forma ż. od Testator.
Testatorski, łć., dotyczący testatora, testamentarza.
Testować, łć., świadczyć; czynić zapis testamentowy.
Testyfikacja, łć., dowiedzenie przez świadków.
Testymonjum, łć., świadectwo, dowód.
Teścia, Teściowa, matka żony a. męża w stosunku do synowej a. zięcia.
Teścin, stanowiący własność teści, właściwy teści.
Teściowski, dotyczący teścia, stanowiący własność teścia a. teści.
Teściów, należący do teścia.
Teść, ojciec żony w stosunku do jej męża, do zięcia.
Tetanizacja, łć., spowodowanie tężca (tetanos).
Tetanos — p. Tężec.
Tetrachord, gr., u staroż. Greków system muzyczny, oparty na skali czterech tonów; starożytny instrument muzyczny czterostrunowy.
Tedraedryczny[2] a. Tetragonalny, gr., system, układ kryształu taki, w którym trzy osie przecinają się we wspólnym środku pod kątem prostym, z nich dwie są równe, a trzecia różna, układ dwu a. jednoosiowy.
Tetraedryt, gr., minerał, złożony z miedzi, cynku, antymonu i siarki, służy do wytapiania miedzi.
Tetragon, gr., czworobok, czworokąt.
Tetralogja, gr., widowisko, złożone z czterech utworów scenicznych jednego autora, mianowicie trzech dramatycznych i czwartego satyryczno-komicznego, dawane w Atenach na uroczystość Dyonizosa.
Tetrametr, gr., wiersz miarowy, składający się z czterech stóp wierszowych w rytmie anapestowym lub daktylicznym, a. z czterech dipodji cz. stóp podwójnych, jeżeli wiersz jest pisany jambem lub trochejem.
Tetrarcha, gr., w starożytności: wielkorządca czwartej części podbitego kraju.
Tetrarchat, gr., panowanie, godność i okrąg tetrarchy.
Tetrarchja, gr., władza tetrarchy; obszar, rządzony przez tetrarchę.
Tetrastych, gr., czterowiersz, epigramat zawarty w czterech wierszach.
Tetrastyl, gr., budynek, którego front jest ozdobiony czterema kolumnami.
Tetronal, gr., w chem., jeden z metanów, używany, jako środek nasenny.
Tetryczeć, stawać ś. tetrycznym, dziwaczeć.
Tetryczka, forma ż. od Tetryk.
Tetryczny, posępny, nudny, zgorzkniały, kwaśny, dziwaczny, narzekający, niezadowolony ze wszystkiego.
Tetryk, dziwak, zrzęda, nuda, nudziarz, człowiek posępny, zgorzkniały, zgryźliwy.
Tetrykowaty, zimny, obojętny: t-a twarz.
Tetyka, gr., ogół zasad wiary.
Teurgja, gr., sztuka wywoływania duchów.
Teutonowie, dawne plemię giermańskie; przen. Niemcy.
Teutoński, odnoszący ś. do Teutonów, właściwy Teutonom; t. zakon = zakon krzyżacki.
Teutopsychiści, gr., wyznawcy teorji, że dusza jest śmiertelna.
Teza, gr., zdanie sporne, mające być dowiedzionym, obronionym; temat publicznej dysputy; u Hegla: stadjum dziejowe, oparte na twierdzeniu naiwnym.
Też, spójn., także, a także, również, takoż, tudzież, oraz, więc, a więc: mniej pracuje, mniej t. zarabia; to t. = dlatego właśnie; nawet: choćby t.; niby t. = pozornie, niby to; używa ś. dla większej dobitności, bez właściwego znaczenia: co t. ty mówisz!; co t. to za człowiek!
Tębr — p. Tembr.
Tęchlina p. Stęchlina.
Tęchły — p. Stęchły.
Tęchnąć, Tęchnieć, stęchłym ś stawać, rozkładać ś., psuć ś., zaczynać wonieć stęchliną, pleśnieć; osiąkać, opadać; stawać ś. mniej nabrzmiałym.
Tęczak, ryba koścista, skrzelowata, piersiopłetwa.
Tęczowanie, mienienie ś. różnemi barwami, właściwe niektórym minerałom a. płynom.
Tęczowy, dotyczący tęczy; mający po sobie kolor tęczy, mieniący ś., jak tęcza.
Tęczyna, wyniosłe drzewo z rodziny werbenowatych, rośnie w Indjach Wschodnich.
Tędy, przysł., tą drogą, przez to miejsce; t. owędy = tu i owdzie.
Tęgi, mocno zbity, zwarty w swych cząstkach, dychtowny, ścisły, gęsty: t. materjał, t-ie sukno, t. papier; ostry, mocno dokuczliwy, srogi, surowy: t-a zima, t. mróz; mocny, gwałtowny: t-ie uderzenie, t-ie cięcie, t. raz; o trunkach: mocny, uderzający do głowy, zawierający wysoki procent alkoholu: t-ie wino; odurzający, przenikający: t. tytuń, t. zapach; twardy, mocny, głęboki: t. sen; mocny, silny, krzepki, otyły i wysoki: t. człowiek, t. rumak, t. jeździec = dzielny; niepospolity, niezłomny: t. charakter, t-a głowa.
Tęgo, przysł., z natężeniem, sprężyście; mocno, silnie, krzepko, dobrze, dużo, obficie; dzielnie, wybornie, wyśmienicie, znakomicie.
Tęgokrusz, minerał, zawierający w sobie antymon, antymonit.
Tęgopokrywe, rząd owadów o wierzchniej parze skrzydeł rogowatej a. skórkowatej, zawierający rozmaite gatunki chrząszczów.
Tęgopój, człowiek, który wiele trunku pić może, nie tracąc przytomności
Tęgoskór, gatunek grzyba z rzędu purchawkowatych.
Tęgość, gęstość, zsiadłość, grubość, moc, siła, dzielność.
Tępiciel, człowiek, który co tępi, wytępia, niszczyciel.
Tępić, czynić tępym; wytępiać, niszczyć, wygubiać, zabijać, prześladować aż do wygubienia; t. ś. = stawać ś. tępym: nie ostrym, tracić ostrość, zdolność krajania; t. ś. = wzajemnie ś. wytępiać, niszczyć ś., zabijać ś. wzajemnie.
Tępieć, stawać ś. tępym, słabnąć, niszczeć, stawać ś. niepojętnym, tracić bystrość umysłu.
Tępo, przysł., nieostro; ciężko, z trudnością, źle, z trudem: nauka idzie mu t.
Tępogłowy, mający tępą głowę: ryby t-e = gromada ryb kościstych.
Tępogłów, ryba koścista cierniopromienna, tępogłowa.
Tępokątny, mający kąty tępe, nieostre.
Tępokończasty, mający końce tępe a. stępione.
Tęporogi, mający różki na głowie przy końcu zgrubiałe: owady t-e.
Tępość, nieostrość, przymiot tego, co jest tępe, stan stępienia; niepojętność, niebystrość, niezdolność.
Tępota, słabe pojęcie, słabe zastanowienie, brak rozsądku; t. słuchu, wzroku = niedosłyszenie, niedowidzenie — p. Tępość.
Tępozęby, mający tępe zęby.
Tępy, nieostry, stępiony, przytępiony, nie pojmujący szybko, niepojętny, niezdolny, ciężko pojmujący, ograniczony, leniwy: t-a głowa; osłabiony, słaby, wzrok tępy = słaby, krótki; słuch t. = niedosłyszący, głuchawy; t. kąt = większy od prostego, rozwarty.
Tęskliwie, Tęsknie, przysł., z tęsknotą, z udręczeniem: t. wyglądać kogo = pragnąć go zobaczyć.
Tęskliwość — p. Tęsknota.
Tęskliwy, Tęskny, smutny, rzewny, melancholiczny; wyglądający, oczekujący czego.
Tęsknica — p. Tęsknota.
Tęsknić, pragnąć widzieć kogo, co, uczuwać tęsknotę, doznawać tęsknoty, być tęsknym; t. sobie w czym = nudzić, przykrzyć sobie.
Tęsknie — p. Tęskliwie.
Tęskno, przysł., smutno, markotnie, przykro; t. mi do kogo, do czego, za kim, za czym = tęsknię.
Tęskność — p. Tęsknota.
Tęsknota, Tęskność, Tęsknica, Tęskliwość, stan człowieka tęskniącego, smutek, melancholja, nuda; wyglądanie kogo a. czego, oczekiwanie kogo, chęć zobaczenia kogo a. czego; tęsknienie, smutek z powodu rozłąki z kim a. z czym.
Tęskny — p. Tęskliwy.
Tętent, Tentent, odgłos kopyt konia a. innego zwierzęcia po twardej drodze.
Tętniak, rozszerzenie tętnicy, żylak.
Tętnicowy, Tętniczny, dotyczący tętnicy a. tętnic.
Tętniczka, małe naczyńko w ciele, roznoszące krew.
Tętniczny — p. Tętnicowy.
Tętnić, Tentnić, wydawać tętent, tupaniem sprawiać odgłos tętentn; o krwi w tętnicach: bić, pulsować, uderzać.
Tętnienie, Tentnienie, wydawanie tętentu; tętent; bicie tętnic, pulsowanie.
Tętno, ruch krwi w tętnicach, w arterjach, bicie pulsu, uderzenie pulsu, pulsowanie, puls.
Tężcowy, podobny do tężca; wyprężony, skołowaciały, zdrętwiały, zgrabiały.
Tężec, choroba zakaźna, przy ranna, gorączkowa, cechująca ś. bolesnemi i trwałemi kurczami wszystkich niemal mięśni podległych woli, tetanos.
Tężeć, stawać ś. tęgim; twardnieć, grubieć, nabierać ciała, stawać ś. mocniejszym, napinać ś., wyprężać ś., drętwieć.
Tężyć, czynić tęgim; napinać, wyprężać, wytężać.
Tężyzna, przymiot tego, co jest tęgie; uczucie tęgości, siły, mocy; przechwałki, junactwo; młodzież tęga, dzielna; to nie t. = nic w tym dziwnego, nic osobliwego.
Tfu! Tfy!, wykrz., naśladujący odgłos spluwania; oznaczający pogardę, wstręt, obrzydzenie.
Tigmotaktyzm, gr., zdolność oddziaływania organizmu na bodźce dotykowe; zdolność przylegania do twardych przedmiotów, jaką objawiają różne organizmy.
Tik, (tic) fr., mimowolne kurczenie pewnych muskułów, zwłaszcza twarzowych; przen., niewłaściwe, często śmieszne przyzwyczajenie wykonywania pewnych ruchów prawie bezwiednie.
Tikal, jap., jednostka monetarna japońska, moneta srebrna = 1 rub. 18 kop.
Tingeltangel, nm., podrzędna kawiarnia lub piwiarnia z szansonistkami.
Tinta — p. Tynta.
Tirolienne, fr., taniec wirowy w ¾ takcie, o spokojnych poruszeniach.
Tiul, fr., lekka, cienka, przezroczysta tkanina, wyrabiana nakształt siatki.
Tiunika — p. Tunika.
T. j., t. j., skr. to jest.
Tkacki, Tkaczy, dotyczący tkacza i jego zajęcia.
Tkactwo, gałąź przemysłu, zajmująca ś. wyrobem różnego rodzaju tkanin z nitek, przez regularne ich krzyżowanie na przyrządzie, zw. warsztatem tkackim ręcznym a. maszynowym.
Tkaczka, forma ż. od Tkacz.
Tkaczy — p. Tkacki.
Tkać, wpychać, wtykać, pakować, wciskać, wtłaczać; przemocą komu co dawać; t. w siebie = najadać ś., opychać ś.; t. w kogo = dawać mu dużo jeść; dawać wciąż jednemu a. na jeden cel; robić tkaninę: płótno, sukno, materję jedwabną i t. p.; t. ś., pakować ś., tłoczyć ś., pchać ś.
Tkalnia, fabryka, gdzie wyrabiają tkaniny, warsztat tkacki.
Tkalny, Tkanny, dający ś. tkać, zdatny do tkania; przeznaczony do tkania.
Tkaneczka, zdr. od Tkanina.
Tkanina, plecionka z nitek grubszych lub cieńszych, w odpowiedni sposób z sobą skrzyżowanych na warsztatach tkackich; nitki te mogą być z różnego materjału: lnu, konopi, bawełny, wełny, jedwabiu, juty i t. p.; utkany materjał podlega następnie różnej obróbce i mechanicznemu wykończaniu.
Tkanka, zbiór komórek o budowie mikroskopowej, tworzących masę pojedyńczych organów ciał zwierząt i roślin, każda tkanka posiada odrębną funkcję fizjologiczną: t-i łączne, tłuszczowe, nerwowe i t. p.
Tkankowaty, zbliżony kształtem do tkanki.
Tkankowy, dotyczący tkanki.
Tkanny — p. Tkalny.
Tkany, robiony robotą tkacką; przetykany, wyszywany.
Tkliwić, doprowadzać do wzruszenia, do żalu, czynić tkliwym, rozczulać, rozrzewniać, poruszać serdecznie; roztkliwiać; śpiewać głosem tkliwym, kwilić.
Tkliwie, przysł., głosem tkliwym, żalośliwie, łzawo, rzewnie, czule, wzruszająco, rozrzewniająco.
Tkliwość, skłonność do rozczulania ś., czułość, rzewność.
Tkliwy, skłonny do rozczulenia ś., czuły, sentymentalny; rozczulający, rozrzewniający, żałosny, żałośliwy, rzewny.
Tknąć, p. nied. Tykać; dotknąć, t. kogo = zrobić na nim wrażenie; t. kogo do żywego = dotknąć go boleśnie, urazić, obrazić; coś mię t-ęło = uderzyło mię, miałem przeczucie; p. — Dotknąć.
Tknięty, im. od Tknąć; dotknięty, wzruszony, poruszony, rozczulony: t. litością, współczuciem, żalem: rażony, uderzony; zadraśnięty, obrażony t. do żywego.
Tkwić, być w co włożonym, w czym umocowanym, zostawać wepchniętym, wetkniętym, zagłębionym; siedzieć w czym mocno, niewzruszenie; t. w pamięci, w głowie = mieć wryte w pamięć, być niezapomnianym.
Tleć, Tlić się, palić ś. słabym, przytłumionym ogniem, prawie bez płomienia, gorzeć bez płomienia, żarzyć ś.; przen., być jeszcze nie ugaszonym, nie przytłumionym, istnieć jeszcze, działać, ale słabo, być blizkim końca: wojna, bunt jeszcze tleje; t. zemstą, nienawiścią = płonąć.
Tlen, pierwiastek chemiczny, gaz bez zapachu, barwy i smaku, stanowiący piątą część powietrza atmosferycznego i rozprzestrzeniony w postaci różnych związków np. woda, różne skały i t. p., w przestrzeniach międzygwiazdowych, wchodzi w skład naszego ciała i roślin, podtrzymuje oddychanie i palenie, kwasoród.
Tlenek, związek chemiczny tlenu z innym pierwiastkiem: t. siarki, węgla, fosforu.
Tlić się — p. Tleć.
Tlenić — p. Utleniać.
Tło, pole, grunt, dno, podkład, głębia malowidła, obrazu, w przeciwstawieniu do odrębnych szczegółów, deseni, figur, przedmiotów i t. p.; pole materji, płótna i t. p; grunt, podstawa, zasada: t. charakteru, umysłowości człowieka a. narodu; otoczenie bliższe lub dalsze, współcześni komu a. czemu ludzie i warunki: Mickiewicz na tle poezji romantycznej; t. zasadnicze = główne warunki, wśród których coś ś. rozgrywa a. ktoś działa.
Tłoczek, zdr. od Tłok.
Tłoczliwy, dający ś. stłaczać, ściskać, zbijać, szczelniej układać.
Tłoczniak, rodzaj windy.
Tłocznie, przysł., tłumnie, hurmem, gromadnie, gromadą.
Tłoczny, odnoszący ś. do tłoku, masowy, tłumny; dotyczący tłoczni, tłoczony za pomocą tłoczni; t. ziemia = ziemia ubita deptaniem bydła, odłóg.
Tłoczobrzuch, człowiek, używający jedzenia nad potrzebę, żarłok, pasibrzuch.
Tłoczyciel, człowiek, który coś tłoczy.
Tłoczyć co: cisnąć, ściskać, gnieść, ugniatać, uciskać, wyciskać, prasować, wytłaczać, wybijać: t. olej, oliwę, wino; drukować: t. książkę, czasopismo; prześladować, dokuczać; t. co w co, wpychać, upychać, pakować; t. ś., ściskać ś. w kupę, gromadzić ś., cisnąć ś., pchać ś.
Tłoka, dawniej: pańszczyzna nadzwyczajna w czasie zasiewu a. żniwa; robota, przez całą gromadę wiejską bezinteresownie odbywana dla jednego z gospodarzy, w razie nagłej jego potrzeby, tylko za poczęstunek; robotnicy, uczestniczący w tłoce; zgromadzenie tłumne i burzliwe.
Tłokarnia, folusz sukienniczy; miejsce, gdzie tłoczą wino z winogron, oliwę z oliwek, olej z różnych nasion i t. p.
Tłokarski, odnoszący ś. do tokarza.
Tłokarz, robotnik, który tłoczy winogrona, oliwki i t. p.
Tłokno, potrawa ludu wiejskiego z mąki owsianej.
Tłomoczek — p. Tłumoczek.
Tłomok — p. Tłumok.
Tłómactwo, Tłómaczowstwo — p. Tłumaczowstwo.
Tłómacz, Tłómaczka — p. Tłumacz, Tłumaczka.
Tłómaczenie — p. Tłumaczenie.
Tłómaczowy — p. Tłumaczowy.
Tłómaczyć — p. Tłumaczyć.
Tłuc, niszczyć przez uderzenie, rzucenie a. nacisk, bić, rozbijać na kawałki, rozgniatać: t. szybę, talerz, kieliszek, t. orzech; uderzać w co w celu rozbicia, zniszczenia: t. mury taranem, t. piersi rękami; rozbijać, rozdrabniać za pomocą ponawianych uderzeń: t. orzechy, migdały, pieprz w moździerzu; otłukiwać: t. len, konopie; wstrząsać gwałtownie, miotać: zły duch, wielka choroba go t-cze, niech cię choroba t-cze! = przekleństwo; ki djabeł t-cze cię po nocy? = prowadzi; stukać, pukać, kołatać: t. we drzwi, w okno; t. ś., rozbijać ś. na kawałki; bić ś. z kim, walczyć jeden przeciwko drugiemu, walić ś. nawzajem; włóczyć ś., wałęsać ś., chodzić z miejsca na miejsce bez wyraźnego celu: t-cze ś., jak Marek po piekle = chodzi z miejsca na miejsce niewiadomo po co; t-cze ś. po nocach, po świecie, po niędostępnych drogach; o suce: uczuwać popęd płciowy; o kobiecie: pędzić życie niemoralne.
Tłucz, Tłucza, pokarm dla psów z tłuczonego ziarna, osypka.
Tłuczeniec, rodzaj & placka z migdałów i orzechów, smażonych w cukrze; potrawa z suszonego i tłuczonego chleba, z przyprawami korzennemi.
Tłuczka, stępa do tłuczenia rudy mineralnej przed jej topieniem; wielki młot do tłuczenia rudy, kamieni; naczynie do robienia masła, kierzanka; kobieta niemoralna, nierządnica.
Tłuczny, dający ś. stłuc.
Tłuczony, bity, ubity, rąbany, miałko rozbity, ugnieciony, utłuczony w moździeżu.
Tłuk, narzędzie do tłuczenia, stępor; strzała z tępym grotem; kij u rybaków, którym popychają łódki i mierzą głębokość wody; kobieta włóczęga, kobieta niemoralna, nierządnica, wszetecznica.
Tłuka — p. Tłoka; kobieta nieporządna, nierządnica, włóczęga.
Tłum, wielka gromada, ciżba, tłuszcza, rzesza; gmin, pospólstwo, motłoch
Tłumactwo, Tłumaczostwo, Tłómactwo, Tłómaczostwo, tłumaczenie, wyjaśnianie, objaśnianie, wykład; praca, urząd tłumacza, dragomana.
Tłumacz, Tłómacz, człowiek, który coś wyjaśnia, wykłada, komentator; człowiek, który służy za pośrednika w porozumiewaniu ś. dwu ludzi różnych narodowości, nie rozumiejących się nawzajem, dragoman; człowiek, który przekłada a przełożył jakieś dzieło z jednego języka na drugi; cecha zewnętrzna, po której można poznać czyjś stan wewnętrzny; oczy są t-ami duszy = stanu duszy; niech te łzy moje będą t-ami moich uczuć.
Tłumaczenie, Tłómaczenie, wyjaśnianie, objaśnianie, wykład, komentarz; wyrażenie, objawienie: t. swych myśli, swych uczuć; przekład z jednego języka na drugi: wierne, ścisłe, wolne t.; t. ś., wyrażanie swych myśli i uczuć, wysławianie; uniewinnianie ś., usprawiedliwianie ś., wymówka, ekskuza.
Tłumaczka, forma żeńs. od Tłumacz.
Tłumaczony, Tłómaczony, przełożony z języka obcego na inny.
Tłumaczostwo — p. Tłumactwo.
Tłumaczowy, dotyczący tłumacza, stanowiący własność tłumacza.
Tłumaczyć, Tłómaczyć, wykładać, objaśniać, komentować: t. jakiegoś autora, t. sny, przekładać z jednego języka na drugi; wyrażać, objawiać swoje myśli, uczucia; usprawiedliwiać, uniewinniać, wymawiać; t. ś., wysławiać ś., wyjaśniać swoje myśli, uczucia, wyrażać ś., usprawiedliwiać ś, uniewinniać ś, wymawiać ś., ekskuzować ś.
Tłumiciel, człowiek, który coś tłumi, ugasza, przytłumia, ukraca, siłą uspakaja.
Tłumić, przyciskać, nie dopuszczać, żeby co wychodziło na wierzch, żeby co wybuchło, przyduszać, ugaszać, przygaszać; nie dopuszczać do wybuchu, do rozgłosu, starać ś. uspakajać; t. dźwięki = robić, aby były cichsze; t. łzy, uczucie, gniew = opanowywać, nie okazywać.
Tłumik, przyrząd w narzędziach muzycznych strunowych, tłumiący drganie strun i przyciszający dźwięki, surdynka.
Tłumiony, przyciskany, przygaszany, przyduszany; wstrzymywany, opanowywany, nieokazywany zbyt jawnie: t. głos, t-e uczucie.
Tłumliwy — p. Tłumny.
Tłumnie, Tłumno, przysł., w wielkiej ilości, gromadnie, masowo, licznie.
Tłumny, w wielkiej ilości występujący, gromadny, liczny, masowy, tłoczny.
Tłumoczek, zdr. od Tłumok.
Tłumok, worek skórzany do chowania różnych przedmiotów w podróży; opakowanie rzeczy przewożonych; pewna ilość przedmiotów przewożonych, związanych razem, paka, tobół, bagaż.
Tłustawy, nieco tłusty.
Tłusto, przysł., z tłustością, z okrasą; t. mówić = nieobyczajnie; t. wyglądać = być otyłym.
Tłustocha — p. Tłuściocha.
Tłustodrzew, drzewo amerykańskie, z którego nacięć wypływa balsam peruwiański, kropliwoń, drzewo balsamowe.
Tłustogardły, mający gardło zbyt obrosłe tłuszczom.
Tłustorodny, żyzny, urodzajny.
Tłustoszklisty, szklisty z pozorem tłustości, minerały t-e = hjacynt, ametyst, granat i in.
Tłustoszyi, mający tłustą szyję.
Tłustość, substancja tłusta, tłuszcz.
Tłusty, zawierający w sobie tłustość; mający dużo tłuszczu, dużo ciała, gruby, otyły; ziemia t., grunt t-y = żyzny, czarnoziem; posada t-a = wiele dochodu przynosząca; t-y połeć smarować = bogatego bez potrzeby, jeszcze bardziej wzbogacać; nieobyczajny, lubieżny; w min.: gładki, ślizki i jakby posmarowany tłuszczem.
Tłuszcz, substancja tłusta, pozostawiająca na tkaninie plamy ciemniejsze a. na papierze plamy przezroczyste, spotykana obficie w ciałach zwierzęcych i roślinnych; pod względem chemicznym tłuszcze stanowią połączenie kwasów tłuszczowych, jak np. stearynowego, palmitowego, olejowego z gliceryną, bywają stałe (t. zw. tłuszcze zwierzęce, jak np. łój, masło, szmalec, wosk) i płynne (t. zw. oleje zwierzęce i roślinne); warstwa tłuszczu w ciele ludzkim a. zwierzęcym, sadło, słonina, tłustość.
Tłuszcza, tłum, zgraja, gromada ludzka nie zorganizowana.
Tłuszczak, narośl, guz, uformowane w ciele z komórek tłuszczowych.
Tłuszczonośny, Tłuszczorodny, Tłuszczotwórczy, wyrabiający, wytwarzający tłuszcz.
Tłuszczowosk, tłuszcz, wytwarzający ś. w martwym ciele.
Tłuszczowy, odnoszący ś. do tłuszczu, złożony z tłuszczu.
Tłuścić, czynić tłustym, tuczyć; smarować, walać tłustością, zatłuszczać; przekupywać kogo.
Tłuścieć, stawać ś. tłustym, tyć, nabierać ciała, tuszy.
Tłuścioch, człowiek tłusty, otyły, grubas.
Tłuściocha, forma ż. od Tłuścioch.
Tłuścioszek, zdr. i pieszcz. od Tłuścioch: chłopczyk tłusty.
Tłuścioszka, zdr. i pieszcz. od Tłuściocha, dziewczynka tłusta.
To, zaim. 1 przyp. l. poj. rodz. nij. od Ten, ta rzecz, ten przedmiot, to pojęcie; spójn., to-to, oznacza zmieniające ś. nawzajem, powtarzające ś. czynności: to płacze, to śmieje ś., to tu, to tam, to ten, to ów; służy do połączenia dwu zdań, z których pierwsze, poboczne, zaczyna ś. od spójników: gdy, kiedy, jeśli, jeżeli, jeśliby, gdyby, skoro, często też bywa opuszczane; używa ś. dla potwierdzenia czynności, w pierwszym zdaniu zawartej, a zarazem oznacza jej kierunek nieokreślony: com powiedział, tom powiedział, a ty ś. nie wtrącaj skąd wziąć, to wziąć, byle było; używa ś. dla większej dobitności: kogóż to ja widzę!, jest to człowiek znakomity, co mi to za specjał!, jak to?, to on!, kto to?, który to.
Toaleta — p. Tualeta.
Toast, ang., wzniesienie zdrowia podczas uczt uroczystych; krótka mówka, zakończona propozycją wychylenia kielichów za czyjeś zdrowie, na powodzenie jakiego przedsięwzięcia lub na cześć czyjąś.
Toastować, fr., wznosić toasty, przemawiać z powodu uroczystości i pić na czyją cześć.
Tobolec, torba, tajstra, toboła.
Toccata, wł. — p. Tokata.
Toczarnia, maszyna do toczenia, do szlifowania, szlifiernia, warsztat tokarski, tokarnia.
Toczenica, rodzaj stroju kobiecego na głowę, czepiec, czepek; gałka okrągła toczona; część toczona słupa a. kolumny, leżąca bezpośrednio pod wiekiem; tok, spodek wieka.
Toczkiem, taczając ś., tocząc ś.
Toczność, obrotność: t. kół w maszynie.
Toczny, łatwy do toczenia, obrotny.
Toczony, robiony robotą tokarską; gładki, wyostrzony.
Toczyć, obracając co, popychać, posuwać, taczać po równym miejscu: t. wóz, powóz, beczkę, armatę, koło; staczać, spychać na dół: t. kamień z góry; nieść, unosić, lać: rzeka t-y swe fale; ostrzyć, wecować: t. nóż, brzytwę; ronić, wylewać, wytaczać, wypuszczać coś płynnego: t. łzy, krew, t. wino z beczki, koń t-y pianę z pyska; raz rozpocząwszy, czynić coś w dalszym ciągu: t. rozmowę, spór, wojnę, dysputę, bitwę, zwadę; o robactwie: gryźć, wiercić, przegryzając niszczyć: robak t-y drzewo, rak t-y ciało chorego, zgryzota t-y mu sumienie; obracać, prowadzić dokoła: t. oczami, t. koniem = kierować nim w różne strony; t. ś., obracając ś., posuwać ś. naprzód: wóz, powóz ś. t-y; spadać z góry na dół: kamień t-y ś. z góry; krążyć, posuwać ś. w przestrzeni: gwiazdy, planety ś. t-ą; nieść ś., lać ś.: fale rzeki ś. t-ą; płynąć, wylewać ś.: krew ś. toczy; rozpocząwszy ś., być prowadzonym w dalszym ciągu, odbywać ś.: bitwa, spór ś. t-y; powoli, ociężale sunąć ś.; być ostrzonym; upływać, schodzić: czas ś. t-y; fortuna kołem ś. t-y = jest zmienna.
Toczydło, narzędzie do ostrzenia, okrągła osełka z rękojeścią.
Toczysty, jak wytoczony, jak utoczony, gładki, okrągły.
Toć, to mi to!, to przecież, to wszak.
Toina, Toja, roślina z rodziny toinowatych.
Toinowate, rodzina roślin dwuliściennych, przeważnie międzyzwrotnikowych wiele z nich posiada sok jadowity.
Tok, toczenie ś., bieg, obrót; porządek: t. rzeczy; kształt jakby utoczony, rzecz jakby toczona: t. ciała; klepisko w stodole; część rzędu końskiego, w którą wkładano koniec włóczni, lancy, kopji; t. żelazny, wbity w ziemię dla stawiania proporca; broń do t-u! = osadzić ją w toku! (komenda); cieczenie, płynięcie; okrągła czapka hiszpańska z piórem; żłób, wyrobiony z kloca drewnianego, koryto.
Tokaj, najlepsze wino węgierskie, nazwane od okolicy, w której rośnie.
Tokarczyk, czeladnik tokarski, uczeń tokarski.
Tokarka, kobieta, pracująca w tokarni, zajmująca ś. tokarstwem; żona tokarza.
Tokarnia, warsztat tokarski.
Tokarski, dotyczący tokarza lub jego zajęcia, jego wyrobów.
Tokarstwo, rzemiosło, zajęcie tokarza.
Tokarz, rzemieślnik toczący, t. j. kręcąc przedmiot, wyrzynający toczący na odpowiednim warsztacie różne przedmioty.
Tokata, Toccata, wł., utwór muzyczny na fortepjan lub organy, w którym temat przechodzi ciągle w rozmaitych odmianach z jednej ręki do drugiej.
Tokologja, gr., położnictwo.
Tokować, o niektórych ptakach: wydawać głos, którym samce wabią ku sobie samiczki; parzyć ś.; o osobach: gawędzić, paplać.
Tokowisko, miejsce, gdzie niektóre ptaki, jak np. cietrzewie, jarząbki i inne, wabią ś. i parzą; klepisko, tok.
Toksodonty, gr., skamieniałości olbrzymich ssaków.
Toksykacja, łć., zatrucie.
Toksykoemja, gr., zakażenie krwi.
Toksykografja, gr., opisanie trucizn.
Toksykolog, gr., uczony, zajmujący ś. nauką o truciznach.
Toksykologja, gr., część medycyny, zajmująca ś. badaniem działania trucizn na organizm ludzki oraz zwierzęcy.
Toksyna, łć., trujący produkt, wytwarzany przez bakterje w organizmie żywym.
Tolerancja, łć., względność, pobłażliwość, zwłaszcza pod względem różnicy zapatrywań, a szczególniej w dziedzinie przekonań religijnych; cierpliwe znoszenie, poszanowanie innych wyznań; pobłażanie.
Tolerancyjny, łć., dotyczący tolerancji; pozwalający każdemu wyznawać swoją religję bez przeszkody; pobłażliwy, wyrozumiały.
Tolerant, łć., człowiek wyrozumiały, pobłażający, uwzględniający.
Tolerować, łć., znosić, cierpieć, pobłażać, zezwalać.
Tolerowany, łć., ten, którego tolerują; t-a kobieta = nierządnica, zostająca pod kontrolą policyjno-lekarską.
Tolipiryna, gr., jeden ze środków przeciwgorączkowych.
Tolisol, łć., sól, powstała z połączenia antipiryny i tolipiryny.
Toluidyna, łć., związek chemiczny podobny do aniliny, lecz mający więcej węgla i wodoru, stanowiący zwykłą domieszkę aniliny, znajdującej się w handlu.
Toluol, łć., węglowodór płynny.
Tołba, część pługa — p. Słupiec.
Tołokno, potrawa tatarska z jagieł, soli i słoniny.
Tołpa, słow., kawał czego, duża ilość czego; tłum, gromada, tłuszcza.
Tołub, Tułub, Tołubek, ubranie wierzchnie, podszyte futrom albo watą, kożuch; kaftan watowany.
Tołumbasista, pers., muzykant, grający na tołumbasie.
Tom, skr. zamiast to jam: t. słyszał zamiast; to ja słyszałem.
Tom, gr., część dzieła całego, stanowiąca osobną książkę.
Tomasz, imię własne; niewierny T. = niedowierzający, wątpiący, nieufny.
Tomat, fr., pomidor.
Tombak, malajs., aljaż, zawierający 90% miedzi, a 10% cynku, także czasem małą ilość cyny, mieszanina barwy czerwonawej, przypominająca trochę złoto, używana do wyrobu tanich biżuterji i niektórych naczyń, similor.
Tombakowy, malajs., dotyczący tombaku, zrobiony z tombaku.
Tombola, wł., zabawa publiczna, połączona z loterją.
Tomik, gr., mały tom.
Tomiłek — p. Heljotrop.
Tomka, roślina — p. Tonka.
Tomotokja, gr., operacja położnicza za pomocą cięcia cesarskiego.
Ton, gr., dźwięk, głos, brzmienie, akcent, gatunek głosu; sposób wyrażania ś.; sposób życia, obejścia ś., zwyczaj towarzyski; koloryt obrazu a. ryciny; w muz., dźwięk, ściśle oznaczonej wysokości: cały t., pół t-u; podnieść, obniżyć o ½ t-u; tonacja: z jakiego tonu zacząć śpiewać?, a także odległość między dwoma klawiszami lub dźwiękami, przedzielonemi trzecim; siła muskularna; nadawać t. = być wzorem w odzieży, w zabawach, w postępowaniu; sposób mówienia, postępowania; przybierać t. a. t-y = stawać ś. pysznym, powziąć chęć imponowania; spuścić z t-u = spokornieć; z innego t-u śpiewać = stawiać wymagania wyższe a. niższe, stosownie do okoliczności; w dobrym t-ie = jak być powinno, wytwornie, elegancko, gustownie.
Ton, nm., rodzaj glinki białej, używanej do bielenia ścian, sufitów, mającej tę własność, że nałożona później zwykła farba malarska nie psuje ś. od zetknięcia z nią.
Ton!, wykrz., stój! stać! (komenda wojskowa).
Tonacja, gr., w muz., gama, panująca w jakim utworze lub ustępie muzycznym; t. majorowa, t. dur = gama o wielkiej tercji, trzeci ton w niej jest całym tonem; t. minorowa, t. moll = gama o małej tercji, trzeci ton jest półtonem.
Tonarm, nm., rodzaj tuby lejkowatej, szerokiej, u niektórych gramofonów, tony, przechodząc przez nią, wzmacniają się.
Tonąć, pogrążać ś. w wodzie, w płynie; tracić życie przez zanurzenie ś. w płynie; t. w błocie = prowadzić życie niemoralne; t. w zbytkach, w rozkoszach; t. w łzach = cierpieć, płakać, żałować; t-nący brzytwy ś. chwyta = w biedzie, w kłopotach, szczególnie pieniężnych, chwytać ś. środków ostatecznych.
Toniczność, gr., sprężystość, moc tkanek ciała.
Toniczny, gr., mający ton; t. środek = środek leczniczy orzeźwiający, wzmacniający, dający ciału jędrność; t. trójdźwięk = akord doskonały, np. c, e, g na pierwszym stopniu gamy.
Tonienie, pogrążanie ś. w wodzie a. w innym płynie; oddawanie ś. czemu nadmierne.
Tonifikacja, łć., wzmocnienie jędrności organów w ciele.
Tonika, wł., pierwszy zasadniczy ton gamy; podstawa akordu.
Tonizować, gr., wzmacniająco działać na ciało ludzkie albo na niektóre jego organy.
Tonna, fr., beczka, jednostka wagi = 1000 kilogramów, używana do oznaczania ciężaru ładunków okrętowych; jednostka objętości = 1,44 metra sześciennego.
Tonotwórca, twórca tonów, muzyk, kompozytor.
Tonować, gr., nadawać farbami obrazowi, rysunkowi, przejścia w światłach i cieniach, uwydatniać je.
Tontynowy wł. system, ubezpieczenie grupy osób na życie w ten sposób, że ubezpieczeni, pozostający przy życiu, dzielą pomiędzy sobą udziały zmarłych ubezpieczonych.
Toń, miejsce głębokie w rzece, jeziorze albo w morzu; głębia wodna, topiel, odmęt, przepaść; miejsce, gdzie rybacy zarzucają sieci; otwór, zrobiony w tym celu w lodzie; taka ilość ryb, jaką wyciągniono za jednym zarzuceniem sieci; ostatnia t. = groźne niebezpieczeństwo, zaguba.
Topa, wymurowany półkolisty pagórek, jako pomnik do przechowania relikwji buddyjskich, stupa.
Toparchja, gr., namiestnictwo, zarząd prowincją, zamkami.
Topaz, gr., kamień szlachetny przezroczysty, najczęściej żółtawego lub czerwonawego koloru.
Topazowy, gr., wyrobiony z topazu a. z topazem.
Topiciel, człowiek, który coś topi, roztapia, roztapiacz, roztopiciel.
Topiczny, gr., miejscowy, zastosowany do miejsca: t-e środki.
Topić, pogrążać, zanurzać w wodzie a. innym płynie; pozbawiać w ten sposób życia; roztapiać, rozpuszczać; t. w kim wzrok = wpatrywać ś. w niego usilnie i przenikliwie; t. majątek = trwonić, marnować, tracić; t. ś., pogrążać ś., zanurzać ś. w wodzie; rzucać ś. do wody dla odebrania sobie życia; topnieć, rozpuszczać się.
Topiel, Topielisko, toń, głębia, przepaść wodna, głębokie bagnisko, odmęt, otchłań, zatonięcie, rozbicie się.
Topielec, człowiek, który utonął, rozbitek z okrętu; ciało tego, co utonął; mniemany strach wodny, wciągający ludzi w głębie i topiący ich.
Topielica, forma ż. od Topielec; nimfa wodna, wabiąca na głębie młodzieńców; owad skrzydlaty z gromady pluskwowatych.
Topielisko, miejsce głębokie, wirowate w rzece, jeziorze, gdzie ś. można utopić; miejsce głęboko bagniste, oparzelisko; toń, przepaść.
Topielisty, obfitujący w topieliska, bagnisty.
Topielnica, owad półpokrywy, należący do pluskiew wodnych.
Topielnica — p. Topielica.
Topień, minerał, składający się głównie z bezwodnego związku trójkrzemianu glinki z krzemianami wapna, sodu i potasu.
Topik — p. Topnik.
Topika, gr., dowody i źródła, jakiemi się posługują mówcy dla poparcia swych twierdzeń; nauka o dowodach potwierdzających; składnia.
Topliwość, własność, jaką posiada ciało stałe przemieniania się na płynne, wskutek ogrzewania; własność topienia ś., roztapiania ś.
Topliwy, mający własność roztapiania się.
Topnieć, ze stanu stałego przechodzić w ciekły; roztapiać się, rozpuszczać ś., rozpływać ś.; t. jak wosk = pozwalać na wszystko, dać ś. powodować z gorącej miłości, tracić gniew, łagodnieć.
Topność, Topnistość, zdolność, łatwość roztapiania ś.
Topny, Topliwy, Topnisty, topiący ś. przy niezbyt wysokiej temperaturze.
Topograf, gr., uczony, opisujący miejscowość szczegółowo, zdejmujący mapy topograficzne.
Topograficzny, gr., odnoszący się do topografji: t-a mapa = mapa, przedstawiająca daną miejscowość z drobiazgowemi szczegółami, nie uciekając ś. do schematycznych znaków (kropek, gwiazdek i t. p.), lecz oddając wszystko według kształtów rzeczywistych.
Topografja, gr., dokładny opis położenia pewnej niewielkiej miejscowości z uwzględnieniem właściwości gruntu, wód, zadrzewienia, dróg, mostów, linji kolejowych, telegrafów, zabudowań, ludności i t. p.
Topografować, gr., opisywać i zdejmować szczegółowy plan jakiej miejscowości.
Topolak, motyl z podrzędu miernikowców z rodziny rośliniaków.
Topolina, drzewo topoli, gaj topolowy.
Topolisty, otoczony topolami, pełen topoli.
Topologja, gr., ułatwianie spamiętania, za pomocą kojarzenia pojęć o przedmiotach, z wyobrażeniami miejscowości, rodzaj mnemoniki.
Toponomastyka, gr., nauka, badająca historję nazw miejscowości, ich pisownię, sposób wymawiania i prawa, jakiemi ś. kierowano, nadając te nazwy.
Toporek, mały topór, siekierka.
Topornia, huta żelazna, gdzie wyrabiają topory, fabryka toporów.
Toporzysko, rękojeść topora a. siekiery; drzewo grube dębowe, na którym osadzony jest wielki młot do kucia żelaza w hutach; wielki, niezgrabny topór.
Topy, gr., ogólne pojęcia, zdania, miejsca przytaczane jako dowody.
Tor, pierwiastek metaliczny z grupy cyny, metal bardzo rzadki, używany do wyrobu koszulek gazowych.
Tor, droga wydeptana, wytarta, pełna śladów, szlak; t. kolejowy = droga, szyny, po której biegną pociągi kolei; t. życia = droga; iść t-em cnoty — postępować cnotliwie; iść t-em przodków = żyć tak, jak przodkowie, przykładnie.
Tora, hebr., księgi praw Mojżeszowych, pięcioksiąg.
Toraczek, gatunek skorupiaka osiadłego.
Torba, worek skórzany a. płócienny, najczęściej noszony przez plecy; pójść z t-ą, z t-ami = stracić wszystko, żebrzeć; puścić kogo z t-ą = zubożyć go, że aż musi żebrać, zniszczyć go, doprowadzić go do nędzy.
Torbacze, zwierzęta ssące opatrzone torbą na brzuchu, w której znajdują ś. sutki i służącą do noszenia małych; workowate.
Torban — p. Teorban.
Torbeczka, mała torba, torebka.
Torbiak, torbiele zrośnięte z sobą.
Torbiarz, człowiek, robiący torby, chodzący z torbą, żebrak.
Torbiasty, mający kształt torby; zwierzęta t. — p. Torbacze.
Torbiel, torebka chorobliwa z błony, napełnionej cieczą, tworząca ś. niekiedy w żywym organizmie, cysta.
Torbielec, powiększona kaletka gruczołów z zamkniętym wychodem.
Torbifer, pomocnik, pisarz patrona sądowego.
Torbokościak, torbiel, zawierający kości.
Torbomięsak, torbiel, zawierający masę mięsną.
Torborak, torbiel, powlekający masę rakową.
Torboróg, torbiel, z którego wyrasta róg,
Torboszczur, zwierzę ssące z rodziny myszy.
Torbotłuszczak, torbiel, napełniony tłuszczem.
Torbotwór, nowotwór, mający budowę pęcherza.
Torbowłosiak, torbiel, zawierający włosy.
Torebczak, nasiennik rośliny nie pękający, kilkokomórkowy.
Torebka, mała torba z papieru, tkaniny, skóry i t. p., część owocu, otaczająca nasiono, utworzona z kilku owocolistków, pękająca po dojrzeniu i w ten sposób uwalniająca nasiona; t. Malpighiego = część rozszerzona kanaliku moczowego; t. maciczna = torebka, napełniona cieczą, oddzielającą ścięgna od powierzchni twardych; t. stawowa = torebka kulista, złożona z włókien, otaczająca ze wszystkich stron staw; t. włosowa = rodzaj woreczka, w którym tkwi nasada włosa; t. soczewkowa — cieniutka przejrzysta otoczka, w której spoczywa soczewka oka; t. zębowa = wydrążenie dziąsła, w którym powstaje ząb.
Torebkowy, dotyczący torebki, służący do robienia torebek; owoc t. = posiadający torebki, otaczające nasiona.
Torebnica, owad półpokrywy z rodziny mszyc.
Torebny, Torbowy, dotyczący torby.
Torero, hiszp., zapaśnik w walkach byków, walczący pieszo.
Torf, nm., szczątki roślin zgniłych pod wodą, przeważnie traw, mchów, wodorostów, sitowia, skrzypów i inn. roślin błotnych, oraz zbutwiałych włókien roślinnych, na wpół zwęglonych razem z piaskiem i mułem, używa się jako materjał opałowy a. na nawóz.
Torfiarnia, nm. miejsce, gdzie kopią torf, kopalnia torfu.
Torfowisko, nm., pokłady torfu, miejsce po wykopanym torfie.
Torfowy, nm., odnoszący ś., podobny do torfu.
Torłop, kożuch, tułub kobiecy.
Tornado, hiszpańska nazwa cyklonu, dawana zwłaszcza gwałtownym burzom wirowym, szalejącym w okolicach międzyzwrotnikowych w porze deszczów.
Torosy, wł., odłamy lodowe, wspinające się jedne na drugie.
Torować, przeprowadzać drogę, czynić tor, otwierać sobie drogę przez las, zarośla, górę i t. p.
Torowny, taki, który jest torem, którym można przejść a. przejechać: t-a droga = ujeżdżona, bita.
Torp, Torpa, na Litwie: przęsło w gumnie; ilość zboża, w snopach, pomieszczona w tym przęśle.
Torpedowy, łć., odnoszący się torpedy; t. awizo = statek ochronny, przeznaczony do wyławiania torped; t-a łódź — p. Torpedowiec.
Torpetyka, łć., nauka o przyrządach torpedowych, ich urządzeniu i działaniu.
Torpilla, fr. — p. Torpeda.
Torricellego próżnia = przestrzeń bez powietrza, tworząca ś. ponad słupem rtęci w barometrze a. w termometrze (im. odkrywcy).
Tors, wł., tułów posągu bez głowy i kończyn, biust.
Torsada, fr., wyrób pasmanteryjny w rodzaju taśmy a. sznura do naszywania sukien damskich, obić meblowych, draperji i t. p.
Torsja, łć., skręcenie; wymioty.
Tort, fr., ciasto cukiernicze w postaci kręgu, z wierzchu zwykle ubrane lukrem i konfiturami, wewnątrz bywa niekiedy przekładane masą owocową, powidłami.
Torturować, łć., zadawać męczarnie dla wymuszenia zeznania.
Tortury, łć., męki, katusze, męczarnie, zadawane w celu zmuszenia oskarżonych do zeznań, okrutny środek, używany dawniej przez władze sądowe, świeckie i duchowne; straszne narzędzia do męczenia obwinionych: poddawać t-om = zadawać męczarnie; przen., udręczenia fizyczne a. moralne; być jak na t-ach = męczyć ś., dręczyć ś.; brać na t. = obchodzić ś. okrutnie, męczyć.
Torysi, ang., stronnictwo arystokratyczno konserwatywne w Anglji — p. Wigowie.
Torysowski, ang., odnoszący ś. do stronnictwa Torysów.
Torzyśniad — p. Drzewojad.
Tosamość, identyczność, tożsamość; jednakowość, wielkie podobieństwo.
Tosamy, ten sam, identyczny; jednakowy, wielce podobny.
Toś, skr. zamiast to tyś: co ci mówiłem, toś zrobił.
Totalizator, fr., publiczna gra hazardowa podczas wyścigów konnych: uczestnicy wnoszą stawki na obrane konie, a wygrywają ci, którzy stawili na konia zwyciężającego.
Totumfacki, łć., zaufany sługa, jakby rodzaj powiernika, który ma prawo rozporządzać ś. w czyim domu, prawa ręka gospodarza; natrętny pieczeniarz, podejmujący ś. wszelkich usług.
Totus, łć., cały, wszystek; w preferansie: zadeklarowanie wzięcia wszystkich lew (wziątek).
Towar, tur., wyrób, przeznaczony do sprzedaży; przedmiot, którym kto handluje; żywy t. = kobiety jako przedmiot handlu niemoralnego.
Towarowy, tur., dotyczący towaru a. towarów; przeznaczony do przewożenia towarów: wóz, wagon, pociąg t. = bagażowy; mogący być sprzedany jako towar; handlowy.
Towaroznawstwo, nauka o sposobach wytwarzania towarów, źródłach nabywania towarów, sposobach rozróżniania gatunków towarów i poznawania zafałszowań.
Towarzyski, chętnie przebywający w towarzystwie, zastosowujący ś. do towarzystwa, łatwy w obejściu, przyjemny w towarzystwie, lubiany w towarzystwie, poufały z kim, familijny, ludzki; cnoty t-e = wymagane przez towarzystwo, zwyczaje t-e = przepisy zachowania ś. w towarzystwie, życie t-e = w społeczeństwie, wśród znajomych.
Towarzysko, przysł., w towarzystwie, w gromadzie; uprzejmie, grzecznie, gościnnie; poufale, familjarnie.
Towarzyskość, zamiłowanie w życiu towarzyskim, gromadnym; uprzejmość towarzyska, wyrobienie towarzyskie, takt.
Towarzystwo, pewna ilość osób, zebranych w jednym miejscu, kompanja, socjeta: t. męskie, kobiece, miłe, nudne; bywać po t-ach; obcowanie ludzi pomiędzy sobą, współżycie ludzi, bytność jednego człowieka przy drugim: bawi mię twoje t., udał ś. w podróż w t-ie przyjaciela; być obytym w t-ie = wiedzieć, jak ś. zachować; zrzeszenie ludzi we wspólnych celach: t. literackie, naukowe, rolnicze, t. wzajemnego kredytu, t. wzajemnej pomocy; t. asekuracyjne = ubezpieczeń, t. Jezusowe = zakon Jezuitów, t. dobroczynności, kompania handlowa, wspólna: t. akcyjne, kolejowe; społeczeństwo, społeczność; towarzysze, asysta, drużyna; towarzysze broni w dawnych polskich chorągwiach husarskich i pancernych; żart., t. wzajemnej adoracji = ludzie, którzy nawzajem sobie pochlebiają.
Towarzysz, człowiek, pracujący wraz z innym na jakimkolwiek polu pracy, kolega; człowiek, który żyje, mieszka z kim drugim; t. podróży = jadący z kim razem; t. broni = żołnierz, służący pod tym samym znakiem, co i inny; t. nieszczęścia, niedoli = człowiek, którego spotkało to samo nieszczęście, co i kogo innego; w dawnem wojsku polskim: żołnierz szlachcic w chorągwi huzarskiej a. pancernej; t. w rzemiośle = czeladnik; t. w drukarstwie: składacz, zecer, maszynista; w organizacji socjalistycznej: współczłonek tej organizacji; satelita, księżyc.
Towarzyszenie, obcowanie z kim, asystowanie, trzymanie ś. przy czyim boku; t. ś. p. Stowarzyszenie ś.
Towarzyszka, kobieta, towarzysząca komu, wspólniczka; t. podróży = współpodróżna; t. życia = żona.
Towarzyszyć, jechać, iść z kim razem, przyłączywszy ś. do niego; mieć z kim towarzystwo, być komu towarzyszem, asystować komu, obcować z kim; t. komu = być ciągle z nim; t. ś. = łączyć ś. w towarzystwo, wchodzić w związek.
Towianizm, łć., nauka Towiańskiego o posłannictwie narodów.
Toż, to samo, nie coś innego.
Tożsamościowy, zupełnie podobny do innego, identyczny, tosamy.
Tożsamość — p. Tosamość.
Tożsamy — p. Tosamy.
Trachea, gr., kanał oddechowy, tchawica.
Tracheoskopja, gr., badanie tchawicy za pomocą wziernika krtaniowego.
Tracheotomja, gr., operacja chirurgiczna (rozcięcie tchawicy i wprawienie w ranę rurki, aby otwór ś. nie zamykał), robiona w celu wprowadzenia powietrza do płuc, gdy krtań lub gardziel, zajęta chorobą, nie dozwala na oddychanie naturalne.
Trachit, gr., skała ogniowego pochodzenia, barwy szarej, żółtawej, w odłamie ziarnista, dziurkowata, szorstka w dotknięciu, używana jako materjał brukowy.
Trachoma, gr., zapalenie egipskie oczu, wysypka liszajowata na zewnętrznej powierzchni powiek.
Traciciel, człowiek, który coś traci, gubi; człowiek, który kogoś traci, odbiera mu życie.
Tracić, zostawać pozbawionym czegoś, pozbywać ś. własności czegoś, przestawać posiadać coś, gubić, utracać: t. wzrok, słuch, życie, rękę, nogę, zdrowie, sen, łaskę czyjąś, nadzieję, odwagę; trwonić, rozpraszać, marnować, marnotrawić: t. majątek, t. zarobek na hulatykę, t. czas; t. płód = pozbywać ś. go, sprowadzać poronienie; zadawać komuś śmierć z wyroku sądowego a. z rozporządzenia władzy, ścinać, wieszać, rozstrzeliwać i t. p.; ponosić stratę, być poszkodowanym: skąpy dwa razy traci, kupiec traci na towarze, sprzedając go po cenie niżej kosztu; t. na odwadze, na humorze i t. p. = zaprzestawać mieć odwagę, humor i t. d.; t. kogo z oczu = przestać go widzieć a. widywać; t. głowę = być zamieszanym, nie wiedzieć, co robić; t. cierpliwość = wpadać w gniew; t. równowagę = przestawać utrzymywać ś. w kierunku pionowym; przen., przestawać zachowywać panowanie nad sobą.
Traciknot, Traciłój, wilk u świecy, palący ś. bokiem i topiący świecę daremnie.
Traczka, rodzaj piły: t. kołowa = piła w kształcie koła; t. taśmowa = w kształcie taśmy.
Tradować, łć., na mocy wyroku sądowego zabierać czyją własność za dług.
Tradukcja, łć., przekład, tłumaczenie.
Tradukcjonizm, łć., teorja, według której rodzice, dając życie dziecku, jednocześnie wszczepiają w nie duszę swoją.
Tradycja, łć., podanie, sposób, droga, którą wiadomości i przekonania przechowują ś., przechodząc ustnie z pokolenia na pokolenie; przekazanie z przeszłości; zajęcie urzędowe czyjej własności i oddanie jej wierzycielowi.
Tradycjonalizm, łć., nauka Kościoła, opierająca ś. na podaniach.
Tradycjonalny, łć., przekazany w podaniach, w niezmienionych dawnych zwyczajach.
Tradycyjny, łć., zachowany przez tradycję, przechowywany z pokolenia w pokolenie, jako zwyczaj; podaniowy.
Traf, zdarzenie, przypadek; t-m = przypadkiem; dziwnym t-m = osobliwym zbiegiem okoliczności; na t. = na los szczęścia.
Trafaki (-ów), cienkie i krótkie kawałki rudy.
Trafar, celny strzał w towarzystwie strzeleckim.
Trafaret, wł., mocny papier z wyciętemi w nim rysunkami, to samo co patron do malowania ścian.
Trafiacz, człowiek, który trafia do celu.
Trafiać, dok. Trafić; strzelając do celu, nie chybiać; przybywać, zjawiać ś. gdzie, w samą porę we właściwym czasie: t. na obiad, na naradę, kłótnię; przybywać przypadkiem, niespodziewanie: t-ił mi ś. gość, lokator; znajdować drogę dokąd a. do kogo: t. do domu, do samego ministra; przenikać; zgadywać; t. na kogo, spotkać, zdybać; umieć coś zrobić, dokonywać czego; w malarstwie, w rzeźbie: chwytać podobieństwo portretowanej osoby; t., jak kulą w płot = nie trafiać, nie zgadywać, poszkapiać ś.; t. komu w sedno = dokuczać mu; t. w sedno = dobrze coś określać, odgadywać; t-iła kosa na kamień = nieudanie ś. czego, opór; t-ił frant na franta, wyciął mu kuranta = mówi ś. o osobie, która spotkała ś. z podobnym sobie, równie przebiegłym a. równie zaciętym przeciwnikiem; t. do czyjegoś serca = doznać czyjej dobroci, współczucia, pomocy, t. do czyjegoś przekonania = przekonywać go; t. z kim do ładu, do końca = przekonywać go, umieć sobie z nim poradzić; t. z deszczu pod rynnę = unikając mniejszej biedy, wpaść w gorszą; t. komu do gustu = podobać mu ś; t. ś., zdarzać ś., wypadać, przypadać: t-ił mu ś. przypadek; t-ia mi ś. tanio coś kupić = mam sposobność kupienia; pannie t-iło ś. kilku konkurentów = miała kilku konkurentów; t-iło mu ś. jak ślepej kurze ziarno = udało mu ś. przypadkiem; t-i ś. i najmądrzejszemu potknąć = każdy może omylić ś.
Trafiak, w górnictwie: nazwa dawana ciałom kopalnym, spotykanym w pokładzie, jeżeli giną i znów ś. pokazują; narzędzie dęte muzyczne.
Trafiarz, w dawnej Polsce: sędzia, sprawdzający trafność strzałów na uroczystościach kurkowych.
Trafić — p. nied. Trafiać.
Trafika, wł., sklep ze sprzedażą tytuniu, dystrybucja.
Trafnie, przysł., stosownie, dokładnie, w sam raz, dowcipnie.
Trafność, dokładność, akuratność, odpowiedność, właściwość.
Trafny, trafiający w cel: t. strzał; stosowny, właściwy, ścisły, odpowiedni, udany, dowcipny.
Trafowy, przypadkowy.
Trafta — p. Tratwa.
Traftarz, oryl, flisak.
Trafunek, traf, przypadek, przygoda, zdarzenie.
Trafunkowo, przysł., przypadkiem, wypadkowo, niechcący.
Trafunkowość, przypadkowość.
Trafunkowy, przypadkowy, wypadkowy.
Traganek, roślina z rodziny motylkowatych, wyciek z tej rośliny, rosnącej w Grecji i Azji, zwany tragantem, dragantem, adragantem, rodzaj gumy nierozpuszczalnej w wodzie, używa ś. do wyrobu niektórych kosmetyków i plasterków na ranki, oraz do robót cukierniczych.
Tragant, wyciek z rośliny traganek.
Tragar — p. Legar.
Tragarski, nm., dotyczący tragarza.
Tragarz, nm., posłaniec a. wyrobnik, przenoszący ciężary; członek bractwa górniczego w Wieliczce.
Tragedjopis, Tragiedjopis, Tragedjopisarz, Tragik, poeta, piszący tragiedje, autor tragiedji.
Tragelaf, gr., bajeczne zwierzę w rodzaju jelenia, wyobrażane na dywanach, puharach; całość, złożona z różnorodnych sprzecznych części.
Tragicznie, gr., w sposób właściwy tragiedji, ze smutnym wynikiem, smutnie, okropnie.
Tragiczno-komiczny — p. Tragi-komiczny.
Tragiczność, gr., właściwość tego, co jest tragiczne, cecha tragiczności.
Tragiczny, gr., dotyczący tragiedji; opłakany, smutny, okropny; t. koniec = śmierć.
Tragiedja, gr., utwór dramatyczny treści wzniosłej i głębokiej, przedstawiający ludzi wielkiego charakteru, którzy, dążąc do wyższych celów, walczą z przeciwnościami i w walce tej giną; t. fatalistyczna = dramat, w którym występuje tajemnicze działanie fatalności i różne okropne okoliczności; przen., smutne, straszne zdarzenie, fatalność.
Tragik, gr., autor tragiedji; aktor, oddający główne role w tragiedji.
Tragi-komedja, tragiedja, w którą wplątany jest żywioł komiczny i która nie kończy ś. śmiercią bohatera.
Tragi-komiczny, dotyczący tragi-komedji, półwesoły, półsmutny.
Tragizm, Tragiczność, gr., zbieg okoliczności wysoce nieszczęśliwych, przejmujących grozą postronnego nawet widza; zgubna walka między potężnemi, a wprost przeciwnemi obowiązkami, prowadząca bądź co bądź do ciężkiej ofiary.
Tragofonja, gr., dosł. głos koźli; głos drżący.
Trajedja — p. Tragiedja.
Trajekcja, łć., przewóz, szczególnie przez wodę.
Trajektorja, nm., linja, opisana przez pocisk lub wogóle przez ciało, któremu nadano ruch; linja krzywa, przecinająca inne krzywe pod danym kątem; przerzucenie, przestawienie.
Trajkotać, mówić wiele, mleć językiem, paplać ciągle.
Trajkotka, kobieta a. dziewczyna, dużo lubiąca mówić, terkotka, papla.
Trakarz, górnik, wożący rudę na taczkach.
Trakcja, łć., siła pociągowa lokomotywy; eksploatacja przewozu towarów i ludzi na kolejach żelaznych i parostatkach.
Trakt, łć., droga bita, gościniec; w trakcie czego = w ciągu czego.
Traktament, łć., poczęstunek, ugoszczenie, uczta; płaca, żołd.
Traktat, łć., rozprawa naukowa; układ, umowa między państwami.
Traktjerka, fr., właścicielka traktjerni, jadłodajni.
Traktjernia, fr., jadłodajnia, restauracja niższego rzędu.
Traktjernik, utrzymujący traktjernię, właściciel traktjerni.
Traktować, łć., roztrząsać jaki przedmiot naukowo; układać ś. o co; postępować z kim: dobrze, źle kogo t.; jak to t. = jak uważać; jak ś na to zapatrywać?; raczyć kogo, częstować.
Traktywa, łć., poczęstunek, traktament.
Tralles — p. Alkoholometr.
Tram, nm., belka główna, podpierająca inne; zrąb, bierzmo; belka idąca wzdłuż spodu całego okrętu.
Tramblantka polka, fr., taniec wirowy w takcie ¾, zbliżonym do mazurowego, polka mazurka; muzyka do tego tańca.
Tramik, Tramiec, nm., beleczka, brusek.
Tramontana, wł., wiatr północny w północnych Włoszech; w mowie żeglarskiej: biegun północny; stracić t-ę = nie dać sobie rady.
Tramowica, nm., końce tramów, widziane z podwórza.
Tramowy, nm., odnoszący ś. do tramu; z tramów zrobiony.
Tramwajowy, ang., odnoszący ś. do tramwaju.
Tran, nm., płynny, oleisty tłuszcz, otrzymywany z podskórnych tłustych warstw ciała walów, delfinów i różnych ryb czteropletwych, używany przez ludy północne do oświetlania, do wyrobu mydeł, smarów i t. p., także jako środek leczniczy.
Trank, nm., roślina pomornik lekarski, arnika; napój lekarski.
Trans-, łć., przed wyrazami dodane znaczy: za-, poza-, prze-, z tamtej strony.
Trans, fr., głęboki sen magnetyczny (termin spirytystyczny).
Transalpiński, Transalpejski, z tamtej strony Alp leżący.
Transanimacja, łć., wędrówka dusz.
Transatlantycki, leżący za oceanem Atlantyckim; przewożący przez ocean Atlantycki.
Transcendencja, łć., widoczna wyższość, przewaga.
Transcendentalność, łć., nadzmysłowość, pojęcie nadzmysłowe, oderwane.
Transcendentalny, łć., przechodzący granicę doświadczenia, tyczący ś. pojęć oderwanych, nadzmysłowy; t-a filozofja = oparta tylko na rozumowaniach, nie poddająca ś. doświadczeniom; w mat., nie dający ś. wyrazić zrównaniem algebraicznym, dotyczący ilości nieskończenie małych.
Transcendentny, łć., dotyczący krytycznych podstaw poznania.
Transferować, łć., zaznaczyć cesję w księgach, przepisać na inne nazwisko, przenosić sumę.
Transfert, łć., przeniesienie, przelanie na inną osobę (np. renty), cesja; przekazanie; w księgach handlowych: przeniesienie sumy rachunku jednej osoby na rachunek drugiej osoby lub firmy; przeniesienie rzeczy wydrukowanej na kamień litograficzny, w celu robienia odbitek sposobem litograficznym.
Transfiguracja, łć., przekształcenie, przeobrażenie; Przemienienie Pańskie.
Transfigurować, łć., przemieniać, przeistaczać.
Transforacja, łć., przedziurawienie, dziurkowanie.
Transformacja, łć., przekształcenie, przemiana, przeobrażenie.
Transformator, łć., przyrząd indukcyjny, służący do zamiany energji elektrycznej pewnego napięcia na energję innego napięcia, danego prądu elektrycznego na inny, służy do przenoszenia siły na odległość.
Transformista, łć., zwolennik transformizmu; aktor, umiejący w mgnieniu oka zmieniać charakteryzację i występować coraz w innej roli, zazwyczaj dający przedstawienia oddzielnie, bez towarzystwa innych i mówiący monologi, zastosowane do charakteryzacji.
Transformizm, łć., darwinizm, ewolucjonizm.
Transfuzja, łć., przelewanie; operacja przelewania krwi z osoby zdrowej w żyły osoby chorej.
Transfuzor, łć., narzędzie do przelewania krwi bez przypływu powietrza.
Transgresja, łć., zjawisko gieologiczne, polegające na tym, że wskutek jakichś zmian wody ponownie zatapiają część lądu.
Transkontynentalny, łć., przechodzący przez ląd stały, wśródlądowy; łączący z sobą morza.
Transkrypcja, łć., przepisanie, przerobienie; przekazanie jakiej własności lub prawa na osobę drugą; przełożenie np. śpiewu na fortepjan, przełożenie z jednej tonacji na inną; przyozdobienie melodji w rozmaite figury; napisanie wyrazu właściwego jakiemu językowi literami, wziętemi z innego języka.
Translacja, łć., przekład, tłumaczenie; przeniesienie jakiego prawa na drugą osobę.
Translaps, łć., przepadły termin sądowy.
Translator, łć., tłumacz, zwłaszcza tłumacz prawny.
Translitawja, łć., kraje, leżące na wschód rzeki Litawy, należące do Korony Węgierskiej.
Translitawski, łć., dotyczący Translitawji, leżący, mieszkający w Translitawji.
Translokacja, łć., przeniesienie na inne miejsce.
Translucydacja, łć., własność ciał przepuszczania światła.
Transmigracja, łć., wędrówka w celu przesiedlenia ś.; przesiedlenie ś.; mniemane przechodzenie duszy po śmierci osobnika w innego osobnika, mieszkającego na ziemi a. też w jakiej innej sferze.
Transmigrować, łć., wywędrowywać, przesiedlać się.
Transmitować, łć., przenosić, przeprowadzać.
Transmontański, łć., z tamtej strony góry (we Włoszech); rzymski.
Transmutacja, łć., przemiana, przeobrażenie.
Transmutacyjny, łć., dotyczący transmutacji; t-a teorja = teorja ewolucyjna.
Transoceaniczny, łć., zaoceanowy, będący, leżący po tamtej stronie oceanu; dążący przez ocean.
Transpadański, łć., z tamtej (północnej) strony rzeki Po.
Transparent, łć., przezrocze, rysunek lub napis na przezroczystym papierze lub na tkaninie, napojonej tłuszczem, z tyłu oświetlony.
Transpiracja, łć., wydzielanie przez skórę pary wodnej, pocenie się, wypociny.
Transpirować, łć., wypacać, pocić ś.; stawać ś. wiadomym, dochodzić do wiadomości czyjej, mimo usiłowań utrzymania tajemnicy przenikać.
Transplantacja, łć., przesadzenie z jednego miejsca na drugie; przeszczepienie tkanek ciała (skóry, nerwów, kości) na inne części ciała.
Transponować, łć., przełożyć np. utwór muzyczny do innej tonacji niż utwór napisany.
Transport, fr., przewóz, dowóz towarów; wysyłka, przesyłka towarów; towar, przesyłany koleją lub pocztą; w rachunkach: przeniesienie sumy z jednej stronicy na drugą; t-em wysłać kogo, z wyroku = wysłać etapem, szupasem.
Transportator, łć., przenośnik, kątomiar, kątomierz, narzędzie miernicze do przenoszenia kątów, półkole z metalu, kości słoniowej a. miki, podzielone na stopnie i mające znak, gdzie wypada środek.
Transportować, łć., przenosić, przewozić; przenosić sumę z jednej strony na drugą.
Transportowy, łć., dotyczący transportu, przewozowy.
Transpozycja, łć., przestawienie wyrazów w równaniu matematycznym; przełożenie utworu muzycznego z jednego tonu na inny.
Transsept, łć., poprzeczne skrzydło w budowlach; skrzydło, przecinające główną nawę kościoła.
Transsubstancjacja!, łć., przeistoczenie chleba i wina w Ciało i krew Chrystusa Pana podczas konsekracji.
Transsubstancjalny, Transsubstancjonalny, łć., dotyczący Transsubstancjacji.
Transsudacja, łć., przepacanie, przesiąkanie.
Transteweranin — p. Trasteweranin.
Transumpt, łć., wypis z oryginału, wyciąg, odpis.
Transwersalny, łć., poprzeczny, przecinający co wpoprzek, ukośny.
Transylwanja, łć., — dosł., kraj za lasami; Siedmiogród.
Transze, fr., doły, wykopane w ziemi w różnych celach, rowy oblężnicze.
Tranzakcja, łć., układ, umowa, ugoda piśmienna; umowa handlowa.
Tranzakcyjny, łć., dotyczący tranzakcji, umowny.
Tranzet, fr., ustęp, wychodek, prewet.
Tranzyto, wł., przewóz towarów przez kraj do innego kraju bez zatrzymywania się.
Tranzytowy, wł., dotyczący tranzytu; t. handel = handel przewozowy, w którym towary są prowadzone z jednego państwa do drugiego przez trzecie; t-e cła = opłata celna za towary przewożone.
Trap, ang., pozioma powłoka gieologiczna pochodzenia wulkanicznego.
Traper — p. Trapper.
Trapeza, gr., stół, jedzenie; refektarz klasztorny.
Trapezoedr, gr., w krystalografji: bryła o 24 ścianach trapezoidalnych.
Trapiciel, ten, który kogo trapi, dręczy.
Trapić, martwić, dręczyć, męczyć, niepokoić kogo, dokuczać komu; t. swoje ciało = udręczać; t. ś., martwić ś., niepokoić ś., gryźć ś.
Trapik, owad skrzydlaty z rzędu skórowatych.
Traref, lina gruba, na środku rei umocowana, którą żagiel do góry podnoszą.
Tras, wł., tuf, martwica wapienna, skała dziurkowata wulkanicznego pochodzenia, używana jako cement.
Trasa, fr., wytknięcie i techniczne opracowanie kierunku, w jakim droga, szczególniej żelazna ma być zbudowana — p. Trata.
Trasant, wł., ten, na którego weksel został wystawiony, który ma go płacić.
Trasat, wł., wystawiający weksel; ciągnący weksel.
Traskawica, Trzaskawica, piorun, grzmot.
Trasować, wł., wystawić weksel na drugą osobę, ciągnąć weksel; wytykać kierunek drogi.
Trass, nm., rodzaj osadu gieologicznego formacji wulkanicznej.
Traszka — p. Tryton.
Trat, dół w cegielni do deptania czyli tratowania gliny.
Trata, strata.
Trata, wł., weksel, wystawiony na osobę drugą, do pokrycia przez osobę trzecią, weksel ciągniony, weksel trasowany.
Tratwiany, nm., dotyczący tratwy, należący do tratwy, służący do zrobienia tratwy.
Tratwiarz, nm., człowiek, kierujący tratwą, płytownik.
Traumatyczny, gr., dotyczący rany, stłuczenia.
Trawa — p. Trawy.
Trawers, fr., belka poprzeczna, rów poprzeczny.
Trawersja, łć., przejście.
Trawertyn, wł., skała osadowa wapienna, utworzona przez rzekę Arno pod Tivoli we Włoszech.
Trawestacja, łć., przebranie; przekręcenie, przerobienie żartobliwe rzeczy poważnej; parodja.
Trawestować, wł., przekształcać, przerabiać, przekręcać, przerabiać utwór poważny na żartobliwy.
Trawiany, zrobiony z trawy, dotyczący trawy.
Trawiarnia, oddział w zakładzie cynkograficznym, gdzie poddają rysunki na blasze trawieniu przez odpowiednie kwasy.
Trawiasty, mający naturę trawy, podobny do trawy; kolor t. = zielony.
Trawiączka, gorączka niszcząca, trawiąca chorego.
Trawić, przerabiać pokarmy w przewodzie pokarmowym, przetrawiać; o rdzy: przejadać, przegryzać; trwonić, marnować; t. czas na niczym = nic nie robić, próżnować; t. życie na zabawach = spędzać; w myśl., szczuć; w fotogr., w galwanoplastyce, za pomocą reakcji chemicznej, działania kwasów, uwydatniać rysunek na blasze, pogłębiając miejsca, nie należące do rysunku; wytrawiać, wyżerać.
Trawienie, przerabianie pokarmów w żołądku i kiszkach wskutek działania soku żołądkowego i kiszkowego; wytrawienie czego za pomocą reakcji chemicznej, kwasów; trwonienie, marnotrawienie, marnowanie; t. ś., niszczenie ś. z tęsknoty, zgryzoty, gryzienie się.
Trawieniec, czwarty żołądek u zwierząt przeżuwających, w którym odbywa ś. właściwe trawienie.
Trawiennik, najważniejsza część składowa soku żołądkowego, pepsyna.
Trawienny, mający moc trawienia.
Trawionka, rysunek, wytrawiony za pomocą kwasów w płycie cynkowej lub miedzianej; cynkografja.
Trawisko, Trawsko, zła, brzydka trawa.
Trawisty, obfitujący w trawę, pełen trawy.
Trawiszka, owad z rzędu dwuskrzydłych, muchowatych.
Trawka, źdźbło trawy; mała, nizka trawa, trawa ozdobna do bukietów.
Trawniczek, niewielki trawnik.
Trawnik, część ogrodu, umyślnie obsiana trawą; murawa, gazon.
Trawność, dobre trawienie pokarmów — p. Strawność.
Trawny, odnoszący ś. do trawy; obfitujący w trawę, pełen trawy.
Trawojedny — p. Trawożerny.
Traworodny, Trawonośny, wydający, rodzący trawę.
Trawosieczny, ścinający trawę.
Trawowaty, podobny do trawy, trawiasty; rośliny t-e = rodzina roślin jednoliściennych, plewowych, trawy.
Trawożerny, Trawojedny, żywiący ś. pokarmami roślinnemi.
Trawy, rodzina roślin jednoliściennych, plewowych, o źdźble wewnątrz próżnym, kolankowatym, liściach długich, pochwiastych, kwiatach w kłosach albo wiechach.
Trazonizm, łć., samochwalstwo.
Trąbczasty, podobny z kształtu do trąbki.
Trąbeczka, mała trąbka.
Trąbiciel, człowiek, grający na trąbie, trębacz; człowiek, używający nadmiernie trunków, pijak.
Trąbić, dąć w trąbę, grać na trąbie; krzyczeć głośno, płakać głośno; nos głośno wycierać; rozgłaszać, roznosić jakie wiadomości; pić, zapijać ś.; w myśl., wyć.
Trąbikowaty, podobny do ślimaka trąbika.
Trąbiróg, człowiek, wciąż grający na trąbie.
Trąbosz, owad z rzędu dwuskrzydłych.
Trąbowaty, kształtom podobny do trąby.
Trąbowce cz. słonie, duże zwierzęta ssące, o nosie wydłużonym w chwytną trąbę, mające siekacze szczęki górnej długie i wystające na zewnątrz i palce zrośnięte.
Trącać, dok. Trącić; z lekka uderzając, szturchać, potrącać, poruszać; t. ś. o co = uderzyć ś.; t. ś. z kim = pijąc jakiś trunek, uderzać lekko swoją szklanką, kieliszkiem w szklankę, kieliszek drugiego a. drugich na znak spełnienia wymawianych przy tym życzeń; t. kogo = dotykać go lekko łokciem, kolanem, nogą.
Trącić, dok. od Trącać; oddawać jakąś woń, czuć, śmierdzieć, pachnąć mocno; przen., mieć cechę czego, przypominać co: to t-i średniowiecczyzną, herezją; czym skorupka za młodu nasiąknie, tym na starość t-i = nabyte w młodości nałogi długo trwają, trudne są do wykorzenienia.
Trądzik, lekka choroba skórna, występująca na twarzy jako drobne pryszczyki ropiejące.
Trcia, Trzcia, miejsce, trzciną zarosłe, trzcinisko; wielka liczba czego, gromada.
Trebhauz, nm., w ogr.: cieplarnia.
Trecentyści, łc., poeci włoscy z XIV wieku.
Trefić, nm., włosy strojnie czesać, kędzierzawić; u Żydów, o pokarmach: robić je nieczystemi z z powodu niezachowania przepisów religijnych o czystości ich; t. ś. u Żydów, o pokarmach: stawać ś. nieczystemi.
Trefnisiować, nm., grać rolę śmieszka, błazna, błaznować.
Trefnisiowski, Trefnisiowy, nm., dotyczący trefnisia, jemu właściwy.
Trefność, nm., żartobliwość, dowcip; błaznowanie, dowcipkowanie, szydzenie; p. Trafność.
Trefnować, nm., żartować, szydzić, kpić, drwić; dowcipkować, błaznować.
Trefny, nm., błazeński, żartobliwy, dowcipny, pocieszny, drwiący, szyderski; uczciwy, przyzwoity, przystojny; kształtny, wytworny, gustowny; szczególny, doskonały, wyśmienity, znakomity, wyborny; u Żydów: nieczysty, niekoszerny: t. pokarm, t-e naczynie kuchenne; p. Trafny.
Trel — p. Tryl.
Trelisty, wł., obfitujący w trele.
Trelować, Trylować, wł., trelami śpiewać, używać trelów w śpiewie, wywodzić trele; śpiewać, nucić; ciągnąć statek na linach w górę rzeki za pomocą ludzi a. koni; ciągnąć okręt morski przez baty.
Trelownik, wł., człowiek, ciągnący statek po wodzie.
Trema, gr., rozłącznik, dwa punkty nad samogłoską, stojącą obok innej samogłoski, wskazujące, że te samogłoski nie tworzą dyftongu, ale każdą należy wymówić oddzielnie, np. aër czytać: a-er, a nie er.
Trema, wł., drżenie głosu, rąk, całego ciała, z obawy; obawa, która ogarnia występujących publicznie na widok wielu widzów, słuchaczy.
Trematody, gr., robaki wnętrzaki, opatrzone ssawkami.
Tremblores, port., lekkie trzęsienie ziemi, spostrzegane w Ameryce Południowej.
Tremo, Triumo, duże, długie zwierciadło, sięgające do podłogi.
Tremor, łć., przerażenie.
Tremors, ang., niezmiernie subtelne falowanie skorupy ziemskiej w Japonji, powodowane prawdopodobnie działaniem wiatru.
Tremulacja, łć., drżenie.
Tren, fr., przedłużenie u sukni damskiej, ciągnące się z tyłu po ziemi; tabor wozowy w wojsku.
Tren, gr., pieśń żałosna, żałobna po śmierci istot ukochanych, żal.
Trendzla — p. Tręzla.
Trener, ang., człowiek, zajmujący się układaniem ludzi i koni do wyścigów i do produkcji gimnastycznych; berajter.
Trenodja, gr., pieśń żałobna.
Trenować, fr., wprawiać konia do wyścigów; t. ś., systematycznie rozwijać siły fizyczne i stopniowo nabierać wytrzymałości w jakim sporcie (wioślarskim, łyżwiarskim, kołowym).
Trepak. ukr., rodzaj tańca kozackiego solowego.
Trepanacja, łć., operacja chirurgiczna wypiłowania lub prześwidrowania kości zwłaszcza czaszki celem wypuszczenia substancji chorobliwych zebranych wewnątrz.
Trepang, zwierzę morskie z typu szkarłupni, z gromady strzykw, jadalne w Indjach Wschodnich.
Trepanować, gr., przecinać a. świdrować czaszkę.
Trepcie — p. Trepki.
Trepele, Treperele, kołnierz marszczony, kreza.
Trepidacja, łć., drżenie ze strachu.
Treptuch, nm., żłób płócienny, rozpinany na kołkach.
Trepy, nm., schody.
Tresa, fr., warkocz.
Treskać, Tresktać, Treszczyć, frasować, martwić, kłopotać, dręczyć.
Tresować, nm., układać różne zwierzęta do rozmaitego użytku i do wykonywania różnych sztuk.
Tresura, Tresowanie, nm., układanie różnych zwierząt do rozmaitego użytku, np. koni do jazdy i do sztuk, psów do myśliwstwa i również do sztuk.
Treściowy, odnoszący ś. do treści czego.
Treściwie, przysł., krótko, ściśle, zwięźle.
Treściwość, krótkość, ścisłość, zwięzłość.
Treściwy, podający główną treść czego, ścisły, zwięzły, krótki.
Treść, sok, wyciśnięty z czego, ekstrakt, esencja; rdzeń drzewa; sok z ziół, moczonych w alkoholu, jako lekarstwo; istotna, najważniejsza część czego; przedmiot, materja czego; krótkie zebranie tego, o czym ś. mówiło w książce a jej części w przemowie i t. p.
Tret, nm., stąpanie, kroczenie, krok; ścieżka, droga, chodnik, trotuar, ganek okrętowy; targ, targowisko na drobne rzeczy, rynek, sposób postępowania.
Tretować, nm, deptać.
Trębacki, odnoszący ś. do trębacza.
Trębacz, człowiek, grający na trąbie; człowiek, rozgłaszający co, roznoszący plotki; pijak, opój, pijus; gatunek foki.
Trębaczowy, Trębacki, dotyczący trębacza, należący do trębacza.
Trędowacieć, zarażać ś. trądem.
Trędowacizna, Trędowatość, trąd, krosty trędowate; wyrzuty czerwone na twarzy.
Trędowaty, zarażony trądem, chory na trąd; mający wyrzuty czerwone na twarzy.
Trędownikowate, rodzina roślin dwuliściennych zrosłopłatkowych.
Trędownikowe, rząd roślin zrosłopłatkowych.
Trętwa — p. Drętwik.
Trętwica, nieczułość nerwów na bodźce zewnętrzne.
Trętwić — p. Drętwić.
Trętwieć — p. Drętwieć.
Trętwy, zdrętwiały.
Tręzelka, zdr. od Tręzla.
Tręzla, Trędzla, nm., uzda, uzdeczka na konia.
Tręzlowe, Trędzlowe, nm., datek płacony przez nabywcę konia służbie stajennej, pod której opieką koń był dotąd.
Tria- — p. także Trja- i Tryja.
Triaż, fr. (triage), sortowanie, oddzielanie lepszych jednostek, lepszych towarów od gorszych.
Tribus, łć., plemię, szczep; każde z trzech pokoleń, na które w starożytności dzielił się lud rzymski; gmina.
Tricennium, łć., przeciąg 30-letni czasu, trzydziestolecie.
Trichoma, gr., owłosienie, kołtun (choroba).
Trichroizm, gr., trój barwność.
Triennium, łć., trzylecie, przeciąg czasu trzyletni.
Triera — p. Tryjera.
Trifilin, łć., metal bardzo rzadki, złożony z kwasu fosforowego, tlenku żelaza, tlenku manganu, potasu i sodu.
Triga, łć., trójzaprząg.
Trikolon, gr., wiersz o 3-ch różnych rodzajach wierszowania.
Trio, Tercet, wł., utwór muzyczny na trzy głosy lub trzy instrumenty; część trzecia utworu muzycznego do tańca.
Triola, wł., w muz., figura z 3 nut, zastępujących dwie.
Trional, gr., w chem., jeden z metanów, używany w medycynie, jako środek nasenny.
Trjangulacja, łć., mierzenie płaszczyzny za pomocą podziału jej na trójkąty, trójkątowanie.
Trjarchja, gr., panowanie 3-ch naraz.
Trjolet — p. Tryjolet.
Troakar — p. Trokar.
Trocha, Trochę, Troszka, Troszkę, przysł., mała ilość rzeczy, niewiele, cokolwiek, nieco, mało; po t-u, potrosze = w niewielkiej ilości, w niewielkiej mierze, nie całkiem, nie wszystko, kawałkami, odrobinami; o t-ę = o mały włos, bez mała, o kęs, prawie że; ani t. = nic, wcale nie.
Trochej, gr., stopa wierszowa, składająca ś. z pierwszej sylaby długiej i drugiej krótkiej, chorej.
Trochometr, gr., biegomierz, przyrząd do oznaczania szybkości biegu okrętu.
Trociczka, ostrosłupek z masy wonnej do kadzenia.
Trociny (-in), drobne cząstki drzewa, odpadające przy jego piłowaniu a. tarciu.
Troczek, sznur, rzemyk, łyko.
Troczyć, związywać trokami, powrozami, paskami; przywieszać za pomocą pasków; t. ś., robić przygotowania do drogi.
Troć, ryba łososiowata, zajmująca miejsce pośrednie między łososiem a pstrągiem, łososiopstrąg.
Trofea, Trofeje, gr., znaki zwycięstwa; broń, sztandary, zdobycze, łupy.
Troficzny, gr., odżywiający.
Trofologja, gr., nauka o pokarmach, o odżywianiu, o dyjecie.
Troglodyci, gr., mieszkańcy jaskiń w starożytności.
Troić, dzielić na trzy części; w trójnasób czynić, w troje tyle przymnażać, potrajać; trzeci raz orać pod zasiew; t. ś., dzielić ś. na trzy części; co ci ś. t-i = marzy, co ci ś. zdaje.
Troisto, przysł., potrójnie.
Troistość, własność tego, co ś. składa z trzech liczb, przedmiotów, osób i t. p.
Troisty, składany na troje, podzielony na troje, potrójny.
Trojaczki (-ów), troje bliźniąt, razem urodzonych — p. Trojak.
Trojak, moneta trzygroszowa, trzygroszówka, trzygroszniak; w t-i, trzy garnki gliniane, razem złączone, trojaczki.
Trojaki, potrójny, trzech rodzajów, gatunków, sposobów.
Trojako, przysł., trzema sposobami, potrójnie.
Trojakość, trojaka różność, trojaki charakter czego, troistość.
Trojan, roślina z rodziny goryczkowatych.
Trojanka, mieszkanka daw. Troi; wódka z pieprzem i miodem; mieszanina różnych ziarn zbożowych, dawana krowom po ocieleniu.
Troje (-jga), liczebnik zbiorowy od Trzy.
Trojeściowate, rodzina roślin dwuliściennych z rzędu skręconych, właściwych strefie umiarkowanej.
Trojęta (-jąt), troje dzieci, razem urodzonych, trojaczki.
Trojniak — p. Trójniak.
Troki (-ów), rzemienie, pasy, sznury do wiązania a. przywiązywania, przyczepiania różnych rzeczy, więzy; t-i do krępowania więźniów, t-i do związywania upolowanej zwierzyny; ruchomości, sprzęty, rzeczy.
Trokować, związywać, upakowywać, robić troki: wyciągać pulkę, kiedy holują, aby ś. o drzewo lub kamienie nie założyła.
Trokówki (-wek), lekkie sieci, używane na zające.
Tromtadrata, żart. zepsucie wyrazu: demokrata, wprowadzone przez powieściopisarza i feljetonistę Jana Lama, oznaczające krzykliwego demokratę galicyjskiego.
Tronowładny, władający tronem.
Tronowy, gr., dotyczący tronu: mowa t-a = miana przez monarchę a. w imieniu monarchy, np. przy otwarciu sejmu, parlamentu; sala t-a = gdzie stoi tron monarszy.
Trop, znak stopy, nogi, biegu, odznaczony na ziemi, ślad; iść za t-m = za śladem; wpaść na t. = na ślad; t. zgubić, znaleźć; być na t-e = być na drodze do odszukania czego, do schwytania złoczyńcy; w te t-y, t. w t. = tuż za kimś, za śladem.
Tropak — p. Trepak.
Tropiciel, człowiek, który tropi, śledzi; wywiadowca.
Tropiczny, gr., obrazowy, przenośny.
Tropić, iść czyimś tropem, śledzić kogo; t. ś., lękać ś., mieszać ś.; tracić trop, gubić ślad.
Tropikalny, gr., podzwrotnikowy; gorący, skwarny.
Tropologja, gr., nauka o wyrażeniach obrazowych.
Tropowy, dotyczący tropu, śladu.
Tropy, gr., wyrażenia obrazowe, figury retoryczne: metonimja, synekdocha, metafora, alegorja, personifikacja, hyperbola.
Troska, uczucie kłopotania ś. o kogo, o co, obawy o kogo, aby miał to, co mu potrzebne; frasunek, zmartwienie, utrapienie, kłopot.
Troskać się — p. Troszczyć ś.
Troskliwie, starannie, frasobliwie, serdecznie, przychylnie, pieczołowicie.
Troskliwość, frasobliwość, pieczołowitość, staranność, serdeczna opieka nad kim.
Troskliwy, okazujący troskę o co, frasobliwy, pieczołowity, staranny.
Troszczyć, Troskać, frasować, trapić, martwić, kłopotać; t. ś., frasować ś., martwić ś., trapić ś., kłopotać ś.; starać ś. pamiętać o czym z serdecznością.
Troszka — p. Trochę.
Troteska, fr., to samo, co tramblantka.
Trotteza, fr., troteska, spódnica z karczkiem, układana w kontrafałdy, sięgająca mniej więcej do kostek, używa ś. do wyjścia na ulicę.
Trotuar, fr., chodnik po bokach ulicy.
Trójbarwisto, przysł., w trzech barwach.
Trójbarwistość, Trójbarwność, cecha tego, co ma trzy kolory.
Trójbarwisty, Trójbarwny, Trójbarwy, mający trzy kolory, trójkolorowy.
Trójboczny, mający trzy boki.
Trójbok — p. Trójkąt.
Trójbożanin, Trójczanin, Trójczak, człowiek, uznający w Trójcy św. trzech osobnych bogów.
Trójbożański, odnoszący ś. do trójbożanina.
Trójbuńczuczny — p. Trzytulny.
Trójbytny — p. Trójistny.
Trójca, Bóg w trzech osobach: Bóg Ojciec, Bóg Syn i Bóg Duch Święty, T. Święta a. T. Przenajświętsza; w ogólności związek trzech osób, liczba trzy, trójka.
Trójcielny, Trójciały, Trójcielesny, mający trzy ciała.
Trójdanniczy, danniczy trzem Państwom.
Trójdroże — p. Trzydroże.
Trójdrożny, odnoszący ś. do miejsca, gdzie schodzą ś. trzy drogi, trzydrożny.
Trójdrutowy, składający ś. z trzech drutów, mający trzy druty, na trzech drutach robiony.
Trójdzielny, mogący ś. dzielić na troje.
Trójgłos, akord, składający ś. z trzech tonów.
Trójgłoska, zgłoska, złożona z trzech samogłosek.
Trójgłowy, Trójgłówny, Trójgłowisty, mający trzy głowy, dzielący ś. na trzy części; składający ś. z trzech osób: rząd t.
Trójgran, narzędzie chirurgiczne do przekłówania członków opuchniętych.
Trójgraniastość, Trzygraniastość, kształt trójgraniasty.
Trójgroszniak — p. Trojak.
Trójgrotny, mający trzy groty, trójśpiczasty.
Trójhalerz, dawny pieniądz, potrójny denar.
Trójimienny, mający trzy imiona.
Trójistny, mający trzy różne istności cz. natury, trójbytny.
Trójjednik, człowiek, wierzący w Trójcę św., jako jednego Boga.
Trójjedyny, składający ś. z trzech osób a. części, stanowiących jedną nierozerwalną całość: Bóg T. = Trójca Święta.
Trójka, trzy osoby a. przedmioty, razem wzięte; jedna trzecia część całości; w grze w karty: karta, mająca trzy oka; w grze w kości: kostka z trzema punktami; trzy konie, razem zaprzęgnięte; trzy osoby rzędem idące a. jadące.
Trójkątny, mający kształt trójkąta.
Trójkątowanie — p. Trjangulacja.
Trójkielny — p. Trójkończasty.
Trójkolc, ryba koścista zrosłoszczęka.
Trójkolec, używana dawniej obrączka żelazna o trzech kolcach, osadzona na krótkiej rurce, nabitej prochem, którą wyrzucano na nacierającą konnicę.
Trójkolorowy, mający trzy kolory, trójbarwny.
Trójkończaty, Trójkielny, mający trzy końce ostre.
Trójkor, narzędzie chirurgiczne pomocne przy wzdęciu zwierzęcia — p. Trokar.
Trójkoronny, posiadający trzy korony, wartujący trzy korony (monety).
Trójkowy, trzy razy wzięty; ustawiony w trójki: szyk t.
Trójkształtny, posiadający trzy kształty.
Trójkwiat, roślina.
Trójlecie — p. Trzylecie.
Trójlist — p. Trzylistnik.
Trójlistek, liść, podzielony na trzy listki, jak np. liść koniczyny; przen., związek trzech ludzi.
Trójlistny, mający trzy liście.
Trójliść, roślina z rodziny goryczkowatych, bobrek trójlistny.
Trójłbisty, posiadający trzy łby a. trzy głowy.
Trójmnożny, trzy razy mnożący: stosunek t.
Trójnasób, zwłaszcza w wyraż.: w t., trzy razy tyle, trojako.
Trójnia, trzy przedmioty, razem uważane; rozwora u wozu.
Trójniak, trzyletni miód pitny.
Trójniaki (-ów), płód potrójny, potrójne bliźnięta.
Trójnik, rzecz, z trzech części złożona; trójka — p. Trójniak.
Trójnitny, w troje skręcony, w troje nitowany, trójdrutowy.
Trójnogi, Trzynogi, mający trzy nogi.
Trójoczny, Trójoki, mający troje oczu.
Trójodmienny, trzy razy zmieniający kształt.
Trójolbrzym, potrójny olbrzym.
Trójosobny, Trójosobisty, okazujący ś. w trzech osobach.
Trójość — p. Trójząb
Trójpaszczęki, mający trzy paszczęki.
Trójpieniążek, troisty denar pols.
Trójpierzasty, potrójnie dzielący ś. na obie strony: liść t.
Trójpiórny, mający trzy pióra, złożony z trzech piór: hełm t.
Trójposąg, posąg potrójny, przedstawiający trzy osoby; posąg trójgłowy.
Trójpręcikowy, mający trzy pręciki, trzy pręcikowy.
Trójpysk, pysk potrójny.
Trójraźny, Trzyraźny, trzykrotnie powtórzony, potrójny.
Trójrocze, przeciąg trzech lat, trzech lecie.
Trójrocznica, święto, przypadające co trzy lata.
Trójrodny, z trzech kształtów złożony: t-a chimera, złożona częścią z konia, częścią z niedźwiedzia, a częścią z człowieka.
Trójrogi, Trójrożny, mający trzy rogi: kapelusz t.
Trójrozsochaty, o trzech rozsochach.
Trójróg, kapelusz o trzech rogach.
Trójrzędny, trzema rzędami osadzony.
Trójsetny, złożony z trzechset.
Trójsieczny, mający trzy ostrza.
Trójsienne, rośliny, mające owoc, złożony jakby z trzech guziczków, na które rozpada ś. przy dojrzewaniu nasion.
Trójskładny, trzykrotnie złożony.
Trójsmutny, bardzo smutny, potrzykroć smutny.
Trójsprzężny, wóz na trzy konie.
Trójsylabowy, Trzysylabowy, składający ś. z trzech sylab, trzyzgłoskowy.
Trójszczecisty, mający trzy szczeciny.
Trójścienność, zbieg trzech granic.
Trójścienny, mający trzy ściany, boki.
Trójśpiczasty, mający trzy końce a. trzy ostrze.
Trójświęty, trzy razy święty.
Trójustny, Trójgęby, posiadający troje ust.
Trójuszny, mający trzy ucha.
Trójwęgielny, o trzech węgłach; trójkanciasty, trójkątny, trójgraniasty.
Trójwęgiel — p. Trójkąt.
Trójwęzły, mający trzy węzły.
Trójwieczny, Trójwieki, żyjący trzy wieki, trwający trzysta lat.
Trójwładca, jeden z trzech władców, wspólnie rządzących, tryumwir.
Trójwładztwo, panowanie wspólne trzech władców, tryumwirat.
Trójwrąb, Trójwrąbek — p. Tryglif.
Trójzbrojny, mocno uzbrojony.
Trójzębny, Trójzęby, mający trzy zęby, uzbrojony trójzębem.
Trójzębonoszy, noszący trójząb, zbrojny trójzębem: Neptun t.
Trójżeń, Trójżeniec, Trójżonaty, człowiek, mający trzy żony lub trzecią żonę.
Trójżeństwo, posiadanie trzech żon naraz.
Trspt, skr. — p. Transport.
Truchleć, tracić soki ożywcze, opadać z sił z przestrachu, z bojaźni, ze zdumienia, słabieć; drętwieć; drżeć ze strachu, bać ś. niezmiernie.
Truchliwy, trwożliwy, małoduszny, bojaźliwy, lękliwy.
Truchło, ciało umarłego, zwłoki.
Truchły, struchlały, przerażony, strwożony.
Trucht, nm., kłus konia, mały kłus.
Truciciel, człowiek, który innym zadaje truciznę; człowiek, przygotowujący, sprzedający truciznę w celu otrucia; człowiek, który psuje obyczaje, rozszerza zepsucie, demoralizator.
Trucicielka, f. ż. od Truciciel.
Trucie, zadawanie trucizny; t. czasu = marnowanie go.
Trucizna, trująca substancja mineralna a. roślinna, czynnik, który coś psuje, niszczy, niweczy; zepsucie moralne udzielające ś., demoralizacja.
Truciznowy, dotyczący trucizny, zaprawiony trucizną, trujący.
Truciźnik — p. Truciciel.
Truć, zadawać truciznę, trucizną zadaną pozbawiać życia; t. płód = sprawiać poronienie; kazić, niszczyć, niweczyć; psuć, demoralizować; trwonić, psuć, marnować; t. czas; t. ś., zażywać truciznę, odbierać sobie życie za pomocą trucizny; gryźć ś., trapić ś., martwić ś., niepokoić ś.
Trud, praca ciężka, utrudzenie, mozół, fatyga; ustanie, wyczerpanie sił z pracy, spracowanie.
Trudliwy, lubiący trud, lubiący ś. czym zajmować, przytrudny, przyciężki, nie bardzo mozolny.
Trudnić, zajmować kogo czym, zatrudniać, czynić trudnym, czynić trudność, utrudniać; t. ś., zajmować ś. jakim trudem, jaką pracą, zatrudniać ś., mieć jaki fach, prowadzić interesy.
Trudno, przysł., z trudnością, z trudem, ciężko, nie łatwo; t. = napróżno, nie może być inaczej, trzeba to znieść, załatwić; t. o co = nie można znaleźć, dostać.
Trudnomówność, trudność w mówieniu, wyrażaniu ś.
Trudnomówny, który mówi, wyraża ś. z trudnością.
Trudnonoszy, trudny do noszenia, ciężki.
Trudnopojętny, pojmujący z trudnością.
Trudnoruchy, z trudnością poruszający ś.
Trudność, niemożność wykonania czego, brak łatwości, przeciwność, przeszkoda, zapora, zawada, bieda, ucisk; czynić t-ci = nie chcieć czego załatwić, przeszkadzać, nie przystawać na co; pokonać, przezwyciężyć t-ci = usunąć przeszkody.
Trudny, niełatwy, ciężki do uskutecznienia, przedstawiający pewne przeszkody: chcącemu nic t-go; t. do czego, ku czemu = nieskory, nieprędki, ciężki, ociężały; t-a z nim sprawa; t. do pożycia = nieprzystępny, niezgodny; t-a rada = nie może być inaczej, trzeba ś. z tym zgodzić.
Trudowiki, ros., grupa pracy, stronnictwo w Rosji, dążące do demokratyzacji społecznej, ludowładztwa socjalistycznego i samorządu poszczególnych krajów, ze szczególnym uwzględnieniem interesów włościaństwa i nadaniem temuż ziemi.
Trudzić, sprawiać trud; zajmować kogo swojemi sprawami, interesami; męczyć, fatygować, nużyć, mordować; sprawiać komu przykrość, niepokoić, trapić; t. ś., nużyć ś., męczyć ś., fatygować ś., zadawać sobie trud, pracę.
Truflowy. wł., dotyczący trufli, zrobiony z trufli, przyrządzony z truflami; wyżeł t. = wyuczony szukać w ziemi trufli.
Truizm, ang., prawda niezaprzeczona, oczywista, pewnik; prawda oklepana, ogólnie znana, komunał.
Truk, ang., zręczny sposobik; zamiana; system zamienny, według którego pracodawcy usiłują wynagrodzić pracowników towarem, nie pieniędzmi, i zmusić ich do kupowania w razie potrzeby tylko we wskazanych zakładach.
Trukać, wydawać głos turkawki.
Trukczaszy, dawny urząd w Polsce; urzędnik, roznoszący półmiski u stołu dworskiego, potym urząd i tytuł honorowy.
Trulica, skrzynka.
Trumf, nm., atut, karta świętna; rodzaj gry w karty.
Trumienka, mała trumna.
Trumienny, dotyczący trumny; stolarz t. = robiący trumny.
Truna — p. Trumna.
Trunąć, bąknąć, pisnąć.
Truneczka, Trunienka — p. Trumienka.
Trunek, nm., płyn, napój, zawierający alkohol do picia, gorąco t-i = okowita, arak, różne wódki; dobry t. na frasunek = oszołomienie ś. trunkiem, zapominając o zmartwieniach i kłopotach.
Trunkowy, nm., dotyczący trunku; napój t. = zawierający trunek, alkoholiczny; człowiek t. = używający dużo trunku, upijający ś., pijak.
Trup, ciało zmarłego; paść t-em = umrzeć nagle; położyć kogo t-em = zabić; blady jak t. = bardzo blady; czuć to t-em = zagraża śmiercią; zbior., zam. trupy
Trupa, fr., towarzystwo aktorów dramatycznych.
Trupek, mały trup.
Trupiasty, podobny do trupa.
Trupieć, Trupieszeć, stawać ś. trupem; stawać ś. podobnym do trupa; drętwieć, słupieć, kamienieć.
Trupień, rodzaj trądu o strupach zgniłych.
Trupieszeć — p. Trupieć; stawać ś. strupieszałym, spóchniałym, psuć ś., starzeć ś., niedołężnieć.
Trupisko, brzydki, wstrętny, obmierzły trup.
Trupokupiec, Trupokupca, człowiek, wykupujący trupa od nieprzyjaciela, człowiek kupczący trupami.
Trupowy, odnoszący ś. do trupa, trupi.
Trusia p. Truś.
Trusk, Trzusk, szmer, chruśnięcie.
Truskać, trzeszczeć.
Trust, ang., zrzeczenie ś. przez akcjonarjuszów wszystkich akcji na rzecz kilku «opiekunów», wzamian za certyfikaty, dające prawo do dochodów od tychże akcji, lecz bez prawa głosowania na zebraniach akcjonarjuszów i udziału w zarządzie, jest to zmonopolizowanie całej gałęzi przemysłu w rękach małej liczby ludzi, którzy samowolnie regulują warunki produkcji i ceny towaru, z uszczerbkiem dla konsumentów i dla swych pracowników.
Truszczelina, krzew z rodzaju roślin strąkowych o kwiatach, pękających z trzaskiem za naciśnięciem.
Truś! Truś!, wykrz., oznaczający przywoływanie indyków a. królików.
Truś, Trusia, Truśka, tchórz, udający niewinnego, bojaźliwe niewiniątko, baranek, milczy jak t. = udaje, że nic nie wie, nie chce powiedzieć.
Trutka, zatruta przynęta, zwłaszcza na lisy i wilki.
Trutniowiec, motyl z rodziny kordziuków, podrzędu zmierzchnikowców.
Trutynować, łć., rozważać, roztrząsać co szczegółowo.
Trut-ziele, Trój-ziele, każde ziółko jadowite, trujące.
Truwer, fr., poeta, a zarazem śpiewak i muzyk wędrowny w północnej Francji w wiekach średnich.
Trwać, nie przestawać istnieć, ciągnąć ś., nie przerywać ś., nie ustawać, czekać wytrwale; zostawać, przebywać; t. o co = dbać, zważać na co.
Trwale, przysł., wciąż, nieustannie, stale, wytrwale.
Trwalić — p. Utrwalać.
Trwałość, moc, własność czegoś, co trwa długo a. może długo trwać; własność czegoś, co niełatwo ś. psuje, wytrzymałość, moc; nieustawanie, ciągłość; wytrwanie, stałość, wytrwałość.
Trwały, nie ustający, ciągnący ś. długo; taki, który może długo trwać; nie psujący ś. prędko, nie ginący, mocny, wytrzymały, stały, wytrwały.
Trwanie, istnienie czegoś przez pewien czas, pozostawanie w jakim stanie bez zmiany, ciągłość, nieustawanie; t. w czym = wytrwałość, wytrwanie.
Trwoga, strach przed niebezpieczeństwem, bojaźń, obawa, przerażenie, strach: t-gę szerzyć, rozsiewać, być, żyć w t-dze; gdy t. to do Boga = wtedy dopiero uciekamy ś. pod opiekę boską; alarm, gwałt: na t-ę dzwonić, trąbić, uderzyć na t-ę = na znak niebezpieczeństwa.
Trwoniciel, człowiek, który trwoni, marnotrawca.
Trwonicielka, forma ż. od Trwoniciel.
Trwonić, tracić lekkomyślnie, marnotrawić, rozrzucać.
Trwożliwie, przyślą bojaźliwie.
Trwożliwość, lękliwość, bojaźliwość.
Trwożliwy, łatwo ulegający przestrachowi; bojaźliwy, lękliwy, nabawiający trwogi; alarmujący, przeraźliwy, przerażający.
Trwożny, szerzący trwogę, nabawiający trwogi, alarmujący.
Trwożyć, nabawiać trwogi, przerażać, przestraszać; t. ś., doznawać trwogi, lękać ś., obawiać ś., przerażać ś.
Trya — p. także Trja.
Tryba, łć., przecięcie w prostym kierunku w lesie robione; przesiecz, przecinka, dukt.
Trybik, łć., małe kółko zębate; piecyk do odłączania szumowin metali przy topieniu.
Trybometr, gr., rodzaj noża, przyrząd do określenia oporu, jaki sprawia tarcie metalów.
Trybować, nm., ciepłem pędzić roślinę, aby prędzej rosła; pędzić, gnać; o statku: płynąć, kierować z biegiem wody: t. metale = oczyszczać, przepławiać; trzeć, ocierać ś.; t. ś., fermentować.
Trybowanie, łć., wybijanie na blasze rozmaitych wzorów tak, aby były wypukłe; przepławianie, oczyszczanie metalu; fermentowanie, destylowanie; w gram., odmiana przez tryby.
Trybowy, łć., dotyczący trybu, sposobu, regularny; koło t-we = koło zębate, pędzące, nadające ruch.
Trybula, Trybulka, roślina z rodziny baldaszkowatych, pospolita po brzegach lasów i łąk; uprawiana w ogrodach jest niższa, o mocnym zapachu, używana do przypraw; szczypiorek.
Trybulacja, łć., ucisk, niepokój, zmartwienie, frasunek.
Trybularz — p. Turybularz.
Trybulka — p. Trybula.
Trybun, łć., obrońca praw i interesów ludu u dawnych Rzymian; we Francji członek trybunatu; przywódca ludu.
Trybunalczyk, łć., deputat do trybunału; jurysta, sądownik w dawnej Polsce.
Trybunalista, łć., członek trybunału, deputat do trybunału.
Trybunalski, łć., dotyczący trybunału, do trybunału należący, wydany przez trybunał: wyrok t.
Trybunał, łć., sąd; grono sędziów; miejsce posiedzeń sądu; dawniej: instancja sądowa, sądząca sprawy cywilne; t. rewolucyjny — p. Rewolucyjny.
Trybunarz, łć., trybun.
Trybunat, łć., urząd, godność trybuna; urzędowanie trybuna; ciało polityczne we Francji podczas konsulatu (1799—1804), rozważające projekty prawodawcze.
Trybuński, łć., dotyczący trybuna.
Trybur, łć., dynarek, trójnóg.
Trybuszon, fr., korkociąg, grajcarek, wyrwicz.
Trybut, łć., danina, haracz, hołd, podatek.
Trycezyna, łć., nabożeństwo za duszę zmarłych.
Trychinoza, łć., choroba, sprawiona przez nagromadzenie ś. trychin w jakiej części ciała, zatrucie trychinami.
Trychoblasty, gr., włoskowate komórki roślinne.
Trychonot, ryba koścista, skrzelowata, gardłopłetwa, płaskogłowa.
Tryczek, młody tryk; motyl z rodziny oblaczków, z podrzędu zmierzchnikowców.
Trydent, łć., trójząb.
Tryfan, minerał z gromady krzemianowców, z rzędu krzemianów, z grupy skaleniowców; labrador.
Tryfilin, minerał z gromady saletrowców, z rzędu fosforanów.
Tryft, prąd zmienny w morzach.
Tryfus, łć., szaflik o 3 nogach.
Tryganiec, trójnóg, trzynóg.
Tryglotta, gr., trzyjęzykowy, wyrażony, napisany w 3 językach.
Trygonometrja, gr., część gieometrji o mierzeniu trójkątów, użyteczna w rozmaitych pomiarach (wysokości, odległości itp.); t. płaska = bada trójkąty płaskie, t. sferyczna = trójkąty sferyczne.
Tryhubica, białor., sieć rybacka z mocnych nici do łowienia ryb, składa ś. z trzech pól czyli ścian.
Tryjada, gr., zebranie 3 jedności, 3 osobistości, 3 bóstw; w muz. 3 najważniejsze akordy.
Tryjas, gr., Tryjasowa formacja, pokłady gieologiczne drugorzędowe, złożone z piaskowców, wapieni muszlowych ze skamieniałościami i rudami.
Tryjola, Tryjolka, wł., trójka, figura muzyczna, złożona z 3 nut, a trwająca tyleż, co dwie nuty.
Tryjolet, fr., forma rymotwórcza, złożona z 8 wierszy, z których pierwszy powtarza ś. po trzecim, a po szóstym pierwszy i drugi.
Tryk, Trykacz, Tryksacz, baran nie trzebiony.
Trykacz, owad z rzędu dwuskrzydłych.
Trykać, Tryksać, dok. Tryknąć, Tryksnąć; o baranach, kozłach: bość rogami, uderzać głową: t. ś., bość ś. rogami, uderzać ś. nawzajem głowami, czubić ś.
Tryklinja, gr., u staroż. Greków i Rzymian trójkątny stół jadalny; także sala jadalna, gościnna.
Trykliwy, bodliwy, bodzący.
Trykolor, łć., trójbarwna flaga, takaż kokarda.
Trykotaż, Trykoty, fr., tkanina, robiona sposobem pończoszniczym, wyroby z takiej tkaniny.
Tryks, cios od ubodzenia rogami, uderzenie rogami a. głową.
Tryksać — p. Trykać.
Tryktrak, fr., rodzaj gry w kostki; rodzaj gry w karty.
Tryl, wł., ozdoba muzyczna, polegająca na szybkim powtarzaniu po sobie dwuch sąsiednich tonów.
Tryljon, łć., miljon biljonów (jedynka z 18 zerami).
Trylogja, gr., troistość; utwór literacki, złożony z trzech oddzielnych części, stanowiących jedną całość.
Trymestr, łć., ćwierćrocze, kwartał.
Trymorfizm, gr., trójpostaciowość.
Tryna, trociny, opiłki.
Trynica, opończa z grubego płótna.
Trynitarski, łć., dotyczący Trynitarza a. Trynitarzy, należący do nich.
Trynitarze, łć., zakon religijny świętej Trójcy, założony w 1198 r., mający na celu wykupywanie jeńców z niewoli tureckiej.
Trynka, w grze w karty: trzy asy, trzy króle, trzy damy; trzy rzeczy, trójka; potrójne szczęście, wyjątkowe szczęście.
Trynkgield, nm., napiwek, datek, udzielony posługującemu.
Trynomjum, gr., trójdzielna liczba.
Tryo — p. Trjo.
Tryp — p. Turmalin.
Trypa, gatunek materji jedwabnej.
Trypartycja, łć., trójpodział, podział na trzy części.
Trypela, Trypla, łć., piasek, pomieszany z gliną, spiekły i stwardniały, używany do polerowania szkła i kruszców.
Tryper, nm., rzeżączka, zaraźliwe zapalenie kanału moczowego (choroba weneryczna).
Trypla, nm., gatunek glinki, złożonej z drobniutkich skorupek okrzemek, służącej do polerowania metali, rogu, bursztynu i t. p.
Trypla, fr., w grze bilardowej: uderzenie jednej kuli drugą tak, aby ta ś. dwa razy od bandy odbiła.
Tryplet, łć., trzy wiersze rymowane, stanowiące jakieś przysłowie lub zagadkę.
Tryplika, łć., w prawie: odpowiedź oskarżającego na replikę, t. j. na odpowiedź oskarżonego, odpowiedź trzecia.
Tryplikat, łć., trzecia kopja.
Tryplować, łć., potrajać.
Trysekcja, trójdzielność; podział na trzy części równe.
Tryskać, dok. Trysnąć; wytryskiwać, wypływać z siłą, z natężeniem; wylewać ś. strugą cienką wysoko a. daleko; wypadać gwałtownie, rozsypując ś. dokoła: iskry t-ają z głowni; ogień mu z oczu t-a = zapał widnieje w oczach jego.
Trysnąć — p. nied. Tryskać.
Tryszak, wł., rodzaj gry w karty.
Trytomja, gr., podział na trzy części.
Tryton, wł., w muz., akord, złożony z trzech dźwięków, będących trzema tonami całemi.
Tryturacja, łć., starcie na miałki proszek.
Tryumf, łć., zwycięstwo, oznaka zwycięstwa, radość z powodu zwycięstwa; najwyższy zaszczyt, okazywany wodzom w Rzymie starożytnym za odniesione zwycięstwo.
Tryumfalnie, łć., przysł., z tryumfem, zwycięsko, uroczyście.
Tryumfator, łć., wódz zwycięski, zwycięzca.
Tryumfatorka, łć., forma ż. od Tryumfator.
Tryumfatorski, łć., dotyczący tryumfatora, właściwy tryumfatorowi, należny mu.
Tryumfować, łć., zwyciężać, cieszyć ś. ze zwycięstwa, nad kimś odniesionego, pysznić ś. zwycięstwem; kościół t-fujący = zwycięski, dający wieczne zbawienie, obcowanie i tryumf Świętych.
Tryumwir, łć., każdy z trzech panujących w czasie tryumwiratu w starożytnym Rzymie.
Tryumwiralny, Tryumwirski, łć., dotyczący tryumwira.
Tryumwirat, łć., panowanie trzech mężów.
Trywjalność, łć., pospolitość, płaskość.
Trywjalny, łć., gminny, pospolity, płaski, nieprzyzwoity, niesmaczny; t-a szkoła = w Austrji szkoła trzyklasowa.
Trywjum, łć., dosł.: droga rozstajna w trzy strony; kurs niższy nauk, wykładany w szkołach w wiekach średnich, obejmujący gramatykę, retorykę i djalektykę; szkoła, w której taki kurs wykładano; szkoła trywjalna.
Tryzna, uczta pogrzebowa u starożytnych Słowian, stypa.
Trza, skr. Trzeba.
Trzaseczka, zdr. od Trzaska.
Trzask, wykrz., naśladujący łoskot trzaskania, klaskania i t. p.; rzecz., łoskot, trzaskanie, klaskanie, huk, odgłos łamania ś., pękania; z t-iem = z hukiem, z hałasem, szybko, nagle, znienacka.
Trzaska, kawałek łupanego drzewa, ostrużyna, wiór, drzazga; kawałek smolnego drzewa do palenia, łuczywo, szczepa; sztuka drzewa w tratwie; gdzie drwa rąbią, tam t-i lecą = wśród ogólnego niebezpieczeństwa można osobiście ucierpieć; t. a. błędnica t., motyl z podrzędu zmierzchnikowców, rodz. drewnicówek.
Trzaskać, dok. Trzasnąć; wydawać trzask, głośno trzeszczeć; pękać, łamać ś. z trzaskiem; o piorunie: bić, rozbijać, uderzać z trzaskiem; wydawać trzaśnięcia, klaskać; t. z bicza, t. drzwiami; bić, uderzać z trzaskiem; walić: t. kogo po twarzy; t. ś., odmykać wciąż, zamykać drzwi, wchodzić i wychodzić, przetwierać ś. z hałasem; gromić, łajać kogo; o drzewie, materji i t. d.: pękać, drzeć ś.
Trzaskający, wydający odgłos trzasku, pękający z odgłosem; mróz t. = bardzo silny.
Trzaskawica, huk grzmotu; pioruny, grzmoty; strzelba trzaskająca, armata wielka.
Trzaskawka, krótki sznurek, uwiązany u końca bicza, aby trzaskał.
Trzaskliwy, pełen trzasku, trzaskający, głośny.
Trzaskowisko, wióry, ostrużyny — p. Trzaśnisko.
Trzasnąć — p. nied. Trzaskać.
Trzaśnisko, miejsce, gdzie rąbią drzewo i gdzie gromadzą się trzaski.
Trzaśny, któremu towarzyszy trzask.
Trząska, słoma, pomieszana z sianem, trzęsionka; rozrzucenie nawozu na roli.
Trząsnąć — p. Trząść.
Trząść, poruszać, ruszać silnie wstrząsać, potrząsać mocno; o koniu, o pojeździe: nielekko nosić, podrzucać; rządzić, rozrządzać czym samodzielnie i samowolnie; strącać co z czego, mocno poruszając: t. jabłka, gruszki; wywoływać dreszcze, wstrząsać: febra go trzęsie; mówić, rozpowiadać: t. nowiny, wieści, plotki, żarty = roztrząsać, szczuć, układać, rozważać, badać; przetrząsać, rewidować; t. ś., chwiać ś., drżeć, wstrząsać ś.; t. czym, jak z rękawa = dużo czego mówić, np. wieści, plotek, żartów; być wzruszonym z oburzenia, gniewu, wstrętu; być pełnym czego: całe miasto aż ś. trzęsie od wiadomości, od plotek.
Trzcianka, rurka trzciny.
Trzcinal, gwóźdź sufitowy do przymocowywania trzciny.
Trzciniany, odnoszący ś. do trzciny, zrobiony z trzciny.
Trzciniasty, podobny do trzciny, mający kształt trzciny.
Trzcinisko, miejsce zarosłe trzciną, gruba brzydka trzcina.
Trzcinisty, obfitujący w trzcinę, zarosły trzciną.
Trzcinka, zdr. od Trzcina, cienka, giętka laseczka z trzciny, pręcik trzcinowy.
Trzcinnik, ptak wróblowaty stożkodzioby z rodziny łuszczaków, poświerka, potrzos.
Trzcinokwiat p. Kwiatotrzcina.
Trzcinować, w mul., nabijać trzcinę na deski ściany a. sufitu i drutem nawiązywać, w celu narzucenia na to wapna.
Trzcinowy, dotyczący trzciny, zrobiony z trzciny.
Trzcionka — p. Gajówka.
Trzeba, Trza, jest konieczne, winno ś., należy ś., jest potrzeba, jest potrzebne; t. mi = potrzebuję; t. ci wiedzieć = powinieneś wiedzieć; t. mi było! = niepotrzebnie to zrobiłem, niepotrzebnie mi ś. to zdarzyło; niewiele mu t. = przestaje na byle czym, skromny jest w swych wymaganiach; niewiele mu już t. = jest umierający.
Trzebiciel, człowiek, który trzebi, oczyszcza, czyściciel; człowiek, pokładający, trzebiący samce.
Trzebić, czyścić, oczyszczać, wyrywać zielsko, pleć chwasty; wycinać drzewa i krzaki; wypleniać, niszczyć, wytępiać, np. szkodliwe zwierzęta; kapłonić, mnisie, wałaszyć, pokładać, kastrować; przewiewać, wiać, opałać: t. len = czochrać; t. ś. = czyścić ś.; wytępiać ś., zabijać ś. wzajemnie.
Trzebieniec, rzezaniec, kastrat, eunuch.
Trzebież, czyszczenie gruntu przez usuwanie niepotrzebnej roślinności, np. drzew, krzewów, chwastów; wycinanie lasu, karczowanie; rola po wytrzebionym lesie, oczyszczony grunt, karczowisko, nowizna.
Trzebulak, motyl z podrzędu miernikowców, rodziny rośliniaków.
Trzech, liczebnik osobowo-męski od Trzy.
Trzechdzienny, trwający od trzech dni.
Trzechgłówny, posiadający trzy głowy, o trzech głowach.
Trzechkrólski, odnoszący ś. do święta Trzech Królów, przypadający na Trzy Króle.
Trzechletni, trwający od trzech lat, istniejący, ciągnący ś. trzy lata.
Trzechmiesięczny, trwający od trzech miesięcy; istniejący, żyjący trzy miesiące.
Trzechsetny, liczebnik porządkowy od 300; będący jedną częścią wielkości, podzielonej na trzysta równych części.
Trzechtysiączny, Trzechtysięczny, zawierający w sobie trzy tysiące, będący jedną częścią wielkości, podzielonej na 3000 równych części.
Trzeci, liczebnik porządkowy od trzy; będący jedną częścią wielkości, podzielonej na trzy równe części; t-ia = trzecia godzina; po t-ie = na trzecim miejscu, z trzeciego względu; w mat., t-ia potęga = iloczyn wielkości, pomnożony dwa razy przez siebie samą; stan t. = mieszczanie, burżuazja.
Trzeciaczka, pasorzyt, bytujący we krwi u ludzi i zwierząt, powoduje występującą co trzy dni gorączkę; gorączka, wywołana tym pasorzytem.
Trzeciak, dawna moneta polska, potrójny denar; żołnierz trzeciego pułku a. trzeciej legji; trzeci koń zaprzężony; trzecia osoba w grze; gatunek miodu pitnego; przyprzążka na trzeciego konia; trzecia część zboża zebranego; w lm., t-ki, w górn., podwoje, węgary u drzwi; w szkołach: uczeń klasy trzeciej.
Trzecina, trzecia część włóki, dziesięć morgów.
Trzeciodniowy, Trzeciodzienny, trwający od trzech dni; przypadający, zdarzający ś. co trzeci dzień.
Trzeciolelni, będący w trzecim roku, istniejący, żyjący trzy lata; przypadający, zdarzający ś. co trzy lata.
Trzeciomiesięczny, będący w trzecim miesiącu; przypadający, zdarzający ś. co trzy miesiące.
Trzeciotygodniowy, będący w trzecim tygodniu, trwający trzy tygodnie; przypadający, zdarzający ś. co trzy tygodnie.
Trzecizna, jedna trzecia część całości, trójka; posiadanie majątku ziemskiego z warunkiem oddania trzeciej części dochodów.
Trzeć, wykonywać tarcie, pocierać, wycierać, rozcierać, nacierać; uwierać, cisnąć; t. drzowo = piłować; t. len, konopie = międlić; miąć, miętosić; t. ś. o co, pocierać ś. o co; t. ubranie = czyścić; t. ś. o rybach: ikrzyć ś.; t. ś. z kim, walczyć, ucierać ś.
Trzej, liczebnik osobowo-męski od Trzy.
Trzem, pałac, dworzec; przedsionek, westybul.
Trzemcha p. Czeremcha.
Trzemucha, roślina z rodz. liljowatych, niedźwiedź czośnek.
Trzep, owad z rzędu dwuskrzydłych, muchowatych.
Trzepaczka, narzędzie do trzepania odzienia, lnu; wiązka ostrokrzewu, wiecha; kobieta, lubiąca trzepać, t. j. mówić szybko i bez uwagi.
Trzepać, dok. Trzepnąć; uderzać czym co, aby usunąć z niego kurz, pył; t. len = uderzać go trzepaczką dla usunięcia paździerzy; mówić szybko i bez uwagi: t. pacierz, lekcję; uderzać, bić, klaskać; śnieg, deszcz w oczy t-e = pada obficie przy silnym wietrze.
Trzepanina, Trzepanka, wybicie, bicie rózgami, kijami, wytrzepywanie z kurzu; gadanie szybko i bez uwagi, chlapanina.
Trzepietarz, człowiek gadatliwy, plotkarz; pleciuga, pleciuch, arlekin z trzepaczką.
Trzepiot — p. Szczebiot.
Trzepiotać (się), Trzepotać (się), uderzać, trzepać, bić skrzydłami; t. ś., postępować lekkomyślnie, bez zastanowienia, mówić dużo i prędko, poruszać ś. z żywością.
Trzepiotka — p. Szczebiotka.
Trzepiotopióry, trzepoczący piórami.
Trzepnąć — p. nied. Trzepać,
Trzepotać — p. Trzepiotać.
Trzeszczeć, wydawać trzask przy łamaniu ś., przy rwaniu ś., rozdzieraniu ś.; pękać, wydawać tarkot; aż mi w głowie t-y = boli mnie, jest zbytnio czym zajęta, mocno skłopotana, pełna huku, trzasku.
Trzeszczka, jedna z dwu małych, przesuwalnych kostek wśród stopni.
Trześniowy, odnoszący ś. do trześni, zrobiony z drzewa a. z owocu trześni.
Trzewia — p. Trzewo.
Trzewice, trzewiki.
Trzewiczek, zdr. od Trzewik; t. roślina z rodziny storczykowatych, obówik.
Trzewicznik — p. Trzewiczek.
Trzewiczny — p. Trzewikowy.
Trzewiczysko, brzydki, niezgrabny trzewik.
Trzewik, rodzaj obuwia bez cholewy, okrywającego tylko stopę.
Trzewny, odnoszący ś. do trzewa, do trzew.
Trzewo, Trzewa, Trzewia, kiszki, żołądek, błony i wszelkie narzędzia wewnątrz jamy brzusznej, wnętrzności.
Trzeźwić, wracać przytomność zemdlonemu a. pijanemu; orzeźwiać; wyprowadzać kogo ze złudzeń; t. ś., przychodzić do przytomności po przepiciu, po zemdleniu; orzeźwiać ś., ożywiać ś.
Trzeźwieć, przychodzić do przytomności po przepiciu, po omdleniu, wychodzić z oszołomienia, odzyskiwać przytomność umysłu, pozbywać ś. złudzeń.
Trzeźwo, przysł., nie będąc pijanym; przytomnie, wstrzemięźliwie; na t. = zimno, na rozum biorąc, nie unosząc ś. uczuciem ani złudzeniem.
Trzeźwość, stan osoby nie pijanej, nie pozbawionej przytomności, przytomność, wstrzemięźliwość co do trunków; t. umysłu = pogląd na rzeczy rozsądny, jasny, pozbawiony złudzeń.
Trzeźwy, nie pozbawiony przytomności, przytomny, który ś. nie upija, wstrzemięźliwy; rozsądnie na rzeczy patrzący, jasno rzeczy widzący; kierujący ś. rozumem, a nie sercem i wyobraźnią; pogląd t-y = rozsądny.
Trzęsak, rodzaj raka galaretowatego (choroby).
Trzęsawa, Trzęsawica, Trzęsawisko, ziemia bagnista, gdzie nogi zapadają ś.; trzęsienie, drżenie członków.
Trzęsawiec — p. Drętwik.
Trzęsawisko — p. Trzęsawa.
Trzęsawisty, obfitujący w trzęsawiska, błotnisty, bagnisty.
Trzęsawka, ozdoba przy ubiorach kobiecych, trzęsąca ś. przy każdym poruszeniu, kitka, trzęsidło.
Trzęsawy, skłonny do trzęsienia ś.
Trzęsianka — p. Trzęsionka.
Trzęsiączka, choroba nerwowa, objawiająca ś. drżeniem członków.
Trzęsidełko, zdr. od Trzęsidło.
Trzęsienie, wstrząsanie, chwianie; drżenie, dygotanie; t. ziemi = gwałtowny, niszczący, podnoszący ś. i opadający ruch skorupy ziemskiej.
Trzęsiogonek — p. Pliszka.
Trzęsionka, słoma roztrzęsiona, pognieciona; słoma, pomieszana z sianem, służąca za pokarm dla bydła; kilka gatunków wódki, wlanych do jednego kieliszka.
Trzęsiskrzynka, złodziej, rzezimieszek.
Trzęski, trzęsący ś., chwiejący ś.: t-a bryczka.
Trzęśba, trzęsienie.
Trzmić, tkwić, sterczeć; trzepotać ś.
Trzmieliniak, motyl z podrzędu miernikowców, z rodziny drzewiniaków, plamiec.
Trzmielinowy, odnoszący ś. do trzmieliny, zrobiony z trzmieliny.
Trzmielka, owad błonkoskrzydły, pszczółkowaty.
Trzmielojad — p. Kobuz.
Trzmielowiec, motyl z podrzędu zmierzchnikowców, z rodziny kordziuków.
Trzmielowy, odnoszący ś. do trzmiela, właściwy trzmielowi.
Trzmielówka, owad błonkoskrzydły, pszczółkowaty.
Trzoda, gromada, stado zwierząt, zwłaszcza domowych; zwierzęta domowe, bydło: t. chlewna = świnie; wielka ilość, chmara.
Trzodny, dotyczący trzody a. trzód.
Trzon, płyta z żelaza, z cegieł, na której ś. ogień pali; rękojeść narzędzia, trzonek; t. pióra = pręcik pióra przy osadzie rurkowaty, dęty, dalej aż do końca twardy, lecz giętki; w bot., kwiatostan typu kłosu, o grubej, mięsistej osi, okryty kwiatami siedzącemi, najczęściej niedoskonałemi, zwykle bez osłon; środkowa część kolumny bez podstawy i głowicy; pień grzybów, bedłek, kłodzina; t. w maszynach; cienki, okrągły walec, poruszający ś. w kierunku swej długości; kadłub; t. kręgowy = zbita większa część każdego kręgu.
Trzonek, zdr. od Trzon.
Trzonóg, trójnóg.
Trzop, czerep, skorupa.
Trzopaszczęki, trójpaszczęki.
Trzopek, gatunek mszycy.
Trzos, worek podłużny ze skóry lub zamszu, nakształt pasa, służący do noszenia pieniędzy; mieć gruby, pełny t. = mieć dużo pieniędzy, być bogatym.
Trzosik, zdr. od Trzos.
Trzosła, lędźwie, uda.
Trzosło, rękojeść pługa, krój.
Trzpień, kolec u sprzążki; oścień, kłykieć; twardy ośrodek, rdzeń: t. wrzodu, rany.
Trzpiot, człowiek lekkomyślny, roztargniony, roztrzepaniec, wietrznik, lekkoduch, figlarz; trzepotanie, szelest, szmer.
Trzpiotać, trzepotać; t. ś., postępować lekkomyślnie, wietrznie, być roztargnionym, stroić figle, paplać bez sensu.
Trzpiotalski, Trzpiotowski, dotyczący trzpiota, lekkomyślny; rzecz., trzpiot, lekkoduch, lekkomyślnik.
Trzpiotka, kobieta trzpiot, roztrzepanica, wietrznica, figlarka.
Trzpiotliwy — p. Trzpiotowaty.
Trzpiotostwo, postępowanie lekkomyślno, postępek płochy, lekkomyślność, wietrznictwo.
Trzpiotować, postępować, żyć jak trzpiot, być nieuważnym, roztargnionym, roztrzepanym.
Trzpiotowatość, lekkomyślność, wietrznictwo, brak zastanowienia, rozrzucanie ś., nieuwaga, figlarność.
Trzpiotowaty, nieco lekkomyślny, nierozważny, roztargniony, rozrzucony.
Trzy (trzech, trzem), liczebnik główny = 3, trzy jedności; paplać trzy po trzy = bez sensu; wygląda, jakby trzech zliczyć nie umiał = głupiec; reguła trzech: prosta = sposób, za pomocą którego, mając trzy wielkości, odnajdujemy czwartą im proporcjonalną; reguła trzech złożona = sposób, za pomocą którego, mając nieparzystą ilość wielkości, odnajdujemy jeszcze jedną, im proporcjonalną.
Trzybarwisty — p. Trójbarwisty.
Trzyczęściowy, podzielony na 3 części; składający ś. z 3 części.
Trzyćwierciowy, długi lub szeroki na trzy ćwierci jakiej miary, np. łokcia; zawierający w sobie trzy ćwierci czego, np. beczki, wiadra i t. p.; w muz., takt, którego trwanie wynosi trzy ćwierci całej nuty.
Trzydniowy, Trzydzienny, trwający trzy dni, żyjący trzy dni.
Trzydniówka, pobyt trzydniowy w jakim miejscu, odpoczynek trzydniowy; deszcz, padający nieustannie w ciągu trzech dni.
Trzydzielny, dający ś. podzielić na trzy części; w bot., łodyga, roślina, której każda gałązka rozdziela ś. na trzy mniejsze.
Trzydziestka, trzydzieści jednostek; trzydzieści lat wieku; jedna trzydziesta część czego.
Trzydziestnica, nabożeństwo zwykłe, odbywające ś. trzydziestego dnia.
Trzydziestny, odnoszący ś. do trzydziestu; zawierający w sobie liczbę trzydzieści.
Trzydziestodzienny, Trzydziestodniowy, trwający trzydzieści dni, mający trzydzieści dni życia.
Trzydziestokrotny, trzydzieści razy powtarzający ś., trzydzieści razy zwiększony.
Trzydziestoletni, trwający trzydzieści lat, mający trzydzieści lat życia.
Trzydziestomiesięczny, trwający trzydzieści miesięcy, mający trzydzieści miesięcy życia.
Trzydziestoośmiogłowy, mającym 38 głów; złożony z 38 osób.
Trzydziestoroczny, trwający trzydzieści lat, mający trzydzieści lat życia.
Trzydziestu, forma osobowo-męska od 30.
Trzydziesty, licz. porząd. od 30.
Trzydzieści, liczeb. główny = 30.
Trzydzieścioro (-rga), liczebnik zbiorowy od 30.
Trzyfuntowy, ważący trzy funty; odnoszący ś. do trzech funtów: działo t-e = które ś. nabija kulą, ważącą trzy funty.
Trzygarb, motyl z podrzędu zmierzchnikowców, z rodziny literówek, błyszczka trzysterka.
Trzygarncowy, mieszczący w sobie trzy garnce.
Trzygarncówka, miara, mieszcząca w sobie trzy garnce.
Trzygłosowy, podzielony na trzy głosy; złożony z trzech głosów.
Trzygodzinny, trwający trzy godziny, mający trzy godziny życia.
Trzygroszowy, dotyczący 3 groszy = 3 groszom; kosztujący 3 grosze.
Trzygroszówka, pieniądz, wartujący trzy grosze.
Trzyjęzyczny, posiadający trzy języki, mówiący trzema językami.
Trzykonny, zaprzężony w trzy konie, mający siłę trzech koni.
Trzykorcowy, zawierający trzy korce.
Trzykroć, Trzykrotnie, przysł., trzy razy, potrójnie; po t. = trzy razy raz po razie.
Trzykroćrodny, wydający, rodzący owoc trzy razy do roku.
Trzykrotka, roślina zwrotnikowa z klasy jednoliściennych, z rodziny storczykowatych.
Trzykrotny, stający ś. po raz trzeci, uczyniony, powtórzony po raz trzeci.
Trzykształtny — p. Trójkształtny.
Trzykwartowy, mieszczący w sobie trzy kwarty.
Trzykwaterkowy, mieszczący w sobie trzy kwaterki.
Trzylecie, przeciąg trzech lat, okres trzechletni.
Trzyletni, trwający trzy lata, mający trzy lata wieku.
Trzylistny, Trójlistny, mający trzy liście.
Trzyłby — p. Trójłbisty.
Trzyłokciowy, mający trzy łokcie długości, szerokości, głębokości a. wysokości.
Trzymacz, człowiek, który co trzyma.
Trzymać, zachwyciwszy w ręce, nie puszczać, mieć w ręku, dzierżeć; mieć co w posiadaniu, zwłaszcza chwilowym, mieć co w rozporządzeniu do pewnego czasu, dzierżawić, arendować, mieć w dożywociu: t. wieś, karczmę; utrzymywać, prowadzić: t. szkołę, hotel, sklep; utrzymywać, mieć, chować: t. konie, t. nauczyciela do dzieci, t. towar na składzie, t. służących, t. pismo = prenumerować; chować, kryć, zamykać: t. co pod kluczem = w zamkniętym pomieszczeniu; zatrzymywać, nie poruszać, nie zwalniać: t. kogo pod strażą, w więzieniu: t. miasto w oblężeniu = oblegać je; choroba t-a go w łóżku = zatrzymuje; wiatry t-ają okręt na pełnym morzu; hamować, ukrócać, nie dawać zbytniej swobody: t. kogo w ryzach, w posłuszeństwie, w karbach, w rygorze; utrzymywać w pewnym stanie, zachowywać: t. nogi ciepło; mniemać, myśleć, sądzić, rozumieć: dobrze, źle o kim t., wiele o sobie t. = być zarozumiałym; mieścić w sobie, zamykać, zawierać: beczka t-a w sobie sto garncy; zajmować jakie stanowisko: t. prym, pierwszeństwo, wyróżniać ś., być pierwszym, przewodzić, t. środek, być w pośrodku, być umiarkowanym, nie przesadzać; t. czoło = być pierwszym, stać na czele; t. z kim, być czyimś stronnikiem, być po czyjejś stronie, utrzymywać czyjąś stronę; o barwach: nie pełznąć, nie płowieć, nie blaknąć; nie puszczać, nie słabnąć: mróz, lód t-a; t. język za zębami = nie rozgłaszać czego, nie plotkować, milczeć o czymś; t. kogo na słowie, na obietnicy = zwodzić, łudzić; t. strój = nie rozstrajać ś. (o instrumentach); t. dziecko do chrztu = być jego chrzestnym ojcem; t. kogo u siebie = dawać mu utrzymacie, karmić; t. głowę prosto = nie schylać jej; t. na loterji = grać; t. o zakład = zakładać ś.; t. dziesięć przeciw jednemu = stawiać na zakład; t. kogo ostro, krótko = nie pozwalać mu na wybryki, na swawolę, t. bank = ciągnąć bank, być bankierem (w grze w karty); złapał Kozak Tatarzyna, a Tatarzyn za łeb t-a = trafił swój na swego, nie dał ś. zwyciężyć; t. takt = zachowywać miarę przy wykonywaniu jakiego utworu muzycznego, utrzymywać ś. w takcie, zachowywać ś. odpowiednio; t. krok = poruszać ś. w takt w tańcu a. w marszu; t. miarę = być pewnej określonej miary; t. ś. = uchwyciwszy ś. rękami za co, nie puszczać ś., dzierżeć ś.: t. ś. rękami za co, t. ś. nawzajem za ręce; zachowywać pewną postawę, stać, siedzieć w pewnym położeniu: t. ś. dobrze na koniu, t. ś. prosto, pochyło; zachowywać co, pilnować czego, przestrzegać czego, nie naruszać, nie przestępować czego: t. ś. litery prawa, t. ś. pewnych przepisów, prawideł; nie rozchodzić ś., nie rozpraszać ś.: t. ś. kupy; wiązać ś., kleić ś., stanowić pewną całość myślową: to dowodzenie nie t-a ś. kupy; bronić ś., opierać ś.: t. ś. do upadłego; t. ś. czego rękami i nogami = obstawać przy czym uporczywie, bronić czego zawzięcie; być ciągle przy kim, przyczepić ś. do kogo i nie opuszczać go, nie rozstawać ś. z kim: bieda go ś. t-a, żarty go ś. t-ają, zachowywać zdrowie, czerstwość, nie starzeć ś.: ten starzec doskonale ś. t-a; nie wiedzieć, czego ś. t. = jaki powziąć zamiar; ledwo ś. t-a na nogach = chwieje ś. z powodu przepicia, osłabienia; twierdza jeszcze ś. t-a = nie poddaje ś.; żart., t-aj ś. wiatru!, t-aj ś. ciepła! = bądź zdrów!; ciepło ś. t. = ubierać; t. ś. za boki od śmiechu = zanosić ś. od śmiechu; pozostawać przez pewien czas w stanie świeżości: masło ś. t-a, owoce ś. nie t-ają; t. ś. z daleka od czego = nie wtrącać ś.; t. ś. na uboczu = nie należeć do czego, obserwować; t. ś. kogo, być czyimś stronnikiem; t. ś. gdzie = mieszkać, gnieździć ś., mieć legowisko.
Trzymadło, narzędzie do trzymania.
Trzymiarowy, mający trzy miary: wiersz t.
Trzymiesięczny, trwający trzy miesiące; żyjący trzy miesiące.
Trzymilowy, mający trzy mile, wynoszący trzy mile.
Trzynastka, cyfra, liczba trzynaście; trzynaście osób, przedmiotów; feralna t. = nieszczęśliwa.
Trzynastoletni, trwający trzynaście lat, mający 13 lat wieku.
Trzynastomiesięczny, trwający trzynaście miesięcy; mający trzynaście miesięcy wieku.
Trzynastu, forma osobowo-męska od 13.
Trzynasty, liczebnik porządkowy od 13; odnoszący ś. do jednej z trzynastu równych części całości: pięć t-ych = 5/13.
Trzynaście, liczebnik główny = 13.
Trzynaścioraki, składający ś. z trzynastu różnych gatunków.
Trzynaściorako, przysł., trzynastu różnemi sposobami.
Trzynaścioro, liczebnik zbiorowy od 13.
Trzynocny, dotyczący trzech nocy, trwający trzy noce.
Trzynogi, Trójnogi, Trzynożny, mający trzy nogi, opatrzony trzema nogami.
Trzynożek — p. Trójnóg.
Trzynożyć, wiązać czworonogowi dwie nogi sznurem, tak że chodzi jakby na trzech: t. konia, wołu, muła.
Trzyny (-yn), ziarna niecałe, zgarniny.
Trzyoczny, mający troje oczu.
Trzypalcowy, Trzypalczasty, Trójpalczasty, mający trzy palce u każdej kończyny.
Trzypaszczęki = p. Trójpaszczęki.
Trzypiędzisty, mający trzy piędzie długości, szerokości, głębokości a. wysokości.
Trzypiętrowy, mający trzy piętra.
Trzypolowy, o trzech polach; t-e gospodarstwo, t-a gospodarka = system gospodarstwa rolnego, polegający na tym, że wszystkie grunty dzielą ś. na trzy części, z których jedna, co rok inna, ugoruje, a dwie inne obsiewają ś. coraz to innym gatunkiem zboża.
Trzypręcikowy, mający trzy pręciki.
Trzyrazowy, powtórzony trzy razy, trzykrotny.
Trzyrogi, Trzyrożny, opatrzony trzema rogami; mający trzy kąty, trójkątny.
Trzyrożniki (-ów), gatunek skamieniałej muszli.
Trzyrurka, fuzja o trzech lufach.
Trzysączny, mający trzy sęki a. rogi.
Trzysążniowy, mający trzy sążnie długości, szerokości, głębokości a. wysokości.
Trzysłupkowy, mający trzy słupki.
Trzysta, liczebnik główny = 300.
Trzystawny, mający trzy stawy w każdej kończynie: owady t-e.
Trzysterka — p. Trzygarb.
Trzystoletni, trwający, mający trzysta lat, trójwieczny.
Trzystopny, mający trzy stopy długości, szerokości, wysokością głębokości.
Trzystronny, mający trzy strony, boki.
Trzystrunny, mający trzy struny.
Trzystu, forma osobowo-męska od 300.
Trzyszczepny, na trzy części dzielący ś.
Trzytulny, pasza turecki z chorągwiami o trzech ogonach końskich, zwanych buńczuki, trójbuńczuczny.
Trzyzębaty — p. Trójzęby.
Trzyziarnczak, owoc, powstający ze słupka, dzielącego ś. na trzy komory, rodzaj ziarnczaka.
Trzyziarnisty, mieszczący w sobie trzy ziarna.
Tseki, chińska porcelana.
Tu, tutaj, przysł., na to miejsce, dotąd; na tym miejscu; w tej mierze, w tym wypadku, w tym razie: co tu począć?; teraz, wówczas, wtenczas, wtedy, tedy.
Tualetowy, fr., dotyczący tualety; odnoszący ś. do kosmetyków: t. ocet.
Tubalny, łć., donośny, grzmiący (o głosie).
Tuberkuliczny, łć., gruźliczy.
Tuberkulina, łć., rodzaj surowicy, wyrabianej ku końcowi XIX st. przez bakterjologa, d-ra Kocha, mającej niby leczyć gruźlicę płucną, lecz zarzuconej, gdyż była szkodliwą.
Tuberkuloza, łć., gruźlica, suchoty płucne.
Tubka, łć., rurka, w jednym końcu zamknięta, w drugim zaśrubowywana, kapsla cynowa do farb olejnych.
Tubylec, mieszkaniec danego kraju, krajowiec tuziemiec.
Tucja, żużle miedzi.
Tucz, tłustość, otyłość; pokarm tuczący.
Tucza, czarna chmura, grożąca burzą; t. świecka = życie świeckie, nie zakonne.
Tuczanka, kura tuczona, pularda.
Tuczec, łopatka u zwierząt.
Tuczesny, żyjący w danym czasie, w danym czasie istniejący, odbywający ś., współczesny, owoczesny, dzisiejszy.
Tucznieć, nabierać ciała, stawać ś. tucznym, tłuścieć, tyć, grubieć.
Tuczność, tłustość, otyłość.
Tuczny, tłusty, otyły, karmiony, karmny, spasły; tuczący, pożywny, posilny, nie postny.
Tuczony, którego umyślnie utuczono, upasiono, aby był tłusty, aby posiadał dużo ciała, spasiony.
Tuczybrzuch, żarłok, obżartuch, pasibrzuch.
Tuczyciel, człowiek, który tuczy.
Tuczyć, karmić obficie i posilnie dla zwiększenia ilości tłuszczu i objętości ciała; t. ś., karmić ś. obficie dla nabrania ciała, tyć skutkiem obfitego pożywienia.
Tudy, przysł., tamtędy, w tamtą stronę; ni siudy, ni t. = ani tu, ani tam, niema sposobu, położenie bez wyjścia.
Tudzież, przysł., tuż blizko, bliziuteńko; zaraz, w tej chwili, natychmiast; sp., i, a także, nadto, a zarazem, prócz tego, oraz, jako też.
Tuf, nm., skała, która powstała przy udziale wody z luźnego materjału wulkanicznego, kruchy kamień wapienny dziurkowaty, używany w budownictwie, popiół wulkaniczny skamieniały, martwica.
Tug, tur., długa laska, mająca na końcu ogon koński i złotą kulę, służąca jako chorągiew.
Tuizm, łć., altruizm.
Tuj!, wykrz., komenda wojskowa: baczność!, przygotuj broń!
Tuk, tłustość; szpik.
Tukowy, ściągający ś. do tuku: kość t-a = zawierająca w sobie szpik.
Tul, pierwiastek chemiczny, rzadko spotykany.
Tula — p. Tuleja; sajdak.
Tulich, puginał
Tulić, obejmować rękami z pieszczotą, garnąć do siebie, ściskać, przyciskać; t. do piersi, do łona = obejmować płaczącego, rozpaczającego pocieszać, uspokajać; chronić, chować, kulić, podginać; t. ś. do czego, do kogo, garnąć ś., przyciskać ś., dawać ś. ściskać, chronić ś., chować ś.
Tulipanowy, odnoszący ś. do tulipana.
Tułacki, Tułaczy, odnoszący ś. do tułacza, stanowiący własność tułacza; nie mający przytułku, dachu nad głową, tułający ś., bezdomny.
Tułacko, Tułaczo, przysł., bez przytułku, bezdomnie, tak jak tułacz.
Tułactwo, tułanie ś., życie tułacze, bezdomne, poza ojczyzną, zb., tułacze, wygnańcy, emigranci.
Tułacz, człowiek, który ś. tuła, człowiek, nie posiadający przytułku, domu własnego, dachu nad głową, nie mający ojczyzny, tułający ś. bez własnej woli po obcych krajach; skorupiak krytodychawkowy z rzędu krótkoogoniastych, długookich.
Tułaczka, tułanie ś., tułanina; kobieta, nie posiadająca przytułku, tułająca ś., bezdomna; życie tułacze, tułactwo.
Tułaczyna, biedny tułacz, tułacz godny litości.
Tułać się, mie mieć przytułku, dachu nad głową, błąkać ś., zmieniać wciąż miejsce pobytu, być na wygnaniu.
Tułanina — p. Tułaczyna — p. Tułaczka.
Tułowitość, otyłość, tusza.
Tułowity, otyły, tłusty.
Tułów, ciało człowieka a. zwierzęcia bez głowy i kończyn, kadłub, korpus.
Tum, nm., kopuła kościelna; kościół katedralny.
Tuman, tur., gęsta kurzawa, mgła.
Tumanić, tur., puszczać tuman w oczy, wprowadzać w błąd, oszukiwać, omawiać.
Tumba, łć., grób, nagrobek w kształcie trumny, używany w średnich wiekach, a także dla Świętych, szczególniej w rzymskich kościołach.
Tumor, łć., nabrzmiałość, guz, puchlina.
Tumult, łć., zgiełk, zbiegowisko, wrzawa.
Tumultant, łc., podburzający, sprawiający niepokój, krzyki, hałasy i zbiegowisko.
Tuna, nm., beczka, faska.
Tunel, ang., przejście podziemne, poprowadzone pod rzeką a. pod górą, a. wykute w skale, dla przeprowadzenia kolei żelaznej.
Tunicella, łć., ubiór tego samego koloru, co ornat, który biskup wkłada podczas odprawiania nabożeństwa pontyfikalnego.
Tunina, mięso tuńczyka.
Tunka, nm., zdr. od Tuna.
Tuńczyk — p. Tunetek.
Tupać, dok. Tupnąć; uderzać głośno nogami o ziemię; przen., deptać; poniewierać, upokarzać.
Tupet, fr., czupryna, peruczka, pokrywająca część głowy; przen., czupurność, czelność.
Tupnąć — p. nied. Tupać.
Tupnięcie, Tupnienie, głośne uderzenie nogą o ziemię.
Tupot, Tupotanie, Tuptanie, uderzanie nogami o ziemię, chód głośny wielu osób, tupanie, tętent.
Tupotać, Tuptać, uderzać nogami o ziemię, stąpać głośno, tupać, tętnić.
Tuptać — p. Tupać.
Tur — p. Tour.
Turbacja, łc., niepokój, zamieszanie, kłopot.
Turbator, łć., czyniący zamieszanie, wichrzyciel.
Turbatorka, łć., forma żeńs. od Turbator.
Turbinit, łć., muszla w kształcie śruby.
Turbować, łć., niepokoić, przeszkadzać; t. ś., niepokoić ś., troszczyć ś.
Turbulencja, łć., niepokój, troska.
Turczyć, przemieniać w Turka, Turkiem czynić, nawracać na wiarę mahometańską, bisurmanić; t. ś., Turkiem ś. stawać, przechodzić na wiarę mahometańską, bisurmanić ś.
Turczyn, człowiek z Turcji rodem Turek; służący, przebrany za Turka; koń tureckiej rasy.
Turczynek, zdr. od Turczyn.
Turczynka, kobieta z Turcji rodem; klacz tureckiej rasy.
Turecczyzna, kraj, zamieszkany przez Turków; wszystko, co odnosi ś. do Turków, ich mowa, obyczaje i t. d.
Turecki, rodem z Turcji, do Turcji należący, pochodzący z Turcji; goły, jak t. święty = zupełnie goły, nie mający grosza przy duszy; pieprz t. — p. Pieprzowiec.
Turf, ang. (törf), murawa, tor wyścigowy, plac gonitw.
Turfici, łć., amatorzy wyścigów konnych.
Turgenja, roślina z rodziny baldaszkowatych.
Turgor, Turgescencja, łc., nabrzmienie, napływ; w bot.: napięcie tkanek roślinnych wskutek ciśnienia wody, pochłanianej przez korzenie; zwiększony dopływ krwi do arterji jakiej części ciała.
Turkaweczka, zdr. od Turkawka; pieszczotliwa nazwa, dawana dziewczynie, kobiecie milutkiej, szczebiotce.
Turkofil, łć., przyjaciel, zwolennik Turków.
Turkosi, część wojska francuskiego, tyraljerzy, żołnierze, złożeni głównie z rodowitych mieszkańców Algieru, pod dowództwem oficerów Francuzów.
Turkot, odgłos toczącego ś. po twardej drodze pojazdu; gatunek gołębi; rodzaj kanarka, pięknie śpiewającego, głos tegoż kanarka.
Turkotać, robić turkot, tocząc ś. po twardej drodze.
Turkus, minerał, kamień szlachetny koloru zielonawo-niebieskiego, kalait.
Turkusik, zdr. od Turkus.
Turkusowy, zrobiony z turkusu; przybrany turkusem a. turkusami: pierścionek turkusowy; koloru turkusu.
Turlej, rozgardjasz, zgiełk, igrzysko: zachód, ambaras, kłopot.
Turma, nm., wieża, więzienie; trzoda.
Turmalin, wł., minerał, kamień półszlachetny, różnej barwy, mający własność polaryzowania światła, używany w optyce: ogrzany nabiera własności elektrycznych.
Turn, łć., — p. Turnus.
Turnia, piwnica, loch; skała naga, stroma, szczyt skalny w Tatrach.
Turniczka, mała turnia, skałka.
Turniej, nm., średniowieczne igrzyska, zapasy, walki rycerskie bezkrwawe, potykanie ś. konno.
Turnips, roślina lesista, rzepak.
Turniura, fr., poduszeczka pod spódnicę, kładziona z tyłu, aby spódnica lepiej leżała.
Turnować, łć., głosować.
Turnus, łć., głosowanie, kreskowanie, podawanie koleją głosów.
Turyfikaci, łć., chrześcijanie, którzy czynili ofiary przed ołtarzami pogańskiemi, aby ochronić się przed prześladowaniem.
Turysta, ang., człowiek, odbywający większe wycieczki, podróżnik.
Turzy, pochodzący od tura, właściwy turowi.
Tuskulanum, Tuskulum, łć., dworek wiejski blizko miasteczka t. n., należący do Cycerona, który tam odpoczywał po pracy; przen., zacisze wiejskie, w którym człowiek, pracujący umysłowo, odpoczywa lub nowe prace obmyśla zdala od zgiełku miejskiego.
Tussol, łć., sól, powstała z połączenia antipiryny z tolipiryną.
Tusz, nm., krótka przygrywka na trąbkach dla powitania, pożegnania, podczas toastu.
Tusz, fr., czarna farba chińska do rysunku i pisania; kąpiel natryskowa, prysznic; w muz., dotknięcie, wydobycie właściwego tonu.
Tusza, objętość ciała, obfitość ciała, mięsistość, cielistość, otyłość.
Tuszować, fr., przypalać kamieniem piekielnym; malować tuszem; natryskiwać ciało wodą; zamazywać; zacierać złe wrażenie; w grze bilardowej: stykać się, dotykać (o bilach).
Tuszyć, mieć nadzieję, ufać, wierzyć, spodziewać ś., przeczuwać, przepowiadać, wnioskować, wnosić że ś. coś stanie.
Tuś!? skr. zam. tutaj jesteś?; t. mi? = jesteś tu?
Tutaj, przysł., na tym miejscu, w tym miejscu, tu, nie gdzieindziej.
Tuteczny, żyjący na tym świecie, z tego świata pochodzący, tutejszy.
Tutejszy, tutaj będący, tu zamieszkały, z tego miejsca pochodzący.
Tutela, łć., opieka.
Tutka, nm., torebka z papieru, zawiniętego lejkowato, na towary suche i sypkie; rurka; rurka z bibułki do papierosów.
Tutkarz, owad z rzędu tęgopokrywych.
Tutor, łć., opiekun; kurator; wychowawca.
Tutti frutti, wł., miaszanina różnych owoców; mieszanina.
Tutti-quanti (kwanti), wł., iron., wszyscy razem i tym podobni, wszycy jednakowi.
Tuwalnia, wł., ręcznik, chusta, obrus; ręcznik, który ministranci trzymają dla przystępujących do Komunji św.
Tuz, nm., as w kartach; przen., człowiek, zajmujący wysokie stanowisko w społeczeństwie, dygnitarz; t-y, żart., uderzenia pięścią, kijem, guzy; przen., niebezpieczeństwo; pójść z kim w t-y = wziąć ś. za łby; t-em jeździć = w pojedynkę, jednym koniem.
Tuzać, ciągnąć, ciągać, targać, szarpać; t. ś., ciągnąć ś. nawzajem, targać ś., szarpać ś.
Tuziemiec, stały mieszkaniec danej ziemi, danego kraju, tubylec, krajowiec, autochton.
Tuzin, fr., dwanaście sztuk.
Tuzinek, fr., sukno średniego gatunku.
Tuzinkowy, fr., jeden z tuzina; ladajaki, bylejaki, pospolity, marny, lichy, nędzny.
Tuzinowy, fr., należący do tuzina, wzięty z tuzina.
Tuzować, szturchać, bić pięściami; wymawiać co komu surowo, łajać, besztać kogo, wymyślać komu.
Tuzy, uderzanie pięścią, szturchanie, szturchaniec; guzy od uderzeń pięścią.
Tuż przysł., w niewielkiej odległości, bliziutko; natychmiast, bez zwłoki, niezwłocznie.
Tużyć, tęsknić.
Twardnąć, Twardnieć, Twardzieć, stawać ś. twardym; zatwardziałym, stawać ś. nieużytym, nielitościwym.
Twardo, przysł., nie miękko, w stanie stałym, nie płynnym i nie półpłynnym: ugotować jaja na t.; mocno, tęgo: t. spać; ściśle, surowo: t. pościć; niełatwo, ciężko, z trudem, z oporem: t. to idzie; stale, uparcie: stać t. przy kim a. przy czym; t. ś. z kim obchodzić = ostro, nie ustępując, nielitościwie.
Twardogęby — p. Twardousty.
Twardogłazy, twardy, jak głaz.
Twardogłowy, mający twardą głowę, niepojętny, tępy, uparty.
Twardokarki, posiadający twardy kark, nieugięty, wytrzymujący to, co go spotyka, uparty.
Twardokuty, mocno skuty a. wykuty, stały, oporny, nieustępujący; rozumny, przebiegły.
Twardoostry, twardy, a zarazem ostry.
Twardosercy, zatwardziały, nieużyty, nielitościwy, nie podlegający wzruszeniom.
Twardoskorupy, mający twardą skorupę.
Twardoskóry, pokryty twardą skórą, mający twarde pokrycie.
Twardoszyi, posiadający twardą szyję; hardy, zuchwały, niepokorny, krnąbrny, uparty, zacięty.
Twardość, własność ciał przeciwstawiania oporu przy rysowaniu, nacinaniu narzędziami ostremi a. przyciskaniu, gnieceniu itp.; t. umysłu = niezdolność, tępość; t. serca = nieczułość.
Twardostrawy, trawiący najtwardsze rzeczy.
Twardouchy, mający słuch przytępiony; głuchy na prośby, nieczuły, nieużyty, nieubłagany.
Twardoustność, brak czułości w pysku; nieposłuszeństwa, niekarność, zuchwałość, krnąbrność.
Twardousty, mający twardy pysk, nie dający ś. łatwo powodować: t. koń; nieukrócony, niepohamowany.
Twardouścieć, stawać ś. twardym w pysku, tracić czułość w pysku (o koniach): stawać ś. trudnym do rządzenia, niepokornym, zuchwałym, krnąbrnym.
Twardowłosy, posiadający twarde włosy.
Twardozatruty, zakorzeniały w przesądach, bardzo przesądny.
Twardy, niemiękki, złożony z części, ściśle przylegających do siebie, stawiający silny opór przy dotykaniu, uderzaniu, rznięciu, krajaniu, rysowaniu i t. p., zwarty, ścisły; nieczuły, niewzruszony, nieużyty, nieludzki, przykry; stały, nieugięty, niezłomny, nieskazitelny; uparty, nie dający ś. łatwo namówić do czego, przekonać i t. d.; surowy, ścisły: t-a reguła, t-e życie w trudnych warunkach; ciężki, trudny do przyjęcia: do zrobienia: t-e warunki; t. orzech do zgryzienia = trudna sprawa, trudne zadanie, trudne rozwiązanie czego; głęboki, mocny: t. sen; wytrzymały, zahartowany; obronny, mocny, ufortyfikowany; tępy, niepojętny, niezdolny: t-a głowa; niegładki dla ucha, niedźwięczny, szorstki: t. wiersz, t. styl.
Twardzić, czynić twardym, hartować; t. ś., twardym ś. stawać, twardnąć.
Twardzieć — p. Twardnąć.
Twardziel, w drzewie rosnącym starsza, głębsza, wewnętrzna część drzewa, o ciemniejszym zabarwieniu, odznaczająca ś. większą twardością.
Twardzioszek, gatunek grzyba jadalnego.
Twardzizna, Twardzina, coś twardego, twardy grunt; nagniotek, odcisk.
Twarogowy, z twarogu zrobiony.
Twarożek, zdr. od Twaróg.
Twaróg, ser chudy, wyrabiany z kwaśnego mleka bez śmietany.
Twarz, przednia część głowy, lice, oblicze; wyraz twarzy, mina, fizjognomja; dostać, uderzyć w t. = po policzku; do t-y = ładnie, przystojnie wyglądać, przystoi; paść przed kim na t. = uczcić go, paść do nóg upokorzyć ś.; t-ą w t. = osobiście, sam na sam, oko w oko.
Twarzyczka, mała twarz, twarz u dziecka a. kobiety; miła, sympatyczna twarz; przen., miła, przystojna osoba.
Twarzysko, wielka, szpetna twarz.
Twierdza, miejsce obronne, warownia, zamek, forteca; obrona, puklerz; zasłona, osłona, ochrona.
Twierdzący, utrzymujący coś np., że tak jest, potwierdzający; zdanie, określenie t-e = nie zawierające przeczenia ani zapytania; w mat., stojący ze znakiem dodawania, dodatni.
Twierdzenie, utrzymywanie, stwierdzanie, potwierdzanie; to, co twierdzimy, utrzymujemy, czego mamy dowieść, założenie.
Twierdzić, podawać za rzecz pewną; utrzymywać z pewnością, bez wątpliwości; umacniać, ukrzepiać, gruntować.
Twierdzowy, forteczny.
Twierzyca, twierdza, forteca.
Tworzec, Stwórca.
Tworzenie, rzecz. od Tworzyć.
Tworzyciel — p. Twórca.
Tworzyć, robić coś z niczego, nadawać byt czemuś, co dotąd nie istniało; z materjałów istniejących wyrabiać rzecz nową, wytwarzać, kształtować, formować; powoływać do bytu dzieło sztuki a. literatury; składać, stanowić, formować; t. ś., nabierać bytu, rodzić ś., poczynać ś., przychodzić na świat.
Tworzydło, worek albo forma drewniana w kształcie serca, w której wyrabiają ś. sery; forma, kształt.
Tworzydłowy, wyrobiony w tworzydle.
Tworzywny, stanowiący tworzywo, materjał, z którego coś ś. wyrabia.
Tworzywo, to, z czego coś się wyrabia, tworzy; materjał.
Twój, do ciebie należący, stanowiący twoją własność, właściwy tobie; twoi = twoja rodzina, twoi stronnicy, twoi przyjaciele, twoi towarzysze; po twojemu = tak jak ty postępujesz.
Twór, to, co stworzone, istota stworzona, stworzenie; świat stworzony; płód, dzieło umysłu ludzkiego, wyobraźni ludzkiej; dzieło sztuki a. literatury.
Twórca — p. Stworzyciel; człowiek, wyrabiający coś nowogo z materjałów istniejących; wynalazca; artysta, poeta, pisarz w stosunku do swego dzieła, autor; sprawca, winowajca jakiego wypadku, zdarzenia.
Twórcorym, rymotwórca.
Twórczo, przysł., duchem twórczym, wyobraźnią twórczą, potęgą twórczą.
Twórczość, wytwarzanie czego, zdolność tworzenia z wyobraźnią dzieł sztuki i literatury, płodność wyobraźni: to, co ktoś stworzył, dorobek artysty, poety, uczonego i t. p.
Twórczyni, kobieta, która tworzy, rzeźbiarka, literatka, poetka.
Ty (ciebie, tobie, ci, ciebie, cię), lm. Wy, zaimek osobowy osoby drugiej, osoba, do której ś. zwracamy z mową.
Tybel, Tebel, nm., czop, klin, kołek.
Tybet, delikatna tkanina wełniana, wyrabiana z wełny kóz tybetańskich.
Tybinki, Tybenki, te części nóg, które się opierają na siodle; siedzenie; kawałki skóry, wiszące u siodła dla ozdoby; dostać po t-ach = dostać chłostę.
Tyci — p. Tyćki.
Tycio, przysł. — p. Tyćko.
Tyczak, narośl chorobliwa u niektórych zwierząt pod ogonem.
Tyczeć ś., Tyczyć ś., ściągać ś. do kogo, do czego, odnosić ś., należeć do czego, dotyczyć czego.
Tyczka, palik cienki a. długi, żerdź; wysoki, jak t. = szczupły a. bardzo wysoki.
Tyczkowy, podparty tyczkami; wijący ś., po tyczkach: groch t.
Tyczyć, podpierać tyczkami; t. ś. — Tyczeć ś.
Tyczyna, palik, żerdź, tyka, tyczka.
Tyć, nabierać ciała, stawać ś. otyłym, tłuścieć; przez posły wilk nie tyje = wyręczając ś. kimś, niewiele korzystamy.
Tyćki, tej miary, tak mały, jak maluśki, maluteńki, tyci.
Tyćko, przysł., tak niewiele, maluśko, ociupinka, tycio.
Tydzień, w lm. tygodnie; okres siedmiu dni, od poniedziałku do niedzieli; Wielki t. = ostatni tydzień przed Wielkanocą.
Tyfiarnia, nm., kotlarnia.
Tyfiarski, nm., kotlarski.
Tyflitis, gr., zapalenie ślepej kiszki.
Tyflotypografja, gr., drukowanie wypukłemi literami dla niewidomych.
Tyfoftalmja, gr., epidemiczne egipskie zapalenie oczu.
Tyfoidalny, gr., tyfusowy.
Tyfomanja, gr., śpiączka połączona z gorączką i obłędem.
Tyfon, gr., gwałtowny orkan, wiejący na oceanie Indyjskim, tajfun.
Tyftyk, tur., gatunek tkaniny bawełnianej.
Tyfus, gr., dur, durzyca, silna choroba gorączkowa; t. głodowy = powstający skutkiem złego powietrza, głodu i nędzy.
Tygielek, nm., zdr. od Tygiel.
Tyglowy, nm., odnoszący ś. do tygla.
Tygodnik, pismo perjodyczne, wychodzące co tydzień.
Tygodniowo, przysł., raz w tydzień, co tydzień.
Tygodniowy, odnoszący ś. do tygodnia, trwający tydzień, przypadający, zdarzający ś. co tydzień, ukazujący ś. raz w tydzień: pismo t-e; żart., przegląd t. = potrawa mięsna siekana w podrzędnych restauracjach, wyrabiana z resztek z całego tygodnia.
Tygrysi, gr., odnoszący ś. do tygrysa, właściwy tygrysowi; przen., drapieżny, okrutny, wściekły, rozjuszony; koloru sierści tygrysa, centkowany; t. oko = kamień ozdobny: minerał brunatno-żółtej barwy, mieniący się w złociste prążki.
Tygrysica, gr., samica tygrysa; przen., kobieta zła, okrutna.
Tygrysię, gr., młody płód tygrysa.
Tyjady, gr. — p. Menady, Bachantki.
Tyk-tyk, Tyk-tak, wykrz., oznaczający, miarowy, cichy chód zegarka a. bicie pulsu; przywoływanie kurcząt; rzecz. — p. Tyka.
Tyka, żerdź, pal niegruby.
Tykać, dok. tknąć, przykładać palec a. rękę do czego, dotykać ś. czego, ruszać co; t. kogo, t. ś. z kim = mówić do kogo: ty.
Tykal — p. Tikal.
Tykalny, taki, którego można ś. dotykać, dotykalny.
Tykanie — p. Tyk tak; mówienie komu «Ty».
Tykanina, dotkliwe drażnienie.
Tykiel, mały kij, do którego przywiązują sidło, siatkę.
Tykwowaty, kształtu dyni, podobny do dyni.
Tylczak, odmiana nosacizny, której zaraza rozwija ś. w skórze.
Tylczyk, miecz.
Tyle, liczebn., tak wiele, tak dużo; tak bardzo, tak mocno, w takim stopniu, w takiej mierze.
Tylec, tępy tył ostrego narzędzia, przeciwległy ostrzu.
Tyleczki — p. Tyli.
Tyleczko, zdr. od Tyle.
Tyledwójny, drugie tyle wynoszący.
Tylekroć, tyle razy.
Tyleliczny, tak liczny.
Tylesetny, Tylosetny, sto razy tyle wynoszący.
Tyletrójnie, trzy razy tyle.
Tyletrójny, trzy razy tyle wynoszący.
Tyli, Tyluczki, Tylusi, Tylusieńki, ot taki, takiej wielkości, tyle wynoszący.
Tylko, przysł., nie więcej, w takiej ilości, jedynie, co najwyżej, zaledwie jednak; kogo t. spotkam = wszyscy, których spotkam: jeżeli to t. prawda = jeżeli to istotnie prawda; jak t. = skoro; t. ś. nie gniewaj = nie gniewaj ś. aby; skoro t. = zaledwie; t. że to niełatwo = ale to niełatwo; t. co nie = o mały włos, o mało co; t. co tu był = dopiero co tu był; t. co go nie widać = zaraz przyjdzie; nie t. ty = ty i inni.
Tylnik, gwóźdź żelazny, przechodzący przez rozworę z tyłu wozu.
Tylny, odnoszący ś. do tyłu, umieszczony z tyłu, leżący na przeciwnej stronie przedniego, zadni; t-e nogi, koła = nie przednie; t-a straż = arjergarda; t-e wejście = nie frontowe, od podwórza, kuchenne.
Tylokrotnie, przysł., tyle razy.
Tylokrotny, tyle razy powtarzany, powtarzający ś.
Tylokształtny, posiadający tyle kształtów.
Tyloletni, tyle lat twający, tak długi, tak długotrwały, od tylu lat istniejący.
Tylolistny, mający tyle liści.
Tyloma, gr., zgrubienie i stwardnienie naskórka, odcisk, nagniotek.
Tyloraki, tylu rodzajów, tylu sposobów; tak różny, rozmaity.
Tylorako, przysł., tylu sposobami, rodzajami.
Tyloróżny, rozmaity, różnorodny.
Tylowieczny, tyle wieków trwający, od tylu wieków istniejący.
Tylu, forma osobowo-męska od Tyle.
Tył, strona przeciwna przodowi, zad, część tylna; prawo w t.! lewo w t.! = komendy wojskowe; uderzać, napaść w tyle = z tylnej strony; z t-u = z tylnej strony; zająć komu t., t-y = zająć stanowisko z jego tylnej strony; zajść od t-u = od tylnej strony; podać t. = zwrócić ś. ku ucieczce, cofnąć ś.; obrócić ś. do kogo t-em = plecami, tylną stroną; zasłaniać t. armji = iść w arjergardzie; mieszkać na tyle = nie od frontu; wejść od t-u = tylnym, kuchennym wejściem.
Tyłek, tylna część ciała, zadek; tylna część sukni; u wozu deska, wsuwana z tyłu — p. Tylec.
Tyłogłowie, tylna część głowy, tył głowy.
Tyłomóżdże, tylna część mózgu.
Tyłonoże, tylna część nogi, korzeń nogi.
Tyłonóg, gad z rzędu jaszczurek dwunożnych.
Tyłopochyłość, tylne skrzywienie grzbietu, garb.
Tyłotężec, Tyłokręcz, kurczenie ś. ciała wskutek choroby zwanej tężcem.
Tym, szósty przypadek zaimka Ten w rodz. nijakim; spójnik, służący do porównania, gdy jedna połowa wyrażenia natęża ś. lub zwiększa a. zmniejsza, to druga połowa również ś. zmienia: im prędzej, t. lepiej; ze stopniem wyższym przysłówków tworzy wyrażenie przysłówkowe: t. lepiej, t. gorzej, t. bardziej i t. d.
Tymbal, ang., potrawa z ptactwa a. z ryb w kremie z bitej śmietanki a. w pianie z białek.
Tymczasem, przysł., w tym samym przeciągu czasu, jednocześnie; pomimo to, wszakże, jednak, jednakże, jednakowoż.
Tymczasowo, przysł., do pewnego czasu, póki się coś, nie zmieni, do czasu.
Tymczasowość, stan czegoś, co ma trwać pewien czas tylko, póki ś. coś nie zmieni.
Tymczasowy, mający trwać tylko pewien czas, póki nie będzie zastąpiony czymś innym.
Tymokracja, gr. forma rządu, oddająca władzę i godności państwowe właścicielom ziemskim i ludziom bogatym, stosownie do oszacowanego ich majątku; oligarchja.
Tymol, gr., olejek aromatyczny, wyrabiany z tymianu przez dystylację, ma własności antyseptyczne.
Tymopatja, gr., choroba umysłowa, obłąkanie.
Tympanista, gr., grający w orkiestrze na tympanach.
Tyn, Tyna, Tynica, Tyniec, ogrodzenie z gałęzi naokoło domu.
Tyndyrynda, roślina trująca z rodziny psiankowatych.
Tynf, Tymf, dawny pieniądz polski wartości 18 kop.
Tynk, nm., powłoka ścian budynku, zaprawa wapienna, narzucona na nie i zatarta; żart., kosmetyki do malowania twarzy.
Tynka, beczka z wiekiem do przechowywania mąki, kaszy itp.
Tynkal, nazwa boraksu zanieczyszczonego.
Tynkarz, nm., malarz, tynkujący mur.
Tynkować, nm., pokrywać tynkiem ścianę; żart., t. twarz = malować ją.
Tynkowany, nm., pokryty tynkiem; umalowany (o twarzy).
Tynktura, łć., wyciąg spirytusowy z roślin lekarskich; roztwór substancji rozpuszczalnych w spirytusie.
Tynta, wł., ton, barwa obrazu, dobór barw światła i cieni; odcień.
Tyny, norw., wieżyczki, nad szczyt budynku sterczące.
Typ, gr., kształt zasadniczy; wzór, pierwowzór, cecha; przedstawiciel rodzaju, gatunku; postać łącząca w sobie cechy wybitne, dostrzegane mniej wyraziście u mnóstwa innych osobników; w lmn., t-y, czcionki drukarskie.
Typiczny, gr. — p. Typowy.
Typograf, gr., drukarz.
Typografja, gr., drukarstwo.
Typolitografja, gr., drukowanie z odbitek, otrzymanych z pisma lub drzeworytu a. przeniesionych na kamień.
Typolog, gr., znawca, badacz typów, uczący poznawać typy.
Typologja, gr., nauka o typach i ich teorja; nauka o pierwowzorach w Starym Testamencie i ich stosunku do chrześcijaństwa.
Typometr, gr., przyrząd mierniczy, służący do mierzenia liter drukarskich lub oczek czcionek.
Typotelegraf, gr., telegraf elektryczny, drukujący literami.
Typowy, gr., zgodny z jakim typempierwowzorem, przedstawiający wszystkie a. najwybitniejsze znamiona typu; charakterystyczny, znamienny.
Typtologja, gr., rozmowa z duchami za pomocą pukań (termin spirytystyczny).
Tyrać — p. Terać.
Tyrada, fr. w muz. i śpiewie: ozdoba pomiędzy dwoma tonami, którą się wykonywa, szybko przebiegając tony między temi leżące; długa mowa, potok słów w tonie deklamacyjnym, przesadne górnolotne wyrażanie ś.
Tyraljer, fr., w wojsku: celny strzelec, walczący przed główną linją w szyku rozruconym.
Tyraljerka, fr., prowadzenie bitwy szeregami rozproszonemi, szykiem rozrzuconym.
Tyraljerski, fr., odnoszący ś. do tyraljera a. tyraljerki.
Tyran, gr., w starożytności: jedynowładca, panujący absolutnie; przen., człowiek bezwzględny, okrutnik, ciemięzca.
Tyranizować, gr., dręczyć, znęcać się, opanowywać; zmuszać kogo do czegoś egoistycznie.
Tyranja, gr., okrutne samowolne rządy, ciemięstwo, okrucieństwo.
Tyranka, gr., kobieta okrutna i samowolna, bezwzględna władczyni.
Tyrański, odnoszący ś. do tyrana, właściwy tyranowi, należący do tyrana; okrutny, bezwzględny, absolutystyczny.
Tyrańsko, gr., przysł., okrutnie, bezwzględnie.
Tyraństwo, gr. — p. Tyranja.
Tyras, sieć do chwytania przepiórek, kuropatw, bekasów i t. d.
Tyrjaka — p. Drjakiew.
Tyrkotać — p. Turkotać.
Tyrlikać, terlikać, trelować.
Tyrolski, pochodzący z Tyrolu; t. kapelusz = z dużym rondem.
Tyrozyna, gr., jeden z produktów trawienia, powstający w jelitach.
Tysiąc, liczebnik główny = 1000.
Tysiąclecie, Tysiącolecie, przeciąg czasu, obejmujący tysiąc lat; tysiączna rocznica jakiegoś zdarzenia.
Tysiącletni, Tysiącoletni, trwajmy tysiąc lat.
Tysiącogłośny, składający się z tysiąca głosów, z licznych głosów.
Tysiącolecie — p. Tysiąclecie.
Tysiącoletni — p. Tysiącletni.
Tysiącomilowy, ciągnący ś. na tysiąc mil, mający tysiąc mil długości.
Tysiąconóg — p. Skolopendra.
Tysiączek, zdr. od Tysiąc.
Tysiącznobarwy, posiadający wiele barw, pstry.
Tysiączny, liczeb. porządkowy od 1000; zawierający w sobie tysiąc, będący jedną częścią całości podzielonej na tysiąc równych części.
Tyszarnia, kopalnia kamieni, łomy kamienia.
Tytan, gr., pierwiastek chemiczny, metal ciemno-szary, trudno topliwy; przydomek Heljosa bożka słońca; przen., olbrzym, siłacz.
Tytaniczny, gr., właściwy tytanowi; t-a praca = praca wielka, wymagająca wielkich wysiłków.
Tytanka, gr. forma ż. od Tytan.
Tytański, gr., olbrzymi.
Tytel, nm., znak skrócenia wyrazów a. liter.
Tytoń — p. Tytuń.
Tytularny, łć., posiadający tylko tytuł, rangę, bez odpowiedniej władzy, honorowy.
Tytulatura, łć., forma tytułowania.
Tytuł, łć., nazwa; napis na dziele, na rozdziale; nazwa godności, urzędu; prawo do czegoś, miano.
Tytulat, łć., ten, który nosi jaki tytuł, człowiek utytułowany.
Tytułować, łć., nazywać kogo, wymieniać jego tytuły, godności, urzędy; nadawać tytuł utworowi literackiemu, artystycznemu.
Tytułowy, łć., odnoszący ś. do tytułu, zawierający tytuł: karta t-a; t. bohater = osoba w powieści a. w utworze scenicznym, której nazwisko służy jednocześnie za tytuł utworu.
Tytuniarz, mężczyzna, lubiący namiętnie palić tytuń, palacz tytuniu.
Tytuniowy, odnoszący ś. do tytuniu.
Tywdyk — p. Tyftyk.
Tywun, Tywon — p. Ciwun.
Tyzanna, fr., odwar z ziół lekarskich.
Tyźbir, Tyźbier — p. Taśbir.
U, 21-a głoska alfabetu, samogłoska twarda, ustna.
U, przyim., rządzi przyp. 2-im i oznacza blizkość jednego przedmiotu względem drugiego: siedzieć u stołu, stać u stóp góry, zawiesić szablę u boku, u góry, u dołu; oznacza stosunek części do całości: zamek u strzelby, uszy u butów, ogon u wilka; oznacza stosunek własności do właściciela, pana względem sługi: służyć u kogo, mieszkać u kogo = w czyim domu, być u siebie = we własnym domu, być jak u siebie =jak we własnym domu; być na mszy u Karmelitów = w kościele Karmelitów; u Turków = w Turcji, u Niemców = w Niemczech; u nas = w naszej ojczyźnie; wobec kogo, w czyim przekonaniu, w czyim mniemaniu: u ludzi = w opinji ludzkiej, u Boga = przed sądem Boga; u niego wszyscy ludzie równi = w jego przekonaniu; co to u niego znaczy! = w jego oczach, dla niego; co u djabła! = przekleństwo; to u Polaków nie przyjęte = między Polakami; jako przedrostek, w połączeniu z czasownikami, oznacza: 1) czynność dokonaną: topić — utopić, rodzić — urodzić, czynić — uczynić; 2) szybki ruch z miejsca na miejsce: uchodzić, ulatywać, uciekać; 3) czynność, przechodzącą na pewną cząstkę całości: ulewać, ugryźć, ująć, urywać; 4) pozbawianie kogo czego: ująć; 5) zdolność wykonania jakiej czynności: uciągnąć, uradzić; 6) nasycenie ś. czynnością: ubawić ś., umordować ś.
U!..., wykrz., oznaczający ból: aj!, oj!, boli!; oznaczający zdziwienie a. niedowierzanie: o!, co znowu!, doprawdy!; naśladujący wycie, ryk; u! a. uuu!
Uaksamicić, ozdobie aksamitem, powlec, pokryć aksamitem; u. ś. = ubrać ś. w aksamity.
Ubaczać, dok. Uboczyć; upatrywać, przewidywać; pojmować, rozumieć, spostrzegać; u. ś., opamiętywać ś., rozmyślać ś.
Ubać się, przestraszyć ś., ulęknąć ś.
Ubadać — p. dok. Ubość.
Ubankietować (się), uraczyć (ś.) bankietem.
Ubarwiać, dok. Ubarwić; nadawać barwę, barwić, farbować, malować; zdobić, piększyć, nadawać piękny pozór; u. słowami = dobierać pięknych wyrażeń; zmyślać, przesadzać.
Ubarwienie, nadanie barwy, ufarbowanie; barwa, kolor; przen., ozdobienie, upiększenie, przesada, zmyślenie.
Ubarwik, owad z rzędu tęgopokrywych.
Ubatogować, obić batogami; zabić, bijąc batogami.
Ubawiać, dok. Ubawić; ujmować, odejmować, umniejszać; rozweselać, sprawiać uciechę, bawić, zabawiać.
Ubawić — p. nied. Ubawiać; zabawić, rozweselić, rozśmieszyć, sprawić uciechę, wywołać wesołość zabawnym opowiadaniem; u, ś., doznać uciechy, zabawić się, rozweselić ś.
Ubezczynniać, dok. Ubezczynnić; robić bezczynnym, sprawiać, że ktoś nic nie robi, pozostaje w bezczynności.
Ubezpieczać (się), dok. Ubezpieczyć (ś.); zapewniać (ś.) co do bezpieczeństwa, dawać pewność bezpieczeństwa; czynić bezpiecznym, zabezpieczać; uspokajać (ś.) że nie grozi niebezpieczeństwo; u. na życie, na wypadek pożaru, od gradobicia = za opłatą pewnej składki być pewnym wynagrodzenia strat a. wypłaty pewnej umówionej sumy za życia a. po śmierci spadkobiercom; u. ś. na kogo, na co, spuszczać ś. na niego, polegać na kim.
Ubezpieczenie, zapewnienie bezpieczeństwa, zabezpieczenie; bezpieczność, pewność, ufność; u. na życie, od ognia i t. d. = opłata wnoszona do odnośnej instytucji, celem zabezpieczenia sobie jakiegoś posiadania majątkowego za życia, celem uchronienia ś. od strat majątkowych a. celem zostawienia po śmierci jakiegoś funduszu dla spadkobierców, asekuracja.
Ubezpieczony, ten, który ś. ubezpieczył w jakim towarzystwie ubezpieczeń: na życie, na dożycie, na przeżycie, od strat jakich i od innych nieszczęśliwych wypadków; pewny, spokojny o siebie.
Ubezpieczyć — p. nied. Ubezpieczać.
Ubezwładniać, dok. Ubezwładnić; czynić bezwładnym, pozbawiać siły, mocy, władzy.
Ubiczować, obić biczem, biczując zabić.
Ubić — p. nied. Ubijać.
Ubiec — p. nied. Ubiegać.
Ubiedzać, dok. Ubiedzić; wypraszać, wymuszać prośbami i płaczem, wybłagiwać; namawiać, przekonywać, skłaniać, zniewalać argumentami.
Ubieg, przestrzeń przebyta, przebycie pewnej przestrzeni; odległość; ubiegnięcie kogo w czym, wyprzedzenie go; u. czasu = czas ubiegły.
Ubiegać, dok. Ubiec; przebywać biegiem, przebiegać; uciekać, uchodzić; o czasie: upływać; u. kogo = uprzedzać go, biegnąć, zwyciężać go, współzawodnicząc z nim, wyścigać go; u. miasto = zajmować je w szybkim marszu, wyprzedzając nieprzyjaciela; u. nieprzyjaciela = przecinać mu drogę odwrotu; u. ś., zmęczyć ś. bieganiem, nabiegać ś. dostatecznie; u. ś. z kim o co, współzawodniczyć, rywalizować z nim, wyścigać ś., współubiegać ś.; u. ś. za czym, starać ś. o co, upędzać ś. za czym.
Ubiegły, ten który ubiegł, przeszedł, miniony, dawny: czas u.; ostatni przed tym, który jest obecnie: u. rok, u. miesiąc = zeszły.
Ubielać, dok. Ubielić; czynić białym, bielić; u. ś., białym się stawać, zawalać ś. czymś białym: kredą, wapnem, mąką i t. p.; pokrywać twarz bielidłem.
Ubieliczkować, ubielić, ublanszować: u. twarz.
Ubierać, dok. Ubrać; ujmować, odejmować, zmniejszać, odbierać; kłaść na kogo ubranie, przyodziewać, przyoblekać w suknie; piękniejszym czynić, przyozdabiać; upiększać, przystrajać; żart., narażać kogo a. siebie na nieprzyjemność, na stratę; u. konie = kłaść na nie szory; u. ś., ubranie kłaść na siebie, przyodziewać ś., stroić ś., nosić ś. tak lub owak.
Ubieralnia, pokój do ubielenia ś., gotowalnia, szatnia.
Ubieżeć — p. nied. Ubiegać.
Ubieżny, Ubieżysty, szybko biegący, potoczysty, mknący, pędzący.
Ubijacz, człowiek, który co ubija.
Ubijaczka, przyrząd do ubijania czego; stępa, stępor, tłuczek.
Ubijać, dok. Ubić; bijąc, uderzając raz koło razu, wyrównywać, wygładzać, umocowywać, przybijać, przytłukiwać: u. ziemię, drogę, aleję; zadawać śmierć, zabijać, zamordowywać; trafiać w co, ugadzać; mieszać mocno, kłócić bijąc, uderzając; u. śmietanę, białko, żółtko z cukrem; kończyć, załatwiać, dochodzić do porozumienia: u. interes; u. ś. o co, ubiegać ś. o co gwałtownie, dobijać ś. czego natarczywie, starać ś. o co usilnie, współzawodniczyć z kim o co usilnie; być ubijanym.
Ubijak, narzędzie do ubijania, tłuk, kafar, dobnia, baba.
Ubijatyka, bój, walka; zabijanie ś. wzajemne, współzawodnictwo gwałtowne.
Ubijca, zabójca, morderca.
Ubikacja, łć., pomieszczenie, mieszkanie, lokal, pokój; właściwość jakiej rzeczy znajdowania się na jakim miejscu.
Ubikwista, łć., człowiek wszędzie obecny, ten, kogo wszędzie można znaleźć, ten, któremu dobrze wszędzie; wyznawca wszechobecności Ciała Chrystusa w chlebie komunijnym.
Ubiorczy, dotyczący ubiorów, ubierania ś.; komisja u-a = zajmująca ś. umundurowaniem wojska.
Ubiorek, mały, np. dziecięcy ubiór; rzecz, służąca do przystrojenia ubioru; stroik: u. na głowę.
Ubiór, ubranie, odzież modna, ochędożna i wygodna; strój, ozdoba, upiększenie; u. konia = rząd; u. pokoju = przyozdobienie, obicie, obrazy, meble piękne.
Ubitość, właściwość tego, co jest ubite, zbite, zwarte, mocne.
Ubity, zabity, zastrzelony; przybity, utłuczony; wygładzony za pomocą ubijania, zwarty, zbity; zawarty, załatwiony: interes u.
Ubliga, ubliżenie, ujma, obraza, uszczerbek.
Ubliżać, dok. Ubliżyć; dotykać kogo słowami niewłaściwemi a. zachowaniem ś., uwłaczać komu jego godności osobistej, jego honorowi; obrażać, uchybiać, robić uszczerbek; u. sobie, czynić co z ujmą godności swojej.
Ubliżenie, obraza, obrażenie, ujma, uchybienie; postępek a. słowa, uwłaczające komu, ubliżające mu: mówię to bez u-a panu = nie ubliżając panu, bez obrazy.
Ubliżyć — p. nied. Ubliżać.
Ubłagacz, Ubłagalnik, człowiek, który ubłagał a. ubłaga.
Ubłagać, przebłagać kogo, przeprosić kogo, uśmierzyć czyjś gniew, udobruchać go; błagając gorąco, otrzymać, uprosić wyprosić, wymodlić.
Ubłagalnia, Ubłagalnica, świątynia, w której Izraelici Boga błagali; modlitewnia.
Ubłagalny, dający ś. ubłagać, uprosić; służący do ubłagania.
Ubłąd, błąd, omyłka.
Ubłądzać, dok. Ubłądzić; błądzić.
Ubłocić (się), zawalać (ś.) błotem.
Ubłogosławiać, dok. Ubłogosławić; zlewać błogosławieństwo, błogosławić, obdarzać przez błogosławieństwo, uświęcać.
Ubłogosławienie, zlanie na kogo błogosławieństwa, pobłogosławienie; stan błogi, błogosławiony.
Ubocz, Ubocze, miejsce na boku, ustronie; droga boczna, błędna, manowiec; potoczystość góry, dachu, ściany; zejść na u. = zabłądzić, zejść na bok, na stronę; na u-czu = na boku, na stronie, w pewnej odległości od innych: wziąć kogo na u. = na stronę; uwieść kogo na u. = wprowadzić na złą drogę.
Ubocznie, przysł., na uboczu, z boku, na stronie, pobocznie; nie wprost, pośrednio, mimochodem, czyniąc pewną aluzję; nie bezpośrednio, nie od osoby zainteresowanej, przypadkowo, z trzecich ust: dowiedzieć ś. o czym u.
Uboczność, właściwość tego co jest uboczne, pośrednie, przydatkowe, przypadkowe.
Uboczny, umieszczony, położony z boku, poboczny, ustronny; nie należący do całości, przydatkowy, przypadkowy; nie pozostający w bezpośrednim z czym związku, przypadkowo nasuwający ś.: u-e pytanie.
Ubogacać, dok. Ubogacić; czynić bogatym, zbogacać.
Ubogi, nie posiadający środków dostatecznych do zaspokojenia potrzeb życiowych, nie mający żadnego mienia własnego, biedny, nędzny: u. człowiek; nie posiadający czego lub posiadający coś w niższej, niż zwykła, mierze, nie opatrzony w co: u. na duchu, u. umysłem, wyobraźnią, u. duchem = skromny, prosty; nie obfitujący w coś, niepłodny, nieobfity, niezamożny: u. kraj, u. język = posiadający niewielką ilość wyrazów, stulecie u-ie w poetów, u-a wyobraźnia; niekosztowny, skromny: u. obiad, u-ie mieszkanie; u., jak mysz kościelna = bardzo biedny, nędzarz; rzecz., nędzarz, żebrak.
Ubogo, przysł., w sposób, oznaczający ubóstwo, niebogato, biednie, nędznie: u. ubrany, żyć u.; u., ale chędogo = skromnie, ale czysto.
Ubogość, właściwość tego, co jest, ubogie, biedne; ubóstwo.
Uboleć, dużo wycierpieć; u. ś., umartwić ś., zgryźć ś., zafrasować ś.
Ubolewać nad kim, nad czym = boleć nad czym, trapić ś. z powodu czego, współczuć komu, żałować, litować ś.; wyrażać żal, smutek z powodu kogo a. czego, skarżyć ś. na co.
Ubolewanie, żal, współczucie, skarga, użalanie ś., narzekanie.
Ubość, uderzyć rogiem, tryknąć; przen., tknąć kogo do żywego, obrazić, urazić, dotknąć, podniecić, wzburzyć,
Ubożę (-ęta), niebożę; krasnoludek.
Ubożeć, stawać ś. ubogim a. uboższym, podupadać na majątku, tracić majątek, dochody i t. p.
Ubożnica, mieszkanie, przeznaczone dla ubogich chorych a. starców i kalek; szpital, przytułek, przytulisko.
Ubożuchność, wielkie ubóstwo.
Ubożuchny, bardzo ubogi, całkiem biedny.
Ubożyć, pozbawiać majątku, mienia, dochodów; przyprowadzać do ubóstwa, czynić ubogim, rujnować pod względem majątkowym.
Ubóstwiać, dok. Ubóstwić; uznawać za boga, za bóstwo, oddawać cześć boską, mieścić w rzędzie bogów; czcić, wielbić, kochać narówni z bóstwem.
Ubóstwiany, Ubóstwiony, godzien czci boskiej, uwielbiany, ukochany.
Ubóstwienie, oddawanie czci boskiej, uwielbienie, cześć.
Ubóstwo, stan człowieka, któremu brak środków na zaspokojenie potrzeb życiowych; nędza, niedostatek; nędzne mienie, majątek bardzo skromny; brak obfitości, skąpość, niedostatek: u. kraju; u. języka = niedostateczna ilość wyrazów i form językowych; u. ducha = prostota duchowa, naiwność; biedak, nędzarz, żebrak; zbiór., biedacy, nędzarze, żebractwo.
Ubrać — p. nied. Ubierać; u. ś., narobić sobie nieprzyjemności, wejść mimowoli w kłopoty, wziąć na siebie jaki nieprzyjemny obowiązek.
Ubramować, ozdobić bramowaniem, obramować; u. ś., ozdobić ś., przystroić ś., ubrać ś.
Ubraniczko, zdr. od Ubranie; spodenki, majteczki.
Ubranie, rzecz. od Ubierać albo Ubierać ś.; to, w co ś. kto ubiera, odzienie, suknia, ubiór, strój; to, co ubiera, stroi: u. u sukni, u. na głowę; całość zwierzchniego odzienia: u. frakowe, wizytowe, codzienne, robocze; u. ś. = narażenie ś. na nieprzyjemność, na stratę.
Ubraniec, giermek.
Ubranko, małe ubranie dziecinne; stroik kobiecy, przystrojenie sukni a. głowy.
Ubrano, przysł., strojnie.
Ubrany, mający na sobie ubranie, odziany, wystrojony; uzbrojony, opatrzony dobrze.
Ubranysz, owad z rzędu dwuskrzydłych.
Ubrdać sobie co, uroić sobie coś bezpodstawnego, dziwacznego, wymarzyć sobie coś nierealnego; u. ś., uroić ś. komu, zamarzyć ś., umyślić ś. komu dziwacznie, bezpodstawnie.
Ubroczyć (się), uwalać (się) czymś płynnym, zwłaszcza krwią, zbroczyć (ś.), sposoczyć (ś.).
Ubronić, uchronić, obronić, zachować.
Ubrudzić, Ubrukać, uczynić brudnym, pobrudzić, uwalać, uświechtać; u. ś., stać ś. brudnym, uwalać ś., ubrudzić ś.; przen., stać ś. uczestnikiem niemoralnego czynu, zwalać ś. moralnie.
Ubrukować, wybrukować
Ubrylantować, przyozdobić brylantami, osypać brylantami lub jak brylantami.
Ubryzgać (się), całkiem zbryzgać (ś.), bryzgając zmoczyć (ś.).
Ubyć — p. nied. Ubywać.
Ubyszowy, dotyczący ubytku,
Ubyt, Ubytek, ubywanie czego, zmniejszanie, umniejszanie ś.; ujma, brak, strata, szkoda; u. sił, zdrowia = tracenie zdrowia, zwątlenie, chorowanie.
Ubytkowy, Ubyszowy, dotyczący ubytku: księga u-a = rozchodowa; mogący ś. zmniejszyć.
Ubywać, dok. Ubyć; umniejszać ś., stawać ś. mniejszym przez odłączanie ś. cząstek, usypywanie, uchodzenie, kurczenie ś., tracenie i t. p.; stawać ś. mniej liczebnym przez odłączanie ś. jednostek składowych; zmniejszać ś., pomniejszać ś.: u-a go = spada na ciele, mizernieje; u-a sił = zmniejszają ś., okazuje ś. brak; u-a księżyca = ukazuje ś. coraz to mniejszą jego tarcza oświetlona od pełni aż do nowiu; u-a dnia = dni stają ś. coraz krótsze; u-a wody w rzece = staje ś. płytsza; nie stawić ś. gdzie należy, oddalać ś., odłączać ś.: ubyło towarzystwa = część jego odeszła.
Ubywający, taki, którego ubywa; w mat., u. szereg = szereg wielkości, zmniejszających ś. równomiernie.
Ucałować, dać pocałunek, pocałować kilkakrotnie.
Ucedzić, cedząc, ulać, usączyć, utoczyć nieco.
Uchacz, dzban, garnek uchaty.
Uchapić, uchwycić, ułapić, złapać, schwycić.
Uchaty, mający ucha a. ucho, uszaty.
Uchlastać (się), uszargać (ś.), uwalać (ś.), ubłocić (ś.); u. biczem = obić.
Uchlipnąć, chlipając, spić trochę z wierzchu.
Uchlustać (się), uwalać (ś.), uszargać (ś.), ubłocić (ś); u. ś. = upić ś., urżnąć ś.
Uchmielić, zaprawić chmielem; spoić, upoić kogo.
Uchod, ucieczka, odwrót; miejsce, którędy kto uchodzi; u. morza = odpływ.
Uchodni, uchodzący, uciekający.
Uchodnia, kobieta-zbieg, dezerterka.
Uchodnik, Uchodzień, zbieg, dezerter
Uchodzić, dok. Ujść; idąc, przebywać, przechodzić: uszedł dwie mile; idąc oddalać ś., uciekać, umykać, znikać: u. z życiem, z duszą = ocalić życie w ucieczce; ani ich noga nie uszła = wszyscy zginęli; ujść cało, zdrowo, żywo = ocalić ś. szczęśliwie z niebezpieczeństwa; u. z więzienia = uciekać; (o płynach) wypływać, wyciekać, wylewać ś.: krew u-i z rany, wino z beczki, rzeka u-i do morza = wlewa ś., wpada; u. czego, nie narażać ś. na co, nie podpadać pod co, unikać, chronić ś.: u. pogoni, niebezpieczeństwa, kary, śmierci, niewoli; u. czyjejś uwagi, pamięci; (o czasie) przemijać, upływać; u. za co, być uważanym, być poczytywanym; u. kogo, poskromić, ukrócić; u-i mu to = pozostaje bezkarnym; to ci nie ujdzie na sucho a. płazem = zapłacisz za to!, popamiętasz!; to nie u-i = nie godzi ś., nie przystoi, nie wypada; ujdzie to = jako tako, nie najgorzej; u. s., zmęczyć ś., zmordować nadmiernym chodzeniem.
Uchodzień, zbieg.
Uchodzisty, łatwy do ujścia, do ucieczki; pełen uchodów, przejść, kryjówek, dróg do ucieczki, pochyły, spadzisty.
Uchopić, uchwycić.
Uchować, zostawić przy życiu; zostawić w całości, nietkniętym, nie naruszać; zachować, ustrzec kogo od czego, obronić go od czego; Boże u-aj = obroń, nie dopuść!; odchować, wychować; u. ś. = zostać przy życiu, żyć, wyhodować ś.; u. ś. od czego; być nienaruszonym, nietkniętym; ustrzec ś.
Uchód, uchodzenie, ustąpienie, ujście, umykanie; miejsce do umknięcia, przesmyk.
Uchraniać, dok. Uchronić; kogo od czego a. czego, zachowywać, obraniać, strzec kogo od czego; u. ś., bronić ś. od czego, uchodzić, unikać czego, ustrzegać ś., strzec ś., zapobiegać czemu.
Uchron, Uchrona, miejsce, gdzie można ś. ukryć, miejsce schronienia, schronienie, schronisko, ucieczka, kryjówka; legowisko; uciekanie; u. prawna = środek sądowy, odrzucający zaraz na wstępie wszelkie poszukiwanie.
Uchronek, zdr. od Uchron.
Uchronić — p. nied. Uchraniać.
Uchronka, zdr. od Uchrona.
Uchronność, możność uchronienia ś., ustrzeżenia ś., obrona.
Uchronny, którego można ś. uchronić, uniknąć, ustrzec, w którym można się uchronić, skryć, obfitujący w uchronki, uchody.
Uchudnąć, schudnąć.
Uchwalać, dok. Uchwalić; stanowić, postanawiać, naznaczać, zatwierdzać przez uchwałę, powziętą na jakimś zgromadzeniu.
Uchwalony, postanowiony przez uchwałę, zadecydowany.
Uchwała, postanowienie, zadecydowanie, powzięte na jakimś zgromadzeniu; ustawa.
Uchwatliwie, przysł., szybko, nagle, raptownie.
Uchwycić, szybko wziąć, złapać, ująć, porwać, schwytać; schwycić, pochwycić; u. ś. kogo, czego, objąć kogo, co rękami; chwycić ś. czego, wziąć ś. za co; u. ś. z kim, zderzyć ś., pójść w zapasy, za łeb z kim; u. kogo za słowo = skorzystać z tego, co powiedział niebacznie dla wyszydzenia go a. korzyści własnej; u. guza = oberwać, złapać; u. kogo, ułagodzić, udobruchać, ubłagać.
Uchwyt, uchwycenie, ujęcie, porwanie, złapanie.
Uchwytność, właściwość tego, co może być uchwyconym.
Uchwytny, taki, którego można uchwycić, ujętny.
Uchyba, uchybienie, omyłka; bez u-y = z pewnością, niezawodnie.
Uchybiać, dok. Uchybić; błądzić, chybiać, dopuszczać ś. wykroczenia, winy względem kogo, czego; u. celu = nie trafiać, nie móc osiągnąć celu, nie wykonać czego; u. komu=ubliżać; u. sobie samemu = przynosić sobie ujmę; u. czemu, postępować wbrew czemu; u. przeciw etykiecie = nie zachowywać przepisów etykiety.
Uchybienie, niewykonanie czego; nieokazanie komu należytego uszanowania, ubliżenie, obraza.
Uchybny, mogący być chybionym, uchronny.
Uchylać, dok. Uchylić; odchylać na bok, odsuwać: u. gałąź, firankę, zasłonę; niezupełnie zamykać, odmykać: u. drzwi, okno; skłaniać w dół, schylać, zniżać: u. głowę, kolano; niezupełnie podnosić: u. kapelusza, czapki, u. sukni; odejmować czemu moc prawną, znosić, kasować, usuwać, hamować: u. prawo, ustawę, testament, uchwałę; odbierać: u. od kogo swoje łaski; oddalać, usuwać: u. kogo od urzędu, od uczestnictwa w czym, od tronu; u. ś., schylać ś., nachylać ś., zniżać ś., uginać ś., zginać ś.; u. ś. od czego, odsuwać ś., nie chcieć czego zrobić, do czego należeć, brać w czym udział, unikać ś., chronić ś. czego, chyłkiem oddalać ś., usuwać ś. opuszczać co; u. ś. = komu, czemu, ustępować przed kim, przed czym.
Uchyłek, miejsce uchronne, ustroń.
Uchynąć się, usunąć ś., odsunąć ś., przewrócić ś.
Uciąć — p. nied. Ucinać; żywo, skocznie zagrać: u. walczyka; u. kogo a. komu, przyciąć, dokuczyć złośliwie komu.
Uciągać, dok. Uciągnąć, z trudem pociągać, posuwać, móc co ciągnąć, wydołać pociągnieniu czego, ciągnąc uwozić, ciągnąć w górę; ciągnąc, pewną część drogi przebywać w pewnym okresie czasu; u. skąd = uchodzić, ustępować, wyprowadzać ś., wynosić ś. precz gromadnie; nalewać za pomocą legaru: u. wina do butelki.
Uciągnąć — p. nied. Uciągać.
Uciążać, dok. Uciążyć, uciskać, cisnąć, uciemiężać; utyskiwać.
Uciążliwie, przysł., ciężko, trudno, z trudem, z mozołem, z uciążliwością, z uciskiem, zaledwie.
Uciążliwość, właściwość tego, co jest uciążliwe, gnębiące; ciężar wielki, warunki życia trudne do zniesienia; ucisk, uciemiężanie, ciemięstwo.
Uciążliwy, ciężki, trudny do wykonania, do wytrzymania, do zniesienia, przygnębiający, żałosny, narzekający.
Ucichać, dok. Ucichnąć; stawać ś. cichym, uciszać ś., uspokajać ś., umilkać, przestawać być głośnym, przestawać hałasować, huczeć, szumieć; o tym już ucichło = przestali ludzie o tym mówić.
Ucichnąć — p. nied. Ucichać.
Uciec — p. nied. Uciekać.
Uciecha, uczucie miłe, radosne, cieszące, przyjemność, radość; to, co wywołuje miłe, radosne uczucie, rzecz przyjemna, radosna, zdarzenie wesołe; zabawa, gra przyjemna.
Ucieczka, nagłe tajne opuszczenie miejsca pobytu, uciekanie, umknięcie: ratować ś. u-ą = uciekać; miejsce, dokąd ktoś ucieka; schronisko, schronienie, kryjówka, ochrona, opieka, obrona, udanie ś. pod czyją opiekę: u. Maryi, grzesznych, Bóg jest moją u-ą; mam jeszcze jedną u-ę = sposób ratunku.
Ucieczkowy, dotyczący ucieczki.
Uciekać, dok. Uciec, Ucieknąć; szybko oddalać ś. z jakiego miejsca; śpiesząc, unikać spotkania z kimś niepożądanym; ratować ś. ucieczką, zmykać, umykać; upływać, uchodzić; o czasie: upływać; u. kogo, ubiegać, uprzedzać; u. od kogoś, jak od złego powietrza = unikać go starannie, stronić od niego; u. ś. do kogo, do czego, biec, jakby po ratunek, udawać ś. pod czyją obronę, pod opiekę; u. ś. do kłamstwa, do wykrętów = szukać w nich obrony, kłamać, wykręcać ś. czym.
Uciekinier, żart., uciekający z obawy, z szeregów wojska, od przyjętych obowiązków, z szeregów stronnictwa, zbieg, dezerter.
Uciekły, ubiegły.
Ucieleśniać, dok. Ucieleśnić; nadawać czemu ciało, kształty cielesne, postać widomą, robić co cielesnym, realnym, wcielać.
Uciemiężać, dok. Uciemiężyć; gnębić, uciskać, obciążać, ciemiężyć.
Uciemiężliwość — p. Uciążliwość.
Uciemiężyciel, ciemiężca, gnębiciel.
Uciemiężycielka, forma ż. od Uciemiężyciel.
Ucieniować, pododawać cienie, ocieniować, wycieniować.
Ucieraczka — p. Ucieradło.
Ucierać, dok. Utrzeć; trąc, zmieniać w proszek, rozcierać, w proszek obracać; trzeć tyle, ile trzeba, np. pieprzu, cukru i t. p.; trąc oczyszczać; u. sobie a. komu nos = oczyszczać go ze śluzu; u. sobie a. komu usta = oczyszczać z resztek jedzenia; u. knot u świecy (łojowej) = ucinać specjalnym przyrządem, t. zw. ucieradłem; przen., u. komu nosa = ukorzyć go, złajać go; u. drogę = torować; wprowadzać w użycie: u. wyraz; u. ś. = być ucieranym; torować ś.; droga ś. utarła; wchodzić w użycie: utarło ś. = weszło w zwyczaj; u. ś. z kim, bić ś. z nim, walczyć, staczać utarczki; spierać ś., toczyć spór, dyskutować, kłócić ś.; załatwiać ś., być załagadzanym: sprawa ś. utarła.
Ucieralny, dający ś. utrzeć.
Ucierpieć, ponieść stratę, szkodę; przecierpieć.
Uciesać — p. Uciosać.
Ucieszać, dok. Ucieszyć kogo; sprawiać komu uciechę, przyjemność, rozrywkę, radość, pociechę, radować; u. ś., odczuwać uciechę, doznawać uciechy, pociechy, radości, przyjemnego uczucia.
Uciesznie, Ucieszno, przysł., zabawnie, wesoło, śmiesznie, komicznie, żartobliwie.
Uciesznik, żartowniś, błazen, trefniś.
Ucieszność, charakter tego, co jest ucieszne, zabawność, wesołość, wesołe usposobienie.
Ucieszny, sprawiający uciechę, przyjemny, radosny; zabawny, żartobliwy, wesoły, śmieszny, pocieszny, komiczny.
Ucieszyciel, człowiek, który kogoś cieszy, sprawia mu uciechę, przyjemność, przynosi mu uspokojenie, daje pociechę.
Ucieszyć — p. nied. Ucieszać.
Ucieścić, uwalać ciastem.
Ucięto, przysł., krótko, jakby z urwaniem, nie dokończywszy myśli, urywanie; skąpo, nieobficie.
Ucięty, odjęty cięciem, obcięty, ujęty; urwany, przerwany, skrócony, nie dokończony, nie dopowiedziany.
Ucinać, dok. Uciąć; tnąc odejmować, urzynać, obcinać, ujmować część cięciem, odcinać, skracać; przerywać, przestawać raptem: u. mowę; jak uciął = przerwało ś., ustało odrazu.
Ucinkowy, nie cały, nie ciągły; odłączony, ułamkowy, urywany, ironiczny, docinający komu.
Ucios, ukośne ściosanie brzegu w dół, a. pod górę.
Uciosać, Uciesać, odciąć, odrąbać, wyciosać, wykonać co ciosaniem.
Ucisk, uciskanie, przyciskanie, tłoczenie, nakładanie ciężarów, uciśnienie, uciemiężenie, ciemięstwo, gnębienie: żyć w u-ku; uczucie ciśnienia, ściskania, tłoczenia, uwierania.
Uciskać, dok. Ucisnąć; o obuwiu: cisnąć, uwierać, dolegać; gnębić, ciemiężyć, uciemiężać, przygnębiać, tyranizować.
Uciskadło, kawałek płótna, złożony w kilkoro do przyciskania ran, kompres.
Ucisły, ciasny, uciskający, gniotący.
Ucisnąć — p. nied. Uciskać.
Uciszać, dok. Uciszyć, robić co cichszym, uśmierzać, uspokajać, skłaniać do uciszenia ś.; u. ś., cichszym ś. stawać, zamilkać, uspokajać ś; uśmierzać ś.: uciszyła ś. burza, wiatr i t. p.
Uciszyciel, ten, który ucisza.
Uciszyć — p. nied. Uciszać.
Uciśnienie, Uciśnięcie, rzecz., od Ucisnąć, boleść, ból, cierpienie, dolegliwość, udręczenie.
Uciśniony, ten, którego uciskają uciemiężają, uciemiężony.
Uciułać, zebrać, zaoszczędzić z trudnością, zebrać cząstkami.
Ucudnić, cudnym, cudownym uczynić.
Ucuglować, nałożyć cugle, okiełznać, przen., pohamować, opanować.
Ucukrować, Ucukrzyć, zaprawić cukrem, ustroić cukrem, posypać cukrem, ulukrować; u. ś., być zaprawianym, ustrojonym cukrem; przejść na wskroś cukrem.
Ucumować, uwiązać statek u brzegu cumą, t. j. powrozem.
Ucywilizować, uobyczaić, oświecić, okrzesać, zrobić oświeconym; n. ś., przyjąć obyczaje społeczeństwa cywilizowanego, oświecać ś.
Uczaić się, przyczaić ś., zaczaić ś.
Uczar — p. Czar.
Uczarować — p. Oczarować.
Uczatować, czatując uchwycić, napaść znienacka, podkradszy ś.
Uczący, człowiek, który uczy kogoś, czegoś, nauczyciel; u. ś., człowiek, który ś. czegoś uczy, uczeń.
Ucząstek, cząstka, kawałek, udział; cyrkuł miasta, cząstka kraju; spłacheć gruntu.
Uczciciel, człowiek, który komuś a. czemuś oddaje cześć; człowiek, podejmujący drugiego gościnnie, częstujący go.
Uczcić, oddać komuś cześć, wyrządzić cześć, wynieść kogo ponad innych, zaszczycić, przyjąć kogo z szacunkiem, czymś najlepszym; wydać na czyją cześć ucztę; u-szy uszy = z przeproszeniem: kiedy chcemy powiedzieć coś, obrażającego czyjąś skromność.
Uczciwie, przysł., według sumienia, sumiennie, starannie, poczciwie, zacnie; przyzwoicie, uprzejmie; wiele, drogo; przyjąć kogo u. = gościnnie, hojnie.
Uczciwość, postępowanie zacne, sumienność, staranność, prawość, honor; cześć, poszanowanie; czystość, nieskazitelność, skromność, dziewictwo, cnota; na u.! = na honor!, na sumienie!.
Uczciwy, nie oszukujący, nie oszukańczy, zacny, nieskazitelny, prawy, szlachetny, poczciwy; sumienny, staranny; uprzejmy, przyzwoity; jako tytuł: zacny, szanowny, szlachetny, sławetny.
Uczelnia, krzesło nauczycielskie, katedra akademicka; zakład naukowy: wyższa u. = uniwersytet, politechnika i t. p.
Uczelnik, nauczyciel.
Uczenie, przysł., podług zasad naukowych, według nauki, naukowo, umiejętnie; rzecz., udzielanie nauki, nauczanie, wykład jakiejś umiejętności; u. ś. przykładanie ś. do nauki, nabywanie wiedzy, studjowanie.
Uczennica, kobieta, która ś. uczy; dziewczyna, uczęszczająca da zakładu naukowego; zwolennica czyjej nauki, wyznawczyni jakiejś teorji naukowej.
Uczeń, ten, który ś. uczy czegoś, chłopiec, młodzieniec, uczęszczający do jakiegoś zakładu naukowego; do rzemiosła: terminator, student, wychowaniec; zwolennik jakiego mistrza, uczonego; wyznawca jakiejś teorji naukowej.
Uczep, roślina o kwiatach żółtych z rodziny złożonych.
Uczepiać, dok. Uczepić; czepiając zawieszać, uwieszać; przyczepiać, przywiązywać; u. ś., chwyciwszy ś. czego zawisać, przyczepiać ś., uwieszać ś.; uczepić ś. kogo, stać ś. jego nieodłącznym towarzyszem, towarzyszyć mu wszędzie, natrętnie, pilnować ś. kogo; u. ś. czego, trzymać ś. uparcie, niechcieć od tego odstąpić.
Uczepierzyć (się), wystroić (ś.), wymuskać (ś.); ubrać (ś.) dziwacznie.
Uczepka, uczepienie ś., uchwycenie ś., przyczepka, pozór.
Uczernić, uczynić czarnym, pomalować na czarno: u. włosy, wąsy; przen., oszkalować kogo, obmówić.
Uczerpać, dok. Uczerpnąć; czerpiąc ująć, umniejszyć; czerpiąc nabrać, zaczerpnąć.
Uczerpnąć — p. nied. Uczerpać.
Uczerstwić, uczynić czerstwym, silnym, zdrowym, przywrócić komu zdrowie, siły.
Uczerwienić, zrobić czerwonym, ufarbować, pomalować na czerwono.
Uczesać (się), szczotką a. grzebieniem włosy komu (sobie) ułożyć, ugładzić, uporządkować.
Uczestnica, Uczestniczka, kobieta, która bierze w czym udział, na którą przypada część czego.
Uczestnictwo, współudział, udział, należenie w części do czego; przyczynianie ś. do czego.
Uczestniczka — p. Uczestnica.
Uczestniczy, uczestniczący w czym.
Uczestniczyć, być uczestnikiem czego, brać w czym udział, należeć do czego, przyczyniać ś. do spełnienia czego.
Uczestnik, człowiek, biorący w czym udział, należący do czego, współdziałający, przyczyniający ś, do czego, na którego przypada część czego.
Uczęstować, uraczyć, przyjąć, ugościć, podjąć hojnie, gościnnie: u. ś., uraczyć ś., ucztę sobie wyprawić, zjeść a. wypić za dużo, pohulać.
Uczęszczać, bywać gdzie często, często dokąd chodzić, odwiedzać co: u. do szkoły, do uniwersytetu.
Uczkur, pasek jedwabny siatkowy, na który spodnie nawlekano w pasie i zawiązywano, żeby nie opadły.
Uczlik, pieniądz srebrny trypolitański = 1 rb. 35 kop, dzieli ś. na 120 para, weczlik.
Uczłonkować, opatrzyć w członki, podzielić na członki, rozczłonkować.
Uczłowieczać, dok. Uczłowieczyć; czynić człowiekiem, czynić podobnym do człowieka, czynić godnym imienia człowieka, wpajać przymioty i obyczaje ludzkie, kształcić, cywilizować, uszlachetniać; u. ś., stawać ś. człowiekiem, stawać ś. podobnym do człowieka, stawać ś godnym imienia człowieka; doskonalić ś. pod względem moralnym i umysłowym, cywilizować ś.
Uczniak, żart., uczeń niższych klas szkoły.
Uczniowski, odnoszący ś. do ucznia, należący do ucznia; pokój u. = w którym uczniowie przebywają.
Uczny, o zwierzętach: przyuczony, wyuczony, przyzwyczajony, wytresowany.
Uczołgać się, czołgając ś. ujść, dostać ś. dokąd, poczołgać ś., powlec ś.
Uczoność, posiadanie wielkiej nauki, nauka, rozum, wykształcenie.
Uczony, posiadający wysoką naukę w jakim jej dziale, pełen nauki, biegły w naukach; dotyczący uczonego; odnoszący ś. do nauk; rzecz., człowiek uczony, poświęcający ś. nauce, badacz naukowy, mędrzec.
Uczta, wykwintne i obfite jedzenie i picie w towarzystwie lub na cześć czyjąś, biesiada, bankiet; pohulanka.
Ucztolubny, lubiący uczty.
Ucztować, wyprawiać ucztę, brać udział w ucztach, biesiadować, bankietować, przepędzać czas na hulankach, hulać.
Uczucie, jeden z trzech zasadniczych pierwiastków psychologicznych, mocą którego odczuwamy zjawiska zmysłowe (np. ból, swędzenie i t. p.), lub stany duchowe (np. radość, smutek, rozpacz), jako przyjemne lub przykre; sama owa przyjemność lub przykrość: miłe, przykre, rozkoszne, bolesne, straszne u.; u. miłości, przyjaźni, czci; u. religijne, etyczne, estetyczne; u. wzniosłości a. śmieszności; wyzbyć ś. wszelkich u-ć ludzkich = szlachetniejszych popędów.
Uczuciowość, właściwość człowieka, kierującego ś. tylko uczuciami, wrażliwość uczuciowa; zdolność wzruszania ś. uczuciowego.
Uczuciowy, dotyczący uczucia, przepojony uczuciem; pełen uczuć, rządzący ś. uczuciem, sercem, odczuwający.
Uczuć — p. nied. Uczuwać.
Uczuwać, dok. Uczuć; doznawać wrażenia zmysłowego: u. ból; poznawać uczuciem: u. radość, rozkosz, boleść, urazę, odczuwać.
Uczyć, udzielać nauki; nauczać, dawać lekcje, dawać przestrogę, przestrzegać, pouczać; u. ś., nabywać naukę, wiedzę, ćwiczyć ś. w naukach; odrabiać zadane lekcje, studjować, przyjmować przestrogi.
Uczynek, to co uczyniono, zrobiono, rzecz dokonana, czyn, działanie, sprawa, dzieło, robota, praca; schwytać kogo na gorącym u-ku = w czasie, gdy czyni co niedozwolonego, niewłaściwego; dobry, miłosierny u. = działanie dobroczynne, pomoc udzielona komu.
Uczynić, zdziałać, zrobić co, dokonać, dopełnić czego, wykonać co, przygotować co, popełnić co: u. komuś łaskę, krzywdę = wyrządzić; u. komuś radość = sprawić; u. kogo czym, mianować go, nadać mu tytuł; co mam z tym u.? = co pocznę?; co zrobię?; u. przysięgę = złożyć; u. komu sprawiedliwość = wymierzyć; zadosyć, zadość komu u., = dać mu zadośćuczynienie, oddać mu to, co mu ś. należy, postąpić z nim, jak powinność każe; u. liczbę = zdać rachunek, porachować ś.; dwa razy dwa u-i cztery = wyniesie; u. coś komu a. czemu = rzucić czar, urok; u. ś., stać ś., zrobić ś.
Uczynkowy, dotyczący uczynku, wynikający z działania, z postępowania.
Uczynnie, przysł., chętnie, usłużnie, z pomocą, z gotowością pomocy, po ludzku.
Uczynność, gotowość do czynienia drugim dobrze, wyświadczanie usług, dawania pomocy innym, chęć usłużenia, usłużność, usługa.
Uczynny, chętny, gotowy do oddawania usługi, przychodzenia z pomocą innym, czynienia innym dobrze, usłużny.
Uczyńca, ten, który co uczynił, sprawca czego.
Udać — p. nied. Udawać.
Udanie, udawanie, zmyślenie, fałsz, mowa a. postępek nieszczery; u. ś., zwrócenie ś. w którą stronę w podróży, pójście dokąd, do kogo z jakim interesem; to, co ś. udało, powiodło, to, co poszło pomyślnie.
Udany, ten, który ś. udał, powiódł; portret u. = podobny; pozorny, zmyślony, fałszywy, nieszczery.
Udar, wylanie ś. krwi do tkanki mózgowej a. płucnej, apopleksja; u. słoneczny = uderzenie krwi do głowy z powodu upału, zapalenie mózgu.
Udarcie, pozbawienie czego, oderwanie, darcie.
Udaremniać, dok. Udaremnić, czynić daremnym, nie urzeczywistnionym, nie dopuszczać do czego, przeszkadzać dokonaniu ś. czego, unicestwiać czyjeś zabiegi, starania.
Udarować, Udarzyć, udzielić komu podarunku, obdarować, obdarzyć kogo.
Udarty, odłączony od czego przez oddarcie, oddarty, oberwany.
Udarzyć — p. Udarować.
Udatnica, motyl z rodziny sówek, podrzędu nocnicówek, ponocnica.
Udatnie, przysł., układnie, pięknie, zręcznie, wdzięcznie, pomyślnie, z powodzeniem, szczęśliwie.
Udatny, który ś. udał, powiódł, pomyślny; układny, zręczny, piękny, wdzięczny, nadobny.
Udawacz, człowiek, który udaje kogo a. co; który chce uchodzić za tego, kim nie jest, oszust, samozwaniec, szarlatan; człowiek, który fałszywie oskarża kogo, szkaluje, obmawia.
Udawać, naśladować: u. czyjś głos, czyjś chód, czyjeś ruchy, u. kogo; chcieć, usiłować uchodzić za to, czym ś. nie jest: u. pana, u. zucha, u. warjata; okazywać zewnętrznie to, czego ś. nie czuje w duszy, zmyślać: u. radość, smutek, odwagę; u. co przed kim, wmawiać coś w kogo; u. co za co, podawać jedno za drugie, u. fałsz za prawdę; u. kogo przed kim, oskarżać, denuncjować; u. co gdzie, kierować, obracać: u. oczy za kim; u. głupiego = czynić pozory, jakby ś. o niczym nie wiedziało; nie u-aj! = nie bądź obłudny!, nie graj komedji!; bądź naturalny!; u. ś., odnosić pożądany skutek, powodzić ś., doznawać powodzenia: udało mu ś. = powiodło ś., poszczęściło mu ś.; podobać ś.; u. ś. za kogo, chcieć uchodzić za kogo a. za co, brać na siebie pozór, postać, kształt czyj, cechy charakterystyczne czyje; u.ś. czym, chlubić ś., szczycić ś.; u. ś. w kogo, w co, stawać ś. do niego podobnym, wdawać ś. w niego, kształtować ś. podług kogo, czego; u. ś. dokąd = dążyć, zmierzać, obracać ś., iść, ruszać w podróż; u. ś. do kogo, zwracać ś.: u. ś. do kogo o radę, o pomoc, u. ś. pod czyją obronę, opiekę; u. ś. w podróż, w drogę = wyjeżdżać, wyruszać; u. ś. na spoczynek = iść spać; u. ś. na co = w jakim celu: u. ś. na bal; robić coś z zapałem; oddawać ś. czemu bez pamięci: u. ś. do czego, uciekać ś.: u.ś. do próśb, do gróźb, do ostatecznego środka; u. ś. na co do czego, być pożytecznym, przydawać ś., nadawać ś.
Udawić — p. Udławić.
Udelikacić, uczynić kogo delikatnym, rozpieścić, doprowadzić do delikatności, do grzeczności, uprzejmości.
Udeptać — p. nied. Udeptywać.
Udeptywać, dok. Udeptać; przydeptywać, przygniatać co nogami, nadeptywać; depcąc wygładzać, wyrównywać; wydeptywać, depcąc, torować; przechodzić, przebywać pieszo pewną przestrzeń, następować komu na nogę.
Uderzać, dok. Uderzyć; zadawać raz, cios, godzić w kogo, dotykać silnie, z rozmachem, trącać, potrącać, bić: u. kogo w twarz, u. kijem, szablą, kamieniem, u. oczyma = rzucać na kogo bystro spojrzenie; rzucać, ciskać: u. kogo o ziemię; czynić na kimś silne wrażenie, poruszać, wzruszać, wstrząsać, razić: u-yło to mnie = zwróciło moją uwagę, u. czyjeś zmysły, czyjąś uwagę; o zegarze: bić, wybijać godziny; północ u-yła = wybiła na zegarze; zacząć bić, poruszać gwałtownie, wprawiać w gwałtowny ruch z towarzyszeniem dźwięku: u. w dzwony = zacząć dzwonić, u. w bębny, w trąby = zacząć bębnić, trąbić, u. z dział = strzelać; u. na trwogę = wywołać alarm dzwonieniem; gwałtownie spadać, ugadzać, porażać uderzeniem: piorun u-ył w drzewo; napadać, nacierać, narzucać ś. gwałtownie: nieprzyjaciel u-ył; krew u-ła mu do głowy, mdłości na nią u-ły; występować w znacznej ilości: poty na mnie u-ły; u. w płacz, w lament = zacząć płakać gwałtownie, lamentować; tętnić, bić miarowo: puls, serce u-a; u. czołem = upokarzać ś. przed kim, padać przed kim na twarz, na znak czci, poddaństwa; u. gdzie, do kogo = udawać ś.; uciekać ś, u. w czyjąś najsłabszą, czułą strunę = umieć go wzruszyć, roztkliwić; u. w nogi = uciekać: u. pokój = zawierać; uderz w stół, a nożyce ś. odezwą = winowajca sam mimowoli ś. zdradzi; u. ś., zadawać sobie raz, cios, trącać ś. silnie o coś; u. ś. w piersi = żałować za winę, uczuwać skruchę, żal; u. ś. z kim, zacząć z nim walczyć, stoczyć walkę; u. ś. w czoło = zastanowić ś. nad czymś.
Uderzenie, nagłe i gwałtowne dotknięcie ręką, biczem, kijem i t. p.: u. pioruna, zegara, serca, u. w bębny, w dzwony i t. p.; u. krwi = zbytni napływ krwi do naczyń jakiego organu, kongestja.
Uderzyć — p. nied. Uderzać.
Udko, małe udo, u. ptasie, żabie i t. d.
Udławić, udusić kogo; udławić; u. ś., udusić ś., połykając co, z powodu zatrzymania ś. czego twardego w gardle, udawić ś.
Udławienie, śmierć z powodu pozbawienia oddechu.
Udnica, owad z rzędu dwuskrzydłych.
Udobruchać (się), uspokoić (ś.), ułagodzić (ś ); uśmierzyć (ś.).
Udobrzać, czynić lepszym, ulepszać, barwić, koloryzować, upiększać.
Udogodniać, dok. Udogodnić, czynić dogodniejszym, ułatwiać, uprzystępniać.
Udogodnienie, środek, zmierzający ku temu, by uczynić coś dogodniejszym, wygodniejszym, łatwiejszym, przyjemnieszym.
Udoić, odciągnąć pewną ilość mleka, trochę wydoić; u. ś., upić ś., urżnąć ś.
Udojrzalać, dok. Udojrzalić; czynić dojrzalszym, dojrzałym; u. ś., stawać ś dojrzałym, dojrzalszym, przychodzić do pewnych lat.
Udokładniać, dok. Udokładnić; czynić dokładnym a. dokładniejszym.
Udolność, możność zrobienia czegoś, wydołania czemuś, zdatność, zdolność, odpowiedniość.
Udolny, umiejący zrobić coś, wydołać czemuś, zdatny, odpowiedni, zdolny.
Udometr, łć., deszczomierz.
Udoskonalać, dok. Udoskonalić; czynić doskonalszym a. doskonałym; doprowadzać do doskonałości, doskonalić, ulepszać, udokładniać; u. kogo, ćwiczyć go w czym, doprowadzać go w czym do biegłości; u. ś., czynić ś., stawać ś. doskonałym a. doskonalszym, ulepszać ś.
Udoskonalić — p. nied. Udoskonalać.
Udostatkować, Udostatczyć, opatrzyć dostatecznie.
Udostoić komu co, zaszczycić, uraczyć czym.
Udostojniać, dok. Udostojnić; dostojnym, godnym czego czynić; uzacniać, uszlachetniać.
Udowodniać, dok. Udowodnić; wspierać dowodami, dokazywać, przekonywać, potwierdzać, stwierdzać za pomocą dowodzenia.
Udowy, dotyczący uda: kość u-a.
Udoząb, owad z rzędu dwuskrzydłych, pszczółkowatych.
Udój, tyle mleka, ile na raz udojono; mleko, naraz udojone: u. południowy, wieczorny.
Udramatyzować, uczynić dramatycznym, nadać cechy dramatyczne, ułożyć co, opowiedzieć w sposób dramatyczny, uscenizować.
Udrapać, Udrapnąć, skaleczyć pazurami, zadrapać, drapiąc, szarpiąc urywać, odrywać kawałkami.
Udrapnąć — p. Udrapać.
Udrapować, ustroić w draperje, ubrać, ułożyć malowniczo w fałdy, ułożyć na sposób draperji, fałdzisto, ubrać ś. na kształt czyj; u. ś. w co, przybrać jaką cechę, charakter, przybrać malowniczą postawę: u. ś. w płaszcz melancholji, odwagi.
Udrepcić, udeptać, drepcąc utłoczyć, wyrównać dreptaniem.
Udręczać (się), dok. Udręczyć (ś.), martwić (ś.), trapić (ś.), męczyć (ś.), sprawiać komu (sobie) udręczenie.
Udręczenie, umartwienie, zmartwienie, utrapienie, strapienie, troska, męka, ból, boleść.
Udrobić, ułamać cząstkę a. drobny kawałek czego.
Udry, w wyraż. na u. z kim iść = prowadzić z kim sprzeczkę, walczyć z kim; iść na wyścigi, chcieć go zwyciężyć, brać ś. z kim za łby; u. na u. = zacząć z kim walczyć uporczywie, upór na upór.
Udrzeć — p. nied. Udzierać.
Uduchowić, uczynić duchowym, nadać cechy duchowości, podniosłości duchowej.
Udusić, ścisnąć kogo tak, że nie może oddychać, przez co pozbawić go życia, udławić, udawić, zadusić; o potrawie: ugotować pod przykrywką; u. ś., stracić życie przez pozbawienie ś. możności oddychania, udławić ś., zadusić ś.; o potrawie: ugotować ś. pod przykrywką.
Uduszenie, śmierć skutkiem niemożności oddychania, udławienie, udawienie; ugotowanie pod pokrywą.
Uduszliwość, cecha tego, co jest duszące.
Uduszliwy, duszny, duszący.
Udybać, dybiąc uchwycić; poszukując kogo, czego, znaleźć, spotkać.
Udychtować, uczynić szczelnym, uszczelnić, zatkać, zalepić szpary.
Udyszeć, tracić oddech, zadyszeć ś., uziajać ś.
Udział, uczestnictwo, wspólnictwo, współudział: mieć u. w czym = być wspólnikiem, uczestnikiem czego; przyczynienie ś. swą czynnością, majątkiem do jakiego działania, przedsiębiorstwa; to, co komu przypada z podziału; mienie każdego z osobna wspólnika, należącego do czego.
Udziałać, zrobić, uczynić co, dokonać czego.
Udziałowy, należący do udziału, cząstkowy; należący do wielu właścicieli, z których każdy ma udział w zyskach, wspólny.
Udziec, udo zwierzęcia: u. sarni.
Udzielacz, Udzieliciel, człowiek, który udziela a. udzielił komu czego.
Udzielać, dok. Udzielić; dawać komu co a. część czego, dzielić ś. z kim; u. komu prawa = nadawać, upoważniać go do jakiegoś działania prawnego; u. nauk = uczyć go; u. wiadomości = powiadamiać o czym; u. ś., przykładać ś. do czego swą pomocą, być komu pożytecznym; u. ś. ludziom = bywać w towarzystwach; przechodzić od jednego do drugiego drogą naśladownictwa, zarazy i t. p.
Udzielić — p. nied. Udzielać.
Udzielnie, przysł., oddzielnie, osobno, niezależnie, niezawiśle, niepodległe.
Udzielność, niezależność, niezawisłość, niepodległość.
Udzielny, oddzielny, osobny; niezależny, niezawisły, niepodległy, samowładny; panujący nad jednym udziałem, nad cząstką państwa: książę u.
Udzierać. dok. Udrzeć; drąc odejmować, odrywać część, oddzierać, urywać.
Udzierżeć, utrzymać.
Udzik, zdr. od Udziec.
Udźwignąć, mieć dość siły, aby coś podnieść, poruszyć; podnieść, unieść jaki ciężar, podźwignąć co.
Uf — p. Huf.
Uf!, Uff!, wykrz, oznaczający odsapnięcie po zmęczeniu.
Ufać, wierzyć, dowierzać komu, mieć ufność, zaufanie w kim, nie tracić nadziei, spodziewać ś. spełnienia czego.
Ufajdać się, uwalać ś. kałem, upaskudzić się.
Ufale, przysł., ufnie.
Ufałdować, ułożyć w fałdy, udrapować.
Ufałość, ufność, zaufanie.
Ufanie, wierzenie komu, ufność.
Ufarbować, całkiem pofarbować, napoić a. pokryć farbą, umalować, ubarwić; zawalać farbą.
Ufiec — p. Hufiec.
Ufigurować, urobić co w figurę, nadać czemu postać.
Ufloryzować, ozdobić rysunkami a. rzeźbą nakształt kwiatów, liści; ukwiecić.
Ufnal, nm., gwóźdź do przybijania podkowy.
Ufnie, przysł., wierząc komu z zaufaniem, z ufnością, z wiarą.
Ufność, wiara w co, wierzenie komu; zaufanie, pokładane w kim; nadzieja pomocy, opieki.
Ufny, pełny zaufania, wiary, ufający, wierzący.
Ufolgować, ująć ciężaru, ulżyć.
Uformować, nadać formę, kształt, ukształtować; ukształcić, przygotować do życia towarzyskiego; okrzesać, ogładzić; u. komu rękę = wprawić w fechtunek; wprawić w piękne pismo; u. ś., przybrać jakąś formę, ukształcić ś., okrzesać ś., ucywilizować ś.
Ufortunić, obdarzyć fortuną, uczynić szczęśliwym, poszczęścić komu.
Ufrakować (się), odziać (ś.) we frak, wyfraczyć (ś.).
Ufrasować (się), zmartwić (ś.), sfrasować (ś.), zdręczyć (ś.) frasunkiem, kłopotem.
Ufryzować, ułożyć włosy w kędziory, ukędzierzawić je za pomocą rozgrzanych szczypcy albo żelazka.
Ugadać się, nagadać ś. do syta, umówić ś., zmówić ś.
Ugadniać, dok. Ugodnić; godniejszym uczynić, uszlachetnić, uzacnić; u. ś., stać ś. godniejszym, uzacnić ś., uszlachetnić ś.
Ugadnąć, zgadnąć, odgadnąć.
Ugadzać, dok. Ugodzić; uderzać, trafiać: u. w cel; u. kijem w głowę, mieczem w piersi; usiłować dopiąć czego, osiągnąć co; umawiać, najmować, godzić; doprowadzać do zgody, jednać, jednoczyć, godzić; dogadzać; u. ś. z kim, = zawierać z nim układ, godzić ś. co do jakiej roboty, umawiać ś., układać ś.
Ugaj, zbiórka suchych gałęzi w lesie w pewne dnie w tygodniu, dozwolona przez właściciela, za opłatą roczną.
Ugajne (-ego), opłata roczna za ugaj.
Ugajnik, człowiek, mający prawo zbierania ugaju.
Ugajny, dzień wyznaczony w tygodniu na zbieranie w lesie ugaju.
Ugalonować, obszyć galonami, przybrać galonami.
Uganiać, pędzić, gnać, śpieszyć, ścigać, gonić; dopędzać, doganiać, chwytać, łapać; u. przed kim, zmykać, umykać, uciekać; u. ś. z kim, ścigać ś., iść na wyprzódki; ucierać ś., walczyć, ścierać ś.; u. ś. za kim, upędzać ś., biegać, gonić: u. ś. za zwierzyną, za dziewczętami; przen., starać ś. o coś usilnie: u. ś. za zarobkiem, za sławą; u. ś. z kim o co, współubiegać ś., rywalizować.
Ugarać, palić, piec (o ogniu); u. komu, dopiekać mu, dokuczać, przymawiać; u. czym serce = zapalać.
Ugarnirować, ubrać garnirowaniem, ozdobić.
Ugasiciel, człowiek, który co ugasza.
Ugasić — p. nied. Ugaszać.
Ugasnąć, zgasnąć; przen., ustać, skończyć ś.
Ugaszać, dok. Ugasić; gasić: u. pożar; tłumić, zaspokajać, nasycać: u. pragnienie, chęć.
Ugaszczać, dok. Ugościć; przyjmować kogo u siebie gościnnie; podejmować, raczyć, częstować.
Ugęszczać, dok. Ugęścić; zgęszczać, czynić gęściejszym.
Ugiąć — p. nied. Uginać.
Ugier, nm. — p. Ochra.
Uginać, dok. Ugiąć; zginać, schylać, pochylać, skłaniać, zniżać, skrzywiać; u. przed kim kolana = klękać z oznaką hołdu, uniżoności; u. przed kim czoła = wyrażać mu cześć; u. karku = upokarzać ś., poddawać ś.; u. sukni, spódnicy = podginać, unosić, podkasywać; u. ś., pochylać ś., schylać ś., zniżać ś., skłaniać ś.; u. ś. przed kim = poddawać mu ś.; u. ś.: pod brzemieniem trosk, zmartwień, pracy i t. p. = nie móc podołać.
Uginanie (się), uchylanie (ś.), pochylanie (ś.), zginanie (ś.); odchylanie, podnoszenie ubrania, żeby ś. nie zmoczyło; u. ś. światła = zboczenie promieni świetlnych przy przejściu ich koło brzegu ciał nieprzezroczystych; dyfrakcja.
Ugipsować, powlec, napuścić, pokryć, pociągnąć gipsem.
Ugładzić, uczynić gładkim, wygładzić, wyrównać; czynić spokojniejszym, mniej gniewnym, pokorniejszym; hamować, ułagadzać.
Ugłaskać — p. nied. Ugłaskiwać.
Ugłaskiwać, dok. Ugłaskać; wygładzać, czynić gładszym, muskać; czynić mniej dzikim, udobruchać; przyswajać, obłaskawiać; u. ś., oswajać ś., obłaskawiać ś.
Ugłodnieć, wygłodnieć.
Ugłodzony, zgłodniały.
Ugminniać, dok. Ugminnić; czynić gminnym; czynić ordynarnym.
Ugnać, Ugonić, nied. Uganiać; goniąc przebyć, przepędzić, dopędzić; upolować, uchwycić, odpędzić; pośpieszyć ś., wydołać; szybko przeczytać a. przepisać.
Ugniatać, dok. Ugnieść; gniotąc nadawać kształt, formę, formować; gniotąc, ubijać, płaszczyć; uciskać, ciemiężyć.
Ugnić, nied. Ugniwać; gnijąc, uleżeć ś., zupełnie przegnić; gnijąc rozmięknąć.
Ugnieść — p. nied. Ugniatać.
Ugniewać się, nagniewać ś.; rozgniewać ś. mocno.
Ugnieździć się, uwić sobie gdzie gniazdo; wybrać sobie miejsce pobytu, osiąść.
Ugniłki (-łek), resztki pogniłe.
Ugnisko, przegniłe odpadki zwierzęce i roślinne, kompost.
Ugnoić, zasilić gnojem, nagnoić, zgnoić, wygnoić, uprawić nawozem, wynawozić; zrobić, żeby coś zgniło, przegnoić.
Ugoda, zezwolenie dwu a. więcej osób na jaką rzecz, ugodzenie ś., traktat, umowa, umówienie ś.; zawrzeć u-ę = zgodzić ś. na wzajemne warunki; stanęła u. = umówiono ś., zgodzono ś. na coś; opłata wymuszona; stronnictwo ugodowe w Królestwie Polskiem w ostatnich latach, ugodowcy, realiści.
Ugodniać — p. Ugadniać.
Ugodnić, uczynić godnym, godniejszym, uzacnić, uszlachetnić, wywyższyć.
Ugodnie, przysł., przez ugodę, za pośrednictwem ugody, umowy.
Ugodny, Ugodliwy, dotyczący ugody.
Ugodowiec, członek stronnictwa ugodowego, przystającego na stan polityczny obecny, żądający tylko pewnych ustępstw, realista.
Ugodowy, odnoszący ś. do ugody, do wzajemnych warunków; stronnictwo u-e w Królestwie Polskim w ostatnich latach = stronnictwo, stojące na gruncie istniejących warunków politycznych i dążące do zdobywania drogą legalną drobnych korzyści politycznych.
Ugodziciel, człowiek, który w co ugodził; który pogodził, pojednał.
Ugodzić, nied. Ugadzać; uderzyć, trafić strzałem, pociskiem, zranić; dojąć; umówić, zrobić umowę najmu, sprzedaży i t. p.; zgodzić, pogodzić, dogodzić.
Ugoić, zagoić, wyleczyć.
Ugolić, zdjąć brzytwą, zgolić, wygolić, uciąć, obciąć.
Ugor — p. Ugór.
Ugorny, Ugorowy, leżący ugorem, odłogiem, nieuprawny; na ugorze rosnący.
Ugorować, przygotowywać pole na ugór; leżeć ugorem, odłogiem.
Ugorowy — p. Ugorny.
Ugorszać, dok. Ugorszyć; robić gorszym, pogorszać, psuć.
Ugorzałość, upał, przypalenie.
Ugorze, obszar, przestrzeń.
Ugorzeć, opalić ś. na słońcu.
Ugorzyć, zostawiać ugorem, w ugór puszczać; dok. spalić, spiec.
Ugościć — p. nied. Ugaszczać.
Ugotować, gotowym uczynić, przygotować; zgotować, uwarzyć jaką potrawę; u. s., uwarzyć ś., zgotować ś. na ogniu.
Ugór, jedna z trzech części gruntu w gospodarstwie trzypolowym, na której przez cały rok nic ś. nie sieje, odłóg; leżeć u-em = nie dawać plonu, nie przynosić korzyści; o roli: być nieobsianą.
Ugrabić, zgrabić wszystko, co było do zgrabienia; nieco zgrabić.
Ugracować, zrównać gracą, oczyścić, wygracować wszystko, co było do zgracowania.
Ugranicze, pogranicze.
Ugraniczny, pograniczny.
Ugrążać (się), dok. Ugrążyć (ś.), grążyć (ś.), pogrążać (ś.), zanurzać (ś.), zagłębiać (ś.).
Ugrozić, pogrozić, przestraszyć, ustraszyć groźbami.
Ugroźny, groźny, przerażający,
Ugruntować, oprzeć coć na czymś, jak na fundamencie, osadzić coś na trwałej podstawie, uzasadnić, umocnić, utwardzić doskonale; u. kogo w czym, nauczyć go czegoś gruntownie; u. ś., oprzeć ś. na czymś, jak na fundamencie, umocnić ś., utwierdzić ś. w czymś, uzasadnić ś., być niezachwianym w czymś.
Ugrupować, ustawić, ułożyć w grupę a. w grupy, nadać pewien porządek; ułożyć gatunki, przedmioty naukowe w pewne grupy; u. ś. = utworzyć grupę, ułożyć ś. w grupę.
Ugryzek, kąsek, kawałek ugryziony; przygryzek, przycinek, przytyk.
Ugryźć, odgryźć, odkąsić zębami kawałek; zrobić ranę zębami, ukąsić; dokuczyć, dogryźć, dojeść; co cię u-zło? = czemuś taki zły?
Ugryźliwie, zgryźliwie, złośliwie, z przekąsem, uszczypliwie.
Ugryźliwy, złośliwy, zgryźliwy, uszczypliwy.
Ugrzać (się), zagrzać (ś.), rozgrzać (ś.) mocno.
Ugrzązły, Ugrzęzły, który ugrzązł.
Ugrząznąć, Ugrząźć, Ugrzęznąć, zapaść, zagrzęznąć tak, że trudno ś. wydobyć: u. w błocie, w trzęsawisku; przen., oddać ś. czemu bez pamięci: u. w błędach, w grzechach.
Ugrzeszyć czego, nie skorzystać z czego, puścić co mimo.
Ugwieździć, okryć gwiazdami, ozdobić, wygwieździć.
Uhaftować, wykonać haft, haftując czym, ozdobić.
Uhamować, pohamować, ukrócić, powściągnąć, wstrzymać w pędzie, zatrzymać; u. ś., powściągnąć ś., pohamować ś., powstrzymać ś., umiarkować ś.
Uheblować, heblując wygładzić; heblem ująć.
Uherski, węgierski.
Uimak, postronek do prowadzenia i chwytania wołów.
Uiskrzyć, osypać iskrami.
Uiszczać, dok. Uiścić; upewniać, umacniać; u. kogo, zjednywać, pozyskiwać, kaptować, zniewalać, skłaniać ku sobie; zaręczać, ubezpieczać; sprawdzać, kontrolować; ziszczać, spełniać: u. obietnicę; u. dług = spłacać; u. ś. kim, podawać kogo, jako rękojmię za siebie; usprawiedliwiać ś., zdawać rachunek: u. ś. z urzędu; u. ś. w czym, z czego, zadośćczynić, dopełniać czego, wywiązywać ś z czego: u. ś. w obietnicy = spełniać, co się obiecało; u. ś. z długu = spłacać go.
Uiścić — p. nied. Uiszczać.
Uitlaender, nienaturaliwany mieszkaniec Transwalu (dawniej Anglik).
Ujadać, szczekać, poszczekiwać, gwałtownie, mocno ranić zębami, gryźć, kąsać; powstawać na kogo, szkalować go, czernić, obmawiać; dok. Ujść; odkąsywać cząstkę czego; ugryzać, urywać zębami; u. ś., gryźć ś. wzajem, sprzeczać ś., zacięcie, łajać ś., szkalować ś., wyzywać ś. nawzajem.
Ujarzmiać, dok. Ujarzmić, przygniatać jarzmem, jarzmo nakładać, brać w niewolę, pozbawiać swobody, zwyciężać, podbijać, przymuszać, opanowywać, nakładać jarzmo niewoli.
Ujarzmiciel, człowiek, który ujarzmia, podbija, zdobywca, uciemiężyciel.
Ujaśniać, dok. Ujaśnić, czynić jasnym, oświecać, oświetlać; uświetniać.
Ujawić (się), urzeczywistnić (ś.), ukazać w rzeczywistości (ś.); wyjawić (ś.), wykazać (ś.).
Ujawniać, dok. Ujawnić, pozbawiać coś tajemnicy, czynić coś jawnym, powszechnie znanym, ukazywać, obwieszczać.
Ujazd, ujechanie, odjazd, ucieczka jazdą; znak graniczny; znak w polu.
Ująć — p. nied. Ujmować.
Ujątek, to, co komu ujęto, szczerba, ujma, krzywda.
Ujechać — p. nied. Ujeżdżać.
Ujednać — p. nied. Ujednywać.
Ujednostajniać, dok. Ujednostajnić; czynić jednostajnym, nadawać jednakową wartość czemu; u. ś., stawać ś. jednostajnym.
Ujednywać, dok. Ujednać, ujmować pozyskiwać sobie, skłaniać na swoją stronę, jednać, zjednywać; u. co, wyjednywać, wyrabiać, uzyskiwać co; najmować: u. sługę; u. ś. komu = najmować ś. komu.
Ujedwabiać, dok. Ujedwabić; stroić w suknie jedwabne: przyozdabiać, upiększać, przystrajać; rzecz przykrą pokrywać słodkim wyrażeniem ś.
Ujemnie, przysł., przeciwnie względem dodatniego, niedobrze źle; oddziaływać u. = Szkodzić komu a. czemu, źle wpływać, psuć, niszczyć.
Ujemność, stan, cecha tego, co jest ujemne, przeciwne dodatniemu; zły przymiot, zła cecha, wada, usterka.
Ujemny, przeciwny dodatniemu, niedobry, zły, niepożądany, nieprzychylny: u-a cecha charakteru = wada, usterka; u. stan zdrowia = choroba; u. stopień w szkole = niedostateczny; odpowiedź u-a = przecząca, nieprzychylna; w mat., ilość, przeciwna dodatniej, np. dług jest ujemny w stosunku do kapitału, ruch w tył ujemny w stosunku do ruchu naprzód, i odwrotnie; w fiz., jeden z dwu rodzajów energji magnetycznej a. elektrycznej, przeciwny dodatniemu: u. biegun magnetyczny a. elektryczny, elektryczność u-a, magnetyzm u.
Ujeść — p. nied. Ujadać.
Ujeżdżacz, człowiek, który ujeżdża konie, berajter, kawalkator.
Ujeżdżać, dok. Ujechać; jadąc przebywać pewną przestrzeń, przejeżdżać; dok. Ujeździć; przyzwyczajać do jazdy, zwłaszcza zwierzchowej, objeżdżać: u. konia, wielbłąda; przen., u. kogo, poskramiać, ukrócać, obłaskawiać, przyzwyczajać do posłuszeństwa.
Ujeżdżalnia, szkoła jazdy konnej, budynek z torem dla ujeżdżania koni a. dla nauki jazdy konnej, maneż.
Ujeździć — p. nied. Ujeżdżać.
Ujęcie, dokonane ujmowanie, uchwycenie, schwytanie, złapanie; rękojeść, rączka; część łożyska strzelby, którą ś. ujmuje ręką przy celowaniu; pojęcie, zrozumienie, właściwe przedstawienie.
Ujętny, dający ś. ująć, uchwytny.
Ujęty, ten, którego ujęto, uchwycony; skłoniony do czego, przychylny, przekonany.
Ujma, to, co ś. komu ujmuje, umniejszenie, ubytek, uszczerbek; obraza, krzywda: u. honoru, zdrowia i t. p.
Ujmować, dok. Ująć; chwytać, łapać, imać, brać w ręce: u. rękami, zębami, u. w pół, za włosy, za głowę; ściskać, biorąc w pół, obejmować; u. w ryzy, w kleszcze, w karby; chwytać, brać w niewolę, pozbawiać wolności: u. rozbójników, nieprzyjaciół, przen., zjednywać, pozyskiwać sobie, zniewalać kogo, zyskiwać sobie czyjąś przyjaźń, miłość, sympatję; brać część czegoś, odejmować, umniejszać: u. komu dochodu, jedzenia; przen., odmawiać komu czego, zaprzeczać, nie przyznawać, uwłaczać: nie u-uję mu talentu, zacności; u. ś., brać ś., chwytać ś., imać ś., łapać: u. ś. za głowę, pod boki; u. ś. za kim, za czym, stawać w czyjej obronie, bronić kogo, czego, obstawać przy kim, przy czym: u. ś. za czyją krzywdę; brać ś. do czego; upamiętywać ś., zastanawiać ś., wchodzić w siebie, hamować ś.; ograniczać ś., kurczyć ś., umniejszać ś.; unosić ś.: u. ś. gniewem; pojmować, rozumieć.
Ujmujący, ten, który ujmuje; zniewalający ku sobie, miły, powabny, sympatyczny, umiejący ś. podobać.
Ujrzeć, zobaczyć, spostrzec, zoczyć; u. ś., zobaczyć samego siebie; u. ś. z kim, zobaczyć ś., spotkać ś. z nim; przen., znaleźć ś. gdzie, w jakim położeniu, w jakich warunkach, w jakiej sytuacji.
Ujście, odejście, odpłynienie, ucieczka, uchodzenie; miejsce, którędy ktoś a. coś uchodzi, otwór, szpara; u. rzeki = miejsce, gdzie rzeka wlewa się do innej rzeki a. wpada do morza.
Ujść — p. nied. Uchodzić.
Ujuczyć, obładować jukami zwierzę pociągowe, objuczyć.
Ujuszyć, oblać, zwalać juchą, zbroczyć krwią.
Ukajać (się), dok. Ukoić (się), uśmierzać (ś.), łagodzić (ś.), uspokajać (ś.), pocieszać (ś.).
Ukalać, powalać kałem, błotem, upaskudzić.
Ukamionować, Ukamienować, zabić kogo, rzucając na niego kamieniami, obarczyć kogo śmiertelnemi zarzutami, potępić.
Ukapać, Ukapnąć, spłynąć kroplą, kapnąć.
Ukapki (-ów), to, co skapnęło jakiegoś płynu w podstawione naczynie.
Ukapturować (się), ubierać (ś.) w kaptur; oddawać a. wstępować do zakonu.
Ukarać, wymierzyć komu karę za popełnioną winę, skarać, pokarać; u. słowami = skarcić, wyłajać; u. ś., wymierzyć sobie samemu karę; być ukaranym.
Ukarcić — p. Ukartować — p. Skarcić.
Ukarmiać (się), dok. Ukarmić; karmiąc (ś.), tuczyć (ś.).
Ukartować, Ukarcić, uknuć, usnuć coś przeciwko komu; ułożyć sobie co, zamierzyć, podmówić.
Ukasać, podkasać: u. ś., podkasać ś., podnieść suknię.
Ukaz, ukazywanie, pokazywanie, okaz, znak, giest; rozkaz władzy najwyższej: u. Cesarski, u. Najwyższy.
Ukazać — p. nied. Ukazywać.
Ukazanie, pojawianie, okazanie.
Ukaziciel, człowiek, który coś ukazuje, okaziciel.
Ukazka, pokaz, pokazywanie, mig, giest.
Ukazowy, dotyczący ukazu, zalecony ukazem; grunt u. = nadany włościanom polskim przy uwłaszczeniu w r. 1864.
Ukazywać, dok. Ukazać; widzialnym czynić, pokazywać, wskazywać, czynić jawnym; u. palcem kogo = szydzić z niego; u. ś., pokazywać ś., jawić ś., pojawiać ś., ujawniać ś., stawać ś. widzialnym, wychodzić w świat.
Ukąsić, odgryźć, odkąsić, ujeść; schwycić, skaleczyć zębami, ugryźć; przyciąć, przymówić komu; u. ś., ugryźć ś.; ukąś ś. w język = nie mów o tym, lepiej zamilcz.
Ukąszenie, ugryzienie, skaleczenie zębami.
Ukędzierzawić, Ukędzierzyć, uczynić kędzierzawym.
Ukęsywać, odgryzać po kawałku.
Ukiełzać, okiełzać; przen., pohamować, powściągnąć, powstrzymać.
Ukirzyć, ubrać w kir, okryć kirem; przen., zaciemnić, ściemnić.
Ukisić, uczynić kwaśnym przez poddanie fermentacji, ukwasić; u. ś., stać ś. kwaśnym przez odbycie fermentacji.
Ukisły, ten, który ukisł, zakwaszony.
Ukisnąć, Ukiśnieć, ukisić ś.
Ukiszony, zrobiony kwaśnym przez fermentację; ukwaszony, kwaszony.
Ukla, dzika kaczka czarna na Polesiu.
Uklajstrować, klajstrem namazać, powalać.
Uklarować, uczynić klarownym; u. ś., klarownym ś. stać, wyklarować ś., wyjaśnić ś.
Uklecić, sklecić, zbudować ladajako.
Ukleić, klejąc, wyrobić coś, wykleić; ułożyć, usnuć; u. ś., usnuć ś., ułożyć ś.
Uklepać, klepiąc wyrównać, wygładzić; klepaniem wykonać; klepiąc rozpłaszczyć.
Uklękać, dok. Uklęknąć; opierać, dotykać kolanem a. kolanami ziemi, klękać.
Uklęknąć — p. nied. Uklękać.
Uklęsnąć, zagłębić ś., zapaść ś., utknąć, nie móc ś. skąd wydobyć.
Układ, ułożenie, uporządkowanie, rozłożenie w pewnym określonym porządku, usystematyzowanie; u. naukowy = ułożenie tworów przyrody (zwierząt, roślin, minerałów) w pewnym porządku określonym i podział ich na grupy, stosownie do ich cech i pokrewieństwa: u. naukowy sztuczny = oparty na cechach przypadkowych; u. naukowy naturalny a. przyrodzony = według cech zasadniczych; u. krystaliczny = podział kryształów na grupy zależnie od ich budowy; u. nerwowy = mózg, rdzeń pacierzowy razem wzięte; u. nerwowy roślinny, sympatyczny, trzewny, u. współczulny w zwierzęciu a. w człowieku = zespół nerwów, przebiegających wewnątrz klatki piersiowej i jamy brzusznej, a kierujących czynnościami organów, niepodległych woli; u. mózgo-rdzeniowy a. u. nerwowy zwierzęcy = mózg, rdzeń i nerwy, z nich wybiegające, razem wzięte, kierujące czynnościami ruchu i czucia; u. krwionośny = serce i wszystkie naczynia krwionośne, razem wzięte; u. limfatyczny a. chłonny = wszystkie gruczołowe naczynia limfatyczne, razem wzięte; u. Haversa = szereg kanalików, przebiegających wzdłuż masy kostnej ustroju ludzkiego zwierzęcego; u. naczyniowy = wszystkie naczynia w ustroju żywym, razem wzięte; u. planetarny = słońce i wszystkie planety, krążące dokoła niego; u. w gospodarstwie rolnym = system, porządek obsiewania pól co rok to innym ziarnem; u. naturalny, perjodyczny a. okresowy pierwiastków chemicznych = uszeregowanie ich według cech wspólnych i ciężaru gatunkowego; budowa: u. molekularny ciała fizycznego; plan, rozkład, kompozycja: u. dzieła, dramatu, poematu, obrazu; w mat.: u. logarytmów = system; zamiar, zamierzenie, plan, projekt; sposób znalezienia ś., manjery: dobry, zły u.; tocząca ś. ugoda, umowa, traktowanie z kimś w jakiejś sprawie, rokowanie: wchodzić w u-y = umawiać ś., układać ś., rokować.
Układacz, człowiek, który układa co: pisarz, autor, kompilator.
Układać, dok. Ułożyć; składać porządnie jedno po drugim, porządkować, szykować; pisać, redagować, tworzyć: u. dzieło, wiersze, umowę piśmienną, testament, protokół; zamyślać, zamierzać, projektować: u. co w myśli, u. plan zajęć, wojny, zabawy; u. co z kim, umawiać ś. z nim co do czego, ugadzać ś.; u. twarz, minę = przybierać postać, pozór; wychowywać pod względem obyczajności towarzyskiej: człowiek dobrze ułożony; u. psa, konia = tresować; przykładać rękę, starania do czego, wprawiać; u. co do równowagi = doprowadzać do równowagi; u. chorego w łóżku = kłaść; u. czcionki = składać w wyrazy; u. ś., dochodzić do porządku, składać ś. porządnie, systematyzować ś.; być układanym; przybierać na siebie pewną postać, najczęściej obłudną, fałszywie skromną a. niewinną; u. ś. z kim, wchodzić w układy, umawiać ś., ugadzać ś,; być doprowadzanym do zgody, do pożądanego skutku, kończyć ś. zgodnym sposobem: wszystko ś. dobrze u-a; u. ś. do równowagi = dochodzić do równowagi, równoważyć ś.; u. ś. komu, dogadzać komu, starać mu ś. podobać; u. ś. czym, składać ś.: u. ś., mieczem.
Układek, motyl z podrzędu miernikowców, rodziny rośliniaków.
Układnictwo, klasyfikacja naukowa.
Układnie, przysł., z wdziękiem, uroczo, powabnie, zręcznie, składnie, zgrabnie; z ułożoną miną, postawą; obłudnie, grzecznie, obyczajnie.
Układność, piękny układ, wdzięk w obejściu ś.; zręczność, giętkość; przypochlebianie ś., udawanie, obłuda.
Układny, mający piękny układ, wdzięk w obejściu ś.; grzeczny, obyczajny, dobrze ułożony; zręczny. zgrabny; przybierający na siebie jaką minę, postawę, obłudny, udający, nieszczery; romansowy, zalotny.
Ukłaść się, położyć się.
Ukłon, pochylenie głowy a. górnej części tułowia, oraz odpowiedni ruch nogami dla powitania kogo, dla okazania mu czci, szacunku, dla wyrażenia hołdu, pokory i t. p.; przesyłać u-y w liście = wyrazy uszanowania, pozdrowienia.
Ukłonić się, zrobić ukłon, skłonić ś., pokłonić ś., pozdrowić ukłonem, zrobić znak powitania, pożegnania, uszanowania, czci przez skłonienie głowy a. zdjęcie kapelusza, czapki (przez mężczyzn).
Ukłonność, grzeczność, układność.
Ukłonny, lubiący się kłaniać; grzeczny, układny.
Ukłosić, pokryć kłosami.
Ukłócie, Ukłucie, zranienie czymś kolącym, ostrym a. śpiczastym; dotknięcie do żywego, przymówka, przygryzek, żart bolesny.
Ukłóć, Ukłuć, zranić czym ostrym, sprawić ból, wraziwszy śpiczasty koniec w ciało; dotknąć przymówką, uszczypliwym żartem itp.
Ukłuć — p. Ukłóć.
Uknować, Uknuć, ułożyć coś złego przeciw komu, przedsięwziąć zły zamiar, przygotować przeciw komu podstęp, zdradę, spisek, zamyślić krzywdę; zrobić coś z mozołem, z wielkim natężeniem umysłu; ubrdać, uroić.
Ukochać, poczuć względem kogo szczere, głębokie uczucie; umiłować, pokochać, gorąco przywiązać ś. do kogo, czego.
Ukochanie, miłość, zamiłowanie, upodobanie; przedmiot miłości, osoba ukochana.
Ukochany, gorąco kochany, bardzo miły, drogi; rzecz., mężczyzna ukochany, kochanek; u-a, kobieta ukochana, droga, kochanka.
Ukoić, uśmierzyć, ułagodzić; zmniejszyć dotkliwość czego: u. ból, żal; uspokoić, udobruchać, pocieszyć.
Ukojny, dający ś. ukoić.
Ukolonizować, założyć nową kolonję, osadę.
Ukolorować, ufarbować, ubarwić; przen., upiększyć opowiadanie własnemi zmyśleniami.
Ukoł, rodzaj pańszczyzny a. szarwarków.
Ukołatać (się), kołacąc, bijąc, trzęsąc (ś.), zmordować (ś.).
Ukołysać, kołysząc uśpić, ululać; uspokoić, ugłaskać; u. sprawę = ułożyć, załagodzić: u. czyjąś czujność = uśpić.
Ukontentować, wywołać zadowolenie, zadowolić, ucieszyć, uradować.
Ukontentowanie, zadowolenie, uciecha, radość.
Ukontentowany, kontent, rad, zadowolony; ucieszony, uradowany.
Ukończyć, położyć czemu koniec, zrobić co do końca, skończyć, doprowadzić do kresu, do ostatecznego rezultatu; załatwić, przestać; u. ś., skończyć ś., zakończyć ś., zostać skończonym.
Ukopać, kopaniem urobić, wykopać, tyle czego nakopać, ile potrzeba.
Ukor, Ukora, upokorzenie, ukorzenie.
Ukoralić, przybrać koralami, obwiesić, wysadzić koralami.
Ukoronować, odbyć obrząd koronowania, włożyć koronę na głowę = na znak władzy królewskiej, uwieńczyć koroną; ozdobić jakąś pracę, dzieło świetnym wynikiem ostatecznym, najcelniejszym uczynkiem; u. ś., włożyć sobie koronę na głowę, na znak władzy królewskiej.
Ukorzenić (się), wkorzenić ś.
Ukorzyć (się). upokorzyć (ś), poniżyć (Ś.), zhańbić (ś.).
Ukos, kierunek ukośny, pochyły i poprzeczny: na u., z u-a, u-em, w kierunku ukośnym; ukośnie skrajany płat jakiej tkaniny; siano, skoszona na łące.
Ukosistość, ukośność.
Ukośnie, Ukośno, przysł., w kierunku ukośnym, nie prostym, na ukos, ukosem.
Ukośnokątny, nie mający kąta prostego: trójkąt.
Ukośność, kierunek ukośny, po przekątni, poprzeczność.
Ukośny, idący w kierunku ukośnym, po przekątni, poprzeczny.
Ukować — p. Ukuć.
Ukój, ukojenie, uśmierzenie, spokój, równowaga.
Ukracać, dok. Ukrócić; krótszym czynić, skracać; zmniejszać, pomniejszać, ujmować; przen., poskramiać, hamować, uśmierzać, powściągać.
Ukradkiem, Ukradkowo, przysł., niejawnie, pokryjomu, tajemnie; potajemnie, sekretnie.
Ukraina, kraj, leżący na pograniczu; prowincja Rzeczypospolitej polskiej, obejmująca województwa: bracławskie i kijowskie; miejsce odległe, kraj daleki, koniec, kraniec świata.
Ukrainka, kobieta rodem z Ukrainy, mieszkanka Ukrainy; dumka ukraińska.
Ukrainny, odnoszący ś. do Ukrainy, graniczny; znajdujący ś., żyjący na Ukrainie.
Ukrajać — p. Ukroić.
Ukrasić (się), uczynić (ś.) pięknym, upiększyć (ś.), ozdobić (ś.).
Ukraść, przywłaszczyć sobie cudzą rzecz bez wiedzy właściciela, złodziejskim sposobem; u. sobie czas znaleźć chwilę wolną od zajęć; u. komu czas = zająć go swemi lub cudzemi interesami, gdy jest bardzo zajęty.
Ukrawać, dok. Ukroić, Ukrajać; krając, odłączać część czego, odkrawać, odcinać, ucinać; u. ś., odrzynać ś., odcinać ś.
Ukręcać, dok. Ukręcić; kręceniem co wykończyć, wykonać, wyrobić; kręcąc, odłączać, odrywać: u. klucz = złamać go; u. łeb komu uśmiercić kogo; u. łeb jakiej sprawie = udaremnić ją, intrygą nie dopuścić do jej ujawnienia, wytoczenia; u. bicz z piasku = z niczego coś robić.
Ukrochmalić, natrzeć krochmalem, nakrochmalić, usztywnić.
Ukroczyć, idąc wolno, krocząc, przebyć pewną przestrzeń.
Ukroić — p. nied. Ukrawać. Ukrop, płyn wrzący, war; uciekł, jakby sparzony u-em, zerwał ś., jakby go kto u-em zlał = bardzo szybko.
Ukrotochwilić, ubawić, ucieszyć, uweselić, rozweselić żartami, zabawnemi opowieściami.
Ukróciciel, człowiek, który co a. kogo ukraca, uskramia, do czego nie dopuszcza, kładzie czemu kres, zdobywca.
Ukrócić — p. nied. Ukracać.
Ukrólić, uczynić królem, wprowadzić na tron, ukoronować.
Ukruch, ułamek, okruch.
Ukruszyć (się), krusząc (ś.), odłamać (ś.), odkruszyć (ś.), krusząc nadrobić, pokruszyć (ś.), nakruszyć (ś.).
Ukrwawić (się), oblać (ś.) krwią, pokrwawić (ś.).
Ukrycie, dokonana czynność ukrywania, chowania, ukrywania ś.; miejsce, gdzie ś. ktoś a. coś ukrywa, kryjówka, tajnik.
Ukryć — p. nied. Ukrywać.
Ukrytny, Ukrywalny, dający ś. ukryć.
Ukryty, niejawny, schowany, utajony; skryty, tajny, podstępny.
Ukrywacz, człowiek, który co ukrywa a. ukrył, utaiciel.
Ukrywać, dok. Ukryć; taić, chować, skrywać kogo, co, zakrywać, tak że widzieć, znaleźć nie można; nie ujawniać; u. ś., kryć ś., taić ś., skrywać ś., chować ś. przed kim, tak że widzieć, znaleźć nie może; nie być ujawnianym.
Ukrywka, ukrywanie, ukrycie; miejsce ukrycia, skrytka, kryjówka, tajnik.
Ukrzepiać, dok. Ukrzepić; umacniać, wzmacniać, dodawać sił, krzepkim czynić; podtrzymywać w czymś, doprowadzać do skrzepnięcia, stwardnienia; u. ś., krzepić ś., wzmacniać ś., umacniać ś., gruntować ś.; krzepnąc, twardnieć, zamarzać.
Ukrzepić — p. nied. Ukrzepiać.
Ukrzesać, dok. Ukrzesić; wykrzesać, wydobyć skry z czego uderzając; obciąć, odciąć, okrzesać, ostrugać, oberznąć.
Ukrzyczeć się, zmordować ś. długim krzykiem.
Ukrzywdzać, dok. Ukrzywdzić; robić a. wyrządzać komu krzywdę, przyprawiać go o stratę materjalną a. moralną, mówić o kim źle.
Ukrzywdziciel, człowiek, który kogo ukrzywdził, krzywdziciel.
Ukrzyżować, przybić do krzyża, rozpiąć, rozbić na krzyżu.
Ukrzyżowany, Jezus Chrystus.
Ukształcać, dok. Ukształcić; nadawać piękny, wytworny kształt, wykształcać, doskonalić umysł przez ćwiczenia; kształcić serce, charakter, obyczaje; u. ś., nabierać pięknych kształtów, doskonalić ś.; kształcić ś. pod względem umysłu, serca i charakteru; nabywać naukę, umiejętności.
Ukształtować, nadać czemu jakiś kształt, uformować, ukształcić; wykształcić: u. umysł; u. ś., przybrać pewien kształt, uformować ś.; być wykształconym.
Ukuć, Ukować, kuciem jaką rzecz wykonać, wyrobić kując; u. wiersze = sklecić je z mozołem, niezgrabnie; u. jakiś zamiar = uknuć, zamierzyć co podstępnie.
Ukusić, ukąsić dla spróbowania, skosztować; zażyć, użyć.
Ukwalifikować (się), usposobić (ś.), uzdatnić (ś.), ukształcić (ś.); uczynić (ś.) zdolnym do wykonywania pewnej czynności, pewnej pracy.
Ukwap, kwapienie ś., wielki pośpiech; roślina trwała, o kwiatach czerwonych, z rodziny złożonych, kocanka, szarotka.
Ukwapić, Ukwapić (się), nadto (ś.) pośpieszyć.
Ukwapliwie, przysł., zbyt pośpiesznie.
Ukwapliwość, zbytni pośpiech.
Ukwapliwy, nadto pośpieszny, zbytnio śpieszący ś.
Ukwasić — p. Ukisić.
Ukwasorodniać — p. Utleniać.
Ukwaszony, ukiszony, kiszony, kwaszony.
Ukwestować, kwestując zebrać.
Ukwiecać, dok. Ukwiecić; okrywać, ozdabiać kwieciem.
Ulać — p. nied. Ulewać.
Ulak, tur., turecki urzędowy goniec konny, który mocen jest każdemu spotkanemu jeźdźcowi zamienić jego konia na swego zmęczonego.
Ulamować, obszyć galonem; pokryć materją, bramowaną galonem.
Ulatniać, dok. Ulotnić; ze stanu ciekłego przeprowadzać w gaz, ze stanu ciekłego przechodzić w parę, w gaz; u. ś., znikać nagle; u. ś. jak kamfora = znikać bez śladu, uchodzić niepostrzeżenie.
Ulatnianie, proces fizyczny przejścia ciał bez rozkładu chemicznego, ze stanu stałego cz. płynnego w stan gazowy, parowanie.
Ulatywać, Ulatać dok. Ulecieć; lecąc uciekać, umykać; u. nad kim, nad czym = unosić ś. nad czymś w powietrzu, bujać; lecąc w powietrzu, przebywać pewną przestrzeń.
Uląc się — p. Ulęknąć się.
Uląc się, Ulęgnąć się, wylęgnąć ś., urodzić ś., zwłaszcza z jaja.
Ulądzić, zmienić na ląd, osuszyć.
Uląg, poczęcie ś. życia, urodzenie.
Ulceracja, łć., jątrzenie ś. rany, ropienie.
Ulec — p. nied. Ulegać.
Ulecieć — p. nied. Ulatywać.
Uleczalność, taki stan choroby, że można ś. z niej wyleczyć.
Uleczalny, możliwy do uleczenia.
Uleczony, uzdrowiony, wyleczony.
Uleczyć, za pomocą środków lekarskich uzdrowić, wyleczyć, przywrócić zdrowie; poprawić z jakiej wady, błędu; u. ś., być uleczonym, powrócić do zdrowia; poprawić się.
Ulegać, dok. Ulec; nie móc oprzeć ś. czemu, upadać pod ciężarem czego, poddawać ś. czemu, nie stawiać oporu czemu, nie sprzeciwiać ś. czemu; u. przemocy, konieczności, gwałtowi, nieprzyjacielowi; podpadać pod co, być oddanym czemu, oddawać ś. czemu, stawać ś. udziałem czego: u. zniszczeniu, odmianie, zepsuciu, śmierci; to nie u-a wątpliwości = jest pewnem, niewątpliwem;być posłusznym komu, czemu: u. prawu, rozkazowi; być uległym komu, powrolnym dla kogo, ustępować mu we wszystkim, dogadzać jego woli; przypadać do ziemi, kłaść co, aby gdzie czas jakiś przeleżało; chronić ś., kryć ś., przyswajać ś. gdzie; natężać ś., aby coś poruszyć; uchodzić niebezpieczeństwa; u. na czym, polegać; u. ś., o owocach: leżąc dojrzewać; psuć ś., gnić; o ziemi: zapadać ś., usuwać ś., obniżać ś.; o zbożu: zagrzewać ś.; twardnieć wskutek ciągłego leżenia.
Ulegle, przysł., z uległością, posłusznie, karnie, pokornie.
Uległość, uleganie, ustępowanie komu, karność, posłuszeństwo, powolność.
Uległy, ulegający z łatwością, powolny, posłuszny, karny.
Ulegnąć, ułożyć ś., położyć ś., paść na ziemię, przypaść do ziemi; u. ś. — p. Ulec się.
Ulep, Ulepek, napój słodki, łagodzący lekarstwa, przyrządzone z syropem.
Ulepiać, dok. Ulepić; lepić co z gliny, gipsu i t. p. za pomocą lepienia, nadawać kształt; tworzyć, kształcić, formować.
Ulepszać, dok. Ulepszyć; czynić lepszym, poprawiać, doskonalić, udoskonalać.
Ulepszenie, to, co zrobiono dla uczynienia czego lepszym, udoskonalenie, polepszenie, poprawienie, meljoracja.
Ulewa, deszcz gwałtowny, nawalny, burza.
Ulewać, dok. Ulać; wylewać trochę jakiego płynu; odlewać; lejąc tworzyć; formować co z jakiego materjału płynnego, który później zastyga; ubranie leży na nim, jak ulane = dobrze leży, przylega wszędzie do ciała.
Ulewny, rzęsisty, nawalny.
Uleżałka, gruszka ulęgałka.
Uleżały, ten, który ś. uleżał, to, co leżąc dojrzało, stwardniało, skrzepło.
Uleżeć, pozostawać w postawie leżącej pomimo przeszkód, przykrości, niebezpieczeństwa i t. p., pozostawać na miejscu; nic przed nim nie u-y = wszystko poruszy, weźmie, wszystkiego dotknie; u. ś. — p. Ulec się.
Uleźć — p. nied. Ułazić.
Ulęgałka, owoc dzikiej gruszy.
Ulęgły, Ulęgnięty, ten, który ś. ulągł, wylęgły, urodzony, narodzony.
Ulęgnąć się — p. Uląc się.
Ulękły, Ulękniony, zlękły, przelękły, przestraszony, przerażony.
Ulęknąć się, Uląc się, przestraszyć ś., przerazić ś., zlęknąć ś.
Ulękniony, przerażony.
Ulga, zmniejszenie ciężaru, złagodzenie bólu, smutku; dwa drążki związane przy końcach powrozem, ułatwiające podnoszenie na rękach ciężarów.
Ulgnąć, ugrząznąć, ugrząźć, zapaść ś. w czymś grzązkim, pozostać w jednym miejscu; przen., przylgnąć, przywiązać ś. do kogo, do czego.
Ulica, droga między dwoma rzędami domów w mieście a. w wiosce do przejścia i przejazdu; aleja w ogrodzie; w kopalniach: chodnik.
Uliczka, mała, wązka ulica.
Ulicznica, kobieta złego prowadzenia ś., kobieta włócząca ś. po ulicach, nierządnica.
Ulicznik, chłopiec, biegający samopas bez opieki po ulicach, łobuz, andrus, włóczęga, mały urwis.
Uliczny, dotyczący, należący do ulicy; odbywający ś. na ulicy a. ulicach: ruch u.
Ulik, mały ul.
Ulik, gatunek tłustego śledzia holenderskiego.
Ulipek — p. Ulep.
Ulipnąć, ulgnąć, ugrząznąć, zapaść ś. w czymś lepkim, przylepić ś., przylgnąć.
Ulistnienie, okrycie rośliny liśćmi, wszystkie liście, rosnące na jakiejś roślinie, razem wzięte; układ liści na łodydze.
Ulitować się, uczuć litość, zlitować ś., zmiłować ś.
Ulizać, liżąc ugładzić, wylizać; gładko przyczesać, wymuskać: u. włosy; wykończyć starannie, nadać staranne, ale powierzchowne wychowanie; nauczyć dobrych manjer; ująć część czego lizaniem; u. ś., przyczesać ś. gładko, ułożyć sobie włosy starannie, gładko i t. p.
Ulokować, umieścić: u. kapitał w czym a. na czym, oddać go na jakie przedsiębiorstwo, na hipotekę, aby procentował, nakupić za niego papierów procentowych; u. ś., umieścić ś., zająć miejsce, mieszkanie.
Ulot, ulecenie, odlecenie, odlot, uciekanie, upłynięcie.
Ulotnić — p. nied. Ulatniać.
Ulotnie, przysł., przelotnie, mimochodem, zlekka.
Ulotność, właściwość tego, co jest ulotne, krótkotrwałe, przemijające.
Ulotny, ulatający, szybko ubiegający, krótkotrwały, nietrwały, przemijający; niewielki, lekki, krótki: pisemko u-e = chwilowo interesujące; broszura; łatwo przechodzący w stan gazowy, lotny.
Ulowaty, podobny do ula.
Ulownica, miejsce, gdzie stoją ule, pasieka, pszczelnik.
Ulowy, dotyczący ula, należący do ula.
Ultra, łć., z tamtej strony, ponad, nadto, nadmiernie, przechodzący granicę czego.
Ultracyzm, łć., skrajność, przesada pojęć posunięta aż do ostateczności.
Ultrademokrata, krańcowy demokrata.
Ultrafijoletowe (chemiczne) i ultra-purpurowe (cieplikowe) promienie: promienie światła niewidzialne dla oka ludzkiego, lecz powodujące zmiany fizyczne i chemiczne.
Ultraliberalny, krańcowo liberalny, przesadnie wolnomyślny.
Ultramaryn, minerał pięknej barwy ciemno-niebieskiej, używany na wyroby ozdobne, kamień lazurowy, lazurowiec.
Ultramaryna, łc., farba niebieska; farbka.
Ultramonarchista, gorliwy zwolennik i obrońca monarchizmu.
Ultramontanin, gorliwy stronnik interesów Kościoła, wszechwładztwa papieża i duchowieństwa.
Ultramontanizm, łć., wyznawanie przekonania, polegające na gorliwym popieraniu interesów kościoła i duchowieństwa, oraz wszech władztwa papieża; konserwatyzm religijny, klerykalizm.
Ultramontański, łć., z tamtej strony gór, właściwy zasadom ultramontanów, klerykalny.
Ultrapurpurowe promienie — p. Ultrafijoletowe.
Ultrarojalista, gorliwy stronnik władzy królewskiej.
Ultraserwilista, przesadny służalec.
Ultyma, łć., ostatnia msza — p. Ultimo.
Ultymatum, łć., ostateczne postawienie warunków pod groźbą zerwania układów a. rozpoczęcia wojny; ostateczna decyzja.
Ultymo, łć., w ostatnim dniu miesiąca (jako w dniu regulacji i zapłaty rachunków a. dostawy sprzedanego towaru).
Ulubić, polubić, pokochać.
Ulubienica, kobieta ulubiona, ukochana, ciesząca ś. szczególnemi czyjemiś względami, kochanka, faworyta, faworytka.
Ulubienie, polubienie, ukochanie.
Ulubieniec, mężczyzna ulubiony, ukochany, cieszący ś. szczególnemi czyjemiś względami, faworyt.
Ulubiony, ten, którego ulubiono; ukochany, umiłowany.
Ulubować, w kim, w czym sobie; ukochać, polubić, umiłować.
Ulula!, wykrz., oznaczający zachęcanie psów do gonienia zwierzyny — p. Halali!
Ululać, kołysząc uśpić; ukołysać, uspokoić, uśmierzyć; spoić; u. ś., być ukołysanym; upić ś.
Ulżyciel, człowiek, który przynosi drugiemu jaką ulgę.
Ulżyć, zmniejszyć niesiony przez kogoś ciężar; przynieść komu ulgę, zmniejszyć ból, boleść, przynieść pociechę w zmartwieniu; u. sobie, przynieść sobie ulgę przez wykrzyczenie ś., wyłajanie kogoś, wygadanie ś. i t. p.
Ułabudać, uzbierać z trudnością; dać sobie z czym radę, załatwić co z trudem.
Ułacniać, dok. Ułacnić; ułatwiać, łatwiejszym czynić; załatwiać; u. ś., uwalniać ś. od jakiej pracy; przygotowywać ś., przysposabiać ś.
Ułacony, pełen łat, połatany.
Uładować, ładując umieścić, ułożyć; doprowadzić do ładu, do porządku, uporządkować, przygotować.
Uładzić, zaprowadzić ład, przyprowadzić do ładu, do porządku, dać czemu radę.
Ułagodzić, uczynić łagodnym, złagodzić; uśmierzyć, uspokoić, pohamować; u. ś., stać ś. łagodnym, uśmierzyć ś., pohamować ś., uspokoić ś., przestać być dzikim, zagniewanym.
Ułakomić się, chcieć co jakimkolwiek sposobem otrzymać, co osiągnąć, pokusić ś. o co, pokwapić ś. na co.
Ułam, odłam, odłamek, fragment, szczątek.
Ułamać — p. nied. Ułamywać.
Ułamek, kawałek ułamany z całości; w mat., jedna lub więcej części całości, podzielonej na równe części: u. zwyczajny, dziesiętny, okresowy.
Ułamkowy, odnoszący ś. do ułamka, zawierający w sobie ułamek.
Ułamywać, dok. Ułamać; łamiąc odłączać część od całości, odłamywać, odłupywać kawałek; u. ś., oddzielać ś. jako część od całości, odłamywać ś., odłupywać ś.
Ułanka, tat., roślina z rodziny wiesiołkowatych, hulanka, fuksja; czapka ułańska, czako.
Ułannik, rodzaj psa myśliwskiego.
Ułański, tat., dotyczący ułana, należący do ułana.
Ułapić, złapać, złowić, schwycić, uchwycić; ująć, skaptować; objąć, uścisnąć; u. ś., uchwycić ś., złapać ś. czego.
Ułasić, obłaskawić, ugłaskać; u. ś., upokorzyć ś. z przymileniem, przypochlebić ś.
Ułaskawiać, dok. Ułaskawić; uwalniać podsądnego z łaski swojej od kary a. zmniejszać wyznaczoną mu przez sąd karę, darowywać mu karę, przebaczać winę; obłaskawiać.
Ułaszony, grzeczny, układny.
Ułatwiać, dok. Ułatwić; czynić łatwym a. łatwiejszym, usuwać trudności; załatwiać; u. sobie: usuwać z drogi swojej przeszkody i zawady, żeby spełnić zamiar i dojść do celu; u. ś., stawać ś. łatwym a. łatwiejszym przez usunięcie zawad; u. ś. z kim, z czym, odbyć, załatwić jakąś sprawę, jakąś pracę, powinność i t. p.
Uławicenie, układ warstw gieologicznych.
Ułazić, dok. Uleźć; wlokąc ś., leząc, przebyć pewną przestrzeń, leząc, wlokąc, idąc wolno, oddalić ś.; być zdatnym do czego, przydać ś. w braku czegoś lepszego, od biedy ulezie = jest jako tako, dostatecznie, można dać sobie radę.
Ułoić, nasmarować łojem, powalać, pomazać łojem, wyświechtać.
Ułomek, część czego odłamana, kawałek ułamany, narzędzie szpiczaste bez końca; coś niedoskonałego; uszczerbek, szkoda; ułomność, wada; chłop nie u. = silny, tęgi, duży, barczysty.
Ułomić — p. Ułamać.
Ułomnie, przysł., z pewną wadą, niedokładnie, niedostatecznie, omylnie, niepotrzebnie.
Ułomność, pewna wada fizyczna, kalectwo, np. garb, kulawość i t. p.; słabość, nieudolność; pewien brak, niedostatek, wada; niedołężność, słabość, bezsilność: u. natury ludzkiej.
Ułomny, mający wadę ciała, kaleka, np. garbaty, kulawy i t. p.; słaby, niedołężny.
Ułowić, schwytać, złapać, podejść, oszukać; u. ś., dać ś. schwytać, wpaść w sieć, w matnię; być oszukanym.
Ułowny, przepowiadający, zapewniający obfity połów: staw u.
Ułożenie, dokonana czynność układania czego; sposób obejścia ś.,. układ, manjery, postawa, ukształcenie, charakter; u. ś., dokonana czynność układania ś.; umowa.
Ułożony, którego ułożono, położony, uporządkowany; co do którego nastąpiła ugoda, umowa, omówiony; mający piękny układ, piękne manjery, dobrze wychowany, ukształcony; przyuczony, przyzwyczajony; oswojony, wyuczony: koń, pies u.
Ułożyć — p. nied. Układać.
Ułożystość, stopień w społeczeństwie, położenie, stanowisko społeczne.
Ułożysty, układny.
Ułów, połów, zdobycz ułowiona.
Ułuczyć, trafić, strzelając do czegoś z łuku, utrafić z łuku; dokazać swego, dokonać zamiaru.
Ułuda, to, co nas łudzi; czar, wdzięk, ponęta; coś nieistniejącego, będącego tylko wytworem naszej imaginacji, złudzenie.
Ułudka, roślina z rodziny szorstkolistnych, ostrzeń.
Ułudnie, przysł., nierealnie, nieprawdziwie, złudnie, omamiająco, pozornie.
Ułudny, istniejący tylko w czyjejś wyobraźni, nieprawdziwy, nierealny, mamiący pozorem, złudny.
Ułudzić, przynęcić podstępnie, zwieść, oszukać.
Ułupać, odszczepać część od czego, odłupać, odrąbać, pociąć na kawałki; u. ś., odszczepić ś., odłupać ś.
Ułus, tat., wieś tatarska, kirgiska i t. p., złożona z namiotów; osada stała Kirgizów, Tatarów i innych narodów wschodnich; państwo tatarskie, orda, horda.
Umacniać, dok. Umocnić; czynić mocnym albo mocniejszym, wzmacniać, krzepić, pokrzepiać; utwierdzać, obwarowywać, fortyfikować; u. ś., mocniejszym się stawać, wzmacniać ś., pokrzepiać ś., fortyfikować ś., obwarowywać ś.; u. ś. w wierze, w przekonaniu = utwierdzać ś.; u. ś. w naukach = nabywać coraz gruntowniejszych wiadomości.
Umaczać, Umoczyć, zanurzywszy w jakim płynie, zwilżyć, zmoczyć nim a. przesycić; zlać, oblać jakim płynem; u. ś., przez zanurzenie ś. w płynie, zwilżyć ś., zmoczyć ś.
Umaglować, zmaglować wszystko, co było do zmaglowania.
Umaić — p. nied. Umajać.
Umajać, dok. Umaić; ozdabiać majem czyli zielonemi gałęziami a. kwieciem.
Umajętnić, uczynić majętnym, wzbogacić.
Umakać — p. dok. Umaczać.
Umaleć, stać się mniejszym, zmniejszyć ś., umniejszyć ś., zmaleć, skurczyć ś.
Umalić, zmniejszyć, pomniejszyć.
Umalować, powlec farbą, pomalować, wymalować; przen., oczernić, obmówić, oszkalować; u. ś., wymalować sobie twarz barwiczkami, wyróżować ś.; zawalać ś.
Umarlak, żart., trup, umarły.
Umarlec, nieboszczyk, trup.
Umarlina, ciało umarłe; padlina, ścierwo.
Umarły, który umarł, skończył życie, nieżywy; języki u-e = dziś nieużywane i przez to nie ulegające zmianom; rzecz., nieboszczyk, trup.
Umarszczyć, ułożyć w marszczki, namarszczyć, ufałdować.
Umartwiać, dok. Umartwić; martwym czynić, zabijać, pozbawiać życia; martwić, zasmucać; dręczyć, trapić przez pozbawianie środków potrzebnych, do życia: u. ciało; u. ś., dręczyć, trapić, wyniszczać przez pozbawianie ś. środków potrzebnych do życia, wygód, przyjemności i t. p.; zadać sobie umyślnie umartwienie jako karę, jako pokutę.
Umartwienie, smutek, utrapienie, zgryzota; pozbawianie (ś.) środków, potrzebnych do życia, rozkoszy, przyjemności, wygód i t. p. i rozwijanie przez to wytrzymałości i mocy duchowej.
Umarzać, dok. Umorzyć; przyprawiać o śmierć, pozbawiać życia; u. głodem = ogładzać, morzyć; rozpowszechniać fałszywą wieść o czyjejś śmierci; tłumić, hamować; zaspokajać, niszczyć, niweczyć; u. dług = spłacać go, znosić go jako załatwiony; u. ś., być umarzanym.
Umarzły (umar-zły), zmarzły, zamarzły.
Umarznąć (umar-znąć), być przejętym mrozem, zmarznąć, zamarznąć.
Umawiać, dok. Umówić; najmować, zamawiać, godzić; układać; knuć, kartować; projektować co; u. s. z kim o co, względem czego = porozumiewać ś. z kim, postanawiać z nim coś wspólnie; znosić ś., układać ś., godzić ś.; sprzeczać ś., spierać ś., dysputować.
Umazać — p. nied. Umazywać.
Umazywać (się), dok. Umazać (ś.); mazać (ś.), walać (ś.), brudzić (ś.), peckać (ś.), paskudzić (ś.).
Umączyć, posypać mąką, uwalać, ubielić mąką; u. ś., uwalać ś., ubielić ś. w mące.
Umber, gatunek psa gończego.
Umbra, łć., odmiana ziemista rudy żelaznej, kreda i farba ciemno-brunatnego koloru.
Umbrakulum, łć., zasłona, zakrywająca Najświętszy Sakrament, wystawiony w monstrancji.
Umdruk, nm., przedruk, odbitka drukowana do przeniesienia na kamień litograficzny.
Umerlak, człowiek wymizerowany, podobny do trupa; nieboszczyk, trup.
Umęczenie, sprawienie męki, męka, męczeństwo, cierpienie, udręka, znękanie, zmęczenie, sfatygowanie, wyczerpanie sił.
Umęczyć, zadać komuś śmierć w męczarniach, zamęczyć; zmęczyć, zmordować, sfatygować; u. ś., zmęczyć ś., zmordować ś.
Umiały, umiejętny, biegły w czym.
Umiar, pomiar, właściwy stosunek, symetrja; proporcja, umiarkowanie, miara, mierność, poprzestawanie na małym.
Umiarkować, wnieść z czego, osądzić podług czego, zmiarkować; znaleźć właściwą, średnią miarę między krańcowościami; wymierzyć, obmyśleć tak, żeby nie było ani za wiele, ani za mało; u. ś., powściągnąć ś., ustatkować ś„ stać ś. umiarkowanym, powściągliwym.
Umiarkowanie, przysł., w miarę, nie za dużo i nie za mało; rzecz., zachowanie miary między krańcowościami, znalezienie właściwej miary, wymierzenie należyte; skromność, mierność, poprzestawanie na małym; u. ś., powściągnięcie ś., powściągliwość, ustatkowanie się.
Umiarkowany, posiadający należytą miarę, pomierny; mierny: niezbyt wielki ani zbyt mały; powściągliwy, skromny, stateczny, nie przebierający w niczym miary; nie krańcowy, nie skrajny, nie dochodzący do ostateczności: u. demokrata.
Umiatacz, ten, który zamiata.
Umiatać, dok. Umieść; zmiatając czyścić, miotłą, szczotką; uprzątać, zmiatając, wyrzucać: u. śmiecie, odpadki.
Umiecony, zamiecony, oczyszczony ze śmieci.
Umieć, posiadać znajomość czego, znać ś. na czym, wiedzieć co na pamięć; u. lekcję = nauczyć się jej; u. co na palcach = znać doskonale, znać ś. na czym, wiedzieć jak z tym postąpić; być w czym biegłym, wyćwiczonym; móc dokazać czego, potrafić; mieć wagę w czym, wpływ na co, ważyć, znaczyć.
Umiejętnie, przysł., ze znajomością, ze zrozumieniem, według nauki, biegle, z umiejętnością, naukowo, uczenie.
Umiejętność, umienie czegoś, znajomość jakiej rzeczy; posiadanie nauki, nauka, wiedza: akademja u-ci = zgromadzenie uczonych, pracujących w różnych dziedzinach wiedzy.
Umiejętny, umiejący coś zrobić, znający się na czym, biegły w czym; uczony, naukowy, posiadający wiedzę w pewnym kierunku.
Umiejscowiać, dok. Umiejscowić; pozostawiać w miejscu, nie dozwalać rozszerzać ś.; przerabiać jakiś utwór literacki zagraniczny w ten sposób, jakby był wzięty z miejscowych stosunków; u. ś., pozostawać w miejscu, obrać sobie miejsce, mieć swoje miejsce, nie rozszerzać ś. dalej.
Umierać, dok. Umrzeć; przestawać żyć, konać, kończyć życie; ginąć, niknąć, unicestwiać się; przejmować ś. czymś na wskroś, do głębi: u. ze strachu, z żalu, ze wstydu.
Umiernik, poskramiacz, powściągacz.
Umierność, umiarkowanie, mierność, skromność.
Umierny, umiarkowany, skromny, powściągliwy.
Umierzać, dok. Umierzyć; odmierzać stosunkowo do czego, miarkować, ustosunkowywać; trafiać do celu, ugadzać w cel; wymierzać część czego.
Umieszać, zmieszać dokładnie.
Umieszczać, dok. Umieścić, kłaść, stawiać co w jakim miejscu, sadowić; dawać komu, czemu miejsce, lokować; u. ś., znajdować sobie miejsce, osiadać, sadowić ś., lokować się.
Umieścić — p. nied. Umieszczać.
Umieść — p. nied. Umiatać.
Umiękczać, dok. Umiękczyć; czynić miękkim albo miększym, zmiękczać.
Umiękczyć — p. nied. Umiękczać.
Umilać, dok. Umilić; czynić miłym, wdzięcznym, sympatycznym; uprzyjemniać.
Umilić — p. nied. Umilać.
Umilkać, dok. Umilknąć, przestawać mówić, zamilkać; przestawać dźwięczeć, huczeć, szumieć i t. p.; uciszać ś., uspakajać ś.
Umilknąć — p. nied. Umilkać.
Umiłować, ukochać, pokochać, ulubić kogo, co, rozmiłować ś. w kim, w czym.
Umitrzyć (się), ubrać (s.) w mitrę, jako oznakę godności biskupiej.
Umizg, spojrzenie zalotne, uśmiech, giest zalotny, wdzięk w obejściu dla przypodobania ś. komu; przypochlebianie ś. pieszczotą, kares, pieszczoty; nuż w u-i do niej = zaczął ś. umizgać.
Umizgacz, Umizgant, Umizgalski, Umizgus, Umizguś, człowiek umizgający ś., zalotnik, kochanek, amant, konkurent.
Umizgać się, dok. Umizgnąć ś., przymilać ś., uśmiechać ś. z przymileniem; zalecać ś., starać ś. przypodobać.
Umizgalska (-iej), kobieta umizgająca ś., kokietka, zalotnica.
Umizgalski (-ego) — p. Umizgacz.
Umizgalstwo, chęć przypodobania ś., kokieterja.
Umizgus, Umizguś — p. Umizgacz.
Umkliwy, łatwy do szybkiego umknięcia; ręce u-e = chwytliwe, złodziejskie.
Umknąć — p. nied. Umykać.
Umleć, zmleć.
Umłot, umłócenie, wymłócenie; zboże wymłócone; mniejsza lub większa wydajność ziarn, zboża w stosunku do ilości snopów; przen., u. pustej słomy = gadanina, pisanina bez treści.
Umłotny, sypiący obficie zboże, omłotny.
Umłócić, wymłócić wszystko, co było do wymłócenia; wymłócić tyle, ile trzeba.
Umnictwo, filozofja; wiedza, umiejętność.
Umniczy, filozoficzny, umiejętny.
Umniejszać, dok. Umniejszyć, czynić mniejszym, zmniejszać, ujmować czego, kurczyć.
Umniszyć, uczynić mnichem; wytrzebić.
Umnożyć (się), pomnożyć (ś.), zwiększyć (ś), pod względem liczebności.
Umocnić — p. nied. Umacniać.
Umocować, mocno przybić, przywiązać, przytwierdzić, przymocować; u. kogo, udzielić mu pełnomocnictwa, dać moc działania w czyim imieniu, dać plenipotencję do czego; upewnić, umocnić, utwierdzić w czym.
Umocowany, ten, którego umocowano; mający udzielone sobie pełnomocnictwo, plenipotencję; rzecz. pełnomocnik, plenipotent.
Umoczyć — p. Umacniać.
Umodlić, modląc uprosić, ubłagać, wymodlić.
Umodyfikować, umitygować, uspokoić, uśmierzyć; odnowić, nadać kształt nowy;, zastosować do nowych wymagań, do nowej mody.
Umokły, namokły, namiękły, przemokły.
Umoknąć — p. nied. Umakać.
Umor, umorzenie, zguba, śmierć, zagłada; do u-u, na u. = ze wszystkich sił, do upadłego, do śmierci: pić, kochać na u.
Umoralniać. dok. Umoralnić; moralnym a. moralniejszym czynić; u. ś., stawać ś. moralnym a. moralniejszym.
Umord, zmordowanie, zmęczenie, utrudzenie.
Umordować, zmordować, zmęczyć, sfatygować, znękać.
Umorusać (się), powalać (ś.), pobrudzić (ś.), ubrudzić (ś).
Umorycz, morderstwo w zapalczywości.
Umorzenie, częściowa regulacja należności, lub sumy spłacanej częściowo w pewnych terminach, amortyzacja.
Umorzyć — p. nied. Umarzać.
Umotać (się), uwikłać (ś), uplątać (ś.), usidlić (ś.), wplątać (ś.), zamotać (ś.).
Umowa, umówienie ś. co do warunków, co do wykonania ich, układ, ugoda, kontrakt; Nowa U. = Nowy Testament.
Umozaikować, wyłożyć mozaiką, ozdobić mozaiką; ułożyć sposobem mozaiki.
Umożebniać, Umożliwiać, dok. Umożebnić, Umożliwić, czynić możebnym, możliwym do urzeczywistnienia, prawdopodobnym.
Umówca, ten, który się umawia, który robi umowę, kontrahent.
Umówić — p. nied. Umawiać.
Umówiny, umówienie ś. zawarcie umowy, kontraktu.
Umówka, zdr. od Umowa.
Umówny, dotyczący umowy, wynikający z umowy, umówiony, przyrzeczony, przyznany; zamówiony, zgodzony, najęty; przyjazny, ludzki, łaskawy, wyrozumiały, użyty.
Umrażać — p. dok. Umrozić.
Umroczyć, mrocznym, ciemnym uczynić, zamroczyć, ściemnić; zaćmić.
Umrozić, mrozem przejąć, zmrozić; u. ś., być przenikniętym mrozem, przemarznąć, zmarznąć.
Umrzeć — p. nied. Umierać.
Umszyć, utkać, obetkać mchem.
Umundurować (się), sprawić komu (sobie) mundur a. mundury; kogo (siebie) odziać w mundur.
Umurzać, dok. Umurzyć, brudzić, walać, ubrudzać, paskudzić.
Umuskać, muskając ułożyć gładko.
Umycczyć, przybrać w myckę.
Umyć — p. nied. Umywać.
Umykać, dok. Umknąć, uciekać; usuwać prędko, uchylać: u. komu ręki; porywać, kraść; u. ś., usuwać ś. na bok, uchylać ś.; uciekać, wymykać ś.; uchylać ś. od czego, unikać czego.
Umykanie, ścienianie ś. i zanikanie warstw gieologicznych ziemi, klinowanie ś.
Umylić, zmylić, oszukać, zwieść.
Umysł, zbiór wszystkich władz duchowych człowieka, szczególniej zaś władza poznania, w przeciwstawieniu do uczucia i woli; poznanie, rozum, intelekt, myśl, świadomość; zdolności umysłowe, duchowe człowieka; człowiek o pewnych zdolnościach umysłowych: dzielny, bystry u.; zamysł, zamiar, rozmysł, celowość: zrobił to z u-u = umyślnie, rozmyślnie.
Umysłowo, przysł., umysłem, za pomocą umysłu, myślą; pracować u. = umysłem, myślą, nie rękami; chory u. = obłąkany, warjat.
Umysłowość, wszystko, co dotyczy umysłu, duchowość, intelektualizm; umysł; człowiek, jako istota, obdarzona umysłem.
Umysłowy, tyczący ś. umysłu, wypływający z czynności umysłu, duchowy, intelektualny: praca u-a = nie fizyczna; choroby u-we, choroby mózgu: obłąkanie, manja, hypochondrja, idjotyzm, melancholja i t. p.
Umyślić, postanowić coś w myśli, powziąć jakiś zamiar, postanowienie, obmyślić, zamyślić, przedsięwziąć.
Umyślnie, przysł., z umysłu, z rozmysłem, rozmyślnie, z zamiarem, naprzekór.
Umyślnik — p. Sylogizm.
Umyślny, zrobiony z umysłu, rozmyślny; rzecz., posłaniec, umyślnie wysłany dla załatwienia jakiego polecenia, jakiej sprawy.
Umyty, ten, którego umyto, który się umył, czysty.
Umywacz, człowiek, który co umywa.
Umywaczka, forma ż. od Umywacz, pomywaczka.
Umywać, dok. Umyć, myć co, omywać, obmywać, oczyszczać za pomocą wody a. innego płynu; u-m od wszystkiego ręce = uchylam ś. od tego, usuwam ś., nie chcę mieć z tym do czynienia, nie przyjmuję na siebie odpowiedzialności; ani ś. u-ał do tego = nie ma żadnego porównania, jest o wiele niższy pod względem przymiotów; u. ś., obmywać ś., myjąc ś., oczyszczać ś.
Umywadliny (-in), woda po umyciu czego, mydliny.
Umywadło — p. Umywalnia.
Umywalnia, miednica, w której ś. myją; sprzęt, zawierający miednicę, dzbanek z wodą i t. d.; pokój, zawierający wszystko do umywania ś., pokój z kilku a. kilkunastu umywalniami, do których woda spływa z kilku a. kilkunastu kranów.
Umywalnik, sprzęt do mycia ś., do mycia form drukarskich, talerzy i t. p., liszof.
Umywalny, dający ś. umyć.
Unaoczniać, dok. Unaocznić; przedstawiać przed oczy, naocznym, widocznym czynić, pokazywać, wyrażać, demonstrować, udowadniać; u. ś., naocznym, widocznym ś. stawać, być udowodnionym, stwierdzać ś., wykazywać ś.
Unarzać, zanurzać.
Unaszać — p. Unosić.
Uncja, łć., waga aptekarska = dwunastej części funta, podług metrologji aptekarskiej, u nas obowiązującej = 6 zołotnikom.
Uncjaine litery, łć., początkowe litery calowe, największy gatunek liter.
Uncjowy, łć., ważący uncję.
Undacja, łć., ruch fal, ruch falowy serca.
Undekagon, łć., jedenastokąt, wielobok o jedenastu bokach i tyluż kątach.
Undruk — p. Umdruk.
Undulacja, łć., falowanie, ruch falowy (światła, głosu); wibracja w instrumentach smyczkowych.
Undulacyjny, łć., dotyczący undulacji; u-a teorja = przypisująca światło i ciepło drganiom eteru.
Unędzniać, dok. Unędznić; robić nędznym, doprowadzać do nędzy.
Unicestwiać, dok. Unicestwić, znosić jakby zupełnie nie było, niszczyć doszczętnie; obracać w niwecz, niweczyć, kasować, doprowadzać do nicości.
Unicki, łć., dotyczący unji a. unitów, stanowiący własność unitów.
Uniebieszczać, robić niebieskim, farbować na niebiesko, farbkować.
Uniebieśniać, dok. Uniebieśnić; czynić niebiańskim, pięknym, jak niebo; u. ś., stawać ś. pięknym, jak niebo.
Uniejednostajniać, dok. Uniejednostajnić; czynić niejednostajnym.
Uniepodabniać, dok. Uniedodobnić; czynić niepodobnym.
Uniesienie, dokonana czynność unoszenia, podniesienie; wzruszenie gwałtowne, pochodzące z namiętności, gniewu, radości, zachwytu i t. p.
Uniesionka, kobieta porwana, wykradziona.
Unieszczęśliwiać, dok. Unieszczęśliwić, nieszczęśliwym czynić.
Unieść — p. nied. Unosić.
Unieśmiertelniać, dok. Unieśmiertelnić; czynić nieśmiertelnym, sławnym po śmierci i po wszystkie czasy; u. ś., stawać ś. nieśmiertelnym, nabywać nieśmiertelnej sławy.
Uniewalać, dok. Uniewolić; zmuszać kogo do czego wbrew jego woli, zniewalać.
Uniewalniać, dok. Uniewolnić; czynić niewolnikiem, obracać w niewolę.
Unieważniać, dok. Unieważnić; nie uznawać za ważne, nieważnym coś czynić, jakby go wcale nie było, unicestwiać, znosić, kasować.
Uniewinniać, dok. Uniewinnić: uwalniać od kary, od odpowiedzialności, dowodzić czyjej niewinności; uznawać kogoś za niewinnego i uwalniać go od kary: u. podsądnego; u. ś., wykazywać swoją niewinność; dowodzić swej niewinności, tłumaczyć ś., usprawiedliwiać ś.
Uniewolić — p. nied. Uniewalać.
Uniewolnić — p. nied. Uniewalniać.
Unifikacja, łć., zjednoczenie, połączenie części w całość.
Uniform, fr., ubranie według przepisanej formy; mundur.
Uniformista, łć., człowiek, pragnący jednakowego ukształtowania wszystkich państw i religji.
Uniformitaryzm, łć., teorja gieologiczna, według której najwspanialsze zjawiska gieologiczne powstały drogą sumowania ś. drobnych skutków działania sił zwykłych i dziś jeszcze wciąż działających.
Unikać, dok. Uniknąć; chronić ś., strzec ś.; u. kogo = niechcieć z nim ś. spotykać, nie chcieć mieć z nim do czynienia.
Unikat, łć., jedyny w swoim rodzaju, nadzwyczajna rzadkość.
Unikczemnić, uczynić nikczemnym, skazić, spodlić.
Uniknąć — p. nied. Unikać.
Unilateralny, łć., jednostronny: u. kontrakt, umowa = która obowiązuje tylko jedną stronę.
Uninominalne łć. głosowanie, w którym każdy wyborca pisze na kartce jedno tylko nazwisko, a potrzebną ilość wybranych oznacza ś. z tych, którzy otrzymali największą ilość głosów, losowanie zaś rozstrzyga w razie równości głosów.
Uniosły, przesadny, dziwaczny, ekscentryczny.
Unisono (skr. unis), wł., w muz., jednobrzmiąco, jednogłośnie; jednoczesne brzmienie tych samych tonów na wszystkich instrumentach muzycznych, we wszystkich głosach; przen., zawołać, krzyknąć, powiedzieć u. = jednogłośnie, jednocześnie.
Unita, łć., należący do kościoła wschodnio-katolickiego.
Unitarjanie, Unitarjusze, łć., sekta, przyjmująca jedną tylko osobę Boską, odrzucając naukę o Trójcy św.
Unitaryzm, łć., w polityce: dążenie do jedności państwowej (przeciwieństwo: federalizm).
Unitka, łć., forma żeń. od Unita.
Uniweczać, unicestwiać, niweczyć, znosić zupełnie.
Uniwersalizm, łć., dążność umysłu do objęcia wszystkiego; rozwijanie umysłu wszechstronne, bez przewagi jakiegobądź kierunku; wszystkowiedztwo, encyklopedyczne ukształcenie; nauka o ogólnej łasce Bożej, rozciągającej ś. na wszystkich ludzi.
Uniwersalizować, łć., czynić uniwersalnym, wszędzie znanym, wszędzie stosowanym, upowszechniać.
Uniwersalność, łć., wszechstronność.
Uniwersalny, łć., ogólny, powszechny, wszechstronny; u. spadkobierca = główny spadkobierca; u. środek = środek, pomagający w każdym przypadku; u. gienjusz = człowiek, odznaczający ś. we wszystkich kierunkach wiedzy, i we wszystkich dziedzinach sztuk pięknych; iron., człowiek z pretensjami nieuzasadnionemi do wszystkowiedztwa; u-a monarchja = monarchja, ogarniająca całą kulę ziemską, wszystkie kraje i ludy; u-e lekarstwo = lekarstwo skuteczne we wszystkich chorobach, panaceum.
Uniwersał, łć., list królewski przedsejmowy; list okólny.
Uniwersum, łć., świat, wszechświat.
Uniwersytecki, łć., odnoszący ś. do uniwersytetu, stanowiący własność uniwersytetu; pochodzący od uniwersytetu; wykład u. = prowadzony w uniwersytecie a. jak w uniwersytecie.
Uniwersytet, łć., najwyższy publiczny zakład naukowy, wszechnica; u. ludowy = wykłady systematyczne popularne, ustne a. listowne, obejmujące jaki odłam wiedzy, przeznaczone dla publiczności, nie posiadającej wyższego wykształcenia.
Uniwokalny, łć., jednoznaczny.
Uniżać, dok. Uniżyć; czynić niższym, zniżać; umieszczać niżej, stawiać niżej; przen., poniżać, upokarzać, hańbić; u. ś., stawać ś. niższym; przen., upokarzać ś., poniżać ś., stawać ś. pokornym, służalczym; hańbić ś., uwłaczać, ubliżać sobie, czyniąc a. mówiąc coś niegodnego siebie.
Uniżenie, przysł., kornie, pokornie, z uniżonością; rzecz., umieszczenie niżej, niż było poprzednio, obniżenie, opuszczenie; przen., poniżenie, upokorzenie; u. ś., upokorzenie ś., pokora, służalczość; ubliżenie sobie.
Uniżoność, pokorność, korność, czołobitność, pokora; cześć, uszanowanie: składać komu swą u. = wyrazy szacunku, czci.
Uniżony, korny, czołobitny, pokorny; u. sługa, u-a sługa = przesadnie ugrzeczniona formuła zakończenia listu.
Unja, łć., związek, zjednoczenie, połączenie; u. dynastyczna a. personalna a. osobista = związek 2-ch państw, mających rząd odrębny, lecz jednego monarchę (np. Austrja i Węgry); u. realna = związek państw, mających wspólnego monarchę i wspólny parlament (np. Anglja i Szkocja); u. monetarna łacińska, ograniczająca prawo bicia srebrnej monety przez państwa, do niej należące (Francję, Belgję, Włochy, Szwajcarję i in.) i ujednostajniająca wartość ich monet; u. kościelna = połączenie Kościołów Zachodniego i Wschodniego, przeprowadzone na soborze we Florencji w r. 1439, wprowadzone do Polski w r. 1595; wyznanie unickie, Kościół Wschodnio-katolicki; wierni tego Kościoła.
Unjacki, łć. — p. Unicki.
Unjał, łć. — p. Djoptra.
Unjata, łć. — p. Unita.
Unjatka, łć. — p. Unitka.
Unjonista, łć., zwolennik zjednoczenia, utrzymania związku; w St. Zjednoczonych Ameryki Półn., podczas wojny domowej 1861 — 1864 stronnik utrzymania jedności państwowej i wyzwolenia niewolników.
Unjowany, łć., połączony, złączony przez unję.
Unkcja, łć., namaszczenie, poświęcenie, pomazanie.
Un-koszta (-ów), nm., koszty, wydatki, nakłady.
Unobilitować, nadać szlachectwo.
Unosiciel, człowiek, który unosi kogo a. co, uwodziciel, porywacz.
Unosić, dok. Unieść; porwawszy coś, przenosić szybko na inne miejsce, nieść coś a. kogoś porwanego, porywać, nieść szybko, zanosić zbyt daleko; podnosić nieco w górę; móc coś podnieść, udźwignąć coś; przen., zaprowadzać zbyt daleko w znaczeniu duchowym, uwodzić: gniew go uniósł, namiętność go uniosła; konie unoszą = ponoszą; u. pannę = wykradać, porywać; znosić, cierpieć; u. ptaka myśliwskiego = obłaskawić, przyuczyć do polowania: u. ś., wzniósłszy ś. ponad coś, krążyć, bujać w pewnej wysokości; wzbijać ś., wzlatywać nad czymś; dawać ś. uwodzić czemuś, zapędzać ś., zapominać ś.: u. ś. gniewem, namiętnością; u. ś. nad kim, nad czym, zachwycać ś., podziwiać, uwielbiać kogo, co, rozpływać ś., wpadać w uniesienie nad kim, nad czym; u. ś. za czym, szukać czego z zapalczywością; przen., wznosić ś. pod względem duchowym: myśli moje unoszą ś. ku Stwórcy.
Unskop, rodzaj hełmu średniowiecznego.
Unterlejtenant, nm., podporucznik.
Unteroficer, Unteroficjer, nm., podoficer.
Unteroficerstwo, Unteroficjerstwo, nm., ranga podoficera.
Unurzać (się), dok. Unurzyć (ś.); całkiem (ś.) zanurzać; walać (ś.), zabrudzać (ś.) mocno, całkiem; u. ś. w kałuży występku = tracić wszelkie cechy uczciwego życia, stawać ś. nic wartym, łotrem.
Unużać, dok. Unużyć; męczyć, nużyć, fatygować.
Uobecniać, nied. Uobecnić; czynić obecnym, uprzytomniać, unaoczniać.
Uobojętniać, czynić obojętnym, zobojętniać; w chem., zneutralizować, osłabiać moc czego.
Uobrazować, przedstawić obrazowo, jakgdyby w obrazie, uplastycznić.
Uobyczajać, dok. Uobyczaić; kształcić pod względom obyczajów, czynić obyczajnym, towarzyskim, uczyć pięknych manjer; ukulturalniać, cywilizować; u. nabywać dobrych obyczajów, życia towarzyskiego; ukulturalniać ś., cywilizować ś.
Uobyczajenie, wpojenie obyczajów, pięknych manjer, wpojenie przymiotów społecznych, okrzesanie, ucywilizowanie, ukulturalnienie; u. ś., nabycie cech przyzwoitości, obyczajów towarzyskich, pięknych manjer.
Uogólniać, dok. Uogólnić; stosować do ogółu, wyprowadzać ogólny a. zbyt pośpieszny wniosek z poszczególnych przesłanek, indukować; cechy, przymioty, dotyczące tylko niektórych gatunków, rozciągać na cały rodzaj.
Uogólnienie, rzecz., od Uogólniać; rezultat uogólniania, wniosek ogólny na podstawie poszczególnych przesłanek, często fałszywy, zbyt pośpiesznie wyciągnięty; stosowanie do ogółu.
Uorganizować, doprowadzić do ładu, uporządkować, urządzić, zorganizować.
Uosabiać, dok. Uosobić; wyobrażać co w postaci osoby, przedstawiać pod postacią osoby, nadawać czemu cechy osoby, przedstawiać co w swojej osobie; personifikować.
Uosobienie, pojęcie oderwane, przedstawione pod postacią osoby; w retor., postać mowy, polegająca na tym, że zwierzęciu, roślinie, rzeczy nieżyjącej a. pojęciu oderwanemu przypisujemy cechy i czynności osoby, personifikacja, prozopopeja.
Upad, upadek, upaduięcie; kąt, pod jakim warstwy gieologiczne nachylone są do poziomu.
Upadać, dok. Upaść; z położenia prostopadłego przechodzić w poziome, przewracać ś., wywracać ś., obalać ś., padać; z wyższego poziomu przechodzić na niższy, spadać: śnieg, deszcz upadł; przen., dochodzić do ruiny, do upadku, niszczeć, niweczyć ś., rujnować ś.; przen., popełniać grzech, wykraczać przeciw przepisom moralności; w szczególności popełniać grzech cudzołóstwa (zwłaszcza o pannie a. wogóle o kobiecie); tracić coś, pozbawiać ś. czegoś, wyzbywać ś. czegoś, podupadać na czym: u. na siłach, na umyśle, na odwadze; nie móc przetrzymać czegoś, tracić siły pod wpływem czegoś: u. pod brzemieniem smutku, niedoli, hańby i t. p.; u. ś., rozpadać ś., pękać, rozłamywać ś.
Upadek, upadnięcie, spadnięcie; nieszczęście, niedola, katastrofa, klęska, ruina; bankructwo: u. domu handlowego; u. moralny = postępowanie pełne brudów, występków, nieuczciwe; u. kobiety = cudzołóstwo, zejście z drogi cnoty, oddawanie ś. nierządowi.
Upadlać, dok. Upodlić; podłym czynić; poniżać, hańbić, zbezczeszczać; u. ś., stawać ś. podłym; poniżać ś., hańbić ś., upokarzać ś. haniebnie.
Upadliny (-in), ruiny, zwaliska, rozwaliny.
Upadłość, niemożność płacenia swoich zobowiązań przez handlującego a. przemysłowca, o czym wyrokuje sąd handlowy; ogłosić u. = zawiadomić wierzycieli o niewypłacalności.
Upadły, ten, który upadł; dom handlowy u. = zbankrutowany; anioł u. = djabeł, szatan; kobieta u. = cudzołożnica, nierządnica, prostytutka; do u-ego = do ostatka, aż do utraty sił: tańczyć, bić ś. do u-ego.
Upadnięcie, upadek.
Upajać, dok. Upoić; poić kogo jakim trunkiem aż do upicia, spajać; przepełniać uczuciem rozkosznym, szałem namiętnym aż do utraty przytomności; u. ś., nadużywać trunków, tracić przytomność wskutek nadmiaru trunku, upijać ś.; unosić ś., przejmować ś.; wzruszać ś. rozkosznie, wpadać w szał namiętny.
Upakować, ułożyć co w paczki a. paki, w skrzynie, kufry i t. p.; u. ś., ułożyć swoje rzeczy w skrzynie, spakować ś.
Upalać, dok. Upalić; cokolwiek nadpalać, trochę czego palić, paląc, niszczyć część czego; palić tyle czego, ile trzeba; mocno rozpalać, napalać; opalać po wierzchu, czynić ogorzałym; paleniem przygotowywać do użytku; przebiegać, przejeżdżać szybko: upaliłem milę; u. ś., palić ś. aż do zupełnego zniszczenia; spalać ś. częściowo; mocno rozpalać ś.
Upalisadować, ustawić palisady, otoczyć palisadami.
Upał, gorąco wielkie, skwar, spieka.
Upamiętać — p. nied. Upamiętywać.
Upamiętanie, naprowadzenie ze złej drogi na dobrą, zreflektowanie; u. ś., zastanowienie ś. nad sobą samym, refleksja, powrót na dobrą drogę; bez u-a = na nic nie zważając, bez rozwagi.
Upamiętniać, dok. Upamiętnić; czynić pamiętnym, trwałym w pamięci ludzkiej, unieśmiertelniać; u. ś., stawać ś. pamiętnym, unieśmiertelniać ś.
Upamiętnić — p. nied. Upamiętniać.
Upamiętywać, dok. Upamiętać; doprowadzać kogo do tego, że wchodzi w siebie, zaczyna patrzeć krytycznie na swoje postępki i rozważać je, reflektować; u. wchodzić w siebie, zaczynać krytycznie patrzeć na siebie i rozważać swoje postępki, reflektować ś.
Upancerzyć, uzbroić w pancerz.
Uparać się z czym, dokonać czego, skończyć z czym.
Uparcie, przysł., z uporem, uporczywie.
Uparciuch, człowiek uparty.
Upartość — p. Upór.
Uparty, upierający ś. przy swoim, nie chcący ustąpić nikomu; nie dający ś. przekonać, nieposłuszny, uporny, uporczywy, zacięty; u-a choroba = dająca ś. leczyć z trudnością, długotrwała, przewlekła, chroniczna.
Upas, Upasowe drzewo, drzewo wyniosłe, spokrewnione z Chlebowcem, rosnące na wyspach Wschodnio-Indyjskich, zawierające sok mleczny, bardzo trujący.
Upasać, dok. Upaść; pasąc, karmią, tuczyć, robić spasłym, napasać.
Upaść — p. nied. Upadać — p. nied. Upasać.
Upatrek, roślina z rodziny złożonych o kwiatach różowych, sadziec konopiasty.
Upatrywać, dok. Upatrzeć; patrząc, wodząc dokoła oczami szukać, wybierać z pomiędzy przedmiotów, nastręczających ś. wzrokowi, dochodzić, śledzić wzrokiem; szukać myślą, wynajdywać, wybierać z pomiędzy wielu; uważać, oglądać, obserwować; dostrzegać; u. zająca, dzika = odnajdywać jego legowisko; u. sobie coś do kogoś = mieć do niego niesłuszną pretensję, widzieć w nim wady nie istniejące, dokuczać komu niezasłużenie, przyczepiać ś. do kogo; mieć na względzie, przewidywać, zapobiegać; brać sobie co za cel, zawierzać.
Upatrzony, na którego zwrócono uwagę, którego szukano i znaleziono, osiągnięty, wybrany: grać na u-ą = na pewno; polowanie na u-go = na zwierza, którego odkryto legowisko a. kryjówkę.
Upatrzyć — p. nied. Upatrywać.
Upawać, upajać.
Upawęzić, uzbroić w pawęż.
Upądzać, gnać, ganiać, uganiać — p. Upędzać.
Upchać — p. nied. Upychać.
Upełnoletniać się, dok. Upełnoletnić ś., stawać ś. pełnoletnim, dochodzić do pełnoletności.
Upełnomocniać, dok. Upełnomocnić; upoważniać kogo do czynienia czego, do zastępowania, dawać komu pełnomocnictwo, zwłaszcza w zakresie prawnym.
Upełnomocnienie, nadanie komuś pełnomocnictwa; pełnomocnictwo, plenipotencja.
Upełzać, dok. Upełznąć; pełzając, czołgając ś. przebywać, uchodzić, ułazić.
Uperfumować, skropić, napuścić, natrzeć perfumami, wonnościami; u. ś., skropić ś. perfumami a. namaścić ś. wonnościami.
Uperlać, dok. Uperlić; obsadzać, wysadzać, ozdabiać perłami.
Upewniać, dok. Upewnić; dowodzić komu niezbicie, że tak jest, a nie inaczej, stwierdzać słowami, zapewniać; u. ś., nabierać pewności co do czego, przekonywać ś. dowodnie o prawdzie czego, zabezpieczać ś.
Upęd, bieg szybki.
Upędzać, gnać, pędzić, ganiać kogo; u. ś. za kim, za czym, gonić zapamiętale, uganiać ś. za czymś, dążyć do czegoś zawzięcie, chcieć co osiągnąć.
Upętać (się), uwikłać (ś.) w pęta, usidlić (ś.).
Upiąć — p. nied. Upinać.
Upić — p. nied. Upijać.
Upiec, dokonać pieczenia, spiec; u-kła raczka = zarumieniła ś.; u-kło mu ś. = udało mu ś. uniknąć odpowiedzialności, kary, uszło mu na sucho; u. ś., zostać upieczonym.
Upieczony, ten, którego upieczono, pieczony; świeżo u, = dopiero co zrobiony, dopiero co mianowany, niedoświadczony.
Upieniać, dok. Upienić; okrywać pianą.
Upierać się, dok. Uprzeć się; obstawać przy czym, chcieć koniecznie zostać przy swojej woli; uporczywie, nie dawać ś. przekonać.
Upierzać (się), okrywać (ś.) pierzem, piórami; opatrywać (ś.) w pióra; stroić (ś.) w pióra.
Upierzenie, o ptaku: wszystkie jego pióra, razem wzięte.
Upierzony, okryty pierzem: kołczan u. = pełen strzał, opatrzonych piórami.
Upierzyca — p. Upiorzyca.
Upierzyć — p. nied. Upierzać.
Upięcie, dokonana czynność upinania; przystrajanie, układ fałdów, sukni, firanek i t. p.; strój głowy u kobiet.
Upiękniać, dok. Upięknić; czynić pięknym a. piękniejszym, zdobić, ozdabiać, stroić, przystrajać.
Upiększać, dok. Upiększyć; czynić pięknym a. piękniejszym; ozdabiać, przystrajać.
Upiększenie, uczynienie piękniejszym, ozdobienie; to, co czyni piękniejszym, ozdoba.
Upiększyć — p. nied. Upiększać.
Upijać, dok. Upić; wypijać część ogólnej ilości płynu, nadpijać trochę czego; u. ś., pić czego zanadto, nadużywać trunku, odurzać ś. trunkiem, urzynać się.
Upilnować, pilnując ustrzec, żeby ś. co złego nie stało, żeby ktoś komuś jakiej krzywdy nie zrobił, nie uciekł i t. p., dopilnować; złapać kogo na gorącym uczynku; u. ś., strzec ś., dopilnować ś., zwracać uwagę.
Upiłować, piłą co odjąć, odpiłować.
Upinać, dok. Upiąć; przypinać szpilkami, opinać.
Upiorzyca, Upierzyca, upiór w postaci kobiecej.
Upiżmować (się), uperfumować (ś.) piżmem.
Uplacować, dać komu miejsce, ulokować, umieścić; postawić, położyć; u. ś., znaleźć sobie miejsce, umieścić ś., ulokować ś.
Uplanować, powziąć zamiar, ułożyć plan, ukartować, przedsięwziąć, zamierzyć.
Uplantować, zrównać, zniwelować, splantować.
Uplatać, dok. Upleść; plotąc robić, pleceniem tworzyć; robić co plecionego, pleść, splatać; przen., ułożyć, wymyślić, skłamać: upleść plotkę.
Uplątać (się), uwikłać (ś.), upętać (ś.), wplątać (ś.).
Upleć, opleć wszystko, co było do opielenia, wyrwać zielsko na całej pewnej przestrzeni.
Upleć, rzecz., uplecenie, uplot.
Upleniać, dok. Uplenić; wypleniać częściowo, umniejszać liczbę czego, przerzedzać, przetrzebiać.
Upleść — p. nied. Uplatać.
Uplot, Uplotka, wieniec, wianek, girlanda; w lm., u-y, więzy, pęta, kajdany.
Upluskać (się), uszargać (ś.), uwalać (ś.), ubłocić (ś.).
Uplwać, opluć.
Upłacać, dok. Upłacić; płacić częściowo ratami w pewnych terminach, spłacać powoli.
Upładniać, Upładzać, dok. Upłodnić, Upłodzić; czynić płodnym, użyźniać; zapładniać; u. ś., być użyźnianym, stawać ś. płodnym.
Upłakać, płaczem zmęczyć, zmordować; u. ś., napłakać ś., spłakać ś., wypłakać ś.; zmęczyć ś. płaczem, pożałować.
Upłaszczyć, zupełnie spłaszczyć.
Upław, w lm., u-y, upływ nasienia męskiego; u kobiet: odchody miesięczne; białe u-y = choroba macicy u kobiet.
Upławić, sprawić, że coś płynie z czego.
Upłaz, równinka między skałami.
Upłazek, zdr. od Upłaz.
Upłazisto, przysł., w kształcie upłazów.
Upłodnić — p. nied. Upładniać.
Upłodniki (-ów), w bot., włókno boczne, wyrastające z rodni zarodnikowej ciała owocowego.
Upłodzić — p. nied. Upładzać.
Upłosz, człowiek, którego skąd spłoszono.
Upłoszyć, spłoszyć, spędzić, strachem zmusić do ucieczki.
Upłynąć p. nied. Upływać.
Upłynność, cecha tego, co jest upłynne.
Upłynny, prędko płynący, lecący, bieżący; przemijający szybko, krótkotrwały.
Upływ, upływanie, upłynięcie; u. czasu = przeciąg czasu mijający a. miniony.
Upływać, dok. Upłynąć; płynąc przebywać pewną przestrzeń, przepływać; płynąc uchodzić, wyciekać; przen., przechodzić, mijać, przemijać.
Upochlebić, ująć pochlebstwami, przypochlebić.
Upocić (się), zrosić (ś.) potem, spotnieć.
Upoczywać, pokrzepiać ś. wypoczynkiem, odpoczywać.
Upodlenie, uczynienie podłym, poniżenie, znikczemnienie, pohańbienie; stan tego, który jest upodlony; podłość, hańba; u, ś., poniżenie ś. podłe.
Upodobać kogo, co, sobie w kim, w czym = znaleźć w kim, w czym przyjemność, rozkosz, ulubić, polubić, spodobać, pokochać, zasmakować w czym; u. ś., przypaść do smaku, stać ś. miłym, pożądanym.
Upodobanie, spodobanie, ulubienie, pokochanie; zadowolenie, przyjemność; sposób ulubiony, czynność upodobana, chęć, życzenie, fantazja; postępować wedle swego u-a = wedle swego widzimisię.
Upodobniać, dok. Upodobnić; czynić podobnym; u. ś., stawać ś. podobnym, być podobnym.
Upogadzać, dok. Upogodzić; czynić pogodnym, uspokajać, wypogadzać; u. ś., uspokajać ś., wypogadzać.
Upoić — p. nied. Upajać.
Upoj, upojenie.
Upojenie, odurzenie nadmiarem trunku, spicie, spojenie; odurzenie ś. przez nadużycie trunku, spicie ś.; zupełna a. częściowa utrata przytomności pod wpływem jakiegoś afektu, np. uniesienia, przejęcia ś. czym, miłości, zachwytu, rozkoszy itp.; szał.
Upojny, upajający, odurzający.
Upokarzać, dok. Upokorzyć; pokornym czynić; poniżać; hańbić przez zmuszenie do pokory; u. ś., pokornym ś. stawać, poniżać ś.; hańbić ś. przez akt pokory.
Upokoić, uspokoić, uśmierzyć; obdarzyć pokojem; u. ś., uspokoić ś.
Upokorzenie, uczynienie pokornym; poniżenie, zhańbienie kogo; hańbiący akt pokory; u. ś., poniżenie ś., stanie ś. pokornym, uległym.
Upokorzyć — p. nied. Upokarzać.
Upolerować, uczynić polerowanym, wypolerować, wygładzić.
Upolować, zabić, złowić na polowaniu, schwycić kogo, dogonić.
Upominacz, ten. co upomina.
Upominać, dok. Upomnieć; przypominać komu, przywodzić na pamięć, co mu robić należy a czego nie powinien czynić; napominać, strofować; u. ś., przypominając żądać czego od kogo, dopominać ś. czego.
Upominalny, zawierający upomnienie, napomnienie.
Upominanie, przypominanie komu, co powinien robić a. czego czynić mu nie należy, napominanie, strofowanie; u. ś., dopominanie ś., domaganie ś. czego.
Upominek, rzecz, przypominająca jakąś osobę a. zdarzenie; dar, ofiarowany na pamiątkę; podarunek, prezent, wiązanie; ostatnie u-ki = udział w czyimś pogrzebie, ostatnia posługa.
Upominkować kogo, obdarzać go upominkiem.
Upominkowy, dotyczący upominku, odpowiedni na upominek, dany na upominek.
Upomionąć, upomnieć.
Upomnieć — p. nied. Upominać.
Upomnienie, przypomnienie komu jego obowiązku, napomnienie, nagana; u. ś., dopomnienie się.
Upopularyzować, uczynić popularnym, spopularyzować.
Upora, upór.
Uporać się, skończyć z kim, przyjść z nim do porozumienia, dać sobie radę z czym, zładzić, wykończyć jaką robotę.
Uporczywie, przysłnie ustępując, z uporem, krnąbrnie, zawzięcie.
Uporczywość, właściwość tego, co jest uporczywe, upór, zawziętość, nie ustąpywanie.
Uporczywy, upierający ś. przy swoim, uparty, zacięty, zawzięty, krnąbrny; nieustający, wytrwały.
Upornica, kobieta uparta.
Upornik, człowiek uparty.
Uporządkować, zrobić porządek, doprowadzić do porządku, ułożyć, ustawić, oczyścić, urządzić, usystematyzować.
Uporzyć, upierać się.
Uposażać, dok. Uposażyć; opatrywać posagiem, wyposażać; obdarzać majątkiem, funduszem; dawać komuś sposób życia, kształcąc go, wyrabiając mu posadę i t. p.; przen., nadawać, obdarzać.
Uposażenie, opatrzenie posagiem, wyposażenie; opatrzenie funduszem; fundusz nadany,
Uposażony, któremu nadano fundusze na utrzymanie; u. zdolnościami, talentem = mający wrodzone zdolności, talent i t. p.
Uposażyciel, człowiek, który uposaża, nadaje fundusz, czyni dotację.
Uposoczyć, oblać posoką, pokrwawić, ubroczyć.
Upospolicić, uprzystępnić pod względem zrozumienia; upopularyzować, upowszechnić.
Upospolitować, zrobić pospolitym, przystępnym, dostępnym.
Upostaciować, nadawać postać, kształt, formę; u. ś., przybierać postać, kształt, zjawiać ś. w jakiejś postaci.
Upośledzać, dok. Upośledzić; krzywdzić, obrażać, lekceważyć kogo; ubliżać komu, nie okazywać mu należnego szacunku; gardzić kim, jako poślednim, uważać go za gorszego od innych; odmawiać czego komu, ujmować; krzywdzić kogo przy podziale dóbr, nie dawać mu tego, co innym.
Upośledzenie, rzecz. od Upośledzać; stan człowieka upośledzonego, uważanego za niższego od innych, za nieposiadającego tych zdolności, co inny.
Upośledzić — p. nied. Upośledzać.
Upośledzony, obdarzony mniej niż inni; pokrzywdzony, poniżony.
Upotulać się, upokarzać się.
Upotulność, pokora.
Upoważniać, dok. Upoważnić kogo do czego; dawać mu prawo do czego; pozwalać, uprawniać go do czego, upełnomocniać.
Upoważniciel, człowiek, który upoważnia kogo do czego.
Upoważnić — p. nied. Upoważniać.
Upoważnienie, nadanie prawa, władzy, upełnomocnienie; dokument, na mocy którego ktoś występuje w imieniu kogoś drugiego; pełnomocnictwo, plenipotencja.
Upoważniony, ten, który otrzymał upoważnienie, upełnomocniony.
Upowić, Upowinąć — p. nied. Upowijać.
Upowijać, dok. Upowić; obwijać w pieluchy, spowijać np. bandażem.
Upowszechniać, dok. Upowszechnić; uogólniać, rozciągać co na ogół; czynić powszechnym, pospolitym, rozpowszechniać, popularyzować; u. ś., stawać ś. powszechnym, wszędzie znanym, nabierać rozgłosu.
Upowszechnić — p. nied. Upowszechniać.
Upowszedniać, dok. Upowszednić; czynić powszednim, zwykłym, codziennym; u. ś., stawać ś. powszednim, pospolitym, powszednieć.
Upozorować, nadać pozór czemu, uczynić pozór czego, zrobić co pod pozorem, pod płaszczykiem czegoś innego.
Upór, upieranie ś. przy swoim zdaniu, przy swoim zamiarze itp.; cecha charakteru człowieka, który upiera ś. przy swoim, nie chce nikomu ustąpić, krnąbrność.
Upracować (się), zmęczyć (ś.), zmordować (ś.) pracą.
Uprać, praniem wymyć, wyczyścić, wyprać, sprać.
Upragnąć, zapragnąć, poczuć chęć do czego.
Upragniony, mocno pożądany, oczekiwany.
Upranie, wypranie, wymycie.
Upraszać, dok. Uprosić; zanosić prośbę do kogo, prosić o co usilnie.
Upraszczać, dok. Uprościć; czynić prostym albo prostszym, ułatwiać; u. ułamek = skracać, przywodzić do prostszego wyrażenia go w liczbach mniejszych; u. ś., stawać ś. prostym a. prostszym.
Uprawa, uprawianie, przyrządzanie, przygotowanie gruntu pod zasiew, nawożenie, gnojenie; kształcenie umysłu, doskonalenie, wychowywanie.
Uprawca, Uprawiacz, człowiek, uprawiający ziemię, rolnik; człowiek, poświęcający ś. uprawie jakiejś nauki, sztuki i t. p.
Uprawdopodobnić, uczynić podobnym do prawdy, prawdopodobnym.
Uprawiać, dok. Uprawić; przyrządzać, usposabiać, przygotowywać: u. rolę = gnoić, nawozić; przen., kształcić, doskonalić: u. umysł, serce; zajmować ś. czym, poświęcać ś. czemu: u. nauki, sztuki piękne, literaturę; u. rzemiosło.
Uprawianie, przyrządzanie, przygotowywanie: u. gruntu = nawożenie, gnojenie; zajmowanie ś. czym.
Uprawić — p. nied. Uprawiać.
Uprawniać, dok. Uprawnić, czynić prawnym, nadawać moc prawną, uznawać, legitymować, nadawać komu prawo do czego, upoważniać; u. ś., nabierać prawa do czego, nabierać mocy pod względem prawnym; stawać ś. prawnym, być upoważnionym do czego.
Uprawny, uprawiony, nawieziony, ugnojony: grunt u.
Uprażyć, skończyć prażenie czego; prażąc podpiec; wysuszyć; naprażyć tyle czego, ile trzeba.
Uprojektować, ułożyć jaki projekt, powziąć zamiar, plan dokonania czego.
Upromienić, otoczyć promieniami, rozjaśnić, rozświecić.
Uproporcjonować, rozłożyć proporcjonalnie, ustosunkować.
Uprosić — p. nied. Upraszać, otrzymać co prośbą, uzyskać prośbami, wy błagać.
Uprostować, naprostować, wyprostować.
Uproszony, ten, którego uproszono.
Uprościć — p. nied. Upraszczać.
Uprowadzać, dok. Uprowadzić; porwawszy kogo, prowadzić go z sobą, porywać; wyprowadziwszy kogo z niebezpieczeństwa, uchodzić z nim.
Uprowiantować, zaopatrzyć w prowiant, w żywność, w rzeczy potrzebne do życia.
Uprowidować — p. Uprowiantować; zaopatrzyć w co, dostarczyć czego w ilości dostatecznej, dać wszystko, czego potrzeba.
Uprószyć, prósząc ująć czego, bardzo poprószyć, powalać jakim prochem.
Upróżniać, dok. Upróżnić; umniejszać, ujmować czego; u. ś., pozbawiać ś. czego.
Upruć, prując usunąć co, spruć część czego.
Uprząść, skończyć przędzenie czego, przędąc zrobić; naprząść pewną ilość czego, a. wszystko, co było do przędzenia; wysnuć, utworzyć, stworzyć; u. sobie co w głowie = ułożyć, uroić, ubrdać sobie; u. postawę = przybrać.
Uprzątacz, ten, co uprząta.
Uprzątać, dok. Uprzątnąć; sprzątając układać, porządkować; sprzątając zabierać, odstawiać, odkładać, unosić, usuwać.
Uprzątnąć — p. nied. Uprzątać.
Uprząż, ubiór na konia: chomonto, szory, uzda, lejce; konie w zaprzęgu; konie i bydło robocze, sprzężaj.
Uprzeć się — p. nied. Upierać ś.
Uprzeć się, ugotować ś. w zamkniętym naczyniu z niewielką ilością płynu.
Uprzedać — p. nied. Uprzedawać.
Uprzedawać, dok. Uprzedać; przedawać częściowo, część czego.
Uprzedmiotować, dok. Uprzedmiotowić; nadawać cechę przedmiotowości, objektyzować; u. ś., nabierać cechy przedmiotowości, objektyzować ś.
Uprzedni, poprzedzający, poprzedni, wcześniejszy.
Uprzednio, przysł. wprzód, przedtym, zawczasu.
Uprzedzać, dok. Uprzedzić; iść przed kim, poprzedzać go; u. kogo, przybywać dokąd przed kimś drugim, wyścigać, prześcigać go; u. czyjeś chęci, życzenia = spełniać je, nim jeszcze zostały wyjawione; u. co, zapobiegać czemu; u. kogo o czym, uwiadamiać dość wcześnie, iżby ś. miał na baczności, przestrzegać; u. kogo przeciw komu, wpajać w niego mylną nieprzyjazną opinję o nim; u. ś. o kim, o czym, nabywać uprzedzenia, zdania mylnego, niekorzystnego.
Uprzedzający, ten, co uprzedza; uprzejmy, chętny, ugrzeczniony, odgadujący czyje życzenie.
Uprzedzenie, zrobienie czego wprzód, niż kto inny, przybycie wprzód; mylne niekorzystne zdanie o kim a. o czym, powzięte przed należytym zapoznaniem ś. z nim, przesąd, nieuzasadniona niechęć do kogo a. czego; u. o sobie = zarozumiałość; bez u-dzeń = nie uprzedzając ś. z góry.
Uprzedziciel, ten, co uprzedza.
Uprzedzić — p. nied. Uprzedzać.
Uprzedzony, prześcignięty, poprzedzony; zawiadomiony, ostrzeżony; mający nieuzasadnioną niechęć do kogo a. czego; u. o sobie = zarozumiały.
Uprzejmie, przysł., z grzecznością, życzliwie, przyjaźnie, serdecznie, łaskawie.
Uprzejmość, chęć szczera, serdeczna, życzliwość, przychylność, grzeczność, miłe obejście z kim, łaskawość.
Uprzejmy, chętny do przysług, życzliwy, serdeczny, przychylny, przyjazny; grzeczny, miły w obejściu.
Uprzestrzeniać, dok. Uprzestrzenić; robić co szerszym, przestronniejszym, rozszerzać, powiększać.
Uprzędzać, wykonywać część, przeznaczoną do przędzenia, albo wszystko, co było do przędzenia.
Uprzężny, służący do uprzęży.
Uprzyjemniać, dok. Uprzyjemnić, przyjemnym czynić, osładzać, starać ś., by coś sprawiało komuś uciechę, radość, zadowolenie, rozkosz i t. p.
Uprzykrzać się, Uprzykrzyć się, stawać ś. komu przykrym, uciążliwym, nudnym; naprzykrzać ś., stawać ś. natrętnym, sprzykrzać ś.
Uprzykrzenie, przysł., sprawiając przykrość, natrętnie, dokuczliwie; rzecz., znudzenie, obrzydzenie, niechęć, wstręt.
Uprzykrzony, przykry, uciążliwy, natrętny, nieznośny.
Uprzykrzyć — p. nied. Uprzykrzać.
Uprzytomniać, dok. Uprzytomnić, czynić sobie co w myśli przytomnym, przedstawiać sobie co w myśli, przypominać co sobie należycie, rozważać co wszechstronnie.
Uprzywilejować, obdarzyć przywilejem, nadać przywilej.
Uprzywilejowany, ten, komu nadano wyjątkowe przywileje; u. spowiednik = kapłan, mający prawo rozgrzeszać przewinienia bardzo ciężkie; u. od natury = człowiek, posiadający z urodzenia zalety, stawiające go wyżej nad innych, np. gienjalne zdolności, talent, pogodę ducha, urodę.
Upsnąć się, potknąć ś., utknąć.
Upstrzyć, pomalować różnemi barwami, nakropić pstro; przybrać pstro, ubrać bogato, a niegustownie; u. ś., pomalować pstro; ubrać ś. kosztownie, a bez gustu.
Upudrować, posypać pudrem.
Upukać się, pęknąć.
Upulchniać, dok. Upulchnić, czynić pulchnym, spulchniać.
Upurpurzyć, Upurpurować, pokryć farbą purpurową, okryć tkaniną purpurową.
Upust, otwór, miejsce, którym co upływa, wycieka, uchodzi, gwałtowne wylewanie ś., upływ, spływ; dwie rynny drewniane, jedna pozioma, druga pionowa, przez które wypuszcza ś. wodę ze stawu, spust, śluza; mały wrzodzik; u. krwi = otwarcie żyły w celach leczniczych, aby krew zeszła: upuszczenie krwi z rany; zbytnie gadanie; drogi, sposoby, jakimi usuwa się nadmiar czego; otworzyły ś. u-y niebieskie: mówi ś. o deszczu gwałtownym, obfitym.
Upuszczać, dok. Upuścić; pozwolić czemu wypaść z rąk, wypuszczać z rąk; u. czego, część płynu wypuszczać, dawać wypłynąć, wyciec, wytaczać, dawać czemu upust; u. z ceny = obniżać ją.
Upuszyć, upierzyć, usadzić, pokryć puchem.
Upuścić — p. nied. Upuszczać.
Upychać, dok. Upchać; upchnąć; pchaniem układać, napychać, tłoczyć; dolegać, dokuczać.
Upyszniać, czynić wspanialszym, pysznym, nadymać pychą.
Urabiać, dok. Urobić; dokonywać, czynić, tworzyć, kształtować, wykończać; u. kogo, czynić go sobie powolnym, kierować nim wedle swojej woli; kształcić: u. charakter; u. ś., tworzyć ś., wytwarzać ś., kształtować ś.
Uraczać, dok. Uraczyć; być koma rad u siebie, podejmować gościnnie, częstować obficie; u. kogo czym łaskawie, obdarzać, zaszczycać; u. w znaczeniu ujemnym: zrobić komu co złego, nieprzyjemnego, narazić go; u. ś., nadużywać nieco trunku, podchmielać sobie, upijać ś.
Uraczyć — p. nied. Uraczać.
Urada, uchwała.
Uradować, sprawić radość, uciechę, rozweselić, ucieszyć, ukontentować; u. ś., ucieszyć ś, rozweselić ś., ukontentować ś. z jakiegoś powodu.
Uradzić, radząc postanowić coś wspólnie, uchwalić, dać radę czemu.
Uragan — p. Huragan.
Uralo-altajskie języki i ludy, szczepy i ich języki, uralski: z gałęziami samojedzką i fińsko-węgierską, altajski: z gałęziami turską, mongolską, tunguską, japońską.
Uran, gr., bożek nieba, w mitologji greckiej niebo, sklepienie niebieskie; nazwa planety najbardziej oddalonej od słońca; nazwa pierwiastku chemicznego, wchodzącego w skład niektórych rzadkich metali (np. radium).
Uraniać, dok. Uranić; ranić, gubić, tracić.
Uranian, ogólna nazwa związków solnych, w których skład wchodzi kwas uranowy i jakaś zasada.
Uranić, lekko zranić.
Uranografja, gr., opisanie nieba.
Uranolatrja, gr., czczenie nieba i gwiazd jako bóstw.
Uranolit, gr., kamień meteoryczny.
Uranologja, gr., nauka o niebie.
Uranometrja, gr., pomiary nieba i sporządzanie map nieba.
Uranoskop, gr. — p. Teleskop.
Uranoskopja, gr., obserwacja nieba, czynienie spostrzeżeń astronomicznych.
Uranowy, gr., dotyczący uranu, z niego pochodzący, mający w swym składzie chemicznym uran; u-e promienie = promienie, wysyłane przez metal uran i jego związki, promienie Becquerela.
Urastać, dok. Uróść, Urosnąć; dosięgać pewnych rozmiarów, dochodzić do pewnego wzrostu, dorastać do pewnej wysokości; wynikać, rodzić ś., powstawać.
Uratować, dać komu pomoc, ratunek, wydźwignąć z niedoli, wyrwać z niebezpieczeństwa; u. ś., uniknąć niebezpieczeństwa, wyratować ś.
Uraz, raz, cios, uszkodzenie, uderzenie, zranienie, obraza; przedźwignięcie ś. nadmiernym ciężarom, zerwanie ś.; potknięcie ś., to, o co ś. można potknąć, uderzyć, zawada; uraza, pretensja.
Uraza, obraza, obrażenie, żal, protensja, ansa.
Uraźliwie, przysł., z obrazą, z urazą.
Uraźliwość, obraźliwość, drażliwość.
Uraźliwy, obrażający ś., o byle co, obraźliwy.
Urażać, dok. Urazić; ranić, uszkadzać, obrażać, nadwerężać; przen., obrażać, dotknięciem części chorej sprawiać ból; u. ś., część bolącą ciała sobie nadwerężać, doznawać bólu; przen., obrażać ś.
Urąbać, rąbiąc uciąć; nieco narąbać, odrąbać.
Urągać komu, naigrawać ś., natrząsać ś. nad nim, szydzić.
Urągliwie, przysł., z urąganiem, z szyderstwem, szyderczo.
Urągliwy, naigrawający ś., szyderczy.
Urągowisko, naigrawanie ś., szyderstwo; wygrażanie, natrząsanie ś.; jak na u. = jak na złość.
Urąpność, urodziwość, piękność, przystojność.
Urąpny, piękny, urodziwy, przystojny.
Urbarja, nm., spisy powinności gruntowych względem pana w czasie pańszczyzny w Austrji.
Uregiestrować, wciągnąć w regiestr, ułożyć porządnie, ułożyć podług regiestru.
Uregulować, doprowadzić do należytego stanu, do porządku, uporządkować, urządzić; u. rachunek = zapłacić należność.
Uremiczny, gr., dotyczący uremji.
Uremja, gr., choroba, pochodząca z zatrucia krwi moczem.
Urerytryna, gr., osad czerwonawy w urynie artretyków.
Uretrotomja, gr., operacja chirurgiczna otworzenia cewki moczowej.
Urębki, rodzaj drobnych małżów.
Uręczać, dok. Uręczyć; zapewniać, upewniać, zaręczać.
Urgieltnik, nm., człowiek, pozostający na czyimś żołdzie, jurgielcie.
Urgens, łć., przynaglenie, odezwa piśmienna, skłaniająca do pośpiechu.
Urgent, fr., nie cierpiący zwłoki (interes, sprawa).
Urgon, formacja w pokładach trzeciorzędnych, tworząca pokłady gliny i marglu grubości nieraz do 3,000 stóp.
Urgować, łć., przyśpieszać, kłaść nacisk na co, przynaglać.
Urjanka, perła urjańska.
Urjanówka, gatunek gruszki.
Urjańskie perły, perły prawdziwe.
Urlop, nm., uwolnienie na jakiś czas od pełnienia obowiązków.
Urlopnik, nm., żołnierz, pozostający na urlopie.
Urlopować, nm., dawać urlop.
Urlopowany, nm., uwolniony za urlopem, korzystający z urlopu; rzecz., urlopnik.
Urobek, zarobek, dorobek.
Urobić — p. nied. Urabiać; u. ś., zmęczyć ś. pracą; robotą zrobić część roboty; uformować.
Urobny, łatwy do urobienia.
Uroczek, motyl z podrzędu witezi, z rodziny oboczaków.
Urocznie, przysł., z urokiem, uroczo, czarująco, urzekająco; uroczyście; dorocznie.
Uroczny, uroczy, czarujący, urzekający; uroczysty; doroczny.
Uroczy, uroczny, czarowny, czarujący, przepiękny, cudowny.
Uroczyć, rzucać urok na kogo, urzekać, czarować.
Uroczystość, solenny obchód, święto uroczyste, obrzęd uroczysty jakiego święta, zdarzenia, pamiątki, urodzin, imienin i t. p.; rocznica, jubileusz.
Uroczysty, uroczyście obchodzony, świąteczny, solenny, okazały, poważny, dostojny: mina u-a, nastrój u-y; niezłomny, święty: przysięga u-a.
Uroczyszcze, kopiec graniczny — p. Uroczysko.
Uroczyście, przysł., sposobem uroczystym, solennie, świątecznie, okazale; poważnie, dostojnie.
Urod, urodzenie ś.; urodzaj, plon, zbiór.
Uroda, wzrost okazały, postawność; urodziwość, krasa, piękność; na u-ę brać, dawać = na kredyt, bez pieniędzy.
Urodny, urodziwy.
Urodzaj, większa a. mniejsza obfitość płodów rolnych: zbóż, jarzyn, owoców i t. p.; zbiór z pola, zbiory, plon, krescencja; wogle obfitość czego.
Urodzajność, żyzność; płodność.
Urodzajny, żyzny, płodny.
Urodzenie, wydanie płodu na świat, porodzenie, spłodzenie; ród, z którego ś. kto wywodzi, pochodzenie; u. ś., przyjście na świat, narodzenie ś., urodziny.
Urodzeniec, człowiek, urodzony gdzie, tuziemiec, tubylec, autochton.
Urodzić, zrodzić, spłodzić, wydać na świat, porodzić; wydać owoc, płód, plon; dokonać, zrobić, uczynić; u. ś., przyjść na świat; zrodzić ś., narodzić ś.; wyrosnąć jako owoc, plon; powstać, zjawić ś., pojawić ś.; u. ś. do czego, mieć do czego zdolności urodzone: jakby ś. u-ił do tego.
Urodzinowy, odnoszący ś. do urodzin.
Urodziny (-in), dzień urodzenia ś., przyjścia na świat, rocznica urodzenia ś., uroczystość połączona z tą rocznicą.
Urodziwość, kształtność, piękność, uroda, przystojność.
Urodziwy, wysokiego wzrostu, postawny; kształtny, przystojny, piękny, ładny.
Urodzoność, tytuł szlachcica w dawnej Polsce: Wasza U.
Urodzony, który ś. urodził, narodzony, spłodzony, zrodzony; tytuł, nadawany dawniej szlachcie; u-a, nazwisko mężatki z rodziców.
Uroić, usnuć sobie coś w głowie, wymyślić coś niedorzecznego, niepodobnego do ziszczenia; u. ś., ubrdać ś.; u-ło ś., licho wie skąd przyszło do głowy.
Uroj, rzecz urojona.
Urojenie, myśl, pragnienie trudne do urzeczywistnienia, wymysł, fantazja, ubrdanie sobie.
Urojony, nieprawdziwy, wymyślony, niedorzeczny; u-a wielkość = pierwiastek parzystego stopnia z wielkości ujemnej.
Urok, urzeczenie, czar, oczarowanie; wdzięk, powab czarujący; rzucić u. = rzucić czary na kogo, oczarować; być pod u-iem czego = pod silnym, ubezwładniającym wolę wrażeniem.
Urokliwy, ulegający urokowi, urzekający, czarujący.
Urolit, gr., kamień moczowy, pęcherzowy (choroba).
Urologja, gr., nauka o moczu, o urynie.
Uron, strata, szkoda, uronienie, krzywda.
Uronić — p. nied. Uraniać.
Urosić, rosą zmoczyć, skropić: u. len=rozesłać go na powietrzu, aby nań rosa działała; wybielić; u. ś., zmoczyć ś. chodząc po rosie, dotykając rosy.
Uroskopja, gr., badanie moczu.
Urost, wieiki wzrost, wielkość, wysokość; dojście do zupełnego wzrostu, urośnięcie^ wyrośnięcie.
Uroszczenie, niesłuszna pretensja.
Urościć, spowodować wyrośnięcie, sprawić, żeby coś urosło, wyhodować, wyrościć; u. pole = nawieźć, nagnoić; uroić, wymyślić, utworzyć, ubrdać co sobie w głowie; mieć pretensję niesłuszną do kogo, do czego.
Uróść — p. nied. Urastać.
Uroślina, to, co urosło.
Urozmaicać, dok. Urozmaicić; niejednostajnym, rozmaitym czynić; wprowadzać pewne zmiany, pewną rozmaitość; u. ś., stawać ś. rozmaitym, niejednostajnym, pełnym rozmaitości.
Uród, urodzenie ś., narodzenie ś., narodziny, to, co ś. urodziło, płód, plon.
Urównać, wyrównać, wygładzić, sprostować.
Urtykacja, chłosta pokrzywami (używana jako lek na znieczulenie albo na niedowładność członków ciała).
Uruchamiać, dok. Uruchomić; nadawać czemu pewien ruch, wprawiać w ruch, puszczać w ruch.
Uruchomić — p. nied. Uruchamiać.
Urumieniać, dok. Urumienić; rumianym czynić, zarumieniać, zrumieniać.
Urumować, usunąć zawady.
Urunieć, uróść nakształt runi, rozkrzewić ś., rozrość ś.
Urwa, miejsce, skąd ś. ziemia urwała, urwisko, przerwa, przepaść; bryła ziemi a. skały urwanej, u. a. w lmn. u-y, bitwa, walka, szamotanie ś., targanie ś.; na u-ę = byle jak, byle urwać.
Urwać – p. nied. Urywać.
Urwanie, oderwanie, odjęcie; niezapłacenie całej należności; u. głowy = zamęt, zamieszanie, nawał roboty.
Urwaniec, człowiek, który urwał ś. z szubienicy, szubienicznik, obwieś, łotr.
Urwański, zbójecki, rozbójniczy; urwańska ulica = pełna nieporządku, miejsce niebezpieczne, gdzie napadają i obdzierają; rozgardjasz, gwałt, zamieszanie.
Urwipołeć — p. Urwisz.
Urwis — p. Urwisz.
Urwisko — p. Urwa.
Urwisto, przysł., spadzisto, przepaścisto, stromo.
Urwisty, pełen urwisk, spadzisty, stromy, przepaścisty.
Urwisz, Urwis, Urwipołeć, ulicznik, nicpoń, próżniak; rzezimieszek, oszust, szubrawiec, łotr, obwieś; na u-a tylko patrzeć, dybać, czyhać = szukać sposobności oszukania, skrzywdzenia kogo.
Urwiszubienica, urwaniec, ladaco, oszust, urwisz, obwieś.
Urwiżywot, szubienica.
Urychlić, przyśpieszyć.
Uryna, łć., — p. Mocz.
Urynał, łć., naczynie do uryny, nocnik.
Urynować, łć., puszczać urynę.
Urynowy, łć., dotyczący uryny.
Urywać, dok. Urwać; rwać, zdejmować, zbierać; zrywać: u. kwiaty, owoce; odejmować, odbierać, nie dodawać, nie dostawać: u. z zapłaty; przerywać, przecinać, nie kończyć; u. mowę; rwać, odejmować cześć; u. głowę, palec; u. sobie głowę z jakiego powodu = kłopotać ś., martwić ś.; u. nieprzyjaciela = szarpać go, gromić go częściowo, dopadając go z boku a. z tyłu; u. ś., przerywać ś., odrywać ś., ustawać; u-o ś. = zabrakło sposobu, słów, funduszów, środków i t. p.
Urywczo, Urywkowo, przysł., dorywczo, chwilami, doraźnie, nietrwale, niestale.
Urywcza, Urywka, urwanie, uchwycenie; dochód urywczy; u. wojenna = utarczka.
Urywczy, Urywkowy, przypadkowy, dorywczy, doraźny, tymczasowy, nietrwały, niestały.
Urywek, to, co urwano od całości, co rwąc odjęto; ułamek, kawałek, fragment; zysk przypadkowy, dorywczy; część, wyjątek z większej całości literackiej, ustęp; u-iem = urywczo.
Urywiec, biały tlenek cynku.
Urywka — p. Urywcza.
Urywkowo — p. Urywczo.
Urywkowy — p. Urywczy.
Urząd, obowiązek publiczny, wykonywany przez osobę, specjalnie do tego przeznaczoną, funkcja, zajęcie urzędnika, posada; zbior., urzędnicy jakiejś dykasterji; biuro, kancelarja jakiejś instytucji rządowej, naczelna władza; z u-u = na mocy sprawowanego urzędu; na u. = z rozkazu, umyślnie, porządnie; buty na u. = mocne; kłamie na u. = czelnie, bezwstydnie.
Urządzać, dok. Urządzić; zaprowadzać porządek w czym, porządkować, ustawiać, regulować, organizować, wykonywać; u. sobie mieszkanie = zaopatrywać ś. w meble i t. p.; u. sobie życie = praktycznie, wygodnie, z pewną swobodą; u. ś., zaprowadzać u siebie porządek, regulować swe wydatki, interesy, meblować ś.; organizować ś.; iron., źle sprawy swoje prowadzić, narażać ś. na wstyd, na stratę i t. p.
Urządzenie, rzecz. od Urządzać; to, co urządzono, porządek, w czym zaprowadzony; to, co zaprowadzono, instalacja; wszystko, co znajduje się wewnątrz jakiegoś gmachu, mieszkania, zwłaszcza sprzęty i t. p.
Urządziciel, człowiek, który co urządza.
Urządzicielka, forma ż. od Urządziciel.
Urządzić — p. nied. Urządzać.
Urzec — p. nied. Urzekać.
Urzeczony, ten, na którego rzucono urok; chodzi, jak u. = nieprzytomny, błędny.
Urzeczywistniać, dok. Urzeczywistnić; doprowadzać do skutku, przywodzić do rzeczywistości, sprawiać że co ś. stanie, że będzie rzeczywiste; wykonywać, spełniać; u. ś., przychodzić do skutku, stawać ś. rzeczywistym, spełniać ś., ziszczać ś.
Urzekać, dok. Urzec; czarować złym spojrzeniem, okiem, rzucać urok wzrokiem; czarować, zachwycać.
Urzetelniać, poświadczać rzetelność ziszczać, sprawdzać, potwierdzać.
Urzezać — p. Urznąć, Ukrajać.
Urzeźbiać, rzeźbić, wyrzeźbiać.
Urzędniczek, urzędnik niższego stopnia.
Urzędniczka, kobieta, piastująca jaki urząd; żona urzędnika.
Urzędniczy, dotyczący urzędnika, należący do urzędnika.
Urzędniczyć, być urzędnikiem, zostawać na jakimś urzędzie.
Urzędnik, mężczyzna, sprawiający jaki urząd publiczny w instytucji państwowej, społecznej a. prywatnej; oficjalista; włodarz, rządca, pisarz.
Urzędować, być na urzędzie, sprawować urząd, być urzędnikiem.
Urzędowanie, sprawowanie urzędu; urząd, funkcja.
Urzędownie, Urzędowo, przysł., na mocy urzędu, z rozkazu władzy, w sposób urzędowy, z zachowaniem wszelkich form urzędowych, formalnie.
Urzędowny, Urzędowy, odnoszący ś. do urzędu, należący do urzędu, pochodzący od urzędu.
Urzędzik, nizki, skromny urząd.
Urznąć — p. nied. Urzynać.
Urzynać, dok. Urżnąć; odłączać nożem, szablą a. innym ostrym narzędziem, odkrawać, odcinać; u. kogo = uderzać; u. komu nogę, rękę = amputować; u. komu poły = narażać na stratę; u. ś., ranić ś., robić sobie nacięcia czymś ostrym, kaleczyć ś., zakrawać ś.; przecinać to, co nas łączy z czym, odcinać ś.; upijać ś.
Usadka, Usadzka, zasadzka.
Usadowić, usadzić, posadzić wygodnie, umieścić, ulokować; u. ś., siąść, usiąść wygodnie, osiąść, ulokować ś., osiedlić ś.; zająć jaką posadę; u. ś. na co = postanowić koniecznie czegoś dokonać, zawziąć ś.
Usadzać, dok. Usadzić; sadzać, zasadzać, rozmieszczać, rozlokowywać; usadzić byka = zrobić głupstwo, błąd, strzelić bąka; u. ś., usiłować czego dokazać, starać ś. dopiąć, osiągnąć, starać ś. przeszkodzić komu w czym; dokuczać, prześladować.
Usajdaczyć, opatrzyć sajdakiem.
Usaletrzanie, naturalne przemienianie nieużytecznych dla roślin związków azotowych (amonjak, mocznik i t. p.) na niezbędny dla roślin kwas azotny, służący do wytwarzania białka; nitryfikacja.
Usamowolnić, usunąć z pod opieki prawnej, dać możność komu samodzielnego postępowania prawnego we własnym imieniu; dać wolność, oswobodzić od zależności: u. chłopów.
Usarz — p. Husarz.
Uschły, ten, który usechł, wyschły, zeschły, suchy.
Uschnąć — p. nied. Usychać.
Usech, uschnięcie.
Usiadać, dok. Usiąść, Usieść; siadać, sadowić ś., osiadać, osiedlać ś., lokować ś.; u. komu na karku = być mu uciążliwym; u. komu na głowie = opanowywać go; usiąść komu na gardle = zagrozić mu śmiercią.
Usiadka, posiedzenie wspólne, kompanja, zgromadzenie.
Usiarczyć, Usiarkować, zaprawić siarką.
Usiąść — p. nied. Usiadać.
Usidlać, dok. Usidlić; łapać, chwytać w sidła, wikłać w sidła; u. ś., wpadać w sidła, w matnię zawikłać się.
Usiec, odciąć, oderznąć, odkrajać, ściąć; cięciem odłączyć kawałek czego od całości; trochę naścinać, naobcinać; u. kogo = zabić go a. zranić ciężko szablą.
Usiedzieć, siedząc wytrwać, pozostać na miejscu, wysiedzieć, dosiedzieć; u. ś., nasiedzieć ś. długo, zmęczyć ś., znudzić ś. długim siedzeniem; opaść, zgęstnieć.
Usiekać, dok. Usieknąć; drobno pokrajać, posiekać; nasiekać tyle czego, ile potrzeba — p. Odcinać, urzynać.
Usieść — p. nied. Usiadać.
Usilnie, przysł., ze wszystkich sił, z całej mocy, z wielką energją, starannością.
Usilność, przymiot usilnego działania, energiczne usiłowanie, energja, staranie ś., staranność.
Usilny, wymagający wiele usiłowań, dużego natężenia sił, energji do wykonania czego; trudny; stosujący wiele energji do czego, zacięty; naglący, mocno nalegający; u-e prośby = gorące.
Usił, wysiłek.
Usiłować, chcieć co wykonać, starać ś. usilnie, dokładać wszelkich starań, energicznie brać ś. do czego.
Usiłowanie, dokładanie sił, energji, usilno staranie ś.; próby, zabiegi usilne podjęte dla wykonania czego.
Uskakiwać, dok. Uskoczyć; odskakiwać na bok, odskakując w stronę od czego; unikać ciosu, uderzenia; u. dokąd = umykać, uciekać, uchylać się.
Uskarbić, zaoszczędzić, zebrać; uzbierać skarby; zaskarbić, zjednać sobie kogo, co.
Uskarżać się, dok. Uskarżyć ś.; zanosić skargę, skarżyć ś., żalić ś., utyskiwać, użalać ś.
Uskarżyć się — p. nied. Uskarżać ś.
Uskąpiać, dok. Uskąpić; nie chcieć dać, dawać mało, skąpo udzielać, umniejszać; odejmować, urywać, odbierać część.
Usklepić, sklepiąc zbudować, zasklepić.
Uskładać, okładając powoli, złożyć dużo, zebrać, zaoszczędzić.
Uskoczyć — p. nied. Uskakiwać.
Uskramiacz — p. Uskromiciel.
Uskramiać, dok. Uskromić; powściągać, hamować, łagodzić, uśmierzać, ukracać; u. zwierzę = poskramiać, oswajać; u. ś., powściągać swe namiętności.
Uskrobać, skrobiąc utrzeć, naskrobać, zeskrobać pewną ilość czego.
Uskromiciel, Uskramiacz, człowiek, który uskramia, pogromca.
Uskromić — p. nied. Uskramiać.
Uskromniać, dok. Uskromnić; czynić skromnym a. skromniejszym, przyuczać do skromności; poskramiać, uśmierzać, uskramiać, hamować, łagodzić.
Uskrzydlić, opatrzyć w skrzydła.
Uskrzypnąć, przyskrzypnąć, przygnieść, przyciąć.
Uskubać, Uskubnąć, naskubać tyle, ile trzeba; ująć, odebrać, odjąć część czego komu, pozbawić go części jego własności, oberwać, podskubać go; u. ś., wystroić ś.
Uskubnąć — p. Uskubać.
Uskuteczniać, dok. Uskutecznić; doprowadzać do skutku; wykonywać, dopełniać czego; u. ś., przychodzić do skutku, urzeczywistniać się.
Uskutecznienie, wykonanie czego, przyprowadzenie do skutku, załatwienie.
Uskwarzyć (się), usmażyć (ś.), upiec (ś.).
Uskwierać, dolegać, dokuczać.
Usłać — p. nied. Uściełać.
Usłonny, dotyczący południowej strony góry.
Usłuchać, zastosować ś. do czyjej rady, rozkazu, zakazu, napomnienia, okazać mu ś. posłusznym.
Usługa, pomoc, okazana komu, uczynność, przysługa, uprzejmość; zasługa; usługiwanie: pokój z u-ą = z usługiwaniem; do u-g! = chętny do usługi, powolny, gotów przysłużyć ś., być posłusznym rozkazom, poleceniom i t. d.
Usługiwać, trudnić ś. posługą, służyć, być posługaczem (posługaczką); być uprzejmym, uczynnym.
Usłużnie, przysł., z chęcią usłużenia, z gotowością do usług.
Usłużność, gotowość do usług, chęć usłużenia każdemu, uprzejmość, uczynność.
Usłużny, skory do usług, chętny do usłużenia każdemu, uczynnym uprzejmy.
Usłużyć, wyświadczyć komu przysługę, przysłużyć mu ś.; podać mu co, dać mu jaką pomoc.
Usłyszeć, słuchem zachwycić, dosłyszeć, posłyszeć, dowiedzieć ś.
Usmarkać się, uwalać ś. smarkiem, smarki mieć pod nosem.
Usmektać, ubrudzić.
Usmęcić, zasmucić.
Usmolić, smołą po wierzchu oblać, smołą powalać, pobrudzić; u. ś., pobrudzić się.
Usmuknąć, wymuskać, ugładzić.
Usnadniać, dok. Usnadnić; czynić łatwiejszym, ułatwiać.
Usnąć p. nied. Usypiać.
Usnuć, snując wyrobić co, wytworzyć snuciem, uprząść; wymyślić, wymarzyć, zamierzyć, uroić sobie co w głowie.
Uso (-zo), wł., zwyczaj handlowy; termin wypłaty wekslu, zwyczajem ustalony; u. tara = tara zwyczajowa.
Uspławniać, czynić spławnym.
Uspokajać, dok. Uspokoić; spokój przywracać, uśmierzać, usuwać niepokój, łagodzić; u. ś., odzyskiwać spokój, przestawać się gniewać, niepokoić ś., obawiać ś.; u-a ś., wiatr, burza = ucicha, wypogadza się.
Uspokoiciel, człowiek, który uspokaja.
Uspokoić — p. nied. Uspokajać.
Uspokojenie, rzecz. od Uspokoić; stan tego, co ś. uspokoiło, stan człowieka uspokojonego; nabycie spokojności; spokojność, spokój, uśmierzenie, złagodzenie.
Uspolić się, zespolić (ś.), zjednoczyć (ś.).
Uspołeczniać, dok. Uspołecznić; zgromadzać w społeczeństwo, łączyć, wiązać węzłami społecznemi, zrzeszać, jednoczyć; czynić zdolnym do życia społecznego, towarzyskiego, kształcić, cywilizować pod względem społecznym; u. ś., nabywać usposobienia do życia towarzyskiego; nabywać przymiotów społecznych; wnikać w potrzeby społeczne; jednoczyć ś. w społeczeństwie, zrzeszać ś.
Usposabiać, dok. Usposobić; czynić kogo sposobnym, zdolnym do czego; przygotowywać, przysposabiać; budzić w kim taki a. inny nastrój duchowy: u. wesoło, smutno; u. ś., przygotowywać ś., przysposabiać ś, stawać ś. zdolnym, sposobnym.
Usposobienie, skłonności, temperament, zwyczaj; zdolności, talenty; zmniejszenie odporności organizmu na wpływy szkodliwe, dyspozycja, warunki, czyniące organizm podatnym do przyjęcia choroby; stan duchowy, nastrój.
Usprawiedliwiać, dok. Usprawiedliwić; uniewinniać kogo, oczyszczać z zarzutów; u. czyjeś zaufanie, nadzieję, wiarę = nie zawodzić, stwierdzać czynami, że się nie omylono; popierać słuszność dowodami, tłumaczyć; u. ś., starać ś. uniewinnić, oczyszczać ś. z zarzutów, tłumaczyć ś., wymawiać się.
Usprawiedliwienie, rzecz. od Usprawiedliwić; to, co ś. mówi na swoje a. czyje usprawiedliwienie, dowód niewinności, dowód usprawiedliwiający.
Usrebrzyć, pokryć srebrem, posrebrzyć; zrobić białym i połyskującym, jak srebro.
Ussać, ssaniem ująć, wyssać trochę jakiego płynu.
Usta, narzędzie mowy, obie wargi razem, gęba; z ust do ust = od jednego opowiadacza do drugiego; nie śmieć ust otworzyć = obawiać ś. odezwać, zamilczeć; od ust sobie odejmować = oszczędzać na swoich najpierwszych potrzebach; wiedzieć co z czyich ust = z czyjegoś opowiadania; mieć co zawsze w ustach=powtarzać; chwalić Boga ustami = nieszczerze; nie ma co do ust włożyć = nie ma co jeść; to nie przejdzie przez moje u. = nigdy tego nie powiem; przez cały czas ust nie otworzył = nie odezwał ś.; ślina mi przychodzi do ust = mam apetyt na co; z ust mi to wyjąłeś = powiedziałeś to właśnie, co ja rzec chciałem; nie wziąłbym tego do ust = nie chcę tego jeść; co w sercu, to i w u-ch = mówi ś. o człowieku szczerym, nie umiejącym ukrywać swych uczuć.
Ustać — p. nied. Ustawać; zostać w miejscu w postawie pionowej; pozostać nietkniętym, nieruchomym, przestać, zmęczyć się.
Ustalać, dok. Ustalić; stałym, niewzruszonym czynić, utrwalać, zapewniać, utwierdzać, umacniać; u. ś., stałym ś. stawać, utrwalać ś.
Ustalić — p. nied. Ustalać.
Ustały, o płynach: który ś. ustał, sklarował ś., w którym męty osiadły na dnie.
Ustanawiać, dok. Ustanowić; ustawiać, porządkować, urządzać, układać porządnie; zaprowadzać, instalować; stanowić, postanawiać, organizować; uchwalać, wprowadzać, jako prawo.
Ustanek, w wyr. bez u-ku = ciągle, ustawicznie.
Ustanie, stanie na miejscu; zaprzestanie, skończenie ś.; zmęczenie, brak sił; zakończenie.
Ustanowiciel, człowiek, który co ustanawia, ustawodawca, organizator.
Ustanowić, p. nied. Ustanawiać.
Ustatkować, uczynić stałym, trwałym; urządzić należycie, uregulować, oznaczyć na pewno; przyzwyczaić kogo, nakłonić do stateczności, do stałości w czym, do porządnego życia;
u. ś., nabrać stałości, uregulować ś., utrwalić ś., ustalić ś.; o wietrze, burzy: uspokoić ś.; o osobach: zacząć prowadzić życie porządniejsze, uspokoić ś. po życiu burzliwym, hulaszczym.
Ustawa, prawo ustanowione, uchwała, postanowienie prawodawcze, konstytucja; zbiór praw, kodeks; zbiór ustanowionych w drodze prawodawczej prawideł, regulujących życie i działalność jakiejś instytucji społecznej, dobroczynnej i t. p.; układ, umowa, ugoda; urządzenie, tryb; granico pewne, kres, zakres; część prawa, zamykająca w sobie kary na jego gwałcicieli.
Ustawać, dok. Ustać; zaprzestawać działać, przestać istnieć, funkcjonować; zakończać, kończyć ś.; u. w czym = mniej gorliwie, z mniejszym zapałem co czynić; wolnieć, słabnąć; puls ustaje = bije coraz słabiej; nie móc dalej iść z powodu zmęczenia, wyczerpania; u. na siłach = tracić siły; gęba mu nie u-je = nie zamilka, ciągle mówi; deszcz, śnieg nie u-je = ciągle pada; u. ś., o płynach: oczyszczać ś., klarować ś. przez opadnięcie mętów na dno.
Ustawca, Ustawiciel, człowiek, który co ustanawia, urządza, organizator; u. prawa = prawodawca.
Ustawiać, dok. Ustawić; porządnie, prosto co stawiać, porządkować; u. wojsko = szykować; u. ś., stawać w porządku, w szeregu.
Ustawicznie, przysł., ciągle, wciąż, bez przerwy, stale, nieustannie.
Ustawiczność, nieprzerwanie, ciąg trwały, trwałość, ciągłość czego.
Ustawiczny, trwający nieprzerwanie, nie ustający, ciągły, trwały.
Ustawny — p. Ustawiczny.
Ustawodawca, nadający prawa; ustanowiciel praw, prawodawca.
Ustawodawczy, odnoszący ś. do ustawodawcy, prawodawczy, mający prawo nadawać ustawy, wydany przez prawodawcę; wydany na zasadzie praw.
Ustawodawczyni, forma żeńs. od Ustawodawca.
Ustawodawstwo, ustanawianie praw, prawodawstwo, nadawanie ustaw, praw.
Ustąpiciel, człowiek, który ustępuje z jakiego miejsca, który co komu ustępuje.
Ustąpić — p. nied. Ustępować.
Usteczka (-czek), małe, ładne usta; usta kobiety a. dziecka.
Usterk, Usterka, to, o co można utknąć, zapora, zawada; potknięcie ś.; niewielki błąd, małe wykroczenie; niewielka wada, przywara.
Usterkać się, dok. Usterknąć ś.; potykać ś., utykać; przen., błądzić, błąd popełniać, wykraczać przeciw czemu.
Usterkliwy, usterkający ś. często; mający usterki, ułomny.
Usterknąć się — p. nied. Usterkać się.
Ustęp, ustąpienie na stronę, cofnięcie ś., odejście; ustąpienie, wyjście: proszę na u.! = proszę wyjść!; czas, w którym sąd namyśla ś., jaki wydać wyrok; odchylenie ś. na bok, na stronę; przekroczenie jakiego obowiązku, prawa, wykroczenie, występek, przestępstwo; cząstka jakiegoś dzieła literackiego a. naukowego, fragment, urywek; miejsce w książce drukowanej a. w rękopisie, gdzie zaczyna ś. od nowego wiersza: czytać od u-u; u. morza = odpływ; w budown., miejsce, gdzie ś. zaczyna nowy mur; wybrzeże morskie, zatoka; w fort., odległość ziemi nienaruszonej, która zostawia ś. między przedpiersieniem a rowem, by nie robić spadku przedpiersienia i skarpy nadto pochyłym, a wstrzymać jednak osypywanie ś. ziemi od kul nieprzyjacielskich; wychodek, wygódka, prewet, klozet.
Ustępliwie, przysł., łatwo ustępując, zgodnie, ulegle.
Ustępliwy, łatwo ustępujący, skłonny do ustępstw, uległy.
Ustępnie — p. Ustępliwie.
Ustępny — p. Ustępliwy.
Ustępować, dok. Ustąpić; cofać ś., uchodzić, odchodzić; u. komu = stosować ś. do jego woli, rozkazu, zakazu, polecenia, być posłusznym, ulegać; mądry głupiemu ustąpi = nie będzie ś. z nim spierał, sprzeczał, bo nie warto; u. komu w czym, dawać mu się przewyższyć, prześcignąć, uznawać ś. gorszym, niższym od niego, przodek mu w czym dawać; odstępować, oddawać komu co, rezygnować z czego; spuszczać z ceny; o belce: uginać ś.; o ścianie: usuwać się.
Ustępstwo, ustąpienie z jakiego warunku, wymagania, pretensji i t. p.; zmniejszenie żądań, odstąpienie od nich, zmniejszenie ceny, rabat.
Ustka (ustek), małe, drobne, piękne usta; usta kobiety młodej albo dziecka.
Ustnie, przysł., za pomocą mowy, przez usta, słownie.
Ustoiny (-in), to, co ś. ustaje, co osiada na dnie; osad; fusy, męty.
Ustonogi(-ów), grupa skorupiaków morskich, opatrzonych koło gęby pięciu parami zbitych szczękonożów i mocnemi odwłokowemi nogami pływnomi.
Ustopniować, oznaczyć stopnie, oznaczyć stosunek, podwyższyć lub obniżyć, ułożyć według stopni.
Ustosować, zgodzić co z czym, ułożyć, urządzić, stosując do czego, zharmonizować jedno z drugim.
Ustosunkować, zastosować, uczynić stosunek między czym a. czym; u. ś., zastosować ś., zawrzeć stosunki, znajomości; u-ny = mający wysokie stosunki, wpływowy.
Ustrajać, dok. Ustroić; ubierać, stroić, zdobić, przyozdabiać, przystrajać; urządzać, układać, ustanawiać na wzór czego; u. co sobie = przybierać jaką postawę; u. ś., stroić ś., ubierać ś., zdobić ś., przyozdabiać ś.; formować ś., układać ś., urządzać ś., kształtować ś. na wzór czego.
Ustraszyć (się), strachu nabawić (ś.), przestraszyć (ś.), przerazić (ś.).
Ustrojowy, dotyczący ustroju, t. j. organizmu, organiczny.
Ustronnie, przysł., na ustroniu, na stronie, na uboczu, odludnie.
Ustronny, uboczny, poboczny; postronny, potajemny; umieszczony na osobności, samotny, odludny, oddalony od ludzi, pustelniczy.
Ustroń, Ustronie, miejsce ustronne, odległe od gwaru życia ludzkiego, samotne, odludne, pustelnia, samotnia.
Ustrój, każdy organizm ludzki, zwierzęcy albo roślinny, osobno wzięty; wewnętrzna budowa ciała roślinnego a. zwierzęcego; wogóle budowa, układ czego: u. społeczny; strój, ozdoba.
Ustrugać, Ustrużyć, struganiem co wykonać; nieco zestrugać, odstrugać, nastrugać czego.
Ustrzał, ustrzelenie, ubicie z broni palnej — p. Zastrzał.
Ustrzec (się), uchronić (ś.) od niebezpieczeństwa, od szkody, od straty, upilnować (ś.), zachować(ś.).
Ustrzelić, z broni palnej postrzelić, zastrzelić; u. bąka = popełnić wielki błąd, zrobić głupstwo; u. ś., wzajem zabić ś. z broni palnej, postrzelić się.
Ustrzmić, ustroić.
Ustrzyc — p. nied. Ustrzygać.
Ustrzygać, dok. Ustrzyc, Ustrzygnąć; urzynać, ucinać nożycami, szczypcami; odstrzygać drobną część, skrawek czego.
Ustrzyżki (-żek), Ustrzyżyny (-żyn), to, co zostało ustrzyżone, obrzynki, odkrawki, skrawki; knotki upalone, zdjęte szczypcami ze świecy.
Usuć, usypać.
Usuknić, odziać w suknie.
Usunąć — p. nied. Usuwać.
Usus (uzus), łć., zwyczaj, zwyczajem przyjęty sposób postępowania.
Ususzka, ususzenie, wysuszenie.
Ususzyć, pozbyć wilgoci, zrobić suchym, trwałym; wysuszyć, przesuszyć.
Usuwać, dok. Usunąć; odsuwać, odstawiać, odnosić na stronę; oddalać; u. przeszkody = przezwyciężać; u. kogo z urzędu = oddalać, dymisjonować; u. s., odsuwać ś., umykać, ustępować; u. ś. na bok, na stronę = odsuwać ś. od czego, nie chcieć brać udziału, oddalać ś., uchylać ś., nie chcieć mieć z czymś nic wspólnego.
Usychać, dok. Uschnąć; stawać ś. suchym, wysychać, zsychać ś.; chudnąć, słabnąć, tracić na siłach, omdlewać, umierać: u. z miłości, z żalu, z tęsknoty.
Usycić, zrobić syconym, jak miód pitny.
Usymbolizować, wyrazić, przedstawić co w symbolu, upostaciować; być symbolem czego.
Usymplifikować, uprościć.
Usyp, kopiec usypany, mogiła, taras; wzgórek, zawierający w sobie różne kruszce.
Usypać — p. nied. Usypywać.
Usypiać, dok. Uśpić; wprawiać w sen, pogrążać we śnie, doprowadzać do zaśnięcia; przen., czynić mniej czujnym, uważnym; dok. Usnąć; w sen wpadać, zasypiać; stawać ś. nieczułym, obojętnym na podniety zewnętrzne.
Usypisko, gromadne okruchy skalne, tworzące ś. ze skał zwietrzałych lub naniesione i składane przez wylewy rzek, przez strumienie i potoki.
Usypywać, dok. Usypać; odsypywać jakąś część z czego, sypiąc umniejszać; sypaniem co wykonywać, tworzyć sypiąc, nasypywać; u. ś., wysypywać ś. częściowo; o ziemi, murze: zawalać ś., obsuwać ś.
Uszacić, ubrać w szaty.
Uszamotać, szamocząc obalić.
Uszanować, oddać komu cześć, uczcić; poszanować, przez szacunek nie naruszyć; nie usuwać, nie psuć, nie niszczyć, nie znieważać.
Uszanowanie, okazanie czci, szacunku; poszanowanie, wysokie ważenie, poważanie, mienie w szacunku, we czci.
Uszańcować (się), umocnić (ś.) szańcem.
Uszargać (ś.), uwalać (ś.) błotem.
Uszarłacić (się), Uszkarłacić (się), ubrać (ś.) w strój koloru szkarłatnego.
Uszarpać, Uszarpnąć, szarpiąc oderwać, urwać kawałek czego.
Uszarpy (-ów), części oderwane, kawałki.
Uszarzyć, uczynić szarym, pomalować na szaro.
Uszatek, naczynie uszate, statek uszaty.
Uszaty, Uchaty, mający wielkie uszy; mający ucho do trzymania, rękojeść; czapka u-a = mająca klapki, służące do przykrycia uszu.
Uszczególniać, dok. Uszczególnić, czynić szczególnym, nie nadawać czemu ogólnego znaczenia.
Uszczepać, trochę naszczepać, odrąbać, narąbać.
Uszczerbek, miejsce wyszczerbione, uszczerbienie, szczerba; ujma, uszczuplenie czego, uszkodzenie, szkoda wyrządzona, strata.
Uszczerbiać, dok. Uszczerbić, robić w czym szczerby, wyszczerbiać; narażać na szkodę, umniejszać, naruszać, uszkadzać, uszczuplać.
Uszczerbić — p. nied. Uszczerbiać.
Uszczęśliwiać, dok. Uszczęśliwić, czynić szczęśliwym, radować, cieszyć.
Uszczęśliwić — p. nied. Uszczęśliwiać.
Uszczęśliwienie, uczynienie szczęśliwym; stan uszczęśliwionego; stan błogi, błogość w duszy, szczęście.
Uszczęśliwiony, którego uszczęśliwiono; szczęśliwy, uradowany, radosny.
Uszczknąć, Uszczyknąć — p. nied. Uszczykać.
Uszczuć, Uszczwać, szczując dogonić i schwycić.
Uszczuplać, dok. Uszczuplić, czynić szczuplejszym, umniejszać, zmniejszać, nadwerężać; u. ś., stawać ś. szczuplejszym, zmniejszać ś., umniejszać ś.
Uszczwać — p. Uszczuć.
Uszczykać, dok. Uszczknąć, Uszczyknąć; zrywać, obrywać, ująwszy lekko palcami; kłuć, kąsać; dogryzać, docinać do żywego, dokuczać żartami; u. ś. w palec = przycinać, przyskrzybiać go sobie.
Uszczypek, ułamek, szczypta, odrobina; ujma, uszczerbek zrobiony komu; szkoda, strata; przycinek, przymówka, przygryzek.
Uszczypliwie, przysł., z przekąsem, z przycinkiem, z szyderstwem, zjadliwie, złośliwie.
Uszczypliwość, charakter uszczypliwy, satyryczny, szyderczość, złośliwość, kostyczność.
Uszczypliwy, zjadliwy, kostyczny, dokuczliwy, złośliwy, szyderczy.
Uszczypnąć, Uszczypać, szczypiąc urwać co, uszczknąć; u. kogo = szczypiąc nabawić bólu; przyciąć, dogryźć, ugryźć, drasnąć ostrym słowem, dociąć do żywego.
Uszkadzać, dok. Uszkodzić, wyrządzać szkodę, przyprawiać o stratę, sprawiać uszczerbek; u. ś., ponosić szkodę, wyrządzać ją sobie, być poszkodowanym, pokrzywdzonym.
Uszkaradzać, robić szkaradnym, brzydkim, psuć.
Uszko, małe drobne ucho; ucho dziecka a. młodej kobiety; dziurka w igle przewiercona dla nawleczenia nitki; rękojeść u naczynia, za którą się je trzyma; w fort., część bastjonu, zakrywająca inną część wklęsłą; w bot., gatunek grzyba trującego.
Uszkodzenie, szkoda zrobiona, uszczerbek, strata.
Uszkodziciel, człowiek, wyrządzający szkodę, szkodnik.
Uszkodzić — p. nied. Uszkadzać.
Uszkowaty, podobny z kształtu do uszka.
Uszlachcać, dok. Uszlachcić, nadawać szlachectwo, czynić szlachcicem, dawać indygienat, nobilitować; uszlachetniać, uzacniać; u. ś., otrzymywać szlachectwo, nobilitację; uszlachetniać ś., uzacniać ś.; żart., walać ś., morusać ś., kompromitować ś.
Uszlachcić — p. nied. Uszlachcać.
Uszlachetniać, dok. Uszlachetnić, czynić szlachetnym a. szlachetniejszym, dodawać godności, podnosić w przymiotach; doskonalić pod względem moralnym, doskonalić ś. moralnie; u. ś., stawać ś. szlachetniejszym, nabierać godności, pięknych przymiotów; u. drzewo = w dziczkę, w drzewo, nie dające owoców dobrych, wstawić oczko a. zraz z drzewa szlachetnego, drzewo to wydaje potem owoce takie, jak drzewo, z którego pochodzi oczko a. zraz.
Uszłapać, udeptać, ugnieść szłapiąc; szłapiąc przebywać pewną przestrzeń.
Uszły, ten, który uszedł, uciekł, zbiegły.
Uszmelcować, pokryć szmelcem, emalją.
Usznurować, powiązać sznurami; zesznurować; przen., przybrać minę sztywną.
Uszny, dotyczący ucha: choroby u-e, lekarz u.; powiedziany do ucha, na ucho: u-a spowiedź.
Uszy, lm. od Ucho.
Uszychtować, nm., ułożyć w warstwy, w szychty, fałdy, urządzić.
Uszycie, dokonanie szycia, wykonanie, zrobienie czegoś szyciem.
Uszyć, szyciem co wykonać; u. komu buty = uknuć coś złego przeciw niemu, przypiąć mu łatkę, źle ś. przysłużyć, obmówić go.
Uszykować, ustawić w szyk, ułożyć, rozłożyć, rozmieścić porządnie; przyszykować, przygotować, przyrządzić; u. ś., ustawić ś. w szyk, porządnie rozmieścić ś., ułożyć ś., przygotować ś.
Uszyty, sporządzony, zrobiony za pomocą szycia.
Uście — p. Ujście.
Uścielać, Uściełać, dok. Usłać; układać; słać, ścieląc, zaściełać, pokrywać czym; torować drogę.
Uścięgać, dok. Uścięgnąć; ściągać, spinać, ściskać.
Uścig, owad z rzędu dwuskrzydłych, pszczółkowatych.
Uścignąć, dogonić, doścignąć.
Uścisk, objęcie ręką, uściśnienie, uściśnięcie.
Uściskać, Uścisnąć, objąć przyjaźnie ręką a. rękami, ująć w objęcia, przycisnąć, przytulić do piersi; u. ś., ująć ś. nawzajem w objęciach, wzajem przytulić ś. do piersi.
Uścisnąć — p. Uściskać.
Uślinić (się), zmoczyć (ś.) śliną.
Uślizgnąć się, usunąć ś. szybko w bok, ześlizgnąć ś.
Uśmiać się, naśmiać ś. dowoli, roześmiać ś., rozweselić ś., nacieszyć ś.
Uśmiech, lekkie skrzywienie ust, połączone z mimiką twarzy, wyrażające najczęściej wesołość, radość, ukontentowanie, czasem boleść, smutek: u. wesoły, wabny, radosny, gorzki, bolesny.
Uśmiechać się, dok. Uśmiechnąć się, krzywić usta w uśmiechu.
Uśmiechliwy, uśmiechnięty.
Uśmiechnąć się — p. nied. Uśmiechać się.
Uśmiechnięcie się — p. Uśmiech.
Uśmiercać, dok. Uśmiercić, przyprawiać o śmierć, zadawać śmierć, zabijać, mordować, niszczyć, gubić.
Uśmiertelniać, dok. Uśmiertelnić; czynić śmiertelnym.
Uśmierzać, dok. Uśmierzyć, uskramiać, ukrócać; łagodzić, czynić mniej dotkliwym, uciszać, uspakajać, przytłumiać wzburzenie.
Uśmierzyciel, ten, który uśmierza.
Uśmieszek, przyjemny, wdzięczny uśmiech.
Uśniedzić, pokryć śniedzią.
Uśnięcie, Uśnienie, zaśnięcie.
Uśpiać, pośpieszyć, zdążyć.
Uśpić — p. nied. Usypiać.
Uśpieć, zdołać, wskórać; śpiesząc ś. uprzedzić kogo.
Uświadamiać, dok. Uświadomić, czynić kogo świadomym czego, obznajmiać, pouczać, uwiadamiać.
Uświadczyć co, przekonać ś. o obecności czego w jakim miejscu.
Uświetniać, dok. Uświetnić, świetnym czynić, nadawać cechę uroczystą, przyczyniać ś. do większej uroczystości.
Uświęcać, dok. Uświęcić, świętym czynić, poświęcać; utwierdzać, trwałym, niezachwianym czynić; nadawać cechę świętości, nietykalności, otaczać czcią, usprawiedliwiać: cel u-a środki.
Uświt, świt.
Utaczać, dok. Utoczyć, o płynie: wytaczać z beczki trochę a. tyle, ile trzeba, upuszczać, wypuszczać, wylewać, przelewać; robić co tokarską robotą, wykonywać co na tokarni.
Utaczka, zapasy, mocowanie ś., borykanie ś. z kim.
Utacznik, szermierz, zapaśnik.
Utaiciel, ten. który co utaił.
Utaić, schować, ukryć; utrzymać co w tajemnicy, zataić, skryć co, nie pokazać, nie ujawnić, nie wydać na jaw; u. ś., ukryć ś., schować ś.; nie wychodzić na jaw.
Utalentować, obdarzyć talentem, wzbudzać talent.
Utalentowanie, obdarzenie talentem, zdolnościami; talent.
Utalentowany, posiadający talent, pełen talentów, zdolny.
Utamować, zatrzymać, wstrzymać, niedopuścić do czego, zatamować, zagrodzić.
Utapiać, dok. Utopić, pogrążać w wodę, tak, aby nie wypłynęło; u. w kim broń = pakować ją w czyje ciało, ranić głęboko; u. w kim wzrok = patrzeć na niego długo i przenikliwie; u. co w pamięci = zapominać; roztapiać trochę czego; utopiłbym go w łyżce wody = nienawidzę go z całych sił; u. ś., zanurzać ś. w wodzie, tonąć; roztapiać ś. częściowo.
Utarcie, rzecz. od Utrzeć, dokonanie ucieranie, ucieranie ś., obtarcie, wytarcie.
Utarczka, niewielka bitwa, potyczka, zmaganie ś. z nieprzyjacielem; spór, kłótnia, sprzeczka, dysputa.
Utarczny, odnoszący ś. do utarczki.
Utargać (się), Utargnąć (ś.), targając urwać (ś.), odszarpnąć (ś.), oderwać (ś.).
Utargnąć – p. Utargać.
Utargować, targując ś. uzyskać obniżkę ceny; uzyskać ze sprzedaży, zarobić handlem; otrzymać co dzięki usilnym prośbom, namowom i t. p., dopiąć czego mimo przeszkód.
Utarty, taki, którego utarto; taki, po którym wszyscy chodzą a. jeżdżą, wydeptany: u-a droga; zwykły, zwyczajny, pospolity, przeciętny: iść u-ym szlakiem = postęwać tak, jak i inni; uświęcony zwyczajem, powszechnie przyjęty.
Utarzać (się), tarzając (ś.) uwalać (ś.), pobrudzić (ś.), pobrukać (ś.), uświechtać (ś.).
Utensylja, łć., ruchomości, sprzęty, narzędzia i przybory potrzebne do jakiego zajęcia.
Uterać, Utyrać, terając nadwerężyć, nadwątlić; podniszczyć, stracić, postradać niebacznie; strwonić, roztrwonić, zmarnować, zniszczyć; u. ś., być uteranym.
Utermarkowski piec, piec ceglany, obity blachą.
Utęchnąć, opaść, zapaść, stęchnąć, ucichnąć, ugasnąć, uśmierzyć ś., uspokoić ś.
Utęskliwy, tęskny.
Utęskniać się, dok. Utęsknić (ś.), przojmować(ś.) tęsknotą, nudzić (ś.).
Utkać, tkając wykonać co, przepleść, pleceniem co wykończyć, poprzetykać.
Utknąć — p. nied. Utykać, nie móc z czego wyjść, nie móc wyleźć a. pójść dalej, nie móc ś. oswobodzić od czego, zatrzymać ś., zaklęsnąć ś. w czym, pogrążyć ś.
Utkwić, wsadzić, wetknąć co w co mocno, aby ś. trzymało; wbić ś. w co mocno; pozostać w jednym miejsca, nie ruszając ś.; uwięznąć, utknąć; u. w pamięci = pozostać, wpoić ś.
Utleniać, dok. Utlenić; przyłączać tlen do jakiegoś pierwiastka a. związku chemicznego, oksydować; u. ś., łączyć ś. chemicznie z tlenem, oksydować ś.
Utlenienie, połączenie się jakiegokolwiek pierwiastka z tlenem, oksydacja: na tym procesie chemicznym polega palenie ś., oddychanie, gnicie, próchnienie, butwienie, patynowanie, oksydowanie powierzchni metalowych it.p.
Utłaczać, dok. Utłoczyć, tłocząc ściskać, wciskać, upychać, ugniatać; u. kogo, tłocząc dusić, ugniatać, uciskać go.
Utłuc, tłukąc odjąć, odtłuc, potłuc część czego, potłuc trochę czego, a. tyle, ile trzeba.
Utłumiać, dok. Utłumić; przyduszać, przyciskać, przytłumiać, nie dopuszczać, aby wybuchnęło; u. rozruchy = nie dopuszczać, aby wybuchnęły, uśmierzać.
Utłuścić, zaprawić tłustością, powalać tłuszczem, potłuścić; u. ś., powalać ś. tłustością, potłuścić ś.
Utoczyć — p. nied. Utaczać.
Utok, wał krosienny, na który zwijają płótno.
Utoka, ucieczka.
Utonąć, zanurzyć ś., pogrążyć ś. zupełnie w płynie; stracić życie, zginąć przez pogrążenie ś. w płynie, utopić ś.; przen., oddać ś. czemu bezwględnie, zakopać ś., zagłębić ś., pogrążyć ś. w czym; u. w myślach, w marzeniach it.p.; co ma wisieć, nie utonie = złego kara nie minie.
Utopić — p. nied. Utapiać.
Utopista, gr., marzyciel, dążący do czegoś niedoścignionego.
Utopja, gr., kraj wymarzony, w którym wszystko jest doskonałe; przen., urojenie, niepodobne do urzeczywistnienia, rzecz niedościgła, mrzonka.
Utorować, udeptać, wyjeździć tor, zrobić drogę, wytknąć ją, utrzeć; ułatwić bieg, którym mają pójść sprawy, interesy.
Utożsamiać, dok. Utożsamić; robić tym samym, takim samym; brać jedno za drugie.
Utracać, dok. Utracić, ponosić szkodę, tracić, być pozbawionym czego.
Utracjusz, utratnik, marnotrawca, rozrzutnik.
Utrafiać, dok. Utrafić, starać ś. ugodzić w co, dopiąć czego; dobierać trafne środki dla dopięcia czego; trafiać, ugadzać w co.
Utraktować, uczęstować, ugościć, uraczyć; uderzyć; zwymyślać.
Utrakwista, łć., człowiek, przyjmujący Komunję św. pod dwiema postaciami: chleba i wina.
Utrakwistyczny, łć., dwujęzykowy.
Utrakwizacja, łć., zamiana instytucji, w której używano jednego języka, na instytucję, w której porówno używano są dwa języki.
Utrakwizm, łć., system szkolny dwujęzykowy w niektórych krajach, gdzie są dwa języki krajowe.
Utrapić, udręczyć, umartwić, skłopotać, umęczyć, umordować.
Utrapienie, kłopot, umartwienie; udręczenie, udręka, umęczenie.
Utrapieniec, człowiek, który drugich trapi; człowiek utrapiony, nieznośny, dokuczliwy.
Utrata, stracenie, strata, szkoda; pod u-tą prawa = pod karą stracenia praw do czego.
Utratnica, forma ż. od Utratnik.
Utratnie, przysł., rozrzutnie, marnotrawnie.
Utratnik, marnotrawca, rozrzutnik, hulaka; ten, co naraża na straty, darmozjad.
Utratny, rozrzutny, marnotrawny; podległy utracie, przemijający, nietrwały.
Utratować, tratując, gromadnie chodząc, udeptać, ubić nogami; stratować.
Utrącać, dok. Utrącić, trącając, uderzając, odłamywać, ułamywać, odbijać, odłupywać, ukruszać część czego; u. kogo = kaleczyć, zabijać; u. ś., być utrąconym.
Utrącić — p. nied. Utrącać.
Utrecht, gatunek aksamitu.
Utrefić włosy = ułożyć je w kędziory, ufryzować, uczesać starannie a. sztucznie; u. tkaninę jaką = ułożyć ją w zmarszczki, w fałdy sztuczne; u. ś., uczesać ś. starannie, ułożyć włosy sztucznie w loki, ufryzować ś.
Utroskać (się), sfrasować (ś.), strapić (ś.), skłopotać (ś.).
Utrud, utrudzenie, trud, fatyga.
Utrudniać, dok. Utrudnić; trudnym a. trudniejszym czynić, stawiać czemu przeszkody, nie dopuszczać do spełnienia ś.
Utrudzać, dok. Utrudzić (się), trudzić (ś.), fatygować (ś.), męczyć (ś.), mordować (ś.).
Utrudzenie, rzecz. od Utrudzić; znużenie, zmęczenie, zmordowanie, fatyga.
Utrudzić — p. nied. Utrudzać.
Utrwać, wytrwać przez pewien czas.
Utrwalać, dok. Utrwalić, trwałym czynić, umacniać; u. ś., stawać ś. trwałym, pewnym, niezmiennym, nie przestawać być, umacniać ś.
Utrząsnąć, Utrząść — p. nied. Utrzęsać.
Utrzebić, trzebiąc poucinać, wytrzebić, przetrzebić; wykastrować; wykapłonić.
Utrzeć — p. nied. Ucierać.
Utrzeźwić, otrzeźwić, doprowadzać do stanu trzeźwości.
Utrzęsać, dok. Utrząść; wstrząsając, poruszając, zrzucać, strząsać, wstrząsać; wstrząsaniem uszkadzać.
Utrzymać — p. nied. Utrzymywać.
Utrzymałość, wstrzemięźliwość.
Utrzymanie, rzecz. od Utrzymać; zaspokojenie potrzeb życiowych; koszty łożone, aby utrzymać siebie lub kogo; być na u. = żyć cudzym kosztem, wzamian za niemoralny stosunek.
Utrzymanka, kobieta, zostająca na utrzymaniu wzamian za niemoralny stosunek, kochanka, nałożnica, metresa.
Utrzymywać, dok. Utrzymać; trzymając nie puszczać, nie upuszczać, dzierżeć; dźwigać na sobie, podpierać, trzymać na sobie; zachowywać, trzymać, nie dozwalać, aby coś znikło, zmieniło ś., osłabło: u. ogień święty; u. co w dobrym stanie; u. pokój, zgodę, stosunki przyjazne i t. p.; broniąc, wspierając kogo a. co, przykładać ś. do zachowania kogo a. czego przy czym; trzymać na swoim koszcie, pokrywać z własnych funduszów koszty utrzymania czyjegoś: u. kobietę = być z nią w nieprawym stosunku; bronić, popierać: u. czyją stronę = być czyimś stronnikiem; twierdzić; być jakiegoś zdania; prowadzić: u. czyjeś interesy; u. ś., pozostawać w pewnej pozycji, nie zmieniając jej, stać na tym samym miejscu o swojej mocy, nie przewracać ś., nie upadać; zachowywać coś dla siebie, zostawać przy czym, nie oddawać: u. ś., przy ojcowiźnie; mieć dostateczne środki na utrzymanie, na zaspokojenie swoich potrzeb, żywić ś., żyć z czego; pozostawać gdzie, nie dawać ś. skąd wypędzić; trwać w tymże stanie, nie zmieniać ś., nie psuć ś.
Utucznieć, stać się tucznym, tłustym.
Utuczyć, uczynić tucznym, tłustym, ukarmić; u. ś., ukarmić ś. dobrze, tłustym, tucznym ś. stać, potłuścieć.
Utulić, uspokoić, ukoić, uśmierzyć; wziąć kogoś w objęcia dla uspokojenia, przytulić, upieścić.
Utułek, schronienie, przytułek.
Utwar, roślina z rodz. złożonych.
Utwardzać, dok. Utwardzić; czynić twardym a. twardszym.
Utwarzać – p. dok. Utworzyć.
Utwierdzać, dok. Utwierdzić; czynić mocnym, umacniać, wzmacniać; trwałym, stałym czynić, ustalać, gruntować, utrwalać: u. kogo w wierze, w przekonaniu, w postanowieniu; u. ś., umacniać ś., wzmacniać ś., ustalać ś., utrwalać ś., gruntować ś.
Utworzyciel, ten, co stwarza, Stwórca, Stworzyciel.
Utworzyć, wykonać co własnym pomysłem, zrobić coś, czego dotąd nie było, wytworzyć, stworzyć; uformować, powołać do życia, zorganizować.
Utwór, utworzenie, stworzenie, powołanie do życia; to, co stworzono, dzieło, praca, twór, płód: u. literacki, naukowy, u. czyjego pędzla a. dłuta; masa ciał, stanowiących skorupę ziemską, pokład, warstwa, formacja.
Utyć, nabrać ciała, stać ś. tłustym, otyłym.
Utykać, dok. Utkać; zatykać szpary, dziury, zakładać otwór, by przez niego nie przechodziło powietrze a. woda; potykać ś., przetykać, wtykać tu i owdzie; dok. Utknąć; potrącać, zawadzać o co nogą; upadać na nogę, być kulawym; dok. Utkwić, Utknąć; wbijać coś ostrym końcem w coś, żeby tkwiło; utkwiwszy w czym, pozostawać, wbijać ś. w co.
Utylitarność, łć., pożytek materjalny, dążenie do takiego pożytku.
Utylitarny, łć., pożyteczny materjalnie.
Utylitaryzm, łć., pogląd, według którego każdy powinien dążyć do osiągnięcia jak największych korzyści i pomyślności społecznej.
Utylizacja, łć., zużytkowanie, spożytkowanie, wyciąganie korzyści z tego, co dotąd było nieużyteczne.
Utyrać — p. Uterać.
Utysk, utyskiwanie, uskarżanie ś., narzekanie, skarżenie ś., żalenie ś.
Utyskiwać, uskarżać ś., narzekać, żalić ś., skarżyć ś. tęskno.
Utyskliwie, przysł., narzekająco, z narzekaniem, z uskarżaniem ś.; żałośnie, płaczliwie.
Utyskliwy, narzekający, utyskujący, lubiący ś. użalać; żałosny, bolesny.
Utytułować, nadać tytuł, obdarzać tytułami, godnościami, wymienić czyj tytuł pisząc, przemawiając do niego.
Uwaga, zdolność przyjmowania wrażeń zewnętrznych, skierowana świadomie na pewien przedmiot, uważanie, rozważanie, baczność; wzgląd na coś a. na kogoś: z u-i na co, mając to na u-dze; upomnienie, wymówka: zrobić komuś u-ę; to, co postrzeżono, postrzeżenie, obserwacja; zwrócić czyjąś u-ę na co = skłonić go, by to obserwował; wziąć co pod u-ę = rozważyć bacznie.
Uwalać (się), zwalać (ś.), zbrudzić (ś.), zbrukać (ś.).
Uwalić, poddać folowaniu: u. sukno; utratować; u. ś., rozwalić ś., rozłożyć ś., jak długi, rozciągnąć ś.
Uwalisty, Uwalny, mocno walący; nawalny: deszcz u.
Uwalniać, dok. Uwolnić, czynić wolnym, wyzwalać, oswobadzać; u. podsądnego = orzekać o jego niewinności, wypuszczać z więzienia, uznawać wolnym od czego, u. z wojska, ze służby = dawać dymisję, odprawiać; u. ś., oswabadzać ś., wyzwalać ś.
Uwałaszyć, zrobić wałachem, wykastrować konia, muła.
Uwałkować, wygładzić, wyrównać, rozpłaszczyć wałkiem.
Uwarować (się), ustrzec (ś.), uchronić (ś.) od czego, obwarować (ś.); otoczyć ś. warunkami.
Uwarstwienie, taki układ wapieni, piaskowców, łupków i t. p. skał osadowych, że są one poprzedzielane poziomo, równoległemi szczelinami na ławice lub warstwy.
Uwarstwować (się), ułożyć (z.) warstwami; podzielić (ś.) na warstwy, t. j. na stany, klasy, kasty.
Uwarunkować, uczynić zależnym od pewnych warunków, utrzymać pod pewnemi warunkami.
Uwarzyć, ugotować, warząc przyrządzić; u. ś., ugotować ś.
Uważać, zwracać na co uwagę, patrzeć na co, słuchać czego pilnie, z uwagą; postrzegać, obserwować; rozważać, roztrząsać w myśli; brać kogo za co, poczytywać, mieć o kim jakie mniemanie, mieć kogo za co; u. ś., mieć ś., poczytywać ś. za co, mieć o sobie pewne mniemanie.
Uważnie, przysł., z uwagą, bacznie; ostrożnie, rozważnie.
Uważny, zwracający uwagę, słuchający a. patrzący uważnie, baczny; ostrożny, rozważny.
Uwdzięczać, dok. Uwdzięczyć; nadawać wdzięk, upiększać, umilać, upiękniać, ozdabiać.
Uwertura, fr., dosł., rozpoczęcie; utwór muzyczny, będący wstępem do opery i często na jej motywach oparty.
Uweselać, dok. Uweselić; czynić wesołym, wprowadzać w dobry humor, rozweselać, bawić; u. ś., rozweselać ś., wpadać w dobry humor, ucieszać ś.
Uwędzić (się), ususzyć (ś.) w dymie.
Uwiadamiać, dok. Uwiadomić; u. kogo o czym = udzielać mu wiadomości, donosić, oznajmiać, zawiadamiać, informować o czym.
Uwiadomić — p. nied. Uwiadamiać.
Uwiadomienie, rzecz. od Uwiadamiać; wiadomość, udzielona ustnie a. piśmiennie, nowina, zawiadomienie, ogłoszenie.
Uwiąd, uwiędnięcie, zwiędnięcie; u. starczy = szereg objawów, towarzyszący ostatecznemu starzeniu ś. człowieka, poprzedzającemu śmierć naturalną, marazm.
Uwiązać — p. nied. Uwiązywać.
Uwiązywać (się), dok. Uwiązać: przywiązywać (ś.) do czego, łączyć (ś.) z czym sznurem.
Uwić — p. nied. Uwijać.
Uwidoczniać, dok. Uwidocznić; czynić widocznym, wyraźnym; u. ś., stawać ś. widocznym, wyraźnym, ujawniać ś.
Uwieczniać, dok. Uwiecznić; czynić wiecznym, długotrwałym, na wieki pamiętnym, unieśmiertelniać; czynić długo pamiętnym, wrażać w pamięć ludzką; u. ś., stawać ś. wiecznym, nieśmiertelnym, długotrwałym, długo pamiętnym.
Uwiedziony, ten, którego uwiedziono; u-na = kobieta, zwłaszcza dziewczyna, którą mężczyzna uwiódł i porzucił.
Uwiekopomnić, uczynić pamiętnym na wieczne czasy, uwiecznić.
Uwielbiać, dok. Uwielbić; przypuszczać do chwały wiecznej, czynić uczestnikiem wiecznej szczęśliwości; wielbić, czcić, jak świętość, jak bóstwo, kochać niezmiernie i czcić zarazem; sławić, chwalić, wychwalać, wysławiać, wynosić.
Uwielbiciel, człowiek, który kogo lub co uwielbia, wielbiciel, adorator.
Uwielbienie, rzecz. od Uwielbić; cześć głęboka, jakby bóstwu oddawana, adoracja.
Uwielmożyć, Uwielmożnić, uczynić możnym, wzbogacić, wynieść; nadać tytuł wielmożnego; uwielbić. wysławić; u. s., stać ś. wielce możnym, wzbogacić ś., wynieść ś.
Uwieńczać, dok. Uwieńczyć; ozdabiać wieńcem, kłaść na czoło wieniec; doprowadzać co do skutku pomyślnego, kończyć chwalebnie, uzupełniać, dopełniać; przyznawać pierwszeństwo, nagrodę; u. koroną = koronować; u. ś., ozdabiać ś. wieńcem, dokonywać ś. pomyślnie, dochodzić do skutku, wypełniać ś.; u. ś., koroną = koronować ś.
Uwierać, cisnąć, dolegać, uciskać, ocierając ś., raniąc dokuczać; dok. Uwrzeć; gotować ś., warzyć ś., ubywać wskutek parowania przy gotowaniu; otwierać nieco, uchylać; u. ś., dok. Uwrzeć ś.; otwierać ś., uchylać ś.
Uwiercić, część czego, pewną ilość czego utrzeć za pomocą wałka, wiercąc; u. świder = wiercąc złamać; osadzić, umocnić.
Uwierzyć, przyjąć z dobrą wiarą za prawdę, dać wiarę komu, czemu, przyjąć do przekonania to, w co każą wierzyć, zaufać; u. w kogo, uznać jego posłannictwo.
Uwiesić, zawiesić, przywiesić, powiesić u czego; u. ś., zawisnąć, chwyciwszy ś. za co, a. uczepiwszy ś. czego; przen., narzucić ś. komu w celach znalezienia przy nim środków utrzymania: u. ś. u dworu, u magnata i t. p.
Uwieść — p. nied. Uwodzić.
Uwieźć — p. nied. Uwozić; podołać uwożeniu.
Uwiędnąć, zwiędnąć, zeschnąć, stracić młodość, siły, cerę.
Uwięzić, wsadzić do więzienia, osadzić w więzieniu.
Uwięznąć, w ciasnym, grzązkim lub lipkim miejscu zatrzymywać ś. i nie móc wyjść, utkwić, utknąć; zawisnąć, uwisnąć.
Uwięź, to, czym przywiązują, łańcuch, sznur, na którym ś. uwiązuje; więzy, pęta, kajdany; jestem tu, jak na u-i = chciałbym jak najprędzej uciec, a nie mogę.
Uwijać, dok. Uwinąć; obwijać; u. ś., obwijać ś.; kręcić ś., biegać tu i owdzie, przechodzić z miejsca na miejsc, śpiesząc ś., szybko wykonywać jaką robotę; dok. Uwić; wijąc tworzyć, wiciem robić, wić, zwijać, splatać, uplatać; u. ś., wijąc ś., tworzyć ś., splatać ś., uplatać ś.
Uwikłać (się), zaplątać (ś.), wplątać (ś.), zagmatwać (ś.), zawikłać (ś.).
Uwilgotnić, wilgotnym czynić, zwilżyć, zmoczyć.
Uwinąć — p. nied. Uwijać; u. ś., prędko skończyć z jaką robotą, załatwić ś. z czym.
Uwinić, oskarżyć, obwinić.
Uwinny, skrzętny, zwinny.
Uwiośniać, dok. Uwiośnić; czynić pięknym, wesołym, jak wiosna.
Uwisły, obwisły.
Uwisnąć, zawiesić ś., zawisnąć.
Uwlec, nied. Uwłóczyć; zdołać powlec, pociągnąć; wlokąc usunąć na stronę, zaciągnąć, zawlec gdzieindziej.
Uwłaczać, mówić o kim źle, przyganiać, ubliżać komu, rzucać na kogoś oszczerstwa, obmawiać kogo; czynić ujmę, uszczerbek, krzywdę.
Uwłaszczenie, rzecz. od Uwłaszczyć; u. chłopów = danie im przez rząd gruntów, które zajmowali, na własność, w zamian za pewną spłatę ich wartości.
Uwłaszczać, dok. Uwłaścić; nadawać własność, dawać na własność grunt chłopom.
Uwłaścić — p. nied. Uwłaszczać.
Uwłosienie, wszystkie włosy na ciele ludzkim, zwierzęcym a. roślinnym, razem wzięte.
Uwodziciel, mężczyzna, który kogo a. co uprowadza, uwodzi, podmawiacz, zwodziciel, oszukaniec, oszust, szalbierz; mężczyzna, który uwodzi niewiasty.
Uwodzić, dok. Uwieść; uprowadzać, odprowadzać, odwodzić na stronę, prowadząc, zabierać z sobą, uprowadzać; oszukiwać, zwodzić; u. niewiastę, pannę = posiąść ją cieleśnie, a potem porzucać; u. ś., oszukiwać ś., mylnie sądząc z powierzchowności, zwodzić ś., łudzić ś. czym, kłamstwo brać za prawdę.
Uwolnić — p. nied. Uwalniać.
Uwolnieniec, wyzwoleniec, usamowolniony.
Uwonnić, uczynić wonnym, wyperfumować, przepełnić wonią.
Uwoskować, Uwoszczyć, powlec, pociągnąć woskiem.
Uwozić, dok. Uwieźć; zabierać na wóz i uciekać z czym, uprowadzać co wozem a. konno; porywać.
Uwój, jakaś rzecz uwita; splot, zwój; rzecz, którą uwijają.
Uwróć, Uwrocie, Uwrót, Uwrot, obrót, zwrot pługiem na końcu pola, miejsce, gdzie pług zawraca; skręt, zakręt; brzeg łąki przyległy polu; rola, pole.
Uwrzeć — p. nied. Uwierać.
Uwspanialić, uczynić wspaniałym a. wspanialszym, uświetnić.
Uwydatniać, dok. Uwydatnić; czynić wydatnym, widzialnym, wyraźnym; u. ś., stawać ś. wydatniejszym, wyraźniejszym.
Uwyraźniać, dok. Uwyraźnić; czynić wyraźnym; u. ś., stawać ś. wyraźnym.
Uwzględniać, dok. Uwzględnić; czynić wzgląd na co, brać co pod uwagę, mieć wyrozumiałość względem czego.
Uwzględnienie, wzięcie czegoś pod uwagę, wzgląd na co, wyrozumiałość względem czego.
Uwziąć się, chcieć koniecznie coś zrobić; osiągnąć, dopiąć, usadzić ś., zawziąć ś., uprzeć ś.
Uzacniać, dok. Uzacnić; czynić zacnym, czcigodnym, uszlachetniać; u. ś., stawać ś. zacnym.
Uzależniać, dok. Uzależnić; czynić zależnym od czego, czynić podległym.
Uzamożniać, dok. Uzamożnić; czynić zamożnym, wzbogacać.
Uzans, łć., zwyczaj przyjęty.
Uzasadniać (się), dok. Uzasadnić (ś.); opierać (ś.) na pewnej zasadzie, na pewnej podstawie, na pewnych dowodach, dowodzić, przekonywać.
Uzbierać, zgromadzić, zebrać, zrywając zebrać, nazrywać, nazbierać; u. ś., zgromadzić ś.: u-o ś. tego = jest wiele.
Uzbrajać, dok. Uzbroić; opatrywać zbroją, przyodziewać w zbroję; zaopatrywać: u. oko szkłem; u. ś., opatrywać ś. w broń, brać ś. za oręż; przygotowywać wojsko; czynić przygotowania do wojny; zaopatrywać ś. w co; u. ś. w cierpliwość, być cierpliwym.
Uzbroić — p. nied. Uzbrajać.
Uzdać, wkładać uzdę, nakładać jarzmo; podbijać, uciemiężać.
Uzdatniać, dok. Uzdatnić; czynić kogo zdatnym do czego; u. ś., stawać ś. zdatnym do czego.
Uzdatniony, zdatny, zdolny, przygotowany dostatecznie do wykonania jakiej roboty.
Uzdeczka, mała uzda.
Uzdolniać, dok. Uzdolnić; czynić zdolnym do czego; u. ś., stawać ś. zdolnym do czego.
Uzdolnienie, rzecz. od Uzdolnić; przygotowanie ś. dostateczne do czego, zdatność, zdolność.
Uzdrawiać, dok. Uzdrowić; przywracać komu zdrowie, powracać kogo do zdrowia, leczyć, kurować.
Uzdrowiciel, człowiek, który uzdrawia.
Uzdrowić — p. nied. Uzdrawiać.
Uzdrowisko, miejscowość lecznicza.
Uzdrowotnić, uczynić jaką okolicę zdrowotną przez oczyszczenie, przez osuszenie bagnisk itp.
Uzdrowotnienie, poprawienie warunków zdrowia ludzi, przebywających w jakiejś okolicy, mieście, domu i t. p., przez zaprowadzenie lepszego powietrza, ścieków, kanałów, odprowadzających nieczystości, wilgoć i t. p.; asenizacja.
Uzdzienica, uzdeczka, munsztuk.
Uzdzieniczy, dotyczący uzdzienicy.
Uzewnętrzniać, dok. Uzewnętrznić; czynić, że co uwydatni się na zewnątrz, nadawać czemu postać, formę, kształt widzialny; u. ś., przybierać postać, formę widzialną, stawać ś. zewnętrznym.
Uzębienie, wszystkie zęby u człowieka a. zwierzęcia, razem wzięte.
Uziajać się, zmordować ś., zmęczyć ś., np. szybkim biegiem, zadyszeć się.
Uzieleniać, dok. Uzielenić; czynić zielonym, okrywać, ozdabiać zielonością; u. ś., okrywać ś., ozdabiać ś. zielenią.
Uziębły, który uziąbł.
Uziębnąć, przeziębnąć, zziębnąć nawskroś.
Uzłacać, dok. Uzłocić; powlekać złotem, złocić, pozłacać; ozdabiać złotem; u. ś., w złoto ś. stroić, pokrywać ś., powlekać ś. złotem.
Uzłocić — p. nied. Uzłacać.
Uznać — p. nied. Uznawać.
Uznanie, rzecz. od Uznać; przyznanie czego za słuszne i sprawiedliwe; szacunek, poważanie.
Uznawacz, Uznawca, człowiek, który rozpoznaje co, roztrząsa; sędzia polubowny, pośrednik, rozjemca, arbiter.
Uznawać, dok. Uznać; u. co = przychodzić do poznania czego, przyznawać co za prawdę, za słuszne; uznaniem stwierdzać, przyznawać, mieć kogo, co za kogo, za co; u. spór = roztrząsać, rozsądzać, sądzić polubownie; u. ś., wchodzić w siebie, upamiętywać ś.; przyznawać ś. do czego, zgadzać ś. na coś względem siebie.
Uznawca — p. Uznawacz.
Uznoić, nabawiać znoju, zmęczyć, umordować, znużyć.
Uzualiści, łć., w dawnej Polsce ci, co grywali do tańca i przy zabawach ludowych.
Uzuchwalać, dok. Uzuchwalić; czynić kogo zuchwałym, pozwalać komu na zuchwałe postępki; u. ś., dochodzić do zuchwałości, rozzuchwalać ś., ośmielić ś.
Uzupełniać, dok. Uzupełnić; przyprowadzać do zupełności, dopełniać, kompletować.
Uzupełnienie, rzecz. od Uzupełniać; to, czym uzupełniają, dodatek uzupełniający, suplement.
Uzurpacja, łć., bezprawne przywłaszczenie władzy.
Uzurpator, łć., przywłaszczyciel bezprawny władzy.
Uzurpować, łć., przywłaszczać sobie niesłusznie władzę, rościć sobie niesłuszną pretensję.
Uzyskać — p. nied. Uzyskiwać.
Uzyskiwać, dok. Uzyskać; otrzymywać to, co ś. chciało dostać; osiągać jako zysk, otrzymywać w zysku, pozyskiwać.
Użalać się, skarżyć ś., utyskiwać, uskarżać się.
Użalić się nad kim, nad czym, ulitować ś., zlitować ś.
Użąć, zżąć część, ściąć zboże na polu, zebrać plon, użątek.
Użądlić, żądło w co zapuścić, ukłóć, ukąsić, zranić żądłem.
Użątek, Użętek, zżęte zboże; obfitość zboża, okazująca ś. przy żęciu; urodzaj, plon zboża.
Użebrać, żebrząc uzyskać; zebrać, zgromadzić; uprosić, wyprosić, wybłagać.
Użegać, dok. Użegnąć, Użgnąć; palić, piec.
Użerać, pożerać część czego; u. ś., opychać ś. pokarmem, najadać ś. piciem; o psach: gryźć ś., kąsać ś.; swarzyć ś., kłócić ś. z kim ząb za ząb, dopominać ś. czego.
Użęcie, zebranie za pomocą żęcia; zżęcie części a. pewnej ilości czego.
Użłopać się, napić ś. do syta.
Użonąć — p. Użąć.
Użycie, wyzyskanie czego, wyciągnięcie użytku z czego, skorzystanie z czego osiągniętego, z czego posiadanego; spożycie; zabawienie ś., ucztowanie, zajęcie ś. czym aż do przesytu; być w u-u = być używanym; rzecz do u-a =do użytku.
Użyczać, dok. Użyczyć; dawać, udzielać komu część czego; pożyczać komu czego na czas pewien z obowiązkiem zwrotu; u. ś., oddawać ś. na chwilowe usługi.
Użyć — p. nied. Używać; wyżyć, pożyć, zostać przy życiu.
Użyłować, upstrzyć żyłami.
Użytecznie, przysł., korzystnie, pożytecznie, z pożytkiem dla kogo.
Użyteczność, właściwość, cecha tego, co jest użyteczne, pożyteczność, korzystność, przydatność.
Użyteczny, przynoszący pożytek, pożyteczny, korzystny, przydatny.
Użytek, pożytek, korzyść; używanie, użytkowanie w jakim celu; płód, plon, owoc.
Użytkować, mieć co w użyciu, obracać na swoją korzyść, wyzyskiwać dla siebie, ciągnąć pożytek z czego, korzystać.
Użytkowanie, rzecz. od Użytkować; prawo pobierania dochodów bez prawa do własności.
Użytkownica, forma żeńska od Użytkownik.
Użytkownik, człowiek, używający jakiej rzeczy, pobierający dochody z jakiej nieruchomości.
Użytność, użyteczność.
Użyty, ten, którego użyto; dający ś. użyć; łaskawy, wspaniałomyślny, szczodry.
Używać, dok. Użyć; obracać na swój użytek, korzystać z czego; robić użytek z czego; obracać na użytek ciała: u. jadła, napoju = spożywać; u. lekarstwa = zażywać; żyć dobrze, wygodnie, dogadzając sobie, nic sobie nie żałując; brać, zasięgać, uciekać ś. do czego: u. czyjeś rady, pomocy; robić z czego użytek dla osiągnięcia jakiegoś celu: u. pewnych środków, sposobów; u. kogo do czego, wyręczać ś., posługiwać ś. kim, posyłać dokąd, by spełnił jakąś czynność w zastępstwie czyimś; skłaniać kogo, zniewalać do czego, zmiękczać prośbą, datkiem i t. p.; okazywać co względem czego, dopuszczać ś. czego: u. litości, okrucieństwa; doznawać, doświadczać: u. wesela, smutku, rozkoszy; użył, jak pies w studni = doznał przykrości; u. ś., być używanym, być w użyciu.
Używalny, będący w użyciu, służący do jakiegoś użytku.
Używanie, praktyczne a. nadmierne korzystanie z czego; zabawianie ś., ucztowanie, hulanka.
Używantes, żart., uczta, biesiada, bankiet, bawienie ś. hulanka.
Używicić, zaprawić żywicą, powalać żywicą.
Używić, utrzymać przy życiu, wyżywić; zachować ś. przy życiu.
Używka, pokarm, wprowadzony do naszego ciała, który, nie będąc źródłem ani siły, ani ciepła, służy do pobudzenia trawienia, np. kawa, herbata, sosy.
Użyźniać, dok. Użyźnić; czynić żyznym, upładniać; u. ś., stawać ś. żyznym, płodnym.
Użyźnienie, uczynienie żyznym.
Użżony, spalony.
