M. Arcta Słownik ilustrowany języka polskiego/całość
| <<< Dane tekstu | ||
| Autor | ||
| Tytuł | Słownik ilustrowany języka polskiego | |
| Tom | Tom I | |
| Wydawca | Wydawnictwo M. Arcta | |
| Data wyd. | 1916 | |
| Druk | Drukarnia M. Arcta | |
| Miejsce wyd. | Warszawa | |
| Źródło | Skany na Commons | |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
| |
| ||
Niejednokrotnie ponawiano w naszej literaturze naukowej próby kodyfikacji całego olbrzymiego zasobu słownictwa naszego, któremu równego niemasz na całym świecie. Od pamiętnego przedsięwzięcia niezapomnianego Lindego aż do ostatniego, warszawskiego „Słownika języka polskiego“, który, przez kilkanaście lat wychodząc pod kierownictwem takich pracowników zasłużonych jak J. Karłowicz, A. A. Kryński i Wł. Niedźwiedzki, dobiega już do końca, — wydawnictwa te czyniły zadość potrzebie.
Ostatni zwłaszcza, ten wielotomowy słownik, zamykający w sobie cały skarbiec mowy naszej od najdawniejszych czasów aż do pisarzy współczesnych, a także nieprzebrane bogactwo gwar polskich, jest istotnie koroną wszystkich tych, cały wiek ciągnących się usiłowań, jest przytym owocom żmudnej pracy, rozległych studjów i fachowej wiedzy filologicznej, wyłącza więc wszelką potrzebę nowych poczynań w tym kierunku.
Nie z myślą więc bynajmniej współzawodnictwa z tym pomnikowym dziełem puszczamy w świat niniejszy
Słowniki bowiem wielkie, kosztowne nie są dostępne dla ludzi średnio zamożnych, a poszukiwania w nich połączone są z mozołem. Tymczasem każdy inteligientny człowiek czuje potrzebę posiadania słownika podręcznego, w którymby znalazł jednak obraz dokładny dzisiejszego stanu języka, jasne, krótkie i wyczerpujące objaśnienia potocznych, a także i rzadszych wyrazów, ich użycia, synonimów, pisowni i t. p.
Tym właśnie licznym potrzebom pragnie uczynić zadość nasz
Oddając go w ręce naszej światłej publiczności, winniśmy zdać sprawę z zasad, jakiemi kierowaliśmy się przy jego układzie.
1) Szło nam przedewszystkim o zobrazowanie jak najdokładniejsze współczesnego języka literackiego w jego całokształcie, żywej mowy inteligientnego ogółu polskiego.
Opuszczamy więc wyrazy gwarowe, oraz odmianki djalektyczne wyrazów powszechnie używanych, jak również wyrazy, wzięte z żargonów miejskich, brzydkie i trywjalne, które i tak już niepotrzebnie zachwaszczają nasz język potoczny.
Nie podajemy też archaizmów, wyrazów, zwrotów, form i znaczeń przestarzałych, w mowie dzisiejszej zupełnie zapomnianych; z tego działu podajemy tylko niektóre wyrazy, częściej u dawnych naszych pisarzy używane i niezupełnie jeszcze zatracone w pamięci współczesnych.
Cały zasób słownictwa staropolskiego znajdą czytelnicy w ułożonym przez A. Krasnowolskiego i Wł. Niedźwiedzkiego „Słowniku staropolskim“, do którego też odsyłamy potrzebujących.
Uważaliśmy wreszcie za właściwe odrzucić dział wyrazów błędnych lub rzadko używanych, które mogły np. być kiedyś przygodnie przez kogoś z autorów użyte, do świadomości ogółu jednak nie przenikły.
2) Ponieważ mieliśmy na celu stworzenie książki podręcznej, popularnej i dostępnej, uznaliśmy konieczność opuszczenia wyrazów pochodnych, których treść sama przez się jest zrozumiała, jeśli znamy znaczenie wyrazu pierwotnego, np.: rzeczowniki, utworzone od czasowników, przysłówki od przymiotników, rzeczowniki i przymiotniki zdrobniałe i zgrubiałe i t. p. Podobnie czasowniki dokonane odnosimy do niedokonanych i tam je objaśniamy szczegółowo.
3) Natomiast udzieliliśmy więcej miejsca frazeologji polskiej, w tym przekonaniu, że zatracenie jędrnych, dosadnych zwrotów naszych, tchnących duchem swojszczyzny, nie tylko zubożyłoby i wyjałowiło naszą mowę, ale i starłoby przytym jej barwę właściwą, pociągając ją natomiast pokostem kosmopolityzmu.
W tym też celu uwzględniliśmy obficie dział przysłów, zamieszczając je, wraz z objaśnieniami, przy głównym wyrazie.
4) Z wyrazów obcych podaliśmy te tylko, które przyjęły się i weszły w skład języka, opuszczając natomiast zwroty i wyrazy czysto cudzoziemskie, nie mające z naszą mową nic wspólnego. Całą tę różnojęzyczną frazeologję podaje M. Arcta „Słownik wyrazów obcych“ w VI wydaniu, a zawiera objaśnienia a także sposób wymowy 25,000 wyrazów i zwrotów.
5) Mniej też zwracaliśmy uwagi na formy gramatyczne i wątpliwości pisowni, wobec istniejących licznych, a doskonale opracowanych słowników ortograficzno-gramatycznych (M. Arcta, A. Passendorfera). Zadowoliliśmy się w tym zakresie podaniem tylko niektórych szczegółów wątpliwych, np. w odmianie imion i czasowników t. zw. nieprawidłowych, w II przypadku rzeczowników, używanych tylko w liczbie mnogiej i t. p.
6) Co się tyczy wreszcie wyboru pisowni, zastosowaliśmy zasady ortograficzne warszawskiego „Słownika języka polskiego“ jako największego i najszanowniejszego naszego dzieła w tym zakresie.
7) Najważniejszą nowacją w naszym słowniku są ilustracje. Wprowadziliśmy je, nie szczędząc trudów i kosztów, w tym przeświadczeniu, że rysunek zastąpi najsumienniejsze, najściślejsze objaśnienia i definicje, a dzięki swej plastyce jest poważną pomocą przy przyswajaniu sobie treści danego pojęcia. Drzeworyty nasze dotyczą najróżnorodniejszych dziedzin wiedzy ludzkiej: astronomja, fizyka, technologja, anatomja, fizjologja, botanika, zoologja, gieometrja, krystalografja, paleontologja, architektura, wojskowość, żeglarstwo, gieologja, gieografja fizyczna, rolnictwo, ogrodownictwo, medycyna, mitologja i t. p. Słowem, czytelnicy znajdą w naszym słowniku poglądowy obraz całej wiedzy ludzkiej, z wyjątkiem historji, która w zakres słownictwa nie wchodzi. Nigdy jeszcze dotąd u nas nie był użyty rysunek w wydawnictwie słownikarskim, i nasz
będzie pierwszą tego rodzaju książką polską.
Uważamy wreszcie za właściwe podać na tym miejscu najważniejsze źródła, z których korzystaliśmy przy układaniu naszego słownika:
1) „Słownik języka polskiego“, wychodzący pod kierunkiem Karłowicza, Kryńskiego i Niedźwiedzkiego który oddawał nam nieocenione usługi i bez którego nowe wydawnictwo słownikarskie u nas pomyśleć się nie da. Nieocenione to źródło służyło nam za podstawę aż do litery S, więcej bowiem zeszytów nie ukazało się aż do chwili drukowania tej części naszego słownika.
2) Słownik Lindego;
3) Słownik, t. zw. wileński Al. Zdanowicza i innych;
4) Słownik E. Rykaczewskiego;
5) Słownik staropolski A. Krasnowolskiego i Wł. Niedźwiedzkiego.
6) Słownik wyrazów obcych M. Arcta.
Prócz tego mnóstwo słowników specjalnych, atlasów gieograficznych i przyrodniczych, podręczników szczegółowych różnych dziedzin, wydawnictw polskich i zagranicznych. Wreszcie — encyklopedje polskie (Orgelbranda, „Arcta Księga wiadomości pożytecznych“) i cudzoziemskie: francuskie (Larousse’a) i niemieckie (Brockhausa) i t. d.
Owoc naszej kilkuletniej pracy i usiłowań zamyka się w cyfrach następujących:
| Tom I A — O |
Tom II P — S |
Tom III Ś — Ż | |
| Stron dwuszpaltowych . . | 1 060 | 900 | 700 |
| Rysunków objaśniających . | 2 400 | 1 100 | 800 |
| Wyrazów i wyrażeń . . . | 28 000 | 23 600 | 18 600 |
Porównywając nasz słownik z dawniej wydanemi słownikami języka polskiego: Lindego i Wileńskim, widzimy, że powyższa ilość siedmdziesięciu tysięcy wyrazów, którą nasz słownik zawiera, przewyższa tamte słowniki, gdyż słownik Lindego obejmuje 60 000, a Wileński, jakkolwiek jest obfitszy, jednak należy z niego potrącić dużą ilość nowotworów (Trentowskiego) oraz nazwy mitologiczne i wiele innych.
∗ ∗
∗ |
Z dobrą więc wiarą i pełną ufnością składamy w ręce czytelnika polskiego naszą pracę, bo pracowaliśmy w tym przekonaniu, że czynimy zadość istotnej potrzebie umysłowej myślącego ogółu polskiego.
∗ ∗
∗ |
Uprzejmie prosimy o podawanie nam spostrzeganych braków lub niedokładności, a to w celu uzupełnienia lub poprawienia ich w osobnym suplemencie lub w następnym wydaniu Słownika.
Warszawa, w styczniu 1916 r.
|
|
A. pierwsza litera w alfabecie, samogłoska. Od a do z = od początku do końca. — A (spójnik) wyraża łączność i zarazem rozróżnienie; a — i (np. mówić a gadać, to dwie różne rzeczy; dwa a dwa — cztery, ten a ten, tyle a tyle, nic a nic; wyr. przeciwstawność: a — przecież, jednakże (np. nic nie rozumie, a gada); przeciwieństwo i rozróżnienie, a = zaś (np. niech oni gadają, a my jedzmy); wyr. wniosek: wtedy, wówczas, to (np. proście, a będzie wam dano); wyr. porównanie (np. malarz a malarz); wyr. wzmocnienie (wszyscy a wszyscy ganią; nikomu a nikomu nie mów; nic a nic nie umie; żaden a żaden zgadnąć nie mógł); a błędnie zam. lecz (nie uderzył go, a tylko dotknął). Jako wykrzyknik, wyraża zdziwienie, gniew, cierpienie, przestrach i t. p. (p. ach!); używa się zamiast ha, np. a, niechże i tak będzie; a w muzyce jedna z nut = la; — a. jako skrócenie = albo.
Abażur 
fr., przykrycie (zwykle papierowe i barwne) na klosz do lampy dla przyćmienia światła (fig.).
Abderyta gr., rz. m., człowiek ograniczony, tępy, głupiec.
Abdykacja łć.. zrzeczenie się tronu, złożenie korony; zrzeczenie się władzy, ustąpienie.
Abdykować łć., zrzekać się tronu, składać koronę; zrzekać się czego, ustępować.
Abecadlnik, elementarz, książka do nauki czytania.
Abecadło, zbiór wszystkich liter danego języka, ułożony w ogólnie przyjętym porządku = alfabet; przen. pierwsze początki jakiej nauki.
Abecadłowy, idący porządkiem liter, alfabetyczny.
Aberacja łć., zboczenie; A. chromatyczna = barwna obwódka przedmiotów widzianych przez soczewkę; A. gwiazd = pozorny ruch gwiazd, będący następstwom ruchu ziemi dokoła słońca i prędkości światła; A. kulistości cz. sferyczna = wada zwierciadeł wklęsłych i soczewek, iż nie skupiają należycie promieni światła; A. umysłowa = obłąd, obłąkanie.
Abiturjent łć., uczeń otrzymujący świadectwo dojrzałości.
Abjudykacja łć., odsądzenie.
Abjuracja łć., wyprzysiężenie się, wyrzeczenie się (błędów, wiary).
Ablegat łć., poseł, zastępca legata papieskiego.
,_ilustracja_do_has%C5%82a_w_S%C5%82owniku_ilustrowanym_j%C4%99zyka_polskiego_M._Arcta.png)
,_ilustracja_do_has%C5%82a_w_S%C5%82owniku_ilustrowanym_j%C4%99zyka_polskiego_M._Arcta.png)
Ablegrować nm., rozmnażać rośliny za pomocą ablegrów.
Ablucja łć., obmycie jako obrządek religijny, umycie rąk przez kapłana przed Komunją św.
Abnegacja łć., zaniedbanie się, niechlujstwo w ubiorze; wyrzeczenie się dążeń do wyższego lub korzystniejszego stanowiska.
Abnegat łć., niedbający o swoją powierzchowność, niechluj.
Abominacja łć., wstręt, obrzydzenie, odraza.
Abonament fr., przedpłata, opłata z góry (za pewną ilość kąpieli, obiadów, miejsca w teatrze, za książki, za wysyłane czasopismo).
Abonent, przedpłaciciel, składający abonament, przedpłatę.
Abonować, uiszczać z góry przedpłatę za zamówione: książki, pisma, bilety na widowiska teatralne i t. p.
Aborygienowie lub Aborygieni łć., pierwotni mieszkańcy kraju, tubylcy, autochtoni.
Abrewjacja łć., skrócenie, skrót; znak zastępujący wyraz.
Abrewjatura łć., użycie umówionych krótkich znaków, zamiast wyrazów.
Abrogacja łć., zniesienie wydanego prawa, uchylenie, odwołanie prawa.
Abrys nm., plan, rysunek miejscowości, domu, budynku i t. d.
Absces łć., — p. Ropień.
Absencja łć., nieobecność.
Absenteizm łć., (przen.) nieobecność na stanowisku, na placu.
Absentować się łć., być nieobecnym, nie stawić się.
Absolucja łć., rozgrzeszenie dane na spowiedzi; przebaczenie, odpuszczenie, darowanie winy.
Absolut łć., byt bezwzględny, zasada bezwzględna; coś pewnego, doskonałego (Bóg, idea dobra).
Absolutnie przysł. od Absolutny.
Absolutność łć., — p. Absolutyzm.
Absolutny łć., bezwzględny, w sobie rozważany; bezwarunkowy, konieczny, niezależny; całkowity, skończony, zupełny, doskonały; samowładny, nieograniczony władzą.
Absolutorjum łć., uznanie przedstawionego sprawozdania z czynności i z obrotów pieniężnych za prawidłowe; dowód piśmienny takowego uznania.
Absolutyzm a. Absolutność łć., blm., samowładztwo; bezwzględność; despotyzm.
Absorbcja łć., wchłanianie, wsiąkanie.
Absorbować łć., wsiąkać w siebie, pochłaniać.
Abstrahować łć., wydzielać pojęcie szczegółowe z pojęcia złożonego; pomijać; odejmować.
Abstrakcja łć., pojęcie oderwane, nie zmysłowe; roztargnienie; w matematyce: odejmowanie.
Abstrakcyjny, oderwany, niezmysłowy; A. nauki = nauki oderwane (filozofja, matematyka czysta), w przeciwstawieniu do doświadczalnych, stosowanych.
Abstrakt łć., pojęcie oderwane; człowiek zagłębiony w myślach, roztargniony.
Abstynencja łć., wstrzemięźliwość, powściągliwość; wstrzymywanie się od pewnych pokarmów, od popędu zmysłowego.
Absurd łć., niedorzeczność, głupstwo, nonsens.
Absynt gr., likier z piołunu i anyżu.
Abszlus nm., zamknięcie, zakończenie rachunku w księgach buchalteryjnych.
Abszlusować nm., zamykać rachunki w księgach, bilansować, saldować.
Abszmak nm., niesmak, obrzydzenie.
Abszyt nm., odprawa, dymisja; żart., dać A. komu odprawić z kwitkiem, z niczem.
Abszytowany, dymisjonowany, wydalony ze służby.
Aby, ażeby, spójnik łączący, wyrażający życzenie, cel = żeby, iżby, by, choćby, celem; byleby, przynajmniej.
Acan lub Asan, wacan, wasan, waćpan, waspan (wyr. pogardliwe); skróc. zam. waszmość pan.
Acani, Asani, waćpani, aśćka, asińdźka, waśćka, wasani, waszmość pani.
Acetylen gr., rodzaj gazu oświetlającego.
Ach! wykrz. wyrażający przestrach, ból, zdumienie, radość, smutek, urąganie = aj, och!
Achillesowa pięta — p. Pięta.
Achillesowe ścięgno — p. Ścięgno.
Achromatopsja gr., niezdolność rozróżniania barw, daltonizm.
Achromatyczny gr., bezbarwny, przedstawiający przedmioty bez zabarwienia (soczewka).
Achromatyzm gr., bezbarwność (szkło).
Achtel nm., ósma część miary jakiej; antałek.
A conto — p. Akonto.
Acz, aczkolwiek, spójnik przeciwniczy = chociaż, choć, lubo, chociażby.
Adadżjo wł. (adagio) w muzyce: = zwolna.
Adamaszek (-szku), rodzaj materji tkanej w kwiaty, jakby wypukłe.
Adamowe jabłko, wypukłość wydatna na gardzieli, zwłaszcza u mężczyzn.
Adept łć., uczeń, zwolennik jakiej nauki, sztuki lub idei, głoszonej przez kogo.
Adherent łć., stronnik, poplecznik.
Adhezja łć., przyleganie, przyciąganie.
Adjudykacja łć., przysądzenie przez licytację.
Adjudykacyjny przym. od Adjudykacja.
Adjunkt łć., urzędnik dodany do pomocy starszemu.
Adjutancki przym. od Adjutant.
Adjutant łć., pomocnik wyższego oficera.
Administracja łć., zarząd; zawiadowanie cudzem mieniem; nauka o zarządzie krajem.
Administracyjny, gospodarczy; A. kara — wymierzana przez władzę policyjną bez odwoływania się do sądu; A-ne wykonanie robót publicznych = wykonanie ich przez władzę bezpośrednio, nie powierzając ich przedsiębiorcom.
Administrator łć., rządca, zarządzający.
Administrować łć., zarządzać.
Admiracja łć., podziw, uwielbienie, zachwyt.
Admiralicja, zarząd naczelny marynarki i floty; zbior. = admirałowie.
Admiralski przym. od Admirał.
Admirator łć., wielbiciel.
Admirować łć., podziwiać, uwielbiać.
Admonicja łć., napomnienie, wymówka, przestroga.
Adnotacja łć., uwaga, przypisek.
Adonis gr., (mitol.) przen. piękny młodzieniec, amant, kochanek; roślina miłek.
Adopcja, adoptacja łć., prawne przybranie dziecka za swoje, usynowienie.
Adoptować łć., przybierać cudze dziecię za własne, usynawiać.
Adoracja łć., cześć, uwielbienie, ubóstwienie.
Adorator łć., czciciel, wielbiciel.
Adorować łć., uwielbiać, oddawać cześć.
Adres fr., napis na kopercie listu lub na posyłce, oznaczający dokąd i dla kogo przeznaczona; wskazanie zamieszkania, pobytu; piśmienne wyrażenie uczuć, przesłane panującemu lub wogóle naczelnej władzy albo ważnej osobie.
Adresant, ten, co wysyła list, posyłkę.
Adresat, odbiorca listu, korespondencji, pakunku wysłanego.
Adresować fr., kłaść adres na posyłce; przen. odsyłać, posyłać kogo do kogo; A. się, udawać się, zwracać się z czem do kogo.
Adresowy przym. od Adres. Biuro A. = gdzie dostarczają adresów mieszkańców miasta. Książka A. = książka ze spisem adresów osób i instytucji.
Adwent łć., czas czterotygodniowy przed Bożem Narodzeniem, jako pamiątka oczekiwania przyjścia na świat Chrystusa.
Adwersarz łć., przeciwnik.
Adwokacki przym. od Adwokat. A. język = rodzaj ciastek długich, płaskich, tłustych a kruchych.
Adwokat łć., obrońca, prawnik, mający prawo bronienia spraw wsadzie, mecenas, rzecznik, patron.
Adwokatować łć., trudnić się adwokaturą, być adwokatem. A. komu = bronić kogo, być czyim obrońcą gorliwym.
Adwokatura łć., zajęcie adwokata.
A dyć wykrz., = a wszak to, a przecież.
Aerolit gr., kamień meteoryczny, meteorolit, meteoryt.
Aeronauta gr., rz. m., żeglarz napowietrzny, puszczający się balonem.
Aeronautyka blm., żegluga powietrzna, sztuka wznoszenia się balonem i kierowania nim.
Aeroplan gr., przyrząd do latania po powietrzu.
Afatyk gr., dotknięty afazją.
Afazja gr., chorobliwa niemożność mówienia lub wymawiania pewnych wyrazów lub dźwięków (głosek).
Afekcja łć., tkliwość, czułość, przychylność, udana uczuciowość.
Afekt łć., uczucie, skłonność, przychylność, miłość, upodobanie.
Afektacja łć., przesada, wymuszoność, nienaturalność.
Afektowany, przesadny, wymuszony, nienaturalny.
Afeljum gr., ndm., punkt największego oddalenia planety od słońca, punkt odsłoneczny.
Afera fr., sprawa, interes, przedsięwzięcie, awantura.
Aferzysta, poszukujący różnych interesów dla zysku, gieszefciarz.
Afirmacja łć., potwierdzenie.
Afirmatywa łć., zdanie lub głos potwierdzający; gałka używana podczas wyborów, oznaczająca głos za kim; kreska za kim lub za czem.
Afisz fr., ogłoszenie o koncercie, widowisku publicznem zapowiedzianem, z wymienieniem tytułu sztuki, programu osób występujących i czasu rozpoczęcia, wywieszane na ulicach lub sprzedawane.
Afiszować się, zachowywać się publicznie bez taktu, zwracać ogólną uwagę na siebie postępowaniem nietaktównem.
Afonja gr., chorobliwa utrata głosu.
Aforystyczny, ucinkowy, urywany: pisać stylem A = pisać zdaniami krótkiemi.
Aforyzm gr., myśl filozoficzna lub moralna, zwięźle wyrażona.
Afront fr., zniewaga, obelga, ubliżenie.
Afty blp. — p. Pleśniawki.
Agapy gr., blp., uczty pierwotnych chrześcijan na pamiątkę Wieczerzy Pańskiej.
Agiencja, Agientura łć., handlowe biuro pośredniczące; zajęcie agienta; biuro agienta.
Agienda łć., rytuał, książka zawierająca przepisy wykonywania obrządków religijnych; książka do wpisywania spraw, które należy załatwić; notatnik.
Agient a. ajent, pośrednik, załatwiający powierzone mu interesy (A. handlowy, dyplomatyczny). A. policyjny = osoba, używana przez policje do wykrywania przestępstw, przestępców.
Agientura — p. Agiencja.
Agio p. Ażjo.
Agitacja łć., ruch (np. przechadzka); wzruszenie, poruszenie, A. umysłów = działalność w celu zachęcenia do czego; A. polityczna = podburzanie, wichrzenie.
Agitacyjny przym. od Agitacja.
Agitator łć. usiłujący namówić do zbiorowej działalności; A. polityczny = ten, kto pokryjomu lub jawnie podburza do czego, wichrzyciel.
Agitować łć., działać w celu namówienia do czego, wywołania czego; A. sprawę = popierać ją; sprawa się agituje = sprawa prowadzi się, toczy się.
Aglomeracja łć., skupienie, zmieszanie różnych ciał w jedno.
Aglomerat łć., ciało, powstałe ze skupienia, ze zlania się rozmaitych ciał; zlepek, mieszanina, konglomerat.
Aglutynacja łć., w med. spojenie; zlepienie rozciętych części ciała, w językozn. mechaniczne zlepianie różnych pierwiastków z sobą dla utworzenia nowego wyrazu.
Aglutynacyjny przym. od Aglutynacja. A. języki = przyczepkowe, zlepiające, t. j. nie posiadające odmian (fleksji), tworzące wyrazy przez dolepienie różnych pierwiastków.
Agnat łć., krewny w linji męskiej, pochodzący od wspólnego przodka.
Agnostycyzm, pogląd wyznający Agnozę.
Agnostyk, wyznawca agnostycyzmu.
Agnoza gr., fil., niewiedza, niemożność uzasadnienia jakiejkolwiek wiedzy o Bogu.
Agonja gr., konanie.
Agorafobja chorobliwa obawa przestrzeni.
Agrafja gr., chorobliwa niemożność pisania.
Agrarjusz, Agrarczyk łć., działacz społeczny, domagający się praw opiekuńczych dla wielkiej własności rolnej.
Agrarny łć., rolny, tyczący się rolnictwa.
Agregacja łć., nagromadzenie, skupienie.
Agregat, to, co powstaje ze skupienia jednoimiennych, jednogatunkowych części; mnóstwo.
Agresja łć., napad, zaczepka.
Agrest łć., krzew ogrodowy kolczasty o jagodach jadalnych; owoc tego krzewu.
Agrestnik, gatunek motyla; A. kamień, gatunek granatu.
Agresyjny lepiej niż Agresywny, napastujący, zaczepny.
Agronom łć., rolnik znający swój fach naukowo.
Agronomiczny przym. od Agronomja.
Agronomja łć., nauka o rolnictwie.
Agrykultura łć., uprawa roli; rolnictwo.
Aha! wykrz. wyraż. przypomnienie, potwierdzenie, zadowolenie = a co! widzisz! przecież! tak jest! właśnie też!
Aj! lub aj! aj! wykrz. dla wyrażenia bólu, zdziwienia, przestrachu, = oj, ach!
Ajencja — p. Agiencja.
Ajentura — p. Agientura.
Ajent p. Agient.
Ajer bot., tatarak.
Akacjowy przymiot. od Akacja.
Akademicki, należący do akademji; uczony, naukowy; niewolniczo trzymający się wzorów klasycznych; czysto teoretyczny.
Akademik, członek akademji; niewłaściwie student akademji lub uniwersytetu.
Akademja gr., wszechnica, szkoła wyższa; specjalne towarzystwo uczonych jako instytucja naukowa.
.png)
.png)
Akatolik gr., niekatolik.
Akcent łć. nacisk głosu na jednej z samogłosek w wyrazie; na wyrazie w zdaniu; znak, oznaczający ten nacisk; charakter wymawiania wyrazów danej mowy; przen. nacisk, zaznaczenie czego, intonacja.
Akcentować, wymawiać wyrazy stosownie do reguł i właściwości języka; przen. kłaść nacisk na co, zwracać specjalnie uwagę na co.
Akcept łć., rodzaj wekslu, z napisem na nim: „przyjmuję.” Przysłać weksel do akceptu = do podpisu, że się go przyjmuje, potwierdza.
Akceptacja łć., przyjęcie (wekslu), stwierdzenie.
Akceptant, ten, kto przyjmuje weksel i pisze na nim, że go zapłaci w terminie oznaczonym.
Akceptować łć., przyjmować, potwierdzać, aprobować, zgadzać się na co.
Akces łć., przystąpienie do czego, wzięcie udziału w czem; przystęp, dostęp łatwy. A. choroby = napad choroby, paroksyzm.
Akcesja łć., przyłączenie się, przystąpienie.
Akcesorja łć., blp., rzeczy dodatkowe, dodatki; A. teatralne p. Rekwizyty.
Akcja łć., czynność, działalność; sprawa (A. sądowa); A. dramatyczna, A. powieściowa = bieg, przebieg treści, ruch; ruchy, giesty; świadectwo udziałowe w zyskach przedsiębiorstwa handl. a. przemysł.
Akcjonarjusz, wspólnik akcyjnego przedsiębiorstwa, właściciel akcji (świadectwa udziałowego).
Akcydens łć., zwykle w lm. Akcydensy, dochód uboczny (zwłaszcza nieprawny).
Akcydensowy przym. od Akcydens; A-wa robota drukarska = drukowanie blankietów, etykiet, afiszów, okólników, adresów i t. p.
Akcyjny przym. od Akcja, na akcjach oparty; towarzystwo A., przedsiębiorstwo handlowe lub przemysłowe, oparte na akcjach.
Akcyza łć., podatek od trunków, tytuniu i t. d.; władza mająca nadzór nad poborem akcyzy.
Akcyźnik, urzędnik akcyzy.
Aklamacja łć., jednogłośne uznanie, jednomyślne zgodzenie się na co.
Aklimatyzacja łć., przyzwyczajanie do obcego klimatu.
Aklimatyzować łć., przyzwyczajać do klimatu danej miejscowości; przen. przyzwyczajać do danego miejsca, warunków, otoczenia, towarzystwa. A. się = zżywać się z nowem otoczeniem.
Akolita gr., rz. m., zastępca djakona, mający czwarty stopień święcenia; ten, co służy do Mszy ś-tej; towarzysz, poplecznik.
Akomodacja łć., przystosowanie oczu do patrzenia na rozmaitą odległość.
Akomodować się łć., stosować się do kogo.
Akompanjament fr., wtórowanie, towarzyszenie na jednym instrumencie muzycznym lub wielu instrumentach śpiewowi lub grze solowej, wykonywanym na jakim innym instrumencie.
Akompanjator, ten, co towarzyszy na fortepjanie, grze na innych instrumentach lub śpiewowi.
Akompanjować, wtórować, przygrywać do śpiewu, do gry; przen. towarzyszyć.
Akonto wł. (a conto), na rachunek, na konto.
Akord fr., harmonijne, współczesne brzmienie kilku tonów w muzyce; zgoda; ugoda; umowa; robić na A. = wykonywać robotę za opłatą od sztuki.
Akredytować łć., uwierzytelnić, upełnomocnić; wyrobić komu kredyt.
Akredytywa, pismo uwierzytelniające.
Akroamatyczny gr. A. metoda wykładu = sposób uczenia przez sam wykład bez zapytywania (w przeciwstawieniu do metody katechetycznej).
Akrobata gr., rz. m., skoczek na linie, linoskok, gimnastyk.
Akrostych gr., krótki utwór poetyczny, którego wiersze poczynają się od głosek, tworzących razem jakie zdanie lub częściej imię i nazwisko czyje.
Aksamit gr., jedwabna tkanina, z jednej strony pokryta delikatnym, miękkim, krótkim włosem.
Aksamitka, wstążka, opaska z aksamitu; roślina: kąkol ogrodowy.
Aksamitny przym. od Aksamit, z aksamitu; przen. delikatny, miękki, gładki.
Aksjomat gr., pewnik, prawda niezbita, oczywista.
Akt łć., lm. A-a i A-y czyn; obrząd; ceremonja; modlitwa; wyrażenie uczuć (A. wiary, skruchy, lojalności); część sztuki teatralnej; urzędowy spis jakiej czynności, dokument urzędowy; A. publiczny = popis; otwarcie kursów uniwersyt., dysputa dla otrzymania stopnia. Akta (akt), zbiór dokumentów, dotyczących jakiej sprawy; zbiór dowodów urzędowych, sadowych (np. akta ziemskie i grodzkie). A. Apostolskie = część Now. Test., zawierająca dzieje i czynności Apostołów.
Aktor łć., ten, co ma czynny udział w czem, działacz; grający w teatrze role utworu scenicznego, artysta dramatyczny; przen. używający mimiki i giestykulacji przesadnej; udający uczucia, których nie doznaje.
Aktorka, grająca na scenie, artystka dram.; przen. — udająca.
Aktorski przym. od Aktor.
Aktowy przym. od Akt. A. papier — p. Papier.
Aktualnie łć., przysł., rzeczywiście, w rzeczy samej.
Aktualny łć., rzeczywisty, faktyczny, na dobie będący, bieżący, z życia współczesnego wzięty.
Aktuarjusz łć., urzędnik, utrzymujący porządek w aktach; wydający kopje akt, archiwista.
Aktywa łć., blp., stan czynny majątku; całkowity majątek, nie licząc długów.
Akurat przysłówek, właśnie, ściśle, zupełnie tak; iron. = co znowu? zapewne?
Akuratnie przysł. od Akuratny.
Akuratność łć., ścisłość, rzetelność w dotrzymaniu słowa.
Akuratny łć., punktualny, dokładnie i wszystko w swoim czasie robiący; ścisły, rzetelny, sumienny.
Akustyka gr., część fizyki, zawierająca naukę o głosie cz. dźwięku, o jego powstawaniu, o jego rozchodzeniu się; właściwość jakiejś sali pod względem rozchodzenia się głosu.
Akuszer fr., lekarz położniczy.
Akuszerja fr., położnictwo, gałąź nauk lekarskich, traktująca o położnictwie.
Akuszerka, kobieta znająca fachowo akuszerję, mająca prawo dawania pomocy położnicom.
Akuszeryjny przym. od Akuszerja.
Akwaforta łć., odbitka rysunku, wytrawionego na miedzi.
Akwamaryn, minerał, gatunek szmaragdu; farba zielonawa, koloru wody morskiej.
Akwarela wł., artystyczne malowanie na papierze, pergaminie, jedwabiu, farbami wodnemi, rzadko rozrobionemi; obraz, malowany akwarelowemi farbami i akwarelowa techniką.
Akwatynta łć., rodzaj sztychu, naśladujący rysunek tuszem.
Akwilon łć., wiatr północny.
Akwizycja łć., kupno, nabytek (A. dóbr).
Alabaster gr., gatunek przejrzystego gipsu, używany do wyrobów sztuki.
Alabastrowy gr., zrobiony z alabastru; przen. delikatnie przezroczysto-biały (płeć alabastrowa).
Alalja gr., chorobliwa niemożność lub trudność mówienia; bełkotliwość.
Alarm wł., popłoch, trwoga ogólna, wrzawa, zgiełk, rozruch.
Alarmować, dawać znać o niebezpieczeństwie, uderzać na trwogę; trwożyć, przestraszać, wzniecać popłoch, niepokoić, wezwać (wojsko, straż ogniową) do natychmiastowego wystąpienia.
Alba łć., biała długa suknia, wdziewana przez księży pod ornat, gdy idą do Mszy św.
Albinos hiszp., istota pozbawiona barwnika skóry, mająca białą skórę i białe włosy.
Albinizm, brak barwnika skóry i włosów, właściwy albinosom.
Albo spój., lub, bądź (przy zdaniach wyłączających); czyli, lub; alboż, czy, czyż, czyli (w znaczeniu pytającem).
Albowiem spój., ponieważ, bowiem, bo, gdyż.
Album fr., książka do wpisywania aforyzmów, wierszy, nazwisk i kreślenia rysunków na pamiątkę; imionnik, sztambuch, zbiór rysunków, sztychów lub fotografji; księga pamiątkowa; książka lub książeczka, zawierająca widoki jakiego miasta i t. p.
Albumin łć., białko.
Albumowy przym. od Album.
Alchemik, uczony średniowieczny, zajmujący się alchemją.
Alchemja ar., średniowieczna nauka o przemianach materji; mniemana sztuka robienia złota, tudzież eliksiru życiodawczego.
Ale spój., lecz, wszak, przecie.
Ale rz. ndm., wada, przywara (nikt bez ale).
Ale, ale wykrz., wyr. przypomnienie.
Alegacja łć., przytoczenie, odwołanie się do dowodów.
Alegat łć., dowód, dołączony do akt, cytata, rzecz cytowana, przytoczenie.
Alegorja gr., nazwa figury retorycznej, przenośnia uwydatniona w całym utworze; upostaciowanie, obrazowanie jakiejś myśli, idei; pod A-rją = pod przenośnią, obrazowo.
Alegorycznie, pod figurą, figurycznie, pod przenośnią.
Alegoryczny przym. od Alegorja.
Alegro wł., w muz. żywo, ochoczo.
Aleja fr., droga lub ulica wysadzana drzewami.
Aleksandryn gr., rodzaj wiersza dwunastozgłoskowego.
Aleksandrynizm fil., kierunek filozoficzny nowoplatoników w Aleksandrji, dążność do zestawiania i godzenia najrozmaitszych poglądów filozoficznych; tyle, co eklektyzm lub synkretyzm; szperanie w materjale erudycyjnym, pedantyczne komentowanie tekstów.
Aleksandryt, minerał, odmiana chryzoberylu, barwy zielonej, przy sztucznem oświetleniu różowej.
Aleluja hebr., chwalcie Pana (przyśpiew w pieśniach kościelnych, zwłaszcza wielkanocnych); przen. wesołość, radość niespodziana.
Aleopatja — p. Alopatja.
Aleopata — p. Alopata.
Alewjacja łć., ulga w podatkach z powodu klęsk żywiołowych, jak: powódź, ogień, gradobicie.
Alfa i omega (pierwsza i ostatnia głoska w alfabecie greckim), przen. początek i koniec.
Alfabet gr., abecadło.
Alfabetyczny, ułożony według porządku głosek w alfabecie, abecadłowy.
Alfresko wł., sposób malowania artystycznego na świeżym tynku.
Algiebra ar., część matematyki, traktująca o wielkościach, wyrażanych za pomocą głosek, o układaniu i rozwiązywaniu równań.
Algiebraiczny, podług zasad algiebry, dotyczący algiebry.
Algierka, rodzaj męskiego wierzchniego ubrania futrzanego.
Alić, aliści spój., oto, aż oto, wtem, właśnie.
Alidada ar., przyrząd mierniczy, służący do celowania na przedmioty i do mierzenia kątów.(fig.)
Alikwot, w muzyce: przyton.
Alimenta łć., blp., środki wyżywienia; obowiązkowa płaca na utrzymanie żony i dzieci.
Alimentacja, wyżywienie, zasilanie, zaopatrywanie w żywność, w wodę.
Aliści — p. Alić.
Aliteracja łć., powtarzanie się tego samego dźwięku początkowego w kilku wyrazach jednego wiersza (np. Już mu zdala wtórują z bagien basem bąki).
Alizaryna, barwnik, wyciągany z korz. marzanny lub z antracenu.
Aljans łć., związek, sojusz, przymierze.
Aljant, sprzymierzeniec, sojusznik.
Aljaż fr., stop, spław, mieszanina metalów, ze stopienia ich powstała.
Aljenacja łć., przeniesienie własności na inną osobę, drogą sprzedaży, darowizny, spadku, A. umysłowa = pomieszanie zmysłów.
Aljenista, lekarz chorób umysłowych, psychjatra.
Alkalja ar., blp. potaż, sód amonjak, oraz te ich związki, które posiadają własności silnie gryzące, alkaliczne.
Alkaliczny, posiadający odczyn zasadowy, t. j. niebieszczący papierek lakmusowy i dający z kwasami sole; ługowy; A. smak = gryzący, cierpki.
Alkalizować, łączyć jakie ciało z alkaljami.
Alkaloid ar., organiczny związek chemiczny, zawierający azot, roślinnego lub zwierzęcego pochodzeniu, o reakcji alkalicznej, dający z kwasami sole; (często silna trucizna).
Alkiermes gr., barwnik czerwony, wydobywany z owadu, zwanego czerwcem.
Alkierz nm., izdebka przyboczna, bokówka.
Alkohol ar., wyskok, spirytus czysty.
Alkoholiczny, o własnościach alkoholowych.
Alkoholik, chory skutkiem nadużycia alkoholu.
Alkoholizm, stan chorobliwy skutkiem nadużywania trunków; obłąd opilczy, dypsomanja.
Alkoholowy, pochodzący od alkoholu (roztwór).
Alkoran ar. — p. Koran.
Alkowa ar., mały pokoik za przegrodą, przeznaczony na sypialnię; nisza.
Allach ar., nazwa Boga u mahometan.
Almanach ar., kalendarz; noworocznik.
Alodjalny łć., dziedziczny, nie lenny.
Alodjum, w lp. ndm., lm. A-dja, majątek dziedziczny, nie lenny.
Alokucja łć., przemowa papieża do kardynałów.
Alopata gr., (błęd. Aleopata), lekarz leczący według zasad alopatji.
Alopatja gr., (błęd. Aleopatja), metoda leczenia, polegająca na używaniu środków przeciwdziałających chorobie.
Alotropja gr., zjawisko wielopostaciowości tego samego ciała prostego (pierwiastku).
Alpaga, tkanina z wełny alpaki; rodzaj tkaniny wełnianej, naśladujący alpagę.
Alt wł., nizki głos kobiecy.
Altarzysta łć., wikarjusz, pomocnik plebana; chłopiec posługujący przy Mszy św.
Altembas tur., jedwabna materja gruba, przetykana zlotem, rodzaj złotogłowiu.
Alteracja łć., niepokój, wzruszenie, pomieszanie, wzburzenie, irytacja; w muz. zmiana nut w akordzie.
Alternacja łć. (zmiana, kolej, zamiana); oboczność fonetycznie różnych, lecz etymologicznie pokrewnych głosek (np. mog-ę — moż-esz).
Alternacyjny przym. od Alternacja.
Alternatywa łć., wybór jednej możliwości z dwu.
Alterować się, gniewać się, irytować się.
Altruista, człowiek o popędach, uczuciach, przekonaniach altruistycznych, nieegoista.
Altruistyczny przym. od Altruizm.
Altruizm łć., skłonność do poświęcania się dla dobra innych, popęd do poświęceń, do zaparcia się siebie; współuczuwanie, jako podstawa moralności.
Aluminjum rz. ndm., metal glin.
Alumn łć., wychowaniec seminarjum duchownego, kleryk.
Alumnat, zakład kształcący kleryków, seminarjum.
Aluwjalny łć., gieol., napływowy, naniesiony przez wodę (ziemie aluwjalne).
Aluwjum łć., rz. ndm., ziemie napływowe, namul.
Aluzja łć., wyrażenie, które nie zawiera wzmianki o jakiej rzeczy, jednak budzi myśl o niej, napomknienie; przymówka, stosowanie, przytyk do kogo lub do czego.
Aluzyjny przym. od Aluzja.
Amalgamat gr., mieszanina rtęci z jakimbądź innym metalem; mieszanina.
Amalgamować gr., robić amalgamat.
Amant fr., kochanek; — pogardl. gach; aktor, grający rolę kochanków.
Amanuent łć., pomocnik w urzędzie.
Amator łć., miłośnik, wielki zwolennik czego, lubownik; niefachowiec, niespecjalista, dyletant.
Amatorski przym. od Amator: A-i teatr, A-e przedstawienie, urządzane lub dawane przez amatorów; A-ska cena p. Cena.
Amatorstwo, zamiłowanie do czego lub w czem, upodobanie.
Ambaje łć., rz., blp., brednie, bałamuctwa, niedorzeczności.
Ambalaż fr., opakowanie towaru.
Ambaras fr., kłopot, zakłopotanie, niepokój.
Ambarasować, kłopotać kogo, zatrudniać.
Ambarasowny, ambarasujący, kłopotliwy.
Ambarkader fr., miejsce na brzegu rzeki, urządzone dla ładowania towarów na statek i dla pasażerów do wsiadania.
Ambasada fr., urząd ambasadora, orszak ambasadora, biuro ambasadora; budynek, w którym się mieści ambasada.
Ambasador fr., pierwszorzędny poseł dyplomatyczny, przedstawiciel panującego przy obcym dworze.
Ambicja łć., blm., poczucie godności własnej; duma, pycha, zarozumiałość; żądza wywyższenia się.
Ambit = to samo co ambicja; wziąć na A. = przemóc się, aby dokonać jakiegoś trudniejszego przedsięwzięcia lub czynu; wziąć sobie coś za punkt honoru.
Ambitny, mający poczucie godności własnej; dumny, zarozumiały; żądny wywyższenia się, pełen ambicji, sięgający zbyt wysoko (np. ambitny projekt).
Ambo łć., ndm., dwa numery razem postawione na loterji liczbowej
Ambra gr., wydzielina potfisza, wydająca przyjemną woń przy spaleniu.
Ambrozja gr., (mit.) pokarm bogów; przen. przysmak.
Ambulans fr., wojskowy szpital polowy i wszystko co do niego należy; wóz z obsługą do przewożenia rannych.
Ambulatorjum łć., lp. ndm., w lm. A-rja, lecznica przy szpitalu, do której chorzy przychodzą po radę lekarską.
Ameljoracja = Meljoracya łć., ulepszenie.
Amen hbr., ndm., niech się stanie, niech tak będzie; przen. koniec.
Ametyst gr., drogi kamień kwarcowy koloru fijoletowego.
Amfibol gr., odmieniec, minerał z grupy krzemianów.
Amfibje gr., zwierzęta ziemnowodne, płazy (np. krokodyl, żaba).
Amfibrach gr., stopa wierszowa trzyzgłoskowa ze środkową zgłoską długą lub akcentowaną.
Amfilada fr., szereg kolumn lub pokojów, w prostym kierunku idących.
Amfiteatralny przym. od Amfiteatr.
Amjant gr., odmiana azbestu.
Amnestja gr., ułaskawienie, przebaczenie, darow. kary.
Amnezja gr., bezpamięć, stan chorobliwy pamięci, utrata pamięci.
Amonit, muszla zaginionego skorupiaka tejże nazwy.
Amonjak gr., gaz składający się z azotu i wodoru, o własnościach gryzących; roztwór tegoż w wodzie.
Amonjakalny przym. od Amonjak.
Amorek, aniołek malowany lub rzeźbiony.
Amoretki, mlecz z kości pacierzowej cieląt lub baranów, używany jako przyprawa do potraw.
Amorfizm gr., bezkształtność, brak form stałych.
Amortyzacja łć., umorzenie (kapitału, długu) przez częściową spłatę razem z procentem, rozłożoną na pewną liczbę lat.
Amortyzować, umarzać.
Amplifikacja łć., drobiazgowość w opowiadaniu; dokładniejsze wyjaśnienie myśli; przesada w mowie.
Amputacja łć., odcięcie części ciała (zwłaszcza ręki lub nogi) przez chirurga w celu leczniczym.
Amputować łć., chirurg. odcinać (rękę, nogę).
Amulet ar., przedmiot noszony przy sobie i jakoby chroniący człowieka przed nieszczęściem lub chorobą; talizman.
Amunicja fr., zapasy i przybory strzelnicze (proch i kule), naboje, ładunki.
Anabaptysta gr., nowochrzczeniec.
Anachoreta gr., rz. m., pustelnik, pędzący życie odludne z pobudek religijnych; przen. samotnik; człowiek, stroniący od ludzi, odludek.
Anachroniczny gr., lub Anachronistyczny, mylny względnie do czasu; przestarzały.
Anachronizm gr., błąd w oznaczeniu czasu wydarzeń.
Anafora gr., w poetyce kilkakrot. powtórzenie jednego lub kilku wyrazów na początku każdego zdania (np. też same widzi sprzęty, też same obicia i też same portrety).
Anagram gr., łamigłówka, gra słów, zagadka, polegająca na przestawianiu głosek, sylab l. wyrazów.
Anakolut gr., wyraz w zdaniu, nie zgadzający się pod względem składniowym z innemi wyrazami.
Anakolutyczny przym. od Anakolut.
Anakonda, gatunek olbrzymiego węża z rodziny dusicieli.
Anakreontyk gr., lekki wiersz miłosny lub żartobliwy.
Anale, Anały blp., roczniki, kronika, w której dzieje są opisane podług następstwa lat.
Analekta gr., blp., zbiór wyjątków z utworów pewnego pisarza lub kilku pisarzów.
Analfabeta gr., rz. m., nie umiejący czytać i pisać; niepiśmienny.
Analfabetyzm, nieumiejętność, czytania i pisania.
Analgiezja gr., bezbolesność, nieczułość na ból.
Analista łć., kronikarz opowiadający dzieje podług następstwa lat.
Analityczny gr., wynikający z analizy, rozbiorowy; zdolny do analizy; analizę stosujący; języki analityczne = języki fleksyjne, w których przeważa wyrażanie stosunków pomiędzy pojęciami za pomocą przyimków, zaimków i słów posiłkowych (w odróżnieniu od syntetycznych).
Analiza gr., rozbiór, rozkład na części (A. chemiczna, A. filozoficzna, A. matematyczna, A. gramatyczna, A. widmowa).
Analizować, czynić analizę, rozbierać, rozkładać na części, rozczłonkowywać.
Analogiczny gr., podobny co do stosunku, pokrewny; fil. wniosek A. = na mocy analogji, przez analogję.
Analogizm gr., wniosek przez analogję.
Analogja gr., fil., podobieństwo stosunku (nie cech); w jęz. upodobnienie form lub zwrotów, oparte na kojarzeniu wyobrażeń, inaczej: asymilacja morfologiczna.
Anały — p. Anale.
Anapest gr., stopa wierszowa złożona z dwóch zgłosek krótkich i ostatniej długiej lub akcentowanej.
Anarchiczny przym. od Anarchja.
Anarchista, działacz polityczny, usiłujący stosować środki gwałtowne w celu wywrotu istniejącego porządku społecznego.
Anarchja gr., brak rządu prawidłowego; nieład, bezrząd.
Anatema gr., klątwa kościelna, wyklęcie.
Anatom gr., znawca anatomji; profesor anatomji; przen. rozbierający coś szczegółowo.
Anatomiczny przym. od Anatomja.
Anatomizować, rozbierać coś drobiazgowo.
Anatomja, nauka o budowie ciał organicznych; nauka o rozczłonkowaniu, dzieleniu ciała na części.
Androny blp., brednie, bajdy, duby smalone, głupstwa, niedorzeczności.
Andrót, gatunek ciastka.
Andrus (żarg.), łobuz.
Andrzejki, zwyczaje zabobonne, praktykowane przez dziewczęta w wigilję św. Andrzeja, a dotyczące wróżb zamążpójścia.
Anegdota gr., opowiadanie krótkie, dowcipne.
Anegdotyczny przym. od Anegdota.
Aneks łć., załącznik; w lm. dodatki, dołączone do jakiego pisma, dowody; objaśnienia, dołączone do dzieła, do akt.
Aneksja łć., przyłączenie, zabór, zagarnięcie.
Anektować łć., zagarniać, przyłączać, wcielać.
Anemiczny, mający mało krwi, blady; przen. mający mało ruchu, życia (utwór literacki).
Anemja gr., niedokrwistość.
Anemona, roślina sasanka
Aneroid gr., rodz. barometru (ob.).
Anestezja gr., nieczułość, znieczulenie.
Anewryzm gr., choroba w kształcie guza, polegająca na rozszerzeniu tętnicy.
Anfilada gr., — p. Amfilada.
Angażować fr., zapraszać, zamawiać, przyjąć do obowiązku; A. się, zobowiązywać się, przyjmować obowiązek, zobowiązanie.
Angielski przym. od Anglja. A. choroba — p. Choroba. A. ziele — p. Ziele. A. sól — p. Sól. A. plasterek — p. Plasterek. A. pismo = pismo okrągłe, — p. Czcionki.
Angina łć., zapalenie błony śluzowej gardzieli.
Anglez fr., koń angielski; rodzaj tańca.
Anglikanizm, religja panująca w Anglji, polegająca na odrzuceniu władzy papieża a utrzymaniu biskupów, kościół episkopalny.
Anglizować, przerabiać na sposób angielski (A. konia = ucinać mu ogon krótko, po angielsku).
Angloman, miłośnik i naśladowca wszystkiego, co angielskie.
Anglomanja, zamiłowanie i naśladowanie wszystkiego, co angielskie.
Anhidryt — p., Bezwodnik.
Ani spój., ani, ani = ni... ni, i nie... i nie; i... i; nawet nie, wcale nie.
Ani przysł., wcale nie, zupełnie nie.
Anielski, tyczący się aniołów, właściwy aniołom; przen. przedziwny, doskonały, bez zarzutu, bez skazy (dobroć A-a, serce anielskie, człowiek A.), odznaczający się wielką dobrocią, łagodnością. A. chleb = Komunja św.
Anihilować, Anulować łć., unieważniać, znosić, uważać za niebyłe, kasować.
Anilina ar., ciecz oleista, otrzymywana z benzolu, używana do wyrobu farb anilinowych.
Anilinowy przym. od Anilina.
Animizm łć., fil., doktryna, według której pierwiastek duchowy jest przyczyną organizacji i czynności żywotnych w jestestwach organicznych; duchowe uosobienie rzeczy.
Animować łć., ożywiać, pobudzać, podniecać, zagrzewać, zachęcać. A. się = zapalać się do czego.
Animozja łć., blm., zaciekłość, zawziętość, zapalczywość.
Animusz łć., ożywienie, odwaga, zapał, dziarskość (pełen A-u = pełen ducha.
Anioł gr., w lm. -owie, -eli, -oły, nazwa dobrego ducha, posłaniec boży, niebianin; przen. człowiek jako uosobienie piękności lub dobroci. A. stróż = anioł czuwający nad człowiekiem. A. ciemności = zły duch, djabeł.
Aniwersarz łć., rocznica.
Aniżeli spój., niż, niżeli.
Ankieta fr., grono osób wyznaczonych do zbadania jakiej sprawy.
Ankiloza fr., niemożność ruchu w stawie.
Ankrować, spajać, spinać ankrami.
Annuaty — p. Annuity.
Annuity łć., blp., równe raty, spłacane z procentem składanym.
Anod gr., przewodnik metalowy, którym prąd dodatni elektryczności wchodzi do ciała poddanego elektrolizie.
Anodyna gr., (zwykle w lm. Anodyny), eter siarczany z alkoholem, środek lekarski, uśmierzający ból przez odurzenie.
Anomaliczny, Anomalistyczny, Anomalny, przym. od Anomalja.
Anomalja gr., objaw odstępujący od prawidła, od reguły; nieprawidłowość, nienormalność, zboczenie.
Anonim gr., ten, co nie podpisuje swego imienia i nazwiska pod jaką pracą piśmiennicza, autor bezimienny; list, pisany do kogo bezimiennie.
Anons fr., ogłoszenie, uwiadomienie, oznajmienie, doniesienie, pisane lub drukowane.
Anonsować, oznajmiać, donosić, zawiadamiać, meldować, ogłaszać.
Anorganiczny gr., nieorganiczny, nieustrojowy (należący do działu minerałów).
Anormalny gr., nienormalny, nieprawidłowy, nie taki, jakim być powinien.
Ansa łć., niechęć, uraza.
Anszlag nm., kosztorys, określenie kosztów roboty mającej się wykonać.
Antagonista gr., przeciwnik.
Antagonizm gr., blm., działanie, myślenie w duchu przeciwnym, przeciwieństwo.
Antał (zwykle zdr. Antałek) węg., ćwierć beczki; mała beczułka; przen. grubas, piwosz.
Antałkowy przym. od Antałek.
Antarktyczny gr., położony około bieguna południowego.
Antecedencje łć., blp., przeszłe, ubiegłe, poprzednie sprawy, wydarzenia i okoliczności; przeszłe czyny, anterjora.
Antecesor łć., poprzednik, przodek.
Antedatować łć., kłaść datę wcześniejszą niż jest w rzeczywistości.
Antedyluwialny łć., przedpotopowy, powstały przed okresem dyluwialnym.
Anteludjum lm. A-ja, łć., przygrywka.
Antenat łć., zwykle w lm. Antenaci, przodek rodziny o kilka pokoleń wstecz.
Antepedjum właśc. Antependjum łć., dolne (front.) pokrycie ołtarza.
Anterjora — p. Antecedencje.
Anti... p. Anty...
Antologja gr., zbiór wyborowych ustępów lub całych utworów (krótkich) z różnych poetów.
Antracen gr., węglowodór wydobywany ze smoły gazowej.
Antracyt gr., gatunek węgla kamiennego, bardzo twardy i lśniący.
Antraks gr. — p. Wąglik.
Antrakt fr., przerwa między dwoma aktami w sztuce granej w teatrze, międzyakt.
Antreprener fr., przedsiębiorca.
Antrepryza fr., przedsiębiorstwo; wziąć co w A-ę = przedsięwziąć wykonanie jakiego przedsiębiorstwa lub większego zamówienia.
Antresola fr., nizkie piąterko między parterem a pierwszem piętrem; pokoik, utworzony przez poziome przegrodzenie u góry wysokiego pokoju.
Antropocentryzm gr., pogląd uznający człowieka za punkt ciężkości wszechświata, za cel i rację bytu świata.
Antropofag gr., ludożerca.
Antropofonika gr., w językozn. fizjologja mowy ludzkiej.
Antropognozja gr., człowiekoznawstwo.
Antropolit gr., szkielet skamieniały człowieka pierwotnego.
Antropologiczny przym. od Antropologja.
Antropologja gr., historja naturalna człowieka.
Antropometrja gr., pomiary zdejmowane z ciała ludzkiego w celach naukowych, lub sądowo-policyjnych.
Antropometryczny przym. od Antropometrja.
Antropomorfizm gr., uosobienie bóstwa w postaci człowieka.
Antropozofja gr., nauka o człowieku z punktu widzenia filozofji.
Antychryst, przeciwnik Chrystusowy, fałszywy Chrystus; przen. kusiciel, bezbożnik, zły duch.
Antycyklon, rodzaj b. silnego śrubowo-wirowego wiatru, wiejącego od środka wiru.
Antycypacja łć., uprzedzanie faktów; pobór lub wypłata przed terminem: w retoryce = uprzedzenie.
Antycypować łć., uprzedzać; z góry sąd wydawać.
Antydatować błędnie, zamiast Antedatować.
Antydot łć., odtrutka, przen. środek przeciwdziałający.
Antyfebryna, ciało krystaliczne, otrzymywane z aniliny i kwasu octowego, używane jako środek lekarski przeciwgorączkowy.
Antyfona gr., śpiew nabożny kapłana i ludu lub dwóch chórów kościelnych naprzemian.
Antyk łć. rzeźba starogrecka lub starorzymska, przedmiot starożytny, zabytek; przen. żart. dziwak, trzymający sie dawnych mód, dawnych zwyczajów.
Antykatolicki, przeciwny, sprzeciwiający się zasadom katolicyzmu.
Antykwa łć., zwyczajne czcionki łacińskie (nie ukośne).
Antykwarjat, dział (księgarski) dawnych a rzadkich książek, przedmiotów antykwarskich; sklep takichże książek i przedmiotów.
Antykwarjusz a. Antykwarz łć., znawca starożytności, dawnych zabytków; starożytnik, handlujący dawnemi zabytkami; handlujący staremi lub rzadkiemi książkami.
Antykwarnia, księgarnia starych lub używanych książek.
Antykwarstwo, proceder antykwarski.
Antykwarski, starożytniczy.
Antykwarz — p. Antykwarjusz
Antymon, rodzaj minerału kruchego z metalicznym połyskiem.
Antymonarchista gr., przeciwnik rządu monarchicznego.
Antynomja gr., sprzeczność praw; sprzeczność z prawem; fil. sprzeczność pomiędzy czystym rozumem i rozsądkiem (Kant).
Antypapież, papież nieprawy, obrany przez mniejszość kardynałów.
Antypatja gr., odraza, wstręt, niechęć.
Antypatyczny, niesympatyczny, budzący wstręt, odrazę, wstrętny.
Antypiryna gr., ciało krystaliczne, związek węgla, używane jako lekarstwo od bólu głowy i gorączki.
Antypka tur., cybuch z drzewa czereśni lub wiśni tureckiej.
Antypoda gr., rz. m., przeciwnożny, mieszkaniec drugiej półkuli.
Antysemita łć., przeciwnik żydów.
Antyseptyczny gr., przeciwgnilny, zapobiegający gniciu.
Antysocjalny łć., przeciwspołeczny.
Antyspastyczny czyli Antyspazmatyczny gr., uspokajający zaburzenia systemu nerwowego (środek lekarski).
Antyteza gr., przeciwstawienie, figura retoryczna, polegająca na zestawieniu obok siebie dwóch przeciwieństw; przeciwieństwo.
Anulować — p. Anihilować.
Anyżówka, wódka zaprawiona anyżem.
Aoryst gr., w gramatyce forma słowna, wyrażająca czas przeszły chwilowy (np. giermku, zawoła, kędyż są posłowie?)
Apanaż fr., (używa się zwykle w lm.), uposażenie członków rodziny panującej, w dobrach, dochodach z dóbr, lub w pensji rocznej.
Aparat łć., przyrząd; A-ty kościelne = przybory i szaty kościelne kapłańskie, przedmioty, któremi posługuje się kościół przy odprawianiu nabożeństw i ceremonji.
Apartament fr., pokój wykwintny; wytworne mieszkanie z kilku pokojów złożone.
Apatja gr., obojętność, zobojętnienie, odrętwienie, nieczułość, odrętwiałość; fil. wolność od wszelkich afektów i namiętności, równowaga ducha u mędrca (stoicy).
Apatyczny gr., obojętny, nieczuły, mało wrażliwy na wszelkie podniety fizyczne i duchowe.
Apatyt, minerał: mylnik, naturalny fosforan wapna.
Apel fr., blm. (wojsk.), wezwanie do stawienia się, zwoływanie; stanąć do apelu = stawić się na wezwanie.
Apelacja łć., odwołanie się w jakiej sprawie do władzy wyższej; odwołanie się od wyroku władzy niższej.
Apelacyjny łć., tyczący się apelacji (skarga apelacyjna): przyjmujący apelacje (sąd apelacyjny).
Apelować łć., odwoływać się od wyroku władzy niższej do decyzji władzy wyższej.
Apendyks łć., dodatek, dopełnienie do jakiego pisma, do książki.
Apepsja gr., blm., niestrawność.
Apercepcja łć., fil., usamowiednienie, jasne uświadomienie czegoś; przygotowanie umysłu do podania mu nowej wiadomości naukowej.
Apercypować łć., spostrzegać i uświadamiać sobie spostrzeżenia.
Apertura łć., mała rana na ciele, umyślnie zrobiona i nie zagajana w celu ropienia, aby zapobiec jakiej chorobie, lub ją usunąć; fontanela.
Apetyczny fr., smaczny, wzbudzający apetyt; przen. ponętny, pociągający, wzbudzający ku sobie pociąg.
Apetyt fr., łaknienie, chęć do jadła; przen. żądza, pożądanie, pożądliwość, chęć; mieć A. na kogo = chrapkę na kogo, ostrzyć zęby na kogo, chcieć komu co złego wyrządzić, chcieć się zemścić.
Aplaudować łć., oklaskiwać, dawać oklaski, bić brawo; chwalić, pochwalać głośno.
Aplauz łć., oklask, brawo; pochwala głośna, poklask.
Aplikacja łć., pilność, pilne, gorliwe przykładanie się do czego (np. do nauki); początkową praktyka biurowa zwykle bezpłatna; zastosowanie, przystosowanie, np. zasady ogólnej do szczególnego przypadku.
Aplikant łć., praktykant biurowy.
Aplikatura włs. prawidłowy układ palców przy grze na instrumencie muzycznym.
Aplikować łć., stosować, zastosowywać, przystosowywać; odbywać początkową praktykę biurową. A. się, przykładać się do czego.
Aplomb fr., pewność siebie w ruchach i zachowaniu.
Apodyktyczny gr., stanowczy (ton, mowa); pewny, niezbity, niezaprzeczony.
Apoftegmat gr., lm. A-a, krótkie, jędrne zdanie, sentencja; epigramat, fraszka.
Apoftegmatyczny przym. od Apoftegmat, treściwy, jędrny, zwięzły.
Apogieum gr., ndm., najdalszy punkt od ziemi na orbicie księżyca; przen. szczyt, zenit, punkt kulminacyjny, najwyższy.
Apokalipsa gr., Objawienie Ś-go Jana (księga stanowiąca cześć końcową Nowego Testamentu).
Apokaliptyczny przym. od Apokalipsa, niezrozumiały, zagadkowy, pełen przenośni, (np. styl).
Apokryf gr., utwór piśmienniczy podrobiony; utwór podany pod nazwiskiem autora, który go nie napisał.
Apokryficzny przym. od Apokryf.
Apolog gr., bajka ze świata zwierzęcego lub roślinnego, zawierająca pewien morał.
Apologieta rz. m., pisarz kościelny, walczący w swoich pismach w obronie wiary chrześcijańskiej.
Apologietyka gr., nauka obrony prawd wiary chrześcijańskiej.
Apologja gr., mowa lub pismo usprawiedliwiające, broniące.
Aponeuroza gr., (anatom.), błona twarda, ścięgnista; rozścięgno.
Apopleksja gr., nagły napływ krwi do mózgu, zawieszający jego czynności; nagły napływ do rdzenia pacierzowego, do płuc, do serca. A. piorunująca, śmiertelny atak apopleksji.
Apoplektyczny przym. od Apopleksja. A. atak = apopleksja.
Aportować fr., (o psie), przynosić na rozkaz jaki przedmiot lub zwierzynę ubitą.
Apostata gr., rz. m., odstępca od wiary, odszczepieniec.
Apostazja gr., odstępstwo od wiary chrześcijańskiej.
Aposterjoryczny łć., od A posteriori t. j. ze skutków wyprowadzony, np. sąd, zdanie A-e = wyprowadzone z faktów, ze zbadania.
Apostolski, dotyczący Apostołów. Skład A. = wyznanie wiary chrześcijańskiej: «Wierzę w Boga» i t. d. Stolica A. = stolica papiezka.
Apostolstwo gr., posłannictwo; opowiadanie wiary chrześcijańskiej w krajach pogańskich; szerzenie jakiejś nauki, jakichś zasad.
Apostoł gr., jeden z dwunastu wybranych pierwszych uczniów Chrystusa; przen. — szerzyciel gorliwy jakiej idei, zasady.
Apostołka, kobieta apostołująca; apostołowanie.
Apostołować gr., szerzyć, krzewić gorliwie jaką ideę, zasadę.
Apostrof gr., przecinek umieszczany u góry między dwoma wyrazami lub literami, zamiast opuszczonego dźwięku (w niektórych językach obcych).
Apostrofa gr., figura retoryczna, polegająca na nagłym zwrocie mowy do obecnych lub do nieobecnych, jak gdyby byli obecnymi, a nawet do rzeczy martwych; przemówienie.
Apoteoza gr., wyniesienie kogoś do rzędu bogów (u dawnych Rzymian); przen. — ubóstwienie, oddawanie komuś czci nadzwyczajnej; artystyczne utworzenie grupy, wyobrażającej bohaterów wśród chwały.
Apozycja łć., (gram.) dopowiedzenie.
Aprehendować łć., brać co do serca, przejmować się czem, dbać o co, nie lekceważyć czego.
Aprehensja łć., obawa, bojaźń.
Apretura łć., ostateczne wykończenie tkanin i nadanie im powierzchowności, wymaganej do handlu.
Aprjorystyczny łć., od A priori, t. j. z góry, np. A. zdanie lub sąd = wydany z góry, mający być następnie udowodnionym; wyrokowanie powzięte z myśli, z góry, naprzód, bez dowiedzenia.
Aprobacja łć., pochwała, uznanie za dobre.
Aprobata łć., potwierdzenie, pozwolenie; pozwolenie władzy duchownej na drukowanie książek.
Aprobować łć., potwierdzać, pochwalać, uznawać za dobre.
Aproksymatywnie łć., przysł., w przybliżeniu (do prawdy).
Aprosza fr., rów zasłoniony, którym nieprzyjaciel podstępuje pod twierdzę obleganą, przykop.
Apsyda — p. Absyda.
Apsydy gr., (astr.), dwa punkty eliptycznej drogi planety: największego jej oddalenia od słońca (afeljum)i najmniejszego (peryheljum).
Apteczka zdr. od Apteka; izdebka lub częściej szafa, skrzynka, gdzie się przechowują wódki, słodycze, lub lekarstwa domowe w gospodarstwie.
Apteczny, tyczący się apteki, właściwy aptece (np. zapach); lekarski, leczniczy, sprzedawany w aptece; zawierający materjały z których się robią lekarstwa (skład).
Apteka gr., miejsce, gdzie się lekarstwa robią i wydają.
Aptekarski, tyczący się aptekarza lub aptekarstwa. A. cena = nadmierna cena, wysoka cena. A. wagi: odznaczające się wielką ścisłością.
Aptekarz, właściciel apteki; ten, co lekarstwa przygotowuje i sprzedaje.
Aragonit, minerał z gatunku wapieni.
Arak tur.,, mocny napój wyskokowy, wyrabiany z ryżu, z palmy lub z trzciny cukrowej.
Aranżer fr., urządzający tańce, zabawy.
Aranżować fr., urządzać, porządkować, układać.
Araukarja, bot. igława.
Arbiter łć., sędzia polubowny, rozjemca w sporach, członek sądu honorowego.
Arbitralny łć. dowolny, samowolny, bezwzględny.
Arbitraż fr., spekulacja bankierska na różnice kursu.
Arbuz, harbuz tur., gatunek dyni, kawon. Dostać arbuza = dostać odmowę przy oświadczynach.
Arcaby — p. Warcaby.
Archaiczny gr., starodawny, staroświecki.
Archaistyczny gr., naśladujący starożytność, staroświecki.
Archaizm gr., wyraz starodawny, przestarzały; staroświecczyzna.
Archanielski przym. od Archanioł.
Archanioł gr., anioł wyższego rzędu.
Archeografja gr., opis starożytnych zabytków.
Archeolog gr., badacz starożytności, starożytnik.
Archeologja gr., nauka o starożytnościach, zabytkach starożytnych, w zakresie sztuk i rzemiosł, starożytnictwo.
Archidjakon gr., najstarszy z duchownych przy biskupie (dawniejsza dostojność kościelna).
Archidjecezja gr., arcybiskupstwo; okrąg złożony z kilku djecezji, zostający pod władzą arcybiskupa.
Archikatedra gr., główny kościół w archidjecezji.
Archikonfraternia gr.-łć., arcybractwo.
Archipelag gr., grupa, gromada wysp jednej formacji, blizko siebie leżących.
Archiprezbiter gr., starszy kanonik katedralny.
Architekt gr., budowniczy.
Architektoniczny gr., tyczący się architektoniki, architektury, stylowy.
Architektonika gr., sztuka nadania budowli pięknej, harmonijnej całości, stosownie do stylu i zasad piękna.
Architektura gr., sztuka budownicza; budownictwo.
Archiwalny gr., należący do archiwum.
Archiwarjusz, lepiej Archiwista gr., urzędnik, mający archiwum w swojem zawiadywaniu.
Archiwum (lm. A-wa) gr., zbiór dawnych, starych akt i wogóle różnych dokumentów, przeważnie pism urzędowych; miejsce, gdzie się te papiery przechowują.
Arcy gr., przysł., bardzo, nadzwyczaj, wielce, nadzwyczajnie (używa się zwykle w połączeniu z innymi wyrazami).
Arcybiskup gr., biskup, stojący na czele archidjecezji.
Arcybiskupstwo, godność arcybiskupia; okrąg, będący pod zarządem duchownym arcybiskupa; archidjecezja.
Arcybractwo, główne bractwo przy kościele.
Arcydzieło, dzieło przewyższające wartością inne dzieła w tym rodzaju, dzieło celujące (zwłaszcza wśród dzieł sztuki pięknej).
Arcydzięgiel — p. Dzięgiel.
Arcykapłan, kapłan najwyższy (zwłaszcza u dawnych Żydów i pogan).
Arcyksiążę, tytuł książąt z domu panującego w Austrji.
Arcyksięstwo, nazwa prowincji w Austrji; arcyksiążę z żoną.
Arcypasterz, Ojciec św., Papież.
Areał łć., blm., obszar ziemi, rozległość, wielkość powierzchni, gruntu.
Areka bot., żuwna, gatunek palmy rosnącej w południowej Azji.
Arenda łć., dzierżawa dóbr lub sprzedaży wódek.
Arendarz łć., dzierżawca; dzierżawca karczmy, szynku na wsi.
Arendować łć., dzierżawić, mieć arendę, dzierżawę.
Areopag gr., (najwyższy sąd grecki w Atenach starożytnych); przen. — zgromadzenie osób dostojnych, wyrokujących o czem.
Areszt łć., więzienie policyjne, koza, ciupa, wieża; przytrzymanie, uwięzienie, pozbawienie swobody, zatrzymanie, zajęcie. A. detencyjny = uwięzienie tymczasowe; A. domowy = zabronienie wydalania się z mieszkania. Położyć A. na czyjeś mienie = zabronić rozporządzania tem mieniem i korzystania z niego.
Aresztant, więzień kryminalny.
Aresztować łć., brać do aresztu, zamknąć za karę. A. co = kłaść areszt, zabronić właścicielowi użytkowania z jakiej rzeczy.
Arfiarka, Arfiarz, grająca(cy) na arfie.
Arfować, (niewł. rafować), oczyszczać zboże, ziemię, żwir, przesiewając je przez arfę.
Argon gr., jeden z pierwiastków, składowych powietrza.
Argument łć., dowód, rzecz za dowód służąca, środek przekonywający.
Argumentacja łć., dowodzenie, przytaczanie dowodów, sposób dowodzenia.
Argumentować łć., przytaczać dowody, dowodzić, popierać dowodami, przekonywać.
Argus (mitol.), przen. człowiek, zazdrośnie i podejrzliwie czegoś pilnujący; ptak z gatunku bażantów; gatunek motyla.
Argusowy przym. od Argus. A. oczy = wzrok bystry, czujny, podejrzliwy, zawistnie strzegący.
Arja wł., pieśń, śpiew.
Arjanin (lm. A-nie), wyznawca arjanizmu.
Arjanizm, sekta religijna, przeczącą bóstwu Chrystusa.
Arjergarda fr., tylna straż (w wojsku, flocie wojennej), odwód.
Arjowie, Aryjczykowie, ogólna nazwa narodów indo-europejskich.
Arka łć., korab Noego. A. przymierza = skrzynia, w której przechowywano tablice Mojżeszowe; duża, niezgrabna kareta.
Arkabuz fr., gatunek dawnej strzelby, półhak.
Arkadja gr., przen. szczęśliwa kraina.
Arkadyjski gr., pasterski, sielankowy, sielski.
Arkan tat., sznur do chwytania koni lub zwierząt dzikich; przen. więzy, niewola.
Arkana łć., blp., tajemnice, sekrety.
Arktyczny gr., około bieguna północnego leżący (ląd, ocean).
Arkusz łć., nazwa płaskiego kwadratowego formatu, w jakim bywają przygotowywane do handlu: papier, bibuła, faktura, wata, blacha.
Arkuszowy przym. od Arkusz, mający format arkusza.
Arlekinada wł., figle błazeńskie, błazeństwo, błaznowanie; przen. głupstwo, błazeństwo, pajacostwo, postępowanie okrywające śmiesznością.
Arlekinowy, Arlekiński przym. od Arlekin.
Armatni przym. od Armata, tyczący się armaty.
Armator, przedsiębiorca, wyposażający okręt we wszystko, co potrzebne do żeglugi.
Armatura fr., uzbrojenie, ekwipowanie okrętu; kotwica magnesu; przyozdobienie bronią ściany; przyozdobienie herbu bronią; w maszynach przyrządy zabezpieczające.
Armistycjum łć., blm., rozejm, zawieszenie broni.
Armja fr., ogół wojska w państwie, część wojska, działająca samodzielnie pod rozkazami oddzielnego wodza; przen. wielka ilość ludzi, tłum.
Arnautka, (kobieta albańska); gatunek pszenicy jarej.
Arogancja łć., zarozumiałość w połączeniu z lekceważeniem, zuchwalstwo, bezczelność.
Arogancki przym. od Arogant.
Arogant, zuchwalec, zarozumiały i lekceważący wszystkich.
Aromat gr., zapach, woń przyjemna.
Aromatyczny przym. od Aromat, pachnący.
Arsen gr., nazwa pierwiastku chemicznego, metaloid, którego, związki są bardzo trujące, np. arszenik.
Arsenalski przym. od Arsenał.
Arsenał ar., zbrojownia, budowla dla przechowania rozmaitej broni, cekauz; przen. — obfitość środków zaczepnych i odpornych w każdem znaczeniu.
Arszenik gr., trójtlenek arsenu, mający postać białego krystalicznego proszku (silna trucizna).
Arszyn, miara rosyjska długości = 0,70 metra.
Arterja łć. tętnica, żyła pulsowa, prowadząca krew z serca.
Arterjalny, tętniczy, tyczący się arterji (krew).
Artezyjski przym. od Artezja (Artois) fr., A. studnia = studnia wywiercona świdrem.
Artful, Hartful nm., drąg do zatrzymywania tratwy przy lądzie.
Artrytyczny gr., powstały skutkiem artrytyzmu (ból).
Artrytyzm (błędnie Artretyzm) gr., dna, gościec, choroba odznaczająca się silnym bólem w stawach i obrzmieniem; podagra (A. nóg), chiragra (A. rąk).
Artykulacja łć., artykułowanie, członkowanie wyrazu, wyraźne wymawianie głosek.
Artykuł łć., mniejsza praca literacka lub publicystyczna umieszczona w czasopiśmie; ustęp, rozdział (w książce); paragraf, punkt, sprawa; gatunek, rodzaj towaru (np. artykuły spożywcze). A. wiary — jedna z 12-tu części składu Apostolskiego; przen. — zasada, w którą ktoś wierzy i kieruje się nią w postępowaniu.
Artykułować (artykulować), wymawiać wyraźnie pojedyńcze głoski wyrazu, członkować wyraz.
Artylerja fr., broń ciężkiego kalibru (działa, moździerze), z potrzebnemi rekwizytami, oraz wojsko, które ich używa i obsługuje. A. ciężka = działa wielkiego kalibru; przen. ir. — osoby ociężałe (np. skutkiem otyłości).
Artyleryjny (lepiej niż Artyleryjski), tyczący się artylerji, należący do artylerji.
Artylerzysta, żołnierz służący w artylerji.
Artysta fr., uprawiający sztukę piękną (malarz, rzeźbiarz i t. d.); kunsztmistrz, biegły w swojej sztuce; mający poczucie piękna i wyrobiony smak estetyczny; aktor teatralny; przen. ir. — wyćwiczony w czem, mistrz w swoim rodzaju, sztukmistrz, gracz.
Artystyczny, wykonany z artyzmem, pełen artyzmu, wykonany podług prawideł sztuki.
Artyzm blm., zdolność odczuwania piękna i uwydatniania go w utworze; piękno, zawarte w rzeczy przez człowieka wykonanej; sztuka, biegłość, doskonałość.
Arum ndm., obrazek, obrazkowiec, roślina o pięknych dużych liściach.
Aryjczykowie — p. Arjowie.
Aryjski przym. od Arjowie, indo-europejski.
Arynga wł., formuła pisania, witania, mówienia, przepisana w pewnych razach, okolicznościach.
Arystarch gr., krytyk surowy, ale światły i sprawiedliwy.
Arystokracja gr., możnowładztwo, wysoka szlachta rodowa, najwyższa klasa, społeczna. A. pieniężna = klasa ludzi bogatych, plutokracja; pańskość, przepych pański. A. ducha = ludzie znamienici talentem i nauką.
Arystokrata, członek lub stronnik arystokracji.
Arystokratyczny, tyczący się arystokracji, należący do niej, hołdujący arystokracji; odznaczający się cechami arystokracji; wielkopański; będący w rękach arystokracji (rząd).
Arystokratyzm, arystokratyczność gr., blm., zasady arystokrat.
Aryston gr., instrument muzyczny samogrający, w którym obracająca się tarcza tekturowa (nuty) przy pomocy odpowiednich różnej długości wycięć, naciska klawisze, otwierające dostęp powietrza do piszczałek, wydających głos.
Arytmetyczny, dotyczący arytmetyki; pokazujący różnicę miedzy dwiema lub więcej liczbami, to samo, co różnicowy.
Arytmetyka gr., część matematyki, zawierająca naukę o liczbach.
Arytmograf gr., łamigłówka, w której liczby są użyte zamiast liter.
As, (jednostka wagi do ważenia złota i moneta u Rzymian); fr., karta do gry, mająca jeden tylko znak pośrodku, tuz; w grze kostkowej oko.
Asafetyda łć., czarcie łajno, materja roślinna żywiczna, o nieprzyjemnym zapachu.
Asamble fr., blp., rauty, baliki, wszelkie zgromadzenia w celu zabawy.
Asan — p. Acan.
Asani — p. Acani.
Asauł, Asauła, Asawuła tat., dowódca oddziału kawalerji w wojsku tatarskiem lub kozackiem; polowy strażnik, dozorca na Rusi, włódarz.
Ascendent łć., krewny z linji wstępnej (ojciec, dziad, pradziad i t. d.)
Asceta gr., rz. m., człowiek, z pobudek religijnych pędzący życie surowe i skazujący siebie na różne umartwienia, pokutnik, trapiący swe ciało; przen. — człowiek wstrzemięźliwy, pędzący życie surowe.
Ascetka, forma żeńska od Asceta.
Ascetyczny gr., surowy, pokutniczy, pełny umartwień dobrowolnych; ascetyczne pisma — mające za zadanie szerzenie zasad surowej moralności i cnoty.
Ascetyka gr., nauka o środkach, prowadzących do cnoty i doskonałości chrześcijańskiej.
Ascetyzm gr., życie surowe, pokutne, pełne umartwień dobrowolnych.
Asceza gr., rz. ż., ćwiczenia duchowne, mające na celu zapanowanie nad namiętnościami i żądzami cielesnemi.
Asekuracja łć.,. ubezpieczenie, zabezpieczenie, rękojmia, zapewnienie; ubezpieczenie się w tow. ubezp. (od ognia, na życie), pomoc, posiłki wojskowe, konwój.
Asekuracyjny łć., ubezpieczający; towarzystwo asekuracyjne ubezpieczające na życie, od ognia, gradu, powodzi.
Asekurować łć., ubezpieczać, zabezpieczać (np. na życie, od ognia); dawać rękojmię, ręczyć, gwarantować.
Asenizacja łć., usuwanie nieczystości i wyziewów szkodliwych zdrowiu, uzdrowotnienie.
Asenizacyjny, mający uzdrowotnienie na celu (towarzystwo, przedsiębiorstwo asenizacyjne).
Asenterunek nm., (prowincjonalizm), pobór do wojska, popis wojskowy.
Aseptyczny gr., w chirurgji, zabezpieczony od gnicia, od zarazków gnilnych, wyjałowiony. Opatrunek A.
Aseptyka gr., metoda leczenia aseptyczna.
Asesor łć., dawniej współsędzia, młodszy sędzia, naczelnik wydziału, młodszy stopniem niż radca; uczestnik zebrania ogólnego, zaproszony przez prezydującego do zbierania i obliczania głosów, A. kolegjalny = urzędnik, posiadający rangę cywilna klasy 8-ej.
Asesorja lm. A-e, sądy asesorskie.
Asesorski, należący do asesora, przez asesora sprawowany (sąd).
Asfalt gr., smoła ziemna, smołowiec, smoła żydowska; gatunek czarnej farby.
Asfiksja gr., uduszenie.
Asińdzka — p. Acani.
Askaryda gr. — p. Glista.
Asklepja trojeść, roślina trwała, o pięknych kwiatach pomarańczowych.
Asmodeusz hb., zły duch, djabeł, zakłócający spokój małżeński.
Asocjacja łć., zespolenie, skojarzenie, połączenie (np. wyobrażeń, myśli); stowarzyszenie.
Asocjacyjny przym. od Asocjacja.
Asonancja łć., w poetyce powtarzanie się w wierszu tej samej samogłoski w środku wyrazów, cz. rym niezupełny, (np. podkomorzy — gorzej, pochodzi — dobrodziej, tysięcy — więcej).
Asortować fr., robić wybór towarów, zaopatrywać się w towary potrzebne, dobierać.
Asortyment, wybór rozmaitych towarów jednego rodzaju do sprzedaży; dobór; — p. Sortyment.
Aspekt łć., widok; nazwa rozmaitych pozycji słońca, księżyca i planet, jakie względem siebie na niebie zajmują; wniosek, wróżba, astrolog. z układu ciał niebieskich; wszelka wróżba, znak na przyszłość, widoki, omen.
Aspersja łć., pokropienie woda święconą w kościele.
Aspiracja łć., przydech (np. litera h w wyrazach: Hanna, harmata i t. p.); westchnienie (do Boga); pragnienie czego, wzdychanie do czego; lek. wyciąganie zepsutego powietrza z mieszkania; wdychanie; wyciąganie płynów z jam ciała za pomocą aspiratora.
Aspirant łć., ubiegający się o co, starający się o co, pragnący czego.
Aspirantka, starająca się o co; żądająca, po ukończeniu wyższych nauk, nowicjatu, zostać rzeczywistą studentką, zakonnicą.
Aspirata łć., w jęz. spółgłoska przydechowa.
Aspirator, lek., przyrząd do robienia aspiracji.
Aspirować łć., starać się, ubiegać się o co, wzdychać do czego.
Astenja gr., bezsilność, niemoc, osłabienie.
Asteniczny gr., bezsilny, wyrażający niemoc, osłabienie (stan).
Asteroida gr., drobna planeta, jakich wielka liczba znajduje się między orbitami Marsa i Jowisza.
Astma gr., duszność, trudność w oddychaniu, dychawica.
Astmatyczny dychawiczny, spowodowany astmą.
Astmatyk, mający skłonność do astmy, chory na astmę.
Astralny łć., gwiaździsty; lampa astralna = l. z knotem okrągłym i guziczkiem wewnątrz płomienia; światło astralne = światło gwiaździste, miejscami silniej rozjaśniające sklepienie nieba w nocy.
Astrofizyka, nauka o budowie i naturze ciał niebieskich.
Astrognozja gr., nauka o położeniu wzajemnem gwiazd i gwiazdozbiorów, umiejętność ich odszukiwania na niebie.
Astrolog gr., wróżbiarz, wróżący z gwiazd.
Astrologja, mniemana nauka wróżenia z gwiazd.
Astronom gr., badacz ciał niebieskich, gwiaździarz.
Astronomja, nauka o ciałach niebieskich.
Astronomiczny, tyczący się astronomji; dzień A. = 24-godzinny przeciąg czasu od jednego południa do drugiego; rok A. = p. Rok; zegar A. = służący do oznaczenia roku gwiazdowego; obserwatorium astronomiczne = budynek z przyrządami astronomicznemi, gdzie się czynią obserwacje ciał niebieskich; A-czne = znaki różne znaki, służące do oznaczenia ciał niebieskich i ich położenia; tablice A-czne, p. Efemerydy.
Asumpt łć., pochop, pobudka do czego, powód.
Asygnacyjny przym. od Asygnacja.
Asygnacja łć., piśmienne zlecenie do kasy, do składu, upoważniające do wypłaty pieniędzy lub wydania jakiej rzeczy.
Asygnarjusz, księga, złożona z podwójnych asygnacji, z których jedną się wycina, a druga jednobrzmiąca zostaje.
Asygnata, pieniądz papierowy.
Asygnatarjusz, wystawiający asygnację.
Asygnować, przeznaczyć pieniądze, sumę do wypłaty.
Asymetrja gr., niesymetryczność, brak symetrji.
Asymilacja łć., upodobnienie, przyswojenie, wcielenie; w fizjol. przetwarzanie się w organizmie pożywienia na cząstki składowe ciała; w jęz. zmiana głoski pod wpływem następnej na jednorodną z nią, np. słabej na mocną, lub odwrotnie (gwoli, zam. kwoli, wtorek, zam. ftorek).
Asymilować łć., czynić podobnym, upodobniać, zacierać różnice; wcielać, przyswajać.
Asystencja, Asysta łć., poczet, orszak, towarzyszący komu; towarzyszenie.
Asystent, pomocnik, towarzysz; kapłan, służący drugiemu do Mszy św.; pomocnik profesora w uniwersytecie; człowiek, towarzyszący komuś stale.
Asystować łć., pomagać, towarzyszyć, być przy czyim boku, nie odstępować kogo, być obecnym przy czem, znajdować się.
Aśćka — p. Acani.
At wykrz. oznaczający lekceważenie; to nic, nie mów o tem, et.
Atak fr., natarcie, napad; A. choroby = nagłe wystąpienie (A. apoplektyczny), paroksyzm; przen. wystąpienie energiczne przeciw komu lub czemu; uderzenie gwałtowne.
Atakować fr., nacierać, napadać, uderzać, szturmować; przen. napadać z gwałtownością na co, występować przeciw komu lub czemu; A. kogo o co = usilnie, nieustannie prosić o co, natarczywie nalegać.
Ataksja gr., bezład ruchowy (choroba).
Ataman, naczelny wódz kozaków; wódz, przewódca (np. bandy zbójów).
Atamanić, przewodzić, dowodzić, być atamanem, hetmanić.
Atamański przym. od Ataman.
Atawistyczny przym. od Atawizm.
Atawizm łć., dziedziczność cielesnych lub duchowych przymiotów, zjawiająca się nie w najbliższem, ale w późniejszych pokoleniach.
Ateista p. Ateusz.
Ateistyczny — p. Ateuszowski.
Ateizm, Ateuszowstwo gr., niewiara, nieuznawanie istnienia Boga, nie wierzenie w Boga.
Atencja łć., uszanowanie, szacunek, poważanie.
Atentat łć., zamach zbrodniczy, zwłaszcza na władzę lub kogoś z jej przedstawicieli.
Atestacja łć., zaświadczenie, świadectwo.
Atestat, Atest łć., świadectwo piśmienne lub drukowane pilności, sprawowania, postępów w nauce; świadectwo stanu służby.
Atestować, zaświadczać, dawać świadectwo, poświadczać.
Ateusz, Ateista gr., nie wierzący w istnienie Boga, bezbożnik.
Ateuszowski, Ateistyczny, pozbawiony wiary w Boga; bezbożny.
Atlas gr., zbiór map gieograficznych; A. anatomiczny = rysunki różnych części ciała ludzkiego; A. botaniczny lub mineralogiczny = rysunki różnych gatunków roślin lub minerałów.
Atleta gr., rz. m., szermierz, zapaśnik, siłacz, silny; człowiek, silnie zbudowany i odznaczający się olbrzymią siłą.
Atletyczny gr., silny, muskularny, odznaczający się wielką siłą.
Atletyzm gr., zapaśnictwo.
Atłas prs., gatunek gładkiej, lśniącej materji jedwabnej; suknie z tej materji. A. hiszpański = materjał bawełniany, naśladujący atłas.
Atłasowy przym. od Atłas.
Atłaśnik, owad z gatunku pszczółkowatych.
Atmosfera gr., powietrznia, masa powietrza, otaczająca ciała niebieskie; przen. otoczenie, towarzystwo, wśród którego żyje jednostka.
Atmosferologja gr., nauka o powietrzu.
Atmosferyczny przym. od Atmosfera; tyczący się atmosfery; zjawiający się w atmosferze, wytwarzający się w atmosferze.
Atoli spój., wszakże, jednakże, wszelako.
Atom gr., niedziałka, najdrobniejsza cząstka, już się nie dzieląca; przen. drobiazg (w porównaniu np. z ogromem wszechświata).
Atomistyczny, dotyczący atomistyki; teorja A. = pogląd, który uważa materję za złożoną z pojedyńczych atomów.
Atomistyka, nauka o atomach.
Atonja gr., brak sił żywotnych w organizmie; zwątlenie tkanek narządów.
Atrakcja łć., przyciąganie; pociąg, powab.
Atrakcyjny, przyciągający, pociągający.
Atrament łć., płyn różnej barwy (zwykle czarny), służący do pisania, a będący roztworem pewnych substancji (galasu, niedokwasu żelaza i t. d.) A. sympatyczny = nie pozostawiający po sobie śladu na papierze, a widoczny dopiero po ogrzaniu papieru lub po zmoczeniu go w innym roztworze.
Atrofja gr., zanik, wyschnięcie, pewnej części ciała.
Atropina łć., alkaloid beladony, używany w chorobach ocznych.
Atrybucja łć., prawo, przynależne komu.
Atrybut łć., przymiot, cecha, własność, właściwość.
Atut fr., karta świetna, kozera.
Atutować fr., zadawać, wygrywać atuty.
Atycka sól, dowcip wykwintny, zgrabny i uszczypliwy.
Atynencja łć., przyległość, przynależytość.
Au! wykrz., wyraż. nieukontentowanie, niechęć.
Audjencja łć., posłuchanie, przyjęcie interesanta przez osobę wysoko postawioną.
Audjencjonalny przym. od Audjencja.
Audyfon, przyrząd ułatwiający słyszenie osobom, mającym słuch przytępiony.
Audytor łć., słuchacz; A. wojskowy = sędzia wojskowy; A. biskupi = zastępca biskupa.
Audytorjum łć.,. w lp. ndm., w lm. A-rja, sala wykładów naukowych; zbiór, słuchacze.
Augur łć., (kapłan, wróżbita u Rzymian); iron. człowiek z pretensjami do wielkiej powagi.
August łć., sierpień.
Aukcja łć., zwiększenie, przyczynianie, licytacja, sprzedaż publiczna.
Aukcjonować, podwyższać, powiększać; licytować.
Aula łć., sala odczytów, wielka sala zebrań w uniwersytecie.
Aura łć., powietrze, pogoda, stan pogody.
Aurora łć., zorza poranna, jutrzenka.
Aurykiel (-kla.). Aurykla, gatunek pierwiosnka, łyszczak.
Aurypigment, związek chemiczny, minerał, trójsiarek arsenu, farba jasno-żółta.
Auskultacja łć., lek., wysłuchiwanie szmerów w ciele ludzkiem (gołem uchem, lub przy pomocy stetoskopu).
Auspicje łć., blp., opieka, kierownictwo.
Austerja wł., zajazd, karczma zajezdna.
Auszpik fr., galareta z mięsa lub ryb.
Auszus nm., rzecz wybrakowana, brak.
Autentyczny gr., prawdziwy, faktyczny, rzeczywisty, pewny, niewątpliwy.
Autentyk, przedmiot oryginalny, prawdziwy, niewątpliwy; dokument prawdziwy, poświadczony.
Autobiografja gr., własny życiorys, biografja samego jej autora.
Autochton gr., pierwotny mieszkaniec danego kraju, tubylec.
Autodydakt gr., samouk.
Autodydaktyka gr., samouctwo, samokształcenie.
Autograf gr., pismo własnoręczne.
Autokracja gr., samowładztwo, rząd nieograniczony, absolutny.
Autokrata gr., samowładca, monarcha nieograniczony.
Automat gr., przyrząd mechaniczny, poruszający się nieustannie pod wpływem siły, w nim samym wytwarzanej; przen. człowiek bez woli i energji, popychadło, bałwan.
Automatyczny gr., machinalny, poruszający się mimowoli.
Automedon gr., ir., woźnica, furman.
Autonomiczny przym. od Autonomja.
Autonomja gr., samorząd, zarządzanie sprawami wewnętrznemi, bez odwoływania się do władzy najwyższej.
Autoplastyka gr., fizjoplastyka, operacja chirurgiczna, polegająca na zastąpieniu brakującej części ciała skórą, zapożyczoną z innego miejsca.
Autopsja gr., obejrzenie czegoś własnemi oczyma; oględziny lekarskie trupa w celu wyśledzenia przyczyny śmierci.
Autor łć., sprawca czego, twórca; pisarz, literat.
Autorament łć., zaciąg wojska; człowiek dawnego A-u = starej daty.
Autorstwo, stan, zajęcie autora, pisarza; przyznać się do autorstwa dzieła = do napisania.
Autorytet łć., powaga uznana.
Autoryzacja łć., upoważnienie.
Autoryzować, upoważniać do czego.
Autotyp gr., światłodruk, fototyp.
Awanfosa fr., przedni rów przed wałami fortyfikacyjnemi.
Awangarda fr., straż przednia, przedni oddział wojska, zasłaniający główny korpus.
Awans fr., nadanie wyższej rangi lub urzędu, podniesienie do wyższego stopnia w randze lub urzędzie; błędn: zaliczka pieniężna.
Awansować, otrzymać lub nadawać wyższą rangę lub urząd, postąpić, posuwać się, iść naprzód, postępować, robić postępy (w nauce), błęd.: dawać zaliczkę pieniężną.
Awantaż fr., korzyść, zysk; zaleta, przewaga.
Awantażowny, korzystny, zyskowny.
Awantura fr., przygoda, wydarzenie osobliwe; kłótnia, chryja.
Awanturniczy, skłonny do awantur, zawadjacki; pełny awantur, przygód osobliwych.
Awanturnik, zawadjaka, paliwoda, szukający zaczepek, awantur, szczególnych zdarzeń.
Awanturyn, minerał, odmiana kwarcu, barwy mieniącej się, złocisto-bronzowej.
Awanturować się, robić awantury, rozbijać się; hulać, pędzić życie awanturnicze, niespokojne.
Awers łć., strona monety z wizerunkiem.
Awersja łć., wstręt, obrzydzenie.
Awiz fr., zawiadomienie, ogłoszenie.
Awizacja łć., zawiadomienie na piśmie.
Awizo wł., lekki statek pośpieszny.
Awizować, oznajmiać, dawać znać; A. pasport = zaznaczyć (w poselstwie, w konsulacie) w paszporcie, że opłata na przejazd granicy została uiszczoną.
Awuls łć., folwark bez włościan, należący do większej majętności.
Azalea, Azalja gr., roślina z rodzaju wrzosowatych, o kwiatach białych i różowych, polanka.
Azali, aza, azaż, spój., czyż, alboż, czyliż (pytając); może, czy nie.
Azbest gr., minerał, odmiana amfibolu (używany do wyrobu tkanin ogniotrwałych).
Azimut, Azymut ar., w astr., poziomołuk, łuk horyzontu lub poziomu, zawarty między południkiem badającego a kołem azimutalnem, t. j. przechodzącem przez dane ciało niebieskie (A. wschodni, zachodni).
Azoiczny gr., w gieol. A. formacja = najstarsza, pierwotna formacja.
Azot gr., jeden z pierwiastków chemicznych, wchodzących w skład powietrza.
Azotan, w chem. połączenie kwasu azotnego z tlenkiem jakiego metalu.
Azyl gr., przytułek, przytulisko, miejsce schronienia.
Azymut — p. Azimut.
Aż przysł., oznacza stopień, siłę lub względnie dużą odległość miejsca, czasu; używa się często przed przyimkiem (Aż do morza doszedł, Aż do nocy pracował); spój. nim nawet, tak że; póki nie, chyba gdy, a tu, a wtem.
Ażeby — p. Aby.
Ażjo wł. ndm., dopłata przy zmianie pieniędzy papierowych, na srebro lub złoto.
Ażjotarstwo, Ażjotaż fr., giełdownictwo, spekulacja na wahaniu się kursu pieniędzy lub papierów wartościowych, gra na giełdzie.
Ażur fr. przezrocze.
Ażurowy, przezroczysty, przejrzysty; rzadki, przeświecający, gęstosiatkowy.
B. druga litera alfabetu, spółgłoska (bywa twarda lub miękka (b’); b w muzyce jedna z nut = h z bemolem; b jako skrócenie oznacza: bardzo (przed przymiotnikami i przysłówkami); bieżący (przed wyrazami: miesiąc, rok, stulecie); były (przed rzeczownikiem) w znaczeniu dawny; b. m. i r. znaczy: bez miejsca i roku.
Baba, stara kobieta, staruszka; żebraczka, uboga; iron. lub pogardl. żona, babsko, złośnica, kłótliwa kobieta, (herod baba — p. Heród); kobieta wiejska, posługaczka; przen. — piecuch, niewieściuch, mazgaj, mężczyzna niedołężny, tchórzliwy; bałwan ze śniegu; kloc duży do wbijania pali; cześć składowa kafaru; gałgan na długim kiju do omiatania sufitów i ścian; czop; pęk ze szmat do zatykania otworu pieca, luftu; wiecha na kiju zatykana w miejscach niebezpiecznych do przejazdu; ciasto, pieczone na Wielkanoc specjalnej formy; gatunek gruszek.
Babi, babski przym. od Baba.
Babiarz, kobieciarz, lgnący do kobiet, lubiący przebywać między kobietami.
Babić, trudnić się akuszerstwem, przyjmować noworodki.
Babieć (o mężczyźnie), stawać się babą, niewieściuchem, niedołężnym, starzeć się (o kobiecie).
Babie lato — p. Lato.
Babiniec (-ńca), kruchta, przedsionek kościelny, gdzie baby siadają; mieszkanie kobiet; żart. nagromadzenie kobiet w jednem miejscu.
Babosze — p. Papucie.
Babrać i Babrać się, gmerać, chlapać się, brzechtać się, walać się, grzebać się w czem; licho malować, bazgrać; wertować, szperać; babrać się = marudzić, guzdrać się.
Babrała ( — y). rz. m., ten, co się babrze; guzdrała, nudziarz, marudziarz.
Babranina, rz. ż., mieszanina brzydko wyglądająca; bazgranina, gryzmoły; liche malowidło.
Babski, przym. od Baba = babi; po babsku, przysł. = po kobiecemu.
Babsko, rz. n., pgrdl. od Baba.
Babsztyl, rz. m., pgrdl., nieznośna, dokuczliwa baba.
Babula, Babuleńka, zdr. od Baba, Babka = staruszka.
Babunia, zdr. od Babka, = babcia, babusia.
Babusia, zdr. od Babka = babcia, babunia.
Babusze — p. Papucie.
Baca, węg., rz. m., stary pasterz, dozorujący juhasów w Tatrach; gospodarz w górach.
Bach! wykrz. buch! bęc! klap! ozn. upadek na ziemię.
Bachanalja, łć., rz. ż., (uroczystość Bachusa w dawnym Rzymie); przen. orgja, pijatyka połączona z rozpustą.
Bachmat, tat., rz. m., koń tatarski grubopłaski na nizkich nogach, wytrzymały w biegu.
Bachnąć, upaść na ziemię, uderzyć o ziemię.
Bachor, Bachur, hbr., rz. m., żydowskie dziecko; dzieciak: bęben, nieznośne dziecko.
Bachur, nm., rz. m., młody kiernoz.
Bacik, zdr. od Bat.
Bacówka, rz. ż., szałas bacy (pasterza tatrzańskiego).
Bacylus, łć., rz. m., lasecznik, bakterja.
Baczek, rz. m., zdr. od Bakara.
Baczenie, rz. n., od Baczyć; dozór, dogląd, baczność, uwaga.
Baczność, rz. ż., uwaga, wzgląd, baczenie na co; ostrożność, przezorność, oględność.
Baczny, uważny, przezorny, ostrożny; czujny, pilny; względny, mający wzgląd na co; uważający, rozważny.
Baczyć, zważać, uważać, brać w rachubę, mieć wzgląd na co; dostrzegać, obserwować.
Bać się, doznawać bojaźni, lękać się, trwożyć się, niepokoić się, troszczyć się, kłopotać się o co, o kogo.
Badacz, ten co bada, uczony.
Badać, rozbierać, roztrząsać, studjować, dochodzić, dociekać, zgłębiać; egzaminować, indagować, sondować, wybadywać; przenikać, śledzić, wypytywać.
Badanie, rz. n. od Badać; poszukiwanie, dociekanie, śledzenie czegoś, dochodzenie, studja; śledztwo, indagacja; obsłuchiwanie chorego.
Badawczy, przenikliwy; lubiący badać, śledzący, do głębi sięgający.
Badjanek, (nka), owoc gwiazdkowaty badjanu; rodzaj ciasteczka kruchego zaprawnego owocem badjanu.
Badyl, łodyga ziela, źdźbło; zielsko, chwast, uschła roślina. B-le = (myśl.) nogi łosia i jelenia.
Badylarz, pgrdl. ogrodnik przeważnie uprawiający warzywa.
Bagatela, fr., rz. ż., fraszka, drobnostka, błahostka.
Bagatelny, błahy, drobny, nic nie znaczący.
Bagaż, fr., rz. m., pakunek rzeczy, tłomoki, walizy, torby wzięte z sobą w drogę; ruchomości, sprzęty, rzeczy wojskowe w czasie pochodu.
Bagienko, rz. n., zdr. od Bagno.
Bagiennica, zepsute wyziewy wydobywające się z miejscowości błotnych; febra błotna, malarja.
Bagienny, wypływający, pochodzący z bagna, błotny (wyziew, gaz), bagnisty. B-na gorączka = malaryczna.
Bagnisko, p. Bagno.
Bagnisty, błotnisty, pełen bagien.
Baibardzo, p. Bajbardzo.
Baj, rz. m., bajarz, pleciuch, gaduła.
Baja, bajka.
Baja, nm., gatunek sukna lub barchanu grubego, miękkiego i kosmatego.
Bajać, mówić bajki, pleść; opowiadać; zmyślać, kłamać.
Bajadera, port., rz. ż., tancerka i śpiewaczka hinduska.
Bajarz, opowiadający bajki; żart. autor nieprawdopodobnych opowiadań, bajek; pleciuga.
Bajbardzo! (ba i bardzo), rz. ndm., ladaco, byleco, nic; mieć kogo za B-o = mieć kogo za nic.
Bajca, rz. ż., p. Bejca.
Bajda, rz. ż., bajka, baśń, nieprawda, duby smalone.
Bajdak, Bajdas, rodzaj statku wodnego bez dachu.
Bajdurzyć, pleść brednie, paplać od rzeczy, ględzić.
Bajeczny, pełen baśni, zmyślony, nieprawdziwy; przedhistoryczny, niepewny; przen. — niesłychany, wyjątkowy, niezwykły.
Bajęda, bajda, bajka, bajanie.
Bajka, rz. ż., rodzaj poezji dydaktycznej, w której alegorja gra główną rolę; fabuła, treść; opowiadanie zmyślone, fałsz, wymysł, fakt nieprawdziwy.
Bajkopisarstwo, rz. n., sztuka pisania bajek; dział literatury obejmujący bajki.
Bajkopisarz, Bajkopis, autor bajek.
Bajońskie sumy, p. Suma.
Bajor, p. Bajura.
Bajorek, struna okręcona drucikiem metalowym; nitka lub drucik metalowy skręcony do ozdób szmuklerskich.
Bajroniczny, właściwy Bajronowi; przen. — posępny, ponury, melancholiczny; demoniczny; sarkastyczny.
Bajronista, rz. m., zwolennik lub naśladowca Bajrona; przen. — człowiek rozczarowany i zniechęcony do życia.
Bajronistyczny, p. Bajroniczny.
Bajronizm, kierunek w poezji bajroniczny; duch, charakter utworu bajroniczny; nastrój ducha bajroniczny.
Bajronizować, naśladować Bajrona; zagłębiać się w nastroju ducha bajronicznym; pisać (tworzyć) w duchu Bajrona, bajronicznie.
Bajronowski, p. Bajroniczny.
Bajroński, p. Bajroniczny.
Bajtała, rz. m., gwar., niedołęga, niedojda, niezdara.
Bajtlować, gwar. pytlować, dużo gadać, bredzić, mleć językiem, zawracać głowę gadaniem, pleść.
Bajura, rz. ż., duża kałuża, bagienko.
Bakalarnia, rz. pgrdl. szkoła elementarna, szkoła licha, ladajaka.
Bakalarski, przym. od Bakałarz.
Bakalarstwo, rz. n., stan a. zajęcie bakałarza, bakałarzenie, nauczycielstwo, belferka; szkolarstwo, pedanterja.
Bakalaureat, łć., rz. m., pierwszy stopień akademicki (dziś jeszcze istniejący we Francji).
Bakalje, tur., blp., suche lub suszone owoce południowe.
Bakałarz, łć., pierwotnie ten, co otrzymał bakalaureat; pgrdl. — nauczyciel, belfer, szkolarz.
Bakałarzyć, trudnić się bakalarstwem, nauczycielstwem, belferką.
Bakara, rz. m., ndm., a. Bakarat, fr., rodzaj hazardownej gry w karty.
Bakę świecić komu = pochlebiać, podlizywać się.
Baki, Bakiembardy, nm., blp., faworyty, bokobrody.
Bakier nm. (tylko w wyraż.: na bakier) przysł., na bok głowy (o czapce, kapeluszu); przen. — na opak, nie po myśli; być z kim na B. = być z nim w złych stosunkach, gniewać się.
Bakszysz, tur., napiwek, łapówka, kuban.
Bakterje, gr., rz. ż., organizmy (grzybki) mikroskopijne, wywołujące w ciałach organicznych rozmaite zmiany: fermentację, gnicie, kwaśnienie i t. p., nieraz chorobotwórcze, mikroby, drobnoustroje.
Bakterjolog, gr., uczony, który bada bakterje.
Bakterjologja, gr., nauka o bakterjach.
Bakun, ros., tytuń najlichszego gatunku.
Bal, fr., wielka zabawa taneczna.
Bal, nm., drzewo graniasto ociosane, belka.
.png)
.png)
Balansować, utrzymywać równowagę.
Balas, rz. m., słupek w balustradzie balkonu; w lm. balasy = balustrada; przen. coś grubego niezgrabnego.
Balast, nm., ciężar, rzecz ciężka, użyta dla powiększenia ciężaru; dodatkowy, zbyteczny, niepotrzebny ciężar; ładunek, obciążenie balonu (worki z piaskiem) lub statku; przen. — coś niepotrzebnego, zbytecznego i kłopotliwego.
Baldach, rz. m. = Baldachim.
Baldaszkowaty, w kształcie baldaszka; B-te = rodzina roślin dwuliścieniowych, których kwiatostan jest baldaszkiem złożonym.
Baldasznik błękitny (agapantus), roślina o kwiatach okazałych, koloru blękitnawo-lila, ułożonych w baldach na wyniosłym pręcie.
Baldrjan, p. Walerjana.
Baleryna, wł., tancerka na scenie, baletniczka.
Balet, fr., utwór sceniczny, wyrażony przez mimikę i tańce.
Baletmistrz, nm., układający tańce w balecie.
Baletniczka, Baletnik, tancerka, tancerz baletowy.
Balistyka, łć., część mechaniki, traktująca o ruchu pocisków.
Balja, nm., duże, okrągłe, płytkie, z klepek złożone, drewniane naczynie, służące do prania.
Ballada, fr., rodzaj poezji liryczno-epicznej; utwór muzyczny w stylu romantycznym.
Balneografja, gr., opis wód i kąpieli leczniczych.
Balneologja, gr., nauka o kąpielach i ich skuteczności.
Balneoterapja, gr., leczenie za pomocą wód mineralnych.
.png)
.png)
Balotować, fr., glosować za pomocą gałek lub kartek; wotować.
Balować, dawać bale; uczęszczać na bale; hulać, bawić się hucznie, ucztować.
Balsam, gr., wonny żywiczny sok roślinny; przen. — ulga, pociecha. B. polski p. Bazylijka.
Balsamiczny, wonny, pachnący.
Balsamina, niecierpek, roślina ogrodowa, której owoc pęka za dotknięciem.
Balsamować, namaszczać ciała zmarłych, aby się nie psuły, zabezpieczać zwłoki od gnicia.
Balwiernia, golarnia, razura, izba felczerska.
Balwierz, nm., golarz, golibroda, cyrulik, felczer.
Bałaguła, rz. m., żyd furman; bryka żydowska, wożąca podróżnych; przen. — facjendujący końmi; przen. — niedbalec, bałamucący czas; hulaka.
Bałałajka, p. Bałabajka.
Bałamucić, mącić, plątać, wikłać, gmatwać, zaciemniać, wprowadzać w błąd, kręcić, mydlić oczy, tumanić, łudzić; B. kogo = przewracać w głowie, uczyć kaprysów, psuć; zawracać głowę, zwodzić, durzyć; trwonić czas, mitrężyć, marudzić; B. ś. = hulać, urwisować się, łobuzować się.
Bałamuctwo, plątanina, gmatwanina; zawracanie głowy; mitręga.
Bałamut, bałamucący, któremu nie można wierzyć: zawracający głowę kobietom, kobieciarz, lowelas; rodzaj gry w karty; myśl. ogar, który pod trop goni i za ptakiem poszczekuje.
Bałamutka, kobieta figlarna, z pewną dozą kokieterji, lubiąca durzyć mężczyzn.
Bałamutny, pełen bałamuctw, niejasny, zawodny, chaotyczny, bezładny, zawiły; wykrętny, matacki, krętacki; nierzetelny, niesłowny.
Bałuch, odgłos, rozlegający się po kniei w czasie polowania.
Bałuchy, blp., oczy wypukłe, gały.
Bałuszyć oczy, wytrzeszczać oczy, bałuchy.
Bałwaniasty, bryłowaty, falowaty.
Bałwanić, kłębić, falować, burzyć, wzdymać; B. ś. = kłębić się, burzyć się; stać jak bałwan, gapić się bezmyślnie.
Bałwanieć, Bałwanowacieć, stawać się bałwanem, głupieć.
Bałwanizm (Bałwaństwo) blm., życie materjalne, poziome; apatja, zobojętnienie.
Bałwanowaty, podobny do bałwana; nieruchawy, ociężały, niemrawy: głupkowaty, ograniczony, rozlazły.
Bałwochwalca (y), rz. m., poganin, czciciel wielu bogów, bałwanów.
Bałwochwalczy, pogański; zaślepiony, niewolniczy, ślepo hołdujący czemu, ubóstwiający kogoś.
Bałwochwalczyni, czcicielka bałwanów.
Bałwochwalstwo, pogaństwo, czczenie bałwanów; wielobóstwo, politeizm; nieograniczona cześć, ubóstwianie.
Bałyk, tur., wędzony grzbiet jesiotra, wyza: przen. chodzić na bałyku (bałuku) — chodzić raczkiem: myśl. czołganie się wyżła na brzuchu za zwierzyną.
Bambosz, fr., rz. m., marjonetka, lalka ruchoma.
Bambosze, Babosze, Babusze, blp., p. Papucie.
Bambusówka, kij, laska z bambusu, trzcina.
Banalny, fr., szablonowy, powszedni, pospolity, oklepany.
Banaluka p. Banialuka.
Banatka, w., gatunek pszenicy, z Banatu.
Bandażować, fr., owijać bandażem.
Bandażysta, fr., rz. m., wyrabiający bandaże.
Banderja, wł., rz. ż., konny orszak honorowy w Austrji.
Banderolować, nalepiać banderole; nakładać opaskę papierową na wysyłany towar.
Bandoch, Bandos, Bandocha, Bandoska, najmita, najmitka z odleglejszych okolic do żniwa, do sianokosów.
Bandos, Bandoska p. Bandoch.
Bandurzysta, rz. m., grający na bandurze, lutnista.
Bandycki, przym. od bandyta.
Bandyta (y), wł., rz. m., opryszek, zbój, rozbójnik, łotr, łupieżca.
Bandytyzm, rz. m., rozbójnictwo, rozbój; przen. — napaść, napaści niesłuszne.
Banhof, nm., dworzec kolei żelaznej.
Bania, naczynie pękate, okrągłe do płynów; kopuła pękata; klosz okrągły do lampy; balon; kula metalowa na szczycie wieży; dynia.
Banialuka, tur., rz. ż., (zwykle używa się w lm.), niedorzeczna gadanina, brednia, głupstwo, bzdurstwo, androny, bajdy.
Baniasty, mający kształt bani, pękaty, wypukły.
Banicja, łć., skazanie na wygnanie, wygnanie, wywołanie z kraju.
Baniecznik, narzędzie chirurgiczne do nacinania skóry przy stawianiu baniek.
Banita, łć., rz. m., wygnaniec, skazany na wygnanie, wywołaniec z kraju.
Bank, wł., finansowa instytucja kredytowa i handlowa; kantor wymiany pieniędzy i operacji wekslowych; stawka pieniężna w grze karcianej przeciw wszystkim innym stawkom (bank trzymać, ciągnąć).
Bankier, nm., właściciel interesu bankierskiego; wekslarz; finansista; gracz, trzymający bank w grze karcianej; żart. bogacz.
Bankierski, przym. od Bankier.
Bankiet, fr., uczta, biesiada.
Bankietować, biesiadować, ucztować, hulać.
Banknot, Bankocetel, nm., pieniądz papierowy, asygnata, bilet bankowy.
Bankocetel, nm., — p. Banknot.
Bankructwo, niewypłacalność, upadłość handlowa; przen. — strata majątku, ruina majątkowa.
Bankrut, fr., wł., ten co zbankrutował, co stracił wszystko, człowiek niewypłacalny, zrujnowany, hołysz.
Bankrutować, zawieszać wypłaty, stawać się niewypłacalnym, bankrutem; ogłaszać upadłość, bankructwo; przen. ubożeć, tracić majątek; żart. dawać za wygraną, cofać się, ustępować.
Bańczasty, Bańczysty, Bańkowaty, podobny do bańki wodnej; pękaty, pełen baniek, bąblów.
.png)
.png)
.png)
Bańkowaty podobny do bańki; p. Bańczasty.
Baptysterjum, łć., rz. n., w lp., ndm., chrzcielnica.
Bar, Baryt, metal, należący do grupy metali ziem alkalicznych, główny składnik szpatu ciężkiego.
.png)
.png)
.png)
.png)
Baranek (nka), zdr. od Baran: jagnię; skórka jagnięca; nazwa myśliwska bekasa kszyka: przen. = trusia, niewiniątko, pokora; B-ki obłoczki, chmurki białe, kształtem podobne do baranków; futerko z baranków krymskich; gatunek hjacyntów (szafirki); gw. żart. B. egipskie = wszy.
Barani, przym. od Baran.
Baranica, rz. ż., barania skóra wyprawna używana na różne wyroby.
Baranieć, głupieć, idjocieć.
Baranina, mięso baranie.
Baraszki, blp., figle, swawola, psoty.
Baraszkować, dokazywać, stroić figle, bawić się, swawolić; próżnować, zabawiać się.
Barbarja, blm., rz. ż., barbarzyństwo.
Barbaryzm, gr., wyraz cudzoziemski w mowie ojczystej niepotrzebnie używany mogący być zastąpiony swojskim; barbarzyństwo.
Barbarzyniec, albo Barbarzyńca, człowiek napoły dziki, nieucywilizowany; tyran, okrutnik.
Barbarzyński, przym. od Barbarzyniec, dziki, nieucywilizowany, nieludzki.
Barbarzyństwo, Barbaryzm, ludzie na poły dzicy; brak cywilizacji; stan napół dziki, dzikość; tyranja, okrucieństwo, zwierzęcość.
Barchan, nm., lekko kosmata tkanina bawełniana.
Barchanowaty, podobny do barchanu, mszysty.
Barchanka, spódnica z barchanu.
Barchanowy, zrobiony z barchanu.
Barczyć, myśl., postrzelić ptaka w skrzydło.
Barczysty, mający szerokie barki, plecy, pleczysty.
Bard, ang., śpiewak, poeta, wieszcz.
Bardon, nm., lutnia, lira.
Bardysz, p. Berdysz.
Bardzo, przysł., (st. wyż. Bardziej), wielce, mocno, nader; usilnie, serdecznie, gorąco, arcy.
Bareljef, fr., płaskorzeźba.
Bareż, fr., gatunek lekkiej, przezroczystej, połyskliwej, wełnianej tkaniny.
Bargiel, Bargieł, zool., p. Kowalik.
Barjera, fr., poręcz odgradzająca.
Bark, w anat. część górna kończyny górnej, składająca się z łopatki i obojczyka: łopatka przednia u ptaków: w lm. B-ki = plecy.
Barka, fr., rz. ż., statek wodny bez masztów do przewożenia zboża, drzewa i t. p. towarów; łódka ozdobna.
Barkarola, wł., pieśń gondoljerów weneckich, gondoljera.
Barkas, hiszp., rz. m., największa łódź przy okręcie.
Barkówki, rz. ż., pióra barkowe, przytwierdzone do barku (łopatki) ptaków.
Barłożyć, wyściełać barłogiem, robić podściółkę; śmiecić, zaśmiecać; bajać, gadać głupstwa, pleść duby smalone.
Barłóg, podściółka dla bydła ze starganej słomy; legowisko niedźwiedzia; śmiecie; przen. brudne, nędzne posłanie; stan nędzy; brud, błoto życiowe.
Barograf, gr., barometr, zapisujący automatycznie zmiany w atmosferze.
.png)
.png)
Barometrograf, gr., barometr wskazówkowy samopiszący.
Barometryczny, przym. od Barometr.
Baron, nm., tytuł wyższej szlachty, niższy od hrabiowskiego; żart. liber (łć. = wolny) B. = sobiepan, człowiek od nikogo nie zależny, o nic się nie kłopoczący.
Baronja, rz. ż., baronostwo, prawo do tytułu barona; majątek, do którego posiadania przywiązany jest tytuł barona.
Baronostwo, p. Baronja; baron z żoną.
Baroskop, gr., przyrząd do mierzenia wilgotności powietrza.
Barszcz, roślina z rodziny baldaszkowatych; zupa kwaskowa z buraków; żart. — blady atrament; pgrdl. — liche kwaśne wino.
Barszczowina, osad z barszczu chlebowego, używany na okłady do ran.
Bartne, rz. n., danina z miodu, lub opłata od barci.
Bartnica, narzędzie do wyżłabiania barci.
Bartnictwo blm., pszczelnictwo, nauka o hodowli pszczół.
Bartnik, hodujący pszczoły leśne, pasiecznik, pszczelarz; gatunek niedźwiedzia; motyl, szkodliwy dla pszczół, zanocnica.
Bartny, przym. od Barć (prawo bartne); rz. dozorca barci, bartnik.
Barwa, nm., pewien rodzaj światła, kolor; liberja, mundur, umundurowanie; odcień, piętno, charakter; włos, puszek na suknie; puszek na owocach. B. dźwięku = tembr, dźwięczność, wysokość tonu: przen. — pokrywka, płaszczyk, osłona, pozór.
Barwica, zdr. Barwiczka; farba do nadawania sztucznych rumieńców, ruż, czerwienidło; rośl. marzanna.
Barwić, nadawać barwę czemu, farbować, kolorować; przen. piększyć, krasić, zdobić.
Barwierz, farbiarz.
Barwisty, przym. od Barwa, kolorowy.
Barwnik, substancja, mająca własność barwienia ciał bezbarwnych, pigment.
Barwny, odznaczający się żywemi kolorami; malowniczy, obrazowy, żywy, kwiecisty, kolorowy.
Bary, blp., rozrosłe barki, plecy; wziąć się za B. z kim = mocować się.
Barykada, fr., rodzaj szańca, zrobionego na ulicy, zapora; przen. nagromadzenie trudności.
Barykadować, stawiać barykady, przeszkody, tarasować; B. ś., zabezpieczać się barykadą, zamykać się, zatarasowywać się.
Baryła, wł., zdr. Baryłka; beczułka, fasa; przen. człowiek otyły, okrągły, tłuścioch.
Baryt p. Bar.
Baryton, wł., głos męski środkujący między tenorem i basem; barytonista; rodzaj instrumentu muzycznego dętego w rodzaju trąby; rodzaj instrumentu smyczkowego w rodzaju wiolonczeli.
Barytonista, rz. m., śpiewający głosem barytonowym, baryton.
Basałykować się, próżniaczyć się.
Basałykowaty, grubawy, niezgrabny, bałwanowaty.
Basarunek, nm., wynagrodzenie za pobicie, przen. — baty, cięgi, wały.
Basen, fr., zbiornik wody, ocembrowany rezerwoar; dorzecze.
Basetlista, Basista, grający na basetli.
Basista, śpiewający basem; grający na basetli.
Basiur, wilk (w języku myśliwych); młody pęd z drzewa wyrastający drzewu szkodliwy.
Baskina, hiszp., szeroka wierzchnia suknia hiszpanki; przedłużenie stanika od pasa u sukni kobiecej.
Basklarnet, wł., instrument muzyczny dęty (tonem o oktawę niższy od zwykłego klarnetu).
Basować, wtórować basem: prz. pochlebiać, potakiwać w widokach korzyści osobistej.
Bast, nm., łyczko, łyko.
Basta, wł., przysł., dość, dosyć, koniec.
Bastard, wł., nieprawe dziecię, bękart.
Bastonada, fr., kara bicia kijami w pięty lub w plecy.
Bastować, zaprzestawać, dawać za wygraną.
Bastowy, przym. od Bast, łyczkowy.
Basy, blp., cięgi, baty, razy, wały, plagi, bizuny; znaki na ciele od plag, pręgi.
Baszta, łć., wieża obronna forteczna lub zamkowa (fig.).
Basztan pers., rz. m., ogród warzywny wśród stepów, na którym sieją kawony, melony, kukurydzę i t. d.
Baszybuzuk, tur., (nieregularny żołnierz turecki); przen. człowiek niesforny, urwis, hajdamaka, łotr, hultaj.
Baś, baś! wołanie na owce.
Baśń, rz. ż., bajeczne podanie ludowe a. historyczne; bajka; wieść niepewna, pogłoska, plotka, fałsz.
Baśniarz, twórca, autor baśni, bajarz.
Bat (-u), wł., łódź, mały statek.
Bat (-a), bicz; B-ty = cięgi, plagi, wały, bicie, kara.
Batalista, fr., malarz bitew.
Batalja, fr., bitwa, walka, bój.
Bataljon, fr., oddział żołnierzy pieszych, hufiec piechoty (około 800 ludzi), 4-ta część pułku.
Batog, bicz, bat, bizun.
Batogować p. Batożyć.
Batometr, p. Batymetr.
Batożek, zdr. od Batóg.
Batożyć, Batogować, bić batem, okładać batogami.
Batuta, wł., rz. ż., pałeczka dyrygującego orkiestrą; przen. — oznaka kapelmistrza.
Batymetr, gr., przyrząd do mierzenia głębokości morza: sonda.
Batyst, fr., gatunek płótna bardzo cienkiego.
Bawar, piwo bawarskie.
Bawarja, piwiarnia.
Bawarka, kielnerka, dziewczyna usługująca w bawarji; ocukrzone mleko z gorącą wodą, ukropek.
Bawełnianka, wyrób z bawełny.
Bawełniany, przym. od Bawełna.
Bawełnica, rz. ż., drobny owad z rodziny mszyc, niszczący drzewa iglaste.
Bawialnia, pokój do przyjmowania gości, salon.
Bawić, czasowo przebywać, przesiadywać u kogoś, gościć, spędzać czas gdzie; B. kogo, zabawiać, zatrzymywać u siebie, rozrywać; śmieszyć, cieszyć, sprawiać uciechę, wydawać się uciesznym; B. ś., zatrzymywać się dłużej, nie śpieszyć się, ociągać się, robić marudnie, opieszale, marudzić; trudnić się, oddawać się czemu; przepędzać czas przyjemnie, igrać, figlować, baraszkować, swawolić; hulać, używać życia; pieścić się, rozkoszować się; B. ś. w co = udawać kogo, co; naśladować.
Bawidamek, iron., lubiący bawić kobiety, letkiewicz, elegancik.
Bawidełko, zdr. od Bawidło.
Bawidło, zabawka, cacko.
Bawoli, przym. od Bawół.
Bazar, tur., wielki sklep z różnemi towarami; targ, targowica, rynek, budynek specjalnie przeznaczony na sklepy z różnemi towarami.
Bazgracz, Bazgrała, rz. m., źle piszący, gryzmoła; pismak; lichy malarz.
Bazgrać, gryzmolić, pisać źle, niekształnie; malować licho, paćkać; pisać banialuki, brednie, liche rzeczy.
Bazgrała, p. Bazgracz.
Bazgranina, Bazgrota, rz. ż., gryzmoły, bylejaka pisanina, gwazdanina; lichy obraz, mazanina; lichy utwor, ramota.
Bazylja, roślina zielna aromatyczna używana do lekarstw i jako przyprawa.
Bazylijka cz. Balsam polski, roślina ogrodowa pachnąca.
Bażantarnia, miejsce hodowania bażantów.
Bąbel, bańka z płynu, wzdęcie płynu; pęcherz na ciele; duży pryszcz.
Bąbelcug, nm., bąbel, bombel, bumelcug, pociąg kolei, idący wolno i długo zatrzymujący się na stacjach.
Bąbelek, drobna ozdoba wisząca służąca do przybrania ubioru.
Bąblasty, kształtu bąbla.
Bąblica, choroba wysypkowa.
Bąblować, nm., hulać, pędzić wesołe życie bez pracy, próżnować.
Bączek, rurka pod osadą strzelby, w którą się stempel wsuwa.
Bądź, sp., albo, lub; chociaż, choćby, bodajby, nawet; druga osoba trybu rozkaz, słowa: być.
.png)
.png)
.png)
Bąkać, p. Bąknąć; słabo, niewprawnie czytać; niewyraźnie mówić.
Bąknąć, nied. Bąkać, wydać głos podobny do bąkowego, zahuczeć, jak bąk; odezwać się półgębkiem, zamruczeć, burknąć, niewyraźnie odpowiedzieć.
Be, nazwa litery B.
Be! wykrz., fe! brzydko!
Beatrycze (-y), rz. ż., ukochana, pani serca.
Beatyfikacja, łć., zaliczenie przez kościół w poczet błogosławionych.
Bebechy, blp., wnętrzności, kiszki, flaki; bety, pościel brudna; graty, manatki: wylatujące (niewszyte) kartki w książce, w aktach.
Bebeszyć, patroszyć, wyjmować bebechy, wnętrzności.
Bech, gw., nieznośny dzieciak.
Bechtać, poduszczać, podburzać, jątrzyć przeciw komu, podbechtywać, mącić.
Becić się, kompromitować się, zasypywać się, blamować się.
Beczeć, jdtl. Beknąć; wydawać głos (owca, koza, łoś, jeleń, zając); głośno płakać, ryczeć z płaczu; fałszywie śpiewać, uderzyć w bek; przen. narzekać, biadać, ubolewać; odpowiadać za co.
Beczkowaty, kształtu beczki, okrągły, wydęty, pękaty; półkulisty (sklepienie).
Beczkówka, klepka długości 30 cali.
Beczułka, mała beczka, baryłka, antałek; przen. mała, tłusta, okrągła osoba.
Bedel, Pedel, łć., woźny w zakładzie naukowym; kościelny, pilnujący porządku w kościele.
Bedłka, rz. ż., rodzaj grzyba; rodzaj zapalenia wewnątrz ust.
Bednarczyk, terminator bednarski.
Bednarka — p. Bednarstwo.
Bednarstwo, stan, fach, rzemiosło bednarskie, bednarka.
Befsztyk — p. Bifsztyk.
Bejca lub Bajca, nm., nazwa roztworów chemicznych służących do przygotowania pod farbę skóry, tkanin, drzewa, metalów.
Bejcować, nm., zastosowywać bejcę.
Bek, głos owcy, kozy; płacz.
Bekać się, parzyć się (o jeleniach).
Bekasi, przym. od Bekas.
Beknąć, p. Beczeć; beknąć grubo = ponieść stratę materjalną, przypłacić za co.
Bekowisko, miejsce zbierania się jeleni (samców i samic).
Beksa, rz. m. i ż., płaksa, mazgaj.
Bekwarek, gatunek słowika.
Bela, nm., miara papieru, zawierająca 10 ryz; 20 postawów sukna; przen. człowiek nieruchawy, kloc, pień, kłoda.
Belemnit, gr., skamieniały szczątek wymarłych głowonogów; t. zw. strzałka piorunowa lub pazur djabelski.
Beletrysta, fr., powieściopisarz, nowelista.
Beletrystyka, literatura powieściowa, nadobna.
Belfer, nm., pomocnik mełameda w chederze; pgrdl. nauczyciel, bakałarz.
Belferja, rz. ż., pgrdl., nauczyciele; zebranie, zgromadzenie nauczycieli.
Belferka, Belferja, Belferstwo, stan, zajęcie belfra, nauczycielstwo, bakalarstwo.
Belfrować, trudnić się nauczycielstwem, bakałarzyć.
Belka, nm., kloc z 4 stron ociosany; drąg u wagi.
Belkowanie, poziomy układ belek między dwoma piętrami.
Belladonna — p. Beladona.
Belweder, wł., ozdobny budynek, altanka, wystawione w miejscu skąd piękny widok się roztacza.
Belzebub, hbr., bies, djabeł, szatan; książę djabłów; przen. człowiek zły.
Bełgotać p. Bełkotać.
Bełkot, bełkotanie, chlupanie, plusk; mowa niewyraźna, jąkająca się; głos wydawany przez cietrzewia.
Bełkotać, Bełgotać (-oce), chlupotać, chlupać, poruszać płynem, bełtać; jąkać się, bąkać, mówić z trudnością, niewyraźnie; mówić językiem niezrozumiałym.
Bełkotka, odmęt w wodzie, chlupotanie wody, wir; narzędzie do bełtania płynów; kobieta gadatliwa, papla; jąkająca się, bełkocąca.
Bełkotliwy, przym. od Bełkot.
Bełt, nm., grot, pocisk, strzała.
Bełtać, mieszać, mącić, bełkotać.
Bełtanina, rz. ż., płyn zmącony, rozbełtany.
Benedykcja, łć., błogosławieństwo; poświęcenie.
Benedyktyn, zakonnik reguły ś-go Benedykta; nazwa pewnego gatunku likieru.
Benedyktynka, zakonnica reguły św. Benedykta.
Benedyktyński, przym. od Benedyktyn; benedyktyńska praca = cierpliwa, mrówcza, wytrwała, mozolna praca.
Beneficjalny, od beneficjum, dotyczący beneficjum.
Beneficjant, nadający, ofiarowujący dobra na rzecz kościoła.
Beneficjarjusz, posiadający beneficjum, obdarowany dobrami kościelnemi.
Beneficjat, pobierający dochód z dóbr kościelnych.
Beneficjum, łć., rz. n., w lp. ndm., w lm. B-cja, dochód z dóbr kościelnych, prebenda.
Benefis, fr., rz. m., dochód z widowiska, danego na korzyść artysty; zysk, korzyść.
Benefisant, artysta, na którego korzyść odbywa się przedstawienie benefisowe.
Bengalski ogień, p. Ogień.
Benjaminek (-nka), najmłodszy z rodziny, ulubieniec, faworyt, pieszczoch, gagatek.
Benzoes, wonna żywica koloru brunatnego używana jako kadzidło i kosmetyk.
Benzol, związek organiczny płynny o przyjemnym zapachu używany w przemyśle.
Benzyna, rz. ż., płyn o charakterystycznym zapachu wydobywany z ropy naftowej używany do palenia i do wywabiania plam tłustych z tkanin.
Ber (bra), rz. m., rodzaj prosa.
Bera, fr., gatunek gruszki (złota, szara, biała B.).
Berajter, nm., ujeżdżający konie.
Berbeć, rz. m., mały dzieciak.
Beret, p. Biret.
Bergamota, wł., rz. ż., gatunek gruszki; gatunek cytryny.
Berkowiec, waga rosyjska = 10 pudom.
Berlacz, nm., ciepły miękki trzewik zimowy nakładany na inny trzewik.
Berlinka, duża łódź żaglowa z dachem przykrywającym przewożone zboże i towary.
.png)
.png)
Bernardyn, zakonnik reguły Św. Franciszka zreformowanej przez Św. Bernarda.
Bernardynka, zakonnica reguły Św. Bernarda: gatunek tabaki.
Bernardyński, przym. od Bernardyn.
Berwiono — p. Bierwiono.
Beryl, gr., glucyn, drogi kamień barwy zielonej, szmaragd, akwamaryn.
Berżerka, fr., pasterka; gatunek krzesła i fotelu.
Bestja, łć., rz. ź., zwierzę; potwór, zwierzę dzikie rozjuszone; przen. człowiek zły, zezwierzęcony, bydlę, łotr; żart. nicpoń, urwis.
Bestjalny, przym. od Bestja.
Bestwić, pobudzać do srogości, dzikości zwierzęcej, rozbestwiać, rozjuszać; podniecać lubieżność, roznamiętniać; B. ś. — p. Bestwieć.
Bestwieć, Bestwić się, dziczeć, srożeć, rozbestwiać się, bydlęcieć, zwierzęcieć, oddawać się rozpuście, stawać się rozwiązłym.
Bestyjka, rz. ż., zwierzątko, stworzonko; przen. żart. kobietka ładna, ponętna, zalotna.
Bestyjstwo, hultajstwo, łajdactwo, szelmostwo, zgraja łotrów.
Beszamel, fr., przyprawa do mięsa ze śmietany i jaj.
Besztać, łajać, wymyślać komuś, lżyć.
Besztanina, łajanie.
Betel, roślina, której liście, zmieszane z orzechami palmy areki i wapnem, żują ludy połud. azjatyc.
Beton, ang., masa z wapna hydraulicznego i żwiru szybko twardniejąca używana jako podkład pod Fundamenty, do wyrobu sztucznych płyt kamiennych i t. p.
Bety, nm., blp., pierzyna, piernat, pościel puchowa.
Bez, przyim., oznacza brak, nieobecność czegoś, wyłączenie; nie bez tego = zapewne.
Bez (bzu), krzew dziko rosnący o liściach pierzastych i drobnych białych kwiatach o nieprzyjemnym zapachu; B. lilak, krzew ogrodowy o kwiatach wonnych, białych lub liljowych (fig.).
Beza, fr., pianka z białek z cukrem miałkim ubita i upieczona.
Bezbarwny, nie mający barwy, niekolorowy; przen. suchy, mdły, blady, nieożywiony, nie mający wyraźnego charakteru.
Bezbożnik, żyjący bez religji, ateusz.
Bezbożny, nie wierzący w Boga, ateuszowski, niereligijny, nie zachowujący przepisów kościoła.
Bezbronny, nie mający broni, oręża, nieuzbrojony; słaby, bezsilny, nie mogący się bronić.
Bezbrzeżny, nie mający brzegów, nie mający granic, nieograniczony, bardzo rozległy; niezmierny, niezmierzony, nieprzejrzany.
Bezcelowy, nie mający celu, niepotrzebny, bez wytkniętego kresu.
Bezcen, w wyraż. przysł. za bezcen = nadzwyczaj tanio, na pół darmo, za psie pieniądze.
Bezcenny, nieoceniony, nieoszacowany, bajecznie drogi, kosztowny.
Bezceremonialny, nie robiący sobie z niczego ceremonji, niczem się nie krępujący.
Bezchmurny, niezachmurzony, jasny, pogodny (niebo, dzień).
Bezcielesny, duchowy, nie mający ciała, formy widomej; nieuchwytny, nadzmysłowy.
Bezcienny, nie rzucający w południe cienia; mieszkaniec pasa zwrotnikowego.
Bezczelny, zuchwały, haniebny, wytartego czoła i sumienia, nie mający wstydu, zuchwale natarczywy.
Bezcześcić, bezecnić, pozbawiać czci, zniesławiać, sromocić, hańbić; profanować, kalać, poniewierać, plugawić.
Bezczynny, nieczynny, nie działający, próżnujący, nie zajęty, nie zatrudniony.
Bezdasze, rz. n., przen., brak dachu nad głową, brak schronienia, bieda.
Bezdenny, nie mający dna i gruntu; niezmiernie głęboki, niezgłębiony, przepaścisty; niewyczerpany, nieprzebrany.
Bezdeń, (-dni, lm. -dnie), rz. ż., bardzo wielka głębokość, głąb’, otchłań, przepaść, bez końca.
Bezdomny, nie mający domu, dachu nad głową; tułaczy.
Bezdroże, obszar bez dróg, manowce, zdroże; fałszywa droga życia, życie złe, niemoralne; fałszywa droga rozumowania.
Bezdrzewny, pozbawiony drzew (kraj, okolica).
Bezduszny, bez życia, nie mający duszy, martwy; nieczuły, nieużyty, nieożywiony.
Bezdymny, nie wytwarzający dymu (proch).
Bezdzietny, nie mający dzieci, potomstwa; przen. nie pozostawiający godnych siebie naśladowców.
Bezdźwięczny, nie posiadający dźwięku, głuchy, przytłumiony; w gram. spółgłoski bezdźwięczne, cz. ciche (błędnie mocne): spółgł. wymawiane bez udziału krtani: p, t, k, s, sz, (w przeciwstawieniu do b, d, g, z, ż).
Bezeceństwo, szkarada, ohyda, rzecz bezecna, czyn bezwstydny; haniebność, sromota; brzydactwo, szkaradzieństwo.
Bezecnić, bezcześcić, hańbić, pozbawiać czci; szpecić, szkaradzić.
Bezecnik, człowiek bez czci, bezwstydny, hultaj, łotr.
Bezecny, niegodziwy, bez czci, sromotny, haniebny; szpetny, szkaradny.
Bezgłowe, rzęd ryb i mięczaków, nie mających wyraźnej głowy.
Bezgłowy, nie mający głowy.
Bezgraniczny, nieograniczony, nie mający granic, nieskończenie wielki.
Bezgrzeszny, nie grzeszący, nie mający grzechów, bez winy.
Bezimienny, nie mający nazwy, imienia; nie podpisany przez autora, anonimowy.
Bezinteresowny, nie mający osobistego interesu, osobistych widoków na celu, nieinteresowny.
Bezjęzyczny, nie mający języka.
Bezkarnie, przysł. bez kary, bez podlegania karze, bez obawy kary, zuchwale.
Bezkarność, niepodleganie karze, niekarność, swawola.
Bezkarny, nie podlegający karze; nieukarany.
Bezkostny, nie mający kości.
Bezkreśny, nieograniczony, bez kresu, nie mający granic, nieskończony.
Bezkrólewie, czas między śmiercią jednego panującego a wstąpieniem na tron drugiego; nieład, bezład, bezrząd, wynikający z nieobecności zwierzchnika.
Bezkrwawy, niekrwawy, bez rozlewu krwi; B. ofiara = Msza Święta.
Bezkrwisty, posiadający mało krwi, anemiczny, blady, mizerny; posiadający mało życia, energji, czczy, mdły, nieożywiony.
Bezkrytyczny, niekrytyczny, nie roztrząsający (umysł), nie posiadający sądu krytycznego.
Bezkształtny, nie mający kształtów prawidłowych, nieforemny, niekształtny.
Bezkwiatowe (rośliny) = skrytopłciowe, skrytokwiatowe, t. j. nie wydające nigdy kwiatu; bezliścieniowe, np. grzyby, paprocie.
Bezleśny, ogołocony z lasów.
Bezlik, wielka obfitość, wielka ilość, mnóstwo.
Bez liku, przysł., mnóstwo.
Bezliścieniowe, Bezliścienne, p. Bezkwiatowe.
Bezlistny, pozbawiony liści.
Bezludny, niezaludniony, pusty.
Bezludzie, miejsce puste, bez ludzi, pustkowie.
Bezład, nieład, nieporządek, chaos, bezrząd.
Bezładny, nieporządny, chaotyczny, pomieszany.
Bez mała, przysł., ledwo nie, prawie, niemal.
Bezmiar, przestrzeń niezmierzona, nieskończona; wielka ilość, nieskończoność.
Bezmierny, niezmierzony, nieskończony; wielki, ogromny, obszerny, bezbrzeżny; nadmierny.
Bezmózgi, głupi, nie mający oleju w głowie.
Bezmyślny, nie myślący, nie zastanawiający się, nie rozumujący, głupi; nie obmyślany (czyn).
Beznadziejny, nie pozostawiający nadziei, bez wyjścia, rozpaczliwy.
Beznamiętny, nie mający namiętności, nie podlegający namiętnościom.
Beznogi, nie mający nóg: niektóre zwierzęta ziemnowodne i szkarłupnie, apoda.
Beznosek, człowiek, który stracił nos.
Beznosy, nie mający nosa.
Bezoar, kamień, znajdowany we wnętrznościach kozła bezoarowego, używany dawniej jako środek leczniczy, strutka.
Bezobłoczny, nie mający obłoków, wolny od obłoków, chmurek, pogodny, jasny.
Bezogoniasty, Bezogonowy, nie posiadający ogona (niektóre małpy, ziemnowodne).
Bezoki, nie mający oczu, ślepy, ociemniały; nie mający jednego oka, jednooki.
Bezokolicznik, w gram. tryb bezokoliczny, wyrażający samo pojęcie działania lub stanu, bez względu na inne okoliczności( = łć. infinitivus).
Bezokoliczny, przym., bez względu na okoliczności; tryb B. — p. Bezokolicznik.
Bezosobowy, nieosobowy; zdanie B-e = nie mające podmiotu.
Bezowocny, płonny, nie dający owocu; przen. niepożyteczny, nieskuteczny, próżny (praca, wysiłek).
Bezpalcy, nie mający palców.
Bezparcjalny, bezstronny.
Bezpieczeństwo, niepodleganie obawie, spokój, spokojność, pewność, że się nic złego nie stanie.
Bezpieczny, pewny, któremu nic złego nie grozi, spokojny.
Bezpłatkowe (rośliny), o kwiatach, mających tylko kielich, a pozbawionych płatków korony.
Bezpłatny, wolny od opłaty.
Bezpłciowy, nie mający płci, nijaki.
Bezpłodny, niepłodny, nie mający płodu, niezdolny do wydawania potomstwa; nieurodzajny, płonny, jałowy, nieżyzny.
Bezpodstawny, nie mający podstawy, bezzasadny.
Bezpośredni, następujący tuż po czem, bez pośrednictwa, wprost; natychmiastowy, kolejny; nie wzorowany na czemś, nie szablonowy, nie konwencjonalny, naturalny.
Bezpośrednio, przysł., wprost.
Bezpotomny, nie mający potomstwa, bezdzietny.
Bezpowrotny, miniony, przeszły, nie mogący powrócić, niepowrotny, nieodwołalny.
Bezprawie, łamanie prawa, gwałt, nadużycie prawa; postępek przeciwny prawu, nielegalność, krzywda.
Bezprawny, przeciwny prawu, nieprawnie zrobiony, nielegalny.
Bezpretensjonalny, nie mający pretensji, niewymuszony, prosty, skromny, naturalny.
Bezprzestannie, ciągle, ustawicznie.
Bezprzykładny, nie mający podobnego sobie, jedyny w swoim rodzaju, nadzwyczajny, niezwykły, niesłychany, osobliwy, szczególny.
Bezprzytomny, nieprzytomny.
Bezradny, nie umiejący sobie radzić, niezaradny, niedołężny.
Bezręki, pozbawiony rąk.
Bezrobocie zmowa robotników, polegająca na wstrzymaniu się od roboty, strejk.
Bezrogi, nie mający rogów.
Bezrolny, nie posiadający roli, gruntu (chłop).
Bezrozumny, nie mający rozumu, nierozumny, niedorzeczny, głupi.
Bezrząd, nieład, bezład, anarchja, nierząd, nieporządek.
Bezsenność, brak snu.
Bezsenny, bez snu spędzony (noc); nie śpiący, czuwający.
Bezsens, rz. m., niedorzeczność, absurd, nonsens, głupstwo, brak sensu, brak myśli.
Bezsensowny, przym. od Bezsens.
Bezsilność, niemoc, osłabienie, bezwładność.
Bezsilny, nie mający sił, słaby, osłabiony; skrępowany, nie mający władzy.
Bezskrzydły, nie mający skrzydeł (owady).
Bezskuteczny, nieskuteczny, nie mający skutku, daremny, nie pomagający.
Bezsłoneczny, nie oświetlony promieniami słońca.
Bezsporny, pewny, nie podlegający wątpliwości, niezaprzeczony.
Bezsprzeczny, pewny, niewątpliwy, nie ulegający zaprzeczeniu.
Bezstronny, niestronniczy, nie unoszący się stronnością, sprawiedliwy, bezparcjalny.
Bezterminowy, nie mający określonego terminu, określonego czasu.
Beztroski, nie doznający trosk, swobodny.
Bezuchy, Bezuszny, nie mający uszu, nie mający ucha.
Bezustanny, nieustanny, nie ustający, ciągły, ustawiczny.
Bezusty, nie mający ust.
Bezużyteczny, bez pożytku, nieużyteczny, nie przynoszący korzyści; bezowocny, bezskuteczny, daremny, niepotrzebny.
Bezwarunkowo, przysł., koniecznie, nieodzownie, stanowczo, nieodbicie, niewątpliwie.
Bezwarunkowy, konieczny, nieodzowny, nieodbity.
Bezwąsy, nie mający wąsów, młodzieniaszek gołowąsy.
Bezwiednie, przysł., nieświadomie, mimowiedzy, mimowoli, niechcący, bez zastanowienia.
Bezwiedny, nieświadomy, mimowolny.
Bezwład, porażenie, paraliż, niemożność władania członkami ciała, niemożność ruchu, osłabienie.
Bezwładność, niemożność ruchu; niemoc, bezsilność; w fiz. własność ciał, polegająca na tem, że same nie mogą sobie nadać ruchu, a poruszone, nie mogą go powstrzymać ani zmienić.
Bezwładny, nie mogący ruszyć się lub poruszyć członkami ciała, sparaliżowany, bezsilny, obezwładniony, osłabiony, nie mający władzy.
Bezwłasnowolny, nie mający własnej woli; zostający pod opieką, kuratelą, pozbawiony możności wykonywania czynności prawnych.
Bezwłosy, nie mający włosów, pozbawiony włosów.
Bezwodnik, anhydryt; związek chemiczny tlenowy, otrzymany z kwasu, po zupełnem odciągnięciu wody.
Bezwodny, nie mający wody, pozbawiony wody.
Bezwola, chorobliwy brak woli.
Bezwonny, nie mający woni, pozbawiony woni.
Bezwstyd, Bezwstydność, brak wstydu, czelność; rozpusta, nierząd, sromota.
Bezwstydnica, kobieta bez wstydu, nieprzyzwoita, nierządnica.
Bezwstydnik, człowiek pozbawiony wstydu, nie wstydzący się, nieprzyzwoity.
Bezwstydny, nie mający wstydu, nie żenujący się, bezczelny, sromotny, nieprzyzwoity.
Bezwyznaniowiec, nie chcący należeć do żadnego wyznania religijnego.
Bezwyznaniowość, niewyznawanie żadnej religji; nienależenie do żadnego wyznania.
Bezwyznaniowy, nie mający określonej religji, nie wyznający żadnej religji.
Bezwzględnie, przysł., bez uwagi na cośkolwiek, ostro, bez litości, surowo, absolutnie.
Bezwzględny, nie mający względu, nie baczący na nic; surowy, despotyczny; absolutny; B. ciężar = gatunkowy ciężar; B. wysokość = wzniesienie nad poziom morza.
Bezzasadny, nie oparty na pewnej zasadzie, nie mający uzasadnienia, bezpodstawny.
Bezzębny, nie mający zębów całkowicie lub częściowo, mający mało zębów; B-ne (zwierzęta) = szczerbate.
Bezzmienny, niezmienny, bez przerwy zostający, ciągły, jednakowy.
Bezznamienny, bez wyraźnej cechy, niecharakterystyczny.
Bezzwłocznie, przysł., natychmiast.
Bezzwłoczny, niezwłoczny, natychmiastowy.
Bezżenny, nie żonaty, kawalerski.
Bezżeństwo, stan kawalerski, życie bezżenne, celibat.
.png)
.png)
Bęblik, maleńki chrząszczyk barwy zielonej, pospolity na kwiatach.
Bębnica, odma brzuszna, chorobliwe wzdęcie brzucha.
Bębnić, bić w bęben; bić palcami po czemś; przen., wciąż to samo powtarzać; ustawicznie gadać coś nad uchem.
Bębnienie, myśliw. wydawanie głosu przez gołębia; szybkie uderzanie dziobem w gałąź przez dzięcioła.
Bęc! wykrz., wyraz oznaczający odgłos wywołany upadkiem.
Bęcnąć, upaść, przewrócić się, bachnąć.
Bęcwał, niezgrabjasz, niezdara, bałwan, dureń.
Bękarci, przym. od Bękart.
Bękarcieć, wyradzać się, od rodu swego odstępować.
Bękart, nm., dziecię nieprawego łoża, wyrodek; mieszaniec u zwierząt, bastard.
Biada! wykrz., oznaczający ubolewanie, żałość; niestety! nieszczęście! źle!
Biadać, narzekać, utyskiwać, żalić się.
Białawiec, gatunek motyla dziennego.
Białawy, niezupełnie biały.
Białek, biały znak pod paznogciem; bielmo.
Białkan, związek białka z solami metali.
Białko, w jajku płyn wodnisty barwy żółtawej; związek organiczny azotowy, stanowiący najważniejszą cześć składową ciał organicznych (zwierząt i roślin); B. oczne — p. Białkówka.
Białkomocz, rz. m., choroba, odznaczająca się wydzielaniem wielkiej ilości białka w moczu.
Białkówka lub Białko, twardówka, zewnętrzna błona oka barwy białej.
Białodrzew (u), rz. m., gatunek topoli o liściach pod spodem szarawych.
Białogłowa, kobieta, niewiasta.
Białogłowy, białowłosy, mający na głowie włosy białe, siwy.
Białogon — p. Białorzytka.
Białolicy, mający płeć białą.
Białonóżka, koń o białych nogach.
Białopióry, mający pióra białe.
Białoryb, rz. m., ogólna nazwa drobnych ryb karpiowatych.
Białorzytka lub Białogon, ptak wróblowaty, spokrewniony ze słowikiem.
Białoskórnictwo, blm., rzemiosło białoskórnika, gałąź garbarstwa, zajmująca się wyrobem skór delikatniejszych białych.
Białoskórnik, garbarz wyprawiający delikatniejsze skóry białe.
Białoszyjka, koń, mający białą szyję.
Białość, barwa biała, jasna (białość cery).
Białowłosy — p. Białogłowy.
Biały (st. wyższy: Bielszy), mający barwę śniegu, mleka, czysty, niebrudny; niewinny, niepokalany; siwy (włos); widny, jasny (dzień); B. płeć = kobiety; B. ryba = nazwa dawana wielu gatunkom ryb o białem mięsie; B. broń = broń chłodna, sieczna; B. kawa = kawa z mleczywem; B. mięso = mięso cielęce, wieprzowe i niektórych ptaków; B. niedziela = piąta niedziela postu; B. drzewo = mające rdzeń biały i rzadki; B. karta = karta niezapisana, (umysł dziecięcia jest białą kartą = niezapełniony, czysty, poddający się); B. wino = wyciskane z jasnych winogron: B. chleb = chleb pszenny; B. dzień = jasny dzień; do B-go dnia = do rana; B. mazur = trwający do rana; B. pieniądz = srebrny pieniądz; B. wiersz = nierymowy; B-ą nicią szyty (utwór, artykuł) = utwór literacki, w którym szczegóły są nakręcane do widocznej tendencji.
Biba, Bibka, łć., żart., pijatyka w gronie wesołych towarzyszów, hulanka.
Biblijny, przym. od Biblja.
Biblja, gr., Pismo Święte, księgi Starego i Nowego Testamentu; iron. wielka księga.
Bibljofil, gr., miłośnik książek.
Bibljograf, uczony znawca wydań, ksiąg i druków, układający katalogi ksiąg.
Bibljograficzny, dotyczący bibljografji.
Bibljografja, gr., nauka mająca za przedmiot znajomość wydań książek, druków i rękopisów.
Bibljoman, gr., namiętny zbieracz książek, zwłaszcza rzadkich.
Bibljopola, gr., rz. m., księgarz.
Bibljoteka, gr., książnica, księgozbiór; gmach przeznaczony na zbiór książek; zbiór, wybór dzieł jednego rodzaju, jednej umiejętności lub jednego wydania; tytuł niektórych wydawnictw perjodycznych; przen. człowiek uczony.
Bibljotekarstwo, zajęcie bibljotekarza; nauka układania bibljotek.
Bibljotekarz, zarządzający bibljoteką.
Bibosz, łć., lubownik trunków, pijak, opój, bibuła.
Bibulasty, podobny do bibuły, nie zbity, nie ścisły, przesiąkliwy.
Bibuła, łć., gatunek papieru przesiąkliwego; przen. bibosz.
Bibułka, gatunek cieniutkiego papieru do papierosów lub do owijania.
Bicie, rz. od Bić, uderzanie, chłostanie, plagi; B. serca: czynność fizjologiczna serca, choroba serca, palpitacja; głos przepiórki.
Biczować, okładać biczem, bić batem, batogować, chłostać.
Biczownik, ten co się biczuje; B-cy, średniowieczna sekta religijna.
Biczowy, przym. od Bicz; koń biczowy = boczny, przyprzężony.
Biczyk, mały bicz, bacik.
Biczysko, kij stanowiący rączkę bicza; zgr. duży bicz.
Bić, zadawać razy, chłostać, ćwiczyć, uderzać, tłuc; przen. — zwyciężać, gromić, pokonywać; godzić na kogo lub w co, nacierać, nastawać; rozbijać, tłuc; zabijać, śmierć zadawać; strzelać; B. w co = wbijać (pale, gwóźdź); B. pieniądze = wyrabiać pieniądze; B. drogę = budować, robić drogę; B. w dzwony = dzwonić; B. pokłony = kłaniać się nizko, uniżenie: B. księgi — drukować; B. głową o ścianę = rozpaczać; B. groblę = budować, sypać, urządzać groblę; B. pianę = rozbijać białko trzepaczką; poty biją = silne potnienie; strzelba bije dobrze = celnie, daleko; woda bije ze skały = wytryska; bijący dowód = oczywisty, niezaprzeczony; B. w oczy = być widocznym, rzucać się w oczy, uwydatniać się; B. czołem = kłaniać się nizko, wyrażać szacunek; B. do głowy = uderzać, napływać (o krwi); B. kartę = kłaść wyższą kartę; B. figurę w szachach lub kamienie w warcabach = zabierać figurę, kamień przeciwnikowi; B. godziny = wybijać, wydzwaniać godziny; B. na co, w co = kłaść nacisk, akcentować silnie, zmierzać do czego; B. ś. = bić siebie samego, chłostać się; B. ś. z kimś = zadawać wzajemnie razy, wszcząć bójkę; walczyć, toczyć bitwę, pojedynkować się; B. ś. z myślami = rozważać coś, namyślać się: B. ś. w piersi = uderzać się w piersi, albo uznawać swą winę; B. ś. z czem = biedzić się, walczyć z czem, kłopotać się; p. Bity.
Biec, (biegę, bieżysz-ży, biegł), Biegnąć, (biegną, biegniesz, — nie), Biegać, częstl., iść szybko, śpieszyć, pośpieszać, dążyć szybko; kłusować, pędzić; lecieć, przelatywać, poruszać się szybko naprzód (o ciałach); ciec, płynąć (o wodzie); szybko upływać (czas); biec na zgubę = gotować sobie nieszczęście; p. Bieżący.
Bieda, ubóstwo, brak grosza; kłopot, przykrość, troska, zgryzota; B-dę klepać = żyć w biedzie, być w ubóstwie, być ubogim, biedować; mieć z kim B-dę = mieć kłopot z kim, frasować się z czyjego powodu; wprowadzić kogo w B-dę = wprowadzić kogo w kłopoty, zmartwienia, narazić kogo; od B-dy = jako tako, zaledwie ujdzie; z B-dą = z trudem, z kłopotem; B-dę klepać = żyć w nędzy, w ubóstwie.
Biedactwo, biedak, człowiek biedny, ubogi; mizerota, chudzina, nieboże; nieszczęśliwe stworzenie; biedaczysko.
Biedaczysko, nieborak, nieboraczysko, poczciwiec, godny pożałowania, biedak.
Biedak, człowiek biedny, ubogi, chudzina, nieszczęśliwy.
Biednieć, stawać się biednym, ubożeć; słabnąć, mizernieć, marnieć, tracić zdrowie, siły.
Biedny, ubogi, nie mający pieniędzy; godny litości, pożałowania; mizerny, lichy, ladajaki.
Biedota, ubóstwo, bieda, nędza; ludzie ubodzy, biedacy; rzecz licha, mizerna, słabizna, lichota.
Biedować, biedę klepać, żyć w biedzie, cierpieć biedę, niedostatek; rozwodzić się nad swoją biedą, biadać.
Biedronka, Boża krówka, mały owad z rzędu tęgopokrywych czerwony czarno nakrapiany (fig.).
Biedrzeniec, roślina zielna = anyż.
Biedz — p. Biec.
Biedzić się (z czem lub nad czem), męczyć się, mordować się nad czem, kłopotać się, trudzić się, frasować się, pasować się z czemś.
Bieg, ruch, chód pośpieszny, kłus; wogóle szybki ruch naprzód; przebieg, obieg, kurs: B. rzeki = kierunek, w którym rzeka płynie: B. życia ( = łć. curriculum vitae) = ciąg życia; opis życia, życiorys; B. rzeczy = kolejna następczość danych faktów, zdarzeń, wypadków: B. sprawy = stan, porządek, w jakim się sprawa prowadzi, postęp jej; B. nauk = prowadzenie, stan nauk; w pełnym B-u = w najszybszym ruchu, w największym rozwoju; swoim B-em = zwykłą koleją, zwykłym porządkiem, niezależnie.
Biegacz, Biegun, ten, co prędko biega, szybkobieg, laufer; wierzchni kamień w młynie.
Biegać — p. Biec. B. koło czego a. za czem = uwijać się, krzątać się, chodzić energicznie koło czego, starać się.
Biegające, rzęd ptaków wielkich, nie latających, jak: struś, kazuar i inne.
Bieganina, bieganie, ciągłe krzątanie się, ruch około czego, latanina, zmudne chodzenie koło interesu.
Biegi, blp., skoki, nogi zająca.
Biegle, przysł., wprawnie.
Biegliwy, Bieżny, zdolny do biegu szybkiego.
Biegłość, rz. ż., wprawa, zręczność.
Biegły, wyćwiczony, doświadczony w czem, wprawny; znający się na czem, znawca, ekspert.
Biegnąć p. Biec.
Biegnik, w muz., pasaż, szybko po sobie następujące tony.
Biegunecznik, drzewo zwrotnikowe, którego kora zawiera gorzki pierwiastek lekarski.
Biegunka, silne rozwolnienie, djarja.
Biegus, rodzaj ptaka brodzącego; włóczęga, powsinek.
Biel, rz. ż. białość, rzecz biała, bielizna; w bieli = w białej szacie, w bieliźnie.
Biel, rz. ż., nazwa wielu farb mineralnych barwy białej (B. cynkowa, B. ołowiana).
Biel (-lu), rz. m., warstwa drzewna tuż pod korą, świeżo uformowana.
Bielak, gatunek zająca.
Bielarz, pobielacz, polewacz; ten co płótno bieli.
Bielas, mający białe, jasne włosy, białą sierść.
Bielec, owad: termit.
Bieleć, stawać się białym; siwieć; widnieć w oddali jako coś jasnego.
Bielić, czynić białym, powlekać barwą białą, farbować na biało; B. cyną = powlekać cyną wnętrza naczyń miedzianych, mosiężnych; zabielać, zaprawiać nabiałem; zdejmować skórę z niektórych zwierząt (zająca, królika): B. ś. = bieleć; smarować twarz bielidlem, blednąć, siwieć; widnieć z oddali; B. papier, płótno = usuwać żółtawe zabarwienie.
Bielidło, puder biały, mączka biała do posypywania twarzy, włosów; maść biała jako kosmetyk, blansz.
Bielizna, wyroby z płótna, perkalu (koszule, prześcieradła, ręczniki, chustki i t. d.); B. stołowa = płócienne nakrycie na stół.
Bielmo, biała albo szara błonka zakrywająca źrenicę oka; przen. zaćmienie umysłu, tępość umysłowa pod pewnym względem; mieć bielmo na oczach = nie spostrzegać rzeczy widocznych dla innych.
Bielnik, miejsce, gdzie płótno bielą, blech.
Bielszy — p. Biały.
Bieluchny, przym. zdr. od Biały.
Bierczy, chart, który chwyta zająca bez obrotu.
Bierka, kostka warcabna; (w grze w karty) lewa.
Bierny, nie czynny, pasywny; uległy wpływom postronnym: (charakter), nie posiadający własnej woli: zachowujący się neutralnie, obojętnie; stan B. = nieczynny, stan bierny majątku — p. Stan; w gram., słowo B-ne = biorące na siebie skutek czynności czyjej (np. być bitym); B-ne przyzwolenie = milczące przyzwolenie, nieprzeszkadzanie, nietamowanie.
Bierwiono, kawał drzewa nieociosanego, belka.
Bierzmować, wykonywać obrzęd bierzmowania przez namaszczenie Olejem Św.; przen. iron. — dawać w twarz, policzkować.
Bierzmowanie, drugi sakrament kościoła katolickiego, przez który otrzymuje się łaskę Ducha Św., utwierdzającą w wierze.
Bies, czart, szatan, djabeł, zły duch.
Biesaga, rz. ż., mieszek, wór, sakwa.
Biesiada, uczta, bankiet, gody; zabawa; przen. rozkoszowanie się, uciecha.
Biesiadnik, godownik, biorący udział w uczcie, w biesiadzie.
Biesiadować, ucztować, bankietować.
Biesić się, złościć się, wściekać się.
Bieżący, imiesł., od Biec, idący, teraźniejszy, obecny (rok, miesiąc); kolejny (numer); niniejszy; B-ca woda = woda płynąca (w rzekach, w strumieniu); B-ce sprawy = zwykłe codzienne sprawy, przypadające na chwilę obecną.
Bieżny — p. Biegliwy.
Bifsztyk, Befsztyk, ang., zraz polędwicy wołowej usmażony.
Bifurkacja, łć., rozwidlenie, rozdział widłowaty (rzeki, drogi); połączenie się dwóch samodzielnych systematów wodnych.
Bigam, Bigamista, gr., ten, co ma dwie żony, dwużeniec; zwolennik bigamji.
Bigamja, dwużeństwo, posiadanie równocześnie dwóch żon.
Bigos, nm., potrawa z kapusty duszonej z drobnemi kawałkami mięsa; przen. nawarzyć bigosu, narobić bigosu = sprawić zamęt, zamieszanie, kłopot.
Bigot, Bigotka, fr., nabożniś, nabożnisia, przesadnie pobożny (a).
Bigoterja, fr., przesadna gorliwość w spełnianiu obowiązków religijnych, nabożnisiostwo.
Bijać, częstl. od Bić.
Bijak, drąg, w jednym końcu grubszy służący do pobijania; krótszy kij u cepów.
Bijatyka, bójka, bicie się, walka na kije lub pięście połączona z hałasem, z kłótnią.
Bila, fr., kula bilardowa; zrobić bilę = trafić ją drugą kulą, aby wpadła do łuzy.
Bilans, fr., porównanie dochodu i wydatków przy zamknięciu rachunków; zamknięcie rachunku, wykazanie finansowego stanu interesu za czas ubiegły.
Bilet, fr., karteczka z brystolu z wypisanem imieniem i nazwiskiem (B. wizytowy); kartka, znaczek papierowy jako dowód opłaconego wejścia (B. kolejowy, teatralny i t. p.); świadectwo, pismo, wydane na dowód czego; krótki list; B. bankowy, banknot, bankocetel, pieniądz papierowy.
Bileter, fr., odbierający bilety przy wejściu na widowiska.
Biljon, fr., tysiąc miljonów; w rachunkach niemieckich miljon miljonów; biljon w monecie = miljard.
Bilon, fr., moneta zdawkowa ze srebra niższej próby, z miedzi lub z niklu.
Bimetalista, zwolennik bimetalizmu.
Bimetalizm, system monetarny, oparty na podwójnej jednostce pieniężnej: złotej i srebrnej.
Binda, nm., wstążka, szarfa, przepaska, taśma; powijak.
Binduga nm., miejsce nad brzegiem rzeki spławnej przeznaczone na skład drzewa spławianego.
Binom, gr., mat., dwumian.
Biochemja, gr., nauka o zjawiskach chemicznych w żywem ciele.
Biodrzysty, mający wydatne biodra.
Biografja, gr., życiorys, opis życia.
Biologja, gr., nauka o życiu istot ustrojowych.
Birbant, wł., hulaka, próżniak, wesoło żyjący, utracjusz, lampart.
Birbantować, hulać, próżnować, wesołe próżniacze życie pędzić.
Birkut — p. Berkut.
Bis, łć., ndm., dwa razy, po raz drugi, żądanie powtórzenia.
Bisior, gr., gatunek cienkiej drogiej tkaniny; nitki powstałe ze stężonej cieczy wydzielanej z gruczołów niektórych małżów; nitki rozchodzące się od kiełkujących zarodków niektórych grzybów.
Bisiorki, paciorki szklane dęte, naśladujące perłę; rodzaj ozdoby architektonicznej.
Biskup, dostojnik duchowny mający władzę nad djecezją.
Biskupi, przym. od Biskup.
Biskupstwo, godność, urząd i władza biskupa; djecezja.
Biskwit, fr., suchar, biszkokt: wyrób ceramiczny barwy białej matowej.
Bisować, powtórzyć, żądać powtórzenia utworu muzycznego, granego lub śpiewanego.
Bistr, fr., farba ciemno-brunatna.
Bisurman, Bisurmanin, Bisurmaniec, (lm. — -anie) ar. i tur., mahometanin; przen. urwisz, człowiek rozwiązły, hulaka, hultaj; niedowiarek.
Bisurmanić, nawracać na mahometanizm, turczyć; B. ś. = hulać, awanturować się, łajdaczyć się.
Bisurmanieć, stawać się bisurmaninem; stawać się rozpustnym, psuć się moralnie; tracić wiarę, stawać się niedowiarkiem.
Bisurmaństwo, pgrd., mahometanizm; mahometanie, niewierni; rozpusta, rozwiązłość.
Biszkokt (błędn. Biszkopt), łć., gatunek ciasta lekkiego z mąki, żółtek i cukru, biskwit.
Biszof, nm., rodzaj ponczu, napój z wina, araku, cukru, pomarańcz i korzeni.
Bitek, zrazik bity.
Bitka, lewa w grze karcianej, wziątka, bierka.
Bitny, waleczny, mężny, dobrze się bijący.
Bitum, łć., gatunek asfaltu, smoły ziemnej.
Bitwa, walka, bój, orężne starcie się dwóch wojsk, batalja; bójka, bijatyka, bicie się.
Bity, imiesł. od Bić, taki, którego wybito; ubity; ścisły, zbity, zbytnio gęsty; droga b-a = gościniec, trakt; talar b. = talar całkowity; b-e pismo = ścisłe, gęste pismo; zrazy, kotlety b-e = nie siekane; nie w ciemię b. = niegłupi, przezorny, domyślny, chytry, wytrawny.
Biuletyn, fr., sprawozdanie urzędowe o stanie choroby osoby wysoko postawionej, o przebiegu bitwy i t. p.
Biuralista, fr., urzędnik, pracujący w biurze; przesiąkły biurowym porządkiem, trybem biurowym, formalista.
Biuro, fr., specjalny stół do pisania; lokal, w którym pracują urzędnicy; ogół urzędników danej instytucji.
Biurokracja, fr., nadmierny wpływ i przewaga urzędników w rządzie.
Biurokrata, zwolennik wpływu, przewagi sfery urzędniczej.
Biwak, fr., obozowisko pod gołem niebem; (bez rozbijania namiotów).
Biwakować, obozować pod gołem niebem.
Bizmut, metal błyszczący biało-różowawy używany do szkieł optycznych, do farb i jako lek.
Biżuterja, fr. klejnoty, wyroby jubilerskie.
Bla! wykrz., brzydko, nieładnie.
Blacha, nm., cienka płyta metalu walcowanego, kutego lub lanego (B. kuchenna); B. biała = B. żelazna cynowana; B. na piersi = pancerz, kirys; blaszany znak na piersiach, na czapce.
Blacharnia, zakład wyrobu przedmiotów blaszanych, warsztat blacharski.
Blacharski, przym. od Blacharz.
Blacharstwo, rzemiosło blacharskie.
Blacharz, rzemieślnik, robiący naczynia z blachy; pokrywający dach blachą.
Blachmal, nm., piana żużlowata na roztopionym metalu; przen. — oczy blachmalem zaszły = zamgliły się.
Blachownia, zakład wyrobu blachy.
Blachownica, maszyna do ciągnięcia blachy; blacha na piersi, pancerz, kirys.
Bladaczka — p. Blednica.
Bladawy, nieco blady.
Bladnąć, Blednąć, Blednieć, stawać się bladym, tracić rumieńce; tracić barwę jaśniejszą, płowieć, blaknąć.
Bladolicy, mający cerę bladą.
Bladość, cera blada; barwa blada.
Blady (st. wyż. Bledszy), pozbawiony barwy jaskrawszej, zbliżony do białego, białawy; człowiek B. = mający cerę twarzy pozbawioną rumieńca, mizerny; wyblakły; przen. rozcieńczony, podobny do barwy wody; bezbarwny, mdły, czczy, pozbawiony energji, żywotności.
Blaga, fr., udawanie w celu samochwalstwa; pyszałkowatość, mydlenie oczów, kłamstwo.
Blagier, fr., łgarz, samochwalca, pyszałek.
Blagować, udawać w celu samochwalstwa, łgać, kłamać.
Blajwas — p. Blejwas.
Blaknąć, Blakować, nm., płowieć, pełznąć, stawać się bladym, tracić blask, kolor żywszy.
Blakowny, łatwo płowiejący, puszczający (o materjale); zmieniający się w pewnych porach roku (kolor włosów u zwierząt).
Blamanż, fr., rodzaj kremu migdałowego.
Blamować, fr., wstydzić, ośmieszać, kompromitować; B. się = ośmieszać się, kompromitować się.
Blankiet, fr., papier czysty z wydrukowanym nagłówkiem, z rubrykami; gotowy druk z miejscami pustemi do wypełnienia.
Blanko (in blanko), wł., weksel lub pełnomocnictwo nie napisane, ale mające już podpis wydającego, wystawiającego lub żyranta; B. kredyt = otwarty kredyt.
Blankować, sprzedawać papiery procentowe, których się nie posiada.
Blansz, fr., bielidło, biała farba do nadawania twarzy białej cery.
Blanszować się, nacierać twarz bielidłem.
Blasfemja, gr., bluźnierstwo.
Blask, promień światła, jasność, światłość; połysk; B. oczu = żywość, wyrazistość, ogień oczu; przen. — chwała, świetność, splendor, okazałość.
Blaszanka, naczynie blaszane.
Blaszany, zrobiony z blachy.
Blaszka, zdr. od Blacha; cieniutka płytka, błonka, płatek, powłoczka: płaska rozszerzona część liścia.
Blat, nm., płyta; płaska i cienka tafla (deska, blacha, deszczułka); płaska strona u narzędzi ostrych.
Blazgonić, gadać niedorzeczności, nieprzyzwoitości.
Blazgoń, głupi i sprośny w mowie.
Blech, Blich, blechowanie; miejsce, gdzie bielą płótno, bielnik.
Blecharz, ten, co płótno bieli; pilśniarz.
Blechować, Blichować, płótno bielić.
Blednąć — p. Bladnąć.
Blednica, Bladaczka, choroba kobiet, powstająca z niedokrwistości.
Blednieć — p. Bladnąć.
Bledszy — p. Blady.
Blejwas, nm., blm., biel ołowiana.
Blenda, nm., minerał o wyglądzie niemetalicznym, będący związkiem siarki z metalem (B. cynkowa i in.).
Blich, Blichować — p. Blech, Blechować.
Blichtr, nm., mamiący blask, połysk; ułuda, pozór, szych, fałsz.
Blin, ros., rodzaj ciasta smażonego na patelni.
Blindaż, fr., osłona z belek robót fortyfikacyjnych; pancerz okrętowy.
Blizki (st. wyż. Bliższy), niedaleki, nieodległy, mało odległy; mający wkrótce nastąpić; krewny, pokrewny; należący do czyjegoś otoczenia; B. sercu = drogi, ukochany.
Blizko (st. wyż. Bliżej), przysł. od Blizki; niedaleko, prawie, ledwie, niemal, tuż tuż; B. przyimek = obok, nieopodal czego, w pobliżu; bliżej niż dalej = bliżej końca niż początku.
Blizkość, małe oddalenie, niewielka odległość.
Blizkoznacznik, wyraz posiadający zbliżone znaczenie, synonim.
Blizkoznaczny, mający zbliżone, podobne znaczenie, synonimowy.
Bliższy — p. Blizki.
Bliźni, każdy człowiek względem drugiego.
Bliźniak, Bliźnię (w lm., B-ęta), przez tę samą matkę jednocześnie z drugim na świat wydany; dwojaki, dwa garnuszki razem zlepione.
Bliźnięcy, przym. od Bliźnię.
Bloczek — p. Blok.
Blokada, nm., oblężenie portu; zamknięcie wejścia i wyjścia z portu przy pomocy floty.
Blokować, oblegać, obsaczać, opasywać nieprzyjacielską fortecę lub port, przecinać komunikację jakiegoś miejsca z innemi.
Blond, fr., ndm., jasna barwa włosów.
Blondyn, fr., człowiek jasnowłosy.
Blondyna, fr., — p. Blondynka; cienka koronka z surowego jedwabiu.
Blondynka, kobieta jasnowłosa.
Bluć — p. Blwać.
Bluetka fr., drobnostka, fraszka dramatyczna.
Bluszczyk ziemny cz. Kurdybanek, roślina zielna o liściach woniejących i kwiatach fijołkowo-błękitnych.
Bluza, fr., wolna wierzchnia suknia męska kroju zbliżonego do koszuli; suknia kobieca wolno zrobiona krótka lub długa.
Bluzgać, Bluzgotać, tryskać, wytryskiwać; pleść, wygadywać brednie, głupstwa mówić.
Bluzka, sukienka wolna dziecinna; górne ubranie kobiece do stanu.
Bluźnić, wypowiadać zdanie przeciwne zasadom religji, powstawać przeciw religji, przeciw Bogu; B. rozumowi = mówić przeciwko rozsądkowi, mówić nielogicznie.
Bluźnierca, ten co bluźni, co lży religję.
Bluźnierczy, bluźnierski, przym., od Bluźnierca.
Bluźnierstwo, mówienie przeciw zasadom religji, lżenie, potwarz.
Blwać, Bluć, womitować, zrzucać, mieć ejekcję.
Blwociny, blp., plwociny, wymioty.
Błagać, pokornie prosić, modlić się o co, prosić usilnie.
Błagalny, upraszający, proszący, błagający: B. ofiara = ofiara w celu ubłagania, Msza Św.
Błahostka, rzecz błaha, małostka, fraszka, drobnostka, bagatela.
Błahy (lm. błazi), mało warty, drobnostkowy, lichy, mizerny, mało ważny, marny; wątły, słaby, ladajaki, mizerny; niepewny, wątpliwy.
Błam, nm., pewna ilość skórek jednego gatunku futra, zeszytych w kształt worka otwartego.
Bławat, nm., materja jedwabna zwłaszcza barwy błękitnej.
Bławatny, przym. od Bławat; towary bławatne = tkaniny, służące na ubrania różnokolorowe; sklep bławatny = mieszczący w sobie różnorodne różnokolorowe tkaniny (materjały na ubrania); kolor bławatny = modry, niebieski, błękitny, lazurowy.
Błazen, trefniś; śmieszek, żartowniś krotochwilny; klown (w cyrku), pajac; przen. mówiący i robiący same głupstwa, głupiec; prow. smarkacz, dzieciak, młokos.
Błazeński, właściwy trefnisiowi, należący do niego; głupi, bezsensowny.
Błazeństwo, bzdurstwo, głupstwo, figle bezmyślne, dzieciństwo; figlowanie, dokazywanie.
Błazgoń — p. Blazgoń.
Błaznować, postępować, jak błazen, błazeństwa wyrabiać, głupie figle, miny stroić; niedorzeczności mówić; B. z kogo, z czego = żartować, drwić, szydzić.
Błaźnica, pgrdl., kobieta, robiąca głupstwa, błazeństwa, głupia, arogancka; prow. dzieciak; niedorostek.
Błaźnić się, robić głupstwa, błazeństwa, postępować, jak błazen; narażać się na nazwę błazna, kompromitować się.
Błąd, omyłka, nieprawda, wykroczenie, zboczenie; wprowadzić kogo w B. = mylnie objaśnić, oszukać; z B-du wyprowadzić = objaśnić kogo, wykazać mu prawdę; B. popełnić = zbłądzić; (o kobiecie) dać się uwieść.
Błądzić, błąkać się, iść przez bezdroża, iść nie tą drogą, którą potrzeba; mylić się, popełniać błędy, omyłki, nie trafiać; nie prowadzić się moralnie.
Błąkać się, tułać się, kołatać się, błądzić, plątać się, nie znajdować właściwej drogi.
Błąkanina, tułanie się, błąkanie się, błądzenie, szukanie drogi.
Błędny, mylny, fałszywy, wprowadzający w błąd; pełny omyłek, błędów, niepoprawny (styl, język); błąkający się, błądzący, tułający się; B. ognik = płonący gaz, wydobywający się z miejsc błotnych; B. rycerz = marzyciel, szukający ideałów nieurzeczywistnionych, p. Donkiszot; B. nerw = nerw mózgowy, którego włókna idą do krtani, płuc, żołądka i wątroby; B-ne koło = powracanie do punktu wyjścia, niemożność wyjścia z położenia.
Błękit, firmament, sklepienie niebieskie; barwa błękitna; odzienie koloru błękitnego; B. pruski, gatunek farby.
Błękitny, mający barwę błękitu, niebieski, modry, bławatny; krew B-na = krew arystokratyczna.
Błociarz, myśl., nazwa dzika.
Błocić, błotem walać; B. ś. = walać się błotem, szargać się.
Błocko, wielkie błoto, bagnisko.
Błogi, szczęśliwy, błogosławiony; dobroczynny, zbawienny; miły, przyjemny (uczucie), pełen rozkoszy.
Błogosławić, czcić, uwielbiać; dziękować z wysławianiem; dobrze życzyć, życzyć szczęścia; udzielać błogosławieństwa, poświęcać, święcić; B. na co = wyświęcać; żegnać znakiem krzyża Ś-go; szczęścić, darzyć, zsyłać szczęście; (o Bogu), zsyłać łaski na człowieka.
Błogosławieństwo, czynność błogosławienia, benedykcja; życzenie szczęścia; szczęście, pomyślność; B. boże, żart. = dzieci.
Błogosławiony, uwielbiony, wysławiony z dziękczynieniem; beatyfikowany, zaliczony przez kościół w poczet godnych uwielbienia i czci religijnej, jeszcze nie kanonizowany; szczęśliwy, błogi; zbawiony, pełen łaski Bożej; pełen szczęścia; kobieta w stanie błogosławionym = kobieta brzemienna.
Błogość, uczucie zadowolenia wewnętrznego.
Błona, tkanka giętka, wyściełająca lub otaczająca narządy ciała ludzkiego, zwierzęcego lub roślinnego, skórka bardzo cienka, plewa.
Błoniasty, mający błony, podobny do błony.
Błonica, dyfteryt, zakaźna choroba błon śluzowych gardzieli.
Błonie (błędnie Błoń), rz. n., obszerna równina, przeznaczona na pastwisko, łąka równa.
Błonkoskrzydłe, (pszczołowate), rzęd owadów, mających skrzydła błoniaste z nielicznemi żyłkami.
Błonkowaty, podobny do błonki; złożony z błonek.
Błonnik, główna składowa część włókien roślinnych, drzewnik, celuloza.
Błotnik, przyrządzik ochraniający spodnie od zabłocenia.
Błotnisty, pełen błota; bagnisty, błotny.
Błotny, przym. od Błoto, błotnisty, bagnisty, pełen trzęsawisk; znajdujący się na błotach, żyjący na błotach; iłowaty, ilasty; B-na kąpiel = kąpiel, do której ił wchodzi, kąpiel szlamowa; gaz B. = związek chemiczny węgla z wodorem, wytwarzający się na gruntach bagnistych, zapalający się w powietrzu.
Błoto, ziemia, ił, szlam, pomieszane z wodą; kałuża, bagno: nieczystość, brud: przen. ohyda, brudy życia; tarzać się w błocie = żyć w upodleniu; błota = okolica błotna, trzęsawiska, bagno.
Błysk, połysk, błyszczenie; blask przelotny, chwilowy, błyskawica.
Błyskać, jdtl. Błysnąć, wydawać blask urywany, przelotny, migać czemś błyszczącem, migotać. Błyska się = zjawia się błyskawica, łyska się, lśni się.
Błyskawica, światło migotliwe powstające przy łączeniu się elektryczności w chmurach; błysk, blask przelotny; przen. ruch nagły, szybki; B. w oczach = wzrok iskrzący, spojrzenie energiczne, gwałtowne, gniewne.
Błyskawiczny, pełen błyskawic; szybki, jak błyskawica, bardzo szybki (pociąg błyskawiczny).
Błyskawka, zabawka błyskotliwa, mamidło.
Błyskotać, połyskiwać, migać czem świecącem, błyskać, razić oczy.
Błyskotka, bawidełko lśniące, fraszka błyszcząca; przen. rzecz marna, fraszka, drobnostka, pozorną wartość mająca.
Błyskotliwy, lśniący się, migotliwy, jaskrawy, pozornie świetny, mamiący oczy, rażący.
Błysnąć — p. Błyskać i Błyszczeć: przen. ukazać się na chwilę, pokazać się, zaświtać; zajaśnieć, uwydatnić się czem, odznaczyć się.
Błyszcz, połysk, blask; szuwaks, czernidło do obuwia; nazwa minerałów będących połączeniem naturalnem metalu z siarką, o połysku metalicznym i ciemnej barwie (błyszcz srebra, antymonu, miedzi, ołowiu).
Błyszczak, ptak wróblowaty z rodziny szpaków.
Błyszczeć, jdtl. Błysnąć, wydawać blask, jaśnieć, świecić, lśnić, świecić się, migać.
Błyszczka, rz. ż., motyl nocny o skrzydłach brunatno-szarych, ze znakiem w kształcie γ.
Bo, Boć, spójn., (wyraż. przyczynę), bowiem, albowiem, ponieważ, gdyż, z powodu że, z przyczyny że, dlatego że.
Boazerja — p. Buazerja.
Bobek (-bka), jagoda drzewa wawrzynowego i samo drzewo; B-ki — odchody kozie, owcze, mysie, zajęcze, kulkowatej formy.
Bober, Bóber — p. Bób.
Bobię, zdr. od Bobo, żart. dzieciaki; lm. bobięta.
Bobik a. Bób koński, gatunek rośliny pastewnej strąkowej.
Bobo, mały ładny dzieciak.
Bobodrzew, drzewo o strąkach szablastych, używanych jako lek.
Bobrek, roślina goryczkowata wodna, kaczyniec.
Bobrować, brodzić w wodzie; gmerać, szperać; chodzić tu i owdzie, szukając; myszkować, przetrząsać; szukać po błotach (o wyżle).
Bobrowisko, błotne miejsce w lesie, gdzie latem łosie przebywają.
Bobrownik, magnolja, drzewo podzwrotnikowe o kwiatach białych, rozwoń.
Bobrowy, przym. od Bóbr; zrobiony z futra bobra: B. strój czyli B-e krople = gęsta ciecz, wydzielająca się ze specjalnych gruczołów bobra, używana w medycynie.
Bochen, zdr. Bochenek, duża bułka chleba.
Bocianię, pisklę bocianie.
Bociek, Boćko, gw., nazwa bociana u ludu.
Boczek, zdrob. od Bok; wędzonka z boku wieprzowego; boczna część stanika.
Bocznica, strona poboczna, pobocznica; linja poboczna drogi żelaznej z główną połączona; skrzydło budowli, łączące się z główną budowlą.
Boczny, Bokowy, niefrontowy, będący z boku, poboczny; tyczący się boku.
Boczyć się, nadymać się, obrażać się, patrzyć krzywo, dąsać się, krzywić się; paczyć się, skrzywiać się, wypaczać się, wykrzywiać się, kosić się; unikać kogo.
Boć — p. Bo.
Boćko — p. Bociek.
Boćkowski monitor, dyscyplina, bizun.
Bodaj, bogdaj, bodajże, przysł., podobno, zdaje się, może, prawdopodobnie wykrz., niechaj, oby, żeby, daj Boże! niechby.
Bodak, Bodłak — p. Bodziak.
Bodliwy, bodący, kolący, lubiący bość.
Bodłak, krzew ciernisty o kwiatach żółtych i jagodach pomarańczowych, smaku cierpko-kwaskowatego.
Bodmerja a., zaciągnięcie pożyczki na okręt lub jego ładunek za wysoką prowizją z tem, że gdy okręt zatonie, pretensja ustaje.
Bodnąć — p. Bóść.
Bodziak, Bodak, Bodiak, nazwa ostu w niektórych miejscowościach.
Bodziec, kolec, rzecz bodąca, oścień; ostroga, zachęta, pobudka, podnieta, pobudzenie.
Bodziszkowate, rodzina roślin kwiatowych, dwuliścieniowych.
Bogacić, czynić bogatym, obdarzać majątkiem, dochodami, uposażać w co.
Bogacić się, Bogacieć, wzbogacać się, stawać się majętnym; zyskiwać, nabywać wiele czego.
Bogactwo, dostatek pieniędzy, obfitość czego, skarby; B. języka = obfitowanie mowy w wyrazy, charakterystyczne wyrażenia, zwroty, synonimy i formy; zasobność.
Bogacz, człowiek bardzo bogaty, mający wiele pieniędzy, krezus; bogacz duchowy = obdarzony skarbami ducha.
Bogać tam! gdzież tam, nie inaczej.
Bogarodzica, Matka Boska.
Bogatek, drobny chrząszczyk o ciele wydłużonem i metalicznym połysku, szkodliwy.
Bogatka, gatunek sikory.
Bogato, przysł. od Bogaty; kosztownie, dostatnio, obficie: ożenić się B. — ożenić się z osobą bogatą.
Bogaty, majętny, posiadający wiele pieniędzy, majątek, dobra; bardzo zamożny; kosztowny, wspaniały; B. w co = obfitujący w co, mający wiele czego; zasobny.
Bogdaj — p. Bodaj.
Bogdanka, kobieta ukochana, narzeczona.
Bogini, bóstwo rodzaju żeńskiego u pogan; niebianka; opiekunka boska; kobieta ukochana, bóstwo: B. wód = nimfa.
Boginka, zdr. od Bogini; w wierzeniach ludu postać nadprzyrodzona, nimfa wodna, wodnica, rusałka, syrena, bogunka.
Bogobojny, bojący się Boga, czczący Boga; pobożny, świątobliwy.
Bogomyślny, zatopiony w Bogu.
Bogunka — p. Boginka.
Bohater, pers. rycerz; człowiek wielkiego ducha i poświęcenia, który dokonał wielkich czynów; główna osoba powieści, poematu, dramatu; os., którą ś. ogół zajmuje.
Bohaterka, kobieta wielkiego ducha, energji: główna osoba powieści, poematu; heroina.
Bohaterski, przym. od Bohater, właściwy bohaterowi, wielki, wzniosły, heroiczny: B-a postać: niezwykła, wyróżniająca się wielkością ducha; czasy B-e = czasy przedhistoryczne, mityczne, obfitujące w bohaterów: wiersz B-i = wiersz trzynastozgłoskowy, epiczny, opiewający bohaterów.
Bohaterstwo, męstwo, odwaga, waleczność, czyny wielkie, bohaterskie, heroizm, poświęcenie się.
Bohdanka — p. Bogdanka.
Bohomaz, lichy obraz, malowidło partackie.
Boisko, bojowisko, miejsce gdzie młócą zboże, klepisko, tok; miejsce na wolnem powietrzu, gdzie się odbywają ćwiczenia gimnastyczne i zabawy dziecięce; miejsce zapasów, arena; plac boju.
Bojar, Bojarzyn, pan możny, wysoka godność szlachecka niegdyś w Rosji; rycerz.
Bojaźliwiec, człowiek bojaźliwy, tchórz.
Bojaźliwy, tchórzliwy, trwożliwy, lękliwy, nieśmiały.
Bojaźń, trwoga, obawa, strach, lękliwość; B. Boża = bogobojność.
Bojkotować ang., wymierzać zemstę, polegającą na odsunięciu się społeczeństwa od karanego, na zerwaniu z nim stosunków.
Bojować, walczyć, toczyć walkę, prowadzić wojnę, wojować; opierać się czemu, nie ulegać czemu; pracować dla czego, starać się usilnie urzeczywistnić co.
Bojowisko, miejsce walki, pole bitwy, pobojowisko; boisko.
Bojowy, należący do boju (rynsztunek); wojenny, wojskowy.
Bok, cześć lewa albo prawa tułowiu, kadłuba; kraj, brzeg, krawędź, kraniec, strona boczna czego, B. trójkąta, wielokąta = jedna z linji ograniczających trójkąt, wielokąt; B. góry = zbocze, stok; na B. = na stronę! z drogi!; trzymać się za B-i, brać się za B-i = śmiać się do rozpuku; wziąć się pod B-i = przyłożyć pięści na biodra dla wyrażenia zuchowatości, pewności siebie; prowadzić się pod B-i = prowadzić się z drugą osoba, obejmując się wzajemnie wpół; pod B-em = tuż, obok, blizko; to mu B-em wylazło = drogo, ciężko to przypłacił, dało to mu się we znaki; B-mi robić = mocno dyszeć ze zmęczenia (o koniu), ostatka sił dobywać (o człowieku): B-mi świecić = dochodzić do biedy, do nędzy.
Bokowy — p. Boczny; koń bokowy.
Bokówka, izba boczna, alkierz.
Boks, ang., uderzenie kułakiem, pięścią; kułak, sójka.
Boksować, walczyć uderzając pięściami, bić się na pieści.
Boksy, stałe, oddzielne przegrody w stajniach zamykane na drzwi, przeznaczone dla matek, ogierów, buhajów, klaczy karmiących.
Bolączka, wrzód bolący, ból miejscowy; okoliczność dolegliwa; człowiek dokuczliwy.
Boleć, -li, lał, sprawiać ból, dawać się uczuć boleśnie; Boleć, -eję, -ałem, = cierpieć, przenosić ból, czuć ból; gryźć się, martwić się, frasować się, trapić się; odczuwać czyj ból, współczuć, dotykać boleśnie.
Boleń, rodzaj ryby karpiowatej.
Bolesny, bolący, ból sprawiający; cierpiący ból, bolejący, żałosny.
Boleściwy, pełen boleści, bolesny, bolejący, zbolały.
Boleść, uczucie bólu, cierpienie, ból; cierpienie duchowe, zgryzota, zmartwienie, strapienie; od siedmiu boleści = nic nie wart, na nic, lichy.
Boleśny — p. Bolesny.
Bolid, gr., kamień meteoryczny, spadający na ziemię, meteor, meteorolit, aerolit.
Bolimuszka, gatunek muchy kolącej boleśnie.
Bomba, fr., kula żelazna, wypełniona materjałem wybuchowym, pękająca; przen. nagła wiadomość sprawiająca wrażenie; B. teatralna = sztuka, pełna jaskrawych efektów; puścić B-ę = rozgłosić wiadomość efektowną, robiącą wrażenie.
Bombaks — p. Serecznik.
Bombardon, blaszany instrument dęty, basowy, używany w orkiestrach wojskowych.
Bombardować, fr., ostrzeliwać z dział miasto, fortecę, niszczyć bombami; rzucać gęste pociski; szturmować, dobijać się do zamkniętych drzwi, uderzać silnie i często w drzwi lub okno; przen. zasypywać kogoś prośbami, żądaniami, nie dawać spokoju.
Bombastyczny, nm., pełny napuszonych frazesów, przesadny.
Bombel — p. Bąbel.
Bomblować — p. Bąblować.
Bombonjerka, fr., ozdobne pudełko na cukierki.
Bon, fr., kwit na należność, upoważnienie do wypłaty, rodzaj losów.
Bona, fr., dozorczyni dzieci, z konwersacją cudzoziemską.
Bonifikacja, łć., wynagrodzenie za poniesione straty, odszkodowanie.
Bonifikować, łć., nagradzać stratę, niedobór, wynagradzać co komu.
Bonifrater, zakonnik reguły Św. Jana Bożego, obowiązany do pilnowania chorych obłąkanych.
Bonitacja, łć., sprawdzanie jakości, oszacowanie.
Bonkreta, fr., gatunek gruszki.
Bonomja, fr., dobroduszność.
Bonować, łć., plądrować, rozgospodarowywać się w cudzem mieszkaniu i rzeczach, jak u siebie; żyć wesoło, hulać, używać, bujać.
Bor, pierwiastek chemiczny, metaloid, główny składnik boraksu, kwasu bornego.
Boraks, pers., sól: połączenie kwasu bornego z tlenkiem sodu.
Boratynka, gatunek szelążka z r. 1569, wartości 1/3 grosza pols.
Bordel — p. Burdel.
Bordiura, fr., obramowanie; wązki ozdobny pasek, przystrajający brzeg przedmiotu jakiego, materiału, papieru i t. p.
Bordo, fr., gatunek wina francusk.; barwa brunatno-wiśniowa.
Borealny, łć., północny.
Boreasz, gr., wiatr północny.
Borecznik, pilarz borowy, szkodliwy owad barwy czarnej.
Borg, nm., branie na kredyt.
Borgować, nm., dawać na kredyt, na borg.
Bormaszyna, nm., wiertarka, maszyna do wiercenia dziur.
Borny, przym., od Bor; kwas borny: związek boru z tlenem.
Borować, nm., wiercić świdrem otwór w drzewie lub w metalu.
Borowina, rędzina, grunt gliniasty, czarny, ciężki, zdatny pod pszenicę; gatunek ziemi torfowej na kąpiele (borowinowe).
Borowisko, grunt płonny po wyciętym borze; bór.
Borowy, przym. od Bór; dozorca lasu, gajowy.
Borowizna, gatunek ziemi czarniawej, nieżyznej, lśnica; bór gęsty, zarośla sosnowe, p. Borowisko.
Borówka, nazwa roślin krzewiastych, o jagodach jadalnych, czernica, brusznica, żórawina, kamionka.
Borsuczy, przym. od Borsuk.
Bort — p. Burta.
Boruta, ludowa nazwa djabła, wrzekomo mieszkającego na błotach, pilnującego skarbów.
Borykać się, mocować się.
Borysz, tat., prow., zarobek, zysk; litkup, faktorne; porękawiczne; napiwek.
Bosak, człowiek chodzący boso; bosakiem (przysł.) = boso.
Bosaki, niekute konie, sanie, wozy, łopaty.
Bosiny, obrządek u żydów po śmierci blizkich krewnych.
Boski, od Boga pochodzący, Boży; należący do Boga, należny Bogu; cudowny, prześliczny, doskonały, przedziwny.
Boskość, blm., rz. od Boski, istota, przymiot Boga; nadziemskość.
Boso, przysł., na bosaka, gołą stopą, bez obuwia.
Bosonóżka, dziewczyna z bosemi nogami.
Boston, fr., rodzaj gry w karty.
Bosy, nie obuty, bez obuwia; nie kuty, bez podków.
Bość, Bodnąć, (bodę, bodzie, bódł) uderzyć rogami (o bydlęciu); przen. dotknąć, dosięgnąć boleśnie.
Botaniczny, przym. od Botanika.
Botanik, znawca roślin, badacz roślin, biegły w botanice.
Botanika, gr., nauka o roślinach.
Botanizować, zbierać rośliny w celu naukowym.
Botwina — p. Boćwina.
Bowiem, sp., bo, albowiem, dlatego że.
Bożnica — p. Bóżnica.
Bożogrobcy albo Miechowici, zakon Grobu Bożego, założony w Polsce w XII wieku.
Bożyć się, przysięgać na Boga, kląć się, zaklinać się, korzyć się.
Bożyszcze — p. Bożek i Bóstwo.
Bóg, Stwórca wszechrzeczy; Bóg Człowiek = Chrystus; bogi, bogowie = bożkowie pogańscy; Boże uchowaj, Boże broń = aby nie, byle nie; żal się Boże! = szkoda, żal, rzecz litości godna; być jak u P. B. za piecem = mieć się dobrze; daj go B-u! — wyrażenie, oznaczające podziwienie; B. wie = niewiadomo; B. wie co = trudno zrozumieć; stanąć przed B. = umrzeć: pojednać się z B. = wyspowiadać się.
Bój, bitwa, walka, wojna; walka wewnętrzna, duchowa.
Bójka, bój na kije i na pięście; — p. Bijatyka; naczynie do bicia masła, maślnica, kierznia.
Ból, uczucie cierpienia fizycznego, bolenie; boleść, cierpienie duchowe; B. suchy = artrytyzm, podagra.
Bór, duży gęsty las iglasty.
Bóstwo, istota Boga, boskość; bóg, bożek pogański; przedmiot ubóstwiany, bożyszcze; ideał.
Bóść — p. Bość.
Bóżnica, Bóźnica, świątynia; świątynia pogańska; świątynia żydowska, synagoga.
Bóżniczy, przym. od Bóżnica.
Brach, rub. w 5 p. brachu! bracie, przyjacielu (poufale).
Brachycefal gr., krótkogłowiec.
Bracia, lm., p. Brat.
Bracia (-ci) rz. ż. lp. — p. Brać.
Braciszek, zdr. od Brat; zakonnik nie wyświecony na księdza, laik.
Bracki, należący do bractwa.
Bractwo, związek pewnej liczby osób w celu religijnym lub dobroczynnym, konfraternia (B. kościelne); B. rzemieślnicze = cech.
Brać, rz., bracia, koledzy, ludzie jednego stanu.
Brać, dok. Wziąć, imać (jąć); chwytać, łapać; przyjmować, otrzymywać, odbierać, dostawać, zyskiwać, nabywać; zabierać, przywłaszczać; zdobywać; zażywać (lekarstwo); używać (B. imię P. Boga); B. żonę albo za żonę = żenić się; B. męża albo za męża = wychodzić za mąż — p. Pobrać się; B. ślub = zaślubić się; B. na kieł = upierać się; B. kogo na język = ogadywać: B. kogo za kogo = poczytywać; B. za złe = mieć za złe; przen. B. na prawo i na lewo = brać łapówki, kraść; B. z kogo wzór = przejmować od kogo, naśladować; B. kogo = ujmować kogo; B. na się = wkładać, wdziewać (ubranie); przyjmować na się; podejmować się czego; odpowiadać za co; B. co do serca = wzruszać się, przejmować się czem; B. na rozum = obmyślać; B. na uwagę = rozważać; B. na kawał = okłamywać, usiłować oszukać kogo, wyprowadzić w pole; B. na języki = obmawiać: B. na zęby = krytykować; B. na fundusz = wyśmiewać; B. udział = należeć do czego, uczestniczyć w czem.
Brać się do czego = chwytać się czego albo za co, rozpoczynać co, przedsiębrać; zabierać się do czego; B. się do kogo = chcieć kogo zmusić do czego, grozić; starać się (o pannę), chcieć zdobyć; B. ś. skąd = przybywać, zjawiać się, pochodzić; B. ś. za boki = pokładać się ze śmiechu; B. się na prawo, na lewo = zawracać, kierować.
Braha, nm., wywar po odpędzeniu wódki lub piwa; nędzny, lichy trunek, lura; gmatwanina.
Braja, nm., papka; błoto lub rozrobiona glina; zagęsta zupa.
Brak, rzecz odrzucona, to co wybrakowane, niezdatne, wyranżerowane, odpadki, auszus, defekt, wybierki; niedobór; nieposiadanie czego, niedostatek: potrzeba, nieobecność; B. w głowie = niedostatek wykształcenia, rozumu, głupowatość.
Brakarz, trudniący się ocenianiem i rozgatunkowaniem drzewa przeznaczonego na sprzedaż w lesie.
Braknąć, Brakować, nieos. zabraknąć, nie wystarczyć, nie starczyć, nie posiadać; zbywać na czem; brakuje czego niema czego; braknie go = jest nieobecnym.
Brakonjer, fr., kłusownik, polujący pokryjomu, złodziej zwierzyny.
Brakować, odsuwać braki, odrzucać przedmioty uszkodzone, wybierać co lepsze, przebierać, wysortowywać; — p. Braknąć.
Brakteat łć., dawna moneta blaszana, złota lub srebrna, z odciskiem z jednej strony wklęsłym, z drugiej wypukłym (półdenar).
Bram, stpl., — p. Bramowanie.
Bramin, kapłan indyjski.
Bramować, wykładać bramem, bordiurą, obszywać brzegi taśmą, ozdabiać obszyciem, lamować.
Bramowanie, obszycie u sukni, galon, obłoga, bordiura, obszywka, lamówka, bram.
Brandmajster, nm., naczelnik, kapitan straży ogniowej.
Brandmur, nm., ściana boczna wzniesiona nad dach, dla ograniczenia pożaru od domu sąsiedniego.
Braniec, jeniec wojenny.
Branka, rz. ż. (od Braniec), kobieta wzięta do niewoli, niewolnica wojenna; pobór do wojska, konskrypcja, spis wojskowy.
Brankard, fr., nosze, tragi; wóz lub wagon na toboły, pakunki.
Bransza, (źle Branża) fr., gałąź pracy, zawód, fach, dział, wydział.
Brant, nm., srebro lub złoto czyste, wytopione.
Brantka, zapal, kominek, mala rureczka przy zamku (u strzelby), na którą się nakłada kapiszon.
Brantować, srebro lub złoto w ogniu oczyszczać, pławić.
Branzola, nm., podeszew wewnętrzna obuwia.
Branża — p. Bransza.
Brat (lm. bracia), syn tych samych rodziców, względem innych dzieci (B. rodzony); B. mleczny = jednocześnie z innym przez tę samą kobietę wykarmiony; B. męża = brat; B. żony = szwagier; B. przyrodni = urodzony z jednego ojca, a innej matki lub odwrotnie; B. cioteczny, stryjeczny, wujeczny = syn ciotki, stryja, wuja; B. w Chrystusie = współwyznawca chrześcijanin, bliźni chrześcijanin: ksiądz, duchowny względnie do innego księdza; bliźni; przyjaciel serdeczny; członek bractwa; B. łata = biedak; ni B. ni swat = obcy, obojętny; być z kim za pan B. = poufalić się z kim; B-cia ślubni = związani uroczystym ślubem dozgonnej przyjaźni.
Bratać, łączyć bratersko; zespalać, jednoczyć, przyjaźnić; B. ś., spokrewniać się, przyjaźnić się, przestawać za pan brat; łączyć się, mieszać ś., zespalać ś., poufalić ś.
Bratanek, syn brata, synowiec.
Bratczyk, członek bractwa.
Braterski, Bratni, należący do brata, tyczący się brata; pokrewny, rodzinny; szczery, serdeczny, przyjazny; jak brata.
Braterstwo, miłość braterska, i ścisły związek przyjaźni braterskiej; brat ze swą żoną.
Bratni — p. Braterski.
Bratobójca, zabójca swego brata lub siostry.
Bratobójczy, tyczący się bratobójstwa; B-a wojna = toczona między ludźmi jednego narodu, lub między pokrewnemi narodami.
Bratobójstwo, zabójstwo, zamordowanie brata lub siostry.
Bratowa, żona brata.
Bratowizna, puścizna po bracie.
Braunsztejn, nm. chem., minerał, związek tlenu z manganem.
Brawo, rz. wł., poklask, oklask.
Brawo!, Brawissimo!, wł., przysł., dobrze, pięknie, wyśmienicie, doskonale, wybornie.
Brawować fr., junakować, zuchować, udawać śmiałka; narażać ś.; nadrabiać miną; lekceważyć.
Brawura, fr., odwaga zuchowata, junactwo, zuchowatość, junakierja, śmiałość, pewność siebie, werwa.
Brąz — p. Bronz.
Brązować — p. Bronzować.
Brązownictwo — p. Bronzownictwo.
Brązowniczy — p. Bronzowniczy.
Brązownik — p. Bronzownik.
Brązowy — p. Bronzowy.
Brechać, prow. — p. Brzechać.
Brednia, niedorzeczność, głupstwo, bajka, bałamuctwo, smalone duby, banialuki.
Bredzić, gadać od rzeczy, bzdurzyć, pleść głupstwa; B. we śnie, w gorączce = majaczyć, nieprzytomnie mówić.
Breja — p. Braja.
Brekowy, obsługujący brek lub hamulec.
Brelok, fr., świecidełko, drobnostka, przyczepiona przy łańcuszku od zegarka.
Bremza, nm., rodzaj hamulca u wagonów, wozów.
Bresza, fr., wyłom w murze fortecy.
Bretnal, nm., gwóźdź trzycalowy gruby.
Brew (brwi), wypukłość nad powieką porosła włosami.
Brewe, wł. ndm., krótki list papieski, w sprawach mniejszej wagi i obdarzający łaskami apostolskiemi.
Brewerja, fr., zwykle w lm. (brewerje wyprawiać) kłótnia, burda, awantura, hałas; zuchowanie.
Brewjarz, łć., książka zawierająca ustępy z Pisma Św., psalmy i szczegóły o Świętych do codziennego nabożeństwa dla kapłanów katolickich.
Brezent, nm., płótno nieprzemakalne do okrywania towarów, opona, płachta, pokrowiec.
Brjosza, fr., ciastko drożdżowe w formie bułeczki.
Brnąć, brodzić, pieszo przebywać, przejeżdżać przez wodę, głęboki piasek, śnieg, błoto; przen. — zapuszczać się, wikłać się coraz więcej, wpadać w co coraz bardziej.
Broczyć, zalewać się krwią; płynąć, upływać (o krwi).
Broda, część twarzy pod dolną wargą, podbródek; zarost na tejże części twarzy; B. Aronowa, p. Arum.
Brodacieć, dostawać zarost na brodzie; brodę zapuścić.
Brodacz, Brodal, mający dużą brodę.
Brodaty, mający zarost na brodzie.
Brodawczany, pełen brodawek.
Brodawka, nieduża narośl na ciele; B. piersiowa = wypukłość brodawkowa, którą wytryska mleko z piersi kobiet i z sutek samic zwierząt; sutka; chorobliwa narośl na roślinie.
Brodnisty, miałki, płytki, pełny brodów.
Brodzące, ptaki o długich nogach i długim dziobie, żyjące nad wodami i błotami (bocian, bekas).
Brodzić, brnąć, chodzić po wodzie, piasku, w bród przebywać; polować na błotach; B. we krwi = roznosić mord, siać śmierć, prowadzić wojnę krwawą, krew przelewać czyją; nurzać się, opływać, obfitować, mieć czego w bród; zapuszczać się, zagłębiać się (w występkach).
Brodziec, ptak brodzący, spokrewniony z bekasem.
Brogować, składać snopy zboża w bróg, w stertę.
Broić, źle robić, swawolić, dopuszczać się czego, popełniać coś szkodliwego, dokazywać, figle stroić; awanturować się.
Brok, nm., śrót malutki, maczek do strzelania.
Brokat, wł., złotogłów, materja jedwabna ciężka, bogato złotem i srebrem wypukle haftowana.
Brokatela, wł., gatunek tkaniny ciężkiej w desenie (wypukłe) wyrabianej.
Brokuły lub Brokole, wł., odmiana kapusty ogrodowej, zbliżona do kalafjorów.
Brom, pierwiastek chem., metaloid z grupy chloru, ciecz ciemnobrunatna o ostrej, niemiłej woni.
Bromek, gr., połączenie bromowodoru z zasadami.
Bromowodór, związek bromu z wodorem (gaz, kwas silny).
Bronchit, gr., zapalenie oskrzeli.
Bronchy, bronchje, lm. gr., — p. Oskrzele.
Broniak, ząb od brony.
Bronić, chronić, osłaniać, obrabiać, ochraniać, chronić przed pociskiem; pilnować, strzec, zachowywać od czego, zapobiegać; zabraniać, nie pozwalać, nie dawać; B. ś. obraniać się czem przed czem, odpierać napaść; myśl. uciekać; B. ś. w sądzie = sprawę swoją w sądzie popierać, wykazywać swoją słuszność; usprawiedliwiać się.
Bronować, wyrównywać rolę broną, ciągnąć bronę po roli, włóczyć rolę, skródlić.
Bronz, fr., śpiż, aljaż z miedzi, cyny i in. domieszek; B-y = ozdoby i przedmioty, wyrobione z bronzu; człowiek z B-u = wielkiego hartu.
Bronzować, powlekać warstwą bronzu, zdobić bronzem, wykładać; malować kolorem bronzowym, nadawać barwę bronzową.
Bronzownictwo, rzemiosło bronzownika, wyrabianie przedmiotów z bronzu, powlekanie bronzem.
Bronzowniczy, przym. od Bronzownik.
Bronzownik, zajmujący się bronzownictwem; mosiężnik.
Bronzowy, z bronzu zrobiony: mający barwę bronzu, koloru brunatnego lub brunatno-złotawego.
Broń, każda rzecz służącą do obrony, szczególnie oręż; B. palna lub ognista: strzelba, karabin, pistolet, rewolwer; B. sieczna = szabla i t. p.; B. biała = szabla, bagnet, sztylet, lanca; rodzaj, gatunek wojska; złożyć B. = poddać się, kapitulować, dać za wygrana; podnieść B. = rozpocząć walkę; stać pod B-nią = być gotowym do walki, do boju: B. prezentować = oddawać honory zwierzchnikowi, sztandarowi, trzymając broń w pewien sposób; B-ni zawieszenie = wzajemne chwilowe wstrzymanie kroków nieprzyjacielskich w czasie wojny.
Brosza, Broszka, fr., rodzaj ozdobnej szpilki z haczykiem od spodu, przypinanej przez kobiety u kołnierzyka, u stanika.
Broszura, fr., cienka książka o niewielu stronicach, nieoprawna, omawiająca kwestje na dobie będące; pismo ulotne; rozprawa.
Broszurować, zeszywać arkusze lekko w książkę.
Browar, nm., budynek, w którym robią piwo; prow. gorzelnia.
Browarka, drzewo odarte z kory, przeznaczone na sprzedaż hurtową.
Brożek, mały bróg: kojec na kurczęta w kształcie kosza; gatunek małej sieci na ptactwo i ryby.
Bród (-odu), mielizna (np. na rzece); miejsce niegłębokie w rzece, którędy przejść można; w B. = obficie.
Bródka, mała broda; kozia B., rodzaj zarostu na brodzie, podobnego do koziej bródki; B. u klucza = ząb, pióro.
Brózda, rowek, wyorany pługiem w ziemi między zagonami; rowek dla ściągania wody na polu; zagłębienie; kresa, rysa na twarzy.
Brózdować, brózdy robić pługiem, rydlem; oczyszczać brózdy zasypane bronowaniem.
Brózdowaty, pełen brózd.
Bróździć, przeszkadzać, mieszać, psuć szyki, bałamucić; stawiać zawady, wchodzić komu w drogę.
Brr! wykrzyknik, oznaczający nieprzyjemne uczucie, obrzydzenie, wstręt, uczucie chłodu.
Brud, nieczystość, rzecz brudna; plama; przen. — piętno, zakała; rzeczy, postępki wstrętne, nieuczciwe; w lm. = bielizna zbrudzona; przen. — rzeczy niemoralne, nieuczciwe, świństwa.
Brudas, brudny człowiek, brudne dziecko; skąpiec; nieuczciwy.
Brudnica, gatunek ćmy z rodziny prządek, niszczącej drzewa.
Brudny, nieczysty, zawalany, zbrukany, posmolony; przen. nieczysty, nieuczciwy, pokalany; nieprzyzwoity, nieporządny.
Brudota, przen. brud moralny, postępowanie hańbiące.
Brudzić, walać, brukać, zanieczyszczać; śmiecić; przen. kalać, plamić, kazić; puszczać farbę, farbować, smolić; B. się, walać się, okrywać się brudem; kazić się, kalać się, dopuszczać się niemoralnych czynów, hańbić się.
Bruk, nm., twarde pokrycie ulicy (bruk żelazny, asfaltowy, kamienny, drewniany); przen. na B-u być, zostać = zostać bez miejsca, bez posady; na B. kogo wyrzucić = wyrzucić kogoś z meblami i rzeczami z mieszkania; B-i zbijać, szlifować = włóczyć się po mieście, wałęsać się po ulicach, próżnować.
Brukać, brudzić, walać, czynić brudnym; przen. — plamić, kalać; B. ś. smolić się, walać się, brudzić się; tracić dobrą opinję.
Brukarski, przym. od Brukarz.
Brukarz, robotnik zajmujący się brukowaniem ulic.
Brukotłuk, próżniak miejski, włóczęga miejski, szlifibruk.
Brukować, wykładać brukiem ulice, podwórze.
Brukowiec, głaz, granit, kamień polny, używany na bruk; pogardl. dziennik brukowy.
Brukowy, tyczący się bruku: gminny, uliczny, trywjalny; B. dziennik, B-e pismo = czasopismo podające wiadomości o tem, co się dzieje w mieście, na ulicy, brukowiec.
Brukselka, odmiana kapusty ogrodowej.
Bruljon, fr., gruby zeszyt, do pisania na brudno; pismo odręczne mające być przepisane na czysto: szkic, projekt; w handlu: kladda, książka do zapisywania wszystkiego, co dotycze interesu, z wyjątkiem dochodu i rozchodu w gotówce.
Brunacić, Brunatnić, czynić brunatnym.
Brunatnieć, stawać się brunatnym.
Brunatny, mający barwę ciemno-ceglastą, ciemno-bronzową.
Brunelka, posp. nazwa rośliny Główienka pospolita.
Brunet, wł. mężczyzna o włosach czarnych.
Brunetka, kobieta o włosach czarnych; żart. pchła.
Brus, zdr. Brusek, kamień do ostrzenia, osełka; gruba deska, belka; przen. człowiek nieociosany, gburowaty, gbur, prostak.
Brusowanie, powiązanie wierzchnie rzędem stojących słupów, tramowanie, belkowanie.
Brusowica, wspornik, rodzaj kroksztynu kamiennego.
Brustwer, nm., przedpiersień, część okopu, osłaniająca strzelca klęczącego lub w rowie stojącego.
Brutal, fr., człowiek, obchodzący się z innemi szorstko, grubjańsko, okrutnie, grubjanin, gbur, ordynus.
Brutalny, grubjański, nieokrzesany, źle się obchodzący.
Brutalstwo, grubjaństwo.
Brutto, włs., dochód ogólny bez strącenia wydatków; cena bez strącenia kosztów: ciężar ryczałtowy, ciężar towaru wraz z wozem lub obsłoną; waga towaru z opakowaniem; cena bez potrącenia rabatu.
Bruzda — p. Brózda.
Bruździć — p Bróździć.
Bryftregier, nm., pocztowy roznosiciel listów, listowy, listonosz.
Brygada, fr., oddział wojska, jednej broni, składający się z dwóch pułków; B. robotników = oddział robotników, pracujących pod rozkazami jednego kierownika.
Brygadjer, dowódca brygady (stopień pośredni pomiędzy pułkownikiem a gienerałem).
Brygantyna, włs., mały statek morski żaglowy, o jednym albo dwóch masztach i o jednym pomoście.
Brygantyzm, wł., rozbójnictwo, bandytyzm, korsarstwo.
Bryja, nm., ugotowana kaszka rzadkawa, zacierka rzadkawa, przen. nieprzyjemność, gmatwanina.
Bryka, duży wóz z przykryciem półkolistem dla podróżnych.
Brykać — p. Bryknąć.
Brykała, chleb z mąki razowej.
Brykiet, fr., cegiełka z miału węgla, z torfu.
Brykla, nm., rodzaj stalowej taśmy wszywanej w gorset damski.
Brykliwy, wierzgający; nieposłuszny, zuchwały, krnąbrny.
Bryknąć, nied. Brykać, wierzgnąć; swawolnie podskoczyć, biegać swobodnie, pobiec; nabroić, rozhulać się, podokazywać: postawić się zuchwale; nadużyć czyjejś pobłażliwości. B. = wyskoczyć z niemądrym konceptem: myśl. ulecieć.
Brylantyna, proszek do czyszczenia i polerowania metali; gatunek tkaniny lśniącej; olejek z gliceryny i spirytusu nadający miękkość włosom.
Brylantowy, właściwy brylantom; złożony z brylantów, ozdobiony brylantami; świecący jak brylanty: przen. świetny, wyborny (humor); korzystny, doskonały. B-e wesele: obchód uroczysty 50-lecia pożycia małżeńskiego.
Brylić się, lepić się w bryły.
Brylik, prow., daszek u czapki.
Brylować, fr., błyszczeć, jaśnieć, celować, wyróżniać się, być pierwszym w jakiemś towarzystwie, dominować, królować, mieć największe powodzenie wśród ogółu.
Bryłowaty, mający postać bryły; ciężki, gruby, masywny.
Bryłowy kąt = kąt ograniczony trzema lub więcej płaszczyznami.
Bryndza, rum., miękki ser owczy, stłoczony i nieco przygniły; bieda, niedostatek pieniężny; przen. żart. martwa pora w handlu, brak ruchu w handlu; rzecz drukowana treści jałowej, niewiele warta.
Brystol, ang., gatunek pięknego grubego sztywnego papieru.
Bryś, zdr. od Brytan; pies brytan; przen. człowiek tęgi, barczysty, gniewliwy i szorstki, prostak.
Bryt, nm., szerokość tkaniny w sztuce.
Brytan, duży pies podwórzowy, łańcuchowy; pies myśliwski, używany na dziki, wilki.
Brytanika, Brytanja, stop z cyny, antymonu i miedzi, używany na wyroby, naśladujące najzylber.
Brytfanna — p. Brytwanna.
Bryzgacz, owad z gatunku pilarzy.
Bryzgać, jdtl., Bryzgnąć (Bryznąć), pryskać, tryskać; ochlapać; B. słowami = przen. szorstko wypowiedzieć komu przykrą prawdę, rzucić w oczy obelgę, powiedzieć coś niemiłego, bluznąć.
Bryznąć — p. Bryzgać.
Bryż, nm., haft, bramowanie, wyszycie, garnirowanie sukni kobiecej, kryzy; wyrostki, wypustki u drzewa, wilki, grzebień koguci.
Brzanka, gatunek trawy pastewnej, tymotka.
Brzask, przedświt, rozwidnianie się poprzedzające świt; przen. — pierwszy, początkowy, słaby objaw czego.
Brząkać, Brząknąć, sprawić brzęk, zabrzęczeć, dzwonić; bzyknąć; uderzać palcem w struny: niewprawnie grać na instrumencie muzycznym; brząkać pieniędzmi = poruszać z hałasem pieniędzmi srebrnemi lub miedzianemi; brząknąć = zapłacić.
Brząkadło — p. Brzękadło.
Brząkała, licho grający na jakim instrumencie.
Brząknąć — p. Brząkać.
Brzdąkać, uderzać od niechcenia po strunach, klawiszach; licho grać; mruczeć pod nosem.
Brzdęk! wykrz., odgłos upadku, bęc!
Brzdęknąć, upaść z łoskotem, przewrócić się, bęcnąć, rymnąć.
Brzechać, przen. szczekać, ujadać; ogadywać, wygadywać na kogo; wymyślać, kłamać, głowę zawracać.
Brzechtać się, chlapać się, pluskać się, babrać się, walać się.
Brzechwa, strzała bez żeleźca, grot.
Brzeczka, wyciąg ze słodu i chmielu, z którego, za pomocą fermentacji, wyrabia się piwo.
Brzegówka, gatunek jaskółki, gnieżdżącej się nad brzegami wód.
Brzemienność, ciąża, ciężarność.
Brzemienny, obciążony czem; pełen czego (nadziei), obfity (w wypadki, zdarzenia ważne); brzemienna (kobieta) = ciężarna, będąca w stanie błogosławionym, w stanie odmiennym, w ciąży.
Brzemię, naręcze, ciężar, rzecz ciężka, waga; płód w żywocie matki; przen. to, co cięży komu, uciska kogo, ciężar (brzemię lat).
Brzezina, lasek brzozowy; drzewo brzozowe; rózgi, witki brzozowe; kij brzozowy.
Brzeżek, zdr. od Brzeg.
Brzeżny, brzegowy.
Brzeźniak, gaj, lasek, zarośla brzozowe, brzózka; rodzaj grzyba.
Brzęczący, imiesł. od Brzęczeć, wydający dźwięk metaliczny; moneta brzęcząca = moneta metaliczna.
Brzęczeć, wydawać brzęk, szmer brzęczący; dźwięk metaliczny; szemrzeć, mruczeć; klektać przeszkadzać półgłośną mową, czytaniem; buczeć, bzykać (o owadzie).
Brzęk, głos jaki wydają niektóre owady; głos metaliczny, jaki wydają niektóre przedmioty, poruszane lub rzucone; chrzęst, szczęk, brzęczenie, dźwięk.
Brzęk, gatunek dużej muchy, pięknie ubarwionej.
Brzękadło, Brząkadło, to co brzęczy, co wydaje brzęk; zabawka lub ozdoba brzęcząca; pałeczka metalowa do bicia w struny niektórych instrumentów (cymbałów).
Brzękać, Brzęknąć — p. Brząkać.
Brzękliwy, mający własność wydawania brzęku.
Brzmieć, rozlegać ś., odgłos wydawać; dać ś. słyszeć, huczeć; głosić, powiadać; dźwięczeć, być wymówionym (o głoskach, wyrazach); opiewać (wyrok brzmi); bzykać, buczeć, brzęczeć; B. (eje)= pęcznieć, puchnąć, nabrzmiewać.
Brzmienie, w jęz. dźwięk, głos, głoska; osnowa, treść; puchnięcie jakiej części ciała, nabrzmiewanie, grubienie.
Brzmik, owad, gatunek trzmiela.
Brzózka, zdr. od Brzoza.
Brzuch, dolna cześć tułowiu, zawierająca jelita, żołądek, żywot, żart. kałdun; wypukłość, pękatość; B. dostać, zajść w ciążę; z B. chodzić, być w ciąży; B-wi służyć, lubić jeść smacznie, dogadzać.
Brzuchacz, Brzuchal, człowiek z dużym brzuchem.
Brzuchatka, gatunek skorupiaka.
Brzuchaty, mający duży brzuch, opasły, otyły, pękaty.
Brzuchomówca, umiejący z zamkniętemi ustami wydawać głos jakby pochodzący od innej osoby, lub z oddalenia.
Brzuchomówstwo, sztuka mówienia bez poruszania ustami.
Brzuchonogi — p. Brzuchopełzy.
Brzuchopełzy lub Brzuchonogi, mięczaki, ślimaki.
Brzuchopłetwe, ryby z rzędu miękkopłetwych z płetwami na brzuchu.
Brzusiec, Brzuszec, wydatna, pękata część czegoś (palca, dłoni, noża); ostrze wypukłe.
Brzuszny, przym. od Brzuch.
Brzuszyna, zdr. od Brzuch.
Brzydactwo, brzydota, osoba, albo rzecz brzydka, paskudztwo.
Brzydal, człowiek szpetny, brzydki.
Brzydki, szpetny, nieładny, szkaradny; zły, niedobry; nieprzyzwoity, nieskromny, ohydny; niegrzeczny.
Brzydnąć, stawać się brzydkim, szpetnym; obudzać wstręt, mierznąć, odrazę budzić.
Brzydota, brzydkość, szpetność, obrzydliwość; osoba, rzecz brzydka.
Brzydzić, wstręt czynić, obrzydzać, budzić odrazę; mierzić sobie, obrzydzać sobie, uczuwać wstręt, odrazę; B. ś. czuć wstręt, obrzydzenie, odrazę.
Buazerja, fr., wykładanie ścian mieszkań rzeźbą w drzewie, w celu ornamentacyjnym.
Bubon — p. Dymienica.
Bucefał, (nazwa ulubionego konia Aleksandra Wielkiego); przen. koń paradny, ciężki; człowiek ociężały, niezgrabny, dryblas, bęcwał.
Buch! odgłos upadku, uderzenia.
Buchać, jdtl. Buchnąć, wydobywać się, wybijać się na zewnątrz trysnąć gwałtownie; (o parze, dymie, wodzie, o zapachu); zjeść co żarłocznie, wypić łakomie, łapczywie, odrazu; żarg. kraść.
Buchalter, nm., utrzymujący i prowadzący księgi rachunkowe, rachmistrz.
Buchalterja, nm., umiejętność prowadzenia ksiąg handlowych; prowadzenie ksiąg rachunkowych; rachunkowość, księgownictwo.
Buchalteryjny, przym. od Buchalterja.
Buchaniec, szturchaniec, uderzenie, sójka, uderzenie pięścią, kułakiem.
Buchasty, przestronny, szeroki, worowaty (ubranie).
Buchnąć, uderzyć, kropnąć, palnąć; upaść, wlecieć, wskoczyć (w wodę); żarg. ukraść: — p. Buchać.
Buchta, nm., mała zatoka, odnoga, przystań dla statków; myśl. miejsce poryte przez dzika.
Bucik, zdr. od But; obuwie na nogę kobiecą, dziecinną; półbucik.
Buczeć, huczeć, szumieć (w uszach); płakać, beczeć, szlochać.
Bucznieć, wzdymać ś., pęcznieć; stawać ś. butnym, pysznieć; nasiąkać wilgocią, butwieć, murszeć.
Buczny, butny, pełny buty, wystawny, szumny, nadęty, chełpliwy.
Buczyć ś., nadymać ś., dąsać ś.
Buczyna, bukowina, drzewo bukowe; las bukowy; bukiew.
Buda, kleconka z desek, ze słomy i t. p., nędzna chałupa, schronienie nędzne z drzewa; kryjówka z drzewa; kram czasowy na targu z desek zbudowany; przykrycie nad siedzeniem w bryce, w powozie: bryka kryta; iron. sklep: myśl. dół w ziemi, przykryty stożkowato gałęziami, w którym myśliwy czatuje na ptaki drapieżne; psia B. — p. Budka.
Buddaizm, Buddyzm, blm., religja Buddy, polegająca na zaparciu się siebie, prowadzącem do zupełnej nicości (nirwany), uważanej za najwyższe szczęście.
Budnik, dróżnik, strażnik kolejowy; mieszkaniec budy leśnej, niegdyś osadnik mazurski na Polesiu, wyrabiający w lasach smołę, dziegieć, potaż; dawniej policjant miejski.
Budowa, sposób, czynność i rodzaj budowania, wznoszenie gmachu, budowla; sposób wykonania jakiej pracy; B. ciała = fizyczne ukształtowanie, ustrój, organizm ciała. B. powieści, zdania, wszechświata; utworzenie, układ, ustrój.
Budować, stawiać budynek, wznosić gmach; B. zamki na lodzie = tworzyć projekty urojone, marzyć o nie mogących ziścić się rzeczach; tworzyć; B. na czem = przen. gruntować, zasadzać, opierać; B. kogo, wywierać wpływ dodatni, oddziaływać dobrze na kogo, dawać dobry przykład; B. ś. = zabudowywać się, stawiać budynki dla siebie; przen. umoralniać się, uzacniać się pod czyim wpływem.
Budowisko, wielki budynek, zimowe legowisko niedźwiedzia.
Budowla, dom, gmach, budynek.
Budowlany, przeznaczony, służący do budowania, dotyczący budowania, zdatny na budowlę.
Budownictwo, sztuka budowania, architektura.
Budowniczy, rz., robiący plany na roboty budowlane i prowadzący te roboty, architekt; Najwyższy B. = Stwórca świata.
Budowny, zdatny do budowania; dobrze zbudowany.
Buduar, fr., wytworny, elegancki damski pokoik do przyjmowania poufalszych gości; przystawka wejściowa przy mieszkaniu.
Budulec, drzewo obrobione zdatne do budowania.
Budulcowy, przym. od Budulec; drzewo B-we.
Budynek, budowla, dom.
Budyń, ang., rodzaj słodkiej leguminy gotowanej w parze.
Budzić, ze snu ocucać, rozbudzać; pobudzać, zachęcać, zagrzewać: wzniecać, wzbudzać; B. ś. ocknąć się, ocucać się ze snu; stawać się zdolnym do czynu, otrząsać się z odrętwienia, z apatji; przen. powstawać, wytwarzać się.
Budżet, ang., projekt i wykaz zamierzonych rocznych wydatków i dochodów, preliminarz.
Bufet, fr., osobny stół, zastawiony napojami i przekąskami; pokój, w którym taki stół stoi; kredens; miejsce, gdzie się czasowo sprzedają jadła i napoje; stół sklepowy.
Bufetowa, sprzedająca przekąski i napoje przy bufecie w restauracji, kasjerka przy bufecie.
Bufiasty, od Bufa: obszerny; rękawy bufiaste, buchaste, wydęte.
Bufon, fr., komik w operze; błazen, śmieszek; pyszałek śmieszny, blagier, samochwał, fanfaron.
Bufonada, Bufonerja, błazeństwo, pyszałkowatość śmieszna, samochwalstwo, blaga, nadętość.
Bufonować, pleść lub robić błazeństwa.
Bugzować hol., ciągnąć okręty małemi statkami, holować.
Buhaj, byk, stadnik.
Bujać, unosić się w powietrzu, latać, nadużywać swobody, fruwać; krążyć, biegać; podróżować, jeździć dla przyjemności; hulać, broić, dokazywać; rozkoszować się, marzyć, latać, wzbijać się duchem ponad ziemię, roić, fantazjować; B. w obłokach = marzyć o ideałach, nie licząc się z rzeczywistością; bujno wyrastać, krzewić się (o roślinach); huśtać, chwiać, kołysać; B. się, huśtać się, kołysać ś.
Bujak, młody byczek, buhajek.
Bujan, piwonja.
Bujność, żyzność; bujny wzrost; przen. B. wyobraźni = bogactwo wyobraźni.
Bujny, żyzny, obfity, plenny, urodzajny; wybujały, rozrosły; bogaty; przen. B. styl = kwiecisty, bogaty w porównania i zwroty.
Bukat, byczek, ciołek, skóra z niego.
Bukieciarstwo, sztuka układania bukietów.
Bukiet fr.,. wiązanka kwiatów, ułożonych w jeden pęk: równianka; zapach, aromat; zapach właściwy winu; w myśl. ogonek u sarny i jelenia.
Bukiew, buczyna, owoc drzewa bukowego, bukowa żołądź.
Bukinista, fr., antykwarjusz, handlujący używanemi książkami.
Bukłak, tur., worek skórzany do przewożenia płynów (wody, wina).
Bukolika, gr., pieśń pasterska, sielanka: idylla.
Bukować, oczyszczać koniczynę z plewy lub jęczmień z wąsów.
Bukowina — p. Buczyna.
Bukownik, przyrząd do oczyszczania koniczyny.
Bukskin, ang. rodzaj tkaniny wełnianej na ubrania męskie.
Buksować, zakładać buksy.
Bukwica, roślina zielna leśna, o kwiatach purpurowych, o własnościach leczniczych.
Bulba prow., kartofel.
Bul, bul! odgłos głośnego łykania płynów, odgłos wydobywania się powietrza z wody podczas wylewania jej z butelki; bulgotanie.
Buletyn, zawiadomienie, p. Biuletyn.
Bulgotać — p. Bełkotać.
Bulimja, chorobliwa żarłoczność, wilczy głód.
Buljon, fr., zupa wygotowana z mięsa lub z kości; rosół; masa z mięsa wygotowana i ostudzona.
Bulka, bańka płynu wydęta powietrzem, pęcherzyk.
Bulla, łć., kulista pieczęć przyczepiona do ważnych dokumentów; postanowienie, dekret papieski, list lub odezwa papieska na pergaminie z taką pieczęcią.
Bulwar, fr., obszerna ulica spacerowa w mieście lub dokoła miasta, wysadzana drzewami.
Bulwiczka, roślina z rodzaju złotogłowowotych, o bulwach jadalnych.
Buła, duża bułka (chleba).
Bułanek, koń maści bułanej.
Bułany tat., barwy, maści jasnokawowej (o koniu), izabelowatej.
Bułka, fr., chleb biały pszenny, okrągły lub podługowaty (patrz: kajzerka, mularka, parka); bochen, bochenek.
Buły, blp., krzemionka lub wapień w postaci gałek, bochenków, znajdowana w pokładach ziemi.
Bunt, nm., rokosz, powstanie przeciw władzy prawej, spisek; mendel = 15 sztuk; wiązka, zwój; B. (w budownictwie, drzewo trzymające belki albo krokwie; (w statku) = szpągi trzymające belki w poprzek, rozpora.
Buntować, do buntu podbudzać, namawiać do powstania przeciw władzy prawej; wichrzyć, podbechtywać, podbudzać, podjudzać, poduszczać: B. się, burzyć się, bunt podnosić przeciw komu lub czemu, stawać się nieposłusznym.
Buntowniczy, przym. od Bunt; głoszący bunt; podnoszący bunt, podniecający do buntu; należący do buntu, lub do buntowników; niesforny, buntujący się, występujący przeciw czemu, burzliwy, skłonny do buntu, oporny.
Buntownik, powstający przeciw władzy, podnoszący przeciw niej oręż, rokoszanin, wichrzyciel, bunt podnoszący albo podbudzający do niego.
Buńczuczny, przym. od Buńczuk; mający prawo używania buńczuka; strojny, okazały, pokaźny; czupurny, napuszony, junacki, wyzywający, zawadjacki.
Buńczuczyć się, junaczyć się, śmiałkować, zuchować, nadymać się, puszyć się.
Buńdziuczyć się, p. Buńczuczyć się.
Bura, połajanie, wymówka, zburczenie, reprymanda, napomnienie, wybuzowanie.
Buraczany, od Burak (sos, nać, kolor).
Buraczarka, maszyna do wykopywania buraków z ziemi.
Buraczki, potrawa z buraków; na Litwie barszcz.
Buraczkowy, barwy buraka, ciemno-czerwony.
Burczeć, jdtl., Burknąć, (kogo), łajać, strofować, fukać, gniewać się, dać burę; mruczeć, mamrotać, bąkać pod nosem, kruczeć (w brzuchu).
Burczymucha, mrukajło, zrzęda, gdera, człowiek gniewliwy, udający zucha.
Burda, fr., kłótnia, hałaśliwe zajście, awantura uliczna, rozruch, zamieszanie, bijatyka; kłótliwy, awanturnik, kłótnik, warchoł.
Burdać się, leniwie się brać do czego, guzdrać się.
Burdel fr., dom publiczny, dom nierządu, zamtuz.
Burdon, rodzaj piszczałki w organach i głos wydawany przez nią; głos nizki, huczący w lirze, w dudach.
Burdonet, fr., czopek z szarpi z nitką w pośrodku, przykładany do rany; tampon.
Burdumbas — p. Burdon.
Burg, nm., gród, zamek obronny.
Burgos, rodzaj czcionek mniejszych od garmontu, a większych od petitu.
Burgrabia, Burgraf nm., dawniej naczelnik wojenny grodu; B. a. Murgrabia, zawiadowca, dozorca pałacu, zamku, szkoły.
Burka, wierzchnie pilśniane okrycie męskie z kapturem, zrobione z grubego materjału, bunda.
Burknąć, p. Burczeć.
Burkotać, burczeć, kruczeć (w brzuchu); bulgotać.
Burleska, wł. lekki utwór sceniczny, farsa ze śpiewami i tańcami, krotochwila; rodzaj tańca.
Burłak, włościanin ruski nie posiadający roli, a wędrujący za robotą.
Burmistrz nm., naczelnik miasta, najpierwszy miejski urzędnik, prezydent miasta.
Burmistrzować, sprawować urząd burmistrza: przen. usiłować przewodzić, rozporządzać się nieprawnie, narzucać swoje kierownictwo, imponować, rozbijać się.
Burnus, arab.,, rodzaj długiego okrycia, peleryny, szerokiej u dołu, niekiedy z małym kapturem.
Bursa, łć., konwikt, pensjonat dla ubogiej uczącej się młodzieży; B. kupiecka = giełda.
Bursz, nm., student uniwersytetu niemieckiego; młodzieniec zuchowaty, junakowaty, awanturnik, hulaka, pyszałek.
Burszować, zachowywać się jak bursz, udawać junaka, przybierać lekceważące obejście, zacięcie, ton, minę; rozbijać się, hulać, birbantować, zadawać szyku.
Bursztówka nm., gatunek jabłka, drzewa i owocu.
Bursztyn, nm., gatunek kopalnej żywicy stwardniałej.
Bursztynek, gatunek ślimaka.
Bursztynowiec, p. Styrakowiec.
Burt, nm., bramowanie, listwa, galon: B. okrętowy, p. Burta.
Burta, nm., bok statku albo łodzi; brzeg kanału, rowu.
Burtnica, ława wzdłuż brzegu łodzi, po której chodzą flisacy; granitowy brzeg chodnika, kanału; bal do obijania ścian statku wodn.
Bury, łć., barwy ciemno-szarej.
Burza, gwałtowny wicher, nawałnica, deszcz z wichrem; przen. zamieszki, walka, zaburzenie, wzburzenie, niepokój.
Burzan, wysokie zarośla zielne z rodzaju łopianów i ostów (na stepach ukraińskich), zielsko.
Burzliwy, obfity w burze, nawalny: burzący się, niespokojny, pełen niepokojów; B. człowiek = popędliwy, gwałtowny, warchoł, awanturnik, wichrzyciel.
Burzyciel, podburzający, podbechtujący do niepokojów; burzący, niszczący, rujnujący, wichrzyciel.
Burzyć, rozwalać, niszczyć; mącić, bełtać; podburzać, rujnować, poduszczać; wichrzyć, sprawiać zaburzenie, wytwarzać ferment; B. się, być burzliwym, mącić się; buntować się, jątrzyć się, wzburzać się; wrzeć, kipieć; fermentować, robić, musować.
Burzyświat, człowiek pochopny do burzenia, do zmieniania i wywracania wszystkiego; duch niespokojny, wichrzyciel.
Burżuazja, fr., mieszczaństwo, stan miejski, stan trzeci; przezwisko dawane ludziom zamożniejszym, żyjącym z kapitału, przemysłu i handlu, przeciwstawiającym swoje interesy interesom ludu.
Burżuazyjny, przym. Burżuazja.
Busi, nieodm. prow., całus, pocałunek: dać busi = pocałować: zrobić busi = przesłać ręką całusa.
Buszka rz. ż., wózek dwukołowy, podpierający grządziel pługa, płóz przy pługu, słupice, przodek pługa, półwozie.
Buszować, przewracać, przerzucać, szukać bezładnie, przetrząsać bez porządku, robić nieporządek, gospodarować jak u siebie; hulać, dokazywać, rozrzucać się, awanturować się, hałasować, rozbijać ś.
But fr., obuwie z cholewami; przen. B-y komu szyć, oczerniać, dołki pod kim kopać, stołka przystawiać; B-y zedrzeć = zabiegać napróżno; psu na B-y ś. nie zdało = na nic; bez B. chodzić = być w biedzie.
Buta, zarozumiałość, pycha, chełpliwość, hardość, wynoszenie się nad innych, próżność, nadętość.
Butel — p. Butla.
Butelkować, ściągać płyn z beczki w butelki, przelewać z beczki w butelki.
Butelkowy, przym. od Butelka: piwo butelkowe = z butelki (nie z beczki).
Butersznyt, nm., bułeczka lub kromka chleba, nasmarowana masłem i nałożona plasterkiem mięsa, sera i t. p.
Butla, duża butelka, gąsior.
Butny, pyszny, hardy, dumny, wyniosły, nadęty.
Butonierka fr., dziurka od guzika u surduta, w którą się wkłada kwiatek lub sztuczna rozetka; maleńka flaszeczka z wodą i kwiatkiem zakładana w dziurkę od guzika, przypinek.
Butryn, tęgi, tłuścioch.
Butwieć, próchnieć, gnić; przen. tracić energję, siłę, marnieć, usuwać się przez czas dłuższy od szerszej działalności; śniedzieć, pleśnieć, psuć się.
Butyryna, gr., kwas masłowy.
Buza tat., rzadkawa kaszka mączna, zacierka, breja.
Buza, wymówka, bura, reprymanda.
Buzia, Buziak, gębusia, twarzyczka, policzki, usta; całus, pocałunek; buzi dać, pocałować się; wart B-i, wyborny, smaczny.
Buzować, wybuzować, dawać burę, łajać, besztać wykrzyczeć: B. się, gwałtownie się palić, silnie gorzeć, buchać.
By, przysł. ograniczający, przynajmniej, choć, aby tylko; by, przysł. porównawczy, jak, jako, niby, jakby, jak gdyby.
By, sp., aby, iżby, ażeby; oby, gdyby, żeby, bodaj; jakby, jak gdyby; jeśliby, gdyby; choćby, chociażby, gdyby nawet; byleby; jakoby.
Byczeć, nabierać wyglądu byka.
Byczek, Byś, zdr. od Byk.
Byczek, głowaczek, gatunek rybki, zjadającej ikrę ryb innych.
Byczy, od Byk; B. głos, gruby, huczący głos; gruby, tęgi, nasrożony.
Byczyna, Bykowina, mięso z byka, z wołu; skóra z byka, z wołu, (wyprawiona).
Być, (jestem, byłem, będę, bądź), istnieć, egzystować, trwać, znajdować się na świecie; stawać się, zdarzyć się; przyjść, przybyć, znaleźć się; zostać, stać się; mieć się, wynikać, dziać się, należeć, starać się, wystarczyć (używa się jako sł. posiłkowe przy czasownikach); B. na swojem = prowadzić własne gospodarstwo; B. przy nadziei = znajdować się w poważnym stanie, w ciąży.
Bydlak, przen. człowiek głupi jak bydlę.
Bydlątko, zdr. od Bydlę.
Bydlę, (-ęcia, lm. — ęta), wół, krowa; człowiek zbydlęcony, nieokrzesany, nieprzyzwoity, rozpustny; b. głupi, głupiec, idjota, zwierzę.
Bydlęcieć, przen. stawać się bydlęciem, upadlać się, tracić resztki uczuć zacniejszych.
Bydlęcy, należący do bydląt, właściwy bydlęciu; podobny do bydlęcia, upodlony, zwierzęcy, bezrozumny, wyuzdany.
Bydło, blm. zbr., woły, krowy, cielęta; przen. ludzie upodleni, źli, zezwierzęceni; motłoch, zgraja, tłum bezrozumny, czerń.
Bydłobójnia, rz. z., budynek, w którym zabijają bydło, szlachtuz, rzeźnia.
.png)
Bykowiec, bicz rzemienny, kańczug, korbacz.
Bykowina, p. Byczyna.
Byle, przys., lada; B. kto = ktokolwiekbądź, B. jaki = jakikolwiek B. gdzie = gdziekolwiek; B. kiedy = kiedykolwiek; B. jak = jakkolwiek bądź, niedbale.
Byle, sp. życzący, żeby tylko, niechby, niechno, w jakikolwiek sposób; B. gdzie = gdziekolwiek, B. jak = jakkolwiek, lada jak, B. kto = lada kto.
Bylina, każda roślina zielna, trwała, o pędach podziemnych.
Były, przym., dawny, przedtem będący, niegdyś (będący), miniony.
Bynajmniej, przsł., wcale nie, zupełnie, zgoła nie, ani trochę.
Bystronogi, szybkonogi, chyży.
Bystrooki, daleko widzący, szybko spostrzegający, oczu przenikliwych.
Bystroń, roślina, p. Dracena.
Bystry, rączy, lotny, szybki; ostry, przenikliwy, czuły, wrażliwy bardzo (słuch, wzrok); przenikliwy, szybko pojmujący, domyślny, rozgarnięty, pojętny, zdolny, szybko się orjentujący; zuchowaty, zamaszysty; stromy, spadzisty; szybko płynący.
Bystrzyć, wiosło prostopadle w wodzie trzymać, ażeby wolniej czółnem płynąć.
Bystrzyna, miejsce gdzie rzeka ma prąd gwałtowny i tworzy prawie katarakty.
Byś, zdr. od Byk.
Byt, istnienie, egzystencja, bytność, utrzymanie; stan. położenie, siedlisko, sytuacja, okoliczności życia; B. dobry = dostatek.
Bytność, istnienie, egzystencja, byt; obecność, przytomność; pobyt, przebywanie;
Bytować, istnieć, egzystować, żyć.
Bywać, często być, niejednokrotnie być; zdarzać się, trafiać się; przebywać, uczęszczać, zwiedzać; zostawać, stawić się, przybywać; w trybie rozk. bywaj = bądź! albo chodź, przyjdź, przychodź!
Bywalec, człek bywały, ten, co wiele miejsc zwiedził, podróżował po świecie; człowiek doświadczony; ćwik; ten, co nabrał doświadczenia, ocierając się o ludzi, z niejednego pieca chleb jadał; człowiek otarty w dobrych towarzystwach i umiejący się znaleźć.
Bywało, przysł., zdarzało się.
Bywały, taki, który wiele w świecie widział; otarty między ludźmi, doświadczony, obeznany ze zwyczajami.
Bzdura, p. Bzdurstwo; głupstwo; człek głupi, miałkiego rozumu, półgłówek, pleciuga.
Bzdurny, niedorzeczny, bezsensowny, nie wiele wart.
Bzdurstwo, Bzdura, głupstwo, niedorzeczność, drobiazg, fraszka.
Bzdurzyć, pleść byle co, gadać głupstwa; pleść ni w pięć ni w dziewięć, pleść trzy po trzy, bajać.
Bzdyk, stary niedołęga, dziad, starowina, pryk.
Bzik, gatunek owadu, gryzącego bydło, giez, bąk; dziwak, oryginał; szus, ćwiek (w głowie); brak piątej klepki; głupi, warjat, narwaniec, człowiek niespełna rozumu.
Bzikowaty, mający bzika, szusa, niespełna rozumu, postrzelony, narwany, głupkowaty.
Bzowy, przym., od Bez, tyczący się bzu.
Bzykać, Bzyknąć, wydać głos «bzz» (o owadach), brzęczeć; ustami wydać takiż głos, naśladować brzęczenie owadów; zasyczeć (o metalu gorącym, gdy nań woda pryśnie).
Bździć, wiatr smrodliwy tyłem puszczać.
Bździny, wiatry, gazy śmierdzące, odchodzące bez hałasu tyłem.
Bździucha, ludowa nazwa grzyba purchawka i rośliny szczwoł lub świnia-wesz.
C, spółgłoska cicha; trzecia litera w alfabecie; C liczba rzymska = 100; C w muzyce: pierwszy ton gamy czyli skali; C oznaka klucza basowego. C. przy stopniach ciepła lub zimna ozn. podług termometru Celsjusza.
Caban, cabanki, nazwa pewnej odmiany owcy o wełnie grubej, szorstkiej, p. Czaban; niezgrabjasz.
Caca, w gwarze dziecinnej, przedmiot jakikolwiek błyszczący lub jaskrawy, zwracający uwagę dziecka, coś ładnego; ładnie! ślicznie!
Cacać, głaskać, bawić, pieścić; C. ś. bawić ś., pieścić ś. z kim lub czem.
Cacanek, pieszczoch, dzieciak wychuchany, gagatek.
Cacanka, pieszczota, przymilenie, umizgi; cacko; C-i, umizgi.
Cacany, śliczny, ładny, wypieszczony, dobry, grzeczny.
Cackać, pieścić; C. ś. pieścić ś.; stroić co z zamiłowaniem, ubierać, piększyć; opracowywać co z zamiłowaniem.
Cacko, zabawka, bawidełko, pieścidełko; rzecz pięknie zrobiona; rzecz ładna ale bez pożytku, świecidełko, fraszka, klejnocik.
Cacuchno, Cacunio, zdr. od Caca.
Cadyk, hbr., nabożny, doskonały, cudotwórca, rabin sekty żydowskiej chassydów.
Cajghaus, p. Cekhauz.
Cal, nm., miara długości = blizko 2½ centymetrom = 1/12 stopy; na C. = bardzo blizko.
Calec (-lca) Calizna, ziemia twarda nie ruszana jeszcze pługiem; podstawa, zasada, treść.
Calówka, tarcica, deska grubości calowej; lina gruba na cal; miara długości na cale podzielona.
Caluchny, Caluśki, Calusieńki, Calutki, Caluteńki, zdr. od Cały.
Całka, w wyższej matem. jedna z zasadniczych form matematycznych rachunku wyższego.
Całkiem, przysł., ze wszystkiem, doszczętnie, całkowicie, zupełnie; nierozdzielnie; wcale, zgoła.
Całkowanie, w wyższej matemat. działanie, za pomocą którego znajdujemy całkę dla danej różniczki.
Całkowicie, przysł., zupełnie, całkiem, ze wszystkiem.
Całkowity, zupełny, wszystek; we wszystkich częściach cały, niepodzielny; liczba C-a = liczba nieułamkowa, jedna z szeregu liczb 1, 2, 4, 5, 6.....
Całkowy, przym. od Całka; rachunek C. = odnoszący się do całek oraz do równań różniczkowych, rachunek integralny.
Cało, przysł. od Cały; w całości, bez szkody, szczęśliwie, nienaruszony.
Całodniowy, p. Całodzienny.
Całodzienny, Całodniowy, cały dzień trwający; za cały dzień należny; z całego dnia wynikły.
Całokształt, zbiór, ujecie czegoś w pewną systematyczną całość; system, układ rozważany w całości.
Całokształtny, systematyczny, w pewien sposób ułożony, ukształtowany.
Całoletni, całe lato trwający.
Całomiesięczny, cały miesiąc trwający, za cały miesiąc należny, z całego miesiąca wynikły.
Całonocny, całą noc trwający.
Całopalenie, ofiara na ołtarzu palona; czynność palenia ofiary; w Starym Zakonie zwierzę ofiarnicze w całości spalone, ofiara całopalna.
Całopalny, przym., mogący się w całości spalić; w całości spalony: przeznaczony do całopaleń.
Całoroczny, cały rok trwający, za cały rok należny, z całego roku wynikły.
Całostka, zdr. od Całość; coś zawierającego pewną całość.
Całość, ogólność, ogół, wszystko razem; wszystkie części razem wzięte; rzecz cala; zgodność części, jedność; harmonja; całkowitość, nienaruszoność; liczba cała w przeciwstawieniu do ułamka.
Całotygodniowy, cały tydzień trwający, za cały tydzień należny, tygodniowy.
Całować (kogo, co, lub w co), cmoknąć dotykając ustami ściśniętemi ciała lub przedmiotu, jako znak pieszczoty, czci, uszanowania; przen. muskać, zlekka dotykać. C. ś. = całować kogo i odbierać nawzajem pocałunek.
Całun, przykrycie żałobne trumny i mar; kir; przen. śmierć.
Całunek, pocałunek, całus.
Całus, ucałowanie, pocałunek.
Całusek, zdr. od Całus; mały okrągły pierniczek.
Cap! wykrzyk, (wyrażenie prędkości schwytania), chap, łap!
Capać, Capnąć, porywać, chwytać, łapać, chapać; kraść, ściągać, zwędzić.
Capieć, głupieć, baranieć.
Capstrzyk nm., znak dawany żołnierzom przez bicie w bęben, lub zadęcie w trąbę, że czas spoczynku wieczornego nadszedł, pobudka; już po C-ku = zapóźno; nie chodź po C-ku = niewolno! masz karę!
Car, król, panujący Monarcha (szczególniej Rosyjski), Cesarz.
Carski, przym. od Car. C. wrota, drzwi ołtarzowe w cerkwiach.
Car-ziele, nazwa rośliny (podbiał lopionowaty lub lepieżnik biały), o kwiatach blado-czerwonych, rosnącej nad brzegami wód, wydającej za potarciem nieprzyjemny zapach.
Cąbr, Cąber, Cząbr (Cząber), gr., zrazówka, pieczeń zrazowa z grzbietu wołu, jelenia, skopa, sarny. Rodzaj zabawy ludowej urządzanej w niektórych okolicach w tłusty czwartek.
Cebrzyk, zdr. od Ceber, mały ceber.
Cebula, Cebulka, bot., rodzaj łodygi podziemnej o liściach mięsistych, zawierających zapas materjałów odżywczych dla rośliny; roślina z rodziny liljowatych, o jadalnej łodydze podziemnej (cebuli); zegarek kształtem podobny do cebuli; C-e, oczy, wyłupiaste, gały; p. Cebulka.
Cebularka, rz. ż., sprzedająca cebulę.
Cebularz, sprzedający cebulę; iron. żyd.
Cebulasty, mający kształt cebuli.
Cebulka, zdr. od Cebula; C. włosowa = zgrubiała, podstawowa część włosa; lm. cebulki = pączki nadziemne u niektórych roślin w kątach liści, które po opadnięciu dają początek nowym roślinom.
Cebulkowy, Cebulkowaty, przym., od Cebulka, kształtu cebuli; zrobiony z cebuli; rośliny C., mające cebule podziemne.
Cech, nm., stowarzyszenie osób jednego rzemiosła ku wzajemnej pomocy i obronie; kompanja, bractwo; przen. miejsce, gospoda, gdzie się schodzą członkowie cechowi; w górn. rudnik, szyb górniczy, studnia.
Cecha, nm., znak, piętno, oznaka; znak fabryczny na wyrobie, znamię, piętno; charakterystyczny znak, znamię, objaw; to, co charakteryzuje daną rzecz; narzędzie do znaczenia drzewa w lesie; narzędzie do znaczenia bydła, owiec.
Cechmistrz, nm., przełożony nad cechem; starszy zgromadzenia.
Cechować, znaczyć, piętnować, kłaść znak; znamionować, być oznaką, znamieniem czego.
Cechowniczy, dotyczący cechowania; C. urzędnik, zajmujący się cechowaniem miar, wag, będących w użyciu publicznym.
Cechowy, przym. od Cech i Cecha, należący do cechu; mający cechę.
Ced, blm., rzadkawa buza ukwaszona z mąki owsianej z wodą ciepłą i przecedzona, z której robią kisiel owsiany.
Cedent, łć., ustępujący swe prawa innemu.
Cedować, łć., odstępować (weksel, prawo do czegoś), przekazywać swe prawa komu innemu.
Cedrowina, Cedrzyna, drzewo cedrowe.
Ceduła, łć., wykaz giełdowy kursu różnych pieniędzy, papierów procentowych i weksli; spis przesyłanych rzeczy pocztą albo koleją; lista osób, jadących pocztą; kartka jako znak zezwolenia lub zlecenia wykonania czegoś.
Cedułka, notatka, karteczka.
Cedzić, przepuszczać płyn przez sitko, przez płótno, dla oczyszczenia, przecedzać, filtrować; C. słowa = półgębkiem mówić, bąkać, mówić przez zęby i powoli.
Cedzidło, to, przez co się cedzi; cedzik, filtr, przesąk, durszlak, sito, lejek (z bibuły), sączek.
Cedzik, p. Cedziłko.
Cedziłko, prow., kawał płótna do cedzenia mleka, powązka.
Cedziny, męty po cedzeniu pozostałe, osad.
Cedzonka, ciecz przecedzona.
Cegielnia, zakład, budynek z piecem, w którym wyrabiają cegłę; fabryka cegieł.
Cegielniany, przym. od Cegielnia.
Cegielnictwo, p. Ceglarstwo.
Cegielnik, prowadzący wyrób cegieł, strycharz.
Cegiełka, mała cegła; prostokątny kawałek drzewa lub innego materjału, kostka, tafelka formy cegły.
Ceglany, z cegły, murowany.
Ceglarski, przym. od Ceglarz, strycharski.
Ceglarstwo, umiejętność wyrabiania cegieł; przemysł ceglarski; strycharstwo.
Ceglarz, rzemieślnik trudniący się wyrabianiem cegły; strycharz.
Ceglasty, mający barwę cegły, koloru cegły (czerwonawego).
Cekauz, Cekhauz, nm., zbrojownia, skład broni i rzeczy wojskowych, arsenał.
Cekin, dawna złota moneta = około 12 frank.; blaszki, świecidełka.
Ceklarz, nm., dawny pachołek miejski do chwytania i bicia winnych, oprawca, siepacz, zbir, kat.
Cela, łć., izdebka klasztorna; pokoik więzienny; małe pomieszczenie o zakratowanem oknie (w więzieniu, w zakładzie dla obłąkanych).
Celadon, fr., czuły i stały kochanek; rycerz salonowy.
Celbant, nm., gzems ornamentacyjny u dołu okna.
Celbuda, domek strażniczy przy rogatce miejskiej, domek poborcy kopytkowego, budka.
Celebra, łć., uroczyste i okazałe odprawianie jakiego obrzędu kościelnego.
Celebrans, Celebrant, łć., kapłan celebrujący, odprawiający Mszę uroczystą, kapłan przewodniczący obrządkowi kościelnemu.
Celebrować, odprawiać uroczyście i z wielką okazałością nabożeństwo, Mszę ś-tą; obchodzić uroczystość; przewodniczyć uroczystości; hojnie kogo podejmować, raczyć.
Celestyni, nazwa zakonników według reguły św. Benedykta (ubranie białe z czarnym szkaplerzem i kapturem).
Celibat, blm., łć., stan bezżenny szczególnie duchowieństwa, bezżeństwo, stan kawalerski.
Celik, cel, sztyfcik na lufie strzelby, ułatwiający celowanie, wizerek, muszka.
Celkowy, złożony z odosobnionych celek, cel, (więzienie C-e).
Celniczy, przym. od Celnik.
Celnik, urzędnik komory celnej; pobierający cło; mytnik; dzierżawca ceł.
Celność, rz. ż., blm., trafność, celowanie w czem; trafianie do celu; wyborowość.
Celny, przym. od Cela.
Celny, przym. od Cel; trafny, trafiający; nie chybiający; celowy; ważny, wybitny, znaczny; celujący, bardzo dobry, doskonały, wyborowy, przedni, wyśmienity.
Celny, przym. od Cło, należący do cła; dotyczący cła, cłowy; komora C., p. Komora; C. taryfa, p. Taryfa. C. związek, porozumienie się kilku państw, znoszących między sobą cła, a otaczających się wspólną granicą cłową.
Celować, mierzyć do celu, wymierzać w co; przewyższać, przodować w czem, mieć pierwszeństwo w czem, być doskonałym w czem; C. futro = dobierać co lepszych skórek, zszywając je, aby całość stanowiły pod względem doboru włosa; naprawiać sieci myśliwskie; nadawać kierunek od oka celownicą, tyką lub t. p.: naprowadzać nitkę lub włos przyrządu mierniczego na przedmiot, który służy za cel, brać na cel.
Celownik, nazwa 3-go przypadku w gramatyce; pręt, drąg u mety wyścigowej, oznaczający kres przybycia.
Celowość, fil., odpowiedniość do celu, zależność od celu, zastosowanie do pewnych celów.
Celujący, najlepszy, trzymający prym, wzorowy; najlepiej się uczący; najlepszy stopień z nauki.
Celularny, łć., komórkowy, dotyczący komórek w ciele zwierząt lub roślin.
Celuloid, masa twarda, elastyczna i przeświecająca, otrzymywana z mieszaniny kamfory i bawełny strzelniczej, używana do wyrobu lekkich przedmiotów, jak: kule bilardowe, piłki, grzebienie, rączki i t. p.
Celuloza, łć., tkanka komórkowa roślinna, błonnik, drzewnik.
Cembra, nm., bal, dyl, deska zdatna do cembrowania, na podpory w kopalniach.
Cembrować, dół wykopany (studnię) drewnianemi ścianami z bali po bokach wykładać.
Cembrowina, drzewo zdatne do cembrowania; obłożenie studni; zrąb studni.
Cembrunek, oprawa, obudowa drzewna szybu górniczego.
Cembrzyna, ściana, obudowa wnętrza studni, oprawa.
Cement, łć., mieszanina wapna, żwiru, kamieni zmielonych i piasku z wodą do spajania cegieł albo kamieni, w wodzie twardniejąca; wapno hidrauliczne; spójnia, spójność, ogniwo, łącznik.
Cementacja, chemiczne działanie, polegające na obłożeniu metalu ciałem sproszkowanem i żarzeniu razem w celu zmiany tego metalu (np. żelazo żarzone z węglem zamienia się w stal).
Cementarnia, fabryka cementu.
Cementować żelazo, otrzymywać stal z żelaza; C. złoto = oczyszczać złoto z obcych ciał; C. miedź osadzać na żelazie cząstki miedzi; spajać, wykładać cementem, zaprawiać, zalewać cementem; łączyć, jednoczyć, zespalać, wzmacniać.
Cementownia, huta z piecami do cementacji.
Cena, wartość pieniężna, szacunek; mieć cenę = wiele kosztować; być w cenie = mieć większą wartość w danej chwili, być ważnym; być bez ceny = mieć ogromną wartość, być niesłychanie drogim; wartość duchowa, wielkie znaczenie, szacunek, waga, poważanie, wziętość.
Cenić, żądać pewnej ilości pieniędzy za co; oznaczać wartość czego; oznaczać, nakładać cenę, szacować, taksować, oceniać; ważyć, szanować, poważać; przywiązywać wagę do czego, uważać co wysoko; C. ś., mieć o sobie wysokie mniemanie, mieć wielkie wyobrażenie o swoim rozumie, stanowisku, szacować siebie wysoko.
Cennik, wykaz cen; taryfa.
Cenny, drogi, kosztowny, mający wielką wartość pieniężną; bardzo dobry, doskonały, mający wielką wartość duchową, ważny, szacowny, nieoceniony.
Cent, moneta, setna część guldena, setna cześć dolara.
Centezymalny, setny, podzielony na sto części, na sto stopni.
Centnar, łć., waga = 100 funtom.
Centralista, stronnik centralizacji, stronnik centralizmu, zarządu.
Centralizacja, łć., ześrodkowanie, skupienie władz naczelnych w jednym ognisku, w jednej władzy naczelnej, w stolicy.
Centralizować, ześrodkowywać, skupiać, spromieniać, w ognisku centralnym.
Centralny, łć., środkowy, stanowiący centr, środek; umieszczony w środkowym punkcie swego działania, do środka skierowany; główny.
Centrum, łć., środek; — C. w parlamencie = stronnictwo środkowe, umiarkowane.
Centryfugalny, odśrodkowy; tyczący się centryfugi; przerobiony za pomocą centryfugi: mleko centryfugalne (odtłuszczone); rozpędowy.
Centrypetalny, łć., dośrodkowy, skierowany stale ku punktowi środkowemu.
Centurja, łć., (bot.), tysiącznik, serdecznik; czerwieniec (nizkie ziele o kwiatkach różowych).
Centurjon, łć., setnik.
Centygram, łć. waga: setna część grama.
Centylitr, łć., miara płynna i sypka: setna część litra.
Centym, fr., moneta: setna część franka.
Centymetr, fr., setna część metra; tasiemka metrowa z podziałem na centymetry.
Cenzor, łć., (kontroler podatków i stróż obyczajów w starożytnym Rzymie); urzędnik cenzury rozpatrujący druki zagraniczne, rękopisy, idące do drukarń i wykreślający to, co zakazane; wglądający w obyczaje innych.
Cenzorski, przym. od Cenzor, od Cenzura, dotyczący cenzora.
Cenzura, władza złożona z cenzorów, rozpatrująca książki i artykuły, czy nie zawierają czego niedozwolonego i wydająca pozwolenie na drukowanie książek; świadectwo postępów ucznia w naukach. C. kościelna, kara kościelna duchowna wymierzana za większe przekroczenia.
Cenzuralny, odpowiadający warunkom cenzury; treści niezakazanej; niecenzuralny: żart. nieprzyzwoity.
Cenzurować, wytykać czyjeś wady; przeglądać pisma lub książki i wzbraniać zakazane lub usuwać wyrażenia i ustępy treści zakazanej; krytykować, ganić, ogadywać, łatki przypinać.
Cenzurowane (-ego), rodzaj gry towarzyskiej, w której dla zabawy wytyka jeden drugiemu błędy i wady.
Cenzus, łć., oszacowanie majątku, jako podstawy do korzystania z praw, do należenia do wyborów obywatelskich i ponoszenia ciężarów społecznych; wymagane kwalifikacje.
Cepiga, p. Czepiga.
Cepisko, Cepowisko, dzierżak cepowy, rękojeść, do której przywiązany jest krótszy kij, bijak, którym się młóci; prostak, gbur.
Cer, łć., pierwiastek chemiczny, metal.
Cera, łć., barwa twarzy, płeć.
Cera a. Cyra, zarobienie miejsca dziurawego w tkaninie w taki sposób jak wygląda sama tkanina.
Ceramiczny, przym. od Ceramika (wyroby ceramiczne).
Ceramika, łć., garncarstwo artystyczne; ozdobne wyroby z porcelany, majoliki, fajansu i t. d.
Cerata, tkanina pociągnięta warstwą wosku i werniksu, zwalcowana i wygładzona, nieprzemakalna.
Ceratka, zdr. od Cerata, tkanina, kitajka nieprzemakalna, kauczukowa.
Ceratolit, gr., róg skamieniały.
Cerazyna, łć., część składowa gumy wypływającej z drzew wiśniowych i pestkowych.
Cerber, gr., (bajeczny trójgłowy pies, stróż bramy piekła), pies łańcuchowy, podwórzowy; przen. surowy, czujny stróż.
Cerebracja, działalność mózgu, ogół procesów psycho-fizjologicznych w mózgu.
Cerebralny, łć., mózgowy.
Cerebryna, łć., substancja mózgowa.
Ceregiele, blp., nm., wymuszone, przesadne grzeczności, korowody, ceremonje zbyteczne.
Ceregielować się, robić ceregiele, ceremonjować się, wymawiać się od czegoś, wzdragać się.
Ceremonja, łć., obrządek, obrzęd uroczysty; ostentacja, pompa, parada; sposób zachowania się w pewnych ważnych i uroczystych chwilach i czynnościach; krępowanie się wobec czego; przesadna uprzejmość; bez C-i, po prostu, bez ogródki.
Ceremonjalny, obrządkowy, uroczysty; paradny, zastosowany do pewnych form, przepisów; pełen ceremonji, etykietalny.
Ceremonjał, zbiór przepisów, form, ceremonji, zachowywanych przy obrzędach i uroczystościach; księga obrzędów świętych, sprawowanych w kościołach; obchód uroczysty.
Ceremonjant, lubiący ceremonjować się.
Ceremonjarz, kapłan, do którego należy doglądanie, aby ceremonja szła należycie; mistrz ceremonji.
Ceremonjować się, robić ceremonje, okazywać zbytnią, przesadną grzeczność; zbytnio się krępować; certować się.
Cereryt, gatunek rudy, z której się otrzymuje metal cer.
Cerezyna, wosk mineralny, substancja podobna do wosku, otrzymywana z ozokerytu.
Cerkarja, larwa robaków płaskich z rzędu przywr.
Cerkiewny, przym. od Cerkiew, do cerkwi należący. C. język = język starosłowiański używany w księgach cerkiewnych liturgicznych.
Cerograf, p. Cyrograf.
Ceroplastyka, gr., sztuka robienia wypukłych figur z wosku.
Cerować, Cyrować, naprawiać, zarabiać dziurę w tkaninie, naśladując tę tkaninę; C. pończochy, bieliznę.
Cerownia, zakład przyjmujący roboty do cerowania.
Certacja, łć., spór, sprzeczka, korowody, certowanie się.
Certament, łć., p. Certacja.
Certować ś., spierać ś. grzecznie o sprawy powszednie, o zachowanie się lub o pierwszeństwo, dysputować, polemizować; krępować się, ceremonjować się.
Certyfikat, łć., świadectwo na piśmie, zaświadczenie, zwłaszcza urzędowe; zapewnienie.
Certyfikować, stwierdzać, zaświadczać.
Cerussyt, spat ołowiany, minerał, składający się z węglanu ołowiu.
Ceryt, minerał należący do krzemianów.
Cesarka, ptak kurowaty (p. perlica); droga bita; szosa.
Cesarski, przym. od Cesarz, należący do cesarza, właściwy cesarzowi. cięcie C., operacja wykonywana w nadzwyczajnych wypadkach, polegająca na rozcięciu brzucha i macicy w celu wyjęcia dziecięcia.
Cesarstwo, państwo, kraj, w którym panuje Cesarz, godność i władza Cesarska.
Cesarz, najwyższy tytuł monarszy (wyższy od króla), imperator.
Cesarzewicz, najstarszy syn Cesarza, Następca tronu.
Cesarzowa, żona Cesarza.
Cesja, łć., ustępstwo, przekaz; przelanie praw swych na kogo innego.
Cesjonarjusz, odstępujący, przelewający swe prawa na innego.
Cetno, parzysta liczba. C. i licho = rodzaj gry, w której się zgaduje, czy jest liczba parzysta lub nie.
Cetyna, igła, liść drzew iglastych.
Cetyniak sośniak, motyl z ciemno-brunatnemi skrzydłami w żółte plamy i prążki, którego liszka objada igły sosen.
Cewnik, kateter, narzędzie chirurgiczne do wypuszczania moczu zatrzymanego; moczopust.
Cez, pierwiastek chemiczny, metal z gromady potasowców.
Cezalpinja, drzewo strąkowe, gorących krajów Azji i Ameryki, dające barwniki, brezylja, fernambuk.
Cezura, łć., średniówka (przecięcie) w wierszu miarowym.
Cęgi, nm., obcęgi, kleszcze.
Cętka, kropka, plamka innej barwy na czem; łatka, znak.
Cętkować, cętkami pstrzyć, nakrapiać jakby nakładać plamki kolorem innym niż tło.
Chabanina, rz. ż., chude, kiepskie mięso.
Chabazyt, minerał, należący do krzemianów.
Chabeta, koń lichy, zabiedzony, nędzny; niedołężna stara baba.
Chabrowy, niebieski, modry.
Cha, cha, cha! wykrz., głośne wyrażenie śmiechu.
Chacina, chatyna, mała, nędzna, uboga chata.
Chadzać, częstotl. chodzić (ob.).
Chajder, p. Cheder.
Chajże! wykrz., wyrażający radość, zachętę; nuże, dalej!
Chala! wołanie na woły, p. Hala!
Chalcedon, gr. minerał przeświecający o delikatnym pięknym zabarwieniu, składający się z krzemionki, odmiany: onyks, krwawnik, heljotrop, chryzopraz i inne.
Chalkografja, gr., miedziorytnictwo.
Chalkopiryt, piryt miedziany, minerał, będący związkiem siarki z miedzią i żelazem (p. piryt).
Chała, hbr., pszenna bułka szabasowa u żydów.
Chałaciarz, żyd chodzący w chałacie.
Chałastra, p. Hałastra.
Chałupa, chata wieśniacza; dom, mieszkanie; myśl. zimowa głęboka kotlina zajęcza.
Chałupeczka, chałupka, zdr. od Chałupa.
Chałupnik, zagrodnik, chłop, niemający własnego gospodarstwa lecz tylko chałupę (żeńs. chałupnica).
Cham, chłop, pgrdl. człowiek nieokrzesany, gburowaty, gbur. prostak.
Chamisko, zgrub., od Cham.
Chamski, przym. od Cham.
Chamsyn, suchy, gorący wiatr wiejący nad m. Czerwonem.
Chan, książę, pan, władzca i wódz u Tatarów.
Chanat, p. Chaństwo.
Chandżar, Handżar, nóż turecki, puginał.
Chański, przym. od Chan.
Chaństwo, godność chana; państwo, dzielnica chana.
Chaos, gr., rz. m., pierwotna masa żywiołów w bezładzie; odmęt, zamęt, nieład, bezład.
Chaotyczny, bezładny, pomieszany, nieporządny, mętny, zagmatwany.
Chap! wykrz., przy chapnięciu, chaps! łap! cap!
Chapać, Chapnąć, ndm., capnąć, porwać, złapać, grypsnać, ukraść; uderzyć.
Chapanina, ciągłe chapanie, porywanie, chwytanie czego, przynoszące powolną korzyść.
Chapanka, rz. od Chapać; rodzaj gry w karty.
Charakter, gr., kształt pisma, liter; sposób pisania, pismo, ręka; właściwość znamienna, indywidualna (zazwyczaj w znaczeniu chwalebnem) stałe, konsekwentne postępowanie, stały sposób kierowania ś. pewnemi zasadami: mieć Ch. wyrobiony, Ch. słaby = człowiek bez C-u = nie mający stałych zasad, chwiejny; błęd. zam. temperament; znamię, cecha, właściwość: Ch. epoki; istotna właściwość czegoś: Ch. wyobraźni, typ, postać, wytrwałość, dzielność, siła; oznaka, godność, nadana władza, rola, tytuł: (być w charakterze posła); Ch. w nogach = rączy, wytrwały bieg, lub chód.
Charakternik, czarownik, znachor.
Charakterystyczny, mający swe cechy, właściwości odrębne, znamienny, wyróżniający.
Charakterystyka, zbiór cech zasadniczych, znamiennych i właściwości wyróżniających dany przedmiot, osobę lub pojęcie od innych; odmalowanie, uwydatnienie, określenie tych cech.
Charakteryzacja, sztuczne nadanie odpowiedniego do roli wyglądu twarzy aktora, ucharakteryzowanie.
Charakteryzować, kreślić, uwydatniać istotne cechy czyje; Ch. ś., nadawać sobie sztucznie pewien wygląd twarzy do roli potrzebny.
Charci, przym. od Chart.
Charciarz, lubiący polowanie z chartami, hodujący charty.
Charciątko, charcię, szczenię charcie.
Charcica, suka charcia.
Charcik, gatunek małych chartów.
Charczeć, chrypieć, chrapać dusząc ś., ciężko krtanią oddychać, rzężeć w gardle.
Chargotać, p. Charkotać, szwargotać.
Charkać, Charknąć, krztusząc ś. oddać flegmę, odchrząknąć, szybko z mocą wyrzucić flegmę z gardła.
Charkanie, charkanina, kaszel ze spluwaniem flegmy połączony.
Charkociny, flegma wypluta.
Charkot, charczenie, chrapanie, gwar, hałas, ujadanie psów.
Charkotać, charczeć, ciężko gardłem oddychać, rzężeć.
Charłacki, Charłaczy, przym. od Charłak.
Charłactwo, kacheksja, ogólne wyniszczenie, wynędznienie ciała, schorzałość, jako następstwo przewlekłej choroby.
Charłak, cherlak, schorzały, chorowity, wyniszczony; nędzarz, mizerak.
Chasydzi, fanatyczna i ciemna sekta żydowska, powstała w XVIII wieku, chusyci.
Chaszcz, u, gąszcz (krzewów), zarośla, krzaki, gęstwina.
Chata, dom mieszkalny włościański, chałupa, domek, dom.
Chateczka i Chatka, zdr., od Chata, mała, śliczna, czysta chata.
Chcąc, chcący, dobrowolnie, rozmyślnie, umyślnie; niechcący = mimowolnie, nieumyślnie; chcąc nie chcąc = z konieczności, z musu.
Chcenie, rz. od Chcieć; pragnienie czegoś, żądanie, wola, ochota.
Chcieć, (chcę — chciał), pragnąć, życzyć sobie, mieć chęć, wole; być łaskawym, być tak dobrym, zechcieć; dążyć, zamierzać; sprawić, zrządzić; twierdzić, utrzymywać, sądzić; żądać, pożądać, wymagać; raczyć; C. ś., (nieos.), zachciewać się, mieć ochotę, chętkę, mieć skłonność do czego, mieć potrzebę; niech co chce będzie = pomimo wszystkiego, bądź co bądź.
Chciwie, przysł., łakomie, łapczywie, pożądliwie.
Chciwiec, chciwie czegoś pragnący, łakomiec, pożądliwy, skąpiec.
Chciwość, silne pożądanie czego, pożądliwość, żądza, łakomstwo.
Chciwy, pożądliwy, łakomy, żądny; pragnący, pożądający; chytry na co, zajadły.
Chebd — p. Hebd.
Cheder, hbr. szkółka dla dzieci żydowskich.
Chelonit, gr., szyldkret skamieniały (drogi kamień).
Chełbotać, poruszać płynem, bełkotać, kłócić; chybotać, zakołysać, zabujać się (na wodzie).
Chełpa, pigułecznik, roślina ziołowa z rodziny kaparowatych.
Chełpić się, chlubić ś., szczycić ś., przechwalać ś, wynosić się.
Chełpliwiec, samochwał, lubiący się chełpić, zarozumialec.
Chełpliwość, skłonność, upodobanie do chełpienia ś., samochwalstwo, wynoszenie się.
Chełpliwy, lubiący się chełpić, przechwalający się.
Chełznać — p. Kiełznać.
Chemiczny, przym. od Chemja, dotyczący chemji.
Chemigrafja a. Chemitypja, sposób wytrawiania rysunków na cynku za pomocą kwasów.
Chemik, uczony, zajmujący się chemją.
Chemikalja, blp., produkty, przetwory chemiczne.
Chemja, gr., nauka o pierwiastkach ciał, ich związkach, składzie i zmianach.
Cherlactwo — p. Charłactwo.
Cherlać (Chyrlać), niedomagać, być chorowitym, kwękać, nędznieć, kawęczeć, podupadać.
Cherlak, delikatny, niedołężny, chorowity; biedak; p. Charłak.
Cherub, Cherubin, (lm. -y), jeden z aniołów najwyższego chóru anielskiego z mieczem płomienistym, otaczających tron Boga.
Cherubinek, aniołek w rzeźbie, w malarstwie; śliczne dziecko.
Chęć, pragnienie, ochota, wola, życzenie; pociąg, pożądanie; zamiar, intencja; życzliwość, sprzyjanie; skłonność, przychylność.
Chędogi, porządny, schludny, czysty, ładny.
Chędożyć, czyścić, oczyszczać: żart., ogrywać kogo; bić, ćwiczyć.
Chętka, zdr. od Chęć.
Chętnie, z chęcią, ochoczo.
Chętny, skłonny do czego; ochoczy, pilny, pełen dobrych chęci, skory, pilny; życzliwy, przyjazny komu.
Chich, chych, właść. w lm. C-y, cichy śmiech, przytłumione rozśmianie się, śmiechy, żarty.
Chichot (-u), śmiech, śmiech przytłumiony, tajony, chychotanie.
Chichot (-a), śmieszek, rozśmieszający innych, żartowniś.
Chichotać, śmiać się po cichu z kogoś lub z czegoś, śmiać się często byle z czego.
Chichotka, śmieszka, śmiejącą się często i byle z czego; w lm. C-ki, śmiechy przytłumione.
Chimera, gr., (potwór bajeczny z łbem lwim, ciałem kozim i ogonem smoczym); przen., urojenie, mrzonka, fantazja, wymysł; dziwactwo, kaprys, widzimisię; narowy; straszydło urojone, widmo, przywidzenie; C-y stroić = dziwaczyć, kaprysić, grymasić.
Chimera, ryba (p. Przeraza).
Chimerować, kaprysić, dziwaczyć grymasić, chimery stroić.
Chimeryczny, dziwaczny, urojony; kapryśny, dziwaczący.
Chimeryk (-cy), dziwak, kapryśnik, grymaśnik, fantasta.
China, kora drzewa chinowego.
Chinina, alkaloid otrzymywany z kory drzewa chinowego, (środek przeciwgorączkowy).
Chinowiec, drzewo z rodziny marzannowatych, dostarczające kory chinowej; drzewo chinowe.
Chińczyk, przen. trzymający się upornie form przestarzałych.
Chiński, przym. od Chiny. C. mur przen. odgraniczenie się zupełne od reszty świata. C. cienie, obrazy cieniowe, rzucone na płótno zmoczone.
Chińszczyzna, to, co z Chin pochodzi; w guście chińskim, szczególnie porcelana; brak gustu, smaku artystycznego, dziwactwo, dziwolągi w zakresie artyzmu; uporczywe zamiłowanie w jakichś niedorzecznościach, zastarzałość; jeżyk i pojęcia niezrozumiałe.
Chiragra, gr. dna, artrytyzm w rękach, gościec, łamanie.
Chiragryk, cierpiący chiragrę.
Chirologja, gr., blm., mowa na palcach.
Chiromancista, Chiromanta, Chiromantyk, rękowieszcz, wróżbita, wróżący z rysów na dłoni.
Chiromancja, blm., wróżenie z linji i znaków na dłoni.
Chironomja, gr., blm., nauka o giestach, o ruchach mówiącego.
Chirurg, gr., lekarz operator.
Chirurgiczny, dotyczący chirurgii.
Chirurgja, gr., blm., leczenie za pomocą robienia operacji, cięć, opatrunków, wypaleń i innych rękoczynów.
Chlać, pić bez miary, lać w siebie, żłopać, chłeptać, chlapać.
Chlap! odgłos uderzenia, chodzenia po błocie, po wodzie.
Chlapacz, nadużywający trunków, pijak, mówiący bez zastanowienia co mu na język przyjdzie.
Chlapać, pluskać, tryskać; C. ś., chlupać ś., iść przez wodę a. błoto bełcząc je, rozchlapując; pluskać się, walać się, szargać się, bebrać się; p. Chlapnąć.
Chlapanina, babranie się w wodzie; czas dżdżysty, słota, szaruga, błoto.
Chlapnąć, bryzgnąć, plunąć, ochlapać błotem; mierzyć, lunąć, palnąć, chlusnąć, rąbnąć; wypić, łyknąć, palnąć; upaść, klapnąć; C. językiem, powiedzieć coś niewłaściwego; p. Chlapać.
Chlapu, chlapu! odgłos łażenia po błocie, po wodzie.
Chlast! wykrz., naśladujący odgłos uderzenia, upadnięcia, klapnięcia; przekreślenie.
Chlastać, dok. Chlastnąć, uderzyć, palnąć, walnąć, kropnąć; ostro skrytykować, ostro zganić, schlastać; ciąć, rozciąć, przeciąć za jednym zamachem; napisać dużo za jednym zamachem; machnąć, przekreślić, przemazać; powiedzieć coś złego przez nieuwagę; skoczyć; C. ś., uderzyć się, bić się, walać się.
Chleb, pieczywo (duża bułka ciasta) z zaczynionej mąki i ziarn zbożowych. C. biały = pszenny; C. pytlowy, sitny = przesiany przez pytel, sito; C. razowy, razowiec, C. czarny = nieprzesiany: C. suchy = bez masła; C. przaśny = bez kwasu; C. czerstwy = mający kilka dni; C. komyśny = żołnierski: C. pszczelny = zarobiony miodem pyłek kwiatowy, którym pszczoły karmią swe larwy; C. żywota = Przenajświętszy Sakrament; życie, żywność, pokarmy, posiłek, pożywienie, sposób do życia, utrzymanie, życie, byt, dobrobyt, majątek, zamożność; zarobek, posada; służba, obowiązek; dla C-a = dla zarobku, aby żyć; za C-em = za zarobkiem, w poszukiwaniu pracy; podziękować za C. = za służbę: C. powszedni rzecz zwyczajna; C. wysłużony = zapewnione utrzymanie na starość jako nagroda za zasługi lub za wieloletnią prace: być na łaskawym C-ie = na utrzymaniu z łaski; nie z jednego pieca C. jadał = bywalec; C. bodzie = robi dumnym.
Chlebek, chlebuś, zdr. od Chleb.
Chlebnica, dzieża do chleba, łopata do wkładania chleba do pieca.
Chlebny, przym., od Chleb; w chleb (żyto) bogaty; p. Chlebowy.
Chlebodajny, urodzajny, żyzny; dający utrzymanie, dochodny.
Chlebodawca, dający pracę, utrzymanie, zarobek, pracodawca; dobroczyńca, dobrodziej.
Chlebodawczyni, dająca pracę, utrzymanie, żywiąca, gospodyni, żywicielka.
Chleborodny, (grunt) rodzący zboże czyli chleb, chlebodajny.
Chlebowe, pieniądze, które dają na chleb zamiast samego chleba, strawne.
Chlebowy, przym. od Chleb; drzewo chlebowe, p. Chlebowiec.
Chlew, budynek przeznaczony na pomieszczenie dla świń; pgrdl., brudna izba.
Chlewnia, gospodarstwo chlewne, racjonalna hodowla świń, chów świń; trzoda chlewna, nierogacizna.
Chlewny, przym. od Chlew; trzoda chlewna = świnie.
Chlip! Chlip! odgłos chłeptania jakiego płynu; łkanie, płacz.
Chlipać, dok. Chlipnąć, łykać, zaczerpywać napoju ustami; chłeptać, łkać, szlochać.
Chliptać — p. Chłeptać.
Chlor, gr., pierwiastek chemiczny, metaloid, gaz gryzący, duszącego zapachu, barwy żółto-zielonawej, istniejący tylko w związkach.
Chloral, połączenie chloru z bezwodnym alkoholem, płyn o przenikliwym zapachu, używany w medycynie do uśmierzania bólu i usypiania.
Chloran, sól kwasu chlornego.
Chlorek, związek chemiczny chloru z innym pierwiastkiem; C. wapna, proszek biały, służący do dezynfekcji, bielenia i t. d.
Chlorofil a. zieleń roślinna, barwnik zawarty w roślinach i nadający im kolor zielony.
Chloroform, mieszanina chlorku wapna, wody i alkoholu, używana jako środek znieczulający i usypiający przy operacjach chirurgicznych i w fabrykacji.
Chloroformować, usypiać kogo (znieczulać ból) za pomocą chloroformu.
Chlorowce, inne pierwiastki należące do tej samej grupy co i chlor (brom, jod i in.).
Chlorowodór, związek chloru z wodorem, gaz bezbarwny, ostrego zapachu.
Chloroza, gr., blednica.
Chloryt, minerał barwy zielonkawej, należący do krzemianów.
Chluba, chełpliwość, popis, szczycenie ś. czem; pochwała, zaszczyt; przen. człowiek a. rzecz, którą się ktoś chlubi; duma, chwała, ozdoba.
Chlubić ś., szczycić ś., chełpić ś., chwalić ś., wynosić ś.
Chlubny, chwalebny, zaszczytny; pełny chluby, chwały.
Chlubotać, wydawać odgłos płynu ciekącego, poruszającego się; pluskać.
Chlupać, Chlupnąć, Chlupotać, bełtać, bełkotać płynem; Ch. ś., chlapać ś., brodzić po błocie lub po wodzie, chlapiąc głośno wokoło, pryskać, tryskać, plusnąć, skoczyć w wodę, buchnąć.
Chlust! odgłos uderzenia, bicia; odgłos wpadnięcia do wody, skoczenia do wody; odgłos wylania jakiego płynu.
Chlustać, dok. Chlusnąć, uderzyć, palnąć, kropnąć; plusnąć, trysnąć, lunąć, prysnąć, bryznąć, rzucić się (krew); Ch. językiem = głupstwo powiedzieć, palnąć; powiedzieć słowo obelżywe.
Chłeptać, Chliptać, pić językiem (pies, kot); żłopać, pić cmoktając.
Chłodek, zdr. od Chłód, przyjemne świeże powietrze; przen. miejsce ocienione.
Chłodnawy, cokolwiek chłodny.
Chłodnica, altanka ocieniona; oziębiacz; p. Chłodnik.
Chłodnieć, Chłodnąć, ostudzać się, stawać ś. zimnym, stygnąć, oziębiać ś.; ostygać, stawać ś. obojętnym, chłodnym, mniej czułym, serdecznym, stygnąć.
Chłodnik, miejsce chłodne, ocienione; napój chłodzący; zupa chłodna z barszczu, śmietany, boćwiny i jaj; piec w hucie, gdzie się szkło ochładza; chłodnica, część aparatu dystylacyjnego, w której się para ochładza i skrapla, w którym się płyn chłodzi; kilsztok.
Chłodniuchny, chłodniusieńki, chłodniuteńki, chłodziutki, zupełnie chłodny, przyjemnie chłodny.
Chłodny, nieco zimny, zimnawy, ostudzony, oziębiony; oziębły, ostygły, obojętny, pozbawiony żywszego uczucia.
Chłodzić, sprawiać chłód; oziębiać, czynić chłodnym; ochładzać, studzić, orzeźwiać; tłumić zapał, zbytnią wybujałość fantazji; trzeźwić; Ch. ś., ochładzać ś., orzeźwiać ś., uspakajać ś.
Chłonąć, wchłaniać, pochłaniać, absorbować, wsysać, połykać, wciągać w siebie; przyswajać sobie, nabierać czego; przen. pochłaniać, przejmować co; płonąć, pałać.
Chłonice, anat., naczynia chłonne (limfatyczne), w których krąży limfa.
Chłonny, przym. od Chłonąć; gruczoły chłonne, naczynia chłonne (limfatyczne); chłonący.
Chłop, kmieć, rolnik, wieśniak, włościanin; mąż, mężczyzna; cham, prostak; grubjanin, gbur; kochanek, gach, kawaler; żart. małżonek; silny i rosły; chwat, zuch.
Chłopaczek, Chłopczątko, Chłopczyk, Chłopuś, zdr. od Chłopiec.
Chłopaczysko, zgr. od Chłopak, niezgrabny, niegrzeczny, gburowaty chłopiec.
Chłopczyk, chłopczyna, pieszczotliwie od Chłopiec.
Chłopczysko, zgr. od Chłopiec; chłopiec nieokrzesany, niegrzeczny, gburowaty; chłopiec (mówiąc z politowaniem).
Chłopek, zdr. od Chłop, biedny, poczciwy wieśniak, kmieć.
Chłopianka, chłopka.
Chłopiątko, zdr. od Chłopię.
Chłopiec lub Chłopak, dziecię płci męzkiej, syn; podrostek, młodzik, młodzieniec; pachołek, służący, lokaj młody; w handlu: uczeń, praktykant; terminator w jakiem rzemiośle; posługujący.
Chłopieć, stawać ś. podobnym do chłopa, dziczeć.
Chłopię (-ęcia), chłopiec, pacholę.
Chłopięcy, przym. od Chłopię, dziecięcy, dziecinny, młody.
Chłopisko, zgr. od Chłop; wielki a niezgrabny, do niczego, drągal.
Chłopofil, przyjaciel chłopów, zwolennik chłopów, chłopoman.
Chłopoman, przyjaciel chłopów, stronnik chłopów; idealizujący chłopów; demokrata, ludowiec.
Chłopomanja, trzymanie strony chłopów, przesadne idealizowanie chłopów.
Chłopski, kmiecy, wieśniaczy, włościański, należący do chłopa; prosty, gburowaty; C. rozum, zdrowy rozsądek widzący rzeczy jasno, pojmujący od razu bez dociekania i nauki; prosty, naturalny; po C-u, z C-a = jak chłop (przebrać się, mówić).
Chłopstwo, zbior. chłopi; stan chłopski; prostactwo.
Chłoptaś, chłopuś, zdr. od Chłopiec, ładny chłopiec.
Chłosta, plaga, bicie, cięgi; bicie kijem lub rózgą, razy; przen. kara, nieszczęście, plaga.
Chłostać, bić, ćwiczyć, smagać; uderzać z siłą; łajać, ostro krytykować; gnębić, dokuczać, dręczyć.
Chłód, zimno umiarkowane, powietrze chłodne; oziębiona temperatura, miejsce chłodne, cień; brak uczuć cieplejszych; obojętność.
Chłypać, mrugać często oczami; łypać, zaczerpnąć powietrza; łykać.
Chłysnąć, łyknąć, połknąć, napić się.
Chłystek, błazen, głupiec, hołysz, smarkacz, gołowąs; nie wiele wart, hetka-pętelka.
Chmal, w bartn. gwóźdź w drzewo wbity nad miejscem, na którym bartnik zawiesza łaziwo; gąszcz w lesie, gęstwina, jaruga.
Chmara, rz. ż., mnóstwo, wielka ilość, masa, ćma, tłum.
Chmielarnia, Chmielnik, miejsce w którym hodują chmiel na większa skalę; zakład pakowania chm.
Chmielarstwo, przemysł chmielowy, uprawa chmielu, handel chmielem.
Chmielarz, zbieracz chmielu, chodzący koło chmielu; handlujący chmielem; pijak.
Chmielić, zaprawiać chmielem.
Chmielnik — p. Chmielarnia.
Chmielny, Chmielowy, przym. od Chmiel; chmielem zaprawny, mocny, do głowy bijący; gorzki.
Chmielowe, prowizja dawana piwowarowi przez sprzedającego chmiel.
Chmielowiec, motyl o skrzydłach białych lub żółtawych z brunatnemi plamami, żyjący w korzeniach chmielu, latający o zmierzchu.
Chmura, zbiór drobniutkich kropelek wody lub kryształków lodu, zawieszonych w powietrzu na większej wysokości nad ziemią; ciemny obłok deszczowy; mrok, pomrok, ciemność; wyraz smutku, zasępienia; groźna zapowiedź, groźba czego; mnóstwo, ćma, moc, chmara; C-y się zbierają = ma się na deszcz, zasępia się, ma się na wojnę; zajść C-ą = zasępić się, zamroczyć się, posmutnieć.
Chmurliwy, cokolwiek zasłonięty chmurami przechodzącemi, pochmurny, posępny, zasępiony, gniewliwy.
Chmurnawy, cokolwiek chmurny, ciemnawy, posępny.
Chmurny, ciemny, pochmurny, zaszły chmurami, zachmurzony, bez słońca; smutny, ponury, posępny, kwaśny.
Chmurzyca, gęsta chmura.
Chmurzyć przen. czoło, marszczyć czoło, posępnieć, okazywać niezadowolenie, taić gniew; C. ś., chmurami ś. okrywać lub zachodzić, mieć się na deszcz, na burze, zachmurzać się; posępnieć, stawać się smutnym; C. ś. na kogo = dąsać ś., krzywić się, gniewać się.
Chmyz, Chmyza, mały konik niepozorny, hetka; człowieczek niepozorny; krzaki, zarośla.
Choc! wykrz. hoc! oznaka skoku, podskoku, wesela, radości.
Chochelka, łyżeczka, czerpaczek.
Chochlik, istota fantastyczna, wesoła a złośliwa, lubiąca ludziom wyprawiać psoty i figle; latawiec, skrzatek, gospodarczyk.
Chociaż, Choć, przysł. przynajmniej, pomimo że; spójn. acz, aczkolwiek, lubo, jakkolwiek.
Choć — p. Chociaż.
Choćby, chociażby, sp., gdyby nawet, bodajby.
Chodaczek, zdr. od Chodak.
Chodaczkowy, przym. od Chodaczek; szlachcic ch. = zagonowy, szaraczkowy, zagrodowy, ubogi.
Chodnik, miejsce do chodzenia, szpaler, aleja; trotuar; ścieżka, drożyna; wykuta droga podziemna w kopalni; korytarz, galerja kryta, ganek kryty; długi dywanik lub płótno dla przyciszenia kroków.
Chodować — p. Hodować.
Chodzący, im. od Chodzić; uosobiony, istny, wcielony; ch. szkielet, mumja ch. = istny szkielet, istna mumja, t. j. wychudły, wyschły jak szkielet, jak mumja.
Chodzić, iść, przenosić ś. z miejsca na miejsce na własnych nogach, stąpać; bywać, uczęszczać, nawiedzać; C. na bałyku, na czworakach, raczkiem = raczkować; C. na przechód = z potrzebą, do ustępu, do wygódki; C. po domach = obchodzić mieszkania, nawiedzać; C. do roboty = wynajmować się; C. (po): zdarzyć się, szerzyć się (choroby, przypadki, nieszczęścia); przechadzać ś., spacerować; C. za kim, czem, około czego = pilnować, zajmować ś., prowadzić, krzątać ś., robić starania; C. koło siebie = pamiętać o sobie, zabiegać dla siebie; C. na co = na lekcje, uczyć ś., słuchać wykładu, studjować co; C. do zakładu jakiego = uczyć ś. czego; C. w czem = ubierać ś.; nosić ś.; C. czysto, brudno; chodzą pociągi, karetki = kursują, jeżdżą; zegar chodzi = mechanizm jego jest w ruchu, nie jest zepsuty; klucz w zamku ciężko chodzi = obraca się z trudnością; ciarki chodzą po ciele = zimno, dreszcze, uczucie strachu przebiega po ciele, przeszywa; C. = iść, wypływać, wynikać (kara za występkiem chodzi); C. w parze z czem = łączyć ś., zgadzać ś., jednoczyć ś. z czem; C. dzierżawą, dzierżawić; C. = szerzyć ś., rozchodzić ś., krążyć, obiegać (wieści, pogłoski); C. prostą drogą = być otwartym, prawym; C. krętemi ścieżkami = uciekać ś. do wybiegów, kłamstw, kręcić; nieos. chodzi, chodziło idzie, szło, tyczy się, być zagrożonym (np. tu chodzi o jego życie, o honor, o pieniądze, o byt); o co wam chodzi: czego chcecie? o co się ubiegacie?
Chodziwy, wytrzymały w chodzeniu, dobry do chodu.
Choina, sosna, choja, chojka, chojak, chojar; gałęzie drzew iglastych; nieduży las sosnowy.
Choja, chojak, chojar, chojka — p. Choina, sosna.
Chojniak, lasek złożony z choin; młoda choina.
Cholera, gr., epidemiczna choroba zakaźna, objawiająca ś. biegunką, wymiotami i kurczem; przekleństwo; człowiek gniewliwy, zły; bieda, utrapienie, nieszczęście.
Choleryczny, dotknięty cholerą; przeznaczony dla chorych lub zmarłych na cholerę; C. temperament = gniewliwy, żółciowy.
Choleryk, człowiek gniewliwy, popędliwy, żółciowy, impetyk.
Choleryna, bar. silna biegunka.
Chołodziec, prow., chłodnik, zupa z botwiny i śmietany z lodem.
Chondryna, gr., klej chrzęstny wydobywany z chrząstek przez gotowanie ich, chrząstnik.
Chopać, chopnąć, uderzyć gwałtownie, buchnąć; C-nąć się, pobiec prędko, podskoczyć.
Chorał, psalm, pieśń religijna śpiewana chórem; utwór muzyczny z pieśni religijnej ułożony.
Chorągiewny, Chorągwiany, należący do chorągwi, żołnierz.
Chorążanka, córka chorążego; dziewica niosącą chorągiew albo feretron w czasie procesji.
Chorąży, noszący chorągiew przed wojskiem, porucznik; urzędnik wojskowy w dawnej Polsce; wyznawca czego, propagator.
Chorążyc, syn chorążego.
Chorążyna, żona chorążego.
Chorej — p. Trochej.
Choreografja, gr., sztuka oznaczania kroków tanecznych znakami; nauka tańca, nauka baletnicza.
Choroba, brak zdrowia, słabość, niemoc, niedomaganie, cierpienie; zła skłonność, ujemny objaw duchowy; człowiek zły, niedobry; C. ostra = powstająca nagle i szybko przebiegająca; C. wilcza: zmyślona, udana; C. angielska — p. Krzywica; wielka C. lub C. św. Walentego — p. Epilepsja, padaczka; C. morska = powstająca wskutek kołysania się statku na pełnem morzu, odznaczająca się wymiotami; nieszczęście, licho, djabeł.
Chorobliwy, zapadający często na zdrowiu, mający złe zdrowie, mizerny, niezdrowy, oznaczający chorobę, nienormalny stan fizyczny; nienaturalny, nienormalny, wypaczony; pełen myśli niezdrowych, dziwaczny.
Chorobotwórczy, wywołujący chorobę (bakterje chorobotwórcze).
Chorografja, gr., opis jakiego kraju lub okolicy.
Chorologja, gieografja roślin i zwierząt, rozmieszczenie ich na powierzchni ziemi.
Chorować, być chorym, słabym, cierpiącym, źle się mieć, cierpieć fizycznie: — C. na co = być owładniętym manją czego, mieć manię czego, udawać, grać rolę czyją; — C. na kieszeń = nie mieć pieniędzy.
Chorowity, skłonny do chorowania, zapadający często na zdrowiu, mizerny.
Choróbsko, zgr. od Choroba; brzydka choroba.
Chory, niezdrowy, słaby; dotknięty chorobą, cierpiący, pacjent.
Chorzeć, chorować, podlegać chorobie.
Chorzuchny, chorzutki, zdr. od Chory; bardzo chory.
Chowacz, maleńki chrząszczyk czarny lub ciemno-brunatny z ryjkiem, który może chować w rowek na brzusznej stronie ciała.
Chować, wkładać a. kłaść gdzie, aby nie było widzialnem; kłaść w miejscu bezpiecznem dla ukrycia, kryć; przechowywać, zachowywać, konserwować; taić, ukrywać, skrywać; pielęgnować, karmić, hodować (bydło, ptactwo); wychowywać; bronić, strzec, chronić; zachowywać, przestrzegać, nie naruszać, dotrzymywać, wypełniać, pełnić, dochowywać (wiarę małżeńska, tajemnice i t. p.); grzebać (umarłego); C. na później = odkładać, odwlekać; C. w tajemnicy = nie mówić o tem że się wie, czuje; C. w pamięci = pamiętać długo; C. gniew = żywić gniew, trwać w gniewie; C-aj Boże = broń Boże; C. ś., kryć ś.. ukrywać ś., nie pokazywać się, ochraniać ś., oszczędzać ś., chronić ś., pilnować ś., strzec ś., pielęgnować ś., zachowywać ś. (na co); wychowywać ś.; przechowywać ś., konserwować ś., być zdrowym; C. się zdrowo, żyć, postępować, porządnie, uczciwie.
Chowanie, rz. blm.; p. Chów; wychowanie.
Chowanna, umiejętność wychowywania dzieci; p. Pedagogika.
Chowany, swojski, domowy, oswojony; w chowanego, rodzaj gry towarzyskiej, w której jedni się chowają a inni ich szukają.
Chód, chodzenie, sposób chodzenia, ruchy, władza chodzenia; bieg, stąpanie, ruch.
Chóralny, przym. od Chorał; chórowy; C. śpiew = wykonany przez wiele osób.
Chórek, mały chór; galerja w sali balowej.
Chórowy, przym. od Chór.
Chórzysta, śpiewający w chórze, należący do składu opery, ale nie śpiewający solo, członek chóru.
Chów, Chowanie, hodowla, pielęgnowanie; wychów zwierząt domowych w celu otrzymania z nich potomstwa i dobrych gatunków; swego Ch-u = skromny, rubaszny, parafjanin.
Chrapać, Chrapnąć, śpiąc, wydawać głos gardłowy chrapliwy, sapać chrapowato, charkać; C. się (niedok.), przedzierać ś., przechodzić z trudem, drapać ś. przez gęstwinę, usiłować dojść do czego z trudnością, zdobyć co, starać ś. usilnie o co; p. Dochrapać się.
Chrapała, ten, co chrapie.
Chrapanie, szmer, odgłos wydawany podczas snu przy oddychaniu, powstający wskutek bezwładności języka i podniebienia porywanego prądem wdychanego i wydychanego powietrza; rzężenie.
Chrapicki, w wyraż. ciąć C-ego, spać, śpiąc mocno chrapać.
Chrapka, gniew ukryty, tajemna żądza szkodzenia; mieć C-ę na co, na kogo = mieć chęć zdobycia czego, zaszkodzenia komu; apetyt, chętka.
Chrapliwy, chrapiący, charczący, chropowaty, szorstki (głos).
Chrapnąć, na krótko mocno zasnąć, chrapiąc; zdrzemnąć się: dobijać się czego powoli p. Chrapać.
Chrapot, chrapanie.
Chrapowaty — p. Chropawy.
Chrapy — p. Chrap.
Chrestomatja, gr., wypisy, wybór odpowiednich co do treści i formy ustępów z dzieł różnych pisarzy, do użytku szkolnego.
Chrobot, chrzęst, trzask, chrupot, skrzyp, szelest; odgłos rzeczy upadającej, łomot, brzdęk.
Chrobotać, trzeszczeć, trzaskać, chrzęst wydawać, chrzęścić; C. ś., tłuc się, wałęsać się, kręcić się, łazić robiąc szmer.
Chrobry, waleczny, dzielny, mężny, odważny, bohaterski, rycerski.
Chrochać, chrząkać (o świniach).
Chrom, pierwiastek chemiczny, metal dający w połączeniach piękne zabarwienia: żółte, zielone, czerwone, pomarańczowe.
Chromać — p. Chromieć.
Chromatofory, gr., bot., utwory protoplazmatyczne we wnętrzu komórek, zawierające barwniki i nadające kolor roślinie: zool., kurczliwe komórki barwnikowe w skórze niektórych zwierząt, mających zdolność zmieniania barwy.
Chromatoskop, gr., rodzaj kalejdoskopu.
Chromatotrop, gr., przyrząd złożony ze szkieł pokrytych malowidłami, służący do wywoływania żywej gry kolorów zmieniających się, nazywany: «kalospintechromokrene».
Chromatyczność, Chromatyzm, gr., blm., szereg tonów przez półtony idący, t. j. utworzony przez zniżanie lub podwyższanie tonów pierwotnych; barwność, kolorowość (na obwodzie) obrazów, powstająca wskutek rozszczepienia promieni światła w soczewkach.
Chromatyczny, podwyższający lub zniżający nutę o półtonu (gama C-a): Ch-e znaki, znaki podwyższania krzyżyk #, lub obniżania tonów bemol ♭, i kasownik ♮; C-a aberacja, powstawanie barwnych obwódek przy przejściu światła przez soczewki lub pryzmaty.
Chromatyka, gr., nauka o barwach.
Chromiany, sole, w skład których wchodzi kwas chromowy w połączeniu z jakąś zasadą.
Chromieć, Chromać, kuleć, chodzić kulejąc; iść kulawo, źle, utykać, szwankować, wahać ś.; niedokładnie odpowiadać, być niepewnym, niedokładnym, niedobrze umieć, pozostawiać wiele do życzenia.
Chromit, ruda chromowa, minerał koloru czarnego.
Chromodruk, sposób mechanicznego reprodukowania kolorowych obrazów za pomocą klisz odbitych trzema farbami: żółtą, czerwoną i niebieską oraz ich kombinacjami.
Chromofotografja, gr., fotografowanie przedmiotów z ich barwami.
Chromogen, gr., bezbarwny związek w roślinach, z którego sztucznie otrzymuje się barwniki.
Chromolitografja, gr., litografja odbita kolorami.
Chromosfera, gr., warstwa rozżarzonego wodoru, pary, metali, otaczająca słońce, widzialna w czasie zaćmienia słońca, jako krążek różowawy.
Chromotypja, sposób wykonywania odbitek kolorowych graficznych albo drukarskich z rysunków wykonanych na cynku; farbami; druk barwny.
Chromotypografja, gr., drukowanie kolorami za pomocą prasy drukarskiej; odbitka kolorowa.
Chromy, kulawy, utykający na nogę; niepewny, wątpliwy, nieodpowiedni, chwiejny.
Chroniczny, przeciągły, zastarzały, od dawnego czasu trwający, przewlekły; choroba C-a.
Chronić, bronić, strzec, zachowywać; zasłaniać, ochraniać; zapobiegać, niedopuszczać; zabezpieczać, dawać u siebie schronienie, przytułek; ukrywać kogo; C. się, kryć ś., chować ś.; uciekać, szukać schronienia, bronić ś.; strzec ś., wystrzegać ś.; unikać, stronić.
Chronografja, gr., kronikarstwo, pisanie dziejów porządkiem lat.
Chronogram, data oznaczona głoskami łacińskiemi liczbowemi, znajdującemi się w wyrazach spotykanych na napisach medali.
Chronolog, znawca chronologji, zajmujący się chronologią.
Chronologiczny, idący porządkiem lat w opisywaniu dziejów; uporządkowany według czasu.
Chronologja, porządek w rachubie lat; nauka o podziale czasu, wskazująca daty, w których odbywały się wypadki dziejowe.
Chronometr, gr., czasomierz; najdokładniejszy zegarek, używany w żegludze, astronomji, służący do odznaczania długości gieograficznej; narzędzie do mierzenia taktu w muzyce — p. Metronom.
Chronometrja, nauka dokładnego oznaczania czasu na dane miejsce gieograficzne; w muz. dokładne oznaczanie taktu, tempa.
Chronometryczny, przym. od Chronometr.
Chronoskop, przyrząd do mierzenia bardzo drobnych odstępów czasu lub do oznaczenia chwili, w jakiej zjawisko się zdarzyło.
Chropawić, Chropowacić, czynić chropowatym, szorstkim.
Chropawieć, Chropowacieć, stawać się chropowatym, nabierać chropowatości, szorstkości.
Chropawy, Chropowaty, szorstki, niegładki, pełny chropawości, nieuprzejmy, szorstki, niedelikatny.
Chropowacizna, miejsce chropawe, niegładkie, szorstkie.
Chropowatość, szorstkość, nierówność, guzowatość.
Chropowaty — p. Chropawy.
Chrósnąć, zaszeleścić, szelest wydać, zatrzeszczeć; uderzyć, grzmotnąć, palnąć, kropnąć.
Chróst, odpadki leśne z suchych gałęzi, z krzewów i wierzchołków drzew, do wiązania płotów lub pokrywania grobli, faszyna, p. Chróśniak; wiklina, gąszcz, zarośla; gatunek ciasta kruchego w kształcie wstążek, faworki.
Chrószcz — p. Chruszcz.
Chróściany, z chróstu zrobiony.
Chróściasty — p. Chróścisty.
Chróścisty, pełny chróstu, krzewiasty, krzaczysty, rosochaty.
Chróśniak, Chróst, miejsce porosłe krzakami, wikliną, zarośla; płot z chróstu.
Chrup! odgłos chrupania, gryzienia, skrzypienia.
Chrupać, Chrupnąć, chrzęścić, chrobotać, trzeszczeć, gryźć, jeść co twardego z odgłosem trzeszczenia; zajadać.
Chrupanka, legumina z ryżu.
Chrupot, chrzęst, gryzienie.
Chrupowaty, twardawy, chrupiący, kruchy.
Chrust — p. Chróst.
Chrustać, chrusnąć, (-ta albo -szcze), gryźć z odgłosem jakby kruszącego się chróstu, chrzęścić.
Chrustowaty, nakształt chrustu.
Chruszcz lub Chruszczka, grzyb trujący, zwany bielem lub mleczajem (z gatunku bedłek).
Chruszczeć, wydawać chrzęst, wydawać łoskot, trzask łamania ś.
Chruściany — p. Chróściany.
Chruśnięcie, wydanie szelestu, chrzęstu, trzasku, zgrzytnięcia.
Chryja, gr., krótka rozprawa, skreślona podług pewnych wymagań retorycznych; długi, rozwlekły i nudny wykład piśmienny o czem; nudna, rozwlekła rozprawa lub mowa; rodzaj wiersza elegijnego, żale, długa gadanina; przen. awantura, kłótnia; zamęt gorszący, zajście, skweros.
Chrypać, Chrypieć, Chrzypieć, mieć chrypkę, wydawać głos chrapliwy, ochrypły.
Chrypiący — p. Chrypliwy.
Chrypka, zmiana dźwięku głosu, wskutek której jest on cichszy, przytłumiony, syczący, powstająca z powodu lekkiego zapalenia błony śluzowej narządów głosowych w krtani; głos chropawy, ochrypły, ochrypnięcie.
Chrypliwy, głos nieczysty, chrapiący, ochrypły.
Chrystjanizm, p. Chrześcijanizm.
Chrystus, gr. Pomazaniec, Mesjasz, Zbawiciel, Syn Boży.
Chrystusów, Chrystusowy, od Chrystus.
Chryzalida, gr., poczwarka owadu.
Chryzanilina, chemiczny wytwór z aniliny, służący do wyrobu różnych farb.
Chryzantema, p. Jastruń, Złocień.
Chryzarobina, żółte kryształy będące częścią składową proszku goa.
Chryzmał, naczynie do chowania Chryzma.
Chryzmat, znak namaszczenia, namaszczenie, piętno.
Chryzmo, gr., maść z balsamu i oliwy, olej św., którym biskup podczas bierzmowania namaszcza.
Chryzoberyl, kamień szlachetny, zielony, przezroczysty (odmiana chryzolitu).
Chryzolit, minerał z grupy krzemianów, barwy przeważnie oliwkowej (odmiany: oliwin, turmalin, chryzoberyl, topaz).
Chryzomorficzny, gr., złocisty, do złota podobny.
Chryzopal, minerał, opal zielony (szmaragdowy).
Chryzopraz, minerał, odmiana chalcedonu, barwy zielonej.
Chryzoryn, gr., aljaż miedziocynkowy, imitujący złoto; złoto mozajkowe, metal książęcy.
Chrząkać, Chrząknąć, odkaszliwać z charknięciem, charkać: wydawać głos chrapliwy (o wieprzach); wydawać odgłos charknięcia, odkaszliwać flegmę.
Chrząkała, ciągle chrząkający.
Chrząstka, twarda sprężysta tkanka w ciele ludzi i zwierząt kręgowych, miększa od kości.
Chrząstkowacieć, zamieniać się w masę chrząstkową.
Chrząstkowaty, podobny do chrząstki: C-e ryby, mające szkielet nieskostniały.
Chrząstkowy, złożony z chrząstek; nieskostniały.
Chrząstniak, narośl o składzie chrząstkowatym.
Chrząszczyk, zdr. mały chrząszcz.
Chrzciciel, tylko w wyrażeniu o św. Janie C., który udzielił Chrztu św. Chrystusowi Panu; ten co chrzci.
Chrzcić, chrztu udzielać, odprawiać chrzest św: do chrztu trzymać; nazywać, mianować; żart. oblewać, skrapiać wodą; C. wino = rozprowadzać wodą; ćwiczyć, bić, smagać; C. ś. = przyjmować chrzest, przechodzić na wiarę chrześcijańską.
Chrzciny, obchód chrztu, uczta z powodu chrztu; żart. bicie, chłosta, baty.
Chrzczony, który chrzest otrzymał, wychrzczony, neofita.
Chrzest (chrztu), jeden z 7-miu Sakramentów, obrządek przyjęcia kogo na łono kościoła chrześcijańskiego; nadanie imienia, nazwy dzwonowi, okrętowi, kopalni i t. p. przy poświęceniu; doświadczenie, próba, ciężkie przejście; C. żart., baty, cięgi, łaźnia; C. ogniowy, znajdowanie się żołnierza pierwszy raz w bitwie.
Chrzestny, -na, na chrzcie otrzymany; do chrztu trzymający (-a).
Chrześcijanin, wyznawca nauki Chrystusa.
Chrześcijanka, wyznająca naukę Chrystusa.
Chrześcijański, przym. od Chrześcijanin; miłościwy, uczciwy; po chrześcijańsku, podług nauki Chrystusa, jak przystoi na chrześcijanina, zwyczajem chrześcijan, uczciwie, porządnie, zgodnie.
Chrześcijaństwo, religja chrześcijańska; ogół chrześcijan, chrystjanizm.
Chrześniaczka, córka chrzestna.
Chrześniak, syn chrzestny.
Chrzęst, odgłos łamania, szelest, brzęk, szmer, szczęk, chrobot.
Chrzęszczeć, wydawać szelest, chrzęst, rzęzić, grać (w piersiach), chrzypieć.
Chrzęścić, dok. Chrzęsnąć, wydawać szelest, chrzęst, szczęk, szeleścić, skrzypić, chrobotać, zgrzytać, chrupotać.
Chrzęść, część ogona końskiego, z której włosień wyrasta.
Chrzypieć — p. Chrypieć; w myśl. wydawać głos właściwy słonce.
Chuch, Chuchnięcie, głos tchu wypuszczonego, dech; ani chuchu, ani duchu = ani śladu.
Chuchać, dok. Chuchnąć, ciepły dech wypuszczać ustami na wpół otwartemi; ściągnąć, ukraść; C. na kogo = pieścić zbytnio, obchodzić się delikatnie, cackać: C. w garść = doznać zawodu, nie mieć nic.
Chuchrak, Chuchro, słabowity, bezsilny, mizerak, charlak, biedak.
Chuchro, ksieniec, rybi żołądek, wnętrzności; — p. Chuchrak.
Chuć, chęć do zła, żądza, namiętność, skłonność, instynkt nizki, pożądliwość, popęd płciowy.
Chudactwo, chudaczek, chudy, szczupły; ludzie biedni.
Chudawy, wyglądający dość chudo, mizerny.
Chuderlawy, suchy, chudej twarzy, mizerny, wynędzniały, schorzały, chorowity.
Chudeusz, człowiek chudy, wychudzony; przen., chudy pachołek, biedak, golec, hołysz.
Chudnąć, Chudnieć, stawać się chudym, spadać z ciała; przen. ubożeć, biednieć, podupadać.
Chudo, przysł., nie tłusto, niedostatnio, niedobrze, mizernie, skąpo, nędznie, ubogo, krucho, kuso, źle.
Chudoba, własność, majątek, ubogie mienie, niedostatek, skromny ubogi dobytek; inwentarz żywy, bydło.
Chudopacholę, (-lęcia), dziecię ubogie, nędzne, biedne; biedota.
Chudopacholski (od chudego pachołka), ubogi, mizerny, małego znaczenia.
Chudopacholstwo, mizeractwo, biedactwo, nędza, ubóstwo, niedostatek.
Chudopachołek, biedak, nieborak; niewiele mogący; nędzarz.
Chudość, stan chudy, brak ciała.
Chudy, nie mający wiele ciała, nie tłusty, nie mający tłustości, wyschły, suchy; szczupły, nietęgi, mizerny; nieżyzny, nieurodzajny, nietreściwy, czczy, jałowy; biedny, ubogi, nędzny, niezamożny; C. fara = skąpo, kuso, biednie.
Chudziątko, Chudzina, człowiek chudziuchny, zwierzę chudziuchne, godny politowania, ubogi, nieboraczek, biedactwo.
Chudzić, czynić chudym, wychudzać; wycieńczać, niszczyć, ubożyć.
Chudziec, człowiek chudy; bydlę niekarmne (wieprz chudy).
Chudzina, biedak, nieszczęśliwy, nieborak, nędza, mizerota; zbior. — ludzie ubodzy, ubóstwo.
Chudziuchny, chudziusieńki, chudziuteńki, chudziutki, zdr. bardzo chudy, bardzo biedny.
Churkot, hurgot, turkot, hałas, łoskot, burczenie, kruczenie.
Churkotać, hurgotać, wydawać pewien łoskot, turkotać, burczeć, kruczeć, bulgotać.
Chusta, kawał płótna obrębiony do obwijania; do okrycia pleców, głowy, szyi i piersi; C-hy = bielizna, odzienie; ubiór.
Chusteczka, mała chustka; koszula wystająca z majtek z tyłu.
Chusty, w wyr. lud. = bielizna.
Chusyt — p. Chasyd; przen. młodzieniec wstydliwy, żenujący się, wstrzemięźliwy.
Chuściany, zrobiony z tkaniny na chusty, na chustkę, lniany, płócienny.
Chuścina, licha, nędzna chustka.
Chuścisko, brzydka chustka, duża, gruba chustka.
Chustać — p. Huśtać.
Chutor — p. Futor.
Chutornik, właściciel lub mieszkaniec chutoru, zagrody.
Chwacki, od Chwat: tęgi, dziarski, dzielny, zgrabny, zręczny, śmiały, odważny, zamaszasty.
Chwalba, przechwalanie się, chełpienie się, przechwałki, szczycenie się, próżna chwała, pochwała.
Chwalca, chwalący, głoszący czyjąś chwałę; wielbiciel, czciciel, wyznawca, adorator.
Chwalebny, godny pochwały, chlubny, zaszczytny; pełny chwały.
Chwalibórca, samochwał.
Chwalić, wykazywać zalety czyje lub czegoś; odzywać się z uznaniem; pochwalać, oddawać pochwałę, zachwalać; wielbić, czcić, sławić, błogosławić, adorować; C. ś., chełpić się, chlubić się, popisywać się, wynosić się; C. Boga = Bogu dzięki; to ci się chwali = dobrześ zrobił: Ch. sobie = być zadowolonym.
Chwała, sława, rozgłos, znaczenie; cześć, uczczenie, uszanowanie, pokłon, uwielbienie; chluba, zaszczyt, ozdoba, uznanie, pochwała; majestat, świetność, okazałość, glorja; C. niebieska = szczęśliwość wieczna; C. Bogu = Bogu dzięki, to dobrze!; C. Boża = nabożeństwo, kościół, aniołowie, Święci.
Chwast, zielsko; rośliny nieużyteczne, dziko rosnące pomiędzy uprawnemi; przen. człowiek nieużyteczny, pasorzyt.
Chwaścić ś., rozrastać ś., rozpleniać ś. (o roślinach szkodliwych), krzewić ś.; przen. rozpleniać ś.; zagnieżdżać ś. (o czemś złem).
Chwaścieć, chwastem, zielskiem zarastać; zamieniać się w chwast.
Chwaścisty, pełny chwastu, zielska, zachwaszczony.
Chwat, zuch, junak, dziarski, śmiałek.
Chwiać, poruszać czem w różne strony, wahać, kołysać, potrząsać, naginać, ważyć; C. ś., nie stać pewno, poruszać ś., kołysać ś., przechylać ś., słaniać s., pochylać ś. w różne strony, ważyć ś.: wahać ś., giąć ś., być niepewnym; nie decydować ś.; słabieć, wątleć, tracić pewne podstawy, upadać.
Chwianie — p. Chwiać.
Chwiejność, usposobienie do kołysania ś., chwiania ś.; niepewność, wahanie się; niezdecydowanie się, słabość, brak silnych podstaw.
Chwiejny, chwiejący się, wahający się, niepewny, nie decydujący ś., niezdecydowany, słaby, niestały.
Chwila, krótki przeciąg czasu, moment, minuta, mgnienie oka, mig; właściwa lub niewłaściwa pora; jasna Ch. = chwila powrotu przytomności u chorych; C-e = dni, czas; jednej C-i = zaraz, w C-i = w czasie, w trakcie; w tej C-i = natychmiast, zaraz.
Chwilowo, teraz, obecnie.
Chwilowy, trwający chwilę, krótkotrwały, czasowy, momentalny.
Chwycić — p. Chwytać.
Chwytacz, łapacz: C-e = łapki do przytrzymywania.
Chwytać, chwycić, imać, jąć, łowić, łapać, ujmować, porywać, brać, wziąć; zdzielić, palnąć; ująć kogo sobie, zniewolić sobie; przejmować; napadać; przenikać; nie C-a = nie trzyma, nie zostaje (farba); C. ś., wziąć się za co; złapać ś. za co; przedsięwziąć, wziąć ś. do czego, jąć ś., czepić ś.; użyć czego, uciec ś. do czego; lgnąć, przylgnąć, przylepić ś., przystawać do czego, przyjmować co; C. za słowo, żądać dotrzymania przyrzeczenia niebacznie wyrzeczonego; chwytać za słowa = w dyspucie lub rozmowie przyczepiać się do pewnych wyrazów i wyrażeń, w celu wykazania niezgodności lub słabych stron argumentacyi, w celu innego ich wytłomaczenia.
Chwytniki, delikatne włoski, wychodzące z łodygi mchów i chłonące wodę z ziemi.
Chwytnąć — p. Chwytać.
Chwytny, chwytki, chwytliwy, zdolny do chwytania, do trzymania się gałęzi (ogon); dobrze chwytający, łowiący, zręczny w chwytaniu.
Chyba, sp. i przysł., może tylko; jeśli tylko nie, wyjąwszy, oprócz, okrom, mimo, gdy, gdyby; zdaje się, pewnie, tylko, ale.
Chybać — p. Chybnąć.
Chybiać i Chybić, nie trafiać, spudłować; nie osiągać; mijać się z celem: mijać; ominąć, minąć; nie dojść do celu, do skutku; nie obrodzić (o zbożach, warzywach i t. p.); zboczyć; zbłądzić, omylić się; nie ziścić się, nie sprawdzić się; nie przyjść w porę; zawieść, nie dopisać, nie udać się; nie wystarczyć, braknąć; na chybił, trafił = na los szczęścia, na oślep, albo dobrze, albo źle; ani chybi = bez wątpienia, niechybnie, napewno; z pewnością.
Chybiony, nieudały, nieudatny; który zawiódł oczekiwanie, który nie odpowiedział celowi.
Chybki, szybki, prędki, skory, żarki, żwawy, rączy, gibki.
Chybnąć, chybać, zabujać, zakołysać, zawahać, zachwiać, przechylić (czółno); ominąć, nie osięgnąć, nie udać się.
Chybnięcie, przechylenie się, zakołysanie ś. (łódki, czółna); zwichnięcie krzyża u dzieci.
Chybotać, chwiać czem, machać, kołysać, poruszać, bujać; C. ś., kołysać się, chwiać się.
Chybotanie, kołysanie.
Chyc!, hyc! wyrażenie nagiego skoku, szust! myk!
Chycać, biec z podskokami.
Chychot, chychotać p. Chichot.
Chycić — p. Chwytać, Chwycić.
Chyl (-u), łć., mlecz kiszkowy, płynna substancja, powstająca w kiszkach w czasie trawienia pokarmów.
Chylić, nachylać, zniżać na dół lub ku dołowi, naginać, giąć, zginać, przychylać, schylać, nakłaniać, skłaniać; C. głowę przed kim = uznawać z czcią czyją wyższość, uczuwać cześć albo upokarzać się przed kim, pokornie poddawać się czemu; C. ś., nachylać ś., naginać ś. ku ziemi; przechylać ś., skłaniać ś., zgadzać ś. na co; zniżać ś., zapadać, zbliżać się, starzeć się.
Chylurgja, gr., choroba wyniszczająca, odznaczająca się mlecznem moczeniem.
Chył, chyłek, (-łka), blm., krzywizna, wygięcie.
Chyłkiem, przysł., zgiąwszy się, pochyliwszy ś., przyczaiwszy ś., ukradkiem; podstępem, zdradziecko.
Chym, (-u), blm., płynna część pokarmu w kiszkach.
Chynąć, chylić, zwiesić, skłaniać; C. się = chylić się, skłaniać się (dzień się chynął); uskoczyć w bok.
Chyr — chyrlanie; p. Cherlać.
Chyrlać — p. Cherlać.
Chytrek, człowiek chytry, przebiegły, mędrek, filut, frant, ostrożny.
Chytrość, przebiegłość, przewrotność, chciwość.
Chytry, przebiegły, kuty, szczwany, podstępny, wykrętny, zdradziecki, ostrożny, przezorny, mądry, ciekawy; chciwy, skąpy.
Chytrze, przysł. od Chytry.
Chytrzeć, stawać się chytrym, przebiegłym.
Chytrzyć, postępować chytrze, używać wybiegów, łudzić kogo wybiegami, podstępnie.
Chyżonogi, szybko biegnący.
Chyżość, szybkość, rączość, pośpiech, prędkość działania, ruchu.
Chyży, wartki, rączy, szybki, prędki, żwawy, chybki, zwinny.
Ci, celownik lp. od Ty = tobie; mian. lm. od ten; jako przyrostek wzmacniający = zaiste, co prawda, wszak, np.: mam ci ja wprawdzie nieco grosza...., to ci zuch! to dopiero (a to ci awantura).
Ciach, wykrz. wyrażający ciachnięcie czemś ostrem, przecięcie.
Ciachać, ciachnąć, uderzać, rąbać, ciąć, smagać, krajać, przecinać.
Ci, ci! głos ćwierkania niektórych ptaków.
Ci, ci, ci! wołanie na kotka, ażeby przyszedł.
Ciałko, zdr. od Ciało; pulchne, ładne ciało (dziecka, kobiety); C. krwi, stałe części znajdujące się we krwi; kulki krwi, krążki krwi; C. nasienne = nitki nasienne, plemniki; C. zieleni = białkowate utwory znajdujące się w komórkach roślin, zawierające zieleń; C. barwnikowe = utwory w komórkach roślinnych, nadające zabarwienie kwiatom, owocom i t. d.
Ciało, wszystko to, co wypełnia pewną przestrzeń, przedmiot; ustrój ludzki albo zwierzęcy jako całość; części miękkie otaczające kości, mięso; trup, zwłoki; lek. każda rzecz niepłynna, przebywająca przygodnie w ustroju; istota, człowiek, twór, stworzenie, człowieczeństwo, natura ludzka; C. i Krew Pańska = Eucharystja, Hostja, Najświętszy Sakrament; Boże C. = uroczystość na cześć Najświętszego Sakramentu; a Słowo C. się stało = człowiekiem; wyrażenie zdziwienia; materja, substancja, jestestwo; C. organiczne = związki węgla; C. nieorganiczne = mineralne; C. proste = pierwiastek, C. złożone = związek chemiczny; C. organizowane = C. żyjące, zwierzęce, roślinne; C. niebieskie gwiazdy (planety, komety, księżyc, słońce, aerolity i t. d.); w mat. C. wymierne = bryła; układ liczb mających pewne własności wspólne; C. stałe, mające własny kształt i własną objętość; C. ciekłe, ciecz mająca własną objętość ale przybierająca kształt naczynia, w którem się znajduje; C. lotne, nie dające się zamknąć w otwartym naczyniu wskutek swej rozprężliwości; przen. C. = ogół czego, zgromadzenie, korporacja, komplet osób, personel; C. dyplomatyczne = zgromadzenie posłów zagranicznych przy dworze; C. prawodawcze = instytucja ustanawiająca prawa; parlament; z C. spadać = chudnąć; nabierać C. = nabierać tuszy, tyć; świecić C-em = być obdartym; rozstać się z C. (dusza) = umrzeć; oddawać i się czemu duszą i C. = zająć się czemś gorliwie, z zapałem; oblec się w C. = urzeczywistnić się; dogadzać C. = żyć wygodnie, jeść i pić dobrze; czystość C. = niewinność.
Ciałopalenie, palenie ciał zamiast pochowania ich w ziemi.
Ciałoskład, budowa ciała, skład ciała, ustrój, konstytucja.
Ciamajda — p. Gamajda.
Ciamcia, ciamciałamcia, prow., flegmatyk, rozlazły, niezaradny, ciepłe kluski, niedołęga, gamajda.
Ciamciowaty, rozlazły, zbyt powolny, niedołężny.
Ciapa, nie umiejący rozmawiać, niedołęga, niezdara, niezgrabjasz.
Ciapać, słówko za słówkiem niewyraźnie cedzić, bąkać; zlekka uderzać nożem albo siekierą, dziabać; człapać się, iść po błocie; wolno gryźć.
Ciapnąć, uderzyć, palnąć, kropnąć, ugryźć.
Ciap! ciap! wyrażenie chodu powolnego a. mowy niewyraźnej; odgłos chodu po błocie, chlap! chlap!
Ciapu, oznaczenie powolności, i niezaradności; człowiek nie mający swojego zdania.
Ciapugroch, ciapukapusta, człowiek powolny, rozlazły, niedołęga.
Ciarach, pgrdl. ludowe przezwisko szlachcica, surdutowiec, mieszczanin; człowiek dworski.
Ciarki, blp., dreszcz, mrowie, uczucie cierpkości w ciele, uczucie strachu.
Ciasno (ciaśniej), za mało miejsca, nieprzestronnie, krótko i wązko; ściśle, w karbach: być w ambarasie, odczuwać brak, być w kłopotach, w przykrym położeniu.
Ciasnogłowy, tępego umysłu.
Ciasność, rz. od Ciasny, nieprzestronność, szczupłość miejsca, wązkie przejście, C. umysłu, ograniczoność, tępość umysłu.
Ciasnota, nieprzestronność, brak miejsca na pomieszczenie tego, co się ma zmieścić, miejsce ciasne; C. pojęć, umysłu = tępość, ograniczoność umysłu.
Ciasny, nieprzestronny, nieobejmujący, trudno mieszczący co w sobie: za szczupły, za wązki; nie rozległy, nie otwarty; tępy, ograniczony; skrupulatny, surowy; skromny: w C. kąt zapędzić = postawić w położeniu bez wyjścia; przekonać wywodami, napędzić strachu.
Ciasteczko, ciastko (zdr. od Ciasto), przysmak wypieczony z ciasta; kluski lane.
Ciasto, mieszanina z wody i mąki; mąka rozczyniona; pieczywo; rzecz sypka, rozrobiona w wodzie do gęstości ciasta; pieczywo wykwintne; gęsta breja; w farmacji: mieszanina gumy z odwarami i wyciągami.
Ciastoch, ciastuch, człowiek bez woli i zdania; wydelikacony, zniewieściały; papinek, ciepłe kluski.
Ciastowaty, miękki jak ciasto, dający się ugniatać jak ciasto.
Ciaścisty, niewypieczony, zakalisty; kleisty, lipki.
Ciaśniutki, bardzo ciasny.
Ciąć, dzielić na kilka części, uderzyć czym ostrym dla oddzielenia; rżnąć, przecinać, rozcinać; strzyc, krajać; ścinać, wycinać, rąbać, siec; kosić, żąć; uderzyć, palnąć; gryźć, kąsać; bić, smagać, ćwiczyć, chłostać; biegle i wprawnie co czynić; C. słowami, piórem = dogryzać, docinać, dogadywać, ostro, dojąć, rąbać, robić zarzuty; śmiało wypowiadać prawdę w oczy; rżnąć; szybko biec, pędzić; grać dziarsko; C. ś., docinać sobie wzajemnie, samego siebie pobijać, kompromitować się w mowie albo piśmie; kaleczyć ś.; źle odpowiadać z lekcji na egzaminie (o uczniu); C. chrapickiego = spać mocno chrapiąc; C. ś. w karty = grywać nieustannie, ogrywać się.
Ciąg, ciągnienie, pociąg, pociągnięcie; dążenie, przeciąganie, przeciąg, prąd, przewiew, cug; część artykułu w piśmie (dalszy ciąg); przedłużenie, następstwo, wątek, kontynuacja; pasmo, wątek; szyk, szereg, rzęd, poczet; ciągnienie, przylot, odlot albo przelot (o ptactwie wędrownym); w ciągu = podczas; w dalszym C-u = z kolei.
Ciągać, włóczyć, powłóczyć, szurać, pociągać, suwać; za sobą prowadzić tu i ówdzie przez długi czas; C. po sądach = pozywać nieustannie, prawować się, pociągać do odpowiedzialności, przed władzę, procesować.
Ciągiem, ciągle, wciąż, nie przerywając.
Ciągle, ciągiem, przysł., nieustannie, bezustannie, wciąż.
Ciągliwość, rozciągliwość, własność wielu ciał (np. metali), skutkiem której dają się one wyciągać na cienkie druty lub nici.
Ciągliwy, dający się wyciągać na cienkie nici, druty.
Ciągło, część żelazna u pługa, łącząca go z orczykiem; sprzężaj.
Ciągłość, ciągłe trwanie; nieustanność, trwanie czas dłuższy, następstwo, kolejność.
Ciągły, nieustanny, ciągle trwający; nieprzerwany (w matem.); stały bezustanny, ustawiczny; dający się rozciągnąć, wydłużyć i rozszerzyć.
Ciągnąć, ku sobie z siłą zbliżać; przyciągać, przysuwać do siebie; wlec za sobą co ciężkiego, prowadzić co własną siłą na inne miejsce; pociągać za sobą, mieć w następstwie; windować, holować (statek wodny), sunąć; prowadzić; prowadzić gwałtem, wlec; sprowadzać (siłą), zwracać, kierować; wydłużać, wyciągać, rozciągać; wywlekać; przyciągać; pociągać, wabić nęcić, przynęcać, nakłaniać ku sobie, pociągać za sobą; przeciągać, przewlekać; prowadzić dalej, kontynuować (rozmowę); rwać, szarpać, targać; wyciągać (bilet, kartę, los); C. życie = wieść je z konieczności, apatycznie; tworzyć, wyprowadzać (mury); przeciągać, śpiewać (w mowie); przedłużać, wytrzymywać (ton); C. za język = doprowadzać do wygadania ś. z czem; wyprężać, rozciągać, szpanować (skórę); nasiąkać, wciągać w siebie, ssać, wchłaniać, pić dużo; wyzyskiwać, żyłować; C. dokąd, dążyć, zmierzać; przeciągać; nadciągać, wędrować; nadchodzić, maszerować, przelatywać, być w przelocie, postępować, iść; iść powoli, z wysiłkiem, wlec ś.; wysilać ś., czynić wysiłek; mieć kierunek, kierować się; C. weksel = wystawić go na osobę, która zgadza się go zapłacić, trasować; C. bank = trzymać bank (w grze w karty); naciągać (plaster); C. świece = lać świece; dąć, wiać; C. kabałę = kłaść kabałę; C. fajkę = palić, pociągać; cygaro nie ciągnie = nie chce się palić; ciągnie od okna = jest przeciąg, wieje, dmucha; chmury ciągną = nadchodzą, przechodzą; pasmo gór się ciągnie = rozciąga się długim szeregiem; C. z kogo, z czego = mieć zyski, dochody z kogo, z czego; C. ś., wyciągać ś., rozciągać ś., wydłużać ś.; przedłużać ś., przeciągać ś.; trwać bez przerwy; nie ustawać; toczyć się (rozmowa); dać ś. wyciągać; wlec ś., przewlekać ś.: C. ś. po sądach = prawować się, procesować się.
Ciągnienie — p. Ciągnąć; losowanie, ciągnienie losu; przelot.
Ciąża, brzemię, ciężar, waga; dolegliwość, ucisk; C. kobiety = stan poważny, stan odmienny, błogosławiony, stan brzemienności; czas noszenia płodu aż do urodzenia; źrebność (u klaczy, oślic); cielność (u krów, łań, łosi); szczenność (u suk, wilczyc, lisic); kotność (u kotek, zajęcy, sarn); prośność (u świń); być w C-y = być w stanie brzemiennym, odmiennym.
Ciążenie, wzajemne przyciąganie się ciał i wogóle cząstek, materji; grawitacja; pociąg, skłonność, żyłka, popęd.
Ciążyć, ciężyć, być ciężkim, przygniatać swym ciężarem; dążyć ku pewnemu punktowi skutkiem ciężkości, działać przyciągająco siłą ciężkości; ulegać C. powszechnemu (C-nie ciała do środka ziemi); naciskać, uciskać; mieć na sumieniu; mieć obowiązek; skłaniać się na czyją stronę, skłaniać ś. ku czemu, mieć pociąg do czego; należeć do czego, zależeć od czego.
Ciborowate, turzycowate, rodzina roślin jednoliścieniowych podobnych do traw.
Cichaczem, przysł., pocichu, milczkiem; nic nie mówiąc, skrycie, ukradkiem, pokryjomu, podstępnie.
Cichnąć, przestawać robić szmer, hałas; ucichać, ścichać, uspakajać się, stawać się cichszym, ustawać; milknąć.
Cicho, st. wyż. = ciszej; po cichu, spokojnie, nie głośno, bez hałasu; po cichu = cicho, nic nie mówiąc, skrycie; C.! = spokojnie! nic nie mówić, milczeć!; C. w handlu = brak ruchu, stagnacja, zastój.
Cichostępy, pantofle, kalosze.
Cichość, spokój, milczenie, cisza, spokojność; w C-i ducha = skromnie.
Cichutki, cichuteńki, cichuśki, cichutenieczki, bardzo cichy.
Cichy (cichszy), nie głośny, przyciszony; spokojny, nie sprawiający szmeru, hałasu, nie burzliwy; nie wietrzny, zaciszny, pełny ciszy; łagodny, spokojny, lubiący ciszę, spokój; małomówny, potulny, pokorny; C. woda = spokojnie płynąca; z cicha frant, z cicha pęk = pozornie spokojny, gładki ale w istocie inaczej myślący i działający; figlarz: C. wspólnik = nie firmowy, nie figurujący otwarcie; C. Msza = nie śpiewana, mówiona, czytana.
Ciec (-cze, ciekł), cieknąć, płynąć, lać ś., sączyć ś., kapać; przeciekać, zaciekać, wyciekać, być dziurawym; wydzielać się, wydawać, wypuszczać płyn z siebie (ciecze mu z oczu, z rany, z nosa); mijać, przechodzić, uchodzić, upływać; w myśl. uciekać piechotą (przepiórki, kuropatwy).
Ciecierzyca — p. Cieciorka.
Ciecz, płyn, ciało ciekłe; ciało, którego cząsteczki, chociaż mają dążność do utrzymywania się w skupieniu, łatwo jednak zmieniają wzajemne położenie i wskutek tego ciało ma kształt zmienny, zależny od naczynia; sok w roślinach.
Cieczenie, upływ (krwi).
Ciekać ś., grzać się, parzyć się (o wilkach i psach).
Ciekawie, przysł., z chęcią dowiedzenia się, z ciekawością, z zajęciem; nie ciekawie = nieosobliwie, bez zajęcia, bez zainteresowania.
Ciekawiec (-wca) — p. Ciekawski.
Ciekawość, chęć dowiedzenia się czego, zobaczenia, nauczenia się, nabycia wiadomości; rzecz ciekawa; osobliwość.
Ciekawska, kobieta ciekawa.
Ciekawski, ciekawiec, mężczyzna ciekawy.
Ciekawy, pragnący coś widzieć lub wiedzieć, chciwy wiadomości, dowiedzenia się; domyślny; wzbudzający ciekawość, interesujący, osobliwy; rozdarty, dziurawy (suknia, obówie); C. nos = zadarty; nieciekawy, nieosobliwy, niezajmujący, zwykły, banalny.
Ciekący, od Ciec; płynny, z którego coś ciecze; bieżący.
Cieklina, rozgałęzienie, odnoga (gór).
Ciekły, płynny, ciekący; w myśl. mający dobry węch (pies).
Cieknąć — p. Ciec.
Cielak, cielę podrosłe; głupi.
Cielątko, młode cielę: przen. głupiutki chłopiec, głupiutka dziewczyna; człowiek nie umiejący sobie radzić.
Cielec, cielę podrosłe, byczek; złoty C. = bałwan, bożyszcze, bogactwo, pieniądze; kłaniać się złotemu cielcowi = oddawać hołd bogactwu, dążyć do bogactwa.
Cielesność, rz. od Cielesny; coś, co można objąć zmysłami; materjalność; rozkosze, zmysłowość, lubieżność cielesna.
Cielesny, przym. od Ciało: dotyczący ciała; materjalny: zmysłowy, lubieżny (stosunek C. z kobietą).
Cielęcina, mięso cielęce gotowane lub pieczone; przen. człowiek rozlazły, wahający się, bez zdania.
Cielęcy, od Cielę; C. głowa, nierozgarnięty, niepojętny, głupi.
Cielętnik, zagroda dla cieląt, gdzie się one pasą; obórka dla cieląt; żart. ogródek publiczny spacerowy.
Cieliczka, cielę, jałówka.
Cielić ś., rodzić cielę.
Cielisty, mający barwę ciała, różowawo-żółtawy, podobny do ciała; otyły, mięsisty, pełny.
Cielna, krowa a. łania brzemienna.
Cielsko, zgr. od Ciało: wielkie niezgrabne ciało; brzydkie ciało.
Ciemiączko, zdr. od Ciemię.
Ciemieniowy, przym. od Ciemię; C. kości, dwie kości stanowiące sklepienie głowy, złączone szwem strzałkowym.
Ciemieniucha, łuskowaty porost na ciemieniu u dzieci; ognipiór.
Ciemierzyca, roślina z rodziny czernilcowatych, o korzeniach zawierających jadowitą weratrynę; trędownik, ciemiernik.
Ciemięga, owad pałkonogi dwuskrzydły; tracenie czasu, mozolenie się; człowiek ociężały, niedołężny, niedołęga, nudziarz.
Ciemięstwo, ciemiężenie, przen. ucisk moralny, dokuczanie, znęcanie się, prześladowanie.
Ciemiężca, ciemiężyciel, ten, co ciemięży, gnębi, uciska innych, tyran, znęcający się, prześladowca.
Ciemiężyć, uciskać, gnieść, gnębić, nie ludzko się obchodzić, prześladować, znęcać się, tyranizować.
Ciemiężyk, roślina zielna z rodziny trojeściowatych, o drobnych żółtawo-białych kwiatach.
Ciemnawy, nieco ciemny, niezupełnie ciemny, barwy ciemnej.
Ciemnica, ciemnia, miejsce ciemne; izba ciemna; więzienie ciemne, podziemie bez światła.
Ciemnice, rzęd wodorostów z klasy brunatnic; rośliny morskie, do których należy listownica.
Ciemnić, pozbawiać światła, zmniejszać światło, przyciemniać, czynić ciemnym, przygasać; dodawać cieni, pozbawiać blasku, chwały, zaćmiewać; czynić niewyraźnym, niejasnym, niezrozumiałym.
Ciemnieć (-eję -niał), stawać się ciemnym; tracić wzrok; tracić swe światło, tracić barwę jasną, swą świetność, siłę; zmniejszać się (o świetle, sławie, chwale), stawać się niewyraźnym, niezrozumiałym.
Ciemnik, daszek, zasłona chroniąca oczy od światła; umbrelka; abażur.
Ciemniuchny, ciemniusieńki, ciemniutki, ciemniuteńki, bardzo ciemny, zupełnie ciemny.
Ciemno, przysł. od Ciemny, niewidno; mrok, ciemność; C. w kieszeni, w worku = brak pieniędzy; na C-o = koloru zbliżonego do czarnego; na C-o w grze w karty = nie odkrywając kart pomagającego.
Ciemnomglisty, zamglony, niewidny, niezrozumiały, zawiły, ciemny, niejasny.
Ciemnooki, oczu ciemnych, czarnych.
Ciemność, brak światła, mrok; zawiłość, niejasność; ślepota: C-ści egipskie = wielka, nieprzejrzana ciemność nocna; książę C-ści = zły duch.
Ciemnota, ludzie nieukształceni, prości, ciemni; brak oświecenia, wykształcenia; głupota, dzikość.
Ciemno-czerwony, C.-lila, C.-niebieski, C.-zielony, C.-żółty i t. d.; kolor, kolory tej samej barwy lecz mocno ciemnej.
Ciemno-włosy, mający włosy ciemne: szatyn, brunet.
Ciemny, bez światła będący, niejasny, niemający blasku, pogrążony w ciemności; przyćmiony, mający mało światła; brunatny, czarniawy; niewidomy, ślepy, ociemniały; nic nie wiedzący, głupi, nieukształcony, nierozumny; niejasny, zawiły, niewyraźny; niewidzialny, niewidoczny (promienie); C. jutrznia = odprawiana w 3 ostatnie dni W. Tygodnia; C. jak tabaka w rogu = nic nie wiedzący, nie rozumiejący; z pod C-ej gwiazdy = nic nie wart, ladaco, łajdak.
Ciemń, ciemność, mrok (duszy).
Cienić, zasłaniać od światła słonecznego, dawać cień, rzucać cień,, zacieniać; C. rośliny, zasłaniać, sadzić rośliny większe, aby osłaniały od zbytniego światła mniejsze; przen. przyćmiewać swą wielkością.
Cienieć — p. Cieńczeć.
Cieniować, dawać cień, rzucać cień, zasłaniać od światła; odróżniać, wyszukiwać subtelne różnice w czym; nakładać, nadawać cień, odcień w rysunku dla uwydatnienia miejsc jasnych; farbować materjał tak, aby wpadał w kolor inny; C. w mowie: umiejętnie uwydatniać głosem myśli, przez kładzenie nacisku na pewne wyrazy, wyrażenia; uwydatniać różnice w pewnych pojęciach, wyrażeniach; C. w śpiewie: subtelnie uwydatniać uczucia i różnicę w swych uczuciach, modulować, wykończać.
Cieniowanie — p. Cieniować.
Cieniowy, przym. od Cień.
Cienisty, obfitujący w cień, mający cień; zasłaniający od słońca, ocieniający, dający cień, dający chłód.
Cieniuchny, cieniusieńki, cieniutenieczki, cieniuteńki, cieniutki, zdr. od Cienki, bardzo cienki.
Cienizna, coś lichego (tkanina).
Cienki (cieńszy), wązkich rozmiarów, nie gruby, wysmukły; smukły, plaski; delikatny, przedni, wyborowy (C. płótno); rzadki, rozcieńczony, słaby, nietęgi, niemocny (kawa, piwo cienkie); nie posilny, nie pożywny (rosół); skromny (obiad); wątły, nieznaczny; głos C. = delikatny, piskliwy; zacząć od C. końca = powoli, stopniowo.
Cienko, niegrubo, rzadko, niegęsto; mało, nie wiele, brak, krucho, chudo, kuso (gdzie C. tam się rwie, C. koło niego = brak, ubogo, źle); C. śpiewać, przen. spuszczać z tonu, pokornieć, ubożeć.
Cienkorunny, mający wełnę cienką, delikatną.
Cienkusz, trunek słaby, lekki, zawierający mało alkoholu, lura; i mączka, osiadająca na dnie przy robieniu piwa; brzeczka rozcieńczona; piwo pośledniego gatunku; lekkie piwo, wino, miód.
Ciennik, altanka cienista, miejsce cieniste; parasolik, umbrelka.
Cieńczeć, cienieć, stawać się cieńszym, chudszym, subtelnieć, szczupleć; głos C-eje = staje się łagodniejszym, nie tak grubym, miększym; zmniejszać się, maleć.
Cieńczyć, czynić cieńszym, zmniejszać, ubożyć; do gęściejszego płynu dolewać wody lub płynu mniej tęgiego, rozcieńczać aby był słabszym, rzadszym.
Ciepcio, w wyr. dziecinnem = ciepło.
Cieplarniany, należący do cieplarni; wyhodowany w cieplarni; rosnący w ciepłych krajach a hodowany tutaj w cieplarni; egzotyczny; którego trzeba chronić, delikatny, sztuczny, pełen wygód.
Ciepleć, stawać się cieplejszym, ocieplać się; ogrzewać się.
Cieplica, łaźnia: w lm. C-e, źródła cieple, lecznicze, termy.
Cieplić, ogrzewać, grzać, ocieplać.
Cieplik, fiz., (według dawniejszego błędnego pojęcia) materja stanowiąca istotę ciepła.
Cieplny, fiz. od Ciepło; C. promienie = wysyłane przez ciało wydające ciepło.
Ciepluchny, cieplusieńki, ciepluśki, cieplutki, bardzo ciepły, przyjemnie ciepły.
Ciepławy, nieco ciepły, letni.
Ciepło, siła powstająca w ciele wskutek ruchu jego cząsteczek i objawiająca się temperaturą tegoż ciała: podwyższeniem albo zniżeniem (t. j. zimnem); fizyczna przyczyna powodująca wrażenie ciepła i zimna; C. właściwe = ilość ciepła, potrzebna do podwyższenia temperatury jednostki ciężaru ciała o 1°C.; C. utajone = ilość ciepła potrzebna do stopienia (względnie przemiany w stan gazowy) jakiego ciała bez zmiany jego temperatury; C. zwierzęce = ciepło organizmu żyjącego; w jęz. myśl. C. = czapka (wołając na psa: daj tu C. t. j. zerwij czapkę).
Ciepło, przys. od Ciepły, uczucie ciepła (w przeciwstawieniu do zimna): nie gorąco i nie chłodno; chować się C., mieć się C. = być w dobrym bycie; być w ambarasie, w przykrym położeniu (będzie ci C.!); serdecznie (powitać C.); C. w głowie = szumno; C. jak w uchu = mieszkanie dobrze ogrzane.
Ciepłokrwiste, zwierzęta o stałej temperaturze krwi.
Ciepłomierz, narzędzie do mierzenia ciepła, p. Termometr.
Ciepłonośny, przynoszący ciepło (wiatr).
Ciepłorodny, wytwarzający ciepło, sprawiający ciepło.
Ciepłostan, średnia wysokość temperatury; średni stan ciepła jakiej miejscowości, kraju.
Ciepłostka, kalorja, jednostka ilościowa ciepła, ilość ciepła zużytego do podwyższenia temperatury jednego kilograma wody lub innego ciała o jeden stopień Celsjusza.
Ciepłota, własność ciał wydawania, wytwarzania ciepła; wyższy stopień temperatury, ciepło.
Ciepły, średni między gorącym a chłodnym, o temperaturze wyższej po nad 13° R., letni, nieostygły, grzejący; nieobojętny, serdeczny, przyjazny; przen. C. woda = człowiek przystający na wszystko, nie sprzeciwiający się, rozlazły, gamajda; C. kluski = ślamazarny, niestanowczy; dać co C. ręką = dać za życia; na C. nóżki trafić = zastać kogo jeszcze w łóżku albo zaraz po wstaniu; bogaty, majętny, dobrze się mający; C. wdowa = zamożna, posażna.
Cierkać, ćwierkać (o owadach), wydawać głos trąc jedną nogę o drugą, jedno skrzydło o drugie (świerszcz, szarańcza, konik polny); świegotać (o ptakach).
Ciernić, obsadzać tarniną, cierniem grodzić.
Ciernie, krzew o kolcach ostrych, p. Tarnina; krzaki cierniste.
Ciernieć, zarastać cierniem.
Cierniowaty, wyglądający jak cierń, o rzadkich cierniach.
Cierniopromienne, ryby, których pierwsza płetwa grzbietowa ma promienie cierniste (okoń, sandacz i inne).
Ciernioróg, gatunek ryby skrzelowatej.
Cierniowy, należący do ciernia; zrobiony, uwity z ciernia, p. Ciernisty; męczeński, przykry, bolesny, raniący jak cierniem.
Ciernisko, cierniowisko, miejsce cierniem zarosłe.
Cierpiący, odczuwający ból, słaby, chory.
Cierpieć, czuć ból fizyczny, odczuwać cierpienie, przykrości; boleć, odczuwać ból duchowy; znosić cierpliwie, godzić się z losem; przenosić; doznawać czego; pobłażać, być cierpliwym, puszczać płazem, folgować; znosić kogo lub co; dopuszczać, dozwalać; nie C. = nie znosić, nienawidzić, nie lubić, mieć wstręt.
Cierpienie, ból, boleść (pod względem fizycznym i duchowym); cierpliwe znoszenie bólu; choroba.
Cierpkawy, nieco cierpki, trochę kwaśny, przykry.
Cierpki, smaku kwaskowatego, ściągającego; przen. niemiły, przykry, ostry, opryskliwy, zgryźliwy.
Cierpliwość, wytrzymałość, znoszenie cierpienia; spokojne wyczekiwanie; wyrozumiałość, łagodność; wytrzymywanie, odwłoka, czekanie komu; brak C. = niemożność czekania lub wytrzymania dłużej: wyjść z C. = rozgniewać się.
Cierpliwy, znoszący spokojnie cierpienia; nie popędliwy, łagodny; wytrzymały, wyczekujący, długo folgujący, pobłażliwy.
Cierpnąć, cierpnieć, drętwieć, stawać się jakby bezwładnym, twardnieć; nie odczuwać; nabierać smaku cierpkiego, ściągającego, tępieć (zęby cierpną).
Cierzeniec, sieć na ryby, podrywka, sak.
Cies, drzewo ciesane, belka, gruba belka, na której stawia się budowla.
Ciesać — p. Ciosać.
Ciesielski, przym. od Cieśla.
Ciesielstwo, rzemiosło ciesielskie, zajmujące się wykonywaniem z drzewa budowlanego części składowych budowli, ciesiołka.
Ciesio, zdr. źrebię, konik.
Ciesiołka, ciesielstwo, rzemiosło ciesielskie; robota, praca, wykonana przez cieślę; strug, narzędzie do żłobienia w drzewie.
Cieszyć, użyć słów sprawiających wrażenie uspakajające, łagodzić zmartwienie, koić, utulać; radować, rozweselać, zabawiać; pocieszać, dodawać otuchy, robić nadzieję czegoś lepszego; C. ś., radować ś., weselić ś, pocieszać ś., dodawać sobie otuchy, mieć dobrą nadzieje.
Cieś! cieś! wołanie na źrebię, aby przyszło.
Cieślica, rodzaj siekiery ciesielskiej wązkiej i długiej do wydłubywania, do wydrążania w drzewie dziur, fug, koryt, uli i t. d.; topór.
Cieśnić, ścieśniać, krępować, zaciskać; C. się, mieścić się w miejscu ciasnym, kupić się, tłoczyć się.
Cieśnieć, stawać się ciaśniejszym, węższym, ściągać się; C. się = stawać się oszczędnym, ukrócać wydatki.
Cieśń (-ni), miejsce ciasne, zwężone, ciasnota; ścisk, ciżba: więzy, kluby, ucisk.
Cię, ciebie, 4-ty przyp. od Ty.
Cięcie, rz. od Ciąć; jednorazowe rozkrajanie; uderzenie ostrym narzędziem; cios, raz, szrama od Cięcia; C. w leśn., przestrzeń, na której w danym roku przypada drzewo do wycięcia; wycinanie drzewa; przycinanie gałązek drzew owocowych; C. cesarskie, operacja, polegająca na rozcięciu jamy brzusznej i macicy, w celu wydobycia płodu.
Cięga, znak od Cięcia, pręga, kresa, szrama; C-gi (-ów), chłosta, bicie; ostra kara; porażka: ostra krytyka, besztanina; nieszczęście losowe, klęska, bolesne straty.
Cięgiem, przysł., ciągle.
Cięgota, myśl., wydawanie głosu (mówiąc o kuropatwie): gdakanie.
Cięty, imiesł. od Ciąć; zraniony uderzeniem broni siecznej, uderzony czymś giętkim; pochodzący od cięcia (rana); bańki C. = bańki stawiane na skórę wprzód naciętą; przen. wymowny, dowcipny, umiejący się odciąć, wygadany, wyszczekany, ostry w słowach, dobrze się broniący, zjadliwy, kuty: podpiły, pijany, urżnięty; kwiaty C-e = ścinane.
Ciężar, waga ciała czyli ciśnienie na podstawę; miara ciężkości; rzecz ciężka, obciążająca, przedmiot dużo ważący, brzemię; C. właściwy czyli gatunkowy = stosunek ciężaru ciała do ciężaru wody dystylowanej w 4 stopniach ciepła przy jednakowej objętości: C. bezwzględny = ilość jednostek wagi równoważąca ważone ciało; C. brutto = ryczałtowy; rzecz trudna do spełnienia, powinność, obowiązek ciężki; powinność, obowiązek (podatkowy); w lm. C-y = bagaże: długi na nieruchomości, służebności; zobowiązania: być komu C-em, uważać,, że się sprawia komu zbyteczny kłopot, że się naraża kogoś na wydatki na siebie.
Ciężarna, brzemienna, nosząca w sobie płód.
Ciężarność — p. Brzemienność.
Ciężarny, obładowany, objuczony, zawierający ciężkie rzeczy.
Ciężarowy, zawierający ciężary, przeznaczony do przewożenia ciężarów; idący pociągiem towarowym (posyłka).
Ciężeć — p. Ciążyć.
Ciężej — p. Ciężko.
Ciężenie, ucisk, obowiązek, uciążliwość.
Ciężkawy — p. Ciężkowaty.
Ciężki, ważki, dużo ważący, mający znaczną wagę, nie lekki; ociężały, leniwy, nieruchawy, nieskory, niezgrabny; spasły, nie prędko biegnący; trudny, utrudniony, niełatwy; trudny do zniesienia, do wykonania; groźny, niebezpieczny, zbyt silny, uciążliwy; za ciepły (ubranie); przykry, dotkliwy, dokuczliwy, okrutny; C. artylerja, posługująca się ciężkiemi działami; C. kawalerja, żołnierze konni posiadający cięższą broń i ciężej ubrani (w kirysy i t. p.); przen. ludzie niemłodzi, nie skorzy do zabaw, nieruchawi; C. mowa zająkliwa, niewyraźna; styl C. zawiły, nie porywający; nieestetyczny, robiący nieprzyjemne wrażenie; C. wino-mocne, tęgie, silnie działające, w lepszym gatunku; C-a brzemienna.
Ciężko, przysł., (st. wyższy ciężej), z uczuciem ciężaru, me lekko, z wagą; trudno, nie łatwo, z trudnością; silnie, mocno, bardzo, z wysiłkiem, uciążliwie, przykro, markotno, uczuwając brak; C. mówić jąkać się.
Ciężkojęzyczny, mówiący wolno i z trudnością; nie umiejący się gładko wygadać, jąkający się.
Ciężkomiar, Ciężkomierz, przyrząd, wskazujący stopień ciężkości i prężenia, p. Barometr.
Ciężkomówny, mający mowę utrudnioną, jąkający się, nudny, zawiły.
Ciężkomyślny, myślący powoli, niedomyślny, niepojętny.
Ciężkonogi, ociężały, nie mogący iść szybko, nieruchawy.
Ciężkość, cecha ciężenia, przyciąganie pomiędzy ziemią a ciałami na jej powierzchni; siła materji, przez którą objaśniamy spadek ciał, pozostawionych samym sobie, ciążenie, grawitacja; środek C-ści = punkt równowagi ciała, waga, ociężałość, nieruchawość, trudność w poruszaniu ś.; nacisk, ucisk; trudność w pojmowaniu, w robocie jakiej; trudność w oddychaniu, uciskanie w piersiach, gniecenie; dolegliwość, przykrość, zgryzota; moc, tęgość; wielkie rozmiary, wielkie kształty, niezgrabność.
Ciężkowaty, trochę ciężki, przyciężki, niezgrabny: wolno chodzący, nieruchawy, nieskory do działania, nielotny (umysł).
Ciężyć, być albo stawać się ciężkim, uciążliwym; czuć ciężkość; uciskać, przygniatać, dolegać; ulegać sile ciężkości albo ciążeniu ku środkowi ziemi; C. komu przysparzać komu kłopotu, narażać na wydatki, p. Ciążyć; C. na sercu mieć obowiązek spełnienia a jednak nie spełniać; odczuwać boleść.
Ciocia, zdr. od Ciotka.
Ciocia-babcia, babka nierodzona, ciotka matki lub ojca.
Ciocin, należący do ciotki.
Ciokać, cioknąć, czokać, głaskać konia ręką, odzywając się do niego pieszczotliwie w celu oswojenia go.
Ciołaczek, młody cielak, ciołek; głupiutki.
Ciołek, cielę podrosle, byczek młody, cielak, ciołaczek; głupi, niezgrabny.
Ciołucha, ciołuszka, młoda jałówka.
Cios, kamień, piaskowiec drobnoziarnisty jednostajnie twardy, dający się łatwo obrabiać.
Cios, uderzenie, raz, ciecie; klęska, plaga, nieszczęście odrazu spadłe; szrama, kresa, blizna, karb; ciosane drzewo albo kamień.
Ciosa, koza, ryba rzeczna z gatunku u klejów.
Ciosać, ciesać, obrabiać siekierą drzewo lub dłutem kamień, aby był gładszy lub cieńszy; ogładzać, okrzesywać, gładzić, ociosywać; uczyć gładszych obyczajów, kształcić; C. komu kolki na głowie = pozwalać sobie zanadto, względem kogo, nadużywać czyjejś łagodności.
Ciosanie, obrabianie siekierą drzewa, dłutem kamienia; okrzesywanie.
Ciosowy, przym. od Cios; C. kamień, to samo co cios, kamień piaskowy ciosany na bloki.
Ciotczany, ciotczyn — p. Cioteczny.
Cioteczka, ciotunia, ciotuchna, zdr. od Ciotka.
Cioteczno-rodzony, syn rodzonej siostry matki lub ojca.
Cioteczny, przym. od Ciotka; należący do ciotki; pozostały po ciotce; C. brat, C. siostra = dzieci siostry matki lub siostry ojca.
Ciotka, siostra matki lub ojca.
Ciotuchna, ciotunia, ciotunieczka, zdr. od Ciotka.
Cip, cip! cipuchny! wabienie kur.
Cipuchna, zdr. kura.
Ciroza, stwardnienie wątroby, nerek, płuc.
Cis = nuta c z jednym krzyżykiem = des; C. dur, tonacja z 7 krzyżykami; C. mol, tonacja z 4 krzyżykami.
Cisawka, owad skrzydlaty z rodziny chrząszczowatych; choroba odznaczająca się ogólnym wyniszczeniem ciała.
Cisawy, koloru jasno-gniadego, kasztanowatego, orzechowego.
Cisk! wykrz. oznaczający rzucenie, ciśniecie; przyciskanie.
Ciskać, Cisnąć, rzucić coś z silą; wyrzucać w górę, miotać; silnie poruszać (morze, febra); rzucać, popychać: C. iskry: okazywać oczami silny gniew, być poruszonym; rozrzucać, szafować, trwonić (pieniądze); C. słowa, wypowiadać gwałtownie, wypowiadać prawdę; C. w oczy = wypowiedzieć ostro, obelżywie; C. się, rzucać ś., obruszyć ś., miotać ś., gniewać ś., okazywać gniew ruchami.
Ciskanie, rzucanie, miotanie, p. Ciskać.
Ciskawka, kij rozszczepiony do rzucania kamyków, proca, sygawka: dziadek do orzechów.
Cisnąć, rzucić co z siłą, gnieść, tłoczyć, naciskać; uciskać, uwierać, przyciskać, ściskać, wyciskać, wywierać nacisk; dokuczać, sprawiać dolegliwość, napędzać; gnębić. nękać, ciemiężyć, prześladować; naglić, zmuszać do czego; opuścić, porzucić; wypowiedzieć ostro, gwałtownie; C. księgi = drukować; C. się, porwać ś., rzucić ś., gniewać ś.; chcieć wejść w ciżbę, pchać ś., tłoczyć ś., wciskać ś., wdzierać ś.; napływać, gromadzić się tłumnie; garnąć ś., piąć ś. do czego, usiłować osiągnąć co, usilnie zmierzać do czego, drzeć sic, wdzierać się.
Cisowate, nazwa jednej z rodzin roślin iglastych.
Cistrawa, roślina z rodziny traw.
Cisza, brak wszelkiego hałasu, ruchu, cichość, spokojność, milczenie; nieruchomość powietrzna, spokój w powietrzu, brak wichru, spokój, czas spokojny; życic spokojne; brak ruchu, działania głośnego; ciche ustronie, zakątek cichy, zacisze.
Ciszeć, umilkać, uspakajać się, stawać się cichym, uciszać ś., cichnąć.
Ciszej, st. wyższy od Cicho.
Ciszkiem, przysł., cichaczem, pocichu, z cicha, ukradkiem, milczkiem, skrycie, podstępnie.
Ciszyć, uspakajać, uśmierzać, koić; C. ś., uciszać ś., uspakajać ś.
Ciśnienie, rz. od Cisnąć, siła działająca na powierzchnię; dzialanie wywierane przez jedno ciało na inne; C. atmosferyczne, które wywiera atmosfera ziemska wskutek ciężaru powietrza; tłoczenie, ciążenie, przyciskanie, wywieranie nacisku; rzut, rzucanie; nacisk, ucisk, ściskanie, wywieranie wewnętrznego bólu; ugniatanie, uwieranie; rzucenie.
Ciśnięcie, rzucenie z siłą; rzut, p. Ciskać i Cisnąć.
Ciuch, ciuch! wołanie na psa, żeby szukał.
Ciucia, pieszczotliwa nazwa pieska.
Ciuciu, pieszczotliwa nazwa cukierka, cukru; wołanie na małe pieski, na świnie; naśladowanie głosu zięby.
Ciuciubabka albo ślepa babka, zabawa dziecinna, zasadzająca się na chwytaniu z zawiązanemi oczyma innych bawiących się.
Ciułać, z trudem, powoli, stopniowo zbierać majątek, gromadzić, krzątać się.
Ciułacz, człowiek zbierający powoli majątek: oszczędny, skąpiec, sknera.
Ciup! odgłos uderzenia: złożyć usta w ciup = ściągnąć usta.
Ciupa, izba ciasna, izba ciemna, nieporządna; pokój nędzny, licha izdebka; areszt czasowy, koza; niezdara; chleb z wodą zmieszany.
Ciupać, słabo rąbać, uderzać słabo, rozlazłe; wolno nabierać z talerza widelcem, wolno krajać.
Ciupas, szupas, nm., odsyłanie więźnia pieszo pod strażą (ciupasem), odprawa, odmowa.
Ciupka, zdr. od Ciupa.
Ciupnąć, uderzyć lekko, rąbnąć lekko, urwać, zjeść co naprędce.
Ciura, luzak wojskowy, posługacz dawnych towarzyszów broni lub oficerów; czeladź obozowa; przen. niedołęga, głupiec, gamoń.
Ciurczeć, ciurkać, ciurknąć, polać się niewielką strugą; ciec ze szmerem; trysnąć ciurkiem; wydać głos szybkiemi trelami.
Ciurkiem, przysł., płynąć jakby małą struga ze szmerem, szybko spadającemi po sobie kroplami; kropla za kroplą.
Ciwun, dawniej urzędnik pobierający podatki na Litwie; zarządzający dobrami królewskiemi; gospodarz powiatu obierany na sejmikach, sprawujący sądy graniczne; czuwający nad robotnikami pańszczyźnianemi przy robocie; włodarz, podstarości, karbowy, gumienny.
Ciżba, tłum. pospólstwo, gromada, rzesza, mnóstwo; wielość czego; ciśniecie się; tłok, ścisk.
Ciżemki, zdr. od Ciżmy.
Cjanek — p. Cyjanek.
Cjanowodór — p. Cyjanowodór.
Cklić się, cknąć, cknić, nudzić, zbierać się na wymioty.
Cknąć, cknić, doznawać nudności, przykrzyć sobie, mierznąć; C. ś., stawać się nudnym, przykrym; nudzić.się; tęsknić.
Ckliwica, rodzaj roślin z rodziny liljowatych o korzeniu cebulowatym, używanym w medycynie.
Ckliwość (-ci), zbieranie się na i wymioty, nudności; czczość; obrzydzenie, wstręt.
Ckliwy, nudny, sprawiający ckliwość, pobudzający do wymiotów; skłonny do nudności; mdły; niesmaczny, wywołujący nudy, znudzenie lub nieprzyjemne wrażenie; i obrzydliwy: przesadnie grzeczny, zanadto słodki, udający słodycz.
Cknąć, cknić ś. — p. Cklić się.
Clić, nakładać cło na przedmioty podlegające opłacie celnej, pobierać cło, oddawać do oclenia, płacić cło.
Cło (ceł), opłata wnoszona za przewóz, przywóz lub wywóz towarów za granicę lub z zagranicy; myto; C. protekcyjne, C. opiekuńcze lub ochronne — wysokie cło nałożone na wyroby zagraniczne, broniące przemysł swojski przed konkurencją obcokrajowa.
Cłowy — p. Celny.
Cm., skróc. = centymetr.
Cmentarnik, stróż cmentarny.
Cmentarny, przym. od Cmentarz: grobowy, smutny, ponury.
Cmentarz, gr., miejsce grzebania umarłych, miejsce wiecznego spoczynku; plac około kościoła, na którym grzebano umarłych.
Cmentarzysko, dawny pogański cmentarz.
Cmok! wykrz., odgłos całusa, cmoknięcia, pocałowanie, mlaśnięcie; odgłos smakowania, łykania.
Cmokać, cmoknąć, mlaskać wargami lub językiem; całować, pocałować w usta lub w rękę: ssać, smakować; palić fajkę.
Cmoktać, mlaskać językiem, smakować, ssać, wysysać, całować.
Cnić się — z Cknić się.
Cnie, zacnie, szlachetnie.
Cnota, stałe dążenie człowieka do doskonałości moralnej; ogół pięknych i dobrych przymiotów człowieka: skłonność do dobrych uczynków, ku dobremu: życie zacne, postępowanie zacne; zbiór przymiotów właściwych pewnemu stanowi, powołaniu; sumienne spełnianie obowiązków; praca dla dobra bliźnich (cnoty towarzyskie, obywatelskie); zaleta; rys zacnego charakteru; ozdoba serca: piękne przymioty, zacność, szlachetność, prawość: C-y kardynalne = osoba cnotliwa, ludzie cnotliwi; jest to cnota nad cnotami, trzymać język za zębami = milczeć: C. kobieca = niewinność, wstydliwość, skromność; przymioty pożądane (np. w koniu, psie); C. z potrzeby = udana, z wyrachowania.
Cnotliwość, pełnienie cnoty; postępowanie cnotliwe.
Cnotliwy, prawy, pełny cnót, poczciwy; postępujący moralnie, zacnie, czyniący dobre uczynki: zacny, honorowy: bez zarzutu.
Cny, zacny, czcigodny, szlachetny, sławny, wyborny.
Co, czego, czemu, czem lub czym, cóż, zaimek względny odpowiadający zaimkowi wskazującemu to: nie czyń tego drugiemu, co tobie nie miło; zamiast to: co powiedziawszy, poszedł; jako zaimek pytający: co to jest?, co mówisz?; j. rodzaj nijaki odpowiadający męskiemu i żeńskiemu kto: co ma wisieć, nie utonie; co zamiast który: ten sam co tu był, urodził się w tym samym dniu co i ja; rzecz mała, drobnostka, niewielka ilość: opowiedz mi co, lepsze co niż nic; rzecz dosyć ważna, ilość dostateczna, wystarczająca: było na co patrzeć, jest co robić, ma z czego żyć: wyrażenie wykluczające wątpliwość, zamiast ani słowa, bezwątpienia: niema co mówić; dla oznaczenia największego wysiłku, skupienia całej mocy, zamiast ile tylko, jak wiele (jako przysł.): krzyczeć co głosu staje, biedz co sił, co tchu (spiesznie), jechać co koń wyskoczy; zaznaczając objaw po! wracający co pewien czas, zamiast każdego, w każda, za każdym: co sobota, co godzina, co chwila, co drugi dzień, co krok; wyrażając podziw nad wielką ilością, zamiast jak wiele: co tu ludzi! co tam pieniędzy! co to będzie kłopotu!; zamiast ile: co dasz za to?; przed stopniem wyższym i najwyższym dla spotęgowania nacisku, zamiast jak i naj: biegnij co żywiej, wybierz co lepsze, wyprawił posłów co zacniejszych; co = to, kładąc nacisk lub zwracając uwagę: co matka to matka, jakakolwiek jest, zawsze to matka lub że: to wzorowa matka; co = ile tylko jest, ile-tyle, dla wyrażenia wielkiej różnicy porównywanych przedmiotów, odmienności każdego od innych: co głowa — to rozum, co kraj — to obyczaj; dla oznaczenia podobieństwa przedmiotów, zamiast każdy: co Czech — to muzykant, co słowo — to kłamstwo; dla wyrażenia powtarzania się faktu, zamiast ile razy, za każdym razem: co stąpisz — to dół, co spojrzy — to w śmiech; kładąc nacisk przy wyrażaniu podziwu, uznania lub oburzenia: co piękna — to piękna!, co grzech — to grzech!; co-do zaznaczając wzgląd, zwrot ku osobie lub rzeczy, zamiast co się tyczy, jeżeli chodzi o: co do mnie, ja się zgadzam, co do tego interesu; dla oznaczenia bezwyjątkowej całości, j. ogół, wszystko: zginęli co do jednego, zjadł swoją porcję co do okruszyny; wydał wszystko co do grosza; dla wyrażenia pogardy, lekceważenia, obojętności: co mi tam! co mi do tego!: zaznaczając że fakt zdarzył się przed chwilą, zamiast zaledwie, dopiero: słońce tylko co weszło, albo że fakt omal że się nie zdarzył: tylko co nie upadłem, co=omal, ledwie że, o włos; co = właśnie, w tej chwili, tylko co, dopiero co; co za jaki, wykrzykując z podziwu, zdumienia: co za zgoda! co za mina! lub pytając: co to za człowiek; co zamiast czym: co wiedzą = o czym wiedzą; czemu = dlaczego, z jakiej przyczyny: czemu nie jesz?; po czemu? = ile kosztuje, za jaką cenę?; czym zamiast jakim sposobem: czym się to dzieje: co, cóż, zamiast jaka rzecz: cóż to jest?; o cóż zamiast o jaką rzecz: o cóż ci chodzi?; co się zowie, zamiast: wyborny, doskonały, cała gębą, w całym słowa tego znaczeniu: co mi po tem = co z tego za korzyść; co mi tam nic mnie nie obchodzi; niema co = niema rady, niema wyboru; co=coś: powiedz coś nowego; co nieco = cokolwiek, trochę; lada co=cokolwiek. bez wyboru: czego, 2-gi przyp. od Co, p. Dlaczego?
Cobądź (czegobadź), byle co, cokolwiek, trochę, to lub owo, ile tylko, wszystko co...
Coby, zamiast żeby: coby miał się uczyć, to się bawi; by, aby, oby, gdyby, jak, dlaczegoby, pocóżby, czemuby nie?
Coć, zamiast: co ci.
Co do słowa, słowo w słowo, dosłownie.
Codzienny, ukazujący się codzień, zdarzający się codzień, używany codzień, każdodzienny; powszedni, zwykły, zwyczajny.
Cofać, niedok., cofnąć, dok., kierować wstecz; zwracać w przeciwną stronę, w tył, ciągnąć lub pchać wstecz; posunąć w tył; zawracać: usuwać, nie podać ręki: odwoływać; odbierać, wstrzymywać; zażądać napowrót; C. ś., iść wstecz, wspak: wstrzymywać się, ustępować, powstrzymywać się, nie iść; odstąpić od Czego, zaniechać, umyć ręce od czego, odmówić, usunąć się od czego, nie chcieć należeć, wyprzeć się; rozchwiać się; nie cofnie się = nie ustąpi, nie boi się.
Cofanie, cofnięcie, ciągnienie wstecz, pchanie wstecz; usunięcie, odwołanie; C. się; usunięcie się, odwołanie; C. się; usunięcie się, wyparcie się, zaniechanie czego, porzucenie; poruszenie wsteczne, zawracanie; w astron. C. się punktów równonocnych czyli precesja, ruch wsteczny tych punktów na ekliptyce co rok o 50 sekund, powstający wskutek wahania się osi ziemi.
Cofaniec, cofanka, w grze bilardowej uderzenie bili tak, aby się cofnęła.
Cofnięcie — p. Cofanie.
Cofnięty, odwołany, usunięty, wzięty napowrót, wyjęty.
Cokolwiek, byle, trochę, nieco: (cokolwiek przyszła do siebie); niewiele, coś; wszystko, co tylko: (C. mu powiesz, to się gniewa); to lub owo, cokolwiekbądź, tak czy owak.
Cokolwiekbądź, bądź co bądź, to lub owo, tak lub owak, w ten czy w inny sposób, cokolwiek, co by; niech będzie co chce; pomimo wszystkiego.
Colbant, nm., dolna, wystająca spadzista część muru pod otworem okiennym.
Comber — p. Cąber.
Comiesięczny, zdarzający się co miesiąc, przypadający co miesiąc.
Conajmniej, najmniej, jak najmniej, minimum, przynajmniej (Otrzymał C. ze dwa tysiące).
Conajwięcej, najwięcej, najwyżej, jak najwięcej, chyba że...
Conajwyżej, najwięcej, maksymum, conajwięcej, chyba że...
Coniedzielny, przypadający w każda niedzielę.
Coniemiara, bardzo dużo, wielka ilość, niezmierne mnóstwo.
Conocny, co noc przypadający co noc zdarzający się.
Coraz, raz po razu, zawsze, ciągle, bardziej: za każdym razem: (gra coraz to lepiej, coraz gorzej).
Coroczny, każdoroczny, co rosie ku przypadający, co roku się powtarzający.
Coś, czegoś, czemuś, cośkolwiek, jakaś rzecz, jakaś myśl, jakieś zdarzenie; C. zamiast co ty (coś chciał, coś mówił); zamiast któryś, który jesteś; powiem ci coś, myślałem że to coś, a to nic; jakoś: coś dziś źle wyglądasz; C. = ktoś: coś chodzi po górze; = około, blizko, prawie: coś ze coś trzy lata; czegoś = niewiadomo dla czego: czegoś nie przychodzi.
Coś niecoś, trochę, cokolwiek, nieco, to i owo.
Cotylko, tylko co, dopiero co, przed chwilą, właśnie.
Córa — p. Córka; wesoła C. = nierządnica: przen. C. czasu, wynik jakich zasad w pewnym czasie głoszonych, objaw.
Córczyn, przym. od Córka, należący do córki.
Córeczka, zdr. od Córka.
Córka, córa (zdr. córeczka, córunia, córuchna, córuś), dziecko płci żeńskiej w stosunku do ojca i matki; C. chrzestna, względem rodziców chrzestnych, jako trzymana przez nich do chrztu; zacna obywatelka kraju.
Córuchna, córunia, córusia, zdr. od Córka.
Cóż, od Co; czegóż? jakże? a więc? a zatem? (cóż? podoba ci sie to?); C. = co po tem, na co ś. zda, (poczciwy, cóż? kiedy nie mądry); cóż = któż (cóż to jest?) — p. Co.
Cucha — p. Cuha i Czucha.
Cuchnący, śmierdzący, smrodliwy, wydający woń nieprzyjemną.
Cuchnąć, wydawać woń smrodliwą, wydawać odór: czuć coś brzydko, tracić nieprzyjemnie, nie pachnąć; śmierdzieć; być wstrętnym dla kogo; zdradzać co, tracić, zatracać czem.
Cucić, przyprowadzać z omdlenia do przytomności, rzeźwić, ocucać; budzić, obudzać, wzbudzać, wzniecać; C. ś., budzić się, przychodzić do siebie; otrząsać się z odrętwienia, z apatji.
Cud, cudo, lm. cuda, cudy, zjawisko zmysłowe nadnaturalne, nie podpadające pod rozbiór nauki, dokonane za sprawą Boga i zgodne z wyższą myślą Bożą; rzecz niezwykła, niepojęta, dziw; rzecz piękna, nadzwyczajna, niezwykłej piękności: zdarzenie nadzwyczajne, osobliwość: C-em = nadzwyczajnym, osobliwym, niepojętym sposobem; C-a wyrabiać albo wyprawiać, robić rzeczy nadzwyczajne, zdumiewające: dokazywać C-u = mieć na kogo nadzwyczajny wpływ, przeistaczać go: C-y świata = siedm wielkich i słynnych budowli i pomników architektonicznych w starożytności.
Cudacki, cudaczny, dziwaczny, pocieszny, śmieszny, fantastyczny; po cudacku = dziwacznie, śmiesznie.
Cudactwo, dziwactwo, dziwaczne postępowanie, śmieszność; osoba śmiesznie, cudacznie ubrana, dziwoląg; C-a, niestworzone rzeczy.
Cudaczeć, stawać się cudakiem, dziwakiem, dziwaczeć.
Cudaczny — p. Cudacki.
Cudaczyć a. cudaczyć ś., dziwaczyć, cudactwa popełniać; śmiesznie postępować, wydziwiać, gadać lub robić głupstwa, być dziwacznym; grymasić, kaprysić; plątać, psuć.
Cudak, dziwak, ubierający się dziwacznie, śmiesznie: rzecz dziwaczna; kuglarz, kapryśny, dziwaczący: żyjący inaczej jak inni; oryginał, ekscentryczny.
Cudnie, doskonale, wybornie, znakomicie, pysznie, prześlicznie nadzwyczajnie.
Cudny, cudowny, dokonany, zjawiający się za sprawą samego Boga; wspaniały, nadzwyczajny, niezwykły; godzien podziwu, zadziwiający, przepiękny, przedziwny, prześliczny, zachwycający; doskonały, wyborny, przepyszny.
Cudo, rzecz piękna, prześliczna, o nadzwyczajnych przymiotach; dziwoląg, dziwo, rzecz dziwaczna; straszydło, potwora.
Cudotwór, twór cudowny, cudny, cudne zjawisko; potwór.
Cudotwórca, czyniący cudy, czyniący rzeczy nadnaturalne.
Cudotwórczy, sprawiający cudy, tworzący rzeczy nadnaturalne, cudowne, nadzwyczajne.
Cudotwórczyni, sprawiająca cudy, robiąca cudy.
Cudotwórstwo, moc działająca cudy.
Cudować, dziwaczyć, wydziwiać; dziwacznie postępować, cudaczyć, grymasić, zbytkować, psuć, wymyślać komu: C. ś., awanturować się, hałasować.
Cudowisko, widowisko, zjawisko nadzwyczajne, uchodzące za cud, osobliwość.
Cudownie, cudnie, cudem, dziwnie, nadzwyczajnie, prześlicznie; bardzo dobrze, i owszem, doskonale, wyśmienicie.
Cudowność, moc cudowna, moc czynienia cudów; piękność nadzwyczajna; nadzwyczajność; cud.
Cudowny, czyniący cudy, słynny cudami: cudotwórczy; p. Cudny.
Cudzić, konia zgrzebłem czesać, t. j. czyścić; targać za włosy; ćwiczyć, bić: p. Cucić.
Cudzo, obco, nie mile, nie przyjemnie.
Cudzokrajowiec — p. Cudzoziemiec.
Cudzołożca (-cy), cudzołożnik, mający nieprawy stosunek z cudzą żoną.
Cudzołożnica, kobieta zamężna, zdradzająca męża, mająca nieprawy stosunek z innym mężczyzną.
Cudzołożny, dotyczący nieprawego stosunku cudzego łoża, z cudzołóztwa pochodzący.
Cudzołożyć, cudzołóztwo popełniać.
Cudzołóstwo, złamanie wierności małżeńskiej; nieprawy związek płciowy pomiędzy osobami, z których przynajmniej jedna żyje w małżeństwie, uważany jako występek.
Cudzoziemczeć, stawać się cudzoziemcem, zapominać, wyrzekać I się mowy, ubioru i zwyczajów własnych a przybierać cudze (innego kraju), wynaradawiać się.
Cudzoziemczyć, wynaradawiać.
Cudzoziemczyzna (lep. Cudzoziemszczyzna), wszystko, co jest cudzoziemskie, obce; skłonność do naśladowania innych narodów w mowie, ubiorze, zwyczajach i t. d.; wyrazy naleciale z cudzego języka.
Cudzoziemiec, mieszkaniec cudzego kraju lub narodu, z cudzego kraju przybyły, przybysz, niekrajowiec.
Cudzoziemka, z cudzego kraju przybyła, obca.
Cudzoziemski, obcy, cudzy, zagraniczny, nie tutejszy; przyswojony z innego języka; po C-u, z C-a = nie po tutejszemu, po zagranicznemu, tak, jak innej narodowości, obco.
Cudzoziemszczyzna — p. Cudzoziemczyzna.
Cudzy, należący do kogo innego, nie własny: cudzoziemski, z innego kraju pochodzący; obcy, nie tutejszy: nieznajomy; C-ych bogów szukać = udawać się o co do obcych z pominięciem swoich; żyć C-ym kosztem: narażać kogoś na wydatki na siebie; bawić się C-ym kosztem wyśmiewać, opowiadać o kim żartobliwie; C-mi rękami żar wygarniać korzystać z zabiegów innych: C-e, nie własne, obce.
Cudzysłów, znak („...”) złożony z dwóch przecinków, kładziony na początku i końcu zdania lub wyrazu przytoczonego w piśmie z obcego autora; wyrażenie, na które chcemy zwrócić uwagę czytelnika.
Cug, nm., przeciąg, ciąg powietrza, przewiew, prąd, bieg; zaprząg konny; zaprząg, składający się z kilku koni jednej maści do jazdy (nie do robót); ciąg, ciągnienie ptactwa, przelot; jednym C-iem = zakrętas, pociągnięcie pióra, jednym pociągnięciem pióra, jednym ciągiem, nie zatrzymując się; posunięcie figury w grze w szachy.
Cuglowy, przym. od Cugle.
Cugowiec (-wca), koń cugowy.
Cugowy, przym. od Cug.
Cuha, Czucha, węg., sukmana górali tatrzańskich, gunia z czarnego lub białego sukna.
Cukier (-kru), nm., grupa wodanów węgla; słodka krystaliczna substancja, otrzymywana z trzciny cukrowej lub z buraków; kryształy C-u, kawałki C-u, mączka cukrowa; C. lodowaty C. w postaci dużych kryształów; C. gronowy — p. Glukoza: C. mleczny — p. Laktoza; C. owocowy — p. Fruktoza; C. słodowy — p. Maltoza: C. ołowiany, octan ołowiany, otrzymywany przez rozpuszczenie glejty ołowianej w kwasie octowym: w lm. Cukry = wyroby cukiernicze, cukierki i inne łakocie i przysmaki z cukru, słodycze.
Cukierek, przysmak wyrobiony z cukru z dodatkiem konfitur i t. p.; przen. ładna, miła dziewczyna.
Cukierkowy, czułostkowy, sentymentalny, banalny.
Cukiernia, zakład cukierniczy, miejsce gdzie się kupuje lub spożywa wyroby cukiernicze, gdzie się pije kawę, herbatę i t. p.
Cukiernica, puszka do cukru, naczynie szklane do cukru, w formie czary na nóżce.
Cukiernictwo, przemysł zajmujący się wyrabianiem przysmaków cukierniczych: cukierków, karmelków, ciastek i t. p.
Cukierniczy, przym. od Cukiernik.
Cukiernik, uprawiający cukiernictwo; utrzymujący cukiernię.
Cukrodajny, wydający cukier (rośliny).
Cukromierz, przyrząd wskazujący ilość cukru, zawartego w burakach lub w roztworze.
Cukromocz czyli choroba cukrowa (djabetes), nadmierne tworzenie się cukru gronowego w moczu.
Cukrowacieć, cukrzeć, zamieniać się w cukier, krystalizować ś.
Cukrować, cukrzyć, słodzić, zaprawiać cukrem; lukrować, lukrem i polewać; słodzić, uprzyjemniać; I pokrywać przykrą wymówkę słowami słodkiemi; wystawiać w lepszem świetle; C. ś. = zamieniać się w cukier, wytwarzać kryształki cukrowe.
Cukrowany, cukrem zaprawiony; przen. pozornie grzeczny, pozornie pochlebny (słówka), obłudny.
Cukrowarstwo — p. Cukrownictwo.
Cukrowaty, podobny do cukru, zawierający cukier, mający smak cukru, słodkawy: C-te ciała, grupy wodanów węgla o smaku słodkim, łatwo rozpuszczalne w wodzie, ulegające fermentacji.
Cukrowiec, trzcina cukrowa; owad o połysku srebrzystym, gryzący cukier, tkaniny, papier.
Cukrownia, fabryka, w której przerabiają buraki na cukier.
Cukrownictwo, przemysł cukrowniczy, wyrób z cukru.
Cukrowniczy, przym. od Cukrownik; tyczący się wyrobu cukru.
Cukrownik, chemik zajmujący się cukrownictwem; fabrykant cukru: właściciel cukrowni.
Cukrowy, z cukru zrobiony; zawierający w sobie cukier; zaprawiony cukrem; słodki jak cukier; słodki, przyjemny, miły, gładki; słówka C. pochlebne, grzeczne, ujmujące, jedwabne: C-a choroba — p. Cukromocz; C. próba, wykrycie cukru w płynach sposobem chemicznym; C. kolacja, cukry, ciasta i wino słodkie, któremi częstują po oczepinach: papier C. służący do owijania głów cukru: C-a trzcina — p. Trzcina: C. korzeń — p. Wężymord.
Cukrówka, gatunek gruszki słodkiej.
Cukruuu...! naśladowanie głosu i synogarlicy.
Cukry, blp. — p. Cukier.
Cukrzeć, zamieniać się w cukier, nabierać słodyczy cukru, krystalizować się.
Cukrzyć, posypywać cukrem, przyprawiać cukrem, słodzić.
Cukrzyk, drobny ptaszek amerykański z rzędu wróblowatych; dziób ma łukowaty, krótkie, zaokrąglone skrzydełka i takiż ogon, ubarwienie świetnie szafirowe.
Cuma, cumka, lina, którą flisy przywiązują statek do hartfula.
Cumować, przybiwszy do lądu, statek przywiązać do hartfula.
Cup odgłos uderzenia (cup łup, pac!); odgłos chwytania, złapania, pociągnięcia (za włosy); cap! chap!
Cupać, iść powoli za kim, ażeby go złapać, śledzić kogo; dybać; p. Przycupać.
Cupnąć, przysiąść, kucnąć, przyczaić się, przycupnąć, przypaść do ziemi; zdrzemnąć się; skubnąć, uderzyć z lekka kogo.
Cupu łupu! naśladowanie odgłosu uderzenia cepami.
Cur, gwar., djabeł; pek tobie, cur = idź czarcie odemnie.
Cwał, czwał, galop, bieg konia, człowieka i t. d.
Cwałem, przysł., pędem, galopem, bardzo szybko.
Cwałować, galopować, pędzić co sił starczy, śpieszyć się; rączo się uwijać około czego; chodzić, uganiać się za czym; wrzeć, kipieć, gotować ś., bałwanić ś., kotłować ś.
Cwancygier, nm., moneta austryjacka = 20 krajcarom.
Cwelich, nm., rodzaj tkaniny lnianej z podwójnej osnowy.
Cwikier, nm., to samo co binokle.
Cwiszgold, nm., złoto malarskie w płatkach z podłożonym srebrem; złoto nieprawdziwe.
Cybant, nm., opaska żelazna, ściągająca i wzmacniająca obręcz na kole u wozu; klamra trzymająca obręcz pękniętą; wyrwant, ściągadło.
Cybeby, nm., duże rodzynki z podługowatych jagód winnych.
Cybernetyka, gr., nauka rządzenia krajem.
Cybeta — p. Zybeta.
Cybik, paka, skrzynka, w której jest upakowana herbata przychodząca z Chin.
Cybora — p. Cibora.
Cybuchówka, ryba z rodzaju brzuchopłetwych, z długą nitką, wychodząca z płetwy ogonowej.
Cybula — p. Cebula.
Cybuszek, zdr., mały cybuch.
Cyc, zwykle w lm. cyce, pierś kobieca; brodawka u piersi, wydzielająca mleko; wymię u zwierzęcia samicy.
Cyc, nm., rodzaj perkalu kolorowego w deseń.
Cycać — p. Ssać.
Cycal, ssący pierś, dziecię przy piersi; pieszczoch: ssący z nałogu swój palec.
Cycasta, kobieta dużych, pełnych, wydatnych piersi.
Cycek, cycuś, zdr. od Cyc; pierś kobieca z brodawka do ssania; u zwierząt wymię, gręzy; dawać C-a karmić piersią; flaszeczka do karmienia niemowląt.
Cycero, łć., gatunek czcionek drukarskich dwunasto-punktowych (większych od garmontu a mniejszych od mitla).
Cycerowy, przym. od Cycero, rozmiarów cycera (druk, czcionka).
Cyces, cycełe, hb., mała puszka z 10 przykazaniami wewnątrz, którą żydzi, modląc się, wkładają na czoło.
Cyckowata — p. Cycasta.
Cycoch — p. Cycal.
Cycuś, zdr. od Cyce, pieszczoch.
Cydonja, roślina, p. Pigwowiec.
Cydr, fr., wino z jabłek, jabłecznik.
Cyfra, nm., znak piśmienny dla oznaczenia liczby; C. arabska: gatunek cyfr 1, 2, 3, 4 i t. d.; C. rzymska: gatunek cyfr I, II, III, IV, C, D, M, i t. d.; liczba, ilość; litery początkowe czyjego imienia albo nazwiska złączone z sobą; monogram, inicjały: deseń; być tylko C-ą nie mieć żadnego znaczenia; pisać C-ami pisać tajemnem pismem, w którym cyfry zastępują umówione litery.
Cyfrować, cyframi, liczbami oznaczać; pisać cyframi zastepującemi litery; pismo cyfrowane wyrażone umówionemi cyframi zamiast liter, tajemne; p. Zacyfrować.
Cyfus, scyfus, gr.-łć., naczynie kościelne do wina mszalnego.
Cyga, węg., wydęta zabawka w kształcie gruszki, na nóżce (puszczona nagle na podłogę za pociągnięciem okręconego na nóżce sznurka, kręci się), bąk, fryga, krąglica, wartałka: przen. kręcicki, wścibski.
Cyganek, mały nożyk składany w drewnianej oprawie, kozik, nizki piec ceglany z kuchnią; potrawa z kartofli i maku.
Cyganerja, życie wolne, nie krepujące się obyczajami i formami towarzyskiemi (konwenansami); grono ludzi prowadzących takie życie.
Cyganiątko, Cyganię, małe dziecko cygańskie.
Cyganić, oszukiwać, szachrować, kręcić, matać.
Cyganieć, stawać się podobnym do cygana; stawać się szachrajem, włóczęgą.
Cygański, należący do cygana; szalbierski, szachrajski; żywot C. = tułaczy, włóczęgowski; po C-u = po szachrajsku, kłamliwie, po szalbiersku: słowo C-ie = kłamliwe, z zamiarem niedotrzymania.
Cygaretka, fr., włóknisty tytuń, owinięty liściem tytuniowym, służący do palenia jak cygaro; papieros.
Cyjan, gr., związek azotu i węgla, gaz bezbarwny o silnym zapachu.
Cyjanek, sinek, związek cyjanowodoru z tlenkami metalów.
Cyjanian, sól kwasu cyjanowego.
Cyjanit, błękiciec, minerał, kamień szlachetny.
Cyjanotypja, sposób używany w fotografji, do otrzymywania pozytywy, zabarwionej na kolor niebieski.
Cyjanowodór, kwas pruski, związek cyjanu z wodorem, płyn bezbarwny, zapachu gorzkich migdałów (jedna z najsilniejszych trucizn).
Cyjanoza, choroba odznaczająca się sinieniem ciała.
Cyk! cyk! odgłos poruszającego się wahadła zegarowego.
Cykać, cyknąć, wydawać dźwięk podobny do brzmienia cyk; pić powoli, kroplami; sączyć.
Cykada, owad Piewik (ob.).
Cykasowate, gromada roślin nagonasiennych, podobnych z wyglądu do paproci drzewiastych, rosnących w krajach gorących.
Cykata, roślina z rodziny pomarańczowatych; łupiny z owoców tej rośliny smażone w cukrze; skórka cytrynowa, pomarańczowa lub melonowa w cukrze smażona.
Cykl, gr., okrąg, okres, perjod czasu, pewna ilość lat, po których upływie pewne zjawiska stale się powtarzają; szereg zdarzeń, faktów, utworów sztuki, stanowiących pewną łączność między sobą; oznaczona liczba przedstawień np. teatralnych, koncertów; C. kalendarzowy = perjod lat 15-tu powtarzający się, indykcja rzymska, poczet rzymski; mały poemat grecki; maszyna do jazdy, nogami poruszana.
Cykliczny, przym. od Cykl i Cyklik; kołowy; układ C. w muz. — składający się z kilku różnych części: C. poeta — p. Cyklik.
Cyklik, poeta epiczny grecki (po Homerze), opiewający bohaterskie czasy Grecji w małych poematach, zwanych cyklami.
Cyklina, cyklinga, nm., blacha stalowa z ostremi krawędziami do gładzenia drzewa (fig.).
Cyklista, gr., zwolennik jazdy na dwukołowcu, uprawiający sport jazdy na bicyklu lub rowerze, kolarz.
Cyklistowski, przym. od Cyklista.
Cyklodrom, plac, arena dla wyścigów cyklistów lub do ćwiczeń jazdy na rowerze.
Cykloidalny, mający kształt cykloidy.
Cyklometrja, mierzenie okręgów kół, ich powierzchni i łuków.
Cyklon, gr., gwałtowny wicher wirowy strefy gorącej, trąba powietrzna; rodzaj młyna o dwóch skrzydłach obracających się szybko w przeciwnych kierunkach (w zamkniętej przestrzeni).
Cyklop (bajeczny olbrzym starożytności z jednem okiem na środku czoła); żart. człowiek ślepy na jedno oko; skorupiak — p. Oczlik.
Cyklopowy, przym. od Cyklop; C-e mury, resztki starożytnych budowli złożone z wielkich niczem niespajanych głazów.
Cyklorama, gr., rodzaj panoramy, w której widoki przesuwają się mechanicznie przed oczyma patrzącego na nie przez szkło powiększające.
Cyklowy, przym. od Cykl.
Cyknąć — p. Cykać.
Cyknięcie, szmer w zegarze przed biciem, wywołany obrotem kółka.
Cykot, szmer zegara idącego.
Cylindrowy, przym. od Cylinder: zegarek, kapelusz; C. jegomość = noszący kapelusz cylinder.
Cylindryczny, przym., mający kształt cylindra czyli walca, walcowaty.
Cymbalisko, zgr. od Cymbał, wielki cymbał.
Cymbalista, grajek na cymbałach.
Cymbalistka, grająca na cymbałkach.
Cymborjum, łć., — p. Cyborjum.
Cymes, węg., wybór, coś najlepszego, śmietanka (towarzystwa).
Cymolja, odmiana glinki brudno-białej, używana zamiast mydła do prania i do wywabiania plam.
Cyna, pierwiastek chemiczny, jeden z metali, o kolorze srebrzystym, używany na odlewy i stopy, do pobielania naczyń miedzianych i żelaznych, do srebrzenia luster.
Cynadry (u zwierząt ssących) nerki; potrawa z nerek.
Cynamon, łć., łyko i warstwa wewnętrzna kory drzewa cynamonowego, używana jako przyprawa do potraw: palić jak C-em = palić w piecu skąpo, cienkiemi kawałkami drzewa; drzewo drogie jak C. = bardzo drogie.
Cynamonowy, przym. od Cynamon; C. kolor = bronzowy, brunatny.
Cynamonówka, wódka przepalana z cynamonem.
Cynchona, drzewo dostarczające chiny, chininy, cynchoniny.
Cynchonina, alkaloid, znajdujący się w korze drzew chinowych.
Cyndelin — p. Sandałowe drzewo.
Cyndloch, nm., zapał u strzelby.
Cynegietyka, gr., łowiectwo, myśliwstwo.
Cynematyka — p. Kinematyka.
Cynerarja, rośl. — p. Popielnica.
Cynestezja, gr., zdolność odczuwania i oceniania ruchów ciała własnego.
Cynetyczny, polegający na ruchu (teorja, energja).
Cynetyka — p. Kinetyka.
Cynfolja, nm., stanjol, bardzo cienkie blaszki cynowe, używane do owijania tabaki, herbaty, czekolady i artykułów spożywczych.
Cyngować, nm., kuć żelazo, trzymając je obcęgami przy kuciu.
Cyniczny, przym. od Cynik, bezwstydny, nieprzyzwoity, nieobyczajny, wyuzdany.
Cynik, gr., zwolennik cynizmu, człowiek bezwstydny, bezczelny, wyrażający się bezczelnie, z lekceważeniem o rzeczach szlachetnych.
Cynizm, dawniej pojęcie, że człowiek powinien żyć w stanie zupełnej prostoty; później filozofja albo etyka uznająca za jedyne kryterjum dobra: zadowolenie potrzeb zwierzęcych; dziś, jest to niedbanie o przyzwoitość i wyrażanie się lekceważące o rzeczach wzniosłych, powszechnie szanowanych; niekrępowanie się ideałami w postępowaniu; zachowanie się bezwstydne, nieobyczajne, bezczelność.
Cynkograficzny, przym. od Cynkografja.
Cynkografja, gr., blm., sztuka otrzymywania klisz drukarskich z tafli cynkowych, przez trawienie kwasem przeniesionego na taflę rysunku, powleczonego werniksem; zakład do wykonywania robót sposobem cynkografji; rycina otrzymana z płyty cynkowej.
Cynkotyp, trawionka, rysunek przeniesiony mechanicznie na płytę cynkową i na niej utrwalony za pomocą trawienia kwasami; odbicie rysunku z kliszy cynkowej.
Cynkotypja, sposób otrzymywania klisz za pomocą trawienia na cynku; odbicie rysunku na papier wprost z płyty cynkowej; zakład wykonywający cynkotypje.
Cynkować, powlekać co cynkiem; wyrzynać ząbki w dwóch kawałkach drzewa w celu ich spojenia.
Cynkowanie, powlekanie roztopionym cynkiem blach żelaznych, w celu zabezpieczenia ich od rdzy.
Cynkowaty, podobny do cynku; cętkowaty, pstry; płótno C-e = ukośnie przerabiane.
Cynkownia, huta cynkowa, zakład wyrobu cynku.
Cynkowy, przym. od Cynk; C-a biel, farba biała składająca się z tlenku cynku; C-a blenda, minerał blaszkowy, barwy brunatnoszarej; C-a zieleń, farba, mieszanina żółcieni cynkowej z błękitem paryskim.
Cynkwajs, nm., biel cynkowa.
Cynober, nm., minerał (związek rtęci z siarką) barwy szkarłatnej lub koszenilowej.
Cynoreksja — p. Wilczy głód.
Cynować, pobielać, powlekać cyną wyroby żelazne i miedziane, w celu zabezpieczenia ich od rdzy i śniedzi.
Cynownia, huta cynowa, zakład wyrobów z cyny; konwisarnia.
Cyntloch — p. Cyndloch.
Cyprysowate, nazwa jednej z rodzin roślin iglastych (fig.).
Cyprzyk, żywiczlin, roślina z rodziny szyszkowych.
Cyra — p. Cera.
Cyraneczka, gatunek małej kaczki dzikiej, mniejszej od Cyranki.
Cyrenaizm — p. Hedonizm.
Cyrkać, wydawać głos «cyr, cyr»; cedzić potrosze, lać powoli; dawać co stopniowo, potrosze: płacić drobnemi ratami.
Cyrklasty, zrobiony podług cyrkla; półokrągły, owalny, kolisty.
Cyrklować, koło lub półkole cyrklem kreślić; obwodzić: w okrąg, obkołowywać, kołować.
Cyrkon, rzadki pierwiastek metaliczny, podobny nieco do antymonu, minerał różnej barwy.
Cyrkowiec, występujący w cyrku.
Cyrkówka, pgrdl., kobieta z cyrku, występująca w cyrku.
Cyrkulacja, łć., obieg (szczególnie obieg krwi w ciele); krążenie (soków w roślinie); ruch znaczniejszy w miejscu jakiemś, uczęszczanie.
Cyrkularny, przym. od Cyrkularz; okólny, obiegowy, okręgowy.
Cyrkularz, łć., okólnik, obiegnik, zawiadomienie rozsyłane do znacznej liczby osób, mogące ich zainteresować (o założeniu domu handlowego, o zmianach w nim, i t. p.).
Cyrkulować, łć., krążyć, być w obiegu, przeciągać, przechodzić, kursować.
Cyrkuł, łć., obwód, powiat, pewna cześć kraju pod względem administracyjnym: część miasta pod względem policyjnym; rewir: biuro policyjne w większem mieście, zawiadujące cyrkułem.
Cyrkułowy, należący do cyrkułu: zarządzający w cyrkule.
Cyrkumferencja, łć., okrąg, obwód, objętość (jakiego ciała, przedmiotu, osoby), tusza.
Cyrkumnawigacja, łć., opłynięcie kuli ziemskiej.
Cyrkumstancja, łć., zwykle w lm., okoliczności, szczegóły.
Cyrograf, gr., zapis, zobowiązanie własnoręczne z oznaczeniem terminu spłaty długu; własnoręczny skrypt, kwit, rewers; zobowiązanie uciążliwe podpisane: C. w podaniach: zapis djabłu własnej duszy, napisany krwią palca serdecznego.
Cyrować — p. Cerować.
Cyroza — p. Ciroza.
Cyrulictwo, zajęcie cyrulika: wykonywanie zleceń lekarza; robienie małych opatrunków, stawianie baniek, pijawek, balwierstwo.
Cyruliczek, praktykant cyrulicki.
Cyruliczka, kobieta trudniąca się cyrulictwem.
Cyruliczy, przym. od Cyrulik.
Cyrulik, gr., felczer, balwierz, golibroda: zły lekarz, partacz; mała ryba z rzędu kostnych, cierniopłetwych.
Cyrylica, rodzaj pisma, druku słowiańskiego, używanego w księgach kościelnych obrządku wschodniego.
Cysio, zdr. od Cycek.
Cysta, łć., torbiel, guz w kształcie torebki, zapełnionej płynem ropnym; osłona, skorupka niższych organizmów.
Cystalgja, choroba pęcherza moczowego.
Cysterka, zakonnica reguły św. Bernarda.
Cysters, (lm. -si), zakonnik reguły św. Bernarda (ubranie: biały habit); C-si, zakon Cystersów.
Cystoskop, gr., przyrząd do badania pęcherza moczowego, oświetlający jego wnętrze.
Cystotomja, gr., operacja chirurgiczna przecięcia pęcherza moczowego.
Cyś, zdr. od Cyc, pieszczotl. pierś kobieca.
Cyt, wyraz lub znak ręką nakazujący milczenie, cisze: cicho; na Św. Wit, słowik C. przestaje śpiewać.
Cytacja, łć., wezwanie do jawienia się przed pewna władzę w oznaczonym czasie i miejscu.
Cytacja, Cytata, łć., przytaczanie czyich zdań, myśli, słów, danego ustępu z dzieła pewnego autora lub źródła, skąd zaczerpnięto te myśli.
Cytadela, wł., mała twierdza, warownia, wzniesiona w celu strzeżenia miasta i pilnowania go; więzienie w cytadeli.
Cytara, gr., starożytny instrument muzyczny podobny do liry, złożony z pudła rezonansowego ze strunami.
Cytarzysta, grający na cytarze.
Cytat, prow. — p. Cytacja, Cytata.
Cytata — p. Cytacja.
Cytoblast, gołe jądro komórki.
Cytoda, komórka bez jądra.
Cytodologja, nauka o komórce.
Cytować, łć., przytaczać, przywodzić zdanie autora lub osoby; wymieniać: wzywać urzędownie.
Cytronatka, skórka cytrynowa przyrządzona jako konfitura.
Cytryn, minerał barwy żółtej (odmiana kwarcu krystalicznego).
Cytrynek, pospolity motyl dzienny barwy jasno-żółtej; mała cytryna: nazwa gatunku gruszki: rodzaj jabłoni.
Cytrynjan, sól kwasu cytrynowego.
Cytrynowy, przym. od Cytryna; przyprawiony kwasem lub zapachem cytryny (np. zupa): C. olejek, C. kwas, sok.
Cytrynówka, Milonja, roślina z rodziny rutowatych; wódka zaprawiona skórką cytrynową i zapachem cytrynowym.
Cytrzysta, grający na cytrze.
Cytwar, nm., nierozwinięte i zasuszone główki kwiatowe niektórych gatunków bylicy, używane i jako środek leczniczy: roślina z rodzaju imbieru.
Cytwarowy, od Cytwar; C. nasienie, C. korzeń.
Cywilista, cywilus, gwar., cywilny. niewojskowy.
Cywilizacja, łć., ukształcenie, uobyczajenie, wykształcenie, rozwój i stan oświaty, postęp; ogłada obyczajów, umoralnienie, dobrobyt, kultura.
Cywilizować, ukształcać, podnosić duchowo i umysłowo, oświecać, uobyczajać: C. ś., przyjmować cywilizację, kształcić ś., okrzesywać ś., uobyczajać ś., stawać ś. grzeczniejszym, układniejszym.
Cywilizowany, człowiek dobrego obejścia, wykształcony, oświecony, dobrych obyczajów.
Cywilny, łć., obywatelski, społeczny, świecki, nie wojskowy i nie duchowny; nic kryminalny; władze C-e = nie duchowne i nie wojskowe; ubranie C-e nie wojskowe, nie mundurowe; C-e prawo, regulujące wzajemne stosunki osobiste, rodzinne i majątkowe pomiędzy jednostkami; lista C. roczna kwota pobierana ze skarbu państwowego przez monarchę i jego rodzinę w państwie konstytucyjnem; śmierć C. odjęcie wszelkich praw, służących obywatelowi; wyjęcie z pod prawa; urzędnik stanu C. = urzędnik sporządzający akty urodzenia, śmierci i małżeństw; C-a odwaga, odwaga wypowiadania prawdy, bez oglądania się na opinję publiczna: C-e małżeństwo, C-y ślub, zawarcie małżeństwa przed właściwym urzędnikiem świeckim, niezależnie od ślubu w kościele; po C-u = w ubraniu cywilnym.
Cywizm, łć., cnota obywatelska, gorliwość o dobro ogółu.
Cyzelacja, cyzelowanie, cyzelerstwo, sztuka artystycznego wykończenia ozdób za pomocą rylca na przedmiotach metalowych: rzemiosło cyzelera.
Cyzeler, fr., znający sztukę cyzelowania.
Cyzelować, fr., wyrzynać rylcem rysunki i ozdoby na przedmiotach metalowych; rzeźbić, drobiazgowo wykończać.
Czaban (-a), wielki wół z gatunku wołów podolskich.
Czabanka, wielka krowa podolska; areszt, więzienie.
Czackja, naszyniec, pajęczygon, roślina krajowa z rodziny liljowatych, o pięknych białych kwiatach, nazwana tak na cześć Tadeusza Czackiego.
Czad (-u), gaz trujący powstający z niedokładnego spalenia węgla, lub drzewa przy niedostatecznym dopływie powietrza, zagar, swąd.
Czadzić, wydawać czad, swędzić, kopcić, filować.
Czahary, ukr., blp., zarośla, miejsca nierówne porosłe krzakami; mokradła porosłe olszyną.
Czaić się, z cicha, z ukrycia chcieć komu co złego zrobić; taić się, ukrywać się, aby znienacka wypaść na kogo, zasadzać się na kogo; czyhać, skradać się.
Czajczy, przym. od Czajka (C. jaja).
Czajka, tur., dawna kozacka łódź wojenna; duża łódź rzeczna.
Czakan — p. Czekan.
Czamara, pers., rodzaj sukni długiej, używanej dawniej przez duchownych; długie białe atłasowe nakrycie zmarłej kobiety.
Czambuł (-u), tat., napad, najazd, najście; raptowna krótka wyprawa wojenna; nagły zagon tatarski; oddział Tatarów; kupa, gromada; w C., przysł., spiesznie, w czwał; razem, ogółem, kupą, gromadnie, ryczałtem; w bród, obficie, poddostatkiem.
Czapa, pogrdl. od Czapka; czapka zwieszona na bok.
Czapczyna, licha, nędzna czapka.
Czapeczka, mała czapka; pochewka otaczająca koniec korzenia i chroniąca go od uszkodzeń; pokrywka górna żołędzi; gasidło do gaszenia świec w kościele.
Czapiga — p. Czepiga.
Czapkować, kłaniać ś. uniżenie; uniżać ś., pochlebiać, zbytnio nadskakiwać komu; chcieć sobie zjednywać; piwo C-uje = tworzy się gęsta piana w kadzi na fermentującym piwie.
Czaplę, pisklę czapli.
Czapli, przym. od Czapla (pióro C-e, kita C-a).
Czaplinosek (-ska), roślina zielna z rodziny bodziszkowatych.
Czapnictwo, rzemiosło czapnicze.
Czapniczy, przym. od Czapnik.
Czapnik, ten, co robi czapki.
Czapraczek, zdr. od Czaprak; ubranie piesków pokojowych.
Czar (-ru), urok, urzeczenie: powab wielki, wdzięk; C-y, wiara w mniemaną tajemniczą władzę wywoływania klęsk lub szkodzenia ludziom za pomocą praktyk nadnaturalnych; gusła, sztuki czarodziejskie, zamawianie.
Czara, rodzaj baniastego kielicha o szerokim otworze, czasza, puhar.
Czarci, czartowski, przym. od Czart; C-ie łajno = pewien gatunek żywicy ze skrzepłego soku asafetydy, odrażającego zapachu.
Czarcik, djablik.
Czarcikęs (-u), roślina zielna z rodziny szczecinowatych, rosnąca na łąkach wilgotnych.
Czarczaty (-ów), tur., suknie, spódnice, szaty.
Czardasz, węg., węgierski taniec narodowy o szybkim tempie i ruchach coraz żywszych, melodja tego tańca.
Czareczka, czaszotka, gatunek ślimaka morskiego.
Czarne, rz., kir, żałoba; złe; C. na białem = napisane, wyraźne; z C-ego robić białe = przekręcać, używać wykrętów.
Czarniawa — p. Czerniawa.
Czarniawy, niezupełnie czarny, ciemny, śniady.
Czarniuchny, czarniuśki, czarniutki, czarniuteńki, zupełnie czarny, całkiem czarny.
Czarno, w kolorze czarnym; smutno, posępnie, żałobnie; C. przed oczami = ciemno, mroczy ś., r. robi się słabo; aż C. = mnóstwo, chmara, masa; na C-o = na kolor czarny.
Czarnobil, rodzaj roślin z rodziny mirtowatych, obejmujący wielkie krzewy i drzewa Azji połud. i Australji, o nasionach obfitujących w wonny olejek, kajaput.
Czarnobrewa, mająca brwi i rzęsy czarne.
Czarnobyl, pospolita nazwa rośliny trującej, bylicy polnej czyli tojadu mordownika.
Czarnogardł (-a), gatunek pliszki, mający czarne podgardle.
Czarnogłówka, sikorka o czarnej główce.
Czarnoksięski, wykonany lub używany przez czarnoksiężnika,, służący czarnoksiężnikowi, mający moc czynienia czarów; magiczny; czarodziejski, czarowniczy, zaczarowany.
Czarnoksięstwo, czarodziejstwo, czarownictwo, sztuka zachowywania mniemanych stosunków z siłami nadprzyrodzonemi: czynienie czarów, sztuka robienia czarów, czarna magja.
Czarnoksiężnik, czarodziej, czarownik, udający, że ma siłę nadprzyrodzoną, że robi cudy, czyniący czary, zajmujący się magją; guślarz, kuglarz.
Czarnokwit — p. Czartawa.
Czarnoleśny, czarnolaski, liściasty.
Czarnomorski, z nad morza Czarnego.
Czarnomorzec (-rca), dawny kozak mieszkający nad m. Czarnem.
Czarnonakrapiany, upstrzony centkami czarnemi.
Czarnooki, mający czarne oczy.
Czarnoróg (-ogu), ptak z gatunku dzioborożców.
Czarność, barwa czarna; złość, złe przymioty (C. duszy), ohyda; posępność, żałoba.
Czarnoziem, najżyźniejszy rodzaj gruntu, zawierający wielką ilość szczątków organicznych, przeważnie roślinnych.
Czarnucha, nazwa rośliny, firletka, kąkol, brunetka; nazwa dawana krowie czarnej.
Czarny, najciemniejszy kolor ze wszystkich barw; całkowicie pozbawiony koloru jaśniejszego; pozbawiony światła, ciemny; kruczy (C. jak węgiel, jak sadza, jak heban); nieuczciwy, brudny, ohydny, nikczemny, wstrętny; smutny, (C. dola), posępny; straszny, okropny; (C. potwarz, C. niewdzięczność); nieszczęsny (C. godzina); C. rozpacz = okropna, bezbrzeżna; C. charakter = intrygant; aktor grający role intrygantów, ludzi nikczemnych; C. anioł, duch = djabeł; C. las = gęsty, zarosły; liściasty (dębowy, bukowy); C. człowiek = murzyn; C. towar = niewolnicy murzyni przeznaczeni na sprzedaż; C. koń = kary, wrony; C choroba = melancholja; C. kawa = bez śmietanki; C. chleb = razowy; C. polewka = odmowa reki panny; C. kolor = żałoba, kir; C. gałka = oznaczająca odrzucenie podczas wyborów; C. krosta = karbunkuł, niebezpieczna zaraźliwa choroba wąglikowa; C. zwierzyna = dziki; C-a śmierć, C-a zaraza = straszna epidemja, która nawiedziła Europę w XIV w.; C. mór = morowa zaraza, dżuma; C. księga = spis ludzi osławionych, źle notowanych; wpisanie za przekroczenie; C. magja = czarnoksięstwo; C. szlak = niegdyś na stepie czarnomorskim nazwa drogi, na której działy się rozboje i napady tatarów; C-ym szlakiem = pokryjomu, ukradkiem; C. jagody = owoce borówki, czernicy; C. róża = nazwa rośliny prawoślaz różowy albo malwa; C. korzonki = nazwa korzeni rośliny wężymord ogrodowy, używanej jako jarzyna; C. ziele = nazwa rośliny sasanka zwyczajna.
Czarodziej, czarownik, czarnoksiężnik, ten, który czemś zdumiewa, który oczarowuje; mający wpływ nadzwyczajny; sztukmistrz wielki; człowiek bardzo zręczny.
Czarodziejka, r. ż. od Czarodziej; kobieta piękna, czar rzucająca, oczarowująca pięknością; dokonywająca rzeczy nadzwyczajnych.
Czarodziejski, dotyczący czarodzieja, czarnoksiężniczy; zaklęty, zaczarowany; czarujący, piękny, śliczny, zachwycający; p. Czarowny.
Czarodziejstwo, czarnoksięstwo, czary, gusła, oddziaływanie podnoszące umysł, wpływ zachwycający, porywający (słowa, stylu, muzyki), uniesienie, biegłość w wykonaniu.
Czarować, mniemane czary czynić; rzucać urok, urzekać, opętywać; nabawiać złego, zaklinać, omamiać; zachwycać, porywać, mieć wpływ nadnaturalny, oczarowywać, nęcić, wabić.
Czarownica, r. ż. od Czarownik; kobieta, która przez mniemany związek z czartem miała działać w szkodliwy sposób na ludzi i zwierzęta; kobieta stara i brzydka czarami się trudniąca, guślarka; kobieta zła, wiedźma.
Czarownictwo — p. Czarnoksięstwo.
Czarownik — p. Czarnoksiężnik, Czarodziej.
Czarowny, czarodziejski, czarujący pięknością, piękny, prześliczny, uroczy, zachwycający, przepyszny, olśniewający.
Czart, anioł upadły, djabeł, szatan, bies, zły duch, dydek; człowiek zły, złośliwy, niedobry; hultaj, gałgan, uparty: licho, bieda, nieszczęście: poszło do C. = przehulane; małe parta idzie do C. = źle nabyte nie idzie na pożytek; tego jest do C-a = bardzo dużo.
Czartawa, czarnokwit, roślina zielna z rodziny wiesiołkowatych o liściach sercowatych i różowym kielichu, rosnąca po lasach i koło płotów.
Czartopłoch (-chu), roślina Popłoch lub oset podwórzowy; gatunek grzyba trującego, o drażliwej woni, z rodzaju bedłki.
Czartowski — p. Czarci, djabelski, szatański; C. mleko = nazwa rośliny wilczomlecz; C. żebro = nazwa rośliny dryjakiew łąkowa.
Czarujący, porywający, zachwycający, łudzący, ujmujący, czarowny, śliczny, piękny.
Czary — p. Czar.
Czar-ziele, ziele mające mieć moc przy wykonywaniu czarów.
Czas, pojęcie, wypływające z uświadomienia następstwa i trwania zjawisk; chwila, moment, pora stosowna, pora właściwa, termin, sposobność; w lm.: okres lat, epoka, wiek; (C-y Zygmuntowskie); C. upływa, bieży, leci, ma skrzydła = chwile bezpowrotnie mijają, teraźniejszość zamienia się w przeszłość; C. zleciał jak z bicza trzasł = minął bardzo szybko; C. płaci = C. traci wszystko zależy od chwili, od pory = taż sama rzecz w różnych chwilach różne ma znaczenie; C. to pieniądz = nie tracąc C. można coś zarobić, marnowanie C. przynosi stratę materjalną; C. najlepszy lekarz = dawne cierpienia i nieszczęścia zacierają się w pamięci; C. to pokaże = zobaczymy skutki w przyszłości; zostawmy to C-owi = nie współdziałajmy czynnie, aby wywołać jakiś skutek, zachowajmy się biernie w tym razie; jeszcze nie C., będzie na to C. = teraz chwila nie odpowiednia, pora niewłaściwa, nie teraz, zawcześnie, później; już nie C., za późno; już wielki C. = już dawno nadeszła pora; mieć C. przed sobą = zawcześnie, później; nie w C. = za późno; przed C-em = przedwcześnie, zawcześnie; w sam C. = w porę, akurat, właśnie; innym C-em = kiedyindziej, nie teraz; mieć C. wolny = być swobodnym od zatrudnienia; mieć C. zajęty = być zatrudnionym w danej chwili; nie mieć C-su = być zatrudnionym, nie mieć chwili wolnej od zajęcia; brak C. = brak chwili wolnej, potrzebnej; wolnym C-em = wtedy, kiedy się nie jest lub nie będzie zatrudnionym; znaleźć C. = postarać się o chwile wolne, swobodne; zabawić jakiś C. = zatrzymać się gdzie lub u kogo przez dłuższy przeciąg czasu; na C. = na oznaczony termin, w ściśle określonej, we właściwej porze, dosyć wcześnie; w krótkim C-sie = niezadługo, wkrótce: nie w C-sie = nie we właściwej porze, nie w oznaczonym terminie; w sam C. = w pożądaną chwile, we właściwej porze: przed C-em = zawcześnie, dawniej, przed laty; C. po temu = już nadeszła pora; do C-su = do pewnego terminu, do jakiegoś kresu; w C. = dosyć wcześnie, zawczasu; w ów C., w C-sie = wtedy, gdy, podczas; z C-sem = stopniowo, wolno, kiedyś, w przyszłości; za wszystkie C-sy = za całą przeszłość; każdego C-su = zawsze, o każdej porze; do tego C-su = do tej pory, dotąd; od tego C-su = od tej pory, odtąd; od C-su do C-su = w pewnych odstępach, nie ciągle, kiedy niekiedy: w swoim C-sie = we właściwej porze; każda rzecz ma swój C. = wszystko się doczeka właściwej dla siebie pory; komu w drogę temu C. = kto ma iść lub jechać, nie powinien się spóźniać, czasu tracić; na C-sie = we właściwej porze, na dobie, rzecz, fakt zgodny z chwilowemi upodobaniami ogółu, zajmujący w danej chwili opinję publiczną (koncept na C-sie); po C-sie = zapóźno; C-su = podczas (c. wojny); swego C-su = niegdyś, dawniej; C. roboczy = pora, część dnia, przeznaczona na pracę, na zatrudnienie; tracić C. = nic nie robić, marnować drogie chwile, próżniaczyć się; korzystać z C-su = robić dobry użytek z wolnych chwil, użytecznie się zajmować; zyskać na C-sie = opóźnić pewien ostateczny termin, zyskać pożądaną zwłokę; dla zabicia C-su = zajmować się byle czem dla uniknięcia nudów; używać C-u = bawić ś., żyć przyjemnie, ucztować; szkoda C-su i atłasu = szkoda daremnych starań i kosztów; ząb C-su = ślady zgrzybiałości, zmiany jakie prowadzi za sobą starość, wiek podeszły, długie istnienie; zmysł C-su = poczucie wymagań chwili; duch C-su = usposobienie umysłów w danej epoce, kierunek poglądów i przekonań; córa C-su = p. Córa; dobre C-y = warunki życia pomyślne; złe C-y = warunki życia niepomyślne, klęski; w dobrym C. = w szczęściu; w złym C. = w nieszczęściu; w zły C. = w niepomyślną chwilę; ciężkie C-sy = trudne, niepomyślne, złe warunki życiowe; szkolne C-sy = lata spędzone w szkole; ogórkowe C-sy = sezon letni, miesiące wakacyjne; za wszystkie C-sy = za całą przeszłość, w znaczeniu wynagrodzenia sobie wszystkiego, bez czego się dawniej obchodziło; za C-sów = podczas czyjegoś życia: za dawnych C-sów = przed laty, podczas minionej epoki; za moich C-sów = w czasach mojej działalności, dawniej; mieć swój C. (o kobiecie) = mieć regularność; przyszedł C. na nią = koniec ciąży, zbliżanie się chwili porodu; piękny C. = pogoda ładna; brzydki C. = pora słotna; C. gwiazdowy = przyjmujący za podstawę dobę gwiazdową, t. j. przeciąg czasu między dwoma kolejnemi górowaniami jednej i tej samej gwiazdy; C. słoneczny przyjmujący za podstawę dobę słoneczną, t. j. przeciąg czasu między dwoma kolejnemi przejściami słońca przez południk; C. lokalny = właściwy danemu miejscu; C. normalny = godziny przyjęte o jednej porze na znacznej przestrzeni bez względu na odległość; C. środkowo-europejski = przyjęty jako jednakowy na znacznej przestrzeni dla dróg żelaznych; równanie C-su = poprawka dodawana albo odejmowana od godziny na kompasie dla otrzymania godziny na zegarze; C. w gram. = jedna z form odmiany czasownika, wyrażająca porę trwania czynności (kiedy czynność miała miejsce).
Czasami — p. Czasem.
Czasem, przysł., niekiedy, przypadkiem, wypadkowo; z C-em, kiedyś, powoli, później.
Czasomierz, zegar, zegarek kieszonkowy, chronometr.
Czasopis (-su), chronologja, dzieło chronologiczne.
Czasopisarz, czasopis (-sa) — p. Chronolog.
Czasopismo, pismo zbiorowo wydawane w pewnych odstępach czasu; pismo perjodyczne, gazeta, dziennik, tygodnik, miesięcznik, kwartalnik, rocznik.
Czasopiśmiennictwo, dziennikarstwo, prasa (perjodyczna).
Czasować, w gram., konjugować, odmieniać słowa przez osoby, liczby, czasy, tryby i stany.
Czasowanie, w gram., konjugacja, odmienianie formalne słowa (czasownika), p. Czasować.
Czasownik, w gram. słowo, cześć mowy wyrażająca czynność, byt albo stan jakiej osoby lub rzeczy i podlegająca odmianie, zwanej czasowaniem.
Czasowy, tyczący ś. czasu; trwający obecnie, niedługo; chwilowy, przemijający, tymczasowy, doczesny; mający czas, swobodną chwilę; ukazujący się co pewien czas (pismo).
Czaszotka — p. Czareczka.
Czata, częściej w lm. Czaty, łańcuch zewnętrzny wojska, rozłożony na obranych posterunkach; zewnętrzna straż pojedyncza, placówka, warta, straż, forpoczta, pikieta, posterunek, podjazd; zwiady, wideta, przeszpiegi, śledzenie; czajenie się na drapieżnego zwierza w nocy, pilnowanie tropu zwierząt; na C-ch stać = na straży, pilnować.
Czatować, czyhać na co, zaczajać się, zasadzać się, dybać; baczyć, strzec, pilnować; zważać pilnie, by kogo pochwycić, przyłapać.
Czatownik, strażnik pilnujący z wieży pożaru; wartownik czatujący, stróż nocny, szyldwach.
Czaty — p. Czata.
Czausz, pokojowiec, goniec, woźny u Turków.
Cząsteczka, zdr. od Cząstka; chem., najmniejsza cząstka ciała, do której można doprowadzić podział bez zmiany jego natury, składająca się z atomów, związanych chemicznie; molekuła; kawałeczek, drobina; działka.
Cząstka — zdr. od Część.
Cząstkowy — p. Częściowy.
Cząty, dukat, czerwony złoty.
Czchać, czchnąć, kichać; zmykać, uciekać.
Czciciel, czczący, cześć oddający, uwielbiający, kochający kogo lub co, szanujący; wielbiciel, wyznawca, zwolennik (C. prawdy, C. potęgi).
Czcicielka, r. ż. od Czciciel.
Czcić (czczo, czci), uwielbiać, ubóstwiać, boską cześć oddawać: poważać, szanować, kochać; obchodzić uroczystość, obserwować, święcić; C. się = nawzajem ś. częstować.
Czcigodny, wart czci, uwielbienia, szacunku; zacny, poważny; szanowny.
Czczenie, oddawanie czci, wielbienie, szanowanie.
Czczo, przysł., próżno, głodno: C. mi jest = jestem głodny, mdli mię; naczczo = nie przyjąwszy jeszcze pokarmu, nie jadszy i nie piwszy nic; być nie naczczo = być podpiłym, mieć już w czubku.
Czczość, pustość żołądka, głód uczuwany przed przyjęciem pierwszego w dniu pokarmu, ckliwość; w fiz. próżnia; próżność, marność.
Czczy, pusty, próżny; nikły, nędzny; marny, nie mający wagi, bez istoty rzeczy, pusty, bez wartości, nadaremny, bezskuteczny, bezowocny, bezcelowy, płonny, suchy, jałowy, wywietrzały.
Czech, należący do narodu, do kraju Czeskiego.
Czechizm, wyraz, wyrażenie lub zwrot czeski, do innego języka wtrącony.
Czeczotka, ptak wróblowaty szaro-brunatny z czerwoną łatką na głowie; przen., papla, kobieta gadatliwa, wiele i prędko mówiąca, trajkotka, gadulska; gatunek brzozy, której drewno używa się do robót tokarskich; kij z drzewa czeczotkowego.
Czeczuga, najmniejszy gatunek jesiotra; rodzaj szabli.
Czego, dopełniacz od Co, używane zamiast: dlaczego (czego mu dokuczasz, czego się śmiejesz?).
Czegoś, dopełniacz od Coś.
Czegoż — p. Dlaczego.
Czek (-ku), a., przekaz na odebranie pieniędzy, płatny za okazaniem, a wystawiony na bankiera, u którego wystawiający ma złożone pieniądze na rachunku bieżącym.
Czekać, zatrzymywać ś., zanim co nastąpi; zanim się co stanie; oczekiwać, wyczekiwać na kogo: spodziewać się, wyglądać; grozić (czekaj!); być przeznaczonym; gotować się; wisieć nad kim albo nad czem (czeka kara, nieszczęście); obawiać się; mieć cierpliwość, znosić, cierpieć; C. komu — być cierpliwym, pozwolić aby zobowiązanie spełniono później.
Czekalnia — p. Poczekalnia.
Czekanie, zatrzymywanie się na kogo lub na co, póki się to nie stanie; cierpliwość; wyczekiwanie.
Czekanista, grający na czekanie.
Czekolada, czokolada, wł., masa ze sproszkowanych ziarnek kakao i domieszek; napój z czekolady.
Czekoladka, cukierek z czekolady (czekoladowy).
Czekoladnik, wyrabiający czekoladę i czekoladki.
Czekoladowy, zrobiony z czekolady; C. kolor = brunatny.
Czeladka, zdr. od Czeladź; przen. nieliczna służba domowa; gromadka, grono; Boża C. = wierni, ludzie względem Boga.
Czeladne (-go), płaca czeladzi na pożywienie, zamiast żywienia w naturze, strawne dla czeladzi.
Czeladnia, izba czeladna.
Czeladniczy, przym. od Czeladnik; sztuka C-a, robota wykonana przez czeladnika, gdy się wyzwala na majstra.
Czeladnik, pomocnik majstra w rzemiośle.
Czeladny, przym. od Czeladź, dotyczący czeladzi, należący do czeladzi; ojciec C-y gospodarz domu; matka C-a = gospodyni.
Czeladź (-dzi), nazwa zbiorowa służby rolnej obojga płci u właścicieli ziemskich: służba, domownicy; czeladnicy i terminatorzy w rzemiośle; rzemieślnicy; ludzie jako sługi względem Boga: C. biała = kobiety służące: C. obozowa = ciury, żołnierze do posługi, pachołkowie; ludzie.
Czele (na) — p. Czoło.
Czelność, bezczelność, bezwstyd, zuchwalstwo.
Czelny, na czele będący, frontowy, przedni; przodujący, naczelny, główny; bezczelny, bezwstydny, zuchwały.
Czeluść (-ści), szczęka, jama, duży, głęboki otwór ciemny (w skale, w piecu); dół, przepaść, otchłań, kanały w piecu, otwór górny pieca; C. piekielna = otchłań piekielna, piekło.
Czem, narzędnik od Co.
Czemiernik — p. Ciemiernik.
Czemu, celownik od Co, używany zamiast dlaczego (czemu nie?).
Czep — p. Czepek i Czepiec.
Czepcowy, przym. od Czepiec.
Czepiać, zawieszać, przywieszać aby się trzymało, przyczepiać, zahaczać; C. się = przyczepiać się, lgnąć, chwytać ś.: nie chcieć kogo opuścić; C. się kogo = mieć pretensje nieuzasadnione: szukać zwady z kim; p. Czepić.
Czepić, czepek wkładać, odbywać obrządek wkładania czepka pannie młodej. Czepić ś., chwytać się, zahaczać ś., przyczepiać s. do czego; chwytać ś., przylegać; uwieszać ś., zawisać; nie odstępować kogo, mieć pretensje do kogo, chodzić za kim, domagając się czego; zostać gdzie; zamieszkać przy kim, nie będąc proszonym; prześladować; trzymać się czego uporczywie: przychodzić na myśl, do głowy (C-ają się go głupstwa).
Czepiec (-pca), jedna ze składowych części żołądka zwierząt przeżuwających; błona znajdująca się pod skórą czaszki: włożyć C. = wyjść za mąż; p. Czepek.
Czepiga, ptak z gatunku łażących z długim ogonkiem i czubkiem na głowie (fig.): kowalik.
Czepnia, gatunek zwierzokrzewu promienistego.
Czepny, czepiający się (pędy C-e rośliny), chwytny, łączący się.
Czeremere (w czubku), ndm., podchmielenie, podpicie.
Czerep, czaszka głowy; kawał rozbitego garnka, misy, skorupa; skorupa żółwia; w górnictwie: worek rudy; skupienie kryształów mineralnych, np. krzemionki w wydrążeniu kamienia kształtu czaszkowatego.
Czerepowy, przym. od Czerep; C-wy ton, odgłos, przy opukiwaniu płuc, odgłos tępy, jakby od pękniętego garnka pochodzący.
Czereśnia, drzewo owocowe, o jagodach pestkowych; owoc tego drzewa; p. Trześnia; kij z czereśniowej gałązki.
Czerkas, gatunek materji wełnianej lub bawełnianej, podobnej do kaszmiru lecz lżejszej.
Czerkies, mieszkaniec Czerkasji w górach Kaukaskich; kozak kubański; junak, zuch, zawadjaka; koń rasy czerkieskiej.
Czerniaczka, czerniak lub mięsak czarny, nowotwór, ciemnobrunatny guz, zdarzający się u koni siwych, rak czarny.
Czerniawa, kurzawa, wielka burza połączona z ciemnością, czarne chmury; tłum, gromada, mnóstwo, chmara, ćma.
Czerniciel, potwarca, obmówca.
Czernicielka, kobieta obmawiająca, potwarczyni.
Czernić, zabarwiać na czarno: puszczać czarną farbę, brudzić, smolić; słońce czerni = opala; spotwarzać, osławiać, mówić źle o kim, oczerniać; C. ś., czernieć, wydawać się czarnym, stawać się czarnym, ciemnieć; widnieć zdaleka; ukazywać ś. w barwie czarnej, zabarwiać ś. na czarno; farbować włosy czarną farbą; nawzajem spotwarzać się, ogadywać się.
Czernidłak, gatunek grzyba z rodziny bedłki, o kapeluszu brudno-czarnym.
Czernidło, zaprawa płynna lub stała, służąca do czernienia, farba czarna; C. drukarskie = masa drukarska z oleju i sadzy; C. do butów = szuwaks; w lm. potwarz.
Czernieć (-eje, -niał), przybierać lub nadawać barwę czarną; ciemnieć; ukazywać ś., zarysowywać ś. w czarnej barwie, p. Czernić.
Czernienie, nadawanie, przybieranie barwy czarnej, farbowanie na czarno; obmawianie, spotwarzanie, osławianie.
Czernik, mięczak: gatunek mątwy — p. Sepja.
Czernilcowate, nazwa jednej z rodzin roślin jednoliścieniowych, zimowitowate.
Czernilec (-lca), roślina o korzeniu bulwowym, łodydze gałęzistej, kwiatach białych, liściach drobnych.
Czernina, zupa z krwi kaczki lub gęsi i z ich podróbków.
Czerń (-ni), barwa czarna; ubiór czarny; czarny barwnik; wielka ilość, chmara, ćma; pospólstwo, chłopstwo, motłoch; najniższy, nieoświecony stan.
Czerpać, naczyniem a. dłonią brać skąd wodę lub inny płyn; wydostawać; zdobywać, brać, wybierać skąd, otrzymywać, korzystać, badać; przen. C. sitem wodę = napróżno pracować.
Czerpany — p. Czerpać; papier C. = robiony ręcznie na sicie.
Czerpik, owad skrzydlaty z rzędu błonkoskrzydłych, żądłowatych, gnieżdżący się w drzewie i żywiący się innemi owadami.
Czerstwić, krzepić, wzmacniać, rzeźwić (kogo).
Czerstwieć, zsychać ś., twardnieć, stawać ś. czerstwym (o pieczywie); nabierać sił, wzmacniać się; nabierać energji; starzeć się.
Czerstwość, rzeźkość, rzeźwość, świeżość, zdrowy wygląd w starości; żywość; suchość, nieświeżość (o pieczywie).
Czerstwy, wyschły, suchy, nie świeży, twardy (o pieczywie); rzeźwy, krzepki, jary, rzeźki, zdrowy, silny, kwitnący.
Czerw (-wia, -wie), beznoga larwa owadów; robak wnętrzak; plama czarna na zębach końskich, po których poznaje się wiek konia.
Czerwcowate, nazwa jednej z rodzin roślin dwuliścieniowych.
Czerwcowy, przym. od Czerwiec; karmazynowy, szkarłatny; rośliny C-e, plemię roślin goździkowatych.
Czerwcówka, wycieczka w czerwcu w pole, do lasu, w celu zabawy.
Czerwczyk, drobny chrząszczyk jasno-brunatny, z kształtu podobny do chrabąszcza.
Czerwić, zapładniać (o owadach); C. ś., płodzić ś., rozmnażać się (o owadach).
Czerwiec, robaczeć, stawać się robaczywym (o drzewie i owocach).
Czerwienica, nazwa krzewiny borówki; wysypka plamista.
Czerwienić, zafarbowywać na czerwono, rumienić; C. ś., czerwienieć, wydawać ś. czerwonym, połyskać czerwienią; stawać się czerwonym, ponsowieć; rumienić ś., oblać ś. rumieńcem, zapłonić ś., piec raka, wyglądać czerwono.
Czerwieniec, czerwoniec, czerwony złoty, dukat.
Czerwienieć — p. Czerwienić się.
Czerwienik, owad o nogach czerwonawych, z gatunku dwuskrzydłych.
Czerwimór (-oru), roślina z rodziny motylkowatych.
Czerwistka, owad z gatunku czerwców, dostarczający barwnika szkarłatowego.
Czerwonatka, drobny pajączek barwy krwistoczerwonej, pospolity na wiosnę na ziemi w ogrodach.
Czerwonawy, nieco czerwony.
Czerwonek (-nka), gatunek pająka z rodzaju roztoczy.
Czerwoniec (-ńca) — p. Czerwieniec; gatunek mchu liściastego.
Czerwoniuchny, czerwoniusieńki, czerwoniuteńki, zupełnie, całkiem czerwony.
Czerwonka, gatunek ptaka z rodzaju nektarników; dysenterja, biegunka połączona z krwawieniem; zaraźliwa choroba świń; lubryka, kredka czerwona, glinka czerwona.
Czerwonogardł, ptaszek: gatunek pliszki.
Czerwonoskórzec, człowiek mający skórę czerwonawą, koloru miedzianego (Indjanin).
Czerwoność, barwa czerwona, kolor czerwony, cera skóry czerwona, rumieniec.
Czerwonowłosy, mający włosy rude lub zabarwione na czerwono.
Czerwonożółty (kolor), lisowaty, ryży, ognisty, palący.
Czerwony (st. wyższy: czerwieńszy), mający barwę żywą, krwista, ognistą: rumiany, purpurowy, ponsowy, szkarłatny: C-e włosy = rude: C-a w grze bilardowej, domyśl. bila; C. jagoda = poziomka: C. drzewo = szpilkowe; C. złoty = dukat: C. krzyż = krzyż w białem polu, znak neutralny, przyjęty dla osób i wozów należących do oddziałów sanitarnych, niosących pomoc rannym żołnierzom, nazwa stowarzyszenia międzynarodowego opiekującego się rannemi na polu bitwy; C. przen. w życiu publicznym człowiek skrajnych zasad politycznych lub społecznych; radykał, zapalony, zagorzały, krańcowy, rewolucyjny.
Czerwoń (-ni), koralodrzew, koralowe drzewo, roślina z rodziny motylkowatych.
Czerwota, pewien gatunek porostu wodnego.
Czerwotocz (-czu), robaczywość, toczenie robaków.
Czesać, włosy na głowie grzebieniem do porządku doprowadzać: rozczesywać, równać, porządkować (len, wełnę); C. konia = cudzić: zmykać, biec szybko, pędzić, gonić; oszukiwać; C. kogo = ćwiczyć, bić, okładać; zaostrzać siekierą, strugać; C. się włosy grzebieniem lub szczotką sobie porządkować, gładzić, układać (włosy).
Czesanie, doprowadzenie grzebieniem włosów do porządku; ucieczka; pobicie, wybicie, sprawienie łaźni: oszukiwanie, ogrywanie; zaostrzanie końców kija, kolu.
Czesanka, wełna albo bawełna czesana, przygotowana do tkania.
Czeski, z Czech pochodzący; C. grosz, dawna moneta polska = 6 groszom polskim; C. kamień = szkło naśladujące kamień.
Czesne (-go), honorarjum płacone przez studentów profesorom za wykłady w uniwersytecie.
Czeszczeć, stawać się Czechem, przyjmować język, obyczaje Czechów.
Czeszczyzna, właściwości czeskie w jeżyku, sztuce, obyczajach i t. d.; szkło różnokolorowe; kamienie sztuczne, naśladujące drogie kamienie.
Czeszka, kobieta rodem z Czech.
Cześć (czci), uwielbienie, hołd; szacunek, poważanie, uszanowanie; uznanie zasług; zaszczyt, honor; sława, opinja, reputacja, dobre imię, uczciwość, zacność; uczczenie, okazywanie szacunku; ambicja; ostatnia C. = odprowadzenie zwłok umarłego na cmentarz, pogrzeb; Wasza C. Wasza Wielmożność.
Cześnik, urzędnik dawny dworski, który miał pieczę nad jadłem dla króla; dawny tytuł honorowy, dający przywileje podawania potraw królowi przy stole; później tytuł, godność za zasługi.
Cześnikowicz, syn cześnika.
Cześnikowstwo, cześnik z żoną; urząd cześnika.
Cześnikówna, córka cześnikowstwa.
Czeznąć, przepadać, niknąć, ginąć, marnieć.
Często, przysł., (st. wyż. częściej), powtarzając wiele razy; dosyć.
Częstochowski, wiersz a. rym, lichy, słaby wiersz, rym łatwy bardzo, pospolity; ladajaki, kiepski, marny.
Częstochowszczyzna, lichota, tandeta.
Częstokroć, przysł., powtarzając wiele razy; bardzo często; nieraz, czasami, p. Często.
Częstokrotny, przym. od Częstokroć; bardzo częsty, powtarzający się raz po raz, niejednokrotny, p. Częsty.
Częstotliwy, często się powtarzający; w gramatyce słowo czynne, zawierające w sobie wyrażenie częstego powtarzania czynności, np. bywać.
Częstować, ofiarowywać gościowi jadło, napoje, cygara: gościć, ugaszczać, raczyć, podejmować gościa; traktować czem, ucztować; proponować, ofiarowywać co komu; C. kijem = bić, okładać, garbować skórę; C. ś. = nawzajem sobie kazać dawać jeść i pić, traktować ś., raczyć się.
Częstszy — p. Częsty.
Częstunek — p. Poczęstunek.
Częsty, (st. wyż. częstszy lub częściejszy); wielokrotny, powtarzający się nieraz, ciągły, ustawiczny, niejednokrotny. Częściej — p. Często.
Częściejszy, st. wyż. od Częsty.
Częściowo, przysł., nie całkowicie, nie odrazu, po trochu, częściami, partjami, ratami.
Częściowy, dotyczący części czegoś; niecałkowity, niezupełny, cząstkowy (np. zaćmienie słońca); częściami, nie w całości wykonywany lub uskuteczniany (np. wypłata), niejednokrotny, stopniowy.
Część, jeden z kawałków tworzących całość, składnik, pewna ilość rzeczy; oddział, dział, udział, pewna ilość (scheda); większa C. = większa ilość, większość; lwia C. główna, największa; C-ści = składniki (organizmu); C-i ciała =członki; C. miękkie ciała = wszystko co nie jest kością lub chrząstką: C. płciowe = narządy rodne, wstydliwe męskie albo żeńskie; częścią, po części, przysł. = poniekąd, niejako, niecałkowicie, niezupełnie, nie ze wszystkim; w znacznej mierze, w pewnej mierze, do pewnego stopnia, trochę; po największej C-ści = przeważnie, w większej ilości; C-ścią = trochę, cokolwiek, w pewnej mierze; C-ami = nie odrazu, powoli, potrochu: Części mowy = w gramatyce 9 różnych gromad (grup), na które dzielimy wszystkie wyrazy pewnej mowy czyli języka (rzeczowniki, przymiotniki, zaimki, liczebniki, słowa, przysłówki, przyimki, spójniki i wykrzykniki); Części świata = pięć wielkich lądów z otaczającemi je morzami, na jakie gieografowie dzielą ziemię.
Czkać, czknąć, mieć czkawkę.
Czkawka, gwałtowny mimowolny ruch oddechowy, powstający wskutek skurczu przepony; chwilowe spazmowe drganie przełyku.
Czknąć — p. Czkać.
Człap! ndm., odgłos kroków ciężkich, powolnych, ciągnących się, klapiących obuwiem; — p. Szlap.
Człapać, leźć powoli jakby w obuwiu spadającym z nóg; wlec się, łazić, iść wlokąc nogi; iść klapiąc jakby po błocie; iść ciężko całą stopą; szczekać zębami; — p. Kłapać.
Człapak, koń chodzący szlapiąc (wielkim krokiem), powolny, stępak; C-ki = obuwie za obszerne, z nóg spadające; — p. Szlapak.
Człapanie, chód ciężki, powłóczący, kroki człapiącego.
Człeczek (-czka), człeczyna, zdr., od Człek, Człowiek.
Człeczy, przym. od Człek, ludzki, człowieczy, należący do człowieka, dotyczący człowieka.
Człeczysko, zamiast człowieczysko = człowiek.
Człek (lm. ludzie), człowiek.
Członek (-nki), składowa część ciała człowieka, zwierzęcia lub rośliny, cząstki ich należące do części składowej; jednostka, należąca do ogółu czego: C. (lm. Członkowie), jednostka w społeczeństwie, osoba należąca do pewnego stowarzyszenia, instytucji, uczestnik: punkt, paragraf, artykuł; C. męski = wstydliwy, rodny.
Członkini, kobieta należąca do jakiego stowarzyszenia, uczestniczka.
Członkować, dzielić na członki albo na części; artykułować.
Członkowanie, rozdzielanie na członki, na części oddzielne: artykulacja.
Członkowaty, z członków złożony; mający przeguby, członki; stawowaty.
Członkowski, dotyczący członka jakiego towarzystwa (udział).
Członkowstwo, godność lub stanowisko członka, uczestnika.
Człowieczek (-czka), człowiek mały, nizkiego wzrostu, małego znaczenia; człek zdolny, rozumny; część środkowa źrenicy, w której odbija się przedmiot widziany.
Człowieczeństwo, ludzkość, rodzaj ludzki, ludzie; natura, przyrodzenie człowieka; stan człowieczy, istota człowieka; dobre przymioty cechujące człowieka.
Człowieczy, od Człowiek, ludzki, Syn C. = Jezus Chrystus.
Człowiek, człek (lm. ludzie), stworzenie z gatunku ssących wyniosłych, najwyżej rozwinięta istota, odznaczająca się mową; jednostka żyjąca, duszą rozumną obdarzona; członek ludzkości; uosobienie natury ogólno-ludzkiej; uosobienie doskonałości natury ludzkiej; ludzkość, rodzaj ludzki, wszyscy ludzie; mężczyzna; mąż, mężczyzna z gminu (nie pan); włościanin, sługa, służący, lokaj, parobek; C. ja (mówiąc o sobie nieosobiście); C. w wieku = stary; C. z głową = rozumny; C. do wszystkiego = zdolny, chętny; C. jak się należy = porządny, zacny, poważny; to mi C. = posiadający wysokie przymioty serca i duszy; oto C. = Chrystus, wierny naśladowca Chrystusa; pokazać się C-em = dać dowody szlachetności uczuć; wyjść na C. = wykierować się na porządnego, uczciwego; ludzie = dorośli; świat, ogół, społeczeństwo; służba, czeladź robotnicza; być podobnym do ludzi = wyglądać przyzwoicie, przystojnie, być uczciwym; chodzi po ludziach = mówią, powiadają.
Czmer (-u), stan nienaturalny w skutek wypicia pewnej ilości piwa, wódki, wina; podchmielenie.
Czmerać; szmerać, gmerać, dłubać; palcami w czem grzebać; kręcić się jakby czegoś szukając; być podchmielonym, mieć w czubku; zamroczyć.
Czmychać, czmychnąć, zmykać, uciekać, zemknąć, drapnąć; sapać.
Czoboty (blp.), rodzaj butów z wykładanemi cholewami.
Czochać się (o zwierzętach), trzeć się o co; drapać się.
Czochrać, burzyć, rozrzucać, kudłać, płatać, wikłać, targać, mieszać włosy; nastraszać, jeżyć włosy; rozczesywać; rozskubywać, skubać (wełnę); odrywać główki nasienne lnu od łodygi; C. się = targać sobie włosy, nastraszać je; targać się z kim, czubić się, brać się za łby, za czupryny; drapać ś., skrobać ś.
Czokać — p. Ciokać.
Czokolada — p. Czekolada.
Czolisty, mający duże czoło.
Czołem, przys., przodem, wprost; C.! witam! z szacunkiem! składam hołd! biję czołem! kłaniam!
Czołgacz, pełzacz, gad pełzający; pochlebca, lizus, nikczemnik; człowiek upodlony, bez czci, liżący łapę czyją.
Czołgać ś., pełzać, posuwać się na brzuchu, prześlizgiwać ś.; wić ś., rozkrzewiać ś. po ziemi (o roślinach); uniżać ś., upokarzać ś., upadlać ś., płaszczyć się, podlić ś.
Czołobitność, cześć, oznaka uszanowania, poddaństwo, uniżoność, ukłon.
Czołobitny, najuniżeńszy, najpokorniejszy, pełen uszanowania.
Czołowaty, mający kształt czoła, mający duże czoło.
Czopek, mały czop; zatyczka formy stożkowatej, korek; języczek podniebienny; klinik z masy przepisanej jako lekarstwo, wkładany w otwór kiszki stolcowej; rdzeń w ropniu.
Czopki, zakończenia rozgałęzień nerwu wzrokowego w oku.
Czopnica, piła czopowa do narzynania czopów u belek.
Czopować, szpuntować, zatykać czopem, spajać za pomocą czopa.
Czopowe (-go), blm., dawniejszy podatek od trunków.
Czort — p. Czart.
Czosnak (-a), ożanka czosnkowata, roślina zielna z wargowych, o kwiatach czerwonych, o liściach wydających za potarciem zapach czosnkowy; C-em trącić, być uważanym za żyda; być filutem, krętaczem, oszustem.
Czosnkowaty, podobny do czosnku, przypominający zapach czosnku.
Czosnkowy, przym. od Czosnek.
Czółko zdr. od Czoło; rodzaj opaski ozdobnej, wkładanej przez kobiety na górną część czoła.
Czterdziestka, liczba, zawierająca 40 jedności; 40 lat wieku: p. Czterdziestówka.
Czterdziestnica, czterdziesiątnica, pierwsza niedziela wielkiego postu; post wielki 40 dniowy.
Czterdziestodniowy, 40-ści dni trwający; C. post, obowiązujący od środy popielcowej do niedzieli wielkanocnej.
Czterdziestogodzinny, 40 godzin trwający.
Czterdziestokopiejkowy, kosztujący 40 kop.
Czterdziestoletni, 40 lat trwający, 40 lat mający, przypadający po 40 latach.
Czterdziestorublowy, wart albo kosztujący 40 rubli.
Czterdziestówka, czterdziestka, moneta, zawierająca 20 kop. czyli dawniej 40 groszy.
Czterdziestu, 40 mężczyzn, ludzi.
Czterdziesty, liczba porządkowa następująca po 39.
Czterdzieści (-stu), liczba cztery razy dziesięć, 40.
Czterdzieścioro (-rga), zbiór 40-tu (dzieci, ludzi, zwierząt).
Czterech, liczba 4, użyta z dopełniaczem imion osobowych męskich, np. czterech panów = czterej panowie.
Czterechsetny, liczba porządkowa z piątej setki od Czterystu; wypadający z upływem 400 lat; jedna czterechsetna czterechsetna część całości = ⅟400.
Czterej, liczba cztery w zastosowaniu do 4 mężczyzn: czterej panowie; dopełniacz: czterech.
Czternastka, liczba, wyrażająca 14 jedności.
Czternastodniowy, 14 dni trwający, przypadający po 14 dniach.
Czternastoletni, 14 lat mający lub trwający.
Czternastomiesięczny, mający 14 miesięcy.
Czternastopunktowe pismo, czcionki wielkości 14 punktów zw. mitel.
Czternastu, 14 mężczyzn.
Czternasty, liczebnik porządkowy, po 13-ym następujący.
Czternaście, liczba 10 i 4.
Czternaścioro (-rga), 14 osób, zwierząt, drzwi.
Czterodniowy, mający lub trwający cztery dni.
Czterodrutowy, skręcony z 4-ch nitek; z 4 drutów.
Czterodziałkowy, mający 4 działki (kielich kwiatu).
Czterofuntowy, ważący 4 funty.
Czterofuntówka, działo wyrzucające kule 4-o funtowe.
Czterogarncowy, zawierający 4 garnce.
Czterogłoskowy, wyraz złożony z 4 głosek lub liter.
Czterogłosowy, śpiew rozłożony na 4 głosy, na 4 instrumenty, kwartetowy.
Czterogodzinny, 4 godziny trwający.
Czterogroszowy, kosztujący 4 grosze.
Czterogroszówka, pieniądz = 4 groszom, czworak; kosztująca 4 grosze (bułka, świeca).
Czterojęzyczny, napisany w 4-ch językach, mówiący 4 językami.
Czterokańciasty, mający 4 kanty, cztery rogi (stół i t. p.).
Czteroklasowy, mający 4 klasy (zakład naukowy).
Czterokołowy, mający 4 koła (wóz).
Czterokomorowy, mający 4 komory (słupek o zalążni czterokomorowej).
Czterokonny, zaprzężony w cztery konie.
Czterokrotnie, cztery razy.
Czterokrotny, 4 razy powtarzający się.
Czterolatek, mający 4 lata (zwierzę).
Czterolecie, cztery lata, przeciąg lat czterech.
Czteroletni, 4 lata mający, żyjący lub trwający.
Czterolistny, mający liść złożony z czterech listków.
Czterołokciowy, mający 4 łokcie.
Czteromasztowiec (-wca), statek o 4 masztach.
Czteromiesięczny, mający lub trwający 4 miesiące.
Czteroosobowy, mogący pomieścić 4 osoby (powóz).
Czteropiętrowy, budynek mający 4 pietra, o 4 piętrach.
Czteropłatkowy, złożony z 4-ch płatków (korona kwiatu).
Czteropręcikowy, mający 4 pręciki w kwiecie.
Czteroprocentowy, przynoszący procentu cztery od sta.
Czteropunktowe pismo czcionki wielkości 4 punktów.
Czteroręczny — p. Czwororęczny.
Czterorzędowy jęczmień = mający kłoski w czterech rzędach.
Czterosilny, kwiat mający 6 pręcików, z których 4 dłuższe i 2 krótsze.
Czteroskibowiec (-wca), rodzaj pługa.
Czteroskibowy, mający 4 skiby (pług, zagon).
Czterosłupkowy, kwiat mający 4 słupki oddzielne.
Czterostopowy, mający 4 stopy długości; C. wiersz, złożony z czterech stóp, tetrametr.
Czterostronny, mający 4 strony.
Czterostrunny, mający 4 struny (lira).
Czterotomowy, obejmujący 4-ry tomy.
Czterotygodniowy, mający lub trwający 4 tygodnie.
Czterowęgielny, mający 4 węgły, czterokątny.
Czterowiersz, utwór poetyczny lub część utworu, z czterech wierszy złożona, zwrotka z 4 wierszy, tetrastych.
Czterowiosłowy, o czterech wiosłach.
Czterowiosłówka, łódź, w której wiosłuje 4 wioślarzy.
Czterowymiarowy, posiadający 4 wymiary (przestrzeń).
Czteroząb (-ębu), rodzaj mchu gałęzistego.
Czterozgłoskowy (wyraz) złożony z czterech zgłosek czyli sylab.
Czteroziarn (-u), nazwa owoców roślin należących do rodziny wargowatych i szorstkolistnych, których owoc po dojrzeniu rozpada się na cztery owocki czyli orzeszki.
Cztery, czterech, liczba = 4 jednościom, między 3 a 5 środkująca: w C. oczy powiedzieć = sam na sam, bez świadków, na osobności, C. kąty a piec piąty = rodzaj gry, zabawy; pusta izba; w C-ech murach = w więzieniu; C-ry deski trumna; C. litery kiep (mieć kogo za kpa); upić się jak C. dziewki = być całkiem pijanym.
Czterykroć, Czterechkroć, cztery razy; C. sto tysięcy = czterysta tysięcy.
Czterysta (czterechset), czterystu = 4 razy sto = 400.
Czubajka, gatunek grzyba z rodzaju bedłki.
Czubaty, mający czub; mający kształt czuba; szpiczasty, wydatny; rodem kurki C-te (o kobietach) = wszystkie jednakowe, jedne wady mające, nic nie warte.
Czubek (-bka), zdr. od Czub; w lm. czubki, koniec szpiczasto-wydatny; końce palców; choroba pszczół, w czasie której wydzielają na głowie lipką ciecz, do której przylepia się pyłek kwiatowy; szpital dla obłąkanych; kwalifikuje się do C-ów = jest warjatem, głupcem, narwanym; każdy dudek ma swój C. = nikt bez ale, każdy ma pewne wady, pewne właściwości.
Czubiasty, mający czub, zakończony czubem.
Czubić, brać za czub, targać za czuprynę, bić; stroić głowę czubem; C. ś., bić ś., za łby ś. wodzić; kłócić ś., spierać ś., toczyć wojnę na słowa albo piórem.
Czucha — p. Cuha.
Czuchać się, drapać się, skrobać się; ruszać się, poprawiać się będąc jeszcze zaspanym, gmerać się, czmerać, czmuchać się; p. Czochać się.
Czucie, bezpośredni skutek psychiczny podrażnienia jakiego narządu zmysłowego; świadomość wrażeń zewnętrznych; zdolność odczuwania; poczucie swego ciała; C. dotykowe, mięśniowe; błęd. zam. wrażenie; władza czucia, uczucie; wrażenie przyjemne lub nieprzyjemne, odczuwanie sercem; przewidywanie, przeczucie; stosunek, łączność; zmysł powonienia; węch; bez C. = bez przytomności, bez zmysłów, bez duszy, bez serca, obojętność na cierpienie innych.
Czuć, doznawać wrażenia, odczuwać, poczuwać, zmysłami co uczuwać; być wzruszonym, brać do serca, brać udział w czyim cierpieniu; odczuwać w duchu, poznawać, doznawać czego, rozumieć co, rozważać; przeczuwać, miarkować, domyślać ś., spodziewać ś. czego; wiedzieć, że coś jest lub ś. dzieje; C. co węchem, powonieniem, poznawać, odczuwać; pomiarkować, spostrzec, uważać, czuwać, widzieć; pachnąć, zalatywać czym; C. nieos., trąci, śmierdzi, bije w nos, cuchnie; C. co do kogo = mieć, żywić urazę; C. ś. = mieć świadomość o sobie, uważać po sobie, być w możności, uczuwać się; C. co do siebie = uważać co do siebie, zdawać sobie sprawę z czego, poczuwać ś.; uważać siebie za co, pilnować się, pamiętać, strzec się.
Czuha — p. Cuha.
Czuja, czujka, płaszcz z rękawami, szynel uczniowski, studencki, rodzaj opończy.
Czuj duch! poczekaj! uważaj! pilnuj się! prędko, żywo, co tchu!
Czujność, rz. od Czujny; spostrzeganie, zwracanie uwagi, czuwanie; baczność, pilnowanie, gotowość, ostrożność; mienie się na ostrożności; wrażliwość.
Czujny, lekkim snem śpiący, łatwo się budzący; czuwający; wrażliwy na każdy szmer; uważający na wszystko, pilnujący, uważny, baczny, pilny, przytomny, ostrożny, gotowy.
Czule, przysł. od Czuły.
Czulić się, okazywać czułość, wdzięczyć ś., pieścić ś. wzajemnie.
Czułkowate, nazwa jednej z rodzin roślin dwuliścieniowych, o owocach strąkowych.
Czułostka, uczucie, sentyment, miłość przesadna lub wmówiona (nie prawdziwa); pieszczoty.
Czułostkowość, przesadne roztkliwienie; okazywanie wzruszenia przy lada drobnostce; rozczulanie się, rzewność, sentymentalność.
Czułostkowy, przesadnie uczuciowy, łatwo się rozczulający, sentymentalny, tkliwy.
Czułość, łatwość w przyjmowaniu wpływów zewnętrznych (czułość na zimno), wrażliwość, drażliwość; własność przejmowania wrażeń i przeprowadzania ich do mózgu; zdolność do uczuć, uczuciowość, wzruszenie, rozczulenie, tkliwość; C-ści, pozorne lub przesadne oznaki niby uczucia, pieszczoty nieszczere.
Czuły, wrażliwy na dotyk najsłabszy, mający władzę czucia (w nerwach); łatwo przyjmujący wpływ zewnętrzny, podlegający łatwo sile uczucia; wrażliwy, drażliwy, uczuciowy, rzewny, tkliwy, rozczulający, wzruszający; kochający, serdeczny; troskliwy, czujny, baczny; wskazujący najmniejsze zmiany lub bardzo drobne różnice (termometr, waga).
Czumacki, przym. od Czumak.
Czupiradło, prow., strój głowy kobiecej bez gustu, nastroszony; brzydka osoba dziwacznie ubrana, dziwoląg, poczwara, straszydło; koczkodan.
Czupurny, junakowaty, zuchowaty, nie poddający się, obraźliwy, gniewliwy, wyzywający, zawadjacki, stawiający się, szorstki.
Czupurzyć ś., junaczyć się, stawiać się, najeżać się, buńczuczyć się, indyczyć się, srożyć się.
Czurydło, roślina z rodzaju rezedy.
Czutki, czujny, łatwo budzący się.
Czuwać, nie spać, przepędzać noc bezsennie; być czujnym, mieć baczność na co, dawać baczenie, uważać na co, pilnować czego; pilnować ś., strzec ś., baczyć na siebie; mieć pieczę, staranie, pielęgnować; czyhać, czatować.
Czuwalnia, izba dyżurnych, pilnujących.
Czuwanie, nie spanie, ciągle pilnowanie, uważanie, pieczołowitość, baczność.
Czwał — p. Cwał.
Czwanić ś., chwalić się, chełpić się, chlubić się.
Czwartak, moneta czterogroszowa; gatunek jęczmienia, mającego cztery rzędy ziarn w kłosie; gatunek lekkiego miodu do picia; uczeń 4-ej klasy; czwartoklasista; żołnierz 4-go pułku b. wojska polskiego; mieszkający na 4-em piętrze; czwarta część; czwarty rój z jednego ula.
Czwartek (-tku), czwarty dzień po niedzieli w tygodniu; tłusty C. = ostatni przed wielkim postem; wielki C. = C. wielkiego tygodnia.
Czwartkowy, przym. od Czwartek, przypadający w czwartek lub co czwartek.
Czwartoklasista, Cz-stka, uczeń, uczennica czwartej klasy.
Czwartoletni, trwający lub mający czwarty rok, ciągnący się czwarty rok, siedzący jednej klasie czwarty rok (C. uczeń).
Czwarty, liczba porządkową od Cztery, po 3-cim następująca; C. grosz = czwarta część zysku, czwarta część dochodu, po C-te = wymieniając czwarte z porządku, C. stan, niewłaściwa nazwa dawana robotnikom fabrycznym.
Czwarzyć, zmyślać, udawać, przekręcać, waśnić, różnić; C. ś., drożyć się, wymawiać się, niby nie chcieć przyjąć a jednak pragnąć tego; robić ceregiele; swarzyć się, kłócić się, sprzeczać się, żyć w niezgodzie.
Czworak, dawna moneta czterogroszowa; budynek na cztery izby podzielony dla czterech rodzin parobków, służących we dworze; w lm. C-ki, położenie człowieka, opartego rękami i nogami na ziemi; chodzić na czworakach, na bałyku; cztery garnuszki razem zrobione z jednym kabłączkiem.
Czworaki, liczebnik, oznaczający cztery gatunki jakiej rzeczy, czterech rodzajów.
Czworako, cztery razy tyle, na cztery części, w czworaki sposób.
Czworniak, budynek wiejski mieszczący 4 izby; rodzaj grzybka, bakterji.
Czworo (-rga), zbior., cztery osoby, (było nas czworo, z czworgiem dzieci); na C-ro = na cztery części; we C-ro = w 4 osoby, cztery razy (chustkę złożyć we czworo); z C-giem, z czterema.
Czworoboczny, mający cztery boki.
Czworodzielny, dzielący na cztery części.
Czworograniasty, czworogranny, czterograniasty, ograniczony 4-ma linjami prostemi, kwadratowy; czworoboczny, czterokątny, czterorożny; czworokańczasty.
Czworokańczasty — p. Czworograniasty.
Czworokąt, figura mająca cztery boki — p. Czworobok.
Czworokątny, o czterech katach i 4 bokach.
Czworonogi — p. Czworonożny.
Czworonożny, Czworonogi, Czteronogi, mający cztery nogi: zwierzęta czworonożne.
Czworooczny, Czworooki, Czterooczny, Czterooki, mający czworo oczu: potwór C.
Czwororęczny, Czwororęki, Czteroręczny, Czteroręki, mający 4 ręce: zwierzęta czwororęczne (= małpy).
Czwororzędny, idący czterema rzędami.
Czworośnia, roślina z rodziny roślidławowatych.
Czworozamczysty, Czworozamkowy, Czterozamczysty, Czterozamkowy, o czterech zamkach: wrota czworozamczyste.
Czwórka, cyfra cztery; stopień szkolny 4; kompanja, złożona z czterech osób (poszli we C-kę, iść C-ami, t. j. po czterech); zaprząg z czterech koni (powóz zaprzężony w C-kę, jechać C-ką, w C-kę); karta do gry o czterech okach (C-ka treflowa); moneta wartości czterech groszy, czworak; czwarta część, ćwierć; czwarta część arkusza, złożonego z 16 kolumn; format in 4-o.
Czwórnasób: w czwórnasób = poczwórnie, cztery razy tyle (wynagrodzić w C.).
Czy, Czyż, Czyli, Czyliż? 1) pytając = albo? alboż? — li? 2) Czy — czy, czy to — czy to = — li — li, bądź — bądź (czy tak, czy owak).
Czyhać na kogo, na co = czatować, dybać, nastawać.
Czyj, 1) pytając = do kogo należący? od kogo pochodzący? kogo? 2) taki, który do kogo należy, który od niego pochodzi; C. = kogo; należący do kogo (czyja szkoda, tego i grzech); 3) czyjś, kogoś, obcy, cudzy, nieswój (pokutować za czyje grzechy).
Czyjbądź (czyjegobądź) = należący do kogobądź; czyjkolwiek.
Czyjś (czyjegoś) = należący do kogoś, niewiadomo czyj.
Czyli, Czyliż, 1) p. Czy, 2) to jest, albo, inaczej mówiąc, innemi słowy.
Czyn, 1) to, co uczyniono, czego dokazano, dzieło, uczynek, postępek, postąpienie, fakt (dowiedź tego C-nem; C-u tu trzeba, nie słów); 2) wykonanie (wprowadzić co w C.).
Czynić, być czynnym, nie próżnować, działać, robić (kto wiele mówi, mało C-ni); dobrze, źle C. = postępować, żyć, poczynać sobie, sprawować ś., sprawiać ś. dobrze, źle; C. komu dobrze, źle = świadczyć; C. co = robić, wykonywać, uskuteczniać, spełniać (nie czyń drugiemu, co tobie niemiło); C. koniu krzywdę = wyrządzać; zadosyć C. komu = zadowalać go, dawać mu satysfakcję, wynagradzać go; zadosyć a. zadość C. czemu = wypełniać co należycie, odpowiadać czemu godnie (C. zadość obowiązkom, czyjemu żądaniu); robić, działać, skutkować, służyć, pomagać (to lekarstwo dobrze mi C-ni); dawać, wynosić, stanowić (dwa razy dwa C-ni cztery; C-ni to pokaźną sumkę; wiele to zajęcie C-ni ci dochodu? = przynosi, daje, zapewnia (C-ni mi to zaszczyt); C. ś. kim, czym = udawać kogo, odgrywać czyją rolę (nie czyń się tym, czym nie jesteś).
Czynnik, to, co ś. przyczynia do pewnego skutku, przyczyna działająca, działacz, siła, motor (C. nadprzyrodzony: elektryczność jest C-kiem przyrody); jedna z liczb, które mnożymy przez siebie.
Czynność, rz. od Czynny, działanie, sprawa, robota, praca, zatrudnienie (C-ści przygotowawcze, C. mózgu, serca, płuc; pokończyć C-ści); idę do swych C-ści (= obowiązków, do pracy).
Czynny, będący w stanie działania, działający; aktywny (stan C. majątku; maszyna C-na, t. j. w ruchu); sąd był C. przez cały dzień (= zajęty, spełniał czynności); członek C., służba C-na (= rzeczywista, faktyczna); wulkan C.
Czynsz, łć., dochód z nieruchomości, opłata za użytkowanie z onej; C. wieczysty = wieczyste prawo do czynszu z nieruchomości; siedzieć na C-u = użytkować z roli za opłatą pieniężną (bez odrabiania pańszczyzny).
Czynszownik, łć., 1) ten, co płaci czynsz, dzierżawca; 2) C. a. Czynszowy chłop, który się opłacał zamiast odrabiać pańszczyznę.
Czyr, Czer, łć., hubka.
Czyrak, gr., ograniczone zapalenie ropne skóry, wrzedzianka, antraks.
Czyrkać, Czyrykać — p. Ćwierkać.
Czystaczek a. Gajnik, roślina z rodziny wargowatych.
Czystkowate rośliny, rodzina roślin kwiatowych dwuliściennych.
Czysto, schludnie (C. koło niego; przepisać na C.); całkiem, zupełnie, ściśle, iście, wyłącznie, jedynie (pobudki C. ludzkiej natury); dobrze, poprawnie, prawidłowo (mówi C. po polsku); wyraźnie, wyraziście, dokładnie, dobitnie (wymawiać, śpiewać C.): porządnie (odrobić, heblować co C.); pusto, próżno, głucho (w domu C., jak wymiótł, niema nikogo). Do czysta, zupełnie, ze szczętem, całkiem, do cna (ograł go do C-ta, wymiótł z miski do C-ta). Na C., gładko, szczęśliwie, bez straty (wyjść ze sprawy, z gry, z interesu na C.).
Czystodrzew, Czysty krzew, Niepokalanek, Baranek, a. Baranek niewinny, roślina z rodziny witułkowatych.
Czystość, rz. od Czysty (C. w ubraniu; C. obyczajów, zamiarów. C. dziewicza).
Czysty, niebrudny, chędogi, schludny (płyn, szkło C-te = klarowne; papier C. = nie zapisany); nieskazitelny, szlachetny, nieposzlakowany, niewinny, niepokalany (C-te serce, C-te sumienie; miłość C. = idealna, platoniczna); bez domieszek, naleciałości, niefałszowany, oryginalny, prawdziwy, szczery (wódka C-ta, styl C., C-ta polszczyzna, wymowa; śpiew C., wino, złoto C-te; zwierzę C-tej krwi); dokładny, wykończony, porządny (robota C-ta w wyrobie rzemieślniczym); istny, prawdziwy, skończony, zupełny (to C. warjat, djabeł; to C-ta małpa = b. podobny do małpy); szczery, goły, równy, otwarty (C-te pole); zupełny (ma już C-tą dymisję); pozostały po potrąceniu wydatków, netto (C. zysk, dochód); nie obdłużony, nie zaszargany (dom C.); jawny, oczywisty, widoczny (to C-ta prawda = szczera, święta); prosty, zwykły (to C.przypadek = tylko przypadek); bila C-ta (w grze w bilard) = zrobiona bez potrącenia innej; krzew C. p. Czystodrzew; C. rozum, C-ta jaźń = rozważane same w sobie, w oderwaniu od pierwiastku empirycznego, po potrąceniu wszelkiej treści, przez doświadczenie zdobytej; drożdże C-te = jednej rasy, wyhodowane z pojedynczej komórki; hodowla C-ta p. Hodowla; las C-ty = las o jednym gatunku drzew; ręb C. = wyrąbanie lasu bez pozostawienia nasienników; ptak C. myśl. = dobry do polowania; C-ta = wódka czysta: bez przymieszek.
Czyściciel, ten, co czyści; misiarz; uprzątacz psów bezdomnych i padliny, hycel; wywożący nieczystości z kloak.
Czyścić, robić czystym, oczyszczać, przeczyszczać (C. buty; mleko C-ci = rozwalnia, pędzi); C. bydlę = rzezać, pokładać, misić, kastrować; C. skórę (w garbarstwie) = zrzynać z niej próchnicę, zostawiając czystą miazgę, zawierającą garbnik, pucować; pszczoły C-zą się = wyleciawszy pierwszy raz na wiosnę z barci, pozbywają się w locie wymiotów.
Czyściec (-śca) (według religji katolickiej) miejsce, gdzie dusze wiernych zmarłych oczyszczają ś. z reszty grzechów, nim wejdą do nieba, otchłań (przechodzić, cierpieć C. na ziemi = męczarnie, katusze, piekło); C. a. Żywiczka, roślina z rodziny wargowych. C. łani, Orlikowiec, Czarnogłów, roślina z rodziny baldaszkowych.
Czyścina, wysepka niezarosła na stawie.
Czyściuchny, Czyściusieńki, Czyściusienieczki, Czyściutki, Czyściuteczki, Czyściuteńki, Czyściutenieczki, zupełnie czysty.
Czytać, składać litery w wyrazy; rozpatrując pismo, wyrozumiewać je; wykładać co, uczyć czego; odgadywać, wróżyć (C. z ręki).
Czytanina, długie, nudne czytanie; papiery, szpargały do czytania.
Czytanka, książka do wprawy w czytanie.
Czytelnia, pokój oddzielny do czytania; wypożyczalnia książek.
Czytelnictwo, zamiłowanie narodu do czytania, czytanie książek, pism przez masy narodu.
Czytelnik, czytający; kleryk, mający drugie mniejsze święcenie; lektor.
Czytelny, łatwy do odczytania, wyraźny (pismo C-ne).
Czytywać, czytać często, od czasu do czasu.
Czyżyczka, samica czyżyka.
Ćma, 
mrok, ciemnota, ciemność; tłum, gęstwa, tłuszcza, chmara; cień, larwa, duch, mara, widmo, strach; motyl nocny, owad łuskoskrzydły z rodziny ciem (fig.).
Ćmić, przyćmiewać, zaciemniać (Ć. oczy, Ć. prawdę); majaczeć, czernić ś. (jakaś postać Ćmi na widnokręgu); Ć. papierosy, fajkę, cygara = kurzyć, palić; pobolewać, łupać, dokuczać (zęby mię Ć-ią): myśl. (o zającu) pokazywać się bardzo daleko. Ć. ś., robić się ciemno, mroczyć ś., mieszać ś., mącić ś. (Ćmi mi ś. w oczach, w głowie).
Ćpać, jeść powoli a dużo, często, ustawicznie opychać ś. jedzeniem, pakować w siebie.
Ćwiartka, czwarta część, ćwierć Ć. chleba = ¼ bochenka, Ć. owsa= ¼ korca, Ć. papieru = ¼ arkusza, Ć. baraniny, cielęciny = udo baranie, cielęce; piw. = beczka, zawierająca 15 garncy; Ć. tytuniu, herbaty= ¼ funta.
Ćwiartkowy, przym. od Ćwiartka (format Ć.; cyna Ć-wa = z domieszką ¼ ołowiu); min. dotyczący postaci krystalicznej, posiadającej tylko ¼ płaszczyzn jej odpowiedniej postaci całkowitej.
Ćwiartnik, w piwowarstwie: rodzaj kubła z dwiema rączkami, będącemi przedłużeniem klepek.
Ćwiczenie, rz. od Ćwiczyć; wypracowanie, zadanie szkolne: wprawy, egzercycje w grze, w śpiewie; Ć. gimnastyczne = zadanie, ruchy gimnastyczne; Ć. pobożne, religijne = praktyka, rekolekcje, rozmyślanie.
Ćwiczyć, wprawiać, wkładać w co, przyuczać, zaprawiać do czego, doskonalić w czym; Ć. rózgą, batem = smagać, bić, chłostać, siec, kropić; zajadać z apetytem, gryźć; zawijać, pałaszować; Ć. ś. ćwiczyć ś. w czym, poprawiać ś., biczować ś. (p. wyż.).
Ćwiekarz, nm., rzemieślnik, robiący ćwieki a. nabijający ćwiekami, gwoździarz.
Ćwiekopis, Ćwiekopismo, nm., pismo ćwiekowe, klinowe, pierwotne pismo znakowe.
Ćwiekulec, Ćwikulec, nm., drzewo na ćwieki szewckie.
Ćwierć, czwarta część, jedna czwarta; sztuka, kawał, płat; Ć. wołu zadnia, przednia; rozszarpać kogo na Ć-ci (jemu trzy Ć-ci do śmierci = stoi nad grobem); Ć. a. Ćwiartka, czwarta część korca; Ć. roku, kwartał, trzy miesiące.
Ćwierćbeczek, naczynie, zawierające ¼ beczki, antałek, beczułka, baryłka.
Ćwierćmurołom, rodzaj działa oblężniczego.
Ćwierćnuta, Nuta ćwierciowa, Ćwierćton, muz. = ¼ całej nuty.
Ćwierćokrąg, Ćwierćkole, narzędzie matematyczne, składające się z czwartej części okręgu.
Ćwierćsokół, rodzaj dawnego działa.
Ćwierćton — p. Ćwierćnuta.
Ćwierćwąż, rodzaj działa.
Ćwiergotać, Ćwierkać, Ćwirkać, Ćwierczeć, Czyrkać, Czyrykać, Cierkać, świergotać, świegotać, świerszczeć (wróbel, świerszcz ćwierka), szczebiotać.
Ćwiertować, Ćwiartować, rąbać, rozcinać, szarpać na ćwierci, płatać na sztuki, np. złoczyńcę.
Ćwik, kogut niezupełnie wykapłoniony; wyglądać jak Ć. = zdrowo; człowiek ćwiczony, doświadczony, stary wyjadacz, weteran; karp duży, stary; rodzaj gry w karty; gracz, rozdający karty w tej grze i obowiązany dlatego do wzięcia dwu lew (iść pod Ć-ka); myśl. = ptak, którego podejść a. zwabić nie można; ptak, który na łowach dobrze wabi.
Ćwikiel, nm., klin w bieliźnie.
Ćwikła, gr., 1) a. Burak ćwikłowy, Boćwina, Botwina, Botwinia, roślina z rodziny komosowatych; 2) buraki gotowane z chrzanem i octem na zimno jako przyprawa do mięsa.
Ćwikulec, nm., 1) — p. Ćwiekulec, 2) a. Trzmielina, Bryzgulina, Bryżdżelina, gatunek trzmieliny, trzmielina brodawkowata.
Ćwilikać, myśl. o ptaku kowaliku = wydawać głos.
Ćwiła, nm. — p. Cieślica.
Ćwirkać — p. Ćwiergotać.
D, czwarta litera w alfabecie, spółgłoska przednio-językowa, twarda, słaba; D skr. = dnia (d. 24 września); dalej: i t. d.; dalszy: D. c. n. (= dalszy ciąg nastąpi); dokończenie: D. n. (= dokończenie nastąpi); w dawnych protokółach = działo się: D. j. w. (= działo się, jak wyżej); D. w muz. = drugi ton gamy czyli skali, drugi stopień tonacji c; D dur a. major, D moll a. minor = nazwy gam: majorowej i minorowej. D, cyfra rzymska = 500.
Dach, 
nm., zdr. Daszek, pokrycie budynku drewniane, blaszane (fig.) i t. d.; przen. dom, mieszkanie (mieszkać pod D-em = na poddaszu, na strychu; nie mieć D-u nad głową = nie mieć mieszkania; mieszkamy pod jednym D-em = w jednym domu); w górn. ściana górna albo stropowa w chodniku a. sztolni.
Dacha, Docha, ros., wierzchnia suknia, ze skóry sporządzona, gatunek futra.
Dacharstwo, Dacharz — p. Dekarstwo, Dekarz.
Dacher, Techer, nm., paczka skór rękawiczniczych, złożona z dziesięciu sztuk.
Dachowiec a. Połuba, roślina z rodziny sączyńcowatych.
Dać, nied. Dawać, wręczyć, udzielić, podarować, ofiarować: D. na wódkę, D. łapówkę, D. komu córkę = wydać za mąż; D. rękopis do druku, buty do reperacji, bieliznę do prania; D. co do depozytu = oddać, złożyć; D. czego = udzielić, użyczyć, D. radę; D. pieniędzy, pożyczyć; D. komu, czemu radę = poradzić, sprostać, potrafić, zrobić; D-ję słowo!, przyrzec; D. pomoc = okazać; wydać, uczynić, przynieść; krowa daje mleko, drzewo daje owoc; D. dochód; zapłacić, zaofiarować, zaproponować (Dam za to dukata); D. na co = wyłożyć, wyekspensować, poświęcić, ofiarować, zaryzykować; dajmy na to = przypuśćmy, uwzględnijmy, weźmy w rachubę to; D. rękę = podać: przyrzec, zobowiązać ś.; lekarstwo choremu, na poty, na wymioty, na sen; D. potrawę na stół = podać; D. głos za kim; Dawaj! = dalej! dalejże! nuż!: dawaj pić wódkę! = wziąć ś. do picia wódki; wystąpić z czym, wydać, wyprawić co: D. obiad, koncert; D. lekcję = odbyć ją, udzielić jej; D. lekcje, uczyć; D. komu nauczkę; oddać, nadstawić: D. głowę pod miecz; dałbym za to głowę, szyję; D. buzi; dała mu = oddała mu się; przedstawić, złożyć: D. dowód przyjaźni; D. przykład; D. wyraz = wypowiedzieć; D. wyraz przekonaniom, uznania = pochwalić; D. do poznania = napomknąć; D. do myślenia = zastanowić; D.miejsce, czas, termin = wyznaczyć, oznaczyć; zostawić: D. komu czas do namysłu; D. komu pokój (Daj sobie pokój = nie trudź się, nie kuś się); sprawić, dopuścić, zrządzić, zdarzyć: Daj, Boże! dałby to Bóg!; oddać, polecić, poruczyć, wydać w ręce czyje! poddać komu: Daj go Bogu, katu!; polecić, kazać: Dał go uczyć, D. konia podkuć; nie zabronić, pozwolić, dopuścić: daj mu się wygadać; da Bóg doczekać; dałbym sobie szyję uciąć; nie daj ś. ruszać! da się to widzieć; nie dano mu dożyć tej radosnej chwili; dało się słyszeć silne gwizdanie; D. się unieść gniewowi; D. znać = zawiadomić: D. sygnał; D. kontrparę = cofnąć lokomotywę; D. komu rózgą i w skórę, w twarz, po plecach; D. komu baty, obić; przen. D. komu po nosie (= zawstydzić go, wyłajać); D. za wygraną = ustąpić; D. susa = skoczyć; D. nogę, drapaka = uciec, szlema (w grze w wista), mata (w grze w szachy), łatę = wstawić; obicie, okno od drogi, kolor; D. odpór (= stawić); D. ognia = strzelać; D. czemu początek; D. wystawkę = rozpocząć grę przez postawienie bili na bilardzie a. przez pierwsze nieznaczne uderzenie, D. ś. ulec, ustąpić, nie obronić ś., poddać ś.; nie daj ś.! = nie ulegaj, nie poddawaj ś., stawaj mężnie, broń ś.! D. ś. we znaki = dokuczyć. D. ś. poznać = nastręczyć możność poznania ś.; D. ś. w moc komu = powierzyć ś., zaufać komu; D. ś. na co, śmiać ś., odważyć ś., piąć ś. do czego; podać ś., udać; wdać ś., zadać ś.
Dafnetyna, gr., chem., substancja krystaliczna, powstająca przy rozkładzie dafniny.
Dafnina, gr., chem., substancja, otrzymywana z kory roślin: wawrzynek górny i wawrzynek wilcze łyko.
Daga, Dah, Deka, nm., sztylet, puginał.
Dagierotyp, fr., obraz, utrwalony na płycie metalowej za pomocą działania światła, nazwany od wynalazcy Daguerre’a.
Dagierotypja, fr., pierwotna metoda fotografji, wynaleziona przez Daguerre’a; pracownia, w której przygotowują dagierotypy.
Daimio, jap., członek arystokracji, pan feudalny w Japonji.
Dairo, jap., arcykapłan japoński.
Dajmon — p. Demon.
Dajn, Dajna, Dajnos, lit., litewska pieśń ludowa.
Dakrjolit, gr., kamień, osadzający się w kanaliku łzawym z soli wapiennych, zawartych w łzach.
Daktyl, gr., 1) stopa wierszowa z trzech zgłosek, z których pierwsza długa lub akcentowana (np. byliśmy); 2) owoc palmy daktylowej, p. Daktylowiec.
Daktyliczny, gr., wiersz złożony z daktylów (stóp).
Daktyljografika, gr., rytowanie drogich kamieni.
Daktyljomancja, gr., wróżenie za pomocą palców.
Daktyljon, gr., przyrząd, mający wzmacniać palce grających na fortepjanie.
Daktyljoteka, gr., zbiór artystycznie rzniętych, kamieni, kamei i t. p.
Daktylografja, Daktylologja, gr., sposób rozmawiania z głuchoniememi za pomocą znaków, dawanych palcami.
Daktyloskopja, gr., sposób rozpoznawania osoby za pomocą odcisku jej palców, używany w kryminalistyce.
Dal (-i) (używa ś. z przyimkiem w, z), oddalenie, odległość, dalekość, z dala, w dali; patrzyć w dal — p. Nadal.
Dala, fr., płyta kamienna w posadzce.
Dalece, przys., do jakiego stopnia, do tego stopnia, tak bardzo, jak bardzo.
Dalej, przysł., st. w. od Daleko; następnie, z kolei; D. nie idzie, gm., już bardziej nie można, już więcej nie można; Dalej! wykrz., nuże! nuż! no! naprzód! ruszaj!
Daleki, st. w. Dalszy, nieblizki, odległy, oddalony, położony opodal, w znacznej odległości, mający ś. nieprędko urzeczywistnić; D. od czego = nieskłonny do czego; dalekie pokrewieństwo, powinowactwo = pokrewieństwo a. powinowactwo nie w pierwszym ani drugim stopniu; stojący zdala, na uboczu od czego, nie mający zgoła nic wspólnego z czem.
Daleko, przys., od Daleki (ten człowiek zajdzie D. = osiągnie znaczne stanowisko w swoim zawodzie); nierównie, znacznie, o wiele (D. lepszy); D. sięgający = rozległy, obszerny, śmiały.
Dalekonośny, niosący na dużą odległość (karabin, armata i t. p.); D. pomysł, plan = daleko idący, sięgający mnóstwa stosunków, przedmiotów, śmiały, mający przynieść długotrwałe skutki.
Dalekowidz a. Długowzrocznik, człowiek, lepiej widzący przedmioty odległe, niż blizkie; teleskop.
Dalekowzroczność, Długowzroczność, Dalekowidztwo, wada wzroku, wskutek której dalsze przedmioty lepiej się widzi, niż bliższe.
Dalibóg! Dalipan! jeżeli Bóg da! jeżeli Pan (Bóg) da (pozwoli) = zaręczam! zapewniam! doprawdy! słowo daję!
Dalina, nm., Inulina, Inulin, wodan węgla podobny do mączki, znajdujący się w pewnych roślinach, np. w gieorginji.
Dalja, łc. — p. Gieorginja.
Daltonizm, ślepota barwna, niezdolność rozpoznawania wszystkich a. niektórych barw; achromatopsja.
Damara, Damar, malajs., żywica z pewnego rodzaju jodły, używana do wyrobu lakierów.
Damascena, Damascenka, Damaszka, Adamaszka, odmiana śliwy zwyczajnej — p. Demeszka.
Damascenka, Demeszka, szabla ze stali damasceńskiej (= z Damaszku); strzelba ze stali damasceńskiej, dziwerówka — p. Damascena; D. a. Dźwirówka, stal damasceńska a. dziwerowana, bułat.
Damaskować, Damaszkować, Demeszkować stal = zdobić ją deseniem w postaci żyłek powikłanych a. blaszkami złotemi i srebrnemi, dziwerować, dźwierować, dżwierować, modrawić.
Damenizacja, czytanie nut głosem, z wymawianiem zgłosek, solmizaeja, solfjowanie.
Damnacja, łć., potępienie, skazanie.
Damno, wł., prowizja, potrącana przy wekslach (oprócz zwykłego dyskonta), pobierana przez bank za inkasowanie weksli, ze względu na odległość miejsca płatności.
Damski, przym. od Dama, niewieści, kobiecy; po D-sku = po kobiecemu, jak dama.
Damulka, fr. zdr. od Dama: dama nizkiego wzrostu; pogardl., chodzi do różnych D-ulek = chodzi do różnych kobiet niepewnego stanowiska, mających niepewną reputację.
Dan = dany, sporządzony (dokument, akt) = D. w Piotrkowie roku Pańskiego (a. roku od Narodzenia Chrystusa) 1741.
Dana, zwykle w lm. Dane, fakty stwierdzone, pewne, służące za podstawę do rozumowania, za przesłanki we wnioskowaniu; w mat.: ilości wiadome, znane, w przeciwstawieniu do ilości niewiadomych, nieznanych, szukanych; D., rodzaj statku wodnego.
Dandys, Dandy, ang., elegant, galant, modniś, światowiec.
Danie, rz. od Dać, jedna z potraw, podawanych na stół (obiad z czterech dań); ilość lekarstwa dana na raz, dawka, doza.
Danina, Dań, należność uiszczana zwierzchności w pieniądzach a. w naturze; podatek, haracz, trybut, opłata lennicza.
Dank, nm., hołd, nagroda zwycięska, należna zwycięzcy; podziękowanie, dzięka; pierwszeństwo, prym, przodek: D. dawać komu przed sobą = przyznawać komu pierwszeństwo, wyższość.
Dannik, wasal, hołdownik, lennik, opłacający daninę.
Danser (forma ż. Danserka), fr., tancerz (tancerka).
Dantejski, piekielny, straszny, okropny, groźny, ohydny: piekło D-skie, scena D-ska.
Dany (-ego), im. od Dać, ten, taki, obecny, niniejszy; podobny, mogący ś. zdarzyć, możliwy, ewentualny: jak postąpić w D-ym wypadku?
Dań — p. Danina.
Daporta, Deporta, Oporta, nm., gatunek jabłek.
Dar, podarek, podarunek, upominek, prezent, datek, ofiara (złożyć co komu w D-rze); łaska, dobrodziejstwo (D. Ducha Św.); uzdolnienie, zdolność, talent, spryt wrodzony (ma D. do rysunków. D. słowa); D-ry Boże = mienie, dostatek, plony, urodzaj, dobrobyt, zasobność; jadło i napój.
Darcie, rz. od Drzeć, ból w kościach, kolki, gościec, reumatyzm; D. pierzy = odzieranie puchu z osi piór.
Dardański, Dardanelski osieł = wielki, skończony, wierutny osieł; nieuk, głuptas.
Daremnić, czynić daremnym, bezskutecznym, udaremniać.
Daremny, bezpłatny, dany darmo; bez przyczyny, niezasłużony, nieuzasadniony (niedaremna kara); bezskuteczny, bezcelowy, bezowocny, próżny, czczy, niepotrzebny, bezużyteczny.
Daremszczyzna, Darowszczyzna, a. Darmocha, rzecz, darmo komu ofiarowana; dziesięcina od produktów gospodarstwa domowego i polowego; robota bezpłatna, obowiązkowa, nie za pieniądze i nie z powinności, dzień daremny; dziesięcina od wytworów i plonów.
Darmo, skr. z Daremno, bezpłatnie, bez zapłaty (śpiewać D. boli gardło); nadarmo, daremnie, napróżno, niepotrzebnie, bez celu, bez powodu, bez przyczyny; trudno, niemożliwie.
Darmozjad, Darmojad, próżniak, pasorzyt, pasibrzuch, truteń, wałkoń.
Darnina, Darń, płat ziemi, okryty zielenią, trzymający ś. spójnością ziemi; zielona łąka ogrodowa, murawa; otwór w warsztacie tokarskim do przytrzymywania przedmiotu obrabianego; D. a. Rozenbank, ławka sceniczna w dekoracji teatralnej, wyściełana, z wezgłowiem, pomalowanym na zielono.
Darniować, Darnować, okładać darniną.
Darniowiec, owad błonkoskrzydły, żądłowy, towarzyski, z rodziny mrówek.
Darniówka, łopata do darniny; D. a. Nornica łąkowa, gatunek nornicy, zwierzęcia szczurowatego z rodziny nornic — p. Nornica.
Darnisty, pełen darni.
Darń — p. Darnina.
Darobiorca, człowiek obdarzony, obdarowany, udarowany.
Darodawca, Darczyńca, ten, co obdarowuje.
Darować, dać na własność, podarować, wręczyć w darze; odpuścić, wybaczyć, przepuścić, przebaczyć.
Darowizna, darowanie, podarowanie (akt darowizny); to, co się darowuje, dar, podarunek.
Dartopłetwe, Dartopłetwe ryby, mające płetwy piersiowe darte.
Darty, im. od Drzeć. D. orzeł = orzeł dwugłowy (w herbie); D-ego orła jeździć = jeździć w dwa a. trzy konie, zwracając łby skrajnych koni na zewnątrz; w D-ego orła spać = spać we dwuch na jednej pościeli, plecami do siebie.
Darwinista, zwolennik doktryny Darwina.
Darwinizm, doktryna Darwina: teorja powstawania gatunków i doboru płciowego, oparta na ścisłym uwzględnieniu rozwoju (ewolucji) istot organicznych.
Darzyć, obdarzać, obdarowywać, udarowywać. D. ś., szczęścić ś., udawać ś., wieść ś., iść po myśli.
Darzymlecznia, roślina z rodziny chlebowcowatych.
Darzyna, roślina z rodziny palm.
Data, łć., oznaczenie dnia, w którym się coś działo lub działa (data dzisiejsza); czas, pora (od tej D-y historja zaczyna być pewniejszą); wina dawnej D-y; człowiek starej D-y = nie dzisiejszy, dawnego autoramentu, staroświecki); być pod dobrą D-tą = być podchmielonym; — p. Dana; powód, przyczyna, racja (A to z jakiej D-y?).
Datarja, łć., wydział kancelarji papieskiej, rozdający beneficja.
Datarjusz, łć., prezydent datarji.
Datek, to, co się daje, dar drobny, płaca: D. ubogiemu (= ofiara, jałmużna), służącemu (napiwek).
Datować co = opatrywać datą: D. list. D. ś. odkąd = istnieć, liczyć ś., ciągnąć ś. od pewnego czasu (smutek jej D-uje ś. od śmierci męża).
Datownik, stempel do wyciskania daty.
Dawać — p. Dać.
Dawalja, łć., Oślężyna, roślina z rodziny paprotników, z rzędu paproci.
Dawca (forma żeń. Dawczyni), ten (ta), co daje, obdarowuje (dawca życia).
Dawka, ilość lekarstwa, dawana na raz choremu, danie, doza; składka, podatek, danina.
Dawno, długi czas temu; D. a. Zdawna, Oddawna, długo: dawnośmy się nie widzieli; Z dawien dawna, od niepamiętnych czasów.
Dawność, rz. od Dawny, przeszłość, dawne czasy; przedawnienie, termin, po którym traci się do czegoś prawo.
Dawny, który był długo przedtym, przeszły, ubiegły, odległy, stary, starożytny, były (D. urzędnik); pochodzący z odległych lat, staroświecki, starożytny, antyczny (D. przesąd, ubiór); długo trwający, stary (D-na znajomość; w myśliw.: D. zwierz = najpierw przez psy ścigany na polowaniu; Po dawnemu, jak dawniej.
Dąbczak, Dębczak, młody dąb, kij dębowy.
Dąbrowa, Dębina, gaj dębowy, pole, na którym niegdyś rosła dębina.
Dąbrownik, miejscowość, w której są dąbrowy, gaj dębczaków karłowatych.
Dąć (dmie, dął); 1) dmuchać silnie, wiać; 2) D. ś., nadymać ś., puszyć ś., pysznić ś., zadzierać nosa, odrzynać ś.; 3) co = rozdymać, nadymać, wydymać (D. pęcherz); D. kogo = podburzać, podbechtywać; 4) lek.: szmer dmiący, dmuchający, mieszkowy = słyszany przy wadach serca; dęty ból = przy porodzie; cegła dęta = wewnątrz pusta; złoto dęte, perła dęta, piłka dęta (p. Dętka) = wewnątrz puste, wydymane.
Dąga, Dęga, klepka bednarska; sztaba żelazna u drzwi; pręga z uderzenia.
Dąs, dąsanie ś., grymas, kaprys, fochy.
Dąsać ś., stroić fochy, grymasić.
Dążność, dążenie, zadanie, usiłowanie, cel, tendencja.
Dążyć, podążać, zdążać, śpieszyć, kwapić ś., zmierzać.
Dbać, o kogo, o co = stać, troszczyć ś. o kogo, zważać.
Dbały, który dba, pilny, staranny, starowny, gorliwy, pieczołowity, troskliwy (D. mąż, gospodarz).
Debankować, fr., wygrywać pieniądze, będące naraz w banku; rozbić bank. D. ś., wydać wszystkie pieniądze, jakie ś. miało.
Debarkacja, Debarkowanie, fr., wyładowywanie okrętu; wysadzanie podróżnych na ląd.
Debarkader, fr., magazyn, do którego wyładowują towary, przywiezione koleją a. statkiem; peron kolei żelaznej dla osób przyjeżdżających.
Debatować, fr., obradować, rozprawiać, dyskutować; rozmyślać, zastanawiać ś., łamać sobie głowę, deliberować.
Debaty, fr., obrady, dysputy, rozprawy, dyskusja.
Debent, Debitor, łć., dłużnik.
Debet, Debit, łć., handl., winien, lewa strona w księgach rachunkowych, wykazująca wypłatę, dług.
Debetować, Debitować, hand., łć., wpisać na debet, obciążyć rachunek należytością.
Debit, fr., wolny obieg pism zagranicznych za pozwoleniem cenzury; łć., D. a. Debet, odbyt, zbyt; p. Debet.
Debitant, fr., drobny kupiec, nie hurtownik.
Debitor, łć., ten, co winien wykonać jakieś zobowiązanie, dłużnik — p. Debent.
Debiut, fr., pierwszy występ na scenie; pierwszy występ aktora w innym teatrze, przed inną publicznością.
Debiutant, fr., ten, co debiutuje.
Debiutować, fr., występować po raz pierwszy na obcej scenie.
Deblokować, fr., przybywać na odsiecz, uwalniać od Blokady.
Debosz, fr., hulaka, rozpustnik; człowiek, wycieńczony przez rozpustę; hulanka, bankiet, uczta.
Deboszować, fr., hulać, żyć rozpustnie, używać; kaptować, przekupywać, zyskiwać kogoś dla jakich celów.
Debra, jar, parów, głębokie i strome wyżłobienie na pochyłości góry, przez które w czasie deszczu woda zbiega; D-y, lm., przen., rumowiska.
Debuszować, fr., znienacka wystąpić z warownego a. osłoniętego miejsca (o wojsku).
December, łć., miesiąc grudzień.
Decemwir, łć., w staroż. Rzymie, jeden z dziesięciu, sprawujący najwyższą władzę; przełożony nad dziesięciu ludźmi, dziesiętnik.
Decemwirat, rządy, sprawowane przez dziesięciu; stanowisko decemwira.
Decennium, łć., dziesięciolecie.
Decentralizacja, Decentralizowanie, łć., system państwowy, przy którym władze nie są skupione tylko w stolicy; samorząd prowincji i gmin.
Decepcja, łć., oszustwo; rozczarowanie.
Decernent, łć., sędzia, wydający wyrok.
Decernować, łć., zawyrokować, przysądzić (nagrodę, karę); postanawiać, rozkazywać.
Deces, łć., niedobór, ujawniający się przy obrachunku.
Decher, nm., 10 sztuk skór.
Dech (tchu), tchnienie, oddech, powietrze, wypuszczane z płuc przy oddychaniu (nie mogę złapać tchu, biegnę co tchu, wypić jednym tchem = duszkiem).
Dechomierz, lek., narzędzie do mierzenia ilości i głębokości oddechu.
Decjar, fr., miara powierzchni: dziesiąta część ara = 10 metr. □.
Decydować, łć., wyrokować, stanowić, postanawiać, rozsądzać. D. ś., być decydowanym (dziś twój los ś. D-uje); skłaniać ś., powziąć postanowienie, namyślać ś.
Decyfrować, Deszyfrować, fr., odcyfrowywać, odczytywać pismo tajemnicze, cyfrowane.
Decygram, fr., 1/10 grama.
Decylitr, fr., 1/10 litra.
Decyma, muz., łć., odległość dziesięciostopniowa między tonami; dziesiąty ton, licząc w górę.
Decymalny, fr., dziesiętny, dziesiątkowy; waga D-na, na której ciężar ważony przedmiotu jest równy wadze gwichtów, dziesięć razy wziętej; system D. = system dziesiętny; ułamek D. = ułamek dziesiętny.
Decymetr, fr., 1/10 metra.
Decyster, fr., 1/1000 metra kubicznego.
Decyzja, łć., postanowienie, rezolucja, uchwała; stanowczość, determinacja, rozstrzygnięcie.
Dedukcja, łć., fil., wywód, wywodzenie rozumowe szczegółu z ogółu; czynność logiczna wysnuwania sądów szczegółowych z sądów ogólnych; sądzenie o szczegółowych wypadkach na podstawie ogólnego twierdzenia a. założenia; metoda wnioskowania sylogistycznego; odejmowanie, potrącenie z sumy.
Dedukować, łć., rozumować, wysnuwać wnioski według prawideł dedukcji.
Dedykacja, łć., ofiarowanie komu swego utworu, wyrażone w napisie, umieszczonym na czele dzieła; poświęcenie kościoła.
Defalkować, łć., potrącać, zniżać; eskontować, zrobić mniej intratnym.
Defekacja, łć., wypróżnienie, stolec; w cukr., oczyszczenie soku buraczanego z ciał, nie będących cukrem.
Defekt, łć., niedostatek, uszkodzenie, niezupełność, brak; wada organiczna, ułomność, kalectwo, feler, przywara; towar uszkodzony a. nie mający należytej wagi, liczby, brak; druk., brakujące a. zbywające czcionki jakiego gatunku pisma.
Defektować, łć., uszkadzać towar i czynić go przez to defektem; czynić niekompletnym, niezupełnym; odrzucać towar defektowy, brakować. D. ś., druk.: pismo defektuje ś. = pojawia ś. w jego komplecie brak niektórych czcionek.
Defektowy, łć., uszkodzony, niezupełny.
Defendent, łć., broniący się, obwiniony.
Defensor, łć., obrońca.
Defensywa, łć., postawa odporna, gotowość odparcia napadu.
Defenestrować, łć., wyrzucać przeciwników przez okno.
Deferencja, łć., uległość, poważanie.
Deferować, praw., łć., proponować, przepisywać, wyznaczać: D. komu przysięgę.
Deficyt, łć., brak, niedobór w kasie, w magazynie; przewyżka rozchodów nad dochodami w bilansie.
Defilada, Defilowanie, fr., rz., od Defilować.
Defigurować, łć., psuć kształty, pozbawiać kształtności, szpecić.
Defilować, przechodzić, przeciągać ceremonjalnie przed kim albo przed czym dla oddania mu honorów; przen., paradować, przejeżdżać a. przechodzić dla zwrócenia na siebie uwagi.
Definicja, łć., — p. Określenie.
Definitarz, łć., izba obrad w klasztorze.
Definitor, łć., radca a. asesor zakonny przy prowincjale a. przeorze, zastępca dziekana.
Definitorjum, łć., zgromadzenie delegatów klasztornych.
Definitywny, łć., ostateczny.
Definjować — p. Określać.
Deflacja, łć., gieol., zwiewanie rozkruszonych cząstek powierzchni skał.
Deflagracja, łć., oczyszczenie przez ogień.
Deflegmator, łć., chem., przyrząd do skraplania pary przy dystylacji.
Deflektor, łć., wentylator mechaniczny.
Defloracja, fr., przerwanie błony dziewiczej, pozbawienie dziewictwa, rozprawiczenie; zgwałcenie kobiety.
Defluitacja, łć., stopienie, rozpuszczenie czegoś; spławienie.
Deformacja, łć., fiz., zmiana postaci ciała a. jego cząstek, przekształcenie, odkształcenie.
Defraudacja, łć., fałszerstwo, oszukanie przez fałsz; podstępne nieopłacenie cła, akcyzy, konsumpcji a. opłacenie ich w mniejszej, niż należy, ilości; przemytnictwo, kontrabanda, szwarcowanie; kradzież, sprzeniewierzenie.
Defraudant, ten, co się dopuszcza defraudacji, przemytnik.
Defraudować, łć., dopuszczać ś. defraudacji.
Degieneracja, łć., wyrodzenie ś., zwyrodnienie, odrodzenie ś. od przodków, zbękarcenie; lek., zmiana, zniszczenie, przeobrażenie histologicznego utkania budowy tkanki a. organu, przeistoczenie.
Degienerować, łć., przeobrażać, przeistaczać. D. ś., wyradzać ś., odradzać ś. od Przodków; przeobrażać ś., przeistaczać ś.
Degradacja, Degradowanie, rz. od: Degradować.
Degradować, fr., usuwać z wyższego stopnia na niższy w urzędzie, obniżać w stopniu, w godności; D. ś., upadlać ś., nikczemnieć.
Degrengolada, fr., upadek (moralny. majątkowy).
Degresja, łć., system podatkowy, zgadzający stopę podatkową ze stopą dochodu.
Degustować, łć., komu co = obrzydzać.
Deifikacja, Deifikowanie, łć., rz. od Deifikować.
Deifikować, łć., ubóstwiać.
Deintegracja, łć., utrata drobnych cząstek z całości.
Deista, łć., zwolennik deizmu.
Deizm, łć., teorja jedynego Boga nieosobowego, poznawanego przez rozum; wolnomyślna filozofja religji filozofów XVIII stulecia.
Dejekcja, łć., wydzieliny, odchody.
Deka, nm., przykrycie, opona, pokrowiec, kilim, dera; blat, zamykający z wierzchu, ściana wierzchnia: D. u fortepjanu, skrzypiec; D. piersiowa (= deska, kość piersiowa, mostek); część wierze nia, obejmująca co, pudło: D. zamku; cukr., syrop czysty, używany do bielenia cukru, klersa; gorzel., kożuch na płynie; myśl., pokrycie dołu wilczego, potrząs; D. = sztylet — p. Daga.
Dekabrysta, ros., spiskowiec rosyjski z d. 14 grudnia 1825 r., grudniowiec.
Dekachord, gr., narzędzie muzyczne o dziesięciu strunach.
Dekada, gr., przeciąg dziesięciu miesięcy, tygodni a. dni; tydzień dziesięciodniowy w republikańskim kalendarzu francuskim; fil., jedna z dziesięciu liczb zasadniczych w metafizyce pitagorejskiej.
Dekadent, fr., zwolennik, doktryner dekadentyzmu, schyłkowiec.
Dekagram, fr., waga = 10 gramów.
Dekalitr, fr., miara objętości = 10 litrom.
Dekalkomanja, Kalkomanja, fr., odbijanie rysunku a. malowidła z papieru na inny przedmiot, rysunek a. malowidło do takiego przenoszenia.
Dekalkować, łć., odbijać gotowy rysunek na kamieniu, miedzi, drzewie, papierze i t. p.
Dekalog, gr., dziesięcioro przykazań Boskich.
Dekameron, gr., zbiór dziesięciu utworów (muzycznych, literackich i t. p.).
Dekametr, fr., miara długości = 10 metrom.
Dekanat, łć., część djecezji podległa dziekanowi; godność dziekana, dziekaństwo.
Dekantacja, fr., zlewanie klarownej cieczy z nad osadu.
Dekapitacja, fr., ścięcie głowy.
Dekarbonizacja, fr., pozbawienie kwasu węglowego, odwęglenie.
Dekarcha, gr., jeden z dziesięciu urzędników, piastujących najwyższą władzę w staroż. Grecji.
Dekarstwo, Dacharstwo, nm., rzemiosło pokrywania, pobijania dachów.
Dekarz, Dacharz, nm., rzemieślnik trudniący ś. dekarstwem.
Dekatyzować, fr., stępować, zwilżać materjał przed skrajaniem, aby ś. potem nie kurczył.
Dekiel, nm., blacik, deka, pokrywka, nakrywka panewki u fuzji skałkowych, kapsel, krążek, zamykający sprężynę bębenka w zegarku; rama żelazna u ręcznej prasy drukarskiej, obciągnięta płótnem, na które nakłada ś. arkusz, przeznaczony do odbicia; wierzch, okładka.
Deklamacja, łć., wygłaszanie litworu literackiego lub mówienie oratorskie według zasad retoryki, polegających na wyraźnem wymawianiu z dobitnem wyrażaniem uczuć i myśli; frazeologja, tumanienie zdaniami błyskotliwemi, pięknemi słówkami, nie wypływającemu z głębokiego przekonania i nie stwierdzonemi przez czyny własne, czcze rozprawianie, przechwałki
Deklamator, ten, co deklamuje.
Deklamować, łć., czytać a. mówić z zachowaniem prawideł deklamacji; tumanić olśniewającemi wyrażeniami, szafować pięknemi słówkami.
Deklaracja, łć., zapewnienie, zeznanie, oznajmienie dotyczące spraw tego, co je podaje, i mające służyć innym za wiarogodną i miarodajną wskazówkę: złożyć D-ję w urzędzie o swych dochodach, w sądzie o przyjęciu spadku, w urzędzie celnym o ilości i jakości otrzymanych z za granicy towarów; złożył policji D-ję, że nieporządki usunie (= zobowiązanie); dłużnik złożył D-ję o swej niewypłacalności; ta panna jest już po D-ji = po słowie, przyrzekła swą rękę konkurentowi.
Deklarować, łć., składać deklarację. D. ś., oświadczyć ś. z gotowością zrobienia czego, zobowiązać ś. zrobić co; oświadczyć chęć ożenienia się.
Deklinacja, łć., gram., przypadkowanie, odmiana przez przypadki i liczby; astr. i fiz. — Zboczenie.
Deklinator, łć., busola zboczeń, przyrząd do pomiarów, tyczących ś. magnetyzmu ziemskiego.
Deklinograf, łć., busola zboczeń, notująca swe wskazania.
Deklinować, łć., w gram.: odmieniać przez przypadki.
Deko, Deka, nm., część instrumentu muz. (np. u fortepjanu), stanowiąca jego przykrycie; D. = mały blat.
Dekokcja, łć., metoda odwarowa a. dekokcyjna; piw., doprowadzenie zacieru słodowego do stopnia cukrowania się.
Dekokt, łć., odwar, wywar jako lekarstwo; wyciąg z ziół.
Dekoloryzacja, łć., zanik barwy naturalnej jakiego przedmiotu, płowienie, pozbawianie barwy, odbarwianie.
Dekoltować się, fr., strojąc ś., zostawić szyję i gors goły.
Dekompletować co, fr., psuć komplet czego: D. rocznik pisma, gubiąc oddzielne numery jego (= defektować).
Dekompozycja, łć., chemiczny rozkład na części; rozprzęganie ś. ładu w umyśle, w społeczeństwie.
Dekoncertować, Dekonfiturować, fr., zawstydzać, zbijać z tropu, mieszać, żenować, konfundować, wprawiać w zakłopotanie. D. ś., tracić pewność siebie, plątać ś., mieszać ś., konfundować ś.
Dekontenans, fr., chwilowa utrata pewności, zmieszanie ś.
Dekoracja, łć., upiększenie, przyozdobienie artystyczne (ulicy, budowli, pokoju, stołu, posągu itp.); ornament; order, znak honorowy; D. teatralna = malowane widoki, malowidło, stanowiące tylną ścianę sceny; przen., zmiana D-ji = zmiana postaci rzeczy, inny humor, inna mina skutkiem zupełnej zmiany warunków.
Dekorator, łć., malarz, robiący dekoracje sceniczne; tapicer, ubierający pokój.
Dekoratornia, łć., pracownia przy teatrze, przygotowująca dekoracje.
Dekorować, łć., ustawiać dekoracje na scenie; upiększać, przyozdabiać; D. kogo = dawać order komu.
Dekort, łć., nieod., hand., ustępstwo w cenie w razie natychmiastowej zapłaty za towar; potrącenie z ceny towaru dostarczonego w gatunku gorszym niż zamówiony, lub z braku wagi.
Dekret, łć., wyrok, uchwała, postanowienie, decyzja.
Dekretacja, łć., notatka, zapisana przez zwierzchnika na korespondencji, otrzymanej przez biuro, wskazująca podwładnym sposób jej załatwienia; rezolucja, napisana od ręki na prośbie czyjej.
Dekretalja, łć., zbiór ustaw kanonicznych.
Dekretały, łć., wyroki papieskie.
Dekretarz, łć., księga, gdzie się mieszczą wyroki w ostatecznej formie, z motywami i aneksami.
Dekretować, łć., wyrokować, orzekać, wydawać dekret; skazywać.
Dekstroza, łć., chem., cukier gronowy, jedna z dwu glukoz, na które rozpada się cukier trzcinowy przy inwersji.
Dekstryn, Dekstryna, łć., chem., wodan węgla, tworzący się z mączki przy wyższej temperaturze, guma skrobiowa.
Dekurażować, fr., onieśmielać, odbierać odwagę, zrażać.
Dekurjon, łć., przełożony nad oddziałem, z dziesięciu ludzi złożonym, dziesiętnik.
Delacja, łć., — p. Denuncjacja.
Delata, łć. — p. Denuncjacja; wykaz podatków, nie wniesionych do kasy w terminie.
Delator, łć., — p. Denuncjant.
Delegacja, łć., deputacja, poselstwo; zlecenie specjalnych czynności, udzielone jednej lub kilku osobom czasowo, z obowiązkiem zdania z niej sprawy; grono osób, takiem zleceniem obarczonych: D. szarwarkowa, D. jarmarczna.
Delegat, Delegowany, łć., osoba delegowana, członek delegacji, wysłannik.
Delegować, łć., wysyłać kogo w delegacji, powierzyć komu spełnienie delegacji.
Delektować ś., łć., rozkoszować ś., lubować ś., zachwycać ś., pieścić ś.
Deliberować, łć., przemyśliwać, łamać sobie głowę, rozmyślać, debatować.
Delicja, łć., specjał, przysmaczek nielada; rozkosz.
Delikacik, Delikatniś, fr., człowiek zbyt delikatny, pieszczoch, papinkarz, niewieściuch.
Delikatesy, blp., fr., przysmaki, łakocie, smakołyki, specjały.
Delikatny, łć., cienki, subtelny, misterny (skórka delikatna); wrażliwy, czuły, skrupulatny, drażliwy, wybredny (smak D.); lekki, nieznaczny (dotknięcie D-ne, przymówka D-na); słaby, wątły, mdły (zdrowie D-ne, kompleksja D-na); uprzedzający, grzeczny, dyskretny, pełen atencji (człowiek D.); smakowity, subtelnego smaku, wytworny, wyszukany albo też łatwo strawny, wybredny, wyśmienity (potrawy D-e).
Delikta, łć., przewinienia, zbrodnie, przestępstwa.
Delimitacja, łć., rozgraniczenie, wytknięcie granicy.
Delineacja, łć., kontury, zarys jakiego przedmiotu.
Delinkwent, Delikwent, łć., przestępca, skazaniec.
Delirjum, łć., obłęd, majaczenie, bredzenie, szał.
Demagog, gr., przywódca partji ludowej;, agitator podniecający lud do czynów gwałtownych.
Demagogja, gr., zwyrodniała i forma demokracji, podbechtywanie pospólstwa do czynów gwałtownych; dążność do przewództwa nad ludem.
Demarkacja, łć., rozgraniczenie, przeprowadzenie granicy.
Demarkacyjna łć., linja = linja graniczna, ustanowiona dobrowolnie między państwami, której w czasie wojny żadna ze stron wojujących nie ma prawa przekroczyć: takaż linja w czasie zawieszenia broni.
Demaskować, fr., zdzierać maskę komu; przen., wykazywać czyjąś obłudę, ujawniać czyjeś tajone zamiary. D. się, zdjąć sobie maskę; przen., przedstawić się w prawdziwym świetle, wydać ś. ze swemi zamiarami.
Dematerjalizacja, łć., w spiryt.: znikanie przedmiotów i postaci przedtym zmaterjalizowanych.
Demencja, łć., szał, szaleństwo, obłęd; upośledzenie władz umysłowych skutkiem wieku a. choroby.
Demens, Dement, łć., szaleniec.
Demeryt, łć., ksiądz skazany za wykroczenie na osadzenie w specjalnym domu kary, zwanym Domem Demerytów.
Demeszka — p. Damascenka.
Demjurg, gr., 1) u Platona budowniczy świata, stwórca świata, Bóg; 2) u gnostyków jeden z duchów, stwórca materji, jako źródła złego.
Demobilizacja, łć., rozbrojenie wojsk, postawienie armji na stopie pokojowej.
Demografja, gr., nauka statystyczna o ludach.
Demokracja, gr., gminowładztwo, ludowładztwo; stronnictwo, dążące do zrównania klas społecznych; żart., niższe warstwy społeczne; towarzystwo niewytworne, prostacze.
Demokrata, gr., zwolennik demokracji, przeciwnik arystokracji.
Demokratyzować, gr., wszczepiać zasady demokratyczne; d. ś., stawać ś. demokratycznym a. demokratą.
Demolicja, blm., łć., zburzenie, rozwalenie.
Demon, Dajmon, gr., szatan, czart, zły duch; człowiek pełen złości, uosobienie zła; istota nadzmysłowa, gienjusz.
Demonetyzacja, fr., zniżenie kursu pieniędzy pewnego gatunku a. wycofanie ich z obiegu: zmniejszenie rzeczywistej wartości pieniędzy w stosunku do nominalnej.
Demoniczny, gr., szatański, piekielny; okropny, przerażający; nadprzyrodzony, nadnaturalny, nadzmysłowy.
Demonizm, gr., wiara w demonów, w djabłów; przewrotna, niszczycielska siła zła.
Demonofobja, gr., obłęd strachu przed złym duchem.
Demonolatrja gr., oddawanie czci demonom.
Demonologja, gr., nauka o demonach.
Demonomanja, gr., rodzaj obłąkania polegający na mniemaniu, że ś. jest opętanym przez djabła; bojaźń djabłów.
Demonstracja, łć., ostentacyjne okazywanie jakiego zamiaru, faktu, uczuć i t. d. (w celach politycznych a. wojennych), manifestacja; unaocznianie, okazywanie przedmiotów opisywanych a. omawianych, towarzyszące wykładowi; dowód przez dedukcję (w logice).
Demonstracyjny, łć., służący do doświadczeń; doświadczalny, eksperymentalny. poglądowy, unaoczniający; manifestacyjny, mający znamiona demonstracji.
Demonstrant, łć., uczestnik demonstracji, manifestant.
Demonstrator, łć., ten, co demonstruje, robi doświadczenia naukowe wobec słuchaczów.
Demonstrować, łć., przekonywać naocznie dowodami, stwierdzać drogą doświadczenia na okazach.
Demontować, fr., uczynić działo niezdolnym do użytku; rozebrać machinę na części.
Demoralizacja, łć., blm., demoralizowanie; zepsucie obyczajów, upadek moralności.
Demoralizować, łć., gorszyć, psuć, szerzyć zgorszenie, czynić niemoralnym; d. ś., stawać ś. niemoralnym; (o wojsku) tracić odwagę i karność.
Demos, gr., lud, pospólstwo; w staroż. Attyce: zgromadzenia ludowe; prowincja w Grecji dzisiejszej.
Demotyczne pismo, gr., pismo zrozumiałe dla ludu (w starożyt. Egipcie); — p. Hieratyczne pismo.
Denacjonalizacja, fr., wynarodowienie.
Denar, łć., dawny pieniądz pols. jako drobna moneta.
Denat, łć., człowiek, który zginął śmiercią gwałtowną.
Denaturować, Denaturyzować, fr., dodawać do produktów przymieszki, które je czynią niezdatnemi do spożycia, lecz nie odejmują im wartości dla przemysłu (celem uwolnienia od podatku spożywczego).
Dendrofag, gr., drzewojad; karmiący się łykiem i miąższem drzew, korzonkami (np. Jakuci).
Dendrografja, gr., opisanie drzew.
Dendrolit, gr., drzewo skamieniałe.
Dendrologja, gr., nauka o drzewach.
Denegować, łć., odmawiać.
Denerwować, łć., rozdrażniać, rozstrajać nerwy; d. ś., rozdrażniać ś., wpadać w rozstrój nerwowy.
Denko, zdr. od Dno.
Denkówka, drzewo, używane na dna naczyń.
Dennokwiatowe rośliny, u których wszystkie części kwiatu są przytwierdzone bezpośrednio do spłaszczonej osi kwiatu, zwanej dnem a. łożyskiem.
Denobilitacja, łć., pozbawienie szlachectwa.
Denominacja, łć., miano, nazwisko, przezwisko; nadanie nazw.
Denotować, łć., oznaczać, ujawniać.
Dentysta (forma ż. Dentystka), łć., lekarz chorób zębowych.
Dentystyka, łć., nauka o chorobach zębów i ich leczeniu.
Denudacja, łć., gieol., obnażenie warstw dolnych skutkiem spłókania górnych.
Denuncjacja, Delacja, Delata, łć., oskarżenie potajemne; donosicielstwo.
Denuncjant, Denuncjator, Delator, łć., oskarżyciel potajemny, donosiciel, szpieg.
Denuncjować, łć., donosić, oskarżać potajemnie; być szpiegiem.
Deokupacja, łć., zwrócenie majątku poprzedniemu właścicielowi.
Deontologja, gr., nauka o obowiązku moralnym, etyka.
Depansować, fr., wydatkować, wydawać pieniądze; trwonić pieniądze.
Departament, fr., okrąg, obwód; wydział ministerjum, senatu, itd.
Dependencja, łć., zależność, zawisłość; zajęcie dependenta, praktyka prawnicza u rejenta a. adwokata.
Dependent, łć., praktykant u adwokata a. rejenta.
Dependować, łć., być dependentem; zależyć.
Depesza, fr., list pośpieszny, i przez umyślnego posłańca przesłany; wiadomość drogą telegraficzną przesłana, telegram.
Depeszować, fr., wysyłać depeszę, telegrafować.
Depo, fr., nieod., skład towarów; wojs. punkt zborny, gdzie wojsko ma odbywać dłuższe leże.
Deponent a. Depozytor, łć., ten, co składa osobie innej a. instytucji coś do przechowania; w praw. świadek, zeznania czyniący.
Deponować, łć., składać do przechowania w ręce innej osoby a. instytucji.
Depopulacja, łć., wyludnienie, ubywanie ludności.
Depopularyzować, łć., pozbawiać popularności, czynić niepopularnym; d. ś., stawać ś. niepopularnym, tracić wziętość.
Deport, fr., wynagrodzenie za odroczenie terminu dostawy papierów wartościowych, gdy mają nizki kurs.
Deporta, nm., — p. Daporta.
Deportacja, łć., wywiezienie z kraju na miejsce wygnania, zesłanie.
Deportować, łć., zsyłać, wywozić na miejsce wygnania; handl., odraczać termin dostawy za opłatą de portu.
Deposedować, łć., wyzuć z własności, wywłaszczać.
Depozycja, łć., zeznanie świadka; złożenie z urzędu duchownego.
Depozyt, łć., rzecz, pieniądze, oddane do przechowania.
Depozytarjusz, łć., ten, któremu dano co w depozyt.
Depozytor — p. Deponent.
Depozytorjum, łć., miejsce przechowania, skład.
Deprawacja, łć., skażenie obyczajów, niemoralność, demoralizacja, zepsucie.
Deprecjacja, łć., zniżka ceny, upadek ceny (zwłaszcza srebra, złota).
Deprecjonować, Deprecjować, łć., obniżać cenę, obniżać kurs; przen. d. kogo = poniżać kogo w szacunku powszechnym.
Deprekacja, łć., uroczyste przeprosiny, odwołanie wypowiedzianego o kimś słowa obraźliwego.
Depresja, łć., upadek sił, osłabienie, zwątlenie; upadek na duchu, przygnębienie, zniechęcenie; w fiz. obniżenie ś. cieczy w rurze skutkiem włoskowatości; d. barometryczna = obszar, w którym ciśnienie barometryczne jest niższe, niżeli w sąsiednich dokoła obszarach; gieol. d. gruntu = położenie niższe od poziomu morza; w astr. d. horyzontu, kąt, utworzony przez i dwie linje, idące od oka obserwatora, z których jedna idzie do przedmiotu (np. do gwiazdy), a druga jest styczną do powierzchni ziemi.
Deprymować, łć., przygniatać, przygnębiać, poniżać.
Deptać, tłoczyć nogami, ubijać nogami, tratować; d. w tokarni: nogą obracać; d. komu po piętach: potrącać kogoś stopami, idąc za nim; przen. przynaglać; d. koło czego a. za czym: zabiegać, krzątać się, dopilnowywać i (sprawy); przen. d. = poniewierać, pogardzać, lekceważyć, poniżać.
Deptak, mechanizm poruszany ciężarem ludzi a. zwierząt, drepczących po tarczy obrotowej, używany jako motor; pedał w maszynie tkackiej; ważniki miechów przy organach, służące do kalikowania; miejsce przechadzki (szczególnie w miejscow. leczniczych).
Deputacja, łć., poselstwo, delegacja; grono osób, którym powierzono wykonanie jakiejś czynności, komisja.
Deputat, Deputowany, łć., członek deputacji; poseł na sejm; sędzia trybunału głównego w dawnej Polsce; prawny dochód po, boczny oprócz pensji; dodatek! w naturze np. drzewo dawane! darmo osobom a. zgromadzeniom na mocy przywileju.
Dera (zdr. Derka), tur., kilim, przykrycie na konia, koc.
Deranżować, fr., przeszkadzać, żenować, krepować; d. ś., krępować ś., żenować ś., ceremonjować ś.
Derdać, Dyrdać, w Derdy albo w Dyrdy biec = biec żwawo, prędko drobnym krokiem.
Derelikcja, łć., porzucenie, opuszczenie, zaniedbanie.
Dereniak, miód sycony na jagodach dereniowych.
Dereniowate rośliny, rodzina roślin kwiatowych dwuliścieniowych.
Dereniówka, nalewka dereniowa.
Deresz, węg., koń maści pstrej, siwowatej; wino słabe, lura, cienkusz; stołek, na którym kładą mającego otrzymać chłostę.
Dereszowaty, węg., siwawy, szpakowaty.
Derkacz — p. Chróściel.
Derkać, wydawać głos taki, jak derkacz.
Dermatoid, gr., materjał sztucznie wyrabiany, zastępujący skórę.
Dermatologja, gr., nauka o chorobach skórnych.
Dermatyna, gr., materiał sztucznie otrzymany, zastępujący gutaperkę i kauczuk.
Dermoplastyka, gr., sztuka wypychania zwierząt.
Derogacja, łć., częściowe uchylenie wyroku poprzednio wydanego; ujma, ubliżenie: nadwerężenie, naruszenie.
Derus, zdzierus, zdzierca, wyzyskiwacz.
Deruta, fr., ucieczka, rozsypka, zamieszanie.
Derutować, fr., zbijać z drogi, z tropu, mieszać, odbierać rezon; naprowadzać na błędne wnioskowanie.
Derwisz, pers., zakonnik asceta mahometański.
Derywacja, łć., lek., odciągnięcie; gram., wyprowadzenie pochodzenia wyrazów jednego od drugiego.
Des, nieod., muz., nuta d z bemolem, czyli zniżona o pół tonu.
Desant, fr., wylądowanie zbrojne.
Descendencja, łć., pochodzenie, rodowód, gienealogja.
Deseń, fr., rysunek na materji, drzewie i t. d. dla upiększenia, wzór.
Deser, fr., wety, przysmak po jedzeniu.
Deses, nieod., w muz., nuta d z dwoma bemolami czyli niższa o cały ton.
Deska, tarcica, płyta odpiłowana z drzewa; gładka d. do prasowania; d. u sochy = odkładnia, odkładnica; d. rysunkowa = rajzbret; d-ki sceniczne a. teatralne = scena, teatr; d. piersiowa = deka piersiowa, pierś, mostek; d. grobowa a. cztery d-ki = trumna, grób, śmierć; przeczytać książkę od d-ki do d-ki = od początku do końca, od a do z: d. ratunku, ocalenia = ostateczny sposób, środek ocalenia; okolica d-mi zabita = kąt zapadły, odległy, okolica, mająca trudną komunikację ze światem.
Deskrypcja, łć., opis; odmalowanie farbami.
Despekt, łć., ubliżenie, obraza, obelga, zniewaga, ujma czci, dyshonor.
Desperacja, łć., rozpacz, zupełne zwątpienie, utrata nadziei.
Desperacki, łć., przym. od Desperat, zrozpaczony, rozpaczliwy, beznadziejny.
Desperat, łć., rozpaczający albo zrozpaczony.
Desperować, łć., rozpaczać, oddawać się zwątpieniu, tracić nadziejo.
Despot, Despota, gr., człowiek narzucający innym swoją wolę. ciemięzca, tyran; dawny tytuł panujących u Serbów i Rumunów.
Despotyczny, gr., samowładny, absolutny, arbitralny, naginający wszystko do swojej woli.
Despotyzm, gr., rządy despotyczne, samowładztwo, autokracja, władza nieograniczona; absolutyzm, arbitralność, tyranja, ucisk.
Destrukcja, łć., rozkład, rozprzężenie, zniszczenie, burzenie.
Destrukt, łć., przedmiot zniszczony, niezdatny do użytku; człowiek zużyty.
Destyl... — p. Dystyl...
Destynacja, łć., przeznaczenie, los.
Destytucja, łć., uwolnienie od obowiązków, złożenie z urzędu.
Deszarżować, fr., woj., wystrzelić na wiatr dla pozbycia ś. naboju w lufie; strzelać gromadnie.
Deszcz (deszczu a. dżdżu), opad wodny, krople, spadające z ch mury. Przysłowia: czeka jak kania dżdżu, a. pragnie, jak kania dżdżu = oczekuje z upragnieniem; spaść z d-em = przyjść niespodziewanie; z d-u pod rynnę wpaść = wpaść z mniejszych trosk w większe; po d-u pogoda, po pogodzie d. = zły i dobry humor, a. zła i dobra dola naprzemian po sobie następują.
Deszczówka, woda deszczowa; cienkie wino, cienkusz, lura.
Deszyfrować, fr., — p. Decyfrować.
Deszynk, nm., obowiązkowe wsparcie czeladnika zostającego bez roboty.
Detaksator, łć., oceniający, taksator.
Detaksować, łć., taksować, oceniać, szacować.
Detal, fr., szczegół, cząstka, drobiazg, fraszka (w porównaniu do całości); towar, pojedynczo (nie hurtem) w handlu sprzedawany.
Detaliczny, fr., szczegółowy, drobiazgowy, cząstkowy; sprzedaż d-na = częściowa (nie hurtowa).
Detalista, fr., kupiec, prowadzący handel detaliczny.
Detalizować, fr., szczegółowo opisywać, wyszczególniać.
Detaszować, fr., odkomenderować (oddział wojska).
Detektyw, ang., zajmujący ś. śledzeniem przestępców, wykrywaniem zbrodni, wywiadowca.
Detencja, łć., blm., przytrzymanie, zatrzymanie, aresztowanie, ujęcie, uwięzienie.
Detencyjny areszt, łć., więzienie śledcze, aresztowanie na czas śledztwa, do wydania wyroku.
Determinacja, łć., stanowczość, mocne postanowienie, zdecydowanie ś.; określenie, zdefinjowanie; oznaczenie przyczyn zjawiska i warunków, w jakich powstaje.
Determinista, łć., zwolennik determinizmu.
Determinizm, łć., pogląd, według którego każde zjawisko, każdy czyn ma swoje naturalne przyczyny, niezależne od woli, a wolnej woli niema.
Determinować, łć., co = określać, oznaczać, definjować; d. kogo — skłaniać; d. się = decydować ś., skłaniać ś., postanawiać.
Detonacja, fr., huk z powodu wybuchu, wystrzału; śpiew fałszywy, spadnięcie z tonu.
Detonator, łć., nabój dla wywołania wybuchu.
Detonować, łć., wydać huk skutkiem wybuchu; śpiewać fałszywie, spadać z tonu; zawstydzać, konfundować, onieśmielać, mieszać, zbijać z tropu, dekoncertować; d. ś., mieszać ś., plątać ś., tracić kontenans.
Detronizacja, łć., strącenie z tronu; pozbawienie władzy monarszej, panowania.
Deuteragonista, gr., aktor, grający role drugorzędne w teatrze starogreckim.
Deuteroplazma, gr., zaródź wtórna.
Dewaluacja, Dewalwacja, łć., prawne zredukowanie nominalnej wartości pieniędzy do wysokości kursu rzeczywistego.
Dewastacja, łć., zniszczenie, zrujnowanie, np. majątku; dewastować, niszczyć, pustoszyć.
Dewena, łć., brak powodzenia, przygnębienie.
Dewinacja, łć., wróżenie.
Dewinkować, łć., zjednywać sobie, ujmować.
Dewiza, fr., godło, hasło, emblemat; zdanie umieszczone na herbie, medalu, orderze, marce fabrycznej, monecie; maksyma, prawidło, przyjęte za zasadę postępowania; motto, godło, epigraf, zdanie, wyjęte z jakiego autora i położone na czele utworu a. rozdziału w książce; w handl. weksel na rynki zagraniczne.
Dewizka, fr., łańcuszek od zegarka.
Dewjacja, łć., zboczenie z drogi, błądzenie: pozorne zbaczanie gwiazd.
Dewocja, łć., gorliwe pełnienie praktyk religijnych, nabożność; osiąść na d. = osiąść w klasztorze, aby czas na modlitwie pędzić.
Dewocjonalja, łć., przedmioty do użytku religijnego znajdujące się w handlu (medaliki, różańce, figury, obrazy i t. d.).
Dewolucja, łć., przeniesienie prawa z jednej osoby na drugą.
Dewon, Dewońska formacja, gieol., grupa skał osadowych paleozoicznych, młodszych od syluru.
Dewot (forma ż. Dewotka), łć., oddający ś. dewocji; bigot, nabożniś, świętoszek, przesadnie nabożny.
Dezabil, Dezabilka, fr., ubiór damski domowy ranny a. nocny, negliż.
Dezaprobacja, fr., potępienie.
Dezaprobować, łć., nie aprobować, ganić, potępiać.
Dezarmacja, łć., rozbrojenie.
Dezarmować, łć., rozbrajać.
Dezasymilacja, łć., przebieg powstawania różnic.
Dezawantaż, fr., strata, szkoda, niekorzyść, ubytek, ujma.
Dezelować — p. Dezolować.
Dezercja, łć., ucieczka, zbiegostwo (zwłaszcza z wojska); przen. ’ usunięcie ś. ze stronnictwa, od przyjętych obowiązków.
Dezerter, fr., zbieg, uciekinier z wojska; przen. odstępca; żart. d. z domu obłąkanych = niespełna i rozumu, bzikowaty, fantastyk, narwaniec: d. z Powązek = wymizerowany, blady jak trup.
Dezerterować a. Dezertować, łć., dopuszczać ś. zbiegostwa, uciekać ze stanowiska, od obowiązków.
Dezodoryzować, łć., odwaniać, i pozbawiać przykrego zapachu.
Dezolacja, łć., ruina, spustoszenie; smutek, rozpacz, desperacja; dezolować, psuć, niszczyć, rujnować.
Dezorganizacja, fr., nieład, rozprzężenie, rozstrój, rozkład.
Dezorjentować, fr., sprowadzać z drogi właściwej, uniemożliwiać orjentowanie się.
Dezyderat, łć., żądanie, życzenie.
Dezygnacja, łć., wskazanie, wyznaczenie, wymienienie; spis towarów ubezpieczanych w towarzystwie asekuracyjnym.
Dezygnować, łć., naznaczać, mianować.
Dezynfekcja, fr., odkażanie, oczyszczanie z zarazków.
Dezynfekować, Dezynfekcjonować, fr., odkażać, odwietrzać, poddawać działaniu środków, niszczących zarazki.
Dezyntegracja, łć., rozpadanie się na cząstki, rozluźnianie się.
Dezynwoltura. fr., zbyt swobodne zachowywanie ś., nadmierna pewność siebie, fr
Deżur — p. Dyżur.
Dębak, wino cierpkie, zbyt wytrawne; dębczak, młody dąb.
Dębczak, Dąbczak, młody dąb; kij dębowy.
Dębić, wyprawiać skory za pomocą kory dębowej, garbować; zdejmować korę z dębu; usiłować coś wydobyć z kogo; uczyć się mozolnie, kuć, ślęczeć nad książką.
Dębieć, twardnieć (o kartoflach stygnących po ugotowaniu); pokrywać ś. plamami (o ścianach świeżo pobielonych i zbyt wolno schnących); słupiec, kołowacieć, głupieć, drętwieć (ze zdziwienia, ze strachu).
Dębik, Sylinica, Sylnica, roślina z rodziny różowatych.
Dębina, drzewo dębowe, dąb; las dębowy, dąbrowa.
Dębkiem stanąć = stanąć dęba, wspiąć ś. na tylnych łapach.
Dębniak, karłowaty dąb, na krańcu dąbrowy rosnący; huba dębowa; gatunek miodu do picia.
Dębnieć, twardnieć; tracić właściwy smak.
Dębnik, kora dębowa, używana do garbowania skór.
Dębowy, przym. od Dąb; kolor d., jasno-brunatny: aleja d-a = aleja dębami wysadzana; d-e krople, napar kury dębowej.
Dęga, Daga, lek., pręga od uderzenia krwią podbiegła, pęga.
Dęsta, roślina z rodziny łonozlitowatych.
Dęty — p. Dąć; wewnątrz wydrążony: narzędzia muzyczne d-e = na których grają, dmąc; bóle d-e = bóle porodowe.
Di — p. też Dj.
Diba, tur., złotogłów turecki.
Dichroizm, gr., dwubarwność (własność niektórych minerałów ukazywania ś. raz w jednej drugi raz w innej barwie.
Dichromatyczny, gr., dwubarwny.
Digesta, Dygesty, łć., zbiór praw rzymskich, ułożony z rozkazu ces. Justynjana, pandekty.
Diheksaedr, gr., piramida sześciokątną.
Dimorficzny, gr., dwukształtny (przedstawiający się w dwóch kształtach).
Dimorfizm, gr., dwupostaciowość, dwukształtność ciał.
Dinar, moneta serbska = 1 frankowi.
Dinosaur, gr., rodzaj jaszczura kopalnego.
Dis, nieod., muz., nuta d z krzyżykiem czyli podwyższona o pół tonu.
Disis, nieod., muz., nuta d z 2 krzyżykami (podwyższona o cały ton).
Diteizm, gr., wiara w dwu bogów, dwubóstwo.
Diubek, fr., gatunek tytuniu.
Diuk, Duk, fr., książę.
Diuszesa, fr., gatunek gruszki.
Diw, tur., zły duch, demon.
Diwa, wł., dosł. boska; śpiewaczka, aktorka ulubiona przez publiczność.
Djabas, gr., min., skała krystaliczna wybuchowa, złożona z labradoru, augitu i chlorytu.
Djabelec, poczwara, cudak, złośliwy dziwak.
Djabelny, przeklęty, piekielny, kaduczny, dokuczliwy, przykry, haniebny; nadzwyczajny.
Djabelski, przym. od Djabeł, przen.: piekielny, niecny, ohydny, szkaradny; zbyt wielki, silny, haniebny, nadzwyczajny; przeklęty, dokuczliwy, niezwykle dotkliwy, szkaradny, fatalny.
Djabeł, gr., zły duch, czart, bies, szatan, kaduk.
Djabełek, gr., zdr. od Djabeł; dziecko, zabawnie wyglądające, figlarz; osoba złośliwa, psotna: faraon, rodzaj gry hazardownej; fiz.: d. a. djabeł Kartezjusza = figurka szklana, lżejsza od wody, pływająca w naczyniu szklanym, zanurzająca ś. gdy nacisnąć pęcherz, zakrywający naczynie.
Djabetyk, gr., człowiek chory na cukromocz.
Djablę, Djablik, gr., małe złośliwe stworzenie.
Djabli, Djabelski, gr., lichy, ladajaki, kiepski: mina d-a = śmiała, tęga, junacka, zawadjacka mina; d-e łajno = asafetyda; d-e pazury = belemnity (ob.).
Djablica, gr., kobieta zła jak djabeł, złośnica, sekutnica, jędza, wiedźma.
Djabłować, gr., kląć djabłami, sadzić djabłami, wymyślać od diabłów.
Djachyl, Djachilum, Djachylon, gr., rodzaj plastra rozmiękczająego.
Djafanorama, gr., rodzaj djoramy.
Djagnosta, Djagnostyk, gr., lekarz biegły w rozpoznawaniu chorób.
Djagnostyka, gr., nauka rozpoznawania chorób.
Djagnoza, gr., rozpoznanie choroby z jej symptomów.
Djak, gr., śpiewak cerkiewny, kleryk w kościele obrządku greckiego; pisarz, sekretarz.
Djakaustyczna linja, gr., linja kaustyczna, linja powstała z podłużnego przecięcia powierzchni snopa światła po jego przejściu przez soczewkę.
Djakon, gr., duchowny, stopniem niższy od kapłana; kardynał d. = tytuł niektórych kardynałów.
Djakonat, Djakonja, gr., stopień djakona; święcenia djakońskie; instytucja dobroczynna u ewangielików.
Djakonisa, gr., tytuł niektórych zakonnie katolickich; D. a. Djakoniska, dozorczyni chorych w szpitalach ewangielickich.
Djakrytyczny znak, gr., znak stawiany nad literą i nadający jej odmienne brzmienie (np. ć, ń, ó, ź).
Djalag, gr., minerał barwy szarawo-zielonej lub brunatno-zielonej z rzędu krzemianów, składem zbliżony do piroksenu.
Djalekt, gr., narzecze, gwara, język właściwy jakiej miejscowości, stanowiący odmianę języka powszechnie przyjętego w kraju.
Djalektologja, gr., nauka o djalektach, badanie gwar ludowych.
Djalektyk, gr., rozumujący podług prawideł djalektyki; biegły w prowadzeniu dysputy.
Djalektyka, gr., umiejętność rozumowania; sztuka rozprawiania, biegłość w prowadzeniu dysputy, szermierka słowna.
Djalela, gr., błędne koło w dowodzeniu.
Dializa, gr., sposób oddzielania ciał krystalicznych od koloidów, opierający ś. na tej własności, że pierwsze przenikają z łatwością przez dziurkowatą przegrodę, a drugie z wielką trudnością.
Djalizator, gr., przyrząd do robienia djalizy.
Djalog, gr., rozmowa dwuch a. kilku osób w utworze literackim; d. teatralny: rozmowa na scenie; widowisko sceniczne w wiekach średnich; kompozycja muzyczna na kilka głosów naprzemian odpowiadających sobie.
Djalogować, gr., pisać w formie rozmowy; rozmawiać, prowadzić djalog.
Djamagnetyzm, gr., własność niektórych ciał, iż nie są przyciągane przez magnes i ustawiają ś. prostopadle do linji, łączącej bieguny dwu magnesów, jeżeli ciała swobodnie zawiesić pomiędzy jednym a drugim biegunem.
Djament, Djamant, gr., minerał, węgiel krystaliczny, używany jako drogi kamień do ozdób, a z powodu swej twardości, do szlifowania drogich kamieni, do rznięcia szkła, a także używany w stalorytnictwie i litografji; w druk.: pismo czteropunktowe, półpetit.
Djamentowa farba, gr., mieszanina grafitu i werniksu, używana do powlekania wyrobów żelaznych; d-y pył, kryształki lodowe unoszące ś. w powietrzu, zwłaszcza w okolicach podbiegunowych.
Djametr, gr., — p. Średnica.
Djametralny, gr., średnicowy; przeciwległy, odległy na długość średnicy; przen., wprost przeciwny, przeciwległy.
Djapozytyw, gr., odbicie na szkle z negatywu.
Djarja, gr., biegunka.
Djarjusz, łć., opis codziennych zdarzeń, dziennik, pamiętnik.
Djas, Djasowa formacja, gr., warstwa pośrednia między formacją węglową a trjasową.
Djasek, djabeł; co u d-ka!
Djaspor, gr., min., wodan glinu z przymieszką czasem tlennika żelaza.
Djastaz, Djastaza, gr., substancja azotowa, fermentująca, powstająca przy kiełkowaniu niektórych zbóż, kartofli.
Djatermiczny, gr., przecieplający, będący dobrym przewodnikiem ciepła.
Djatoniczność a. Djatonika, gr., porządek, w jakim idzie po sobie 7 tonów, składających oktawę.
Djatoniczny, gr., wedle prawideł djatoniczności ułożony; gama d-a = gama niechromatyczna, albo gama ułożona z 5-iu całych tonów i 2-ch półtonów.
Djatryba, gr., rozprawa szkolna uczona; krytyka namiętna, złośliwa, paszkwil.
Djecezalny, Djecezjalny, gr., dotyczący djecezji.
Djecezja, gr., biskupstwo, okrąg kościelny pod zarządem biskupa.
Djelektryczny, gr., źle przewodzący elektryczność.
Djeta, łć., zachowanie ostrożności pod względem pokarmu i napoju, przepisane przez lekarza; wogóle sposób życia podczas choroby; dodatkowa płaca codzienna urzędnikowi za pełnienie czasowo jakiego obowiązku.
Djetarjusz, Djurnalista, Djurnista, łć., nieetatowy najemnik biurowy, płatny na dni.
Djetetyka, gr., część hygjeny, obejmująca przepisy sposobu życia prawidłowego, normalnego.
Djoptra, gr., kierownica miernicza, linjał mosiężny z celownikami na końcach, służący do oznaczania na stoliku mierniczym (grafometrze, p.) kierunku linji między obranym stanowiskiem a rozwartymi punktami na gruncie; celownik djoptry jest blaszką mosiężną, umieszczoną pionowo, z ważkim otworem, przez który przechodzi włos a. nitka; celownica, przeziernik (p. Celownica).
Djoptryka, gr., nauka o załamywaniu ś. promieni świetlnych.
Djorama, gr., skrzynia tak urządzona, że obraz przezroczysty w niej umieszczony może być oświetlony bądź od tyłu, bądź od przodu z góry i przedstawiać ten sam widok w różnych porach dnia.
Djoryt, gr., skała wybuchowa barwy zielonej.
Djosmoza, gr., — p. Endosmoza.
Djuretyczne środki, łć., moczopędne środki lekarskie.
Djurna, łć., płaca dzienna.
Djurnal, Djurnał, Djurnalik, łć., książka dla księży, zawierająca część modlitw z brewjarza.
Djurnalista, Djurnista, łć. — p. Djetarjusz.
Dla, przyi. z 2 p.: d. kogo = komu (robić dobrze d. cierpiących); na czyją korzyść, w czyim interesie, do czyjego użytku (pracować d. idei, poradnik d. samouków, przedział d. palaczy, d. niego i to dobre); przez wzgląd na: d. wilka nie iść do lasu, d. Boga, ratuj! wyrzekłem się rozrywki d. cnoty; u, podług, według: to d. nich uciecha!; w celu: d. przestrogi, d. marnej igraszki naraził się; z powodu, z przyczyny: (d. słabości zdrowia prosił o uwolnienie od służby); względem, w stosunku do..., ku (mam obowiązki d. niej, miłość d. rodziców).
Dlaczego, Dlaczegóż, pytając: z jakiego powodu? z jakiej przyczyny? czemu?, d. to zrobiłeś? dla którego, dla której (oto przyczyna, d. się spóźniłem).
Dlatego, Dlatego że, z tego powodu, z tej przyczyny, ze względu na to, albowiem, bo, ponieważ (d. nie przyszedłem, bom nie miał czasu); poto, w tym celu (nie d. człowiek jest, aby żył); przecie, mimo to, niemniej, jednak (prosił mię, a d. nie poszedłem).
Dławić, dusić, ściskać za gardło; d. ś., dusić ś., nie móc złapać tchu przez zatkanie gardła, tchawicy, dawić ś., krztusić ś.
Dławiduda, pogardl., organista; kiepski grajek na instrumencie dętym.
Dławiec, krup, zapalenie błony śluzowej, krtani i tchawicy, wywołujące objawy duszenia.
Dłoniak, młody narybek jednoroczny, szczególniej karpia.
Dłoniasty, palczasty, podobny do dłoni z rozpostartemi palcami.
Dłoń, wewnętrzna strona ręki od przedramienia do nasady palców, garść; przen., ręka, prawica; d. Chrystusowa albo d. Boża a. d. samiec a. Dłońki: nazwy, dawane storczykowi szerokolistnemu i storczykowi plamistemu; — p. Koślarek: d. Krystowa — p. Rącznik; d. a. Kwarta, w fecht.: cios poziomy od strony lewej ku prawej, przyczem d. jest zwrócona ku górze: w myśl.: część rozszerzona rogu łosia.
Dłubaczka, wykałaczka do zębów, dłubik; narzędzie do dłubania, dłutko; lek., łyżeczka ostra, skrobaczka.
Dłubać, drążyć, ryć, żłobić, rzezać; gmerać, grzebać ś. w czym; d. ś., marudzić, powoli co robić, guzdrać się.
Dłubała, Dłubalski, ten, co się dłubie, guzdrała, maruda, mitręga; rzemieślnik-samouczek.
Dłubanina, robota żmudna, drobnostkowa; robota opieszała, powolna.
Dług, pieniądze, pożyczone od kogo, należność; obowiązek, powinność (spłacić d. naturze umrzeć).
Długawy, cokolwiek długi, podługowaty, podłużny.
Długi, długotrwały, trwający przez większy przeciąg czasu; daleko ciągnący ś., rozciągły, zajmujący sporą przestrzeń wzdłuż; j (mieć d. język = być gadatliwym, plotkarzem; mieć d. ręce = lubić kraść lub też: mieć duże wpływy i używać ich dla zemsty; mieć d-ie uszy = szpiegować, lubić podsłuchiwać); d. sos = rzadki a. obfity sos.
Długojęzyczny, mający język długi; plotkarz, lubiący paplać, nie umiejący dochować tajemnicy.
Długopomny, Długopamiętny, pamiętny, długo wspominany, godny pamięci, wiekopomny.
Długopyskie, Długonose, Trąbiaste, zool., rodzina zwierząt z rzędu gruboskórnych, odznacza się nosem wydłużonym w trąbę (słoń, tapir).
Długorogi, mający długie rogi; d. = rodzina chrząszczów z długiem i rożkami.
Długoryjec, motyl o długiej trąbce i skrzydłach przezroczystych.
Długosz, żart., człowiek wysoki, dryblas; człowiek bardzo zadłużony; człowiek marudny, guzdrała, dłubała; bot.: gatunek paproci.
Długoszyi, Długoszyjny, mający długą szyję; zwierzęta d-je = rodzina zwierząt, z rzędu przeżuwających, do której należy żyrafa.
Długotrwały, długo trwający, oddawna istniejący, trwały, wytrzymały, mocny; przewlekły, chroniczny (o chorobach).
Długowieczny, żyjący niezwykle długo; mający trwać długo.
Długowzrocznik, Długowzroczność — p. Dalekowidz, Dalekowzroczność.
Dłuziuchny, Dłuziusieńki, Dłuziusienieczki, Dłuziuteczki, Dłuziuteńki, Dłuziutenieczki, Dłużuchny, zdr. od Długi.
Dłużec, długi rzemień dla przywiązania sokoła do berła a. do ściągania wypuszczonego napowrót; D. a. Dłuziec, Dłużeń, Dłużnia, Dłużnica, Dłużnik, Dłuż, Zdłuż, bart.: deseczka do zatykania barci, płachta, zatuła, zatwór.
Dłużeć, stawać się dłuższym.
Dłużnik, ten, kto winien komu pieniądze, a. wdzięczność, mający dług; bart. — p. Dłużec.
Dłużny, Dłużen, winien (komu pieniądze); obowiązany, winien pod względem duchowym; należny.
Dłużyć, przedłużać, czynić długim (w przestrzeni a. czasie); d. się, przedłużać się, ciągnąć się wzdłuż; trwać dość długo, wydawać ś długim, przykrzyć ś.; zaciągać długi, zadłużać ś., w długi wpadać, zapożyczać się.
Dma, powiew, podmuch.
Dmimondówka, fr., kobieta z półświatka, nierządnica.
Dmuchaczka, mieszek do rozdmuchiwania ognia, żaru.
Dmuchać — p. Dmuchnąć.
Dmuchawiec — p. Brodawnik.
Dmuchnąć, nied. Dmuchać, puścić gwałtownie dech z ust, zadąć; wionąć, powiać; uderzyć, palnąć, kropnąć, lunąć, trzasnąć, wyciąć (D. kogo w twarz); chwycić, świsnąć, ściągnąć, grypsnąć, chuchnąć, zwędzić; uciec, drapnąć a. ulotnić ś., szybko ś. oddalić; nie dać sobie w kaszę d. = nie pozwolić ś. traktować lekceważąco; d. komu w nos = przybierać ton pyszny, wzgardliwy; d. w palce = cierpieć niedostatek.
Dna, artrytyzm, darcie w członkach, w stawach.
Dnieć, świtać, na dzień ś. zanosić, rozwidniać ś.
Dniówka, robota za wynagrodzeniem dziennym; dzienny odpoczynek wojska w pochodzie; rasztag.
Dnowy, artrytyczny.
Do, przyim. z prz. 2-im: idę d. domu, d. lasu; brać co d. głowy; podnieść d. góry; oddać d. rąk: iść d. uniwersytetu, d. zamku = na uniwersytet, na zamek; modlić ś. d. Boga, przytulić d. piersi, wzdychać d. czego, mówić d. kogo, dodać ci. czego, namawiać d. czego a. na co, oda d. młodości, kwest ja d. rozwiązania, papier d. pisania; zawziąć ś. d. roboty, d. broni; d. czego = dokąd: jadę d. Warszawy, co d. grosza, d. reszty zapomnieć, d. cna, d. gruntu, dwadzieścia d. trzydziestu, od rana d. wieczora, d. tego czasu, d. dnia = przede dniem, od czasu d. czasu, woda d. kolan = po kolana; d. czego = w czym, na co; cztery razy d. roku; d. tego = przytym, nadto, prócz tego (indyk tłusty, a d. tego dzban niepusty); mieć d. czego = mieć co robić: mam d. czynienia, d. pomówienia z nim; d. czego = podług czego, zgodnie z czym (natańczyć ś. d. woli, d. twarzy mu w tym, mówić d. rzeczy); co d. czego = ze względu na co, pod względem czego (mnich co d. sukni, ale wilk wewnątrz); d. kogo, d. czego = względem kogo, względom czego, ku komu, ku czemu (wstręt d. pracy, uraza d. kogo, co on cierpi d. mnie? wiedzieć co d. siebie = o sobie); nie d. czego komu = ani mu myśleć o czym (nie d. śmiechu mi teraz); d. kogo = u kogo, pomiędzy kim, wśród kogo (mieć szczęście d. ludzi); mieć co d. siebie = odznaczać ś. czym; d. czego = w co (pukać d. drzwi, mieszać ś. d. czego); d. czego = przy czym (służyć d. Mszy, d. stołu, siadać d. stołu); d. kogo, d. czego = z kim, z czym (porównywać d. czego); brać d. celu = brać na cel); d. razu, d. trzech razy sztuka (na raz, na 3 razy); d. kogo = na rzecz czyją; komu: przegrać, płacić d. kogo. Do, jako przyimek nierozdzielny, oznacza: w rzeczownikach: a) przed (np. dopołudnie), b) trwanie do końca czego (np. dożywocie); w przymiotnikach: a) do pewnego czasu trwający (np. dozgonny); b) do pewnej chwili się ściągający (np. doraźny), e) co pewien czas ś. zdarzający (np. doroczny), d) odpowiedni d. czego (np. doręczny); w czasownikach i rzeczownikach, od czasowników urobionych: a) dokończenie czynności (np. dojeść), b) dotarcie do celu czynności (np. dosięgnąć), c) dopełnienie, uzupełnienie (np. dorzucić), d) zbliżenie (np. dosunąć, dostąpić), e) przyczynienie się (dopomóc).
Doba, dwudziestoczterogodzinny przeciąg czasu; czas, pora, data, okres (d. rozkwitu); sam czas, pora właściwa (rzecz na d-ie); chwila, moment (w każdej d-ie).
Dobadać się, nied. Dobadywać się, badając dowiedzieć się, dojść czego, wyśledzić, domacać się, dociec.
Dobić, nied. Dobijać, dokończyć bicia (d. gwoździa); dokończyć zabijania, domordować (d. rannego); przen., zadać komu ostatni i cios, zniszczyć, zgubić do reszty (to niepowodzenie d-ło go); d. targu, interesu = dokończyć, dokonać, przyprowadzić do skutku); d. sto egzemplarzy do kompletu = dodrukować; d. do lądu = przybić, dotrzeć; d. ś., zadać sobie ostatni cios, zgubić ś., zrujnować ś. do reszty; dojść do czego z trudem, dopiąć, dochrapać ś. czego (d. ś. sławy, majątku); dojść, dojechać (d. ś. do domu).
Dobiec, Dobiegnąć, Dobieżeć, nied. Dobiegać, przybiec do celu, dokończyć biec; dopaść, dolecieć (d. do mety, d. wytkniętej drogi, godzina d-ga = dochodzi).
Dobiegać, Dobiegnąć — p. Dobiec.
Dobień — p. Dobnia.
Dobijać — p. Dobić; d. ś. o co, a. czego = starać ś. gwałtem o co, ubiegać ś.; d. ś. dokąd = wdzierać się z hukiem, trzaskiem.
Dobitka, w wyrażeniu: na d-ę = na domiar złego.
Dobitny, dosadny, dokładny, wyrazisty (wyrażenie d-e).
Dobnia a. Dobień, obijak, ubijak, pałka do ubijania ziemi; d. a. dobijnia, ciesiels., pałka dębowa do dobijania belki do środka.
Doborowy, wyborowy, dobrany, przedni, celny.
Dobosz, węg., żołnierz, bijący w bęben.
Dobość, (d-ódł, d-dę) dosięgnąć rogiem a. czym śpiczastym; przen., d. komu = dokuczyć, dogryźć, dopiec, dojeść, dociąć, dosolić, dojąć do żywego.
Dobownik, trzykrotka, roślina z rodzaju strójkowatych — p. Niebiestka.
Dobór, Dobiór, Dobranie, starannie dobrany zbiór przedmiotów, towarów, pod względem ich własności, wartości, wyglądu: wybór; d. naturalny = utrzymywanie się w walce o byt osobników, najlepiej przystosowanych do danych i warunków; d. sztuczny — wybieranie świadome do hodowli najodpowiedniejszych osobników; d. płciowy — utrzymywanie ś. przy współubieganiu ś. o samicę (względnie o samca) osobników, obdarzonych największą siłą lub innemi cechami (wygląd, piękny głos i t. p.), w górn.: mieszanie różnych rud.
Dobrać, nied. Dobierać: d. do gustu, do upodobania; wziąć jeszcze więcej dla uzupełnienia (d. materjału na ubranie); przybrać, wybrać dla dopasowania, d. sobie pomocników, d. buty do pary, d. klucz do zamka); wybrać do ostatka, wyczerpać do reszty a. do pewnego krem; d. wódkę = dolać do niej wody lub innego płynu, rozebrać, rozcieńczyć; d. się, trafić na podobnego sobie, na stosownego dla siebie, dopasować ś. (d-li ś., d-na para, małżeństwo d-ne); d. ś. dokąd = dostać ś., przedostać ś., dotrzeć, wejść z trudem, gwałtem; (d. ś. do czego, do kasy, do szafy = kraść).
Dobranoc, nied., Dobra noc, życzenie dobrej, spokojnej, szczęśliwej nocy.
Dobre (-ego), rzecz d-a: religja wiedzie ludzi do d-ego: żebyś był co d-ego...); pożytek (wyszło mu to na d.); pomyślność (co d-ego powiesz?); na d. = nie żartem, na prawdę, na piękne, na serjo (rozchorował się na d.). nic d-ego = nicpoń, ladaco, niegodziwiec.
Dobro, rzecz dobra, pożyteczna d-a doczesne, cielesne i duchowe); pożytek, korzyść, pomyślność, szczęście (to wszystko dla twego d-a): d-a (dóbr), blp., majątek ziemski, posiadłość ziemska.
Dobrobyt, byt dobry, dostateczny, zamożność, dostatek.
Dobroczynność, rz. od Dobroczynny; Towarzystwo D-ści, zajmujące się utrzymywaniem albo wspieraniem biednych; dom Towarzys. D-ści (ma sklep w D-ści).
Dobroczynny, chętny do świadczenia bliźnim dobrego, miłosierny, ofiarny, filantropijny; błogi w skutkach, zbawienny.
Dobroczyńca, człowiek robiący dużo dobrego; dobroczynny, dobrodziej, filantrop.
Dobroć, blm., skłonność do dobrego. do czynienia dobrze, dobrotliwość, łaskawość, łagodność d. wrodzona, d. serca): należyty, dobry stan czego, dobry przymiot, gatunek, wartość, zaleta, cnota (d. konia, napoju, wyrobu).
Dobroduszny, poczciwy, prostoduszny, dobry, prosty; iron.: łatwowierny, naiwny.
Dobrodziej (forma żeń. Dobrodziejka, Dobrodzika), dobrze komu czyniący, dobroczyńca; tytuł, dawany komukolwiek przez uszanowanie (ksiądz d., pan d.); ksiądz, proboszcz.
Dobrodziejstwo, to, co ś. konin dobrego robi, przysługa, pomoc, łaska wielka: pożytek, błogi wpływ, (d. oświaty); przyjąć spadek z d-em inwentarza = warunkowo, o ile pasywa nie przenoszą aktywów: blm., zbior., dobrodziej z dobrodziejką (państwo D.).
Dobromyśla, roślina z rodziny goryczkowatych.
Dobrotliwość, rz. od Dobrotliwy.
Dobrotliwy, skłonny do czynienia dobrze, pełen dobroci, dobry, łaskawy, łagodny, poczciwy, i dobroduszny.
Dobrowolny, z własnej woli wynikający, nieprzymuszony.
Dobry (st. w. lepszy), taki, jak być powinien; prawidłowy, odpowiedni, należyty, celny, w gatunku niepoślednim; niezepsuty, niezniszczony, niesfałszowany, ważny, dostateczny, wystarczający; dogodny, wygodny; użyteczny, pomocny, skuteczny, trafny; mocny, trwały; spory, tęgi, duży, wielki; wart, godzien; trafny, dokładny, zręczny, zgrabny; pożądany, korzystny, pomyślny, zyskowny, szczęśliwy, intratny; żyzny, plenny, urodzajny, wydajny; wesoły, pogodny; ładny, smakowny; zdrowy, smaczny, smakowity; łagodny, łaskawy, uprzejmy, zgodny; wyrozumiały, miłosierny, dobroczynny, ludzki; poczciwy, uczciwy, cnotliwy, zacny; dbały, staranny, starowny, pilny, gorliwy, przykładny, wzorowy, pracowity, biegły, umiejętny, wprawny, zdolny; d. do czego = odpowiedni, zdatny, przydatny, podatny, nadający ś., zdolny, dogodny, wygodny; słowny (gdybyś był co d-ego = gdybyś postępował albo postąpił zgodnie z moim życzeniem); nicdobrego = nicpoń, ladaco, człowiek małej wartości; żart.: figlarz, pustak, psotnik; d-e słowo = słowo życzliwe, przychylne a. pochwalne, a. dziękczynne, a. wstawiennictwo, orędownictwo; nie dał mu d-ego słowa = mówił do niego szorstko, gburowato, brutalnie; w d-ej wierze = z zupełną szczerością, z zaufaniem; d-a wola = życzliwość, a. gorliwość, dbałość, a. nieprzymuszona wola; weksel d. na mnie samego = dla mnie ważny; iron.: a to d-e! = to mi ś. wcale nie podoba; d-a droga = gładka, równa, ubita a. wiodąca prędko do celu; d-a nasza! = my górą, zwycięstwo przy nas; dobryś (d. sobie jesteś) = jesteś dziwny! czego ci ś. zachciewa!
Dobrze, przym., od Dobry; d. ważyć = rzetelnie; d. ś. mieć = żyć w dostatku, a. być zdrowym; ten autor d. pisze = logicznie, trafnie, zajmująco; d. grać, śpiewać, tańczyć, mówić — ładnie, pięknie, mile, przyjemnie; d. jej w tym ubraniu = do twarzy, ładnie; d. spać = mocno, bez przerw; d.! = zgoda! niech tak będzie!
Dobrzeć, stawać ś. dobrym; stawać ś. zdrowszym, poprawiać ś. na zdrowiu; goić się.
Dobrzmieć, nied. Dobrzmiewać, dokończyć brzmieć, przebrzmieć do reszty a. do pewnego kresu; d. dokąd = brzmiąc dojść, być gdzie dosłyszanym.
Dobrzynek, roślina z rodziny; trędownikowatych.
Dobudówka, Dobudowa, Dobudowanie, przybudówka, przystawka, i budynek mniejszy przy innym i większym postawiony.
Dobyć, nied. Dobywać, dotrwać, być do pewnego czasu, zostać, wytrwać; zdobyć, wziąć szturmem; wydobyć, dostać, wyjąć, wyciągnąć, wydostać, wykopać (d. ostatnich sił = wytężyć je); d. się = wydostać ś., wydobyć ś. skąd; nied. d. ś., wdzierać ś., gwałtem chcieć wejść, dobijać ś., wciskać ś.
Dobytek, mienie, majątek (ruchomy zwłaszcza); inwentarz, bydło.
Dobywać — p. Dobyć.
Docenić, nied. Doceniać, ocenić dostatecznie, należycie, bez ujmy.
Docent, łć., wykładający w uniwersytecie nie mający jeszcze tytułu profesora.
Docentura, łć., stanowisko albo posada docenta.
Dochodny, Dochodowy, dający dobry dochód, korzystny, zyskowny, intratny.
Dochodzić, dok., chodząc dotrwać (d-ę na tę lekcję do końca miesiąca; d. w czym = donosić co, chodzić w czym pewnego czasu a. do końca; nied. — p. Dojść; d. swej należności, krzywdy, urazy = poszukiwać; d. zadośćuczynienia = dopominać się.
Dochować, nied. Dochowywać, chowając dotrzymać, przechować do pewnego czasu; d. kogo = uchować do pewnego czasu; d. ś., doczekać ś. chowając (d. ś. dzieci, kwiatów).
Dochód, przychód pieniężny, wpływ pieniężny, zysk, intrata.
Dochówek, Dochowek, przychówek, przyrost bydła, przypłód.
Dochrapać ś., nied. Dochrapywać ś., dojść do czego, zdobyć co po długich usiłowaniach.
Dociąć, nied. Docinać, dokończyć cięcia; przen. d. komu = przyciąć, ukłóć, uszczypnąć, dobóść, dojechać, przygryźć, przymówić.
Dociągnąć, nied. Dociągać, dokończyć ciągnąc, przyciągnąć, zaciągnąć; (d. popręgu = dopiąć); przen. d. do pewnej liczby; do pewnego kresu, życia, lat; d. butelki = dopić; d. nuty = wyśpiewać; d-nę o tym do końca miesiąca= wyżyję; chory nie d-nie do wieczora = nie dożyje; w mysi.: pies d-ga = zwietrzywszy, naprowadza zwierzynę.
Dociec, Docieknąć, nied. Dociekać, dokończyć ciec, wyciec do reszty; ciekąc dojść; zaciekając ś. dojść czego, zbadać co gruntownie, przekonać ś.; w myśl. d-kać = wypędzać z nory.
Docierać — p. Dotrzeć.
Docinać — p. Dociąć.
Docinek, docięcie, przycinek, przymówka, przekąs, przytyk, aluzja złośliwa.
Docinkowy, uszczypliwy.
Docisk, ucisk, nacisk, przygniatanie; uciemiężenie.
Docisnąć, nied. Dociskać, przycisnąć, zamknąć (d. kufer); ciskają = dosięgnąć, dorzucić; uciskając dojąć, przygnieść (kajdany d-kają więźnia, uwierają); ściskając dociągnąć (d. gorset, sznurując się); d. się, dostać się, dotłoczyć się.
Do cna, do końca, do reszty, w zupełności, doszczętnie.
Docucić ś., z trudnością ocucić.
Doczekać a. Doczekać ś., nied. Doczekiwać, przebyć oczekiwanie aż do pewnego kresu; czekając dotrwać, dobyć, dożyć; otrzymać co po długim czekaniu, osiągnąć.
Doczesność, rz. od Doczesny; tymczasowość; życie doczesne, dobra doczesne.
Doczesny, trwający do czasu, czasowy, tymczasowy, ziemski; d-na błona= zmieniona błona śluzowa, otaczająca jaje zapłodnione.
Doczynek, dodatek, przyczynek, przydatek, dokładka.
Doczytać, nied. Doczytywać, przeczytać do końca a. do jakiego kresu, skończyć czytanie; d. się czego = dowiedzieć się czego przez czytanie.
Dodać, nied. Dodawać, do danego dać jeszcze, dołożyć, przydać, dorzucić, powiedzieć w dalszym ciągu; zsumować dane liczby, zrobić dodawanie; muz.: linje dodane górne, dolne = linijki w nutach poza pięciolinją dla nut wyższych i niższych.
Dodajna, Dodajnik, każda z liczb, którą dodajemy, każda z liczb, które po dodaniu tworzą sumę, składnik dodawania.
Dodatek, to, co dodane do czego, przydatek, dokładka, przyczynek, aneks; rzecz, osobno dodana (d. do pisma; tylko bez d-ków = tylko bez zmyśleń, bez blagi); musisz mu to wynagrodzić, a w d-ku przeprosić = nadto, prócz tego.
Dodatkowy, przym. od Dodatek (pensja dodatkowa); nerw d. = jedenasta para nerwów mózgowych; zęby D. u koni = przybyszowe.
Dodatni, Dodatny, fiz. i mat. wprost przeciwny ujemnemu znakiem + oznaczony (ilość, elektryczność d-ia); korzystny, pożyteczny, zbawienny, dobry, szlachetny, pożądany (strony d-ie).
Dodawać — p. Dodać.
Dodawanie, rz. od Dodawać, pierwsze z 4-ch działań arytmetycznych; zebranie wielu liczb w jedną, stanowiącą ich sumę.
Dodekadyczny system liczenia, gr., system dwunastny, polegający na tem, że jednostka każdego rzędu jest 12 razy większa od jednostki następującego po nim niższego rzędu.
Dodekarchja, gr., blm. rząd dwunastu władców.
Dodnia, przysł., przed świtem.
Dodniówka, brzask poranny, zaranie, świt; myśl.: polowanie na lisa przed wschodem słońca.
Dodziśdnia, Do dziś dnia, Do dzisiaj; dotychczas, dotąd, do chwili obecnej.
Dodzwonić się, długim dzwonieniem osiągnąć skutek.
Dogadywać, docinać, przymawiać, robić przygryzki; wtrącać do czyjej mowy swoje wyrazy i zdania.
Dogadzać — p. Dogodzić.
Dogana, wł., komora celna.
Doganiacz, ten, co dogania zwierza — p. Dojeżdżacz.
Dogarki, szczątki przedmiotów spalonych, zniszczonych przez pożar.
Dogarnąć się, dochrapać ś., otrzymać co po długich staraniach.
Dogiena, Dugiena, Duenja, hiszp., starsza dama do towarzystwa młodych panienek w Hiszpanji.
Dogląd, doglądanie, nadzór, baczność, opieka.
Doglądacz, dozorca.
Doglądnąć, Dojrzeć, nied. Doglądać, Dozierać, dopilnować, przypilnować, dać baczenie, dozorować.
Dogma, Dogmat, gr., prawda przez kościół objawiona, artykuł wiary, niewzruszona zasada religijna a. naukowa; zdanie, uznawane za pewnik.
Dogmatyczny, przym. od Dogmatyzm, filozofja, teologja d-na; umysł d. = umysł niechętny krytyce i roztrząsaniu tych sądów, które przyjął za pewniki; podany do wierzenia, stanowczy.
Dogmatyk, gr., rozumujący na podstawie dogmatów albo nauczający ich, wyznawca dogmatyzmu.
Dogmatyka, gr., nauka o dogmatach religijnych, teologja dogmatyczna.
Dogmatyzm, gr., metoda rozumowania, opierająca się na dogmatach, nie dopuszczająca krytyki twierdzeń uznanych za dogmaty.
Dogmatyzować, gr., nauczać metodą przyjętą w dogmatyzmie; wyrokować stanowczo, przedstawiać jakie zdania jako dogmaty; uczyć dogmatów.
Dognać — p. Dogonić.
Dogodny, dogadzający czyimś potrzebom, widokom, poręczny, wygodny; korzystny, nieuciążliwy (warunki d-ne).
Dogodzić, nied. Dogadzać, trafić do czyjego gustu, zrobić zgodnie z czyją wolą, z czyjemi widokami, zadowolić kogo, co, zadosyć uczynić czyjej chęci.
Dogonić, Dognać, nied. Doganiać, przygnać do pewnego kresu (już d-nia bydło do zagrody); goniąc kogo, zrównać s. z nim, dopędzić, i doścignąć.
Dogorzeć, nied. Dogorywać, dopalić ś., dogasnąć: przen., kończyć się, być na schyłku; zanikać, ginąć, umierać, konać.
Dograbek, zbieranie reszty siana grabiami.
Dograbki (-ów), zabawa wiejska po ukończeniu sianokosu.
Dogramolić ś., dojść powoli do czego, dochrapać się.
Dograna (-ej), karc., pewna liczba lew, potrzebna do dokończenia gry; pewna ilość punktów, dodawanych wygrywającemu po skończeniu partji.
Dogryzek, docinek, przycinek, przygryzek, przytyk, słowo uszczypliwe.
Dogryźć, nied. Dogryzać, dokończyć gryźć, zgryźć do reszty; dojeść, dopiec, dobić zgryzotą; d. ś., dobić ś. zgryzotą, zagryźć ś. do reszty.
Doić, wyciskać mleko z wymion; przen., ciągnąć z kogo, wyłudzać, wyciskać z niego pieniądze, wyzyskiwać go; żart.: kozę d. = siedzieć w areszcie; pić, ciągnąć, chlać, żłopać (wódkę, piwo).
Doigrać ś., brojąc, doczekać ś. smutnych następstw; doczekać ś. skutków lekkomyślności swojej a. nieposłuszeństwa.
Doiwo, dojenie, dój; mleko wydojone na raz, udój.
Dojadać — p. Dojeść.
Dojazd, podjazd, droga, przez którą się dojeżdża (do jakiego gmachu, do kolei żelaznej i t. p.), dostęp dla dojeżdżających.
Dojazdowy, przym. od Dojazd, droga, kolej d-a (podjazdowa).
Dojąć, nied. Dojmować, dostać, dosięgnąć, przeniknąć, przejąć (d. kogo szablą); d. komu = dokuczyć, dogryźć, dojeść, dopiec.
Dojechać, nied. Dojeżdżać, jadąc, dotrzeć dokąd, zajechać do pewnego kresu; przen.: d. komu, czym = uderzyć, zamalować, wyciąć, zdzielić, palnąć, zajechać; d. komu = dojąć, dokuczyć, dopiec, dogryźć, dojeść.
Dojeść, nied. Dojadać, dokończyć jeść, najeść się należycie, zjeść jak ś. należy, (nie doje, nie dośpi); przen.: d. komu — p. Dojąć.
Dojenie, rz. od Doić.
Dojeżdżacz, Doganiacz, myśl., chłopak, goniący na koniu zwierzynę za chartami.
Dojeżdżać — p. Dojechać.
Dojmować — p. Dojąć.
Dojmujący, lm. od Dojmować; dotkliwy, przejmujący, dokuczliwy.
Dojny, służący do dojenia (statek d.); dający mleko (krowa d-a); przen., to d. krowa = człowiek, który daje się wyzyskiwać; interes korzystny.
Dojrzały, który dojrzał, dostały; dorosły, pełnoletni (owoc d., który doszedł już najwyższego stopnia swego rozwoju; rozum d. = wytrawny, doświadczeniem rozwinięty).
Dojrzeć, nied. Dojrzewać, przyjść do pory, w której można już zbierać (o owocach i zbożu); wyjść z wieku dziecinnego, zmężnieć, należycie ś. rozwinąć.
Dojrzeć, mieć dobry wzrok, dostrzedz; d. kogo, czego = dopatrzyć, spostrzec, ujrzeć (zdala, w zmroku, w natłoku); zauważyć; dopilnować, przypilnować.
Dojście, rz. od Dojść; dostęp, przystęp.
Dojść, nied. Dochodzić, idąc dotrzeć do pewnego kresu, zajść dokąd; nadejść, zbliżyć ś., nadciągnąć; d. kogo = przyjść, nadejść do kogo (doszła mię przesyłka, wieść); idąc dogonić, dopaść zwierza); przen.: d. dokąd = sięgnąć, dostać, posunąć ś., rozszerzyć ś., podnieść podejść, dosięgnąć ś. (puchlina doszła do serca, dochodzą do nas szepty; dochodzi mnie zapach, woń: przen.: do czego już to dochodzi zuchwalstwo!); przyjść (od słów doszło do bójki; nie dojdzie do skutku): dochodzić czego na kim = poszukiwać, upominać ś., windykować (d. swych krzywd); dociec, zbadać, poznać, pojąć. przeniknąć; dobadać ś. czego, dotrzeć, trafić do czego, wywiedzieć ś., wyrozumieć, wytropić, wyśledzić coś (d. prawdy, d. do ładu); dożyć, doczekać (d. do pewnego wieku); d. = dojrzewać.
Dojutrek, ten, co odkłada wszystko do jutra, opieszalec; ton. co się długo namyśla, zanim do działania przystąpi, kunktator.
Dojutrkostwo, odkładanie na potym, zwłóczenie, kunktatorstwo.
Dokańczać — p. Dokończyć.
Dokarmić, nied. Dokarmiać, dokończyć karmienia; dopaść, dotuczyć; d. dziecko: dawać mu nietylko piersi do ssania, ale i inne pokarmy; d. ś. kogo = z trudnością nasycić albo utuczyć, osiągnąć rezultat karmienia.
Dokazać, dopiąć czego, postawić na swoim, osiągnąć coś, sprawić, przeprowadzić swoją wolę, zdziałać: nied. dokazywać, zbytkować, swawolić, figlować, szaleć; wyprawiać nadzwyczajne rzeczy, popisywać ś., wyrabiać dziwy; dokazywać nad kim = znęcać się, pastwić się.
Dokąd, przys., 1) do którego miejsca? kędy? gdzie?; do jakiego czasu? jak długo? póki? dopóki? dopókąd?; do jakiego stopnia? jak dolecę?: 2) do tego miejsca, do którego..., kędy, gdzie... (poszedł tam, d. go wezwano).
Dokądbądź, Dokądkolwiek, do jakiegobądź miejsca, do jakiegobądź czasu.
Dokądś, do jakiegoś miejsca, do jakiegoś czasu.
Dokleić, dolepić, przykleić.
Dokładka, to, co ś. dokłada do czego, przy kładka, dodatek, przydatek: przyczynek, dopełnienie (mięso z d-ą = z gorszym kawałkiem, dorzuconym dla wagi); na d-ę = jeszcze, w dodatku, na dobitkę.
Dokładność, rz. od Dokładny.
Dokładny, skrupulatny, pedantyczny, wyczerpujący, szczegółowy (spis d.); porządny, wykończony, należyty, regularny, staranny (robota d-a); ścisły, wierny, trafny (kopja d-a.).
Dokolny, otaczający, okoliczny, znajdujący się dokoła czego.
Dokolutka, Dokoluteńka, Dokolutenieczka, Dookoluteńka, Dokolusieńka, jak najzupełniej dokoła.
Dokoła, Dookoła, przys.. naokoło, wokoło, ze wszystkich stron, w okrąg czego; d., Wojtek! albo d., panie Wojciechu (gdy ktoś powtarza jedno w kółko).
Dokołatać, skołatać do reszty; dojść do pewnego kresu: przen., d. wieku = dokonać go z biedą; d. ś. do śmierci; d. ś., kołacząc, dostać ś., dostukać ś., dopukać ś.; dotrwać, dożyć z biedą; d. ś. czego = kołacząc, dojść (d. ś. majątku), dopiąć, doprosić się czego.
Dokompletować, fr., dopełnić, uzupełnić, wypełnić braki.
Dokonać, nied. Dokonywać, doprowadzić do końca, dokończyć, zakończyć, dopełnić; wypełnić, spełnić, dokazać, uskutecznić (d. wieku = umrzeć, d. wielkich czynów, d. przeróbek); d. ś., przyjść do skutku, spełnić ś., skończyć ś., stać ś., ziścić ś., zajść.
Dokończenie, rz. od Dokończyć; koniec, zakończenie, ostatnia część (coś jest na d-iu = kończy ś. coś).
Dokończyć, nied. Dokańczać, Dokonczać, do końca doprowadzić, ukończyć, zakończyć, skończyć.
Doksologja, gr., modlitwa, formuła, chwaląca Boga.
Doksozofja, gr., mądrość ciemna, zawiła.
Doktor — p. Doktór.
Doktorant, łć., kandydat na doktora, mający jeszcze obronić uczonej rozprawy, aby uzyskać stopień doktora.
Doktorat, łć., Doktorstwo, godność i stopień doktora.
Doktoretka, łć., biret doktorski.
Doktorka, łć., kobieta doktór, lekarka; akuszerka.
Doktorostwo, Doktorowstwo, Doktorstwo, łć., — p. Doktorat; doktór z żoną.
Doktoryzacja, łć., Doktoryzowanie ś., składanie egzaminu i bronienie rozprawy dla uzyskania stopnia doktora.
Doktoryzować ś., łć., składać egzamin i bronić rozprawy dla otrzymania stopnia doktora.
Doktór, łć., uczony, posiadający najwyższy stopień naukowy; nauczyciel kościoła (tytuł wielu teologów w wiekach średnich); d. a. d. medycyny = lekarz, medyk.
Doktryna, łć., teorja, nauka, konsekwentnie z pewnych zasad wysnuta; ogół systematycznie powiązanych poglądów pewnego kierunku albo szkoły filozoficznej; błędna, zbijana teorja, nauka.
Doktryner, fr., krzewiciel albo fanatyczny wyznawca doktryny.
Doktrynerja, Doktrynerstwo, Doktryneryzm, łć., uparte, pedantyczne trzymanie ś. pewnej doktryny, zaślepienie.
Dokuczliwy, dokuczający, dotkliwy, dojmujący, nieznośny, przykry; lubiący dokuczać.
Dokuczyć, nied. Dokuczać, nalegać, naprzykrzać ś., sprawić przykrość, ból, dopiec, dojeść, dogryźć, dać się we znaki, dojąć.
Dokument, łć., dowód piśmienny, skrypt; przen.: wszelki dowód.
Dokumentalny, Dokumentny, łć., niewątpliwy, faktyczny, oparty na dokumentach; dowodny, niewątpliwy, pewny; przystępnie objaśniony, wyrazisty, zrozumiały, przekonywający, gruntowny.
Dokumentować, łć., stwierdzać, konstatować, udowadniać; d. ś., stwierdzać ś., ujawniać ś., zaznaczać ś., manifestować ś.
Dokupić, nied. Dokupować, przykupić, kupić jeszcze dla uzupełnienia; w karc.: wymienić jedną lub więcej swoich kart na odpowiednią liczbę wziętych z kupki pozostałej po rozdaniu kart, kupić, przykupić; przyłączyć ś. do grających przez złożenie wkupnego; d. ś., z trudem zdobyć drogą kupna z powodu drożyzny.
Dokupna, karc.: kupna, przykup, przykupna, talon, karty dobrane przez gracza.
Dola, przeznaczenie, los, udział, położenie, stan; pomyślność, szczęście, fortuna (d. i niedola).
Dolar, ang., pieniądz Stanów Zjednoczonych północnoamerykańskich = 2 rublom.
Dolegać, sprawiać ból, przykrość, cierpienie, dokuczać, uciskać, bolec, uwierać, pić. przylegać szczelnie; w myśl.: przypadać do ziemi (gdy kuropatwy d-ją można je łatwo podejść).
Dolegliwość, to, co komu dolega, przykrość, nieprzyjemność, strapienie, udręczenie, troska, zmartwienie; niezdrowie, ból, niedomaganie.
Dolegliwy, dolegający, dokuczliwy, nieznośny; bolesny, bolący.
Doletni, zapędzony już trochę w lata, dojrzały, niezbyt młody (panna d-ia).
Dolewka, Dolewek, to, co ś. dolewa do miary albo nad miarę, przylewka; w piek.: d. do ciasta = rozcieńczenie podmłody odpowiednią ilością płynu; piw.: piwo, przeznaczone do dolania beczek.
Doleżeć, przeleżeć do pewnego czasu; uleżeć (nic przed nim nie d-y) d. ś., leżąc, dojrzeć (gruszki d-y ś.); leżąc, doczekać się).
Dolichocefal, gr. — p. Długogłowiec (termin antropologiczny), mający wymiar czaszki od Czoła ku tyłowi dłuższy niż od jednej skroni do drugiej.
Dolina, zagłębienie gruntu pomiędzy górami, padół (d. Jozafata, przen., miejsce Sądu Ostatecznego); d. łez = ziemia, jako miejsce pobytu ludzi żyjących); gmin.: kieszeń.
Doliniarz, gm., złodziej kieszonkowy.
Dolizać, nied. Dolizywać, polizać, wylizać do pewnego kresu a. do reszty; obić.
Dolny, spodni, będący u dołu, pod spodem; niższy, niżej leżący; bliższy ujścia rzeki niż jej źródła.
Dolomit, fr., szpat górski, minerał, składający się z węglanów wapnia i magnezu.
Dołączyć, nied. Dołączać, przyłączyć, przydać, dodać dla złączenia w jedno, załączyć.
Dołek, zdr. od Dół (d. w brodzie, na policzku); jamka; rodzaj gry w piłkę; d. pod piersiami: d-ki pod kim kopać — działać podstępnie, aby mu zgubę gotować.
Dołęga, człowiek, podoływający czemu, silny, dzielny.
Dołęka, powodzenie, dostatek, obfitość; siła, przemoc, gwałt; doświadczenie.
Dołman — p. Dolman.
Dołogłowiec — p. Tasiemiec.
Dołować, astr., o gwieździe: przechodzić przez południk w punkcie swej drogi najbliższym horyzontu: myśl. (o strzelbie), trafiać niżej celu; ogrod.: kopcować, chować jarzyny do dołu; przykrywać drzewka i rośliny ziemią przed ich zasadzeniem a. chroniąc je od zmarznięcia.
Dołożyć, nied. Dokładać, przyłożyć, przyczynić, przydać, dodać; myśl.: d. = dojeżdżać, najeżdżać, nacierać, gonić co żywo (d. łani); fl. (o wodzie) = przybijać; d. ś. do czego = dodać od siebie, wziąć udział w wydatku; d. do interesu = stracić.
Dom, budynek mieszkalny; mieszkanie u siebie (stołuję się w d-u, d. otwarty, gość w d., Bóg w d.); strony rodzinne, kraj rodzinny, progi rodzinne, ojczyzna; domownicy, rodzina, familja (Kwiatkowska z d-u Ostrowska; panna z dobrego d-u); rod, plemię, pokolenie, dynastja (d. panujący, d. Piasta); gospodarstwo, sprawy domowe (d. na wielką skalę = bogato, wykwintnie, z wiotkim nakładem, z przyjmowaniem wielu gości; prowadzić d. = gospodarstwo); gmach na co przeznaczony, zakład (d. boży. szkolny, noclegowy; d. podrzutków; d. bankierski; d. publiczny = d. rozpusty, (mieszkanie nierządnic); w astrol.: d. planet = pewna część nieba w stosunku do tejże lub innej części ziemi; strona bilardu, z której zaczynają grę; w myśl.: legowisko niedźwiedzia, złom.
Domagać ś., dopominać ś., żądać, natarczywie wymagać.
Domanjalne dobra, łć., królewszczyzna; dobra kameralne.
Domator, łć., ten, co nie bywa w świecie, co lubi wciąż w domu przebywać.
Domeny, fr., blp., dobra rządowe, skarbowe, koronne; dobra, wydzielone na utrzymanie rodziny panującej, apanaże.
Domiar, na d. = na dobitkę (na d. złego); ponadto.
Domiarkować ś., dorozumieć ś., domyślić ś., zmiarkować ś.
Domicyl, łć., mieszkanie prawne, zaznaczone na wekslu; miejsce płatności wekslu.
Domicylować weksel, łć., oznaczyć na nim swoje mieszkanie prawne.
Domierzyć, nied. Domierzać, dopełnić miary, mierząc dodać; dopełna; dokończyć mierzenia; zmierzyć do pewnego kresu.
Domieszać, dodać czego do czego, mieszając, przymieszać; dokończyć mieszania.
Domieszka, to, czego domieszano, przymieszka ciała obcego.
Dominanta, wł., piąty stopień każdej gamy, wielka kwinta.
Dominjalny, Dominalny, przym. od Dominjum.
Dominjum, łć., w lp. nieod., w lm. -a, -ów, większa własność ziemska, dobra ziemskie.
Dominować, łć., panować, górować nad czym; wznosić ś. wyżej nad co, zajmować stanowisko wydatniejsze, znakomitsze, bardziej wpadające w oczy; imponować.
Domniemać ś., nied. Domniemywać ś., domyślać ś., zmiarkować, dorozumieć ś., przypuścić.
Domniemanie, Domniemywanie, domyślanie, przypuszczenie, poszlaka, prezumpcja.
Domniemany, domyślny, przypuszczalny, prawdopodobny, przewidywany.
Domokrążca, prow., handlarz starzyzną i wogóle przekupień, obnoszący towary po domu; handlarz d-żny.
Domokrążnictwo, Domokrąstwo, handel wędrowny, domokrążny.
Domorosły, wychowany w domu; niebywały na świecie, nie znający świata, swojego chowu, nie uczony (artysta d.).
Domostwo, dom mieszkalny z otaczającemi zabudowaniami gospodarskiemi.
Domownik, człowiek, w tymże mieszkaniu mieszkający; w lm. d-icy = czeladź domowa.
Domowy, przym. od Dom; należący do domu, miejscowy, swojski, używany w domu; prywatny, krajowy, ojczysty (przemysł d., wojna d-a); złodziej d.; zwierzę d-e = przyswojone, chowane, swojskie; po d-emu, jak zwykle w domu, po gospodarsko.
Domówić, nied. Domawiać, dokończyć mówić; wypowiedzieć do końca, dopowiedzieć; nied. mówiąc, dokańczać wyrazy, wypowiadać je dobitnie, wyraźnie (jąka ś., nie domawia); d. komu = przymówić, dojąć, dogryźć, nied. dogadywać; d. ś., przymówić ś., napomknąć o czym do kogo w swoim interesie.
Domysł, domniemanie, przypuszczenie.
Domyślić ś., nied. Domyślać ś., dojść myślą, przeczuć, zgadnąć, wpaść na myśl, dorozumieć się; poczuć ś. do czego (nigdy nie d-li ś., aby kurz pościerać).
Domyślnik, wyraz dwuznaczny, dwuznacznik; znak pisarski: wielokropek a. kreska pozioma.
Domyślność, rz. od Domyślny; dar domyślania ś., przeczuwania; przenikliwość.
Domyślny, domyślający ś. łatwo; taki, jakiego się trzeba domyślać, oparty na domyśle, domniemany, przypuszczalny, prawdopodobny.
Donacja, łć., darowizna dóbr komu przez rząd jako wynagrodzenie, uczyniona z pewnemi zastrzeżeniami; dobra, będące przedmiotem takiej darowizny.
Donaszać — p. Donosić.
Donatarjusz, łć., obdarowany donacją.
Donator, łć., ten, co dał, dawca.
Donatywa, łć., rodzaj medali, bitych i składanych jako dań królowi przez miasta pruskie i inflanckie; rodzaj podatku; wynagrodzenie, zapłata, honorarjum.
Donder, Dunder, nm., żart., piorun: niech go d. trzaśnie a. świśnie.
Donderować, Dunderować, nm., łajać, burczeć, buzować, fukać, piorunować; przewodzić nad kim, burmistrzować.
Donia, ukr., panna, dziewczę, córka.
Doniczkowy, przym. od Doniczka; d. = kwiat, dający się hodować a. hodowany w doniczce (nie w gruncie); kwiat pokojowy.
Doniec, kozak doński, z nad Donu.
Doniesienie, rz. od Donieść; zawiadomienie, wiadomość, raport; obwieszczenie w gazecie, ogłoszenie, inserat; potajemne oskarżenie, denuncjacja.
Donieść, nied. Donosić, Donaszać, przynieść, zanieść a. unieść do pewnego kresu, podług sił, (upuszczę, nie d-sę!; przyniósszy, dodać do tego, co już zaniesiono; dostarczyć, podać (szynkarka wina im d-si); d. komu co a. o czym = dać znać, uwiadomić go, podszepnąć mu; zadenuncjować kogo, co; donaszać ubranie, obuwie = nosząc, doniszczać.
Doniosłość, rz. od Doniosły; ważność; d. pocisku = odległość, którą może przebiec pocisk.
Doniosły, ważny, znaczący, płodny w następstwa (fakt d.).
Donkiszocki, Donkiszotowski, przym. od Donkiszot.
Donkiszot, błędny rycerz; cudak, szaleniec, dziwak; samochwał, roiciel, marzyciel, rzucający się na przedsięwzięcia szlachetne, lecz niewykonalne; pragnący świat poprawić doraźnie, awanturnik.
Donkiszoterja, Donkiszotyzm, usiłowanie doraźnego poprawienia świata, walka z wiatrakami, t. j. z przeciwnikami urojonymi lub zbyt potężnymi; awanturniczość.
Donna, wł., pani, panna, bogdanka.
Donosiciel, ten, co donosi, denuncjator, szpieg, delator.
Donosić, nied. Donieść (ob.) dok., znosić do reszty, doniszczyć (d. suknię); nosząc, dotrzymać do pewnego czasu (d. płód = przebyć ciążę do kresu normalnego; nie d., urodzić przed czasem, poronić).
Donośny, daleko sięgający, rozlegający ś.; silny, głośny (głos d.), rozgłośny, ważny, korzystny.
Donst — p. Dunst.
Donzella, wł., pogardl., panna, pretensjonalna panna.
Donżuan, uwodziciel kobiet, bałamut, lowelas; ten, co napastuje kobiety na ulicach.
Donżuanerja, Donżuanizm, Donżuaństwo, uwodzicielstwo, bałamucenie kobiet; napastowanie ich na ulicach.
Doń, skr., do niego.
Dookolutenieczka, Dookoluteńka, Dookolusieńka, Dokolutka, dokoła, wszędzie, naokoło.
Dookoła — p. Dokoła.
Dopadać — p. Dopaść.
Dopadkowy, dorywczy, niestały.
Dopalić, nied. Dopalać, dokończyć palić, spalić do reszty; wypalić, spalić a. opalić należycie, do gruntu (d. cegłę, kawę); upalić jeszcze więcej; d. ś., spalić ś. do reszty; wypalić, opalić należycie po długich usiłowaniach (nie mogę ś. d. tego mieszkania).
Dopasować, nied. Dopasowywać, dobrać, aby pasowało (d. drzwi, okna); d. ś., dobrać ś., przystać do siebie (d-li ś. ze sobą).
Dopaść, nied. Dopadać, paść aż dokąd, dolecieć dokąd; dobiec, dopędzić, dogonić, doścignąć; d. czegoś schwycić porwać co: dorwać ś. do czego.
Dopaść, nied. Dopasać, dokończyć pasania, upaść do reszty, dokarmić, dotuczyć; d. ś., upaść ś. należycie, dokarmić ś, dotuczyć ś.
Dopatrzyć, nied. Dopatrywać, doglądać, dozierać, strzec, pilnować, upatrywać, domyślać ś., domniemywać ś.; d. ś. czego w kim, w czym = upatrzyć, zauważyć, odkryć, przekonać ś., stwierdzić.
Dopchać, Dopchnąć, nied. Dopychać, pchnięciem dosunąć; doładować, dopełniać, pchając dopakować, dotłoczyć; przen.: zepchnąć robotę, skończyć byle jak, aby zbyć; d. ś., dostać ś. pchając ś. dokąd, dotłoczyć ś.
Dopełniacz, gram., w deklinacji nazwa 2-go przypadku; w kiper., flaszka, użyta za szpunt.
Dopełnić, nied. Dopełniać, dodać dla pełności a. uzupełnienia, dołożyć do pełna, dokompletować; dokonać, spełnić, wykonać, wypełnić; dotrzymać czego, ziścić co (d. wyboru, obowiązku, warunków umowy); d. ś., spełnić ś., wypełnić ś., dokonać ś., ziścić ś., przyjść do skutku, stać ś.
Dopełnienie, rz. od Dopełnić: dodatek, to, co ś. dodaje do czego dla uzupełnienia; gram., przedmiot, wyraz, uzupełniający orzeczenie zdania, oznaczający osobę, lub rzecz, na którą zwrócona jest czynność; w mat., liczba a. wielkość, którą trzeba dodać, aby otrzymać liczbę a. wielkość z góry oznaczoną: w ogr. dodanie gruntowi brakującego składnika: wapna, piasku a. gliny.
Dopędzić, nied. Dopędzać, pędząc doścignąć, dogonić; przen dorównać komu w czym; przypędzić do pewnego kresu.
Dopiąć, nied. Dopinać, dokończyć zapinanie; dociągnąć jedno do drugiego dla zapięcia; d. czego = dokazać, osiągnąć, postawić na swoim, przywieść do skutku, przeprowadzić swoje pomimo przeszkód; d. ś., dopiąć ubranie na sobie.
Dopiec, nied. Dopiekać, dokończyć piec, upiec do reszty; przyczynić pieczywa jeszcze więcej, piekąc, przypiec, dogrzać (słońce d-ka); przen.: d. komu = dogryźć, dokuczyć, zaleźć za skórę.
Dopiero, Dopierutko, Dopierutenko, Dopieruteczko, przysł., tylko co, ledwo co, przed chwilą (d. co wyszedł): d. — d. = to — to, już to — już to, już — już (d. na nieprzyjaciela jadąc, d. go odpędzając, wojowali); nać wczas d., nie prędzej aż, nie pierwej, wtedy ledwo (d. wierzymy, kiedy cierpimy); jeszcze nie więcej, zaledwie (d. ósma, d. mam lat 16); cóż d. = a cóż tu mówić o..., co to za! (trwałej sławy nabyć nie można, a cóż d. wiecznej; a d-oż to (jakież to) przyjęcie, jakie bywa w polskim domu!).
Dopilnować, dojrzeć, przypilnować, doglądać; d. ś., mieć ś. na baczności, nie zaspać sprawy.
Dopisać, nied. Dopisywać, dokończyć pisania; napisać jeszcze więcej; dodać pisząc, przypisać; d. komu = odpowiedzieć czyim nadziejom, ziścić ś., powieść ś., udać ś., poszczęścić ś. (pogoda, zdrowie nie d-uje, gość nie d-ał, loterja nam d-ała); d. ś., dotrzymać słowa, nie zawieść.
Dopisek, Dopis, przypisek, dodatek pisany, to co dopisano, adnotacja; objaśnienie wydrukowane w odsyłaczu a. na końcu rozdziału albo książki; zrobić d-ek = przypisać ś. (np. do listu).
Dopłacić, nied. Dopłacać, zapłacić resztę; dodać do zapłaty.
Dopłata, to, co ś. dopłaca, reszta do zapłacenia, dodatek do sumy płaconej; dodatek ponad należność.
Dopływ, rzeka mniejsza, wpadająca do większej; przen., napływ, dostęp (d. uczniów do szkoły zatamowano).
Dopołudnie, czas od rana do południa, przedpołudnie.
Dopomnieć ś., nied. Dopominać ś., upomnieć ś. z naleganiem, zażądać, domagać ś.
Dopomóc, nied. Dopomagać, okazać pomoc, przyjść z pomocą, wesprzeć, podać rękę.
Doporać ś., z mozołem dojść do czego, uporać ś.
Dopowiedzenie, w gram., określenie rzeczowne, przydawka.
Dopowiedzieć, nied. Dopowiadać, dokończyć opowiadania, domówić; dodać do tego, co powiedziano.
Dopóki, Dopókąd, przysł..: jak długo, póki; d. nie = do tego czasu aż...; zanim, nim.
Dopóty, tak długo aż..., póty, do tego czasu a. miejsca,
Dopracować, nied. Dopracowywać, doprowadzić pracę do jakiegoś kresu; dopełnić zarobek dalszą pracą, dorobić; dogonić (zwierza); d. ś. czego = dojść pracą do czego, dorobić ś. czego.
Doprawa, przyprawa, zaprawa; dodanie ziemi potrzebnych nawozów.
Doprawdy, przysł., istotnie, naprawdę, oczywiście, w rzeczy samej, zaiste, prawdziwie, bez żartów, serjo.
Doprawić, nied. Doprawiać, dodać przyprawy, zaprawić, dobrać (d. sos, wódkę, farbę); kończyć uprawę (roli); domawiać, dosztukować, przyprawić do czego.
Doprosić ś., nied. Dopraszać ś., prosząc usilnie, uzyskać co.
Doprowadzić, nied. Doprowadzać, przyprowadzić, zaprowadzić, dojść do pewnego kresu a. stopnia; pociągnąć za sobą, sprowadzić, wywołać (d. co do końca = dokończyć, osiągnąć dobry skutek); cukier., d. cukier do próby = nadać mu pożądaną gęstość.
Doprząc, nied. Doprzęgać, do zaprzężonych dodać jeszcze.
Dopuścić, nied. Dopuszczać, pozwolić, dostąpić, zbliżyć ś.; przypuścić, dozwolić, pozwolić, zezwolić, nie przeszkodzić czemu; d. samice do samców = łączyć je płciowo, stanowić; d. sobie co do głowy = trapić ś. smutnemi przypuszczeniami; d. ś. czego = popełniać, czynić (co złego).
Dopust, Dopuszczenie, zrządzenie Boże, przeznaczenie, los, dola, wola nieba, palec Boży.
Dopychać — p. Dopchać.
Dopytać ś., nied. Dopytywać ś., pytając, dowiedzieć ś.
Dorachować, nied. Dorachowywać, dokończyć rachować; dodać co jeszcze do rachunku, doliczać; d. ś., rachując, doliczyć ś., dojść czego; znaleźć co, szukać braku przez rachowanie (nie mógł ś. lat swych d., nie mogę d. ś. rubla).
Dorada — p. Grzywica.
Doradca (forma ż. Doradczyni), ten (ta), co doradza, radca; d. prawny = adwokat, rejent, radca prawny, juryskonsultant; pokątny d. = ten, co ś. zajmuje adwokaturą nielegalnie, żart., winkieladwokat.
Doradczy, przym. od Doradca; głos d. = przyjmowany do wiadomości, brany pod rozwagę, lecz nie rozstrzygający.
Doradzić, nied. Doradzać, udzielić rady, poradzić.
Doradztwo, zajęcie doradcy; pokutne d. = zajęcie pokutnego doradcy.
Dorancja, Durancja, nm., odmiana śliwy zwyczajnej; owoc tej odmiany.
Dorastać — p. Dorosnąć.
Doraźny, Dorazowy, następujący odrazu, natychmiastowy, bezzwłoczny (d-na kara); leczenie d-ne = stosowanie w nagłych wypadkach środkow leczniczych, będących pod ręką: zrośnienie d-ne = zrost bezpośredni, zagojenie się rany bez ropienia.
Doręczać — p. Doręczyć.
Doręcze, Dorędzie, tylko w wyrażeniach: na d-czu, na d-dziu = pod ręką, na pogotowiu, na podorędziu.
Doręczny, podręczny, na podorędziu będący.
Doręczyciel, ten, co doręcza, oddawca.
Doręczyć, nied. Doręczać, oddać do rąk, wręczyć.
Dorędzie — p. Doręcze.
Dormeza, fr., powóz podróżny, urządzony do spania; czepiec; nocny; d-y, kolczyki, z któremi można spać.
Dormitorjum, łć., sala sypialna w szpitalach i konwiktach.
Dorobek, to, czego ś. dorobiono, nabytek; dorabianie ś. (być na d-ku = przychodzić do jakiej takiej zamożności).
Dorobić, nied. Dorabiać, dokończyć roboty; do zrobionego dodać co jeszcze, dosztukować, doprawić; dopasować zrobiwszy (d. klucz); d. ś. = robotą dojść do czego; dojść do majątku, zbogacić się.
Dorobkowicz, Dorobkiewicz, ten, co ś. dorobił majątku, parwenjusz.
Dorobkowy, przym. od Dorobek.
Doroczny, przypadający co rok, raz na rok.
Dorodnia, roślina z rodziny wrzosowatych, wdzięczelina.
Dorodny, urodziwy, przystojny, rosły, wysoki, słuszny, postawny, pokaźny, dobrze zbudowany, okazały.
Dorosły, który dorósł, dojrzały, pełnoletni.
Dorosnąć, Dorość, nied. Dorastać, wyrosnąć do normalnej wysokości; dokończyć rosnąć; do pewnego kresu urosnąć; dojść do wieku dojrzałego; d. kogo = zrównać ś. z kim wzrostem; d. kogo, czego = rosnąć, dojść do czego (dorósł siódmego roku, chłopiec młodzieńca dorasta); przen. d. czego a. do czego = stać ś. odpowiednim do czego, sprostać czemu (nie dorósł do tego zadania); stanąć z kim narówni pod pewnym względem.
Dorostek, chłopiec dorastający wieku rozwoju płciowego, wyrostek, młodzieniaszek, gołowąs, niedorostek.
Dorość — p. Dorosnąć.
Dorozumieć ś., nied. Dorozumiewać ś., domyślić ś., domniemać się, odgadnąć.
Dorożka, ros., lekki powóz publiczny, fjakr, gmin. drynda.
Dorożkarz, ros., powożący dorożką, gmin., dryndziarz.
Dorównać, nied. Dorównywać, wyrównywać, dogładzać do reszty, stanąć narówni z kim, na jednakowym poziomie pod pewnym względem, zrównać się z kim. wyrównać komu, dorosnąć kogo a. czego.
Dorsalia, łć., firanki, zdobiące ołtarz.
Dorsalny, łć., grzbietowy.
Dortuar, fr., sypialnia na pensjach żeńskich.
Dorwać, nied. Dorywać, urwać do reszty (d. postronka naderwanego); dokończyć rwania, wyrywania; urwawszy, narwawszy, dodać do tego, co ś. już urwało, narwało; d. ś. czego a. do czego, dopaść, dostać ś., przypaść do i czego, otrzymać co pożądanego.
Doryda, fr., żart., kobieta ckliwa, pretensjonalna.
Dorywać — p. Dorwać.
Dorywczy, naprędce dokonany, nieciągły, urywkowy, niesystematyczny, dopadkowy.
Dorywkiem, Dorywkami, dorywczo, czasami, kiedy niekiedy, w miarę czasu a. zdarzonej sposobności.
Dorzecze, obszar, z którego wszystkie wody spływają do rzeki głównej.
Dorzeczny, rozsądny, logiczny, stosowny; przyzwoity, na swojem miejscu będący, taktowny.
Dorzezać — p. Dorznąć.
Dorznąć, Dorzezać, nied. Dorzynać, przerznąć, urżnąć do końca a do pewnego kresu; rznąć, dobić; przen., zgubić kogo ostatecznie, dobić go (ta przegrana d-ła go); d. ś., zgubić ś. zupełnie, bez ratunku.
Dorzucić, nied. Dorzucać, więcej przyrzucić, dołożyć, przyczynić (d. drew do ognia); rzuciwszy: dosięgnąć, docisnąć; przen., dodać, wtrącić (jakie słowo, zdanie do rozmowy).
Dorzynać — p. Dorznąć.
Dosadny, dobitny, silny, dokumentny, wyrazisty, energiczny (wyrażenie d-e = drażliwe).
Dosadzić, nied. Dosadzać, dokończyć sadzenia, więcej zasadzić do posadzonego; przen., dokuczyć, dojąć do żywego; dopaść, doskoczyć.
Dosiadać — p. Dosiąść.
Dosiadywać — p. Dosiąść: przesiadywać, wysiadywać (nad jakim zajęciem, w jakim miejscu); przesiadywać do jakiej godziny, dotrwać.
Dosiąść, Dosiadać, nied. Dosiadywać czego = wsiąść na co (d. konia), siedzieć dłużej przy robocie.
Dosiebny, ksobny, skierowany, do osoby działającej, mający ruch wprost przeciwny temu, jaki wykonywa skazówka zegarka, leżącego do góry tarczą; anat. mięśnie d-ne = przyciągające członek ku osi ciała, inaczej ksobne, przywodzące, przyciągające.
Dosieczna, w mat., sieczna kąta dopełniającego.
Dosiedzieć, wysiedzieć aż do jakiego czasu a. do końca, usiedzieć dokąd (nie może na miejscu d. = ciągle zmienia miejsce), wytrwać.
Dosięgnąć, Dosiąc, nied. Dosięgać, dostać sięgając, dojść (przen. sprawiedliwość, kara go d-nie = otrzyma karę); dotrzeć, dojść, dopiąć (d. wysokiego stanowiska); osiągnąć; d. rozumem = dociec, zbadać, przeniknąć, zgłębić.
Doskoczyć, nied. Doskakiwać, skoczyć dokąd, przyskoczyć (d. do kogo z pięściami): poskoczyć, pobiec w skok, skoczyć, polecieć (d-cz do apteki).
Doskonale, przysł. od Doskonały.
Doskonalić, robić doskonałym, udoskonalać, doprowadzać do doskonałości, ulepszać, poprawiać; wprawiać, ćwiczyć kogo w czym, kształcić; d. ś., stawać ś. lepszym, doskonałym a. doskonalszym, udoskonalać ś.; nabywać biegłości, wprawiać się, ćwiczyć się w czym, kształcić się.
Doskonałość, rz. od Doskonały.
Doskonały, bez winy, bez zarzutu, bez grzechu, bez wad będący: celujący, wzorowy, wyborny, wyśmienity, znakomity, idealny: fiz.: gaz d. a. idealny = ścisłe zgodny z teorją, określającą własności gazów: motor d. = motor idealny, działający bez straty encrgji; w muz.: akord d. = trójdźwięk na tonice.
Doskrobać, nied. Doskrobywać, wyskrobywać a. oskrobać do pewnego kresu a. do reszty; dokończyć skrobania; oskrobać, naskrobać jeszcze więcej dla dodania do poprzedniego: d. ś., doczyścić ś. przez skrobanie; przen., powoli dojść do czego, dorabiać ś. pomału, dochrapać ś.
Doskwarzyć, nied. Doskwarzać, dokończyć skwarzenia, dosmażyć; uskwarzyć jeszcze więcej dla dodania do tego, co już uskwarzono.
Doskwierzyć, nied. Doskwierać, Doskwirać, dokuczyć, dopiec, dogryźć, uprzykrzać się, dojąć do żywego, dać się we znaki, zalać komu sadła za skórę.
Dosłowny, literalny, słowo w słowo powtórzony, co do słowa zgodny, wierny, dokładny, jednobrzmiący.
Dosłuchać, nied. Dosłuchiwać, do końca wysłuchać; d. ś., dowiedzieć się, słuchając; podsłuchać.
Dosłużyć, nied. Dosługiwać, przesłużyć do końca a. do pewnego terminu; dobyć w służbie; d. ś., służąc dojść, doczekać ś. czego.
Dosłyszalny, mogący być dosłyszanym.
Dosłyszeć, mieć słuch dobry, dobrze słyszeć; zasłyszeć, usłyszeć, uchwycić słuchem.
Dostać; dostanie, dostał i, dosięgnąć (d. kogo a. czego ręką, d. wysoko); dochodzić, stykać ś., sięgać; łąka d-je do rzeki (rozciąga ś.); d-je = starczy, wystarczy, nie d-je = brak (piątej klepki mu nie d-je); otrzymać (podarunek, karę), osiągnąć (tu wszystkiego d-nie, d. policzek, postrzał); drzewo d-je liści, pączków = wypuszcza liście, pączki; dziecko d-je ząbków = ząbkuje; wydostać, dobyć, wydobyć, wyjąć (d. pałasza, d. czego z kufra); dotrwać, przestać na miejscu do pewnego czasu; nie cofnąć ś., dotrzymać; wydostać ś., wydobyć ś.: d. ś., być nabytym, zdobytym (sława pracą ś. d-je); stać ś. czyim, przypaść w udziale; d. ś., stać ś. czyim, czyjąś własnością, przejść na czyjąś własność (komu ś. to d-nie? dojąć kogo (d-ło mu ś. po karku); d. ś. dokąd = trafić, znaleźć ś. gdzie; dojść, dotrzeć (d. ś. do niewoli, do aresztu, do spowiedzi, na służbę, do portu); wpaść, ocknąć ś. gdzie.
Dostać (dostoi, dostał), nied. Dostawać a. d. ś., stojąc dobyć; wystać do końca a. do pewnego czasu, ustać; nie ustąpić, dotrzymać (d. komu placu, kroku); d. czego = osiągnąć, wskórać przez stanie, wystać; wystać do reszty, ustać ś. należycie, oczyścić się przez stanie (piwo się w beczce już d-ło); dojść do swojej pory, dojrzeć (ptaszę w jaju, owoc d-ł ś.).
Dostały, dojrzały.
Dostarczyciel, ten, co dostarcza; dostawca.
Dostarczyć, nied. Dostarczać, dostawić, sprowadzić, dowieźć a.; przynieść; dać, wydać, przynieść (d. produktów na targ, pszczoły d-ją miodu, ziemia zbóż, krowa mleka).
Dostateczny, wystarczający, zadawalający; uczniow., stopień dostateczny = trójka.
Dostatek, obfitość, spora ilość, zapas, zasób; poddostatkiem, lepiej; pod ostatkiem = obficie; dobrobyt, zamożność, bogactwo.
Dostatni, majętny, zamożny, zasobny, bogaty, suty, obszerny, przestronny, szeroki (suknia d-ia).
Dostawa, dostawianie czego, liwerunek, dowóz, zaopatrywanie w co; w mat.: d. = wstawa dopełnienia kąta danego.
Dostawca, ten, co się trudni dostawą, liwerant.
Dostawić, nied. Dostawiać, dostarczyć, przyprowadzić a. przywieźć, odstawić (d. towaru, aresztanta); więcej postawić, do postawionego dodać; dodać do stawki w grze.
Dostąpić, nied. Dostępować, przystąpić, zbliżyć ś., przybliżyć ś., dojść, podejść; d. czego = osiągnąć, otrzymać, zyskać coś zaszczytnego.
Dostęp, przystęp, możność dostąpienia, zbliżenia ś., miejsce, którędy ś. dostępuje, dochodzi dokąd.
Dostępny, taki, do którego łatwo dojść a. dojechać, przystępny, łatwy, nietrudny, łatwo zrozumiały (wykład d.); popularny, łaskawy, ludzki (pan d.).
Dostępować, dok., dokończyć stępowania; nied. — p. Dostąpić.
Dostojeństwo, Dostojność, godność, dygnitarstwo, urząd znaczny; zacność, wspaniałość, godność, powaga, majestat.
Dostojnik, dygnitarz, wysoki urzędnik.
Dostojność, rodzaj tytułu; Wasza D.; — p. Dostojeństwo.
Dostojny, zacny, szanowny, godny, czcigodny, znakomity.
Dostosować, nied. Dostosowywać, dopasować, przy stosować, dostroić, doprowadzić do harmonji z czym; d. ś., zastosować ś., dostroić ś., nagiąć ś.
Dostroić, nied. Dostrajać, dokończyć strojenia, ubierania; doprowadzić narzędzie muzyczne do stroju zgodnego z innym narzędziem muzycznym; dokończyć strojenia narzędzia muzycznego; d. ś. = dostosować ś., zastosować ś., upodobnić ś., nagiąć ś., zgodzić ś. z kim, z czym (d. ś. do towarzystwa).
Dostrzec, nied. Dostrzegać, dojrzeć, spostrzec, ujrzeć, zobaczyć, zoczyć, zauważyć.
Dostrzegacz, ten, co dostrzega, spostrzegacz, obserwator.
Dostrzegalnia, budynek, miejsce do obserwowania czego; obserwatorium astronomiczne; w leśn.: d. pożarowa — rusztowanie w lesie, z którego dozorca patrzy na las i w razie pożaru określa jego miejsce, strażnica.
Dostrzegalny, mogący być dostrzeżonym, widzialny.
Dostukać ś., doczekać ś. skutku stukania; stukając, dostać ś.; dokołatać ś.
Dostyczna — p. Dotyczna.
Dosyć, Dość, w sam raz, dostatecznie, wystarczająco, zadawalająco; jako tako, nieźle, nienajgorzej (d. mu tam idzie); d. tego! a. d.! = przestać!, zaniechać!, basta!; bądź co bądź! (np. niech mi to nawet za złe wezmą, d. że ja zrobię, co postanowiłem); wiele, dużo, sporo (mieć d. czasu, pieniędzy, cierpliwości); nie d., że... = nie tylko, że...
Dosypka, to, co dosypano, przysypka; flis., część zboża na szkutach zbożowych, przeznaczona do zastąpienia ubytku.
Dosyt, należyte nasycenie się.
Do syta, do sytości, do nasycenia ś., ile dusza zapragnie; do przesytu, aż nadto, zupełnie.
Doszczętny, wykonany do szczętu, całkowity, zupełny (zguba d-na).
Doszlacze, miejsce, drogi, prowadzące ku drodze głównej.
Doszły, ten, który doszedł (do skutku); dojrzały.
Dosztukować, nied. Dosztukowywać, przyprawić część do całości, nadsztukować, przysztukować, dorobić.
Doszukać ś., nied. Doszukiwać, odszukać z trudnością.
Doścignąć, nied. Dościgać, ścigając; dopaść kogo, dogonić, dognać, dopędzać.
Dość — p. Dosyć.
Dośmiertny, do śmierci trwający, dozgonny, dożywotni.
Dośrodkowy, przyciągający do środka, kierujący do środka; ruch d. = ruch, zmierzający ku środkowi; siła d-a = siła, skutkiem której ciało, obracające ś. dokoła jakiego punktu, będącego na zewnątrz, nie oddala się od tego punktu; nerwy d-we = nerwy czucia.
Doświadczalny, oparty na doświadczeniach, za pomocą doświadczeń poznany i uzasadniony, empiryczny; do doświadczeń służący; nauka d-na, eksperymentalna = posługująca ś. doświadczeniami.
Doświadczenie, praktyka, wiedza a. umiejętność postępowania, nabyta z własnych i cudzych przygód; eksperyment., próba, wystawienie kogoś na pokusę, aby go zbadać; d. naukowe a. eksperyment nauko wy = umyślne zestawienie takich warunków, aby zbadanie zjawiska było łatwiejsze; ogół wiadomości, nabytych przez obserwację.
Doświadczony, którego doświadczono; wypróbowany, niezawodny, skuteczny; mający doświadczenie, wytrawny, biegły, praktyczny.
Doświadczyć, nied. Doświadczać kogo = poddawać pokusie dla wypróbowania, Bóg go ciężko d-ył = Bóg zesłał na niego ciężkie strapienie; d. czego = doznać, zaznać, uczuć, przekonać ś.; eksperymentować, dokonać próby prawdziwości teorji w praktyce.
Dotacja, łć., uposażenie, obdarzenie, zaopatrzenie instytucji a. osoby w dochody; akt, przez który ś. kogo obdarza dobrami; dobra, stanowiące uposażenie.
Dotąd, przysł., do tego miejsca, tak daleko; do tego czasu, do tej pory, dotychczas, do dziś dnia; dopóty, poty, potąd (grał d., aż ś. zmordował).
Dotkliwy, bolesny, bolący, dolegliwy, dojmujący, dokuczliwy; wrażliwy, uczuciowy, czuły, pobudliwy; delikatny, tkliwy.
Dotknąć a. Dotknąć ś., nied. Dotykać a. Dotykać ś., stykać ś., leżeć obok czego; przytykać do czego; d. czego, co, do czego = tknąć ś. czego, pomacać, trącić co; wziąć ś. na chwilę do czego; nie d. kogo, czego = nie ruszyć, nie zająć ś. nim ani na chwilę, nie mieć z nim do czynienia; d. jakiej kwestji = wziąć ją pod uwagę, potrącić o nią, poruszyć ją, nadmienić, napomknąć, wzmiankować o niej; d. czego = stykać ś. z czym, graniczyć, leżeć obok, o miedzę; nie zostać obojętnym, obejść kogo, strapić, zasmucić (twoje nieszczęście mocno mię d-ło); ubóść, obrazić, urazić, obejść kogo (te słowa d-ły ją do żywego); nawiedzić, spotkać, zdarzać ś. komu (nieszczęście go d-ło); doświadczyć kogo przeciwnościami, nawiedzić, spuścić na kogo dolegliwości (d-ł Bóg Joba na ciele, d-ł go Bóg na umyśle).
Dotrzeć, nied. Docierać, dokończyć tarcia, wycierania; d. dokąd = przedrzeć ś., dostać ś., przedostać ś., dojść, przybyć; dopiąć, dosięgnąć, otrzymać; d. koniu = dokuczyć mu, dać ś. we znaki; w myśl. (o psie) dognać, dopędzić; docierać kniei (o dojeżdżaezu) = szukać zwierza w kniei aż do wypłoszenia go i ubicia przez myśliwych; d. ś. kogo, czego = trąc, wytrzeć należycie (nie mógł ś. oczu d.); d. ś. kogo = trąc, docucić ś. go.
Dotrzymać, nied. Dotrzymywać, przetrzymać, nie puścić do pewnego czasu (d. ciężaru, zbiega); dochować, zachować, przechować; spełnić, ziścić (d. obietnicy, słowa, tajemnicy); d. komu czego = wytrwać w czym, nie ustąpić, nie cofnąć ś. od Czego (d. towarzystwa, kroku, placu); d. komu = dorównać, nie ustąpić, nie powstydzić ś. (nikt mi w koniach nie d-ma); dotrzymywać w myśl. (o zwierzynie), pozwalać podejść, zbliżyć ś. do siebie, nie przedsiębiorąc ucieczki.
Dotychczas, przysł., do tego czasu, do obecnej chwili, dotąd, do tej pory, do dziś dnia.
Dotychczasowy, dotychczas istniejący, trwający do chwili obecnej; taki, jaki był dotąd.
Dotychmiast, dotychczas.
Dotyczeć, Dotyczeć ś., Dotyczyć, Dotyczyć ś. kogo, czego = tyczeć ś., ściągać ś. do czego, stosować ś.
Dotykać — p. Dotknąć.
Dotykanie, Dotyk, czucie dotykowe, zdolność uczuwania przedmiotów przez dotknięcie (jeden ze zmysłów).
Dotykalny, mogący być dotkniętym, namacalny, bijący w oczy, wyraźny, oczywisty.
Dowcip, bystrość umysłu, przemyślność, pomysłowość; zdolność kombinowania, orjentowania ś., talent, spryt, zdolność (d. pomaga do pojmowania rzeczy, do wynalazków, d., gienjusz nowe wynajduje); łatwość w wyszukiwaniu stron śmiesznych, humor, żartobliwość, dowcipność, jowjalność (d. wesoły, ostry, złośliwy); żart, koncept, facecja, krotochwila; fortel, wybieg, podstęp, kawał.
Dowcipek, żart niesmaczny, lichy koncept..
Dowcipkować, Dowcipować, sadzić ś. na dowcipy, popisywać ś. dowcipem, żartować, kpinkować, facecje prawić.
Dowcipniś (forma ż. Dowcipnisia), człowiek dowcipny, żartowniś, koncepcista, facecjonista; ten, co sadzi ś. na dowcipy.
Dowcipny, mający cechy dowcipu, pełen dowcipu, humorystyczny, krotochwilny, ucieszmy, zabawny, wesoły (d-a odpowiedź); d. człowiek dowcipkujący, żartobliwy, jowialny, filuterny, cięty a. bystry, sprytny, przebiegły, przemyślny, pomysłowy, roztropny; zręczny, sprytny (d. przyrząd, manewr, sposób).
Dowidzieć, mieć wzrok dobry, widzieć dobrze.
Dowidziska, Dowidzyska! do widzenia, do zobaczenia się!
Dowiedzieć ś., nied. Dowiadywać ś., powziąć wiadomość, zostać poinformowanym.
Dowiernoręctwo, przekaz, dany osobie, otrzymującej zapis i obowiązanej doręczyć spadek innej osobie; fideikomis.
Dowierzać komu = spuszczać się na czyją wierność; wierzyć, ufać.
Dowieść, nied. Dowodzić, doprowadzić, przyprowadzić dokąd, przywieść; d. czego = stwierdzić dowodami, udowodnić, przekonać, uzasadnić, dokazać, wykazać prawdziwość czego (d. twierdzenia, to niczego nie d-i = to nic nie znaczy, nie stanowi).
Dowieźć, nied. Dowozić, przywieźć do pewnego miejsca (dowiózł go do połowy drogi), zawieźć; wożąc dostarczyć.
Dowlec, nied. Dowlekać, zawlec dokąd, dociągnąć do jakiego kresu; dokończyć wleczenia, nawlekania; d. ś. dokąd = wlokąc ś. dojść a. dojechać.
Dowodny, oparty na dowodach, oczywisty, niewątpliwy, pewny; za dowód służący, przekonywający, rozstrzygający, decydujący; w myśl.: ogar d. = goniący na czele innych; pies doskonale ułożony do łowów, dobrze prowadzący myśliwca na zwierzynę.
Dowodzić — p. Dowieść; komenderować, kierować, mieć dowództwo; stać na czele; rozwodzić ś., dużo mówić, prawić; przewodzić, burmistrzować, dunderować.
Dowojować ś., doczekać ś. złych; skutków prowadzenia ś., postępowania, wojowania; doigrać się.
Dowolny, zostawiony do woli; jakiś. podoba; samowolny, arbitralny; nie uzasadniony, nie oparty na pewnej zasadzie; dobrowolny.
Dowozić — p. Dowieźć.
Dowód, okoliczność albo rzecz, przemawiająca za czym, przekonywająca o czym, fakt, oznaka czego; d-dy = dokumenty, świadectwa, papiery osobiste (mam d-y w porządku); papiery stwierdzające uzdolnienie, świadectwa służbowe i t. p.
Dowódca, przywódca, naczelnik, ten, co dowodzi, wódz, komendant.
Dowóz, Dowózka, dowożenie, przywóz, dostawa.
Dowrzan, roślina z rodziny krzyżowych.
Doza, gr. — p. Dawka; przen., ilość, miara (w tym utworze jest duża d. dowcipu).
Dozgonny, trwający do zgonu, dośmiertny, dożywotni.
Dozierać — p. Dojrzeć.
Doznać, nied. Doznawać, doświadczać, zaznać, poznać, uczuć, odczuć.
Dozorca (forma ż. Dozorczyni), ten (ta) co doziera, nadzorca, inspektor; strażnik, pilnujący czego (d. policyjny).
Dozorować, mieć dozór, pilnować, doglądać, strzec, czuwać nad czym.
Dozór, dozorowanie, dogląd, nadzór, baczność; instytucja, mająca nadzór nad czym.
Dozwolić, nied. Dozwalać, zezwolić, pozwolić, nie przeszkodzić, nie sprzeciwić się czemu, domścić do czego, przystać na co.
Doża, wł., tytuł, nadawany niegdyś dożywotnio w rzeczach pospolitych Weneckiej i Genueńskiej najwyższemu urzędnikowi krajowemu, odpowiadający dzisiejszemu tytułowi prezydenta rzeczypospolitej.
Dożyć, nied. Dożywać, kończyć życie, przeżyć do pewnego kresu; d. czego = doczekać ś. czego za życia.
Dożynać — p. Dożąć.
Dożynki (-ów), blp., koniec żniwa; zabawa żeńców po skończeniu żniwa; okrężne, obżynki, wieńczyny.
Dożywać — p. Dożyć.
Dożywocie, prawo korzystania z czego do śmierci; majątek, mienie, przeznaczone dla kogo do użytku dozgonnego, puczem przechodzi do spadkobierców.
Dożywotni, Dożywotny, posiadany do śmierci (majątek d.); do śmierci będący na jednym stanowisku (urzędnik d.).
Dożywotnik (forma ż. Dożywotnica, Dożywotniczka), ten (ta), co korzysta z dożywocia.
Dój, mleko na raz wydojone, udój, wydój, doiwo; dojenie.
Dójka, ta, co doi krowy, dziewka do dojenia, dojnica, skopek; krowa albo owca dojna; brodawka sutkowa.
Dół, jama, wklęsłość, zapadlina, rozdół, wykop, rów; dno, spód; miejsce, stanowisko niższe, parter, część domu pod pierwszym piętrem; d. rzeki = część bliższa ujścia: w d. rzeki (płynąć) = ku ujściu, z biegiem wody, z wodą; w d. a. na d. patrzyć = spuszczać oczy, patrzyć ku ziemi; barometr idzie na d. = spada; płacić z d-u = po upływie czasu, za który ś. płaci; jama do chwytania zwierząt;przen.: grób, mogiła; iść na d., zniżać ś., maleć, zmniejszać ś., spadać (np. eo do ceny, majątku, stanowiska); w d. wpadać, otrzymać karę, zapłatę; w fiz.: d. fali = zniżenie pod poziom cząsteczek ciała sprężystego podczas jego falowania; p. zdr. Dołek, Dołeczek.
Drab, nm., drągal, chłop tęgi, rosły; łotr, hultaj, włóczęga, zbój, zbir; w dawnej piechocie żołnierz szeregowy, piechur — p. Draby.
Drabinka, Drabka, zdr. od Drabina; kratka żelazna zakładana w pysk koniom przy dawaniu im lekarstw; podziałka gieomotryezna z kilku linji poziomych złożona; haft.: szczegół w hafcie formy drabinki, z powycinanemi miejscami między szczeblami, kratka; handl., wykaz obliczania procentów; młyn., d. koszowa = ramka w koszu młyńskim; ślus., przyrząd w kłódkach konstrukcji werthajmowskiej do przepuszczania i zatrzymywania sztyftu, przynitowanego do rygla.
Drabinkarz, karjerowicz.
Drabka, zdr. od Drabina; albo w lm. jasła, rodzaj sieci.
Drabować, jechać truchtem, kłusować; przetrząsać, szperać, rozpatrywać, roztrząsać; nicować, krytykować, obrabiać kogo.
Draby (-ów), blp., (cienkie słupy rusztowań, utkwione w ziemi, sztandary, tycze.
Drachma, gr., jednostka wag aptekarskich = 7 uncji = ¼ łuta; d. moneta grecka = 30 kop.
Draganek, roślina bylica (ob.).
Dragant (-u), Tragant, Tragagant, gr., — p. Traganek; gumowaty sok traganka, guma dragancka; ciasto powstałe z zagniecenia gumy draganckiej z cukrem miałkim; ciasto draganckie, ciasto dragantowe; w im. rodzaj cukrów ozdobnych.
Dragoman, Drogman, Drogoman, arab., tłomacz urzędowy przy poselstwie, na Wschód wysyłany; przewodnik.
Dragon, gr., żołnierz kawalerzysta uzbrojony w karabin, pełniący służbę konno i pieszo; przen., człowiek niezgrabny i dużego wzrostu.
Dragonady, gr., blp., prześladowania religijne za pomocą egzekucji wojskowej we Francji za Ludwika XIV i na Śląsku za Fryderyka Wilhelma III.
Dragonja, gr., oddział dragonów; zbiór., dragoni; straż przyboczna.
Dragoński, gr., przym. od Dragon; po d-sku — jak dragon; obcesowo, zuchwale; d. los = nieszczęśliwy, smutny.
Dragować, nm., oczyszczać albo pogłębiać łożysko rzeki, kanału a. dno portu za pomocą dragi.
Drajkenig, Drajcap, nm., gatunek tytuniu taniego.
Drakoński, gr., zbyt surowy, okrutny, nieubłagany (wyrok, przepis, prawo d-e).
Drała! wł., myk! szust! w nogi! (o ucieczce).
Drałować, iść szybko, pędzić, biec, zmykać, zmiatać.
Dramat (-u), gr., wogóle sztuka teatralna; rodzaj utworu poetyckiego, przedstawiającego w formie djalogowanej starcie ś. i walkę przeciwnych uczuć i interesów; przen., fakt, wypadek, zdarzenie smutne, wzruszające lub krwawe; walka duchowa, pełna boleści.
Dramatopisarstwo, gr., blm., pisanie dramatów, literatura dramatyczna.
Dramaturg, Dramatopisarz, Dramatyk, gr., piszący dramaty, autor dramatów; piszący o sztuce dramatycznej.
Dramaturgja, Dramatopisarstwo, gr., teorja sztuki dramatycznej; nauka o przedstawieniach scenicznych; dramatyka.
Dramatyczny, gr., przym. od Dramatyka; smutny, wzruszający, wstrząsający, pełen scen okropnych, przerażających; teatralny, sceniczny; smutnie nastrojony, usiłujący wzruszyć, patetyczny (ton, postawa, giestykulacja d-a).
Dramatyk, gr., artysta dramatyczny — p. Dramaturg.
Dramatyka, gr., dramaturgja, twórczość dramatyczna, dramatopisarstwo; literatura dramatyczna.
Dramatyzować, gr., nadawać cechy dramatu, przedstawiać w charakterze i tonie dramatycznym; brać rzecz ze strony dramatycznej (tragicznej).
Dramidło, gr., lichy utwór dramatyczny, w którym nagromadzono mnóstwo scen przerażających.
Dranica, cienka deseczka darta z drzewa iglastego do pokrycia dachu, branica.
Drań, lichota, gałgaństwo, zły towar; nicpoń, rozpustnik, hultaj, gałgan, nikczemnik; d-stwo = zbieranina, hołota.
Drapaczka, szczotka łaziebna; skrobaczka; zgrzebło końskie; graca do wygarniania węgli z rusztów; sieć rybacka workowata, uczepiona do dwu żerdzi, do połowu ryb na dnie; stara, zdarta miotła, drapaka.
Drapać, silnie pocierać, skrobać paznogciami, pazurami albo czemś ostrem; d-ie = kole, piecze, swędzi; przen., grabić, łupić, rozszarpywać (cudze mienie); d. ś., skrobać ś.; przen., piąć ś., wdzierać ś., wdrapywać ś. z trudem; usiłować stanąć na wyższym szczeblu społecznym, zająć miejsce wyższe — p. Drapnąć.
Drapak: w wyr. dać d-ka = drapnąć, czmychnąć, uciec, zemknąć, zbiec.
Drapaka — p. Drapacz.
Draperja, fr., sute i ozdobne fałdy szaty, osłon, obicia, układ ich malowniczy.
Draperować — p. Drapować.
Drapichróst, tchórz, człowiek lękliwy; hultaj, włóczęga, drab, łotr.
Drapiestwo, Drapież, łupiestwo, zdzierstwo, grabież, rabunek; chciwość; wyzysk.
Drapieżca, Drapieżnik, zwierzę drapieżne; zdzierca, wydzierca, łupieżca, rabuś, grabieżca.
Drapieżny, żyjący drapiestwem, krwiożerczy, mięsożerny (zwierz, ptak d.); przen., chciwy.
Drapnąć, skrobnąć, drasnąć, udrapać, zadrapać; porwać co, wziąć dla siebie: czmychnąć, zemknąć, umknąć, zbiec; pobiec a. pojechać szybko, popędzić, skoczyć, machnąć dokąd; p. nied., Drapać.
Drapować, Draperować, fr., układać w draperje, upinać malowniczo; d. ś., układać na sobie ubiór w draperje; przen., przybierać pozę teatralną, sztuczną, udawać powagę, wielkość.
Drasnąć, zadrapnąć, udrapać, zrobić rankę drapnięciem; musnąć, dotknąć ś., zadrasnąć, obrazić, urazić, dotknąć niemile; d. ś., zadrapać ś., skaleczyć ś. lekko drapnięciem.
Drastyczny, gr., drażliwy, obrażający poczucie moralności, nieprzyzwoity; d-e leki = podrażniające, działające drażniąco.
Draśnięcie, rz. od Drasnąć; lekkie zranienie powierzchowne; przen., dotknięcie, obraza, zadrażnienie.
Dratwa, zdr. Dratewka, nm., nić szewcka z konopi z wkręconą w końcu szczeciną.
Draźlinek, bot., roślina z rodziny czerpatkowatych.
Drażliwy, Draźliwy, łatwy do rozdrażnienia, obraźliwy, opryskliwy, niecierpliwy, nerwowy; czuły, delikatny; łaskotliwy, mogący obrazić, drażniący; skrupulatny, pełen honoru w jakim względzie; drastyczny, nieprzyzwoity.
Drażnić, Draźnić, podbudzać do gniewu, zaczepiać; droczyć się, przekomarzać ś., gniewać, irytować; pobudzać, łechtać, jątrzyć, rozdrażniać; d. ś. z kim = podbudzać do gniewu, igrać z kim dla rozgniewania, wystawiać cierpliwość jego na próbę.
Drażniąco, przysł., pobudzająco, irytująco, obrażająco, boleśnie.
Drągal, Drąg, człowiek duży a nieruchawy, niezgrabny, z tępem pojęciem, ordynarny, drab, dryblas.
Drążkowy, przym. od Drążek; szlachcic d. = jeżdżący drążkami, t. j. wozami, mającemi drągi po bokach; zagonkowy, łyczkowy, chodaczkowy; przen. (o dawnych godnościach senatorskich), podrzędny, niższego stopnia; tytularny, nominalny; d-owe srebro, złoto = w sztabkach.
Drążnik, noszący lektykę; chodzący na szczudłach; w drukar., część składowa tłoczni, bengiel.
Drążyć wyjmować ośrodek, wydłubywać, wyżłabiać, żłobić, wydrążać; przen., osłabiać, wyniszczać; d. owoce = wyjmować pestki, drylować; cegły d-ne = cegły dęte.
Drelich, Drylich, zdr. Dreliszek, Dryliszek, nm., proste, grube płótno, parcianka, proste płócienko kolorowane.
Drenować, ang., osuszać miejsca błotniste przez zakładanie drenów, zakładać sączki, odsączać.
Dreptać, Drepcić, wśród zajęcia, chodzić szybko, drobnemi krokami, drobić, krzątać ś.; tańczyć w miejscu drobnym krokiem; przen., zabiegać, chodzić koło czego, czynić starania.
Dresować — p. Tresować.
Dresura, fr., — p. Tresura.
Dreszcz, zdr. Dreszczyk, lekkie drżenie, wstrząśnięcie, wzdrygnięcie w ciele; mrowie, ciarki; w med., uczucie zimna, poprzedzające gorączkę, ziębienie.
Drewienko, Drewko, zdr. od Drewno; lek. d-ka, wiórki, czyszczące krew, używane jako napar.
Drewniany, z drzewa zrobiony, z drzewa zbudowany; przen., nieczuły, obojętny, zimny; nieruchawy, niezgrabny w ruchach, sztywny; bezdźwięczny, matowy (głos d.).
Drewniasty, Drzewiasty, mający własności drewna, podobny do drewna.
Drewnieć, Drzewnieć, w drzewo ś. zamieniać, stawać ś. drewnem; stawać ś. podobnym do drewna, kołowatym; drętwieć, kamienieć, sztywnieć.
Drewno, część pnia lub korzenia drzew dwuliścieniowych, zawarta między rdzeniem a korą, albo w ściślejszem rozumieniu: między rdzeniem a bielem; kawał drzewa, polano, bierwiono (czy kij, czy d., to wszystko jedno); przen., człowiek nieczuły; zdrob. Drewienko, Drewko.
Drewutnia — p. Drwalnia.
Dręczyciel, ten, co dręczy, dokucza, męczy, kątownik, tyran.
Dręczyć, męczyć, zadawać cierpienia fizyczne, katować; truć, trapić, martwić, sprawiać zgryzotę, dokuczać, gnębić, pastwić ś., znęcać ś.; d. ś., martwić ś., gryźć ś., truć ś.
Drętwić, czynić drętwym, zdrętwiałym, znieczulać; d. zęby = nabawiać oskomy, cierpienia zębów; hartować, czynić twardym.
Drętwieć, tracić czucie, martwieć, stawać się zdrętwiałym, cierpnąć; d. ze strachu = truchleć, tracić czucie.
Drętwy, bezwładny, zdrętwiały; cierpki, przykry.
Drgać — p. Drgnąć.
Drganie, rz. od Drgać; fiz., periodyczny ruch wahadłowy ciał lub ich cząsteczek około punktu równowagi; drżenie, wibracja.
Drgawki, zwykle w lnu, drgnięcia kurczowe, powtarzające się wskutek skurczów mięśni; konwulsje.
Drgnąć, nied. Drgać, zadrgać, zadrżeć, zatrząść ś., wstrząsnąć ś,; struna drga = wibruje (łydki mu drżą = trzęsą ś. ze strachu).
Drgnienie, Drgnięcie, rz., czynność słowa Drgnąć (p.).
Drjada, Dryjada, gr., boginka leśna, nimfa leśna.
Drjakwowy gr., przym. od Drjakiew; d. zapach, zapach korzenny.
Drobiazg (-u), zdr. Drobiażdżek, (-żdżku), drobny przedmiot, drobny szczegół, drobna okoliczność, detal; rzecz małej wagi, drobnostka, błahostka, fraszka, bagatela, małostka, głupstwo; w lm. — drobna bielizna (kołnierzyki, mankiety, chustki i t. p.); drobne dzieci, drobne zwierzęta, drobne towary i t. p.; drobne utwory literackie i artystyczne.
Drobiazgowy, zajmujący ś. drobnostkami, szczególikami, przywiązujący ś. do drobiazgów, małostkowy, pedantyczny; szczegółowy, zawierający wszystkie drobnostki; handel d. = cząstkowy, detaliczny, niehurtowny.
Drobić, dzielić na drobne części, rozdrabniać, kruszyć; drobne kroki stawiać, dreptać; tańczyć drobnego (góralskiego).
Drobina, drobna cząsteczka, odrobina, kruszyna, ździebło, okruch; drobny przedmiot, drobiazg, maleństwo; zdr. Drobinka.
Drobnica, pieniądze drobne, moneta zdawkowa, drobne; drobne rzeczy, drobne towary.
Drobnieć, stawać ś. drobnym, coraz mniejszym, maleć, zmniejszać ś., wyradzać ś., karłowacieć, zanikać.
Drobniuchny, Drobniuni, Drobniutki, Drobniuteńki, Drobniuteczki, Drobniutenieczki, Drobniusi, Drobniusieńki, Drobniusienieczki, bardzo drobny, malutki, maleńki.
Drobnociałkowy, złożony z drobnych ciałek.
Drobnomierz — p. Mikrometr.
Drobnomieszczański, właściwy niższej klasie mieszczańskiej, burżuazyjny, kramarski, zacofany, powszedni, ciasny, filisterski (d-ie poglądy, d-ie ideały).
Drobnoprzemysłowy, tyczący ś. drobnego przemysłu, właściwy drobnemu przemysłowi.
Drobnorolny, dotyczący drobnej własności ziemskiej; posiadający drobną własność ziemską (włościanin d. = małorolny).
Drobnostka, bagatelka, małostka, błahostka, fraszka; rzecz, mały przedmiot a. małej wartości, drobiazg, głupstwo.
Drobnostkowicz, przywiązujący wielką wagę do drobnostek, pedant, nudziarz.
Drobnostkowy, drobiazgowy, przesadnie ścisły, pedantyczny.
Drobnoszlachecki, dotyczący drobnej szlachty, należący do niej.
Drobnoustrój, Drobnotwór, zwierzątko a. roślinka widzialne tylko przez mikroskop; mikroorganizm; bakterja.
Drobnowidz — p. Mikroskop.
Drobnoziarnisty, z drobnych ziarnek złożony; mający budowę ziarnistą, o drobnych ziarnach.
Drobny, mały, niewielki, szczupły; d-ne rysy = niegrube, delikatne; d-na figura; małoważny, błahy, bagatelny, podrzędny: z małych cząstek złożony, miałki; d-a szlachta = zagon owa, chodaczkowa, łyczkowa, zaściankowa; d-e mieszczaństwo = niezamożne i niewykwintnie żyjące; d. pieniądz = pieniądz małej wartości; d-ne a. d-ne pieniądze = moneta zdawkowa, drobnica, bilon; d., rz., rodzaj tańca ludowego.
Droczyć się z kim = drażnić, drażnić ś., przekomarzać ś., dokuczać, sprzeciwiać ś. dla psoty, psocić, spierać ś. dla dokuczenia.
Droga, smug gruntu do chodzenia, pas lądu, przeznaczony do chodzenia po nim, takiż pas wody do pływania, do jeżdżenia; przejście, szlak, tor; d. bita = gościniec (d. królewska), trakt, szosa; rozstajne d-i = zbiegające się, i krzyżujące ś.: d. między drzewami = aleja; d. wodna; d. żelazna = kolej, kolej żelazna; przen., kierunek podróży; stać na d-dze, wejść komu w d-gę = stać mu na przeszkodzie; swoją d-gą = pomimo to, bez względu na to; sposób postępowania: chodzić prostą d-gą = postępować, żyć uczciwie; jesteś na dobrej d-dze = usiłowania twoje wiodą do celu; był już na d-ze do wyzdrowienia = wracał stopniowo do zdrowia; mieć ś., jak groch przy d-ze = być w niedobrym położeniu, gdzie każdy depce, skubie; sposobność, sposób dojścia do czego, okazja: torować sobie d-gę do władzy, do zaszczytów; masz d-gę do zaszczytów = otwarte pole, sposobność, okazję; nie tędy d. = tym sposobem nic nie osiągniesz; czytanie jest d-gą do nauki; d. do zbawienia, do chwały, do majątku; chwyta się wielu dróg; uzyskać co w d-ze łaski; właściwy kierunek podróży (pytać o d-gę, wskazać komu d-gę); podróż, wędrówka, wojaż; wybierać ś. w d-gę, za jedną d-gą = za jednym zachodem, aby nie chodzić dwa razy; wstąpię po d-dze = mimochodem; gotować ś. na d-gę wieczności = na śmierć; d. krzyżowa = życie pełne cierpień; d-gi oddechowe = przewód, kanał oddechowy od ust a. nozdrzy do drobnych oskrzeli; d. mleczna = smuga niezliczonej ilości gwiazd na gwiaździstym niebie; przestrzeń, przebiegana przez ciało a. punkt, będący w ruchu; d. planety = elipsa, po której planeta krąży około słońca; w wojsk., d. kryta a. ukryta = przestrzeń, otaczająca przeciwskarpę, osłoniona przedpiersiem stoku.
Drogi, dużo kosztujący, cenny, kosztowny, wartościowy, wymagający wielkiego wydatku, drogo opłacany, szacowny; wymagający wysokiej zapłaty za towary a. za pracę: miły, kochany, luby, blizki sercu; kupować za d-ie pieniądze = dużo płacić za towar; d-ie kamienie; d-ie metale = szlachetne metale (złoto, srebro, platyna i niektóre inne).
Drogierja, fr., skład materjałów aptecznych i materjałów do użytku domowego, gospodarskiego.
Drogista, fr., handlujący materiałami aptecznemi.
Drogman — p. Dragoman.
Drogo, przysł. od Drogi; kosztujące dużo, po wysokiej cenie; sprzedać życie d. = po długiej walce.
Drogocenny, bardzo drogi, cenny, kosztowny, szacowny, mający wysoką wartość; nieoceniony.
Drogowe (-ego), opłata na utrzymanie drogi; płaca, pobierana przez służbę kolejową w miarę przebytej odległości.
Drogowy, Drożny, przym. od Droga.
Dront — p. Dodo.
Dropiaty, Dropiasty, takiej maści jak drop, upstrzony centkami siwemi i czerwonawemi.
Drozometr, Drozoskop, gr., przyrząd do oceniania ilości opadłej rosy.
Droździk, ptak wróblowaty zębodzioby z rodziny drozdów.
Drożdżarstwo, Drożdżownictwo, wyrób drożdży.
Drożdże, ferment w postaci masy ciastowatej, brudno-żółtawobiałej, złożonej z grzybków drożdżowych; czyste d. = jednego gatunku, wyhodowane z pojedynczych komórek; dzikie d. = powstające z zarodników, unoszących się w powietrzu; d. nasienne a. zarodowe, inaczej matka = d. dodawane dla wywołania fermentacji; zgręzy, ustoiny, osad, fusy, męty; rośnie, jak na d-ach = rośnie prędko.
Drożdżeń — p. Ferment.
Drożdżownia, Drożdżarnia, izba do fermentacji, i hodowli drożdży, kadkarnia, kisarnia.
Drożdżownik, grzyb w rodzaju komórczaka.
Drożdżowy, przym. od Drożdże; zrobiony na drożdżach; ciasto d-we = ciastko delikatne i słodkie, do którego dodano drożdży, inaczej drożdżówka = nie deserowe, nie francuskie, nie parzone, nie tortowe.
Drożdżyna, grzybek drożdżowy, kiśniątko.
Drożeć, stawać się droższym, podnosić ś. w cenie, iść w górę.
Drożny — p. Drogowy; stosowny do drogi, do podróży; w anat., swobodnie przepuszczający przez siebie.
Drożyć ś., żądać drogo za co, nie chcieć ustąpić z ceny, trzymać ś. z ceną; niełatwo godzić ś. na co, wzdragać ś., ociągać ś., przystawać dopiero po usilnych prośbach, ceremonjować ś., niełatwo godzić ś., przystawać na co; przeceniać ś.
Drożyna, Drożyna, Drożynka, Dróżka, ścieżka, ścieżyna, droga mała i wązka.
Drożysko, zgr. od Droga; stara droga; ślady dawnej drogi.
Drożyzna, drogość; drogie, wysokie ceny.
Drożyźniany, przym. od Drożyzna; d. dodatek do płacy = dodatek z powodu drożyzny.
Drób (-obiu), ptactwo domowe.
Dróbka (-ek), blp., a. Dróbki (-ek), blp., wątróbki, żołądki, nogi, skrzydełka, szyjki, główki itp. ptactwa domowego, podróbki.
Dróżka — p. Drożyna; szew w pończosze a. skarpetce.
Dróżniczka, żona dróżnika.
Dróżnik, dozorca a. stróż drogowy, którego obowiązkiem jest utrzymywanie w porządku pewnej przestrzeni drogi.
Drożyna, Dróżynka — p. Drożyna.
Druchna, Druhna, Drużka, przyjaciółka panny młodej, przypinająca bukieciki gościom weselnym i towarzysząca panu mfodemu, gdy idzie do ołtarza brać ślub.
Druciak, gwóźdź fabryczny z drutu; hebel do wyrabiania drutów drewnianych.
Druciany, Drutowy, nm., z drutu zrobiony, na drutach robiony, trykotowy.
Druciarczyk, nm., mały druciarz.
Drucik, zdr. od Drut.
Druczek, zdr. od Druk.
Druczkarnia — p. Drukarnia.
Druczkować — p. Drukować.
Drugi, liczeb. porządkowy od dwa, wtóry; d-e tyle = jeszcze tyle, podwójnie; po d-ie — powtórnie; inny, inszy (d. gatunek, d. plan obrazu; nie czyń d-mu, co tobie niemiło); odwrotny, przeciwny (d. brzeg rzeki, odwrócić na d-gą stronę); niższy o stopień, pośledniejszy od najpierwszego, lichszy; podrzędny, dalszy (d. plan taki sam (jest dla mnie d-im ojcem); d. świat = pozagrobowy; inny, niejeden, jaki taki, niektóry, ten i ów.
Drugoklasista, uczeń klasy drugiej; d-stka, uczennica klasy drugiej.
Drugokursista, student z drugiego kursu.
Drugoplanowy, na drugim planie stojący, mający mniej znaczenia.
Drugoroczniak, uczeń drugoroczny, pozostający drugi rok w tej samej klasie.
Drugorodztwo, druga linja krewnych.
Drugorzędny, podrzędny, niegłówny, niepryncypalny, pośledniejszy.
Drugorzędowa formacja p. Formacja.
Drugostronny, na drugiej stronie (stronicy) umieszczony, wykonany; przedstawiający coś z drugiej, z przeciwnej strony; odnoszący ś. do drugiej, przeciwnej strony.
Drugożeństwo, powtórne małżeństwo.
Drugubica, Drygubica, sieć potrójna na ptaki, na ryby; p. Drygawica.
Druh, przyjaciel.
Druhna — p. Druchna.
Druid, celt., pogański kapłan u staroż. Celtów.
Druidyczny, Druidowy, przym. od Druid.
Druidyzm, religja starożytnych Celtów.
Drujki (-jek), blp., owoce leśne, mające smak słodko-mdły.
Druk, nm., tłoczenie za pomocą prasy na papierze tego, co złożono czcionkami, odbijanie; drukowanie, wydrukowanie (ukończyć d. dzieła, posłać do d-u); w d-ku — drukuje ś.; drukarstwo, i sztuka drukarska (wynalazek d-ku); sposób drukowania, rodzaj czcionek (d. drobny): książka, broszura drukowana; zdr. Druczek (stare d-ki); ogół książek drukowanych, wydawnictwa drukowane (ukazać ś. w d-u); blankiet d-ny (d. do wypisów z metryk).
Drukarnia, nm., zdr. Drukarenka, Drukareńka, zakład drukarski, gdzie ś. drukują książki, tłocznia, typografja; D. a. Druczkarnia, fabryka, gdzie płócienka drukują.
Drukarski, nm. przym. od Drukarz (błędy d-e, sztuka d-a).
Drukarstwo, zajęcie drukarza, sztuka drukarska.
Drukować, nm., składać czcionkami to co napisane i odbijać na papierze za pomocą prasy drukarskiej, tłoczyć, odbijać, podawać do druku; d. albo druczkować, wytłaczać mechanicznie desenie na tkaninach.
Drut, nm., zdr. Drucik, pręt a. nić metalowa jednakowej grubości; w mular., ostry kant w wyprawie na winklach; w garn., narzędzie do obrównywania z wierzchu naczyń utoczonych: w garb., ostrze narzędzia garbarskiego; w noż., część metalu na ostrzu narzędzia, którą zeszlifowują przy ostrzeniu; w powr., jedno z pasm nici, z których jest skręcona lina, żebro, zwój, wojek; żart., wódka; iglica do robienia pończoch.
Drutować, nm., ściągać, spajać, oplatać drutem.
Drutownia, Druciarnia, Drutarnia, nm., fabryka drutu.
Druza, nm., min., gęste skupienie kryształów na wspólnym łożysku.
Druzga, odłamek, cząstka, kawałek, powstały po rozbiciu całości; rozbić w d-i = zdruzgotać, obrócić w ruiny, zniszczyć do cna.
Druzgotać, kruszyć, łamać, rozbijać na kawałki, tłuc z trzaskiem, gruchotać, miażdżyć.
Druzowatość, nm., własność niektórych minerałów, polegająca na tym, że ich ściany krystaliczne posiadają dość znaczne nierówności, pozostałe po wypadnięciu z tych ścian końców kryształów.
Drużba, przyjaciel pana młodego, kawaler, prowadzący pannę młodą do ślubu; d. a. druh, przyjaciel, dziewosłąb; d., blm., przyjaźń, przychylność, życzliwość, zażyłość.
Drużbart, nm., rodzaj dawnej gry w karty; król czerwienny w tej grze.
Drużbować, Drużbić, być drużbą; asystować przy ślubie.
Drużka, forma żeń. od Druh, przyjaciółka; p. Druchna.
Drużyna, poczet, grono, gromada, towarzystwo, kompan ja; oddział, zastęp, zbrojna kupa.
Drwa (drew), blp., kawałki drzewa porąbanego, drzewo rąbane do palenia, polana, szczapy; nosić d. do lasu (przysłowie) = zajmować się niepotrzebną pracą, niepotrzebnie co robić; gdzie d. rąbią, tam wióry lecą = walczący musi być przygotowany na to, że i jego cios dosięgnąć może, wśród walki może i ten oberwać, kto sam w niej nie uczestniczy; im dalej w las, tem więcej drew (o trudnościach, mnożących ś. z upływem czasu a. z postępem roboty.
Drwal, ten, co drwa rabie; przen., prostak, gbur, ordynus; koń leniwy, nieczuły na razy.
Drwalnia, Drwalka, Drwalnik, Drewutnia, miejsce, gdzie ś. drwa rąbią i składają, komórka a. szopa na drwa.
Drwiący, szydzący, wyśmiewający, szyderczy (d. uśmiech).
Drwić, wyśmiewać ś. z kogo, szydzić z kogo, żartować, lepić, lekceważyć, nie brać na serjo, nic sobie nie robić z kogo, z czego.
Drwinki — p. Drwiny.
Drwinkować, drwinki stroić, żartować, dowcipkować, kpić, szydzić, wyśmiewać ś.
Drwiny (-in), Drwinki (-nek), blp., naśmiewanie ś., żartowanie z kogo, szyderstwa, docinki, żarty, kpiny, docinki; d-i stroić = drwić; przen., to d. a. to istne d. = to ladajaka robota, albo to propozycja niemożliwa do przyjęcia, a. to postępek, którego nie można puścić płazem, a. to postępowanie, którego nie można znosić.
Dryber, blm., nm., praca pozaszychtowa.
Dryblas, Drymblas, człowiek wysoki, niezgrabiasz; koń rosły.
Drybus, nm., kadź, używana do mycia naczyń w gorzelniach i browarach; naczynie do wody nizkie, a dość szerokie; d. a. dryfus, nm., wanienka albo beczka na trzech nogach.
Dryga p. Drygawica: niewód na jesiotry ze szpagatu z wielkiemi okami, do dwustu sążni długi.
Drygać, poruszać szybko ciałom w jednym miejscu lub tylko nogami, podskakiwać; p. Drgać, p. Drygnąć.
Drygant, ogier, stadnik; przen., bałamut, lowelas, bawidamek.
Drygawica, Dryga, Drygubica, Drugubica, sieć potrójna na ryby; pławaczka.
Drygawka, rodzaj wiosła do kierowania tratwą albo galarem; bukiet drużbowy na lasce, ozdobiony wstążkami.
Drygliwy, podskoczny, skoczny (d. taniec).
Drygnąć, nied. Drygać, podskoczyć, bryknąć; p. nied. podrygiwać.
Drygotać — p. Dygotać.
Dryja, nm., figura trójkątna, trójkąt; trzy oczka na kostce do gry; zaprząg w trzy konie.
Dryjakiew, gr., — p. Drjakiew.
Dryjopitek, gr., małpozwierz kopalny.
Drykować, nm., nadawać blasze formę pożądaną na tokarni za pomocą przyrządu, zwanego drykstalem.
Dryl, nm., Drylownik, Drelownik, rodzaj świdra do wiercenia w metalach; drut do przepychania fajki; przyrząd do robienia dziur w kamieniu; rurka blaszana do drążenia jabłek i gruszek: d. = siewnik rzędowy.
Drylich (zdrobn. Dryliszek), nm. — p. Drelich.
Dryling, nm., fuzja myśliwska; sztucer, karabin.
Drylować, nm., wiercić drylem; d. owoce = wyjmować z nich pestki; uprawiać rośliny systemem rzędowo-okopowym.
Drymblas — p. Dryblas.
Drynda, żart. dorożka; uczn., egzamin dodatkowy, poprawka.
Dryndnąć, nied. Dryndać, zawahać czym, zakołysać, machnąć, kiwnąć.
Dryndulka, rodzaj powoziku lub dorożki, wolant.
Dryndziarz, żart., dorożkarz.
Dryzdnąć, nied. Dryzdać, wypróżnić ś. gwałtownie; skłamać.
Dryzlować, nm., skręcać nici.
Drzazga, trzaska, kawałeczek odszczepionego przy rąbaniu drzewa, wióry, ostrużyny; ostra odrobina drzewa, którą można ś. skaleczyć; łuczywo; przen., d-i z czego zrobić, porąbać na d-i = zniszczyć, pogruchotać, poszarpać, porąbać na kawałeczki (bił, aż d-i leciały).
Drzażdża, bot., roślina z rodziny motylkowatych.
Drzeć (drę, darł), rwać wzdłuż, rozdzierać, rozrywać, szarpać, szczepać, rozszczepiać; d. pierze = skubać; d. kogo za uszy = targać, szarpać; d. korę, łyko = łupić, odzierać, obłuskiwać, zdzierać; przen., d. kogo, z kogo = zdzierać, ciągnąć z kogo. obdzierać, łupić, wyzyskiwać, żyłować, nakładać wysokie ceny; d. kogo = być siedliskiem darcia, t. j. gośćca, reumatyzmu (ręka mię d-e, d-e mię w ramieniu); sprawiać nieprzyjemne wrażenie, razić, drapać (krzyk d-e uszy, ten grzebień d-e); d. dokąd = biec szybko, pędzić, umykać, zmykać, czmychać; d. z kim koty = być z nim udry na udry. mieć zatarg, kłócić ś.; d. ś. = d. jeden drugiego (drą ś. za łby); rozłazić ś., rozrywać ś., rwać ś., pękać; zużywać ś., psuć ś., niszczyć ś. (buty ś. drą, bielizna ś. d-e); przen., gęba mi ś. d-e = poziewa; dać s, szczepać, obłuskiwać (d-e ś. drzewo); obdzierać ś. nawzajem, procesować ś., wyzyskiwać ś.; d. ś., d. gardło = krzyczeć, wrzeszczeć: d. ś. dokąd = wdzierać ś., wydzierać ś., rwać ś., cisnąć ś., pchać ś. (wilki drą ś. do owczarni); d. ś. na górę = wdzierać ś., drapać ś., piąć ś., wspinać ś., wdrapywać ś.; przen., d. ś. do zaszczytów = dobijać ś. o nie; w myśl. (o chróścielu) głos wydawać.
Drzemać, Drzymać, spać lekko, być w półśnie; przen., gnuśnieć, być bezczynnym, być w niezamąconym spokoju, pozostawać w ciszy niezakłóconej, w zastoju (błota d-iące, na szafie d-ią skrzypce = są nieużywane).
Drzemała, Drzymała, człowiek ospały, rozlazły, gnuśny.
Drzemka, Drzymka, drzemanie, półsen, krótki sen lekki; uciąć d-kę = przedrzemać ś., przespać ś. przen., ospałość, gnuśny spokój.
Drzewce, długa rękojeść spisy, włóczni a. chorągwi, oszczepisko.
Drzewianka, zool., żabka drzewna, żabka zielona; bot. — p. Srebrnik.
Drzewiasty, podobny do drzewa pod względem tkanki; anat. występujący w postaci rozgałęzienia drzewnego, dendrytyczny.
Drzewibób, Bób kartagiński, roślina z rodziny motylkowatych.
Drzewidło, roślina z rodziny opuncjowatych.
Drzewiej, blm., przestarz., dawniej, przedtem, niegdyś, ongi wprzód, rychlej, prędzej, pierwej wcześniej.
Drzewigroszek, Wołowik, Wołownik, Orobek, Groch zajęczy, roślina zielna, krajowa, z rodziny motylkowych.
Drzewina, drzewo, małe drzewko.
Drzewiporzec, Drzewoporzec, bot., roślina z rodziny storczykowatych.
Drzewisty, pełen drzew, zadrzewiony, lesisty.
Drzewko, zdr. od Drzewo: kawałek drzewa, używanego do robót drzeworytniczych; boże d. — p. Bylica; d. koralowe — p. Psianka.
Drzewnik — p. Celuloza.
Drzewny, przym. od Drzewo, właściwy drzewu, np. kora drzewna; z drzewa otrzymywany, np. materjał d., węgiel d., kwas d., ocet d., cukier d., guma d.; handel d. = handel drzewem; d. dzięgiel — p. Dzięgława; d. fasola — p. Dolik; d. kat — p. Roślidława; d-na jerzyna — p. Morwa; żabka d-na — p. Żabka.
Drzewo, roślina o łodydze trwałej, drzewiastej, zwanej pniem; pień tej rośliny jako materjał na wyroby a. używany do jakiegoś użytku; część drzewa między korą a bielem, drewno; d. gienealogiczne = rysunek w postaci drzewa, przedstawiający ogół potomków protoplasty jakiego rodu; przen., d. skrzypiące = człowiek chorowity, kwękający; drzewce kopji, włóczni, oszczepisko.
Drzeworyt, rysunek, wyryty na drzewie; rysunek, odbity z drzeworytu.
Drzeworytnia, zakład drzeworytniczy.
Drzeworytnictwo, sztuka rytowania na drzewie, ksylografja; zajęcie drzeworytnika.
Drzeworytnik, rytownik na drzewie.
Drzewostan, stan drzew w lesie ze względu na ich gatunek, wiek, utrzymanie i t. d.: d. czysty (gdy w lesie drzewa są jednego gatunku); d. mieszany (gdy są rożnych gatunków); d. panujący (gdy jednego gatunku drzew jest w lesie najwięcej).
Drzewoznawstwo, badanie albo znajomość drzew, dendrologja.
Drzewożerny owad = toczący drzewo.
Drzon, rdzeń drzewa; ciernie; roślina z gromady wodorostów.
Drzymać, Drzymała, Drzymka — p. Drzemać, Drzemała, Drzemka.
Drżeć, trząść ś., drgać, dygotać; d. przed kim = bać ś., trwożyć ś.: d. o co = lękać ś., obawiać ś.; d. na co = być chciwym.
Drżenie, rz. od Drżeć, drganie, drżączka, trzęsienie (d. głosu, powiek).
Dualin, Dualina, blm., mieszanina nitrogliceryny z trocinami, materjał wybuchowy.
Dualista, łć., zwolennik dualizmu.
Dualizm, łć., dwoistość, uznawanie dwu odmiennych pierwiastków w naturze ludzkiej: duchowego i fizycznego; wiara w dwie istoty: złą i dobrą; w chemji: teorja oparta na przypuszczeniu, że w każdym związku są dwie odrębne części składowe; ustrój polityczny, polityczny, w którym dwa państwa, posiadające każde własny rząd, mają wspólnego panującego, np. Austro-Węgry.
Duanjer, fr., urzędnik komory celnej.
Duanna, Doanna, łć., odmiana gruszy zwyczajnej; owoc drzewa tej nazwy.
Duar, (-u), arab., wieś arabska.
Dubas, ukr., rodzaj statku wodnego, szkuta, krypa, prom; nóż tępy.
Dubelszpic, nm., w tapic., długa igła do przeszywania wyściełania i do przeszywania płótna pod warstwą włosów.
Dubeltowy, łć. podwójny; istny, co ś. zowie, prawdziwy (osieł d.): piwo d-e = dwa razy mocniejsze od zwyczajnego.
Dubiel, nm., głupiec, bałwan.
Dubla, fr., stawka podwójna; w bil., takie uderzenie bili, aby ś. odbiła od bandy i dopiero trafiła, gdzie należy, dublet; w karc., w marjaszu, zrobienie 131 punktów za jednym rozdaniem kart; w kiksie, wzięcie czterech kart.
Dublet, fr., drugi egzemplarz książki, medalu, rośliny i t. p. — p. Dubla; p. Duplikat; kamień drogi do wyrobów jubilerskich, złożony z górnej połowy prawdziwej i z dolnej szklanej.
Dublon, fr., dukat podwójny; futro barankowe w lepszym gatunku z długim włosem.
Dublować, fr., podwajać; w bil., robić dublę; w myśl., strzałem z obu luf zrzucić dwie sztuki ze stada; w szew. przyszywać podeszwę do pasa, stanowiącego fundament; w teatr., wykonywać jaką rolę naprzemian z kim innym.
Duby (-ów), d. smalone, blp., brednie, baje, ambaje, niedorzeczności, głupstwa, koszałki-opałki.
Duca, fr., rodzaj gry dziecinnej; wyżłobienie (w stępie, w żarnach); kosz na kury.
Duca, baba lub dziewka nizka a gruba.
Duch, powietrze wyziewane, oddech, dech, tchnienie, ciepło wyziewano, zaduch, wyziew, para, zapach, woń; istota a. substancja niecielesna, niematerjalna; pierwiastek, ożywiający materję a. ciało, nieosobowo pojęty; dusza myśląca i czująca, osobowo pojęta, tchnienie Boże (oddał Bogu d-a); dusza (d. Boży, wyzionąć d-a = umrzeć, świat d-a); istota nadprzyrodzona, bez ciała (Bóg jest d-em, kochać Boga w d-u i w prawdzie, d-y dobre, niebieskie a. d-y światłości = aniołowie): D. Św. — trzecia osoba Trójcy świętej; zły d. = djabeł, d-y nieczyste, d-y ciemności; dusza zmarłego, cień, strach, widmo, mara, upiór (świat d-ów, opowiadania o d-ach, godzina d-ów = północ); uczucie, ożywiające kogoś, skłonność, usposobienie (d. proroczy, d. poświęcenia); przen., człowiek, ożywiony pewnym uczuciem, mający pewne usposobienie (wielkie d-y nie upadają przed przeciwnościami, to niespokojny d.!); przen., kierunek i zasadniczy, dążenie wybitne, tendencja, własność, właściwość, charakter, temperament, natura, cecha (d. czasu, d. wieku, d. praw, d. narodowy; odpowiedział mu w tym d-u = w tem znaczeniu, w tej myśli); dobra myśl, animusz, otucha, odwaga, śmiałość, męstwu (dodawać komu d-a, nabrać d-a, wlać w kogo d-a, wojsko pełne d-a, upaść na d-u); w d-u = w duszy, w myśli, w sobie, skrycie (śmiać ś. w d-u, mówić w takim d-u); pełen d-a, pokory; żywy d. = człowiek żyjący; tu niema żywego d-a = nikogo; Bogn d-a winien = niewinny; powiedzieć sobie w d-u = w myśli; d-em (myślą) przebywać daleko; d-em = co tchu, co żywo, prędko, szybko, natychmiast.
Duchna, zdr. Duchenka, nm., czepek puchowy; czapka biała, płócienna, wkładana na głowę umarłych starszych ludzi.
Duchowieństwo, blm., ogół duchownych, księża, kler; d. świeckie = księża świeccy; d. zakonne = zakonnicy; d. niższe = proboszcze, wikarjuszo i t. d.; d. wvższe = prałaci, biskupi.
Duchownictwo, uznawanie możliwości bezpośredniego obcowania z duchami; spirytyzm.
Duchownieć, stawać ś. duchowym, przybierać cechy bardziej duchowe.
Duchowny, tyczący ś. duchowieństwa, religji, księży, kościelny, kapłański; stan d.; władza d-na; ojciec d. = spowiednik a. ojciec chrzestny; matka d-na = matka chrzestna; pokarm d. = nauka, przen., pokarm d. = Komunja Św., Eucharystja; obrok d. = lekcja moralności, upomnienie, morał; d.-ego, lm. -i, rz., ksiądz, kapłan.
Duchowy, niematerjalny, tyczący ś. ducha; umysłowy, spirytualny (istota d-a); ojciec d. = mistrz, nauczyciel, wychowawca, mentor.
Ducyssa, łć., żona duka, księża.
Dudarz, Dudziarz, Duda, grajek na dudach, kobzarz, kobeźnik; gajda.
Dudeczek, mały dudek; p. Duduś.
Dudka, zdr. od Duda, przen., dąć w d-ę pokojową, dąć w d-ę wojenną = dążyć do pokoju, do wojny; ryba oścista, wązkoskrzelna; dęta część pióra, dutka, tutka; w weter., narzędzie do poskramiania koni niespokojnych przy operacji a. kuciu.
Dudlić, źle grać nadętym instrumencie, wogóle źle grać; przen., pracować ladajako a. powoli, ślamazarnie.
Dudnić, wydawać odgłos przytłumiony, huczeć; iron., grać na fortepianie zapamiętale i mocno, bębnić.
Dudu: ani d. = ani trochę, nic zupełnie, ani słówka, cicho, ani mrumru (o długu to on ani d.): du, du, du! naśladowanie dźwięku instrumentu (trąby, bębna).
Duduś, Dudeczek, zdr. od Dudek, mały dzieciak jeszcze głupiutki.
Duelista, fr., pojedynkujący ś. często, pojedynkowicz.
Duenia — p. Dogiena.
Duet, zdr. Duecik, wł., śpiew na dwa głosy, dwugłos, dwuśpiew; muzyka na dwóch instrumentach; utwór muzyczny na dwa głosy a. instrumenty.
Duetino, wł., krótki, łatwy duet.
Dufać — p. ufać.
Dufność, ufność, zaufanie.
Dufny, ufny, zarozumiały; smutny.
Duga, nm., dźwignia ciesielska i górnicza; d. a. duha, ros., kabłąk nad chomątem w uprzęży jednokonnej.
Dugować, nm., podważać dugą, podnosić za pomocą naciskania drąga: d. a. dygować, dźwigać co z wysiłkiem.
Duk, fr., zdr. Duczek, książę; rodzaj gołębnika w postaci skrzynki, przybitej do ściany.
Dukacik, łć., zool., rodzaj motyla dziennego barwy żółtej.
Dukać, powtarzać ustawicznie wciąż to samo, skrzeczeć; d. a. dukwieć, mozolić ś., ślęczeć, dulczeć nad czym; p. Dukwieć.
Dukat, zdr. Dukacik, Dukatek, Duś, łć., dawny pieniądz złoty = 18 złp., czerwieniec, cząty, czerwony złoty; waga handlowa, podług której jubilerzy i złotnicy szacują wyroby.
Dukatowe złoto = złoto 84 próby (dukatowej).
Dukla, małe zagłębienie w ziemi, podobne do studni.
Duknąć, nied. Dukać, zaskrzeczeć, rechotać (o żabach).
Dukt, łć., droga przez las prosto wycięta; linja graniczna, przeprowadzona z wyroku sądowego; mały szyb w kopalni, pinga; droga postępowaniu.
Duktor, łć., przewodnik, wódz, i dowódca.
Dukwiarstwo, drobiazgowość, pedanterja.
Dukwieć — p. Dukać; ślęczeć nad czem, przesiadywać fałdów.
Dulcynea, Dulcynela, kochanka, bohdanka, pani czyjego serca.
Dulczeć, Dulczyć, ślęczyć, dukać, dukwieć, mozolnie i ustawicznie nad czym pracować.
Dulja, gr., cześć oddawana przez katolików anodom i świętym.
Duljet, fr., kaftanik jedwabny watowany.
Duma, buta, pycha, zarozumiałość, nadętość, hardość, wyniosłość; poczucie osobistej godności, ambicja; chluba, chwała, zaszczyt, ozdoba; zaduma, dumanie, marzenie, rozmyślanie, medytowanie; d. w Rosji: zgromadzenie prawodawcze z posłów obieralnych; d. a. dumka, smętna pieśń, tem rożna od ballady, romanzy a. elegji, że ma znamiona utworu słowiańskiego.
Dumać o czym a. nad czym, myśleć o czym w zadumaniu, rozpamiętywać co, medytować, marzyć, roić, zamyślać się.
Dumanie, rz. od Dumać, rozmyślanie, marzenie, tęskne myśli.
Dumieć, dziwić ś., wprawiać w podziw, zdumiewać.
Dumka, utwór muzyczny smętny, oparty na melodjach ukraińskich.
Dumnieć, stawać ś. dumnym, ambitnieć.
Dumny, pełen poczucia własnej godności; pyszny, pyszałkowaty, wyniosły, nadęty, hardy, butny, zarozumiały, chełpliwy; ambitny, wspaniały, imponujący (budynek, szczyt a. łańcuch gór i t. p.); d. z czego = chełpiący ś., szczycący ś. czym.
Dunaj, przen., rzeka wielka, odległa, nieznana (za siódmym Dunajem).
Dunąć, zadąć, dmuchnąć, zawiać; — p. czmychnąć, drapnąć, zemknąć; drapać, uciekać, zmykać.
Dunder — p. Donder.
Dunderować — p. Donderować.
Dunst a. Donst, nm., śrót najdrobniejszy, używany na małe ptaszki, brok; w piek., miał mączny; wyziew z ciała palącego się, czad, swąd.
Duny, blp., nm., wały piasku wzdłuż wybrzeży morskich, ławice, wydmy piaszczyste.
Duńczyk, mieszkaniec Danji; duży pies rasy duńskiej.
Duńska rękawiczka, z delikatnej skóry, obróconej gładką stroną wewnątrz.
Duodec, Duodecym, łć., nieod., format książki, dwunastka (arkusz złożony na dwanaście kartek).
Duodecyma, łć., odległość dwunastustopniowa pomiędzy tonami; dwunasty ton, licząc w górę.
Dupel, Dupla — p. Dziupla.
Dupla, łć., ilość podwójna.
Duplika, łć., odpowiedź pozywającego na replikę pozwanego.
Duplikat łć., a. Dublet, drugi egzemplarz czego, odpis.
Duplikator, łć., przyrząd elektryczny, służący do wykazania bardzo słabych ilości elektryczności.
Dur, odurzenie, nieprzytomność; szał, obłęd; środek odurzający, trucizna; p. Durzyca.
Dur, nieod. (gama a. tonacja), twarda, majorowa, o tercji wielkiej, złożonej z dwu całych tonów.
Durancja — p. Dorancja.
Dureń, głupiec, kiep, błazen, cymbał, bałwan; rodzaj gry w karty, bałamut.
Durham, ang., odmiana wołu angielskiego; wół takiej odmiany.
Durnieć, głupieć; stawać ś. zuchwałym.
Durno, próżno, daremnie.
Durnowaty, Durnawy, głupowaty.
Durny, głupi, głupkowaty.
Durzyca, Dur, tyfus, choroba gorączkowa zakaźna, ostra.
Durzyciel, ten, co kogoś durzy, łudziciel, zwodziciel, bałamut, blagier, oszust.
Durzyć, łudzić, tumanić, zwodzić, zawracać głowę, mamić, bałamucić; d. ś., łudzić ś., zwodzić ś.; d. ś. w kim = kochać ś., zawracać sobie kim głowę.
Duser, fr., komplement, słodkie słówko, pochlebne słówko; wynagrodzenie za przysługę, datek pieniężny, łapówka.
Dusiciel, ten, co dusi; wielki wąż niejadowity, duszący zdobycz przez ściskanie jej splotami swego ciała.
Dusić, zaciskać mocno szyję, tak że ś. dech traci, dławić, tamować oddech; przyduszać, tłumić, gasić; cisnąć, miąć; gnębić, nękać, dręczyć, trapić; d. mięso a. jarzynę = gotować na wolnym ogniu pod przykryciem z małą ilością wody; d. w sobie sekret a. tajemnicę = taić, kryć; d. pieniądze = trzymać w ukryciu, skąpić; d. żar = obsypywać go popiołem, aby ś. tlił wolno, nie gasnąc; d. robotę = ślęczeć nad nią; d. flaszkę = wypijać ją, wychylać, wysuszać; d. ś., cierpieć duszność, tracić dech, dławić ś., krztusić ś., być ściskanym w tłoku; hamować ś., kryć ś., taić; d. ś. od śmiechu = gwałtownie hamować swój śmiech a. zanosić ś. od śmiechu; siedzieć a. przebywać w dusznym miejscu.
Dusienica, pułapka, w której można się udusić.
Dusigrosz, skąpiec, kutwa, sknera.
Dusikufel, pijak, opój, opilec, moczymorda, wydmikufel.
Dusz — p. Tusz.
Dusza, istota duchowa, nieśmiertelna, nadzmysłowa, ożywiająca ciało człowieka; istota myśląca, rozumna, jednolita, objawiająca się w myślach, uczuciach, woli; d. ludzka = ogół objawów świadomości człowieka (przemawiać do d-y, choroby d-y, działać na d-ę, skalać, oczyścić d-ę, Bogu d-ę winien = niewinny); przen., życie (oddać Bogu d-ę = umrzeć, z d-ą ledwo uciekł = z życiem, przyszedł po moją d-ę = chce mnie pozbawić życia, leżeć bez d-y = bez życia; przen., mieć d-ę na ramieniu = dygotać ze strachu; przen., serce, uczucie (kochać z d-y, z całej d-y = z serca, serdecznie, namiętnie, grać, tańczyć, pisać z d-ą = z sercem, z uczuciem, z zapałem); nieboszczyk pokutujący, duch zmarłego, mara, upiór (w tych ruinach pokazuje ś., pokutuje d., wstają z grobu d-e); przen., człowiek (wieś z tysiąca dusz, niema tu żywej d-y); nie mieć grosza przy d-y = przy sobie; z przym. człowiek o pewnym charakterze (wielka, szlachetna d., dobra, poczciwa d. = poczciwiec, nikczemna, podła d., nie dla próżnych oklasków działa wielka d.); d. przen. osoba ukochana (moja duszo! moja duszko! przen. siła ożywcza, główny czynnik, główna sprężyna (być d-ą jakiej sprawy, być d-ą zabawy); rdzeń w bzie, nie rozwinięty listek wewnątrz tataraku, zeschła skórka (naczynie krwionośne) w dudce pióra; kawał żelaza, wkładany po rozpaleniu w żelazko do prasowania; wewnętrzne wydrążenie armaty; d. bomby = kula gliniana, przeznaczona przy odlewie bomb do rezerwowania wewnętrznej próżni bomby; d. piekarska = grudka nie wyrobionej mąki w cieście; szewcka d. = kawał skóry wkładany w obuwie na podeszwę; w grze w piłkę = prawo podbijania piłki, jeden z uczestników gry w piłkę; wewnętrzna część kołnierzyka; w bud., listwa drewniana spajająca wyżłobione boki dwuch desek, pióro, feder; w górn. sznur lontowy, rdzeń prochowy; w mular., środkowa część muru w klatkach schodowych, służąca do wmurowania schodów; w muz., kołek między podstawkiem a spodnią deską w narzędziach smyczkowych; w ogrodcząstka drewna wewnątrz oczka; w powr., pokrętka wewnątrz powroza, na której zwijają ś. inne pokrętki.
Duszący, tamujący oddech, duszny.
Duszek, zdr. od Duch, figlarz, psotnik, chochlik (niewidzialny).
Duszka, zdr. od Dusza = ukochana osoba.
Duszenina, pieczeń wołowa duszona.
Duszkiem, przysł., nie oddychając, nie odpoczywając, jednym tchem, jednym haustem (wypić d.), chyłkiem.
Dusznica, choroba, występująca w napadach bólu w okolicy serca z uczuciem duszności; zapalenie gardła u bydląt.
Duszniczek, kaftan (żupan) spodni.
Dusznik, otwór dla wprowadzenia powietrza; parnik, wentylator, luft, lufcik; w ogr. gorąca skrzynia dla roślin.
Duszno, przysł. od Duszny, parno, pełno zaduchu; ciężko do oddychania; ciasno.
Duszność, trudność w oddychaniu, dychawica, ciężki oddech, zadyszka.
Duszny, przym. od Dusza, tyczący ś. duszy; tamujący oddech, duszący, zaduszny; w bud. wpust d. = spojenie dwu desek za pomocą duszy (p. w bud. Dusza).
Duszpasterstwo, blm., zawód, powołanie duszpasterza, kapłaństwo.
Duszpasterz, ksiądz, kajdan, szczególnie proboszcz a. biskup.
Duszyczka, zdr. od Dusza = dusza dziecka.
Duś, żart. — p. Dukat; d-sie = pieniądze.
Dutka, Dudka, Tutka, trąbka zwinięta z papieru, lejek, torebka; dęta część pióra, pieniek, pipa, pipka.
Duumwir, łć., w daw. Rzymie urzędnik, piastujący władzę wraz z drugim.
Duumwirat, urząd duumwira a. duumwirów.
Dużo, przysł. od Duży, wiele, mnóstwo (d. zmartwienia a mało zysku).
Duży, wielki, wysoki, tęgi; obszerny, znacznych rozmiarów, silny, mocny.
Dwa (dwuch, dwóch, dwu), licz. = 2 (używa ś. przy rzeczownikach męskich nieosobowych i nijakich).
Dwadzieścia (dwudziestu), licz. = 20, o mężczyznach = dwudziestu.
Dwadzieściakroć, dwadzieścia razy.
Dwadzieścioro (-rga), licz. zbior. od Dwadzieścia; d. dzieci, kurcząt.
Dwaj, (2 pp. dwuch, dwóch, dwu, 3 pp. dwom 6 pp. dwoma) o mężczyznach = 2; d. bracia.
Dwakroć, dwa razy, dwukrotnie, dwa razy tyle, podwójnie, w dwójnasób; d. a. d. stotysięcy = dwieście tysięcy.
Dwanaście, dwunastu, licz. = 12.
Dwanaścioraki, z dwunastu rożnych rodzajów składający się.
Dwanaścioro (-rga), licz. zbior. od Dwanaście; d. dzieci.
Dwie, (2 pp. dwuch, dwu, dwóch, 3 pp. dwom, 6 pp. dwiema), forma żeńs. od Dwa.
Dwieście, licz. = 200 (2 pp. dwustu, dwuchset, dwóchset. 3 pp. dwómset, dwustu, (5 pp. dwomaset a. dwustu, w rodz. żeńs. dwiemaset a. dwustu).
Dwoić, podwajać, powiększać o drugie tyle; przepoławiać na dwie części, rozdwajać, dzielić; d. ś., zdwajać ś., podwajać ś., powiększać ś. o drugie tyle; ukazywać się podwójnie (wszystko mu ś. w oczach d-i); rozdwajać ś., dzielić ś.
Dwoistość, blm., rz. od Dwoisty; d. kwiatów = własność niektórych kwiatów, polegająca na tym, że słupki i pręciki w jednym kwiecie dojrzewają niejednocześnie.
Dwoisty, podwójny, dubeltowy, zdwojony; na dwoje złożony, dwojaki; przen., dwuznaczny, nieszczery, obłudny; wahający ś., wątpliwy.
Dwoiście, przysł. od Dwoisty, podwójnie; wątpliwie, i tak i tak.
Dwojaczki, blp. — p. Dwojak; bliźnięta; dwa lub więcej orzechów razem zrosłych.
Dwojaki a. Dwoisty, z dwuch różnych części złożony (zboże d-kie: ozime i jare, d-kim sposobem); mający dwa znaczenia, dwuznaczny, dwustronny (słowo o d-kim znaczeniu).
Dwojako, przysł. od Dwojaki; dwojakim sposobem; w dwójnasób, dwa razy tyle.
Dwoje (-jga), licz. zbior. od Dwa; d. ludzi, d. dzieci, człowiek ma d. oczu; d. skrzypiec; we d. = dwa razy, podwójnie, we dwuch, we dwie; nas d. = dwuch, dwie; we d. złożyć = złożyć przez dół; na d. babka wróżyła = nie wiadomo, czy! będzie lepiej, czy gorzej.
Dwójniaki — p. Dwojak.
Dworactwo, blm., tłum dworaków, zgraja dworaków; pochlebstwo, służalstwo — p. Dworskość.
Dworaczy, przym. od Dworak (służalstwo d-e).
Dworaczyć — p. Dworakować; przen., pochlebiać, nadskakiwać.
Dworak (forma ż. Dworaczka), dworzanin; ten, co żyje przy wielkim dworze; przen., układny, i zręczny, przebiegły, pochlebca, nadskakujący w obejściu.
Dworakować, Dworaczyć, Dworować, być dworakiem, służyć dworsko; żartować, kpinkować, drwić, szydzić.
Dworka, Dwórka, dama dworska, panna dworska; klucznica, gospodyni folwarczna; dziewka dworska, służąca dworska.
Dwornie, Dworno, przysł. od Dworny: bogato, wystawnie, paradnie, okazale; grzecznie, układnie, po dworsku.
Dwornik, włodarz, ekonom, odźwierny.
Dworno, przysł. od Dworny, wystawnie, okazale, bogato.
Dworny, grzeczny, układny, elegancki, wykwintny, wytworny, wyszukany, etykietalny; nadworny.
Dworować — p. Dworakować.
Dworski, do dworu monarszego należący; d. a. dworny, dworowy, należący do dworu, do właściciela majątku; pański; skarbowy; (trzymać ś. d-ej klamki = służby przy dworze, d-ego, rz. — dworzanin, szczególniej niższego stopnia; służący we dworze.
Dworsko, przysł. od Dworski, po dworsku, układnie, z etykietą, z ceremonjami.
Dworskość, Dworactwo, Dworszczyzna, życie dworskie, sposób postępowania dworski, dworakom właściwy; grzeczność, etykietalność, układne obejście.
Dworszczyzna, pańszczyzna, powinności dworskie, d. a. dworactwo, ludzie dworscy, dworzanie, czeladź dworska — p. Dworskość.
Dworus, pogardl., dworzanin, dworak, służalec dworski.
Dworzanin, należący do dworu monarszego a. magnackiego, służący na dworze pańskim a. królewskim.
Dworzec (-rca), dwór we wsi, folwark; podwórze z zabudowaniami; budynek stacyjny na kolei żelaznej, banhof, foksal; przen., dworzanie, dwór.
Dworzyszcze, dwór, zamek, budynek; stary dwór; pole, przeznaczone na pastwisko.
Dwóch... — p. Dwuch...
Dwój... — p. Dwu...
Dwójczyna, uczn., marna dwójka (zły stopień z nauki).
Dwójduch, dwie dusze, dusza podwójna.
Dwójka, zdr. Dwójeczka, cyfra, oznaczająca liczbę dwa, 2; dwa przedmioty a. dwie osoby, dwoje, para (maszerować d-kami), we d-kę = we dwoje; karta a. kostka w dominie o dwu oczkach; d. uczn. dwója = stopień z nauki, dawany przez nauczyciela; nazwa, dawana posługaczowi, noszącemu liczbę 2 jako odznakę; w myśl., podwójny trop czyli ślad zająca.
Dwójlistnik, roślina z rodziny storczykowatych.
Dwójnasób, w d., przysł., podwójnie, dwa razy tyle, dubeltowo.
Dwójniak, gatunek mocnego miodu do picia.
Dwór (dworu), mieszkanie panującego; mieszkanie właściciela wsi; dom z zabudowaniami gospodarskiemi, gospodarstwo, folwark; wogóle: dom, mieszkanie; przestrzeń pusta koło domu, otwarte powietrze; miejsce zewnątrz mieszkania, podwórze, dziedziniec (ładnie na d-rze = ładna pogoda, wyjść na d. = na świeże powietrze, na dziedziniec); przen., monarcha i jego otoczenie (minister d-u, dworzanie; stopień urzędniczy: radca d-u); mieszkańcy d-u wiejskiego, właściciel ziemski z rodziną, oficjaliści i czeladź; swoim d-em (żyć) = po swojemu, według swego upodobania, nie oglądając się na innych; prowadzić wielki d. = żyć wystawnie, okazale; fora ze d-ra = przen., wynoś się! precz!; na d. = na przechód, z potrzebą.
Dwórka — p. Dworka.
Dwu..., w połączeniu z rzeczownikiem tworzy wiele przymiotników złożonych, oznaczających posiadanie danych części a. danych cech w ilości 2 (np. dwubarwny = posiadający dwie barwy, dwuokienny = mający dwa okna).
Dwuaktowy, Dwuaktówka, sztuka teatralna, złożona z dwuch aktów.
Dwuarkuszowy, zawierający dwa arkusze.
Dwuatomowy, z dwuch atomów złożony.
Dwubarwność a. Dychroizm, własność niektórych dwójłomnych minerałów ukazywania dwu odmiennych barw zależnie od kierunku, w jakim na nie patrzymy.
Dwuboczny, mający dwa boki.
Dwubuńczuczny, Dwutulny, mający buńczuk z dwuch końskich ogonów (basza d.).
Dwucalówka, deska mająca dwa cale grubości; rura, walec a. kula, mająca dwa cale średnicy.
Dwuchsetletni, Dwóchsetletni, Dwustuletni, dwieście lat mający, dwieście lat trwający (dąb d.); po dwustu latach obchodzony (d. jubileusz).
Dwuchsetny, licz. porząd. od Dwieście.
Dwuchsettysięczny, Dwustotysięczny, liczący dwieście tysięcy (zastęp d.).
Dwucienny, rzucający cień raz na południe, raz na północ (o mieszkańcach krajów międzyzwrotnikowych).
Dwucyfrowy, z dwuch cyfr złożony.
Dwuczłonkowy, z dwuch członków złożony (okres d.)
Dwudenny, Dwudnowy, mający dwa dna, dwa spody.
Dwudniowy, dwa dni trwający; dwum dniom odpowiadający (zarobek d.).
Dwudyszne (zwierzęta) = posiadające płuca i skrzele.
Dwudzielność, podział pojęcia, wyobrażenia na dwie części: na treść pojęcia, na to, co pod to pojęcie nie podchodzi; zdolność dzielenia ś. na dwie części; rozwidlanie ś. łodyg a. korzeni u roślin, dychotomja.
Dwudzielny, dzielący ś. na dwie części; dający się podzielić na dwoje; w muz., takt d. = parzysty, takt na dwa.
Dwudziestak, jeleń z dwudziestu gałązkami rogów — p. Dwudziestówka.
Dwudziestka, cyfra 20; liczba 20, oznaczająca 20 sztuk czegoś; 20 lat (już jej ś. kończy d.); nazwa, dawana posługaczowi, noszącemu liczbę 20 jako odznakę; p. Dwudziestówka.
Dwudziestoczterofuntowy, ważący 24 funty; działo d-e = nabijane kulą, ważącą 24 funty.
Dwudziestokąt, figura d-na, wielokąt, mający dwadzieścia kątów.
Dwudziestokilkoletni, mający a. trwający lat dwadzieścia kilka.
Dwudziestokopiejkówka, moneta dwudziestokopiejkowa, czterdziestówka.
Dwudziestokrotny, dwadzieścia razy większy; dwadzieścia razy powtórzony.
Dwudziestolecie, przeciąg lat dwudziestu.
Dwudziestoletni, mający a. trwający lat dwadzieścia; przypadający po dwudziestu latach.
Dwudziestomarkówka, pieniądz, zawierający 20 marek (frydrychsdor).
Dwudziestomiljonowy, złożony z dwudziestu miljonów, posiadający dwadzieścia miljonów.
Dwudziestoparoletni, mający a. trwający dwadzieścia parę lat.
Dwudziestopięciolecie, rocznica dwudziesta piąta, przeciąg lat dwudziestu pięciu.
Dwudziestopięciorublówka, banknot na dwadzieścia pięć rubli.
Dwudziestopiętrowy, mający dwadzieścia pięter.
Dwudziestoprocentowy, czyniący a. wynoszący dwadzieścia odsetków, dwadzieścia procent.
Dwudziestościan, bryła, ograniczona dwudziestu płaszczyznami; d. foremny = bryła, ograniczona dwudziestu trójkątami równobocznemi.
Dwudziestotomowy, obejmujący dwadzieścia tomów.
Dwudziestowierszowy, z dwudziestu wierszy złożony.
Dwudziestówka, Dwudziestka, Dwudziestak, moneta, wartująca dwadzieścia groszy, dwudziestogroszówka.
Dwudziestu (o mężczyznach) = 20.
Dwudziestu..., w połączeniu z rzeczownikami tworzy przymiotniki złożone, oznaczające posiadanie danych części a. danych cech w ilości 20 (np. d. funtowy = ważący 20 funtów, d. centówka = pieniądz, wartujący 20 centów, d. groszowy = kosztujący 20 groszy a. wartujący 20 groszy.
Dwudziesty, licz. porząd. od Dwadzieścia.
Dwufrankowy, zawierający albo kosztujący 2 franki.
Dwufuntowy, ważący dwa funty.
Dwugarbowiec, mający dwa garby, dwugarbny (wielbłąd d.); p. Wielbłąd.
Dwugarncówka, miara zawierająca dwa garnce.
Dwugatunkowy, taki, w którym odróżniane są dwa gatunki.
Dwugłos, w muz., akord z dwu tonów złożony, duet; utwór literacki, przez dwu autorów pisany.
Dwugłoska, samogłoska, złożona z dwu samogłosek, tworzących jedno brzmienie, dyftong (np. au, eu).
Dwugłoskowy, z dwu głosek złożony.
Dwugłowy, mający 2 głowy (orzeł na herbie państwa Rosyjsk.); w anat., mięsień d. ramienia, łydki = dwa odrębne brzuśce mięśniowe, mające wspólny przyczep.
Dwugodzinny, trwający dwie godziny.
Dwugroszniak, Dwugroszówka, pieniążek wartości dwuch groszy.
Dwuizbowy, z dwu izb złożony.
Dwujęzyczny, Dwujęzykowy, używający dwu języków, mówiący dwoma językami; przen., kłamliwy, obłudny.
Dwuklasówka, szkoła dwuklasowa.
Dwukoleśny, Dwukolny — p. Dwukołowy.
Dwukołowiec, przyrząd do jazdy samemu, którego koła jadący zapomocą pedałów porusza nogami, rower, bicykl.
Dwukołowy, mający dwa koła, o 2 kołach (wóz, bryczka, bieda d-a).
Dwukonka, dorożka dwukonna.
Dwukonny, parokonny, ciągniony przez dwa konie.
Dwukopytowe zwierzęta = opatrzone dwoma kopytami.
Dwukółka, wóz o dwuch kołach.
Dwukreślny, w muz., oktawa d-a = szereg tonów od c nad trzecią do na drugiej dodanej w wjolinie.
Dwukroćstotysięczny, zawierający dwieście tysięcy.
Dwukropek, znak pisarski : , z dwuch kropek złożony.
Dwukrotny, dwa razy powtórzony, podwójny.
Dwukształtność, Dwupostaciowość, Dymorfizm, własność niektórych ciał (zwierząt, roślin, kryształów, minerałów) występowania w 2 odmiennych postaciach (jedne osobniki danego gatunku mają jedną postać, inne zaś inną).
Dwukwadratowe równanie, w matem, równanie stopnia czwartego.
Dwulatek, osobnik, mający dwa lata, zwierzę dwuletnie.
Dwulecie, przeciąg czasu dwuletni.
Dwuletni, Dwuroczny, dwa lata mający a. trwający.
Dwulicowy, Dwulicy, mający dwie twarze; przen., fałszywy, obłudny, na dwuch stołkach siedzący.
Dwulistnik, roślina zielna z rodziny storczykowatych, której bulwki dostarczają salepu (ob).
Dwuliścieniowe, Dwuliścienne rośliny, których nasiona mają po dwa liście nie.
Dwułbisty, dwugłowy.
Dwułokciowy, mający dwa łokcie wymiaru.
Dwumarkówka, pieniądz wartości dwuch marek.
Dwumasztowiec, okręt o dwuch masztach, okręt dwumasztowy.
Dwumian, w algieb., dwie ilości algiebraiczne, połączone znakiem + lub —, binom; d. Newtona = wzór algiebraiczny podnoszenia d-u do jakiejkolwiek potęgi.
Dwumiesięczny, dwa miesiące mający a. trwający; dwum miesiącom odpowiadający (zapłata d-a).
Dwumiljonowy, z dwuch miljonów złożony; posiadający dwa miljony.
Dwumilowy, dwie mile wynoszący.
Dwunastak, jeleń z rogami o dwunastu rozgałęzieniach (po sześć na każdym rogu).
Dwunastka, cyfra 12; format książki, w której arkusz złożony jest na 12 części; nazwa dawana posługaczowi, noszącemu cyfrę 12, jako odznakę.
Dwunastkowy układ, d. system liczenia, którego podstawą jest liczba dwanaście.
Dwunasto..., w połączeniu z rzeczownikami tworzy przymiotniki złożone, oznaczające posiadanie danych części a. danych cech w ilości 12 (np. dwunastodniowy = trwający dni 12).
Dwunastobok, mat., wielokąt o dwunastu bokach.
Dwunastofuntówka, armata, strzelająca pociskami dwunastofuntowemi, działo dwunastofuntowe.
Dwunastokąt, mat., figura, złożona z dwunastu punktów (wierzchołków), z których żadne trzy nie leżą na jednej z prostych, łączących te punkty.
Dwunastolecie, przeciąg czasu, trwający lat dwanaście.
Dwunastoletni, dwanaście lat mający a. trwający, powtarzający się co 12 lat.
Dwunastomiesięczny, trwający dwanaście miesięcy, mający 12 miesięcy, roczny.
Dwunastopolowe gospodarstwo = na dwanaście pól podzielone.
Dwunastostopniowy, mający dwanaście stopni (ganek d., mróz d.).
Dwunastościan, bryła ograniczona dwunastu płaszczyznami; d. foremny = bryła ograniczona dwunastu pięciokątami foremnemi, dodekaedr.
Dwunastotomowy, złożony z dwunastu tomów.
Dwunastowierszowy, złożony z dwunastu wierszy.
Dwunastowiosłówka, łodź, mieszcząca dwunastu wioślarzy.
Dwunastu (o mężczyznach) = 12.
Dwunasty, licz. porząd. od Dwanaście, jedna d-a = d-a część, d-a = godzina d-a, wpół do d-ej = godz. 11½; rodzaj gry w karty: halbe cwelwe, elbik, halbik.
Dwunos, Dwójnos, Dwunosy, w myśl., gatunek wyżła z rozdwojonym nosem, wyżeł dwunosy, cwajnos.
Dwunożny, Dwunogi, Dwójnożny, Dwójnogi, mający dwie nogi (stworzenie d. = człowiek).
Dwuoczny, dotyczący obu oczu.
Dwuoddziałowy, podzielony na dwa oddziały.
Dwuokienny, mający dwa okna.
Dwuosiowy, mający dwie osie.
Dwuosobowość, blm., obłęd, polegający na upatrywaniu w sobie dwuch osób.
Dwuosobowy, mogący pomieścić dwie osoby, (np. karetka d-a, powóz d.).
Dwuotworowy, mający 2 otwory.
Dwuparówka, łódź, mieszcząca dwuch wioślarzy, z których każdy robi parą wioseł.
Dwuparzystopalcowe, rząd ptaków, o nogach, mających po dwa palce, skierowane na przód i po dwa w tył: łażące.
Dwupienne rośliny = mające kwiaty a. tylko pręcikowe, a. tylko słupkowe na jednym osobniku, dwudomowe, rozdzielnopłciowe.
Dwupiętrowy, mający dwa piętra: na dwa piętra wysoki.
Dwupłatkowa korona = korona kwiatu, złożona z dwu płatków.
Dwupłciowy, posiadający zarazem płeć męską i żeńską; człowiek d. = hermafrodyta.
Dwupokojowy, z dwuch pokojów złożony.
Dwupolowe gospodarstwo = dzielone na dwa pola, prowadzone na dwa pola.
Dwupoły, z dwuch połów oddzielnych złożony: dach d.; drzwi d-e = drzwi dwuskrzydłe, podwoje.
Dwupostaciowość — p. Dwukształtność.
Dwuprocentowy, wynoszący dwa procenty; d. roztwór, mający tylko 2% jakiego dodatku.
Dwuprzymierze, przymierze dwuch mocarstw.
Dwupunktowy druk, pismo dwupunktowe, czcionki najdrobniejsze.
Dwuramienny, mający dwa ramiona: świecznik d., drąg d., d-a dźwignia = drąg, mający punkt podparcia między punktem przyczepienia siły a punktem przyczepienia oporu (rys. — p. Dźwignia).
Dwurazowy, podwójny, dwa razy większy, dwa razy powtórzony; nieszczery, obłudny.
Dwuręczny, Dwuręki, mający dwie ręce (człowiek jest stworzeniem d-nem).
Dwuroczniak, Dwuroczny — p. Dwuletni.
Dwurodzajowy rzeczownik, w gram., mający dwa rodzaje (np. ten sierota, ta sierota).
Dwurogi, Dwurożny, Dwurogaty, mający dwa rogi (księżyc d.).
Dwuroże, Dwurożec, o 2 rogach (półksiężyc)
Dwurublowy, kosztujący dwa ruble, wynoszący dwa ruble (datek d.).
Dwururka, dubeltówka, fuzja o dwuch lufach.
Dwurządztwo, władza, złożona z 2 osób rządzących.
Dwurzędny, Dwurzędowy, rozmieszczony w dwa rzędy (liście d-ne); jęczmień d. = mający kłoski ustawione w dwa rzędy; zagon d. = przechodzący przez dwa zagony; siewnik d. = wysiewający ziarno w dwa rzędy.
Dwusążniowy, mający dwa sążnie wymiarów.
Dwusieczny — p. Obosieczny.
Dwusiedzeniowy, mający 2 siedzenia (powóz, rower).
Dwusilny, kwiat mający 4 pręciki, z których 2 dłuższe a 2 krótsze.
Dwuskośnoosiowy a. Monokliniczny układ postaci krystalicznych: piramida, pryzma.
Dwuskrzelne mięczaki, rząd mięczaków z gromady głowonogich, posiadający po dwa skrzela w jamie skrzelowej.
Dwuskrzydły, Dwuskrzydlasty, mający dwa skrzydła: drzwi d-e = podwoje; owady d-e = nazwa rzędu owadów, mających po dwa skrzydła po dojrzeniu.
Dwustanowy, złożony z 2 stanów (w społeczeństwie).
Dwustopniowy, mający dwa stopnie; dwie kategorje; d-e wybory, t. j. polegające na tem, że ogół obywateli obiera wyborców, a ci z pomiędzy siebie — posłów.
Dwustopowy, mający dwie stopy wymiaru, łokciowy; wiersz d. = złożony z dwuch stóp.
Dwustotysięczny — p. Dwuchsettysięczny.
Dwustronny, obustronny, z obu stron znajdujący ś., tyczący ś. dwuch stron (umowa d-a, działanie d-e); moneta d-a = mająca stempel z obu stron.
Dwustrzałowy, dający dwa strzały, mieszczący dwa naboje (pistolet d.).
Dwustu (o mężczyznach) = 200.
Dwusylabowy — p. Dwuzgłoskowy.
Dwuszpaltowy, drukowany w dwie szpalty, w dwa łamy; wiersz d. = wiersz idący przez szerokość dwuch szpalt.
Dwuśpiew, śpiew na dwa głosy, duet.
Dwuśrubowiec, Dwuszrubowiec, okręt o dwuch śrubach, okręt, statek d-wy.
Dwuświat, dwa światy: moralny i fizyczny.
Dwutomowy, z dwu tomów złożony.
Dwutorowy, mający 2 tory.
Dwutulny — p. Dwubuńczuczny.
Dwutygodnik, czasopismo, wychodzące co dwa tygodnie a. dwa razy miesięcznie.
Dwutygodniowy, trwający dwa tygodnie; dwóm tygodniom odpowiadający; co dwa tygodnie przypadający.
Dwutysięczny, Dwutysiączny, licz. porzad. od Dwa tysiące; z dwuch tysięcy złożony.
Dwuwarstwowy, złożony z dwuch warstw.
Dwuwartościowy pierwiastek a. związek chemiczny = mający dwie wartości.
Dwuwiekowy, Dwuwieczny, dwa wieki trwający.
Dwuwiersz, utwór, liczący dwa i wiersze, utwór«dwuwierszowy, dystych.
Dwuwieżowy, mający 2 wieże.
Dwuwiorstowy, dwie wiorsty wynoszący.
Dwuwiosłówka, łódź o dwuch wiosłach, łódź, mieszcząca dwuch wioślarzy, łódź dwuwiosłowa.
Dwuwłókowy, z dwuch włók złożony, dwie włóki posiadający.
Dwuwymierność, wyrażenie matematyczne, dotyczące wyższych badań gieometrycznych.
Dwuzgłoskowy, Dwusylabowy, z dwuch zgłosek złożony.
Dwuzłotówka, dawna polska moneta wartości dwuch złotych.
Dwuznacznik, wyraz, mający dwa znaczenia, homonim, ekwiwok; wyrażenie dające się tłomaćzyć dwojako.
Dwuznaczny, mający dwa znaczenia, dający ś. dwojako rozumieć; wątpliwej wartości, wątpliwej dobroci, podejrzany.
Dwużeniec (-ńca), ten, co ma dwie żony, bigamista; wdowiec, ożeniony powtórnie.
Dwużeństwo, blm., pozostawanie w związku małżeńskim z dwiema kobietami jednocześnie, bigamja; powtórne ożenienie ś. po owdowieniu.
Dybać, czyhać, czatować, czaić ś. na kogo, na co; skradać ś., podchodzić cicho; iść za kim powoli, czekać sposobności, zdarzenia do napaści, do dokuczenia.
Dybrach, gr., stopa wierszowa, złożona z dwu zgłosek krótkich.
Dych, oddech, tchnienie (ani d-u, ani słychu = ani śladu po kim a. po czym nie pozostało).
Dycha, Dychacz, zgr. od Dyska, dziesiątka (moneta dziesięciogroszowa).
Dychać, ciężko oddychać, tchnąć, ziać — p. Dyszeć.
Dychawica, Dychawiczność, utrudnione oddychanie, duszność, zadyszka, astma.
Dychawiczny, mający dychawicę, astmatyczny.
Dychawka, Tchawka, zool., rurka oddechowa, otwierająca ś. na zewnątrz szparko watą przetchlinką, rozgałęziająca ś. w jamie ciała zwierzęcia stawonogiego, służąca mu do oddychania.
Dychotomja — p. Dwudzielność.
Dychotypja, bot., występowanie dobrowolne kwiatów, należących do dwu różnych typów, na tej samej łodydze.
Dychroizm, gr., dwubarwność.
Dycht, gmin., przysł., właśnie, akurat, jak raz: tęgo, mocno, szczelnie; tuż przy czymś.
Dycht, Dychtunek, nm., szerść a. przędziwo ze smołą do zatykania szpar w statku; gruby fornir.
Dychtować, nm., zatykać, zalepiać szpary w statku sierścią a. przędziwem ze smołą.
Dychtowny, nm. spójny, szczelny, szczelnie przystający (o suknie, płótnie), gęsty, tęgi; przen., sztywny, wymuszony.
Dydaktyczny, gr., pouczający, nauczający; zgodny z zasadami nauczania.
Dydaktyka, gr., część pedagogiki, podająca prawidła nauczania; umiejętność, sztuka nauczania.
Dydek, gmin., sześciogroszniak; żart., mieć d-ki = mieć pieniądze.
Dydko, djabeł; mniemany duch górniczy.
Dydym (-u), pierwiastek chemiczny z grupy cerytowej.
Dyfamacja, łć., zniesławianie, zwłaszcza w druku, spotwarzanie, oczernianie.
Dyferencja, łć., różnica, niezgoda, spór, zatarg; w handlu.: różnica pomiędzy ceną umówioną (papierów pieniężnych, towarów) a ceną ustaloną w terminie, kiedy umówione kupno ma dojść do skutku (spekulacja na d-ę).
Dyferencjacja, łć., różnicowanie.
Dyferencjalny łć., mat. — p. Różniczkowy (rachunek); d-a taryfa = stawka za przewóz pewnego gatunku towaru stosunkowo mniejsza na odległościach dłuższych niż na krótszych; d-y termometr, pokazujący jednocześnie różnicę temperatury dwuch miejsc.
Dyferencyjny, łć., dotyczący sporu granicznego.
Dyferować, łć., różnić ś., nie zgadzać ś.
Dyfidencja, łć., niedowierzanie, nieufność.
Dyfrakcja, łć., fiz. — p. Uginanie; rozgięcie czyli zboczenie promieni świetlnych przy przejściu koło krawędzi ciał nieprzezroczystych.
Dyfteryt, Dyfterja, gr., — p. Błonica.
Dyftong, gr., — p. Dwugłoska.
Dyftyk — p. Tyftyk.
Dyfundować, łć., ulegać dyfuzji.
Dyfuzja, łć., wzajemne przenikanie ś, i mieszanie ś. dwu różnych cieczy lub gazów, pozostających w bezpośrednim zetknięciu; w cukr., otrzymywanie soku z buraków, oparte na wzajemnym mieszaniu się płynów.
Dyfuzyjny, przym. od Dyfuzja, otrzymywany drogą dyfuzji.
Dyg, ukłon kobiecy, ze zgięciem kolana, dygnięcie (zrobić d., dygnąć).
Dyga, fr., grobla nad morzem.
Dygać — p. Dygnąć.
Dygamja, gr., dwużeństwo, posiadanie dwuch żon naraz, bigamja.
Dygierować, łć., poddawać ciało stałemu działaniu cieczy w temperaturze około 40 stopni ciepła, aby otrzymać tynktury, olejki; wytrawiać.
Dygiestja, łć., trawienie, strawność.
Dygitalina, blm., łć., środek lekarski, otrzymywany z jadowitej rośliny: naparstnicy szkarłatnej.
Dygnąć, nied. Dygać, zrobić dyg, ukłonić ś. po kobiecemu przyginając kolana.
Dygnitarjat, Dygnitarstwo, stanowisko dygnitarza, wysoki urząd, godność wysoka.
Dygnitarz, łć., ten, co piastuje urząd wysoki.
Dygotać, Drygotać, drżeć, trząść się, drgać.
Dygotki, dygotanie, drżączka.
Dygować, nieść, dźwigać — p. Dugować.
Dygresja, łć., odstąpienie od przedmiotu, o którym mowa, zboczenie od rzeczy głównej; w astr., największe oddalenie planety od słońca.
Dyjarchia, gr., blm., rząd kraju w rękach dwuch władców, panujących.
Dyjeta — p. Djeta.
Dykasterja, gr., wogóle urząd sądowniczy, juryzdykcja; sąd wyższy, izba sądowa; oddział zarządu państwowego, oddział biura rządowego, biuro.
Dykcja, łć., wymawianie, wymowa, sposób mówienia, dobór wyrazów, wysłowienie.
Dykcjonarz, łć., książka zawierająca objaśnienie oddzielnych wyrazów, słownik, leksykon.
Dykt, łć., orzeczenie, powiedzenie, sąd.
Dyktando, Dyktat, łć., p. Dyktować; dyktowanie (pisać za d-dem); to, co za dyktowaniem napisano.
Dyktator, łć., tymczasowy najwyższy urzędnik państwowy z samodzielną władzą; wódz naczelny, z władzą nieograniczoną; przen., ten, któremu dobrowolnie i bezwzględnie ulega jakie grono ludzi; w dawnych szkołach: prymus.
Dyktatura, Dyktatorstwo, łć., władza, godność i urząd dyktatora.
Dykteryjka, łć., krótkie opowiadanie dowcipne, żartobliwe; anegdota, facecja.
Dyktować, łć., mówić to, co słuchający ma napisać; przen., doradzać, wskazywać: zrób, co ci d-uje serce, rozum; d. prawa = narzucać swoją wolę, trzymać w uległości swoim rozkazom.
Dyktum, łć., nieod., powiedzenie, słowa, wyrazy: co tu odpowiedzieć na takie d.?
Dyl, nm., drzewo przepiłowane wzdłuż, bal, gruba tarcica.
Dylacja, Dylata, łć., odwłoka, odroczenie, odłożenie do późniejszego terminu.
Dylapidacja, łć., trwonienie, rujnowanie.
Dylatacja, łć., rozszerzenie, np. granie.
Dylatator, chirurg., rozszerzacz, przyrząd do rozszerzania przewodów ciała.
Dylatometr, łć., przyrząd do mierzenia rozszerzalności cieczy.
Dylatoryjny, dotyczący dylacji (wniosek d.).
Dylemat, gr., dwojaki wniosek, wybór między dwoma zdaniami sprzecznemi, przypuszczenie dwojakie, alternatywa.
Dyletancki, wł., przym. od Dyletant; po d-u = jak dyletant.
Dyletant, wł., miłośnik jakiej sztuki a. nauki, oddający jej się z amatorstwa; powierzchowny znawca, samouk bez systematycznego wykształcenia, amator.
Dyletantyzm, wł., lubowanie ś. w sztuce a. nauce bez wyłącznego oddania ś. jej, traktowanie sztuki a. nauki po amatorsku, bez należytej biegłości a. wiedzy; kierunek filozoficzno-literacki, polegający na dobrodusznym sceptycyzmie, wypowiadanym błyskotliwie, artystycznie.
Dylogja, gr., dwuznacznik, ekwiwok, podwójne wnioskowanie.
Dylować, nm., podkładać dyle, wykładać dylami.
Dylowany, zrobiony z desek.
Dylucja, łć., rozcieńczenie.
Dylucydacja, łć., wyjaśnienie, wyświetlenie.
Dyluwjalny, łć., przym. od Dyluwjum; napływowy, powstały z napływu, z nawodnienia (w tym okresie pojawił się człowiek).
Dyluwjum, łć., nieod., pokład skał napływowych a. osadowych czwartorzędowych starszych, składający ś. z gliny, mułu, piasku, żwiru, wapna i głazów.
Dym, skr. dymisjonowany (ob.).
Dyma, Dymka, tur., gatunek tkaniny bawełnianej a. bawełniano-lnianej.
Dymacz, prow., żart., gracz, który długo myśli, zanim rzuci kartę albo zanim zrobi posunięcie; przyglądający ś. grze w karty a. w szachy; galernik, kibic; myśliwy.
Dymaczka, mieszek kowalski; ręczny mieszek do dmuchania.
Dymać, poruszać miechem dla wytworzenia wiatru; dąć, dmuchać miechem; gmin., pędzić, lecieć, biec szybko, ruszać, uciekać; gmin., mozolnie pracować; prow., mozolić ś. nad każdym zwrotem gry; przyglądać ś. przebiegowi gry, kibicować.
Dymarka, piec mały, w którym rudę topią, fryszerka chata kurna t. j. bez komina.
Dymek — p. Dym; zapach wina starego, bukiet; w myśl., pot a. zapach, który z siebie wydają ptaki.
Dymensja, łć., wymiar, pomiar, odstęp, przedział.
Dymiący, który dymi (piec); dymiący kwas, roztwór kwasu bardzo stężony.
Dymić a. d. ś., dym z siebie wydawać, za dużo dymu wywiewać, kopcić, wydawać opar, parować, kurzyć ś.; palić tytun (papierosy, cygara, fajkę), ćmić, kopcić; lampa d-i = kopci, filuje; d-i ś. = dym wychodzi, kopci ś., kurzy ś.
Dymienica, zapalenie ropne gruczołów chłonnych, zwłaszcza w pachwinie (bubon).
Dyminuicja, łć., zmniejszenie, uszczerbek.
Dyminuować, łć., zmniejszać, uszkadzać.
Dymisja, łć., uwolnienie a. wydalenie ze służby państwowej; uwolnienie a. wydalenie ze służby urzędniczej prywatnej.
Dymisjonować, łć., dać dymisję, uwolnić od służby państwowej.
Dymisjonowany, uwolniony ze służby państwowej.
Dymka, drobna cebula zwyczajna; cebula, wędzona przez ogrodników, żeby nie kwitła; rodzaj szabli, demeszka — p. Dyma.
Dymnicowate, nazwa jednej z rodzin z gromady roślin dwuliścieniowych.
Dymnisko, Dymnica, część kotła parowego, którą uchodzi dym do komina.
Dymny, przym. od Dym; pełen dymu, zadymiony (d-a chata = pełna dymu, kurna); zakopcony, mający barwę, zapach dymu; kłębiący ś., jak dym.
Dymochłon, urządzenie w palenisku parowozu, mające na celu dokładne spalenie cząstek węgla, zawartych w dymie.
Dymorfizm, gr., — p. Dwukształtność.
Dymowe, podymne, podatek od mieszkania.
Dymówka, jeden z krajowych gatunków jaskółki.
Dyna, gr., jednostka siły, siła, udzielająca masie 1 grama przyśpieszenie 1 centymetra na sekundę.
Dynamiciarz, Dynamitnik, Dynamitard, gr., anarchista, używający dynamitu jako środka zniszczenia.
Dynamiczny, działający według praw dynamiki, działający wewnętrzną siłą żywotną, uwydatniający siłę w oddawaniu myśli autora, kompozytora; d-a teorja, teorja, objaśniająca zjawiska ruchem najdrobniejszych cząsteczek ciał.
Dynamika, gr., część mechaniki, traktująca o siłach i o prawach ruchu ciał; rozważanie tych czynników, które są główną przyczyną ruchu w przyrodzie albo w społeczeństwach i badanie i praw, podług których działają; w muz., cieniowanie gry zależne od siły fizycznej grającego, uwydatnianie silne frazesów i myśli. kompozytora.
Dynamit, gr., materjał wybuchowy, złożony z nitrogliceryny i jakiegokolwiek ciała sypkiego (piasku, krzemionki, węgla, cukru lub t. p.).
Dynamitard, Dynamitnik — p. Dynamiciarz.
Dynamogieniczny, wytwarzający siłę.
Dynamogienja, gr., potęgowanie ś. siły; wzrost poczucia siły.
Dynamograf, gr., przyrząd do mierzenia oporu pociągów kolejowych.
Dynarek — p. Denarek.
Dynasta, gr., możnowładca, magnat, dziedzic wielkiej fortuny, pozostającej zdawna w jego rodzie; założyciel a. członek dynastji.
Dynastja, gr., ród panujących w pewnym kraju; panowanie jednych po drugich w tym samym rodzie; przen., szereg pokoleń, pracujących z odznaczeniem w tym samym zawodzie.
Dynastyczny, gr., przym. od Dynastja; dotyczący dynastji.
Dyndać czym, gmin., poruszać coś wiszącego, aby ś. kołysało; dzwonić; d. a. d. ś., kołysać ś., bujać ś., wisząc; przen., d. = wisieć, wisieć na szubienicy.
Dyngować, nm., godzić od roboty.
Dyngus, nm., śmigus, żartobliwe oblewanie, pryskanie wodą w poniedziałek wielkanocny; wykupienie ś. od oblewania.
Dyniowaty, podobny do dyni, baniasty; d-e, rodzina roślin kwiatowych, dwuliścieniowych.
Dyplom, gr., patent, świadectwo o uzyskaniu stopnia naukowego a. świadectwo dające prawa, przywileje; (d. szlachecki), odznaczenie zaszczytne na piśmie, zwykle przyznające jakiś tytuł honorowy; p. Dyplomat.
Dyplomacja, Dyplomatyka, gr., nauka o stosunkach międzynarodowych międzypaństwowych; umiejętne i zręczne prowadzenie tych stosunków; znajomość form, obyczajów i etykiety, przyjętych w stosunkach międzypaństwowych, oraz prawa międzynarodowego i interesów politycznych; ogół osób i instytucji, kierujących stosunkami międzypaństwowemi; przen., zręczność, układność, taktowność, przebiegłość w postępowaniu.
Dyplomat, Dyplom, gr., akt nadania jakiego przywileju; dawny dokument urzędowy.
Dyplomata, gr., urzędnik zajmujący się prowadzeniem stosunków politycznych z innemi państwami w ministerjum spraw zagranicznych, urzędnik, załatwiający interesy zagraniczne swego państwu; przen., człowiek ostrożny, zręczny, taktowny w postępowaniu; przen., obłudny, chytry.
Dyplomatarjusz, Dyplomatarz, gr., zbiór dyplomatów, dokumentów historycznych.
Dyplomatyczny, gr., przym. od Dyplomatyka; (ciało d-ne = ogół znajdujących ś. w stolicy dyplomatów obcych państw); d. sposób mówienia = mowa ostrożna, gładka, niekiedy obłudna i dwuznaczna.
Dyplomatyk, gr., biegły w dyplomatyce, paleograf.
Dyplomatyka, gr., nauka o dyplomatach, przywilejach dawnych; p. Dyplomacja.
Dyplomatyzować, gr., zachowywać formy dyplomatyczne, ceremonjować się z przeprowadzeniem swoich zamiarów, oszczędzając uczucia osób, przeciw którym te zamiary są zwrócone; postępować ostrożnie, oględnie, licząc się ze słowami.
Dyplomować, gr., kogo = dawać mu dyplom, odznaczać go.
Dyplomowany, gr., posiadający dyplom.
Dypsomanja, gr., opilstwo powracające w pewnych okresach.
Dyptam, Dyptan, gr., roślina zielna z rodziny rutowatych, trzemdała.
Dypterologja, gr., część zoologji o owadach dwuskrzydłych.
Dyrdnąć, Dyrnąć, Derdnąć, Dernąć, nied. Dyrdać, Derdać, pobiec w dyrdy, popędzić drobnemi krokami; uciec, umknąć, drapnąć.
Dyrdymałka, gra hazardowa w bilard, ruletka bilardowa; w lm. d-ki, koszałki — opałki.
Dyrekcja, łć., przewodnictwo, kierownictwo, kierunek; dyrygowanie, władza naczelna, zarząd czego; biuro zarządzające (d. naukowa; d. szczegółowa; d. główna Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego; d. teatrów).
Dyrektor, łć., kierujący jaką instytucją a. jej wydziałem, naczelnik dyrekcji, zarządca, kierownik, (d. departamentu); d. orkiestry, chóru = ten, co dyryguje, dyrygient; d. teatru prywatnego, cyrku = przedsiębiorca; d. szkoły = przełożony szkoły; nauczyciel wiejski; d-owa, żona d-a.
Dyrektorjat, łć., nazwa władzy najwyższej we Francji w latach 1795 — 1799; d. a. dyrektorat = władza najwyższa w Szwajcarji.
Dyrektorjum, łć., władza naczelna; kancelaria, zarządu.
Dyrektorstwo, łć., urząd dyrektora; ogół dyrektorów danej instytucji; guwernerka, korepetycja; dyrektor z żoną.
Dyrektywa, łć., idea lub zasada kierownicza, przewodnia; kierunek zalecony.
Dyrhem, ar., rodzaj dawnej monety tureckiej, perskiej.
Dyrnąć — p. Dyrdnąć.
Dyrygient, łć., kierownik orkiestry, kapeli, chóru, wybijający takt w czasie wykonania, przewodniczący przy wykonaniu litworu muzycznego zbiorowego.
Dyrygować, łć., czym = być dyrygientem czego, zarządzać, kierować; prowadzić co; d. w tańcu a. tańcami = być wodzirejem.
Dysażjo, wł., dopłata przy zamianie pieniędzy, mających kurs niższy, na pieniądze, mające kurs wyższy; strata na kursie pieniędzy.
Dysceptacja, łć., rozprawy, roztrząsanie.
Dyscernować, łć., rozróżniać.
Dyscesja, łć., rozdzielenie się, rozbicie się.
Dyscyplinarka, łć., proces dyscyplinarny, służbowy.
Dyscyplinarny, łć., karny, poprawczy, przedsięwzięty dla utrzymania a. przywrócenia karności; d-a kara: nałożona na urzędnika przez jego władzę zwierzchnią; d-a władza; władza przełożonych nad podwładnymi w sprawach służbowych.
Dyscyplinować, łć., uderzać, bić dyscypliną; wdrażać w karność; rozwijać biegłość umysłową, doskonalić w czem; d. ś. biczować się dyscypliną; pracować nad spotęgowaniem swojej biegłości, sprawności umysłu, doskonalić ś., ćwiczyć umysł.
Dyscypuł, łć., uczeń.
Dysekcja, łć., rozcięcie, rozczłonkowanie ciała; rozbiór szczegółowy, analiza; badanie każdej części czego z osobna; d. trupa = otworzenie zwłok, sekcja, egzenterowanie.
Dysekować, łć., robić dysekcję, badać drobiazgowo.
Dysensja, łć., niezgoda, waśń.
Dysenterja, Dyzenterja, łć., biegunka krwawa.
Dysertacja, łć., rozprawa naukowa, napisana w celu otrzymania stopnia naukowego; (wog. rozprawa; monografja; d. a. w lm. d-cje: spór ustny, rozprawianie.
Dysertant, łć., broniący rozprawy napisanej w celu otrzymania stopnia naukowego.
Dysertować, łć., rozprawiać, rozwodzić ś. nad czym szeroko.
Dysfagja, gr., chorobliwa trudność połykania.
Dysforja, gr., uczucie przygnębienia fizycznego; złe, nieprzyjemne samopoczucie.
Dysg — p. także Dyzg.
Dysh — p. także Dyzh.
Dysharmonijny, Dyzharmonijny, gr., przym. od Dysharmonja; pełen dysharmonji, niezgodny z wymaganiami harmonji.
Dysharmonja, Dyzharmonja, gr., brak harmonji, rozdźwięk, fałszywa melodja skutkiem niezgodności tonów; przen. niezgoda, poróżnienie; niezgodność charakterów; niezgodność szczegółów, stanowiących jedną całość; nieproporcjonalność, nieodpowiedniość, niedopasowanie szczegółów sprawiających, że całość niemiłe wrażenie czyni.
Dyshonor (-u), Dyzhonor, łć., ubliżenie, obraza, znieważenie, obelga, ujma.
Dysk, gr., ciężki krąg metalowy a. kamienny, używany do rzucania w ćwiczeniach gimnastycznych; płaska okrągła powierzchnia, krążek; widzialna tarcza słoneczna a. księżycowa.
Dyskant, wł., p. Dyszkant.
Dyskobol, gr., atleta, rzucający dyskiem.
Dyskont, Dyskonto, Eskonto, wł. potrącenie procentu przy kupnie a. zapłaceniu weksla przed terminem.
Dyskonter, wł., skupujący weksle, potrącając dyskonto.
Dyskontować, wł., weksle = sprzedawać a. kupować weksle przed terminem ich płatności, potrącając dyskonto przen. d. a. eskontować jaką wiadomość a. przewidywaną zmianę = ciągnąć zyski z tej wiadomości, opierać swoje spekulacje na spodziewanej zmianie.
Dyskontowy, przym. od Dyskont; d-y bank: którego główne operacje polegają na nabywaniu weksli przed terminem z potrąceniem dyskonta i inkasowaniem w terminie płatności.
Dyskrazja, gr., zakażenie krwi.
Dyskrecja, fr., zachowanie cudzej tajemnicy; względność, delikatność, wzgląd, roztropność, oględność, ostrożność.
Dyskrecjonalny, zostawiony do woli, do uznania: władza d-na, nadanie władzy jednej osobie podejmowania w pewnych razach środków wyjątkowych, jakie sam uzna za stosowne.
Dyskrecyjne dni, fr., dozwolone w wyjątkowych razach dni zwłoki przy płaceniu weksli.
Dyskredyt, fr., utrata kredytu, zaufania, zła opinja.
Dyskredytować, fr., psuć opinję, reputację, pozbawiać dobrej sławy, zaufania, wziętości.
Dyskretny, fr., umiejący dochować tajemnicy; baczny, ostrożny, oględny; względny, delikatny.
Dyskurować, łć., prowadzić dyskurs, rozmawiać, rozprawiać, rezonować.
Dyskurs, łć., rozmowa, rozprawianie.
Dyskursywny, łć., dający ś. objaśnić, zrozumiany.
Dyskusja, łć., rozprawa ustna, roztrząsanie czego, rozważanie wspólne, dysputa (poddać co pod D-ję = uczynić co przedmiotem wspólnej wymiany zdań, wspólnego roztrząsania).
Dyskutować, łć., prowadzić dyskusję, roztrząsać, rozpatrywać, rozprawiać o czym, dysputować.
Dyskwalifikować, łć., uznawać brak wymaganej kwalifikacji (do jakiej czynności a. użytku); czynić kogo a. co niezdatnym do jakiego celu.
Dysl — p. Dyzl.
Dysmembracja, łć., rozczłonkowanie, rozdzielenie; uszczuplenie uposażenia kościelnego.
Dysocjacja, łć., rozprzęganie ś., rozpadanie się, rozpadnięcie się myśli, wyobrażeń; chem., rozluźnianie ś. spójności międzycząstkowej a. między atomowej skutkiem ciepła.
Dysolucja, łć., chylenie się całości organicznej (umysłu, ciała ludzkiego, ciała zbiorowego) ku schyłkowi skutkiem zanikania spójni utrzymującej tę całość, rozprzęganie się.
Dysolwować, łć., rozkładać, rozdzielać.
Dysonans, łć., rozdźwięk, ton niezgodny; przen. coś rażąco niezgodnego z ogólnym tonem, nastrojem.
Dyspartycja, łć., podział.
Dysparycja, łć., zniknięcie.
Dyspensa, łć., zwolnienie od zachowania jakiego przepisu kościelnego, udzielone przez właściwą władzę duchowną; żart., udzielać d-ę, dawać d-ę = zwalniać od jakiego obowiązku.
Dyspensatorja, łć., postanowienie władzy duchownej.
Dyspensować, łć., dawać dyspensę; uwalniać od spełnienia jakiego obowiązku; żarł., d. ś. = zaniechać spełnienia jakiej pracy, jakiego obowiązku.
Dyspepsja, gr., niestrawność; złe trawienie.
Dyspersja, łć., rozproszenie, rozszczepienie promieni światła.
Dyspondej, gr., spondej podwójny, stopa wierszowa z dwuch spondejów.
Dysponent, Dyspozytor, łć., zastępca pryncypała w zakładzie handlowym lub przemysłowym; zarządzający przedsiębiorstwem prywatnym, zwykle upoważniony do podpisywania za pryncypała; p. Dyspozytor.
Dysponować, łć., wydawać rozkazy, rozporządzenia, zarządzać co, kim a. czym; d. obiad = wydawać polecenia co do potraw, mających składać obiad; usposabiać, przygotowywać; kapłan d-uje umierającego na śmierć = udziela mu ostatniej pociechy i pomocy religijnej; d. ś. na śmierć = przystępować do przyjęcia Ostatnich Sakramentów.
Dysponowany, łć., zdrów, ożywiony, w dobrym humorze, dobrze usposobiony.
Dyspozycja, łć., układ, rozkład, plan rozporządzenie, polecenie, zarządzenie, rozrządzenie; wskazówka dla wykonawcy; usposobię nie, skłonność; być do d-cji, być do rozporządzenia.
Dyspozytor, Dysponent, łć., w drukarni: zarządzający drukarnią, zawiadowca drukarni.
Dysproporcja, łć., brak w czem proporcji, nieproporcjonalność, nieprawidłowość.
Dysproporcjonalny, łć., niestosowny; niekształtny, niemający proporcjonalności.
Dysputa, Dysputacja, łć., rozprawa, wymiana poglądów względom czego; ustna polemika, spór naukowy.
Dysputować, łć., spierać ś. rozprawiać, rezonować, prowadzić dysputę.
Dystans, fr., odległość, oddalenie; pewna wymierzona część drogi.
Dystansować, fr., prześcigać.
Dystansowy, fr., przym. od Dystans; wyścig d. = wyścig na jednym i tym samym koniu na znacznej przestrzeni.
Dysteleologja, gr., teorja i objaśnienie zjawisk niezgodnych z planem celowym świata; bezcelowość, nienormalność.
Dysten, min., gr., bezwodny krzemian glinu.
Dystrakcja, łć., roztargnienie; rozrywka, przyjemność; okoliczność przeszkadzająca w pracy (np. ruch, hałas), (robić komu d-cję = swoim zachowaniem się przeszkadzać komu w pracy).
Dystrakt, łć., człowiek roztargniony.
Dystrybucja, łć., podział; rozdawnictwo, rozdzielenie czego między dwie lub więcej osób; rozkład, rozmieszczenie; sklep z wyrobami tabacznemi
Dystrybuować, łć., rozdzielać, wydzielać.
Dystrybutor, łć., dokonywujący rozdziału czego między dwie lub więcej osób; rozdawca; prowadzący handel detaliczny wyrobami tytuniowemi.
Dystrybutywa, łć., rozdawanie urzędów wakujących.
Dystrykt, fr., obwód, okrąg, powiat.
Dystych, gr., dwuwiersz.
Dystylacja, Destylacja, łć., oczyszczenie cieczy od domieszek przez zamianę jej na parę i przeprowadzenie do odpowiedniego zbiornika, w którym znów przyjmuje postać cieczy; przekroplenie, przepędzenie, przekraplanie; d. sucha = ogrzewanie ciał stałych dla oddzielenia części lotniejszych lub zebrania produktów rozkładu; p. Sublimacja.
Dystylarnia, Destylarnia, łć., fabryka, w której dystyluje się (oczyszcza ś.) okowita, spirytus; fabryka, w której dystylują się oleje.
Dystylat, Destylat, łć., produkt dystylacji, odpęd.
Dystylator, Destylator, łć., dystylujący (zwłaszcza okowitę); właściciel dystylarni.
Dystylować, Destylować, łć., przekraplać, przepędzać, poddawać dystylacji; d. ś. = podlegać dystylacji; woda dystylowana = woda oczyszczona za pomocą przekroplenia.
Dystyngować, łć., wyróżniać.
Dystyngowany, łć., odznaczający ś. dystynkcją, salonowym zachowaniem się, wytwornością form towarzyskich.
Dystynkcja, łć., wyróżnienie eleganckie, arystokratyczne manjery, wytworność w obejściu, sposób postępowania świadczący o dobrym wychowaniu.
Dystynktorjum, łć., krzyż, noszony przez prałatów i kanoników na łańcuchu a. wstędze; wog. odznaka, zwłaszcza honorowa.
Dysydent, łć., inowierca w dawnej Polsce, nienależący do religji panującej; protestant, odstępca, odszczepieniec.
Dysymilacja, łć., rozpodobnienie, gdy jeden z sąsiednich pokrewnych dźwięków dla udogodnienia językowego inną postać przybiera, np. zdrajca zamiast zdradźca.
Dysymulacja, łć., udawanie, ukrywanie prawdy.
Dysymulować, łć., taić ś. z czem, nie dać poznać po sobie.
Dysypacja, łć., roztrwonienie.
Dysypator, łć., marnotrawca.
Dysza, otwór rury, przez który do pieca hutniczego wpada powietrze z miechów; w lm. otworki w stosie węglarskim do kierowania ogniem, oddechy.
Dyszeć, Dychać, oddychać ciężko, robić piersiami, ziajać, zipać; zionąć, tchnąć; d. zemstą, gniewem; d. na co = czyhać, czatować; przen.: już tylko dyszy = już ledwo żyje; już tylko na włosku wisi, tylko co ma upaść (deszcz, pułap tylko dyszy); przen., ukrywać ś., być ukrytym.
Dyszek, udo baranie a. cielęcy ćwiartka; zad. cielęcy a. barani, dwie tylne ćwiartki razem.
Dyszkant, Dyskant, wł., zdr. Dyszkancik, najwyższy głos w śpiewie, wysoki sopran; nuty na głos najwyższy w utworze chóralnym; połowa klawjatury zwana inaczej: wjolin; przen. osoba śpiewająca dyszkantem.
Dyszkantowy, przym. od Dyszkant.
Dyszlowe, opłata od powozów, od wozów.
Dyszlowy, przym. od Dyszel; wóz d.: koń d. = idący przy dyszlu, zaprzężony do dyszla.
Dyteizm, gr., doktryna dwoistego bóstwa, dwojakiej przyczyny (dobrej i złej).
Dytrochej, gr., stopa wierszowa złożona z podwójnego trocheju, (miara czterozgłoskowa).
Dytto, Ditto, wł., toż samo, tak samo, również, jak wyżej.
Dytyramb, gr., oda, pieśń pochwalna na cześć czyjąś; pieśń wzniosła, pełna natchnienia i gorącego uczucia; przen. w lm. d-y = pochwały entuzjastyczne.
Dytyrambiczny, gr., przym. od Dytyramb; entuzjastycznie pochwalny: natchniony.
Dywagacja, Dywagowanie, łć., chwiejność, odstępowanie od przedmiotu, gadanie od rzeczy; bredzenie.
Dywagować, łć., gadać od rzeczy; odstępować w mowie od głównego przedmiotu.
Dywan, tur., zdr. Dywanik, kobierzec; rada państwowa w Turcji; zbiór pieśni tureckich a. perskich; d. kwiatowy = klomb obsadzony roślinami ułożonemi malowniczo, kobierzec kwiatowy.
Dywanowy, przym. od Dywan, wyglądający jak dywan (serweta z materjału d-ego, robotą dywanową, otomana d-a pokryta materjałem d-ym).
Dywdyk — p. Tyftyk.
Dywergiencja, łć., rozbieżność; zbaczanie od pierwotnego kierunku.
Dywersja, fr., uszczerbek, szczerba, szkoda; pomieszanie planów, popsucie szyków; woj. działanie wojenne w celu odwrócenia uwagi i odciągnięcia sił nieprzyjacielskich; zrobić d-sję, popsuć czyje plany, przeszkodzić.
Dywidenda, łć., zysk z przedsiębiorstwa udziałowego a. akcyjnego, rozdzielany między uczestników, bez zaliczenia do niego liniowi on ego procentu od kapitału: część przypadająca każdemu wierzycielowi po upadłości dłużnika.
Dywidować, łć., dzielić.
Dywinacyjny, łć., przym. od Dewinacja; d-a zdolność = zdolność odgadywania, przepowiadania.
Dywiz, łć., łącznik, linijka łącząca a. dzieląca wyrazy.
Dywizja, łć., podział, dzielenie; oddział wojska, złożony z czterech a. sześciu pułków różnych rodzajów broni.
Dywizjon, fr., oddział jazdy z dwu szwadronów; oddział piechoty z dwu kompanji.
Dywizjoner, fr., gienerał, dowódca dywizji.
Dywizorek, łć., przyrząd drukarski do utrzymywania nad kasztą rękopisu w czasie składania go przez zecera.
Dywulgacja, łć., rozgłoszenie tajemnicy.
Dywulgować, łć., wypaplać tajemnicę.
Dyz... — p. także Dys...
Dyzasocjacja, łć., w filoz. kojarzenie wyobrażeń rozdzielonych (przez wypad ogniw pośrednich).
Dyzenterja — p. Dysenterja.
Dyzgracja, fr., niełaska, wypadnięcie z łaski.
Dyzgracjować, Dysgracjonować, pozbawiać kogo swojej łaski.
Dyzgust, Dysgust, wł., niechęć, wstręt, obrzydzenie; zły humor, nieukontentowanie.
Dyzintegracja, łć., rozdzielenie, rozłączenie.
Dyzjunkcja, łć., rozdział, rozłączność, rozjemczość.
Dyzjunktor, łć., przyrząd, za pomocą którego mogą być zużytkowane prądy elektryczne, powstające wyłącznie przy otwieraniu prądu wzbudzającego a. wyłącznie przy zamykaniu tegoż prądu.
Dyzlokacja, Dyslokacja, łć., rozmieszczenie, rozlokowanie; rozłożenie (d. wojsk); przemieszczenie, przesunięcie; zaburzenie w położeniu skał; wyprowadzenie ich z pierwotnego położenia.
Dyzlokować, łć., rozmieszczać, rozlokowywać, rozrzucać.
Dyzobligować, fr., uwalniać od zobowiązań.
Dyzunita, Dysunita, łć., wyznawca kościoła wschodniego obrządku, który nie przystąpił do Unji brzeskiej.
Dyżur, fr., obowiązek służby przez pewną ilość godzin lub dnia, kolejno zmienianych, polegającej na dozorowaniu.
Dyżurny, fr., dyżurujący, będący na dyżurze, pełniący dyżur; rz. urzędnik, oficer, oficjalista a. uczeń pełniący dyżur.
Dyżurować, fr., odbywać dyżur, być na dyżurze.
Dzbanecznikowate, rodzina roślin dwuliściennych, znajdowanych w Indostanie i na Madagaskarze.
Dzbanowaty, Dzbaniasty, mający kształt dzbana, pękaty.
Dzbanuszek, zdr. od Dzban; roślina, zwana inaczej: pierwiosnek lekarski; kwiat tej rośliny a. wogóle kwiat podobny do dzbanuszka bez ucha; (dzbanuszki konwalji); mały dzbanek; prow. robić d. = podpierać ś. pod boki, opierając ręce na swoich biodrach.
Dzbęknąć, uderzyć, grzmotnąć, palnąć (kogo w co); upaść, runąć, rumnąć, grzmotnąć się (na co, o co).
Dziabać, gm., rąbać, łupać; przen. robić co powoli, dłubać; robić motyką dołek do sadzenia kartofli; kopać kartofle.
Dziabnąć, uderzyć kijem, rąbnąć siekierą, toporem.
Dziachnąć, uderzyć.
Dziać, działać, robić, układać, tkać; wyszywać, haftować; robić na drutach a. siatkową robotą; d. ś. zdarzać ś., stawać ś., czynić ś., robić ś., odbywać ś., wieść ś., powodzić ś.; (co się z tobą dzieje? = co porabiasz? jak się masz?) Działo się (stało ś. zaszło) dnia...., w kancelarji rejenta...., działo się to przed laty.
Dziad (zdr. Dziadek, Dziadulek, Dziadulo, Dziadunio, Dziaduniek, Dziadzia, Dziadziuś, Dziadzio, Dziadziunio), ojciec ojca a. matki; ojciec ojczyma a. macochy; niekiedy stryj a. wuj ojca a. matki; przen. przodek, antenat: z dziada pradziada = od niepamiętnych czasów w rodzie; stary człowiek, starzec; niemrawa, niedołęga; d. a. d-dek = żebrak; ubogi; obdartus, nędzarz; zejść, wyjść, pójść na d-dy = zubożeć zupełnie, wpaść w nędzę; d. a. d-dek kościelny = sługa kościelny, kościelny; gatunek ciasta; d. a. d-dek w kartach = trzeci a. czwarty partner fikcyjny (grać z d-dkiem); w lm. dziady: obrzędy ludowe w dzień Zaduszek w niektórych okolicach kraju; roślina jeżyna a. jej owoce; d-dy a. d-dowskie wszy, roślina, p. Wesz.
Dziadak, gm., człowiek lubiący wypraszać sobie natrętnie podarki, z ujmą swej godności osobistej; człowiek zdziadziały.
Dziadkostwo, blm., posiadanie wnuka, wnuków, rola dziadka; dziadek z żoną.
Dziadostwo, blm. gromada dziadów; dziad z żoną; pogard. natrętne wypraszanie sobie podarków, dziadowszczyzna.
Dziadowina, Dziadzina, dziad godny politowania, niedołężny starowina.
Dziadowski, Dziadów, przym. od Dziad; torba i kij d. = żebraczy; rozpuścić jak d. bioz = do niesforności przyzwyczaić; rozpuścić język jak d. bicz = zanadto się rozgadać, dopuszczać się niedyskrecji w mowie; używać wyrazów nieprzyzwoitych a. obelżywych; dziadowska wesz (roślina) — p. Wesz.
Dziadowszczyzna, blm. p. Dziadostwo; rzecz mogąca zaspokoić gust chyba tylko pospólstwa, dziadów.
Dziadówka, gm. pogard., żebraczka; córka żebraka a. żebraczki.
Dziadyga, gm., pogard., człowiek stary a. mizdrzący się; człowiek niedołężny, przedwcześnie zestarzały.
Dziadzia, Dziadzio, Dziadziuś, zdr. od Dziad.
Dziadzieć, dziadem się stawać; starzeć ś. przedwcześnie.
Dziadzin, Dziadziowy, Dziadziów, należący do dziadzi.
Dziadzina, m. p. Dziadowina.
Dziadzisko, m. i nij. zgr. od Dziad.
Dział, podział, rozdział, dzielenie; część przypadająca z podziału, scheda; udział: część, oddział; rodzaj, gatunek, kategorja; w gieogr. d. wodny a. d. wód: linja wyniosłości często niedostrzegalnych, po której obu stronach wody spływają ku różnym systematom rzecznym.
Działacz, ten, co działa; człowiek czynny, agitator, sprawca, winowajca: czynnik, motor.
Działaczka, (forma żeńska od Działacz).
Działać, robić, czynić, uskuteczniać: pracować, trudzić się: postępować, poczynać sobie; być czynnym, być w ruchu, rozwijać czynność, agitować, wpływać, oddziaływać; machina działa = idzie; wywierać wpływ, skutkować (lekarstwo działa).
Działalność, ogół działań dokonywanych w pewnym kierunku, celu, praca zabiegi.
Działanie, rz. od Działać: wywieranie wpływu, przyczynianie się swą robotą do czegoś, robota, akcja; chem., oddziaływanie, reakcja; cztery działania a. cztery działania arytmetyczne: dodawanie, odejmowanie, mnożenie i dzielenie.
Działka, Działek, cząstka gruntu; cząstka większej własności ziemskiej, podzielonej na kawałki i rozprzedanej kilku ludziom, parcela: pojedyńczy listek wchodzący w skład kielicha kwiatu.
Działkować, dzielić własność ziemską na cząstki w celu rozsprzedaży: rozsprzedawać własność ziemską kawałkami, parcelować.
Działobitnia, pewna liczba dział w ruchu a. ułożonych na okopie, mającym powyżłabiane w przedpiersiu strzelnice; baterja oszańcowana; baterja w ruchu; strzelanina z dział.
Działolejnia, fabryka dział, ludwisarnia.
Działomiar, pręt z podziałką do mierzenia kalibru dział.
Dziamdzia, rozlazły w mowie, mamroczący, niedołęga, gamajda.
Dziamdziać, pogard., mówić niedołężnie, niewyraźnie, mówić pod nosem, mamrotać; zrzędzić niedołężnie, dogadywać złośliwie i ustawicznie.
Dzianet, zdr. Dzianecik, koń okazały rasy hiszpańskiej, neapolitańskiej lub tureckiej (nazwa staropolska).
Dziarno, piasek z kamykami, piasek gruboziarnisty, żwir.
Dziarski, hoży, żwawy, ochoczy, zuchowaty, chwacki, dzielny.
Dziarskość, blm. przym. od Dziarski.
Dziatki, Dziateczki, Dziateńki, blp., małe dzieci, kochane, lube, miłe dzieci.
Dziatwa, zbior. grono dziatek, dziatki; dzieci wogóle; przen.: d. Apollina = poeci, artyści.
Dziąsło, tkanka mięsna w ustach pokryta błoną śluzową, obejmująca szyjki zębów.
Dzicz, dzikość, dziczyzna; stan ludzkości poprzedzający cywilizację; okolica niezamieszkana, nieuprawna, niedotknięta ręką; zbior. ludzie dzicy, barbarzyńcy; przen. ludzie nieokrzesani, gburowaci, nieoświeceni; tłuszcza podniecona do czynów dzikich, barbarzyńskich: dzikie zwierzęta; piasek a. odrobiny innego obcego ciała w żelazie.
Dziczeć, stawać ś. dzikim; przen. zatracać poczucie towarzyskości; przechodzić wstań barbarzyństwa; zarastać zielskiem, pokrywać się nieużytkami (o okolicy).
Dziczka, latorośl dzika; gruszka dzika; podkładka: młode drzewko lub krzew, na którym szczepimy gatunek szlachetniejszy; dzika, nieśmiała dziewczyna.
Dziczyć ś., stronić od ludzi, od życia towarzyskiego, od rozrywek towarzyskich.
Dziczyzna, dzikość, dzicz, surowość, brak cywilizacji; miejsce nieuprawione, dzikie; rośliny dziko rosnące; dzikie zwierzęta, dzikie ptactwo, zwierzyna.
Dzidzi, Dzidziuś, Dzidzia, małe dziecię, chłopczyk, mała dziewczynka, niemowlę.
Dziebielatka, zool., p. Kolczatka.
Dziechciarz — p. Dziegciarz.
Dziecheć (-chciu), gm., p. Dziegieć.
Dzieci, lm. Dziecię, Dziecko.
Dzieciak, Dzieciuch, dziecko; lekc. niedorostek, smarkacz, młokos; człowiek nierozsądny jak dziecko, zachowujący ś. jak dziecko lub dziecinnego usposobienia; zdr. Dzieciaczek.
Dzieciarnia, gromada dzieci.
Dzieciarz, człowiek lubiący dzieci.
Dzieciątko, Dzieciąteczko, małe dziecię, niemowlę.
Dziecię (-ęcia, w lm. Dzieci), syn albo córka względem swoich rodziców; człowiek jeszcze nierozwinięty; małoletni chłopiec a. dziewczynka; młodociane potomstwo zwierząt (kotka ma dzieci); przen. mieszkańcy: dzieci Warszawy, dzieci północy; zdr. Dzieciątko, Dzieciąteczko, Dziecina, Dziecinka, Dziecineczka).
Dziecięctwo, pierwsze lata po niemowlęctwie, lata dziecinne.
Dziecięcy, dzieciom właściwy, dotyczący dzieci, dla dzieci przeznaczony.
Dziecina, Dziecinka, pieszcz. = dziecko, dziecię.
Dziecinada — p. Dzieciństwo; zdanie niedorzeczne, niedorzeczność, głupstwo.
Dziecinnić ś., postępować jak dziecko, wyrabiać głupstwa, postępować nieroztropnie.
Dziecinnieć, stawać się dziecinnym, stawać ś. niedołężnym umysłowo.
Dziecinny, Dziecięcy, tylko dzieciom właściwy, naiwny, niedoświadczony, niedojrzały, nierozsądny, postępujący jak dziecko; błahy, bagatelny; po dziecinnemu = jak dziecko; strach d-y, próżny, nieuzasadniony.
Dzieciństwo albo Dziecięctwo, Dziecięcość, wiek dziecinny: przen. czas początkowego rozwoju czego, początek; kolebka czego; błohostka, fraszka, drobnostka.
Dzieciobójca, (forma ż. Dzieciobójczyni), morderca, (morderczyni) dzieci a. dziecka.
Dzieciobójczy, przym. od Dzieciobójca (dłoń dzieciobójcza).
Dzieciska, biedne dzieci, nieznośne dzieci.
Dzieciuch — p. Dzieciak.
Dziecko — p. Dziecię; d. natury = wieśniak, niekiedy: człowiek dziki, nieucywilizowany; w grze w palanta: d. młodsze = gracz mający prawo raz podbić piłkę po rozpoczęciu gry a. po wykupieniu się; d. starsze a. bachor = gracz, mający prawo podbić piłkę dwa razy w takich samych warunkach; d. szczęścia = człowiek, któremu się we wszystkiem powodzi, szczęśliwiec, wybraniec losu, ulubieniec fortuny; d. jesteś = jesteś naiwny, dziecinny; moje d., moje kochanie, moje serce, moje najmilsze.
Dziedzic, (forma ż. Dziedziczka), ten, co dziedziczy co po kim, spadkobierca, sukcesor, następca; właściciel posiadłości ziemskiej, obywatel ziemski.
Dziedzictwo, prawo dziedziczenia, prawo do spadku; spadek, puścizna, sukcesja; posiadłość dziedziczna, własność.
Dziedziczność, rz. od Dziedziczny; zdolność potomstwa do odtwarzania cech fizycznych, lub moralnych swoich rodziców; atawizm.
Dziedziczny, spadkowy, odziedziczony, sukcesyjny, otrzymany po przodkach, familijny; posiadający prawem spadku.
Dziedziczyć, w spadku otrzymywać co po kim; posiadać prawem dziedzictwa.
Dziedzina, wieś dziedziczna, majątek, posiadłość dziedziczna; dach ojczysty, miejsce rodzinne; ojczyzna, siedlisko, siedziba; główny przybytek czego; zakres, obszar, sfera, kraina, (rajska d. ułudy, d. ducha, myśli).
Dziedziniec (-ńca), (zdr. Dziedzińczyk); plac ogrodzony przed domem, podwórzec, podwórze.
Dziegciarnia, miejsce, gdzie wyrabiają dziegieć.
Dziegciarz, ten, co wyrabia a sprzedaje dziegieć; ten, co mocno przesiąkł zapachem dziegciu.
Dziegciowy, przym. od Dziegieć; zrobiony z domieszką dziegciu (woda dziegciowa, mydło dziegciowe).
Dziegieć, rodzaj smoły, produkt suchej destylacji drzewa.
Dzieje, blp. opis tego, co się działo, historja; sprawy, rzeczy, zdarzenia, wypadki, przeszłość, przebieg życia, przebieg istnienia.
Dziejopis, Dziejopisarz, ten, co pisze a. napisał dzieje, historyk, historjograf.
Dziejopisarstwo, nauka a. sztuka pisania dziejów, historjografja; pisanie dziejów; ogół dzieł historycznych jakiego narodu, jakiej doby.
Dziejowy, ważny pod względem historycznym, który jest a. będzie zapisany w dziejach, historyczny (znaczenie dziejowe).
Dziejoznawca, znawca dziejów, historyk.
Dziejoznawstwo, znajomość dziejów; badanie, zgłębianie dziejów.
Dziekan, łć., ksiądz zarządzający dekanatem; tytuł dawany niektórym prałatom; d. kapituły; d. kolegjaty; kardynał d. = pierwszy z kardynałów biskupów; profesor; na czele wydziału uniwersyteckiego; przen. człowiek starszy zasługami i wielością lat pracy w swoim zawodzie, wywierający wpływ na swoich kolegów, nestor; (d. ciała dyplomatycznego = najstarszy wśród ambasadorów przy jakim dworze).
Dziekanat, Dziekaństwo, łć., urząd dziekana; p. Dekanat.
Dziekanja, łć., mieszkanie dziekana; p. Dziekaństwo.
Dzielenie, rz. od Dzielić; rozdrabianie, podział; d. arytmetyczne; dochodzenie ile razy liczba mniejsza mieści ś. w większej.
Dzielić co = rozkładać na części, rozdrabiać, rozdzielać; wykonywać
nywać dzielenie; d. co między kogo = dawać częściami, rozdawać po cząstce; d. kogo a. co = odłączać, odgraniczać, stanowić granicę a. zaporę, utrudniać zbliżenie, oddzielać; d. co z kim = uczestniczyć wspólnie w czym, brać w czym udział, wspólnie czego używać a. doznawać, podzielać; d. ś. rozpadać się na części; d. ś. przez co = być podzielnym przez co, być wielokrotnym względem czego; d. ś. z kim = udzielać mu części ze swego; (d. ś. wiadomościami); różnić ś., odróżniać ś., oddalać się od siebie; w piw. (o piwie, beczce) przeświecać podczas klarowania, łamać się.
Dzielinkowiec, najprostsza istota organiczna, złożona z jednej komórki.
Dzielna, liczba w dzieleniu, którą mamy podzielić.
Dzielnica, część ziemi, kraju, stanowiąca pewną odrębną całość; prowincja; d. miasta = część miasta, mająca charakter odrębny (d. staromiejska).
Dzielnik, mat., liczba w dzieleniu, przez którą dzielimy dzielną; liczba, która liczbę daną dzieli bez reszty; pierwsze dzielniki = liczby pierwsze, dzielące daną liczbę bez reszty; p. Pierwszy; d. wspólny danych liczb = liczba dzieląca dane liczby bez reszty; największy wspólny d. danych liczb = największa z liczb, będących wspólnemi dzielnikami liczb danych.
Dzielnopłatkowy — p. Wielopłatkowy.
Dzielność, rz. od Dzielny; podzielność; tęgość, moc, sprawność, energja, siła; męstwo; zuchowatość, chwackość; dziarskość, zdolność, zdatność.
Dzielny, działający z mocą; odważny, waleczny, mężny, śmiały; zuchowaty, tęgi, żwawy; walny, energiczny; mocny, chwacki, junacki; sprawny, roztropny, umiejący sobie radzić; wielce skuteczny, zbawienny.
Dzieło, czynność, owoc pracy, praca, robota, uskutecznianie; płód, utwór, twór (d. rąk boskich); wielki, ważny czyn, (d. odkupienia); utwór piśmienniczy, praca naukowa a. literacka, pismo, książka; wielkie ważne czyny, sprawy; (d-ła wojenne, rycerskie); w woj. jakakolwiek część fortyfikacji, użyta do obwarowania twierdzy.
Dziełko, zdr. od Dzieło, mniejszy utwór piśmienniczy, mniej-praca literacka.
Dzienniczek, zdr. od Dziennik, notatki codzienne, zapisywanie zdarzeń codziennych i z własnego życia; notatnik, kalendarzyk.
Dziennie, każdodziennie, każdego dnia, codziennie, na każdy a. za każdy dzień, od każdego dnia.
Dziennik, księga do zapisywania pod datą bieżącą codziennych spraw np.: otrzymywanych i wysyłanych korespondencji, czynności urzędowych, wpływów pieniężnych i wydatków i t. p.; do zapisywania stopni uczniom; pamiętnik, djarjusz; czasopismo codzienne.
Dziennikarski, przym. od Dziennikarz; kaczka d-a = wiadomość nieprawdziwa wydrukowana w czasopiśmie.
Dziennikarstwo, blm. zajęcie dziennikarza; dzienniki, prasa perjodyozna; dziennikarze (przedstawiciele dziennikarstwa).
Dziennikarz, literat drukujący swoje artykuły w czasopismach; publicysta, gazeciarz; urzędnik prowadzący dziennik.
Dzienny, Dniowy, przym. od Dzień, dotyczący dnia; trwający, istniejący tylko dzień a. dobę, działający, czynny tylko we dnie, dniem, służący na dzień, używany w dzień, przez dzień (koszula dzienna); wykonywany, odbywany, sprawowany w dzień; całodzienny, codzienny; za dzień pracy otrzymywany a. dawany (płaca, robota); porządek d. = spis czynności, które mają być wykonane w jakim dniu, w jakiej jego chwili; przen.: być na porządku d-ym = być na czasie, na dobie, być przedmiotom zajęcia w porze obecnej; przejść nad czym do porządku d-go = nie uznać czegoś godnym bliższej uwagi a. załatwienia i przejść do innej sprawy; w astr. obrót d. = pozorne posuwanie się firmamentu od wschodu ku zachodowi w ciągu 24 godzin; łuk d. = droga, jaką opisuje gwiazda nad poziomem w ciągu pozornego obiegu dokoła ziemi; a. łuk, jaki opisuje planeta w ciągu 24 godzin na swej drodze dokoła słońca; w wojs. rozkaz d. = rozkaz wydany przez wodza do wojska, obejmujący czynności danego dnia, rozporządzenie, odezwa do wojska.
Dzień (dnia), czas od wschodu do zachodu słońca, od rana do wieczora, doba, przeciąg czasu od godziny dwunastej w nocy do godziny dwunastej następnej nocy; wogóle czas trwający 24 godziny; (na d. ś. ma = rozwidnia ś., wkrótce słońce wzejdzie; przede dniem a. do dnia = o świcie, o świtaniu, o brzasku porannym; ze dniem, a. równo ze dniem = o wschodzie słońca; biały d., a. d. jak wół = słońce już dawno wzeszło; jak d. długi a. cały boży d. = od rana do wieczora; d. po dniu = każdego dnia; za dnia = póki słońce nie zaszło; robić co do białego dnia = przez całą noc i przez następny ranek; z nocy d. a. z dnia noc robić = spać w ciągu dnia, a bawić ś. w nocy; d. ś. kończy a. d. już na schyłku = słońce wkrótce zajdzie; to jasne jak d., jak słońce = to widoczne, to oczywiste; taka zamieć, że dnia nie widać = ściemniło się skutkiem zamieci; d. dobry — p. Dzieńdobry; co d. a. co dnia; d. w d. = co dzień; co drugi d.; co trzeci d.; jednego, pewnego dnia; z dnia na d. zwlekać a. od dnia do dnia = coraz oddalać termin; żyć z dnia na d. = nic nie oszczędzać na przyszłość; d. roboczy a. d. roboty = ilość godzin w ciągu dnia na pracę przeznaczona; umowa a. ugoda na dni t. j. taka, która się może każdego dnia skończyć i z której obrachunek robi się według liczby dni jej trwania; d. niedzielny = niedziela; d. świąteczny = święto; d. wigilijny = wigilja; d. galowy = galówka; d. powszedni, postny, krytyczny, feralny; d. dyskrecyjny, ulgowy a. respektowy, p. Dyskrecyjne dni; d. protestowy; d. nieprotestowy (co do protestu weksli), d. podróży a. d. drogi = odległość, którą można przebyć (ujść, ujechać) w ciągu dwudziestu czterech godzin; sądny d. = dzień w roku przeznaczony na rozpamiętywanie grzechów u Żydów; przen. sądny d.! = zamęt, rwetes, zamieszanie, nieszczęście; d. sądu bożego = koniec; świata; przen. wielka, powszechna klęska; d. gniewu bożego, d. srogi; d. dzisiejszy = dziś; data, np. d. przybycia, d. wyjazdu, d. wejścia na służbę, d. śmierci i t. p.; czas, np. d. ładny, brzydki, wietrzny, cichy, wiosenny, zimowy; za naszych dni; d. a. po dzisiejszy d. a. do dziś dnia; od dziś dnia; po dziś; w lm. życie, lata: skończył dni pełny chwały; jest już u schyłku dni swoich; w astr. d. astronomiczny = przeciąg czasu od wschodu do zachodu słońca ściśle obliczony; d. gwiazdowy a. doba gwiazdowa = przeciąg czasu między jednym a drugiem przejściem jakiej gwiazdy przez południk miejscowy; d. słoneczny a. doba słoneczna = przeciąg czasu miedzy jednem a drugiem południem czyli czas dzielący dwa kolejne przejścia słońca przez południk miejscowy; d. średni = przeciąg dwudziestu czterech godzin odmierzony na dobrym zegarze (tym się różni od dnia słonecznego, że jest zawsze jednakowo długi); w górn. przestrzeń zewnątrz kopalni, powierzchnia ziemi (od dnia = z powierzchni ziemi).
Dziergaczka, grzebień żelazny do dziergania lnu.
Dziergać, Dzierzgać, wyszywać, haftować, obszywać co drobnym i gęstym ściegiem po brzegach, po kantach; d. len = przeciągać go przez dziergaczkę, aby poodrywać główki.
Dziergarka, maszyna do zszywania ściegiem łańcuszkowym.
Dzierzęga, Dzierżęga, roślina spokrewniona z paprociami, od których się rożni tym, iż wydaje dwojakie zarodniki (większe i mniejsze).
Dzierżak, trzonek, rękojeść, rękojeść cepa, cepisko.
Dzierżawa, zdr. Dzierżawka, używanie cudzej własności za opłatą właścicielowi na pewien czas; nieruchomy majątek dzierżawiony, arenda; d. wieczysta = własność, której posiadacz jest obowiązany opłacać czynsz stały; opłata za majątek dzierżawiony, arenda, czynsz, tenuta.
Dzierżawca, (forma ż. Dzierżawczyni), trzymający majątek w dzierżawie, arendarz.
Dzierżawczy zaimek w gram. — odpowiadający na pytanie czyj? (mój, twój, nasz, wasz).
Dzierżawić, trzymać dzierżawę, arendować.
Dzierżba — p. Dzierzba.
Dzierżeć, Dzierżyć, co = posiadać, mieć w posiadaniu; trzymać, nie puszczać, władać czym; dotrzymywać, dokonywać.
Dzierżon, gatunek ula.
Dziesiatyna, Desiatyna, ros., rosyjska miara powierzchni ziemi, mająca 2400 sążeni kwadratowych (60 sążeni długości a 40 szerokości a. 80 sążeni długości a 30 szerokości) = 2 morgom polskim.
Dziesiątek, Dziesiątka (-i), dziesięć jedności; dziesięć sztuk czego; dziesięć lat, dziesięciolecie; (w szóstym dziesiątku bieżącego stulecia); w lm. liczby złożone z jakiejkolwiek cyfry z zerem po prawej ręce; cyfry stojące na drugiem miejscu, licząc od ręki prawej ku lewej: 10; w garb. paczka z dziesięciu skór drobnych, techer.
Dziesiątka — p. Dziesiątek; (zdr. Dziesiąteczka; zgr. Dyska, Dycha, Dychacz); cyfra 10; moneta dziesięciogroszowa; dziesięciogroszówka; karta do gry, mająca dziesięć oczek, dyska, kralka; oddział złożony z dziesięciu ludzi; nazwa dawana posługaczowi, opatrzonemu liczbą 10 jako odznaką; w górn. stos ułożony z dziesięciu skrzynek, korcy i t. p. rudy a. węgla kamiennego; w rzeźn. kiełbasa myśliwska, sucha.
Dziesiątkować, co dziesiątego karać; przerzedzać dotkliwie, tępić, śmierć dziesiątkuje = co dziesiąty umiera.
Dziesiąty, liczebnik porządkowy od Dziesięć; piąte przez d-e = powiedzieć, opowiedzieć, powtórzyć niedokładnie zaledwo niektóre rzeczy; d-a woda po kisielu = w bardzo dalekim stopniu pokrewieństwa a. powinowactwa.
Dziesięcina, dziesiąta część zbiorów i płodów, oddawana jako podatek stały Kościołowi.
Dziesięcinnik, ten, co pobiera dziesięcinę.
Dziesięcio- w połączeniu z rzeczownikami tworzy przymiotniki złożone, oznaczające posiadanie pewnych części a. pewnych cech w liczbie 10 (np. dziesięciogarncowy = zawierający 10 garncy).
Dziesięciobok (-u), p. Dziesięciokąt.
Dziesięciodniowy, dziesięć dni trwający a. mający.
Dziesięciogroszówka, moneta zawierająca dziesięć groszy, dziesiątka, dziesiątak, dyska.
Dziesięciokąt, powierzchnia ograniczona dziesięciu linjami czyli bokami i mająca dziesięć kątów.
Dziesięciokopiejkowy, dziesięć kopiejek zawierający a. kosztujący, dwudziestogroszowy.
Dziesięciokrotny, dziesięć razy powtórzony.
Dziesięciolecie, przeciąg czasu dziesięciu lat; rocznica dziesięcioletnia.
Dziesięciomiesięczny, dziesięć miesięcy mający a. trwający.
Dziesięciomiljonowy, z dziesięciu miljonów złożony; dziesięć miljonów posiadający; na dziesięć miljonów wartości oceniany; stanowiący cząstkę dziesięć miljonów razy mniejszą od całości.
Dziesięciopiętrowy, mający dziesięć piętr; wysoki na dziesięć pięter.
Dziesięciopręcikowy kwiat = mający dziesięć pręcików.
Dziesięcioraki, dziesięcioma sposobami dający się wytłomaczyć a. zrobić; z dziesięciu gatunków złożony.
Dziesięcioro (-rga), dziesięć sztuk czegoś (szczeg. różnych rodzajów a. niemających liczby pojedynczej), dziesiątek; d. dzieci, drzwi, sani; D. Bożego Przykazania = dekalog; d. w d. = w dziesięć razy tyle.
Dziesięciorublowy, dziesięć rubli zawierający a. kosztujący (loża dziesięciorublowa, papierek dziesięciorublowy).
Dziesięciorublówka, dziesięciorublowa moneta.
Dziesięciorzędny, w dziesiątym rzędzie umieszczony; przen. najpodrzędniejszy.
Dziesięciosłupkowy kwiat = mający dziesięć słupków.
Dziesięciostrzałowy rewolwer = dziesięć nabojów mieszczący.
Dziesięciotysięczny, z dziesięciu tysięcy złożony; dziesięć tysięcy posiadający; na dziesięć tysięcy oceniany; stanowiący cząstkę dziesięć tysięcy razy mniejszą od całości.
Dziesięciowiekowy, dziesięć wieków trwający, istniejący; po dziesięciu wiekach przypadający (jubileusz).
Dziesięciowiosłówka, łódź mieszcząca dziesięciu wioślarzy.
Dziesięciu (o mężczyznach) = 10.
Dziesięć (-ciu), liczba = 10; (dziesięć razy).
Dziesięćkroć, dziesięć razy.
Dziesięć kroć sto tysięcy = miljon.
Dziesiętnik, dowódca, naczelnik dziesięciu, przełożony nad dziesięcioma.
Dziesiętny system liczenia, układ liczenia, w którym z dziesięciu jedności tworzy się jeden dziesiątek, z dziesięciu dziesiątków — jedna setka i t. d., w którym wogóle dziesięć jedności rzędu niższego tworzy jedną jedność rzędu wyższego; ułamek d. = ułamek, którego mianownikiem jest 1 z jednym lub więcej zerami; d. metryczny system miar = układ, w którym miara przyjęta za jedność dzieli się na dziesięć miar mniejszych, miara mniejsza na dziesięć miar jeszcze mniejszych i t. d.; d-a waga = waga, na której ciężary ważą się gwichtami dziesięć razy lżejszemi, waga decymalna.
Dzietny (-na), mający (-ca) dzieci.
Dziewa, dziewczyna dorodna, dziewoja.
Dziewczę (-ęcia w lm. — ęta), Dziewczak, (zdrobn. Dziewczynka, Dziewczyneczka, Dziewczątko, Dziewcząteczko), niedorosła dziewczyna, panienka; podlotek.
Dziewczęcy, przym. od Dziewczę, dotyczący dziewczęcia, ujmujący, niewinny, naiwny.
Dziewczyna, dziecko płci żeńskiej; dziewczę, panienka, panna, młoda kobieta niezamężna; służąca niezamężna.
Dziewczynina, dziewczyna godna politowania.
Dziewczysko, zgr. od Dziewczyna, duża dziewczyna.
Dzieweczka, pieszczotliwa nazwa dziewczyny, miła, hoża, ładna dziewczyna.
Dziewiątka, liczba 9, cyfra wyrażająca liczbę 9; kostka o 9 oczkach; dziewiąty krzyżyk (90 lat); w murar. cegła mająca 9 cali.
Dziewiąty, licz. porządkowy od Dziewięć; d. dzień; d-ta godzina; jedna d-ta część = część dziewięć razy mniejsza od całości.
Dziewica, panna, panienka, dziewoja, dziewczę, dziewczyna; niewiasta, która zachowała dziewictwo.
Dziewictwo, Dziewiczość, panieństwo; czystość panieńska, niepokalaność, niewinność.
Dziewiczy, przym. od Dziewica, panieński, czysty, niewinny, niepokalany, bez zmazy; przen. nietknięty ręką ludzką, w stanie pierwotnym natury będący (las d.); d. wieczór, używana w niektórych okolicach nazwa ostatniego wieczoru przed ślubem, spędzanego przez pannę młodą wyłącznie w towarzystwie panien, śpiewających odpowiednie pieśni.
Dziewierz, brat męża, szwagier; ojciec męża, świekier.
Dziewięcio- w połączeniu z rzeczownikami tworzy przymiotniki złożone, oznaczające posiadanie pewnych części a. pewnych cech w liczbie 9 (np. dziewięcio milowy = długości mil 9).
Dziewięciogałkowy — p. Dziewięciopałkowy.
Dziewięciokąt, Dziewięciobok, powierzchnia ograniczona dziewięciu linjami, mająca zatem dziewięć boków i tyleż kątów.
Dziewięciokrotny, dziewięć razy większy; dziewięć razy powtórzon y.
Dziewięciolecie, przeciąg lat dziewięciu.
Dziewięcioletni, dziewięć lat trwający a. mający.
Dziewięciomiesięczny, dziewięć miesięcy mający a. trwający.
Dziewięciopałkowy, Dziewięciogałkowy, Dziewięcioperłowy, mający w koronie nad herbem dziewięć pałek, a. gałek a. pereł, hrabiowski.
Dziewięciopręcikowy kwiat = dziewięć pręcików mający.
Dziewięcioraki, z dziewięciu jednakowych części, przedmiotów różnych złożony; dziewięć razy powtórzony.
Dziewięcioro (-rga), liczeb. zbior. od Dziewięć; d. dzieci; splatać co w d.
Dziewięciostan, w mat.: bryła ograniczona dziewięciu płaszczyznami.
Dziewięciu = 9 (o mężczyznach).
Dziewięć, licz. = 9; ni w pięć ni w d. pleść = mówić bez sensu, bez związku.
Dziewięciuset = 900 (o mężczyznach).
Dziewięćdziesiąt (-ęciu), licz. = 90.
Dziewięćdziesiąty, licz. porząd. od Dziewięćdziesiąt; d-ta część = część 90 razy mniejsza od całości.
Dziewięćdziesięcioletni, mający a. trwający lat dziewięćdziesiąt.
Dziewięćdziesięciu = 90 (o mężczyznach).
Dziewięćkroć, dziewięć razy; d. sto tysięcy = dziewięćset tysięcy.
Dziewięćset (-ciuset), licz. 900.
Dziewięćsetny, liczeb. porządkowy od Dziewięćset; d-na część = część mniejsza 900 razy niż całość.
Dziewiętnastka, liczba a. cyfra 19; nazwa dawana posługaczowi a. powrozowi noszącemu liczbę 19 jako odznakę.
Dziewiętnastokąt, Dziewiętnastobok, powierzchnia zamknięta dziewiętnastu linjami, mająca tedy 19 boków i tyleż kątów.
Dziewiętnastoletni, mający albo trwający dziewiętnaście lat.
Dziewiętnastu = 19 (o mężczyznach).
Dziewiętnasty, liczeb. porządkowy od Dziewiętnaście; d-ta część = część 19 razy mniejsza od całości.
Dziewiętnaście (-stu) = 19; cyfra oznaczająca liczbę 19, dziewiętnastka.
Dziewka, Dziewa, dziewica, panna tęga, zdrowa; młoda kobieta niezamężna; służąca niezamężna; na wsi: d. folwarczna; d. od krów; kobieta publiczna, nierządnica.
Dziewkarz, Dziewczarz, Dziewczyniarz, ten, co się ugania za dziewczynami, kobieciarz, lowelas, donżuan.
Dziewoja (zdr. Dziewojka), hoża, powabna dziewczyna, dziewa.
Dzieworództwo, wydawanie potomstwa z jaj niezapłodnionych.
Dziewosłąb, poseł od starającego się o pannę i w jego imieniu proszący o jej rękę, swat; ten, co rai małżeństwo; w lmn. zaloty, konkury, swaty, zaręczyny, zrękowiny.
Dziewosłębić, być dziewosłębem, prosić w imieniu starającego się o rękę panny, swatać.
Dziewosłęby, swaty, poselstwo do rodziców panny młodej z prośbą o jej rękę.
Dziewucha (zdr. Dziewusia, Dziewuszka), dzieweczka; rubasznie zamiast dziewczyna, dziewka.
Dzieżny, przym. od Dzieża: barszcz = barszcz z ukwaszonej mąki a. z ukwaszonego chleba.
Dzięciołek, zdrob. od Dzięcioł; drobny, krajowy gatunek dzięcioła; w myśl. dzięcioł suchy.
Dzięciołowate ptaki dwuparzystopalcowe, rodzaj ptaków łażących (po pniach pionowych): dzięcioły.
Dzięcior, kojec na kury w kształcie kosza odwróconego, u góry ważkiego; zdr. Dzięciorek.
Dziędziera, Dziędzierawa, Dziędzierzawa, Dendera, Denderawa, — p. Bieluń.
Dzięgielnica, Lubszcza, bot., roślina z rodziny baldaszkowatych.
Dzięgień, lek., rak wodny, zgorzeń.
Dzięglówka, wódka z dzięglem.
Dzięgława, nm., roślina północno-amerykańska z rodziny dzięglowatych, u nas hodowana w doniczkach; dzięgiel drzewny, bluszczownik.
Dzięgławowate, nm., rodzina roślin dwuliścieniowych, araljowate, bluszczowate.
Dzięgna, blm., lek., zapalenie ust wrzodziejące, zgorzelina.
Dzięka, częściej w lm. Dzięki, podziękowanie, dziękczynienie; d. komu a. czemu = przez kogo, przez co, za sprawą czyją, z powodu czego, za przyczynieniem się, za pośrednictwem czyim.
Dziękczynienie, podziękowanie, dzięki, wyrażenie wdzięczności.
Dziękczynny, dziękujący; oznaczający, wyrażający podziękowanie, dzięki (modły dziękczynne).
Dzięki — p. Dzięka.
Dziękować, oświadczać wdzięczność, składać dzięki; wymawiać ś. grzecznie od przyjęcia czego; d. za służbę = oświadczać postanowienie opuszczenia jej.
Dziki, niedomowy, nieswojski, nieoswojony, nieobłaskawiony; nieuprawny, rosnący w stanie natury, siłami przyrody zasiany i rosnący bez starań ludzkich; leśny, polny (jabłoń dzika, ogród d.); nie ucywilizowany, barbarzyński (człowiek d.); nietowarzyski, nieśmiały, wstydliwy; niepohamowany, nieokiełznany, nieugłaskany, szalony, wściekły, gwałtowny; drapieżny, krwiożerczy; srogi, okrutny, zaciekły, zajadły, zażarty, rozwścieczony, rozbestwiony, rozjuszony (d. wzrok, charakter, dzikie serce, żądze); dziwaczny, dziwny, cudacki, cudaczny, potworny, osobliwy, szczególny, ekscentryczny (d-ka pretensja); kamień d. = nie ociosany; staw d. = zarosły, zapuszczony przez zatamowanie wody w korycie naturalnym; drożdże dzikie, p. Drożdże; d-ka świnia; p. Dzik; d-kie mięso = żywe mięso narastające na ranach jako wytwór chorobliwy; d. kolor = kolor podobny do barwy żelaza; rz. człowiek d., barbarzyniec (napad dzikich); członek parlamentu, nie należący do żadnego stronnictwa; miłośnik sportu, nie należący do towarzystwa sportowego; p. Dzikus.
Dziko, przysł. od Dziki (d. wyglądać).
Dzikoludy, blp., dzicy ludzie.
Dzikość, rz. od Dziki; obyczaje dzikie, natura dzika, charakter dziki, uczucie dzikie.
Dzikowaty, trochę dziki.
Dzikowina — p. Dziczyzna a. Dzikowizna, Dziczyna; mięso z dzika; pustkowie, pustynia.
Dzikus, Dziczek, Dziki człowiek = człowiek nieśmiały, nieobyty z towarzystwem; nieokrzesany; unikający towarzystwa, nietowarzyski, odludek, mizantrop; człowiek nieucywilizowany, barbarzyniec.
Dzikuska, dzika dziewczyna, nieobyta z towarzystwem, dzikich obyczajów; śmiała, odważna; nieśmiała, wstydliwa.
Dziob — p. Dziób.
Dziobać — p. Dziobnąć.
Dziobanka, haft., tło zamatowane drobniutko haftowanemi punkcikami, maczek, zakrapianie; w hut., mała flaszka aptekarska w postaci bańki z długą szyją, bocianka.
Dziobas — p. Dziób; mała siekierka; koniec oskarda.
Dziobaty, mający długi dziób; ospowaty, mający dołki bliznowate na twarzy, jako znaki po przebytej ospie.
Dziobek, zdr. od Dziób; p. Dzióbek.
Dziobnąć, nied. Dziobać, uderzyć, ukłóć dziobem, udziobać; jeść, uszczknąć, chwytając dziobem (ptaki dziobią wiśnie); przen. rąbać drwa na drobne kawałki; p. Dziabać; robić na drzewie wyżłobienia, uderzając narzędziem ostrym; d. kogo, ukłóć, uszczypać, ubóść, zadrasnąć, dojeść mu, powiedzieć mu co dotkliwego; zadużo wypić; trochę skosztować, jeść z niechęcią; d. się, uderzyć się dziobami; przen. swarzyć się, dokuczać sobie.
Dziobowaty, mający kształt dzioba.
Dzion, ul, barć.
Dzionek, zdr. od Dzień; już d., skoro d. = świt, brzask.
Dzióbak, Dziubak, młot z wydłużonym, spiczastym końcem do ociosywania kamieni, młot z dziobem, nosaciec.
Dzióbek, zdr. od Dziób, wydłużony koniec dzbanuszka a. innego naczynka, ułatwiający wylewanie płynów z naczyń; nosek naczynia; d. gazowy = rurka kończasta, którą wychodzi gaz; koniec kurka rewolwerowego, uderzający w nabój; d. a. Dziubuś, buziak, twarzyczka, usteczka; przen. dać d-bka = pocałować.
Dziryd, Dziryt, ar., krótki pocisk, rodzaj włóczni, rodzaj krótkiej kopji.
Dzisiejszość, teraźniejszość, obecność.
Dzisiejszy, przym. od Dziś; z obecnego dnia (święto d-e, gazeta d-a, pieczywo d-e = świeże, nie sczerstwiałe); teraźniejszy, obecny, współcześnie z nami istniejący (d-a moda, d-a młodzież); tegoroczny.
Dziś, Dzisiaj, przys. w dniu obecnym, dnia bieżącego; przen. obecnie, teraz, temi czasy, w bieżącej dobie; do d., do d. dnia = dotąd, dotychczas; od d., od d. dnia = odtąd, nadal.
Dziubuś — p. Dzióbek.
Dziuńdziuczyć ś., guzdrać się, ociągać się (z ubieraniem, z wyjściem).
Dziupla, Dziupło, Dupla, Dupło, Dupel, wypróchniały otwór w pniu drzewa; wogóle jamka, norka, rozpadlina, szparka.
Dziuplasty, mający dziuplę, wypróchniały wewnątrz, wydrążony.
Dziura, miejsce przedziurawione, rozdarte; otwór, luft, szpara, szczelina, jama, wybój, dół, wyrwa na drodze; jama, kryjówka, nora; d-ry w niebie nie będzie = mała szkoda; zrobiła ś. d. w czyim budżecie = niedobór, zabrakło pieniędzy skutkiem wydatku, straty; przen.: d-ry zatykać = zaspokajać potrzeby; d-ry kim zatykać = używać kogo do podrzędniejszych a. do przykrych posług; w całym d-ry szukać = lubić przyganiać; przen.: mieszkanie ciasne i brudne; knajpa; miejsce podejrzane; liche miasteczko, kąt zapadły, odludzie, okolica deskami zabita; odległy zakątek, przedpiekle; gm., tyłek, zadek; zdr. Dziurka, Dziureczka.
Dziurawcowate, rodzina roślin dwuliścieniowych.
Dziurawić co = dziury w czym robić.
Dziurawiec, Dziurawić ś., dziurawym się stawać, drzeć ś., psuć się.
Dziurawnica, maszyna do wybijania otworów w płytach metalowych; przebijarka, wybijalnia, sztanca.
Dziurawy, mający dziurę, pełen dziur, rozdarty, podarty (buty dziurawe); przen. d. worek = człowiek rozrzutny; wydający wszystko co ma; człowiek nienasycony.
Dziurka, Dziureczka, zdrob. od Dziura, mała d., otworek, przepust, po d-ki = pełno, dużo, dosyć, w bród, obficie, po uszy.
Dziurkarka, szwaczka obszywająca dziurki do guzików.
Dziurkować, robić w czem dziurki.
Dziurkowany, pełen dziurek porobionych.
Dziurkowatość, rz. od Dziurkowaty; porowatość, ogólna własność ciał, polegająca na tym, że się składają z cząsteczek nie przylegających do siebie ściśle.
Dziurkowaty, pełen dziurek, otworów; porowaty; gąbczasty.
Dziurować, dziury w czem robić, przebijać.
Dziurownica — p. Dziurawnica.
Dziw! okrzyk zdziwienia.
Dziw (-u), Dziwo, rzecz dziwna, zdumiewająca, zadziwiająca, niezwyczajna; cud, zjawisko nadprzyrodzone, rzecz nadnaturalna; dziwoląg, dziwotwór, potwór, poczwara, monstrum; nie d. a. niema d-wu = nie dziwota, nic dziwnego; rzecz prosta, rzecz naturalna; naturalnie, oczywiście, niema się co dziwić, jasne jest, łatwo pojąć; zdziwienie, podziw, wydziwianie; przen. dużo, mnóstwo; d-y z siebie robić = postępować cudacznie, ubierać ś. dziwacznie.
Dziwacki — Dziwaczny.
Dziwactwo, postępek dziwny; dziwaczność, usposobienie dziwne; urojenie, chimera; kaprys dziwny, chęć dziwna; tetryctwo, przesadna pedanterja.
Dziwaczeć, stawać się dziwakiem.
Dziwaczek, bot., roślina z rodzaju nocnicowatych.
Dziwaczność, rz. od Dziwaczny; dziwactwo.
Dziwaczny, Dziwacki, dziwny aż do śmieszności, cudacki, cudaczny, fantastyczny; chimeryczny, ekscentryczny.
Dziwaczyć ś., postępować dziwacznie, wyrabiać dziwactwa, kaprysić, grymasić, zbytecznie wybredzać, wydziwiać; zrzędzić, tetryczyć, mantyczyć; drobiazgowość posuwać do znudzenia, do pedanterji; nadmiernie skrupulizować.
Dziwadło — p. Dziwoląg.
Dziwak, człowiek dziwaczny, nienaturalny, postępujący w sposób dziwaczy; cudak, oryginał, ekscentryk; tetryk, mantyka.
Dziwer, Dźwier, pers., deseń na stali demasceńskiej.
Dziwerować, Dźwerować, pers., zdobić stal damasceńską (twardą i wytrzymałą) w dziwery czyli desenie; damaszkować, demeszkować, modrawić.
Dziwerówka, Dźwierówka, pers., strzelba ze stali damasceńskiej, dziwerowana, damaszkowana.
Dziwić, sprawiać wrażenie czegoś niespodziewanego albo niezwykłego, zadziwiać, zdumiewać, wprawiać w podziw; d. ś., dziwować się; doznawać zdziwienia, wrażenia, że się ma przed sobą coś niezwykłego, niespodziewanego a. niezwykłego, zdumiewać ś., zastanawiać ś., przypatrywać ś.
Dziwnie, Dziwno, przys. od Dziwny; na podziw, bardzo zadziwiająco, szczególnie, śmiesznie.
Dziwny, zadziwiający, zdumiewający, niezwykły; godny podziwu; przedziwny, nadzwyczajny, osobliwy, niepospolity; dziwaczny, cudacki, ekscentryczny, oryginalny; coś dziwnego sobie zrobić = dopuścić ś. czegoś niespodziewanego, jakiego rozpaczliwego zamachu na siebie.
Dziwo — p. Dziw; widziadło, mara, strach, straszydło; d. przysł. coś dziwnego!
Dziwoląg, Dziwadło, zjawisko dziwaczne, człowiek dziwaczny, cudak; potwór, monstrum, poczwara, dziwotwór; niedorzeczność, cudactwo; brednia (popisał dziwolągi).
Dziwolężny, Dziwolążny, przym. od Dziwoląg; dziwaczny, cudaczny, potworny.
Dziwonia, krajowy ptak wróblowaty stożkodzioby z rodziny łuszczaków.
Dziworzesznia, gatunek palmy, wydający olbrzymie owoce w kształcie dwóch orzechów zrosłych razem.
Dziwostręt, roślina z rodziny psiankowatych.
Dziwota — p. Dziw; dziwo, rzecz dziwna, osobliwość; nie d. = nie dziw.
Dziwotwór (-oru) — p. Dziwoląg.
Dziwotwórczy, sprawiający cuda.
Dziwować, zadziwiać, podziwiać, d. się; p. Dziwić.
Dziwowisko, rzecz wzbudzająca podziw ogólny, widok zabawny, osobliwość, rzecz dziwna, zadziwiająca, widowisko dziwne, przedmiot podziwu, dziwotwór.
Dziwożona, istota bajeczna, w podaniach ludowych wspominana, boginka brzydka i złośliwa, karząca przekroczenia przeciw wierności małżeńskiej.
Dzwoniarz, ten, co robi dzwony, ludwisarz; p. Dzwonnik.
Dzwonić, bić w dzwon, poruszać dzwonem, dzwonkiem dla wywołania dźwięku; wydawać a. wydobywać z czego dźwięk podobny do dźwięku dzwonu, brzęczeć, dźwięczeć; d. na kogo = dzwonieniem wołać, przyzywać; d. na to kazanie = nakłaniać do czego, zachęcać do czego; słyszał, że dzwonią ale nie wie, w którym kościele = ma wiadomości w części prawdziwe, w części niedokładne; d-ka ruszyć, przypomnieć rzecz niemiłą; przen. brząkać, szczękać; d. zębami = szczękać, drżeć z zimna; dźwięczeć, brzmieć; dzwoni w uszach = szumi, piszczy, brzęczy wewnątrz.
Dzwonko, część, kawałek ryby, płazu = pociętego poprzecznie.
Dzwonkowaty, do dzwonka podobny; rośliny dzwonkowate = rodzina roślin dwuliścieniowych.
Dzwonkowy, przym. od Dzwonek; przym. od Dzwonka, karowy.
Dzwonnik, Dzwoniarz, ten, co w dzwony bije w dzwonnicy, poruszając je za pomocą sznurów.
Dzwonowy, przym. od Dzwon.
Dzyndzyk, to co się dynda, wisiorek, kutasik; drobny przedmiot a. ozdoba wisząca i kołysząca się za poruszeniem; d-ki = drobne ozdoby przy łańcuszku, przy broszce i t. p.
Dźgać, pić wiele; p. Dźgnąć, Żgnąć.
Dźwier, Dźwier — p. Dziwer, Dziewer.
Dźwierować — p. Dziwerować.
Dźwięczeć, wydawać przyjemne brzmienie, wydawać dźwięk, odgłos, być dźwięcznym; p. Dźwięknąć.
Dźwięczność, rz. od Dźwięczny; d. głosu = właściwość, jaką wyróżniają się różne głosy jednej wysokości i jednego natężenia.
Dźwięczny, dźwięczący, wydający dźwięk metaliczny, srebrzysty; mile brzmiący, przyjemny dla ucha, melodyjny; w gram. spółgłoska dźwięczna, głośna, słaba.
Dźwięk (-u), głos, brzmienie; głos harmonijny, głos wydawany przez drgający metal, strunę; dźwięknięcie, dźwięczenie, brzęk, szczęk.
Dźwiękliwy, wydający dźwięki, dźwięczący, brzękliwy.
Dźwięknąć, nied. Dźwięczeć, wydać dźwięk, zadźwięczeć, brzęknąć, szczęknąć, zadzwonić; sprawić, żeby co zadźwięczało, szczęknąć, zadzwonić, brzęknąć (d. w talerze metalowe, d. szablami).
Dźwiękonaśladowczość, rz. od Dźwiękonaśladowczy; dźwiękonaśladownictwo, onomatopeja.
Dźwiękonaśladowczy, naśladujący mową głosy przyrody, onomatopeiczny.
Dźwiękowy, przym. od Dźwięk.
Dźwig, przyrząd do podnoszenia, winda.
Dźwigacz, ten, co dźwiga ciężary, tragarz; przyrząd do podnoszenia ciężarów; anat. mięsień dźwigający, podnoszący a. podtrzymujący jaką część ciała.
Dźwigać, nosić, nieść coś ciężkiego; p. Dźwignąć.
Dźwigar, belka sztucznie wzmocniona, podtrzymująca ścianę, sklepienie, wiązanie dachowe, pomost.
Dźwigarka, Dźwigownica, przyrząd do podnoszenia ciężarów, podnośnica, lewar, winda, dźwigacz.
Dźwignąć, nied. Dźwigać, podnieść co ciężkiego; udźwignąć, uradzić (nie dźwignę tego kamienia); przen. wznieść, wybudować, postawić (d. gmach); podźwignąć, podnieść z upadku; nosić a. nieść co ciężkiego; d. ś. = wstać z trudnością, unieść się, podnieść się z trudem; przen. d. ś. z choroby = wyzdrowieć; d. ś. z upadku = stać się znowu moralnym a. zamożnym.
Dżamak, tur., u Turków żołnierz niewyćwiczony, świeżo zaciągnięty.
Dżamja, Dżamid, tur., główny meczet, wielka świątynia muzułmańska.
Dżdżu p. Deszcz.
Dżdży, nieos. = deszcz pada.
Dżdżyć, spuszczać deszcz; d. ś. mieć się na deszcz, chmurzyć ś.
Dżdżysty, obfitujący w deszcz, wilgotny (dzień d.).
Dżechada, tur., wojna święta muzułmanów przeciw chrześcijanom w obronie zagrożonego islamu.
Dżeneryksza, jap., japońska dorożka o jednem kole, ciągniona przez człowieka.
Dżentelman, Dżentelmen, ang., człowiek dobrze wychowany, honorowy; salonowiec.
Dżentelmański, Dżentelmeński, ang., przym. od Dżentelman.
Dżentelmaństwo, Dżentelmenerja, blm. honorowość w postępowaniu; poczucie honoru właściwe dżentelmanowi.
Dżentelmenerja — p. Dżentelmaństwo.
Dżet (zdr. Dżecik), ang., gagat, bursztyn czarny a. węgiel brunatny polerowany, używany na ozdoby; paciorek a. paciorki z węgla brunatnego.
Dżetowy, zrobiony z dżetu.
Dżgać, Dżgnąć — p. Żgnąć.
Dżiudżitsu, jap. rodzaj gimnastyki japońskiej, zapaśnictwo japońskie, polegające na ubezwładnieniu przeciwnika.
Dżokiejka, Żokiejka, czapeczka okrągła z daszkiem, używana przez dżokiejów.
Dżokiej-klub (-u), blm. stowarzyszenie i lokal stowarzyszenia miłośników wyścigów konnych, a. wioślarstwa; rodzaj mocnych perfum.
Dżokiejski, Żokiejski, właściwy dżokiejowi.
Dżon-Bull, żart. Anglik.
Dżuma, tur.,, niebezpieczna choroba, powodująca obrzmienie gruczołów i zakażanie krwi; zaraza morowa, mór, pomór.
Dżungla, Dżongla, hind., błotnista wyspa w ujściu rzek zwrotnikowych, porosła nieprzebytym lasem, najczęściej utworzonym z bambusów; bagnista przestrzeń takąż gęstwiną pokryta.
Dżygitówka, gimnastyczne ćwiczenia na koniu, wykonywane przez kozaków kubańskich.
Dżyhad, arab., nawracanie orężem na mahometanizm, wojna święta przeciw nie-mahometanom.
Dżyn, ang., rodzaj wódki jałowcowej.
Dżyngoizm, Jingoizm, ang., szowinizm anglo-saski w Anglji oraz w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej.
E, piąta litera w alfabecie; samogłoska podniebienna; w języku polskim niema wyrazów zaczynających się od E, prawie wszystkie są pochodzenia obcego; w muz., trzeci stopień tonacji C major; nazwa tonacji a. gamy majorowej i minorowej; e...! (wykrzyknik) oznacza powątpiewanie, obojętność, lekceważenie, zniecierpliwienie, żal, niezadowolenie.
Ebenisterja, fr., stolarstwo meblowe artystyczne.
Eblis, arab., zły duch u mahometanów.
Ebonit, ang. edebon = heban; w chem. jeden z przetworów otrzymywanych przez wulkanizację kauczuku, guma stwardniała, kauczuk rogowy.
Ebor, łć., kość słoniowa.
Ebulicja, łć., wrzenie, kipienie, powstawanie pęcherzy.
Ebuljoskop, gr., przyrząd chemiczny, służący do oznaczania ilości alkoholu w napojach spirytusowych.
Ech! e! (wykrzyk) — p. E.
Echejastechnja, gr., sztuka zmieniania głosu, brzuchomówstwo.
Echinit, gr., jeżowiec skamieniały.
Echo, gr., odbicie się głosu od jakiej przegrody, np. muru, góry, drzew; odgłos, oddźwięk; przen. powtarzanie czyichś słów.
Echometr, gr., przyrząd do mierzenia siły dźwięku.
Echowy, dotyczący echa, odbijający się echem, dający echo, powtarzany przez echo.
Echt, nm., prawdziwy.
Eczka, nm., kafel narożny kwadratowy.
Edeling, nm., szlachcic u daw. Germanów.
Eden, hebr., raj; przen. rozkosz (miejsce rozkoszne a. uczucie błogie, rozkoszne); raj, niebo, szczęście, przyjemność.
Edeński, rajski, niebiański.
Edomczyk, nieprzyjaciel żydów, tatar.
Edomici, nazwa starożytna narodu semickiego.
Edredonowy, z edredonu, miękki, puszysty, puchowy.
Edukacja, łć., wychowanie, wykształcenie, ćwiczenie młodzieży w naukach i obyczajach, okrzesanie.
Edukacyjny, wychowawczy (system e., komisja e-na = zajmująca się wszystkim, co dotyczy wychowania młodzieży).
Edukować, łć., kształcić, uczyć, wychowywać, wykształcać, ćwiczyć w naukach, w obyczajach.
Edukowany, łć., dobrze wychowany, wykształcony, okrzesany.
Edukt, łć., substancja wyciągnięta z materjału surowego (np. cukier z buraków), w przeciwieństwie do produktów, które należy wydzielić mechanicznie; praw. dowodzenie sądowe szlacheckiego pochodzenia; wyciąg z dokumentu, wypis, ekscerpt.
Edycja, łć., wydanie (książki), jednorazowe wydrukowanie pewnej liczby egzemplarzy dzieła.
Edyfikować, łć., wznosić, budować.
Edykt, łć., rozporządzenie, postanowienie władzy wyższej, wyrok, rozkaz, nakaz, reskrypt.
Edyl, łć., w staroż. Rzymie wyższy urzędnik policyjny, mający obok tego dozór nad budowlami.
Edypowy, gr., zagadkowy, trudny do odgadnięcia.
Edytor, łć., wydawca, nakładca (książki).
Efeb, gr., w starożytnych Atenach młodzieniec dojrzewający.
Efebja, gr., dojście do dojrzałości młodzieńczej, instytucja i miejsce ćwiczeń młodzieży w starożytnych Atenach.
Efekciarstwo, uganianie się za efektami.
Efekciarz, Efekcista, łć., lubiący efekty, goniący za efektami.
Efekt, łć., skutek, wrażenie, sprawienie wrażenia, zadanie szyku; w lm. e-ty = rzeczy zwłaszcza podróżne, pakunki, drobiazgi rozmaite, ruchomości, sprzęty; rzeczy i przybory należące do wojska; papiery wartościowe; natężenie siły, praca.
Efektowny, łć., sprawiający, wywołujący miłe wrażenie; błyskotliwy, przedstawiający się pięknie, wydatny, odznaczający się, bijący w oczy, porywający.
Efektywny, fr. istotny, rzeczywisty.
Efemeryczny, gr. krótkotrwały, chwilowy, przemijający, znikomy.
Efemeryda, gr., zjawisko a. istota szybko przemijająca bez śladu; owad, żyjący dzień jeden, jętka; w lm. e-dy: pisma perjodyczne ulotne, podające wypadki dzienne; w astr. e-dy: roczniki a. tablice astronomiczne, podające z góry wiadomości o położeniu ciał niebieskich na pewien czas i ich bieg na każdy dzień roku.
Efeminacja, fr., zniewieściałość.
Efendi, tur., tytuł duchownego urzędnika i uczonego w Turcji.
Eferwescencja, łć., wzburzenie, pienienie się.
Efeta, gr., w staroż. Atenach sędzia kryminalny.
Efimek, dawny talar.
Eflorescencja, łć., wykwitnienie, kwitnienie; wyrzut na skórze; rozpadanie się kryształków niektórych soli na miałki proszek.
Efluencja, łć., wypływ, upływ.
Efod, hebr., a. Humerał, chusta wkładana przez księdza na ramiona pod ornat.
Efor, gr., jeden z pięciu urzędników w Sparcie, kontrolujących czyny królów.
Eforka, gr., dama klasowa.
Efraim lub Efraimita = moneta ze szlachetnego wprawdzie metalu, ale bardzo nizkiej próby, kursująca w Polsce za króla Augusta III.
Efrakcja, łć., włamanie, wyłamanie (drzwi).
Efroncki, fr., bezczelny, zuchwały, bezwstydny, obrażający, natrętny.
Efront, fr., zuchwalec.
Efronterja, fr., bezczelność, zuchwałość; zuchwalstwo, buta, zarozumiałość, arogancja, śmiałość bezczelna, bezwstyd, natręctwo.
Egalitaryzm, fr., dążenie do zrównania ludzi między sobą pod względem praw, lub dochodów.
Egalizacja, fr., zrównywanie, równouprawnienie.
Egalizować, fr., równać, bilansować.
Egerja, łć., nimfa, doradczyni króla rzymskiego Numy Pompiliusza; wogóle: doradczyni.
Egida, gr., opieka, obrona, zasłona, osłona, tarcza, puklerz, ochrona, protektorat.
Egiestja, łć., lek., wydalenie z ciała części zużytych.
Egiptjolog, Egiptolog, znawca starożytności egipskich i badacz Egiptu.
Eglantyna, fr., róża dzika.
Egocentryczny, łć., uważający swoje „ja“ za środek świata, za cel główny wszystkiego.
Egoista (forma ż. Egoistka), łć., samolub, sobek, pełen egoizmu, interesowny.
Egoistyczny, Egoistowski, samolubny.
Egoizm, łć., samolubstwo, sobkostwo; skłonność wrodzona do podporządkowania wszystkiego pod interes własny, do przekładania interesu własnego nad cudzy, interesowność.
Egotyczny, łć., przym. od Egotyzm; poezja e-a = której przedmiotem jest osoba autora.
Egotyzm, łć., skłonność do mówienia wciąż o sobie, do zajmowania wszystkich swoją osobą; samobyt, samoistność; uważanie siebie za podstawę i źródło wszystkiego.
Egzacerbacja, łć., rozgoryczenie, podrażnienie, pogorszenie (choroby).
Egzagieracja, łć., przesadzanie, przesada; nieprawda, kłamstwo, blaga.
Egzagierować, łć., przesadzać, powiększać fakt w opowiadaniu, mówić nieprawdę, kłamać, blagować.
Egzakcja, łć., pobór przymusowy, przymusowe wybieranie czego (np. podatków), wymuszanie, egzekwowanie; obwód, w którym egzaktor ściąga podatki.
Egzaktor, łć., pobierający podatki, zmuszający, poborca, egzekutor.
Egzaltacja, łć., uniesienie, zapał przesadny, zbytnia czułość, uniesienie, podniesienie, przesada, entuzjazm.
Egzaltować, łć., wprawiać w egzaltację, wzbudzać w kim zapał przesadny; e. ś. wpadać w egzaltację, unosić ś., zapalać ś., zachwycać ś., przesadzać.
Egzaltowany, łć., skłonny do egzaltacji, zapalony, zbyt czułostkowy, łatwo się unoszący.
Egzamin, łć., próba mająca na celu ocenienie nabytych wiadomości; przen. badanie, wypytywanie się, wyciąganie na słówka, indagacja.
Egzaminacyjny, łć., dotyczący egzaminowania, przeznaczony do egzaminowania (komisja, sala egzaminacyjna).
Egzaminator, łć., słuchający egzaminu, egzaminujący, badający ucznia, śledzący postępów, krytykujący.
Egzaminatorski, łć., przen., nadęty, napuszony, przesadnie poważny.
Egzaminować, łć., słuchać egzaminów, badać, przesłuchywać z postępu w naukach; badać wogóle, wybadywać, wypytywać ś., składać egzamin, badać się, próbować się.
Egzaminowany, łć., ten, który zdał egzamin, przesłuchany.
Egzantema, gr., Egzantematyczna gorączka, rodzaj febry, przy której perjodycznie zjawiają się i nikną wyrzuty skórne.
Egzantematyczny, skórny, rozwijający się na skórze.
Egzarcha, gr., wielkorządca bizantyjski; tytuł niektórych biskupów w początkach kościoła; biskup wyższy godnością od metropolity, a niższy od patryjarchy.
Egzarchat, gr., metropolja, prowincja pod zarządem egzarchy; godność metropolity kościoła greckiego; godność wielkorządcy w Bizancyum.
Egzasperacja, fr., rozdrażnienie.
Egzegieta, gr., objaśniający, tłómaczący Pismo Święte.
Egzegietyczny, gr., dotyczący egzegiezy.
Egzegietyka, gr., sztuka wykładania, objaśniania (Pisma Ś-go).
Egzegieza, gr., wykład, objaśnienie tekstu (Pisma Ś-go).
Egzekracja, łć., zdjęcie święceń.
Egzekucja, łć. wykonanie, uskutecznienie; wykonanie, spełnienie wyroku, testamentu; wymierzenie kary śmierci, stracenie kogoś; przymusowe ściąganie należności skarbowych; ludzie, wysłani do ściągania tych należności; wykonanie utworu muzycznego.
Egzekutor, łć., osoba, której zadaniem dopilnowanie wykonania testamentu; wykonawca woli testatora; wykonawca kary; żołnierz a. policjant, wysłany dla wybrania podatków; urzędnik, mający obowiązek przesyłania papierów, wychodzących z biura i wykonywanie zleceń gospodarczych naczelnika.
Egzekutorka, łć., wykonawczyni.
Egzekutywa, łć., władza wykonawcza, mająca prawo i możność przymusowego wykonywania poleceń swoich lub innych władz.
Egzekwent, łć., egzekwujący na mocy wyroku.
Egzekwje (-ji), łć., blp., uroczyste nabożeństwo żałobne za umarłych, obrządki pogrzebowe.
Egzekwować, łć., wykonywać, wypełniać (wyrok), uskuteczniać; wybierać, ściągać należności skarbowe; wydobywać, wydostawać co od kogo, wymuszać; grać, wykonywać utwór muzyczny.
Egzema, gr., rodzaj choroby skórnej; wyprysk swędzący.
Egzempcja, łć., uwolnienie, wyjęcie od czego, wyjątek, ustawa j wyjątkowa, przywilej, ekscepcja; wykup majątku zastawionego.
Egzemplarz, łć., jedna sztuka czego (książki, monety i t. d.); jeden okaz czego; przen., okaz rzadki, wyjątkowy, jedyny w swoim rodzaju; przen., człowiek śmieszny, nudny, osobliwy, typ, okaz.
Egzempt, łć., wyjęty od czego, uwolniony, uprzywilejowany.
Egzenteracja. łć., otwieranie zwłok, wyjmowanie wnętrzności z trupa.
Egzenterować, łć., wyjmować wnętrzności z trupa dla zbadania ich; otwierać zwłoki.
Egzercycja, łć., ćwiczenie, nabieranie wprawy, kształcenie się w czem; ćwiczenie muzyczne; e-e (w muzyce) = ćwiczenia, wprawki.
Egzercytować, łć., kształcić w czem, ćwiczyć, doskonalić, wprawiać w co; e. ś. ćwiczyć ś. w grze muzycznej, wprawiać ś., uczyć ś.
Egzerga, fr., miejsce u spodu medalu a. monety, gdzie umieszcza się napis lub data.
Egzoficja — p. Eksoficja.
Egzogamiczne gr., plemię, plemię, w którem zabronione jest zawieranie małżeństw z osobą tego samego plemienia.
Egzogamja, gr., zakaz zawierania małżeństw z osobą tegoż rodu.
Egzolucja, łć., zapłata.
Egzonerować, łć., uwalniać od ciężaru.
Egzorbitancja, łć., wykroczenie przeciw prawu ogólnemu, przeciw porządkowi publicznemu, wybryk, bezprawie, przestępstwo, wina, nieprawość, grzech.
Egzorbitant, łć., przestępca.
Egzorbitować, łć., uchylać się z pod prawa, wykraczać przeciw prawu, robić wybryki.
Egzorcysta, gr., posiadający moc wyganiania czarta z człowieka a. jakiego miejsca, zaklinający; kleryk mający trzeci stopień święcenia kapłańskiego.
Egzorcyzm, gr., zaklęcie, wyganianie czarta z człowieka, a. z jakiego miejsca; zażegnanie, oczyszczanie, poświęcanie.
Egzorcyzmować, łć., wypędzać czarta, zaklinać, zażegnywać go; poświęcać.
Egzorta, łć., napomnienie kościelne; przemowa pogrzebowa, kazanie, rekolekcja; mowa pogrzebowa.
Egzosmoza, gr., fiz. przesiąkanie płynów przez błonę przepuszczalną na zewnątrz.
Egzostoza, łć., lek., wyrośl kostna.
Egzotermiczność, gr., chem., charakter zjawisk, przy których przebiegu wydziela się ciepło.
Egzotermiczny, gr., wydzielający ciepło.
Egzoteryczny, gr., (o wykładzie tajemnic religijnych, systemów filozoficznych), przeznaczony dla ogółu, dostępny, popularny, przeznaczony dla niewtajemniczonych.
Egzoterysta, gr., popularyzator.
Egzotycyzm, gr., barbaryzm, używanie wyrazów i zwrotów cudzoziemskich zamiast swojskich.
Egzotyczny, gr., pochodzący z obcych klimatów, z odmiennych cywilizacji; przedstawiający zjawiska właściwe strefom odmiennym; cudzoziemski, obcy.
Egzotyzm, gr., cecha obcokrajowa, cudzoziemskość.
Egzuberancja, łć., zbytek, obfitość.
Egzul, Egzulant, łć., wywołaniec, wygnaniec z kraju, banita, tułacz; Egzulka, forma żeńs. od Egzul.
Egzyl, Egzylium, łć., wygnanie.
Egzystencja, łć., istnienie, byt; jestestwo, bytowanie, utrzymanie, sposób do życia.
Egzystować, łć., istnieć, być, znajdować się na świecie; mieć utrzymanie, sposób życia, żyć.
Egzystymacja, łć., poszanowanie, szacunek.
Ehe! wyk. oznaczający potwierdzenie: tak, aha, istotnie; powątpiewanie: czyż? ( — alboż to prawda?)
Eis, nieod., w muz. nuta e z krzyżykiem, czyli o półtonu wyższa od e
Ej! wykrz. okrzyk radości, oj! oh! ha! (ej! dałemże jemu, dałem!); żądanie niecierpliwego, hej!; podniety (ej! pókiż to mamy znosić?); zadziwienia, ach! oj! hoho! (ej, ej, = jakie dziwy!); zniechęcenia, e! eh! et! (ej, co tu robić); przestrogi, groźby; wątpliwości, ejże! (ej, bo dostaniesz! czy mówisz na serjo? — na serjo! — ej? = czyżby? nie może być).
Ejakulacja, łć., wytryśnięcie, wyrzucenie; wysunięcie wyrazów lub zgłosek.
Ejalet, tur. okrąg, powiat w Turcji, paszałyk.
Ejekcja, łć., wymioty, torsja, womity.
Ejekt, łć., w psychol. cudzy podmiot, utworzony na wzór własnego
Ejnał — p. Hejnał.
Ejrometr, łć., narzędzie wskazujące grubość włosa wełny.
Ejże, Ej! wyraz oznaczający ostrzeganie, grożenie ( — dam ja ci!) a. wątpliwość ( — czyż to prawda?) zdziwienie ( — co znowu?)
Ekarte, fr., rodzaj gry w karty.
Ekcema — p. Egzema.
Ekchymoza, gr., lek. wysięk krwi, zajście krwią, widoczne w skórze.
Ekiwok, Ekwiwok, fr., dwuznacznik, kalambur.
Eklampsja, łć., lek. napad kurczów i drgawek u kobiet i dzieci.
Eklegma, gr., mikstura słodka, gęsta.
Eklektyczny, gr., wyborowy, doborowy; polegający na wyborze tego wszystkiego, co ś. uznaje za najlepsze; niesamodzielny, ułożony z zapożyczonych poglądów, sklecony, zlepiony.
Eklektyk, gr., wybierający z dzieł swoich poprzedników to, co uznaje za najlepsze dla utworzenia nowej rzeczy a. systematu; kompilator, autor niesamodzielny.
Eklektyzm, Eklektycyzm, gr., metoda polegająca na wybieraniu z prac poprzedników tego, co najlepsze dla stworzenia nowego dzieła, systemu (w filozofji, malarstwie i t. d.).
Eklezjarcha, gr., administrator djecezji, biskup.
Eklezjarchja, gr., władza kościelna.
Eklezjasta, Eklezjastyk, gr., sługa kościelny, duchowny, ksiądz, kapłan (zwłaszcza kaznodzieja).
Eklezjastyczny, gr., kościelny, tyczący ś. kościoła a. jego władzy, prawowierny, duchowny, kapłański.
Eklipsa, Eklipsis, gr., zaćmienie planety.
Eklipsować, gr., znikać, usuwać ś.
Ekloga, gr., sielanka w formie dramatycznej, idylla; pieśń pasterska, pastorałka.
Ekologja, gr., nauka o oddziaływaniu warunków otoczenia na rozwój organizmów.
Ekonom, gr., znawca gospodarstwa rolnego; gospodarz-rolnik, rządca folwarczny; dozorca gospodarstwa; zarządzający potrzebami gospodarczemi szpitala; człowiek rządny, gospodarny.
Ekonomczuk, gr., syn, potomek ekonoma.
Ekonomiczny, gr., tyczący się ekonomji, gospodarstwa krajowego według zasad ekonomji, gospodarczy; oszczędny, gospodarny, rządny, skrzętny; skąpy; dobra e-ne, takie, które nie mogą być zawłaszczone; majątek prywatny monarchy; kasa e-a, do której wpłacają podatki.
Ekonomika, gr., zbiór zasad przepisów, dotyczących życia gospodarczego narodów; p. Ekonomja (polityczna).
Ekonomista, gr., ten, co się zajmuje nauką ekonomji; znawca ekonomji politycznej; pisarz, autor piszący o ekonomji politycznej.
Ekonomizować, gr., oszczędzać, rządzić się oszczędnie.
Ekonomja, gr., rządność, gospodarność, oszczędność; zarząd gospodarczy; domowy, miejski, rolny; e. polityczna = nauka podająca zasady gospodarstwa społecznego, o wytwarzaniu, rozdziale i spożytkowaniu bogactw narodowych, dla podniesienia ogólnego dobrobytu; dobra i dochody królewskie w dawnej Polsce; zarząd dawnych dóbr królewskich i skarbowych; pewien kompleks dóbr rządowych, stanowiących całość administracyjną; grupa kilku folwarków a. majątków z lasami, budynkami, inwentarzem i t. d.
Ekrytuar, fr., przyrząd do pisania, złożony z kałamarza, piór, itd., w kształcie jednego sprzęcika; kałamarz.
Eks... łć., w połączeniu z niektóremi rzeczownikami oznacza „były“, „niegdyś“, dawny, pensjonowany (eks-kanclerz, eks-wojskowy).
Ekscedent, łć., wichrzyciel, człowiek burzliwy, dopuszczający się ekscesu, wybryków, wpadający w ostateczność, przekraczający miarę, ekscesant.
Ekscelencja, łć., (tytuł dawany niektórym dostojnikom), Wasza dostojność, Wasza wysokość; jaśnie wielmożny; wysoki urzędnik.
Ekscentryczność, łć., największa odległość (ogniska) od środka; sposób życia i myślenia dziwaczny, odrębny, rażący, dziki.
Ekscentryczny, łć., odśrodkowy, mimośrodkowy; dziwaczny, oryginalny, pełny dziwaczności, dziwactw, dziwny, niezwyczajny, odrębny, rażący.
Ekscepcja, łć., wyjątek, wyłączenie, ograniczenie; w praw. zarzut, przez który pozwany udaremnia żądanie powoda a. zawiesza sprawę na pewien czas, środek odwodowy.
Ekscepcjonalny, łć., wyjątkowy.
Ekscept — p. Ekscerpt.
Eksceptor, łć., w praw. rodzaj pisarza protokulisty.
Ekscerpować, łć., robić wyciąg z pisma.
Ekscerpt, łć., wypis, wyciąg, wyjątek (z dokumentu, z księgi), edukt, ekscept.
Eksces, łć., wybryk, wyskok; nadużycie, wykradzenie, przewinienie, wina, występek; zdzierstwo.
Ekscesant, łć., — p. Ekscedent.
Ekscyndencyjny, łć., wyłączający z pod egzekucji, z pod zajęcia sądowego.
Ekscypować, łć., robić wyjątek, wyłączać, wymawiać coś sobie, zawarowywać sobie, wyłączać, zabezpieczać, gwarantować.
Ekscytacja, łć., podniecenie, pobudzenie, podrażnienie; podsycanie, pobudka, podnieta, zachęta, pochop, bodziec,
Ekscytarz, łć., zegar budzik, budzidło, budziciel, pobudziciel.
Ekscytować, łc., podniecać, podbudzać, podrażniać, podżegać, podsycać, poruszać; naglić, przynaglać, powtórnie zalecać, przypominać.
Eksdywizja, łć., podział majątku między wierzycieli.
Ekshalacja, łć., wyparowywanie, wydzielanie pary, wyziewów, gazów, wydychanie.
Ekshaustor, łć., klapa wpustowa, dmuchawka, pompa wdychająca.
Ekshibicja, łć., wystawa, okazanie, wydanie.
Ekshibit, łć., dokument, należący do jakiej sprawy sądowej.
Ekshipotekować, łć., wykreślać z ksiąg hipotecznych.
Ekshortacja, łć., napomnienie, przestroga.
Ekshumacja, łć., wyjęcie trupa z grobu w celu oględzin sądowo-lekarskich.
Ekskawator, łć., machina do wydobywania ziemi i równania poziomu; w dent. narzędzie do wydłubywania rozmiękczonej zębiny.
Eksklamacja, łć., wykrzyk, okrzyk, zawołanie.
Ekskludować, łć., wyłączać, wyrzucać, wykreślać.
Ekskluzja, łć., wyłączenie, odrzucenie, wykreślenie; wyjątek.
Ekskluzywa, łć., urzędowe zastrzeżenie jakiego mocarstwa katolickiego podczas wyboru papieża, aby niemiły temu mocarstwu kardynał nie został wybrany.
Ekskluzywe, łć., wyłącznie.
Ekskluzywny, łć., wyjątkowy.
Ekskomunika, Ekskomunikacja, łć., wyłączenie z kościoła, wyklęcie, rzucenie klątwy, klątwa, interdykt.
Ekskomunikować, łć., wyłączać za karę z kościoła, wyklinać, rzucać klątwy.
Ekskorjacja, łć., lek. zejście skóry z jakiejkolwiek części ciała.
Ekskorporacja, łć., usuwanie, wydzielenie ze społeczeństwa, z towarzystwa.
Ekskrementy (-ów), blp. łć., wydzieliny, odchody, kał, pomiot.
Ekskrescjencje, łć., w dawnej Polsce obszary nie nadane nikomu, należące do własności powszechnej.
Ekskret, łć., wydzielina, materja, wydzielana z organizmu.
Ekskursja, łć., wycieczka, wyprawa; zaczepka.
Ekskuza, łć., uniewinnianie ś., tłómaczenie ś., wymówka, wykręcanie się.
Ekskuzować, łć., tłómaczyć, uniewinniać; e. ś., tłómaczyć się, wymawiać ś., usprawiedliwiać ś.
Ekslibrysa, łć., znak bibljoteczny; karteczka zwykle ilustrowana z nazwiskiem posiadacza bibljoteki, naklejona na wewnętrznej stronie okładki.
Eksmatrykulacja, łć., wykreślenie z matrykuły.
Eksmisja, łć., wyrugowanie, wyrzucenie drogą sądową z posiadanej majętności, mieszkania, wywłaszczenie.
Eksmitować, łć., wyzuć z posiadania, wyrzucać z majątku, wydalać z posiadłości na zasadzie prawa, wywłaszczać.
Eksoficja, łć., obowiązki, ciężary.
Eksosmoza — p. Egzosmoza.
Ekspansja, łć., rozszerzenie się pary i gazów, prężność.
Ekspansywny, łć., dążący do rozszerzania się (polityka e-a); wybuchający (pocisk e.).
Ekspansywność, łć., dążność do rozszerzania się.
Ekspatrjacja, łć., wydalenie z kraju, wygnanie, banicja.
Ekspatrjować ś., łć., opuścić ojczyznę, przyjąć obce poddaństwo, wysiedlić ś., wynarodowić się.
Ekspedjent — p. Ekspedytor.
Ekspedjować, łć., wysyłać, wyprawiać posyłki, towary; załatwiać interesanta, kljenta.
Ekspedycja, łć., wysyłka, wysyłanie, odprawa; wyprawa (e. naukowa); każde pismo urzędowe, urzędowa kopja aktu, odpis, wyciąg, wypis.
Ekspedytor, Ekspedjent, łć., urzędnik zajmujący się ekspediowaniem papierów, posyłek, towarów (e. pocztowy, kolejowy); utrzymujący biuro do załatwiania przesyłek, interesów celnych, zajmujący się przewożenien i wysyłką towarów.
Ekspedycyjny, Spedycyjny, łć., wysyłkowy (biuro e-ne); księga e-na = w której zapisują się wysyłane rzeczy oraz koszty ekspedycji.
Ekspedyte, przys. łć., biegle, z wielką łatwością, wprawnie, doskonale, świetnie, wybornie, wyśmienicie.
Ekspedytura, łć., wydział biura, załatwiający czynności ekspedycyjne; biuro ekspedycyjne, kantor komisowo-handlowy; p. Ekspedycja.
Ekspektacja, Ekspektatywa, łć., oczekiwanie, wyczekiwanie czego, np. posady.
Ekspektacyjny, łć., wstrzymujący się, wyczekujący.
Ekspektant, łć., kandydat, oczekujący posady.
Ekspektoracja, łć., wyplucie z kaszlem; przen., wypowiedzenie tego, co cięży komu, wywnętrzanie się.
Ekspens, łć., koszt, wydatek, rozchód, nakład, sumpt; strata.
Ekspensować, łć., wydawać, ponosić koszty; zużywać, spotrzebowywać; e. ś., łożyć, wydawać na co ze znaczną stratą dla siebie, niszczyć się na co, ubożeć.
Ekspensowny, łć., kosztowny, pociągający wielki koszt za sobą, drogi; nie liczący się ze stratami, nieopatrzny, rozrzutny.
Eksperjencja, łć., doświadczenie, znajomość rzeczy.
Ekspert, łć., znawca, biegły w jakiej rzeczy, powołany dla zbadania jej, znawca, rzeczoznawca, świadomy, zawodowy, specjalista.
Ekspertyza, łć., badanie przez znawców w celu wypowiedzenia zdania w jakiej sprawie, rozpoznawanie przez biegłych.
Eksperyment, łć., próba, doświadczenie; zjawisko sztucznie wywołane, dowód.
Eksperymentacja, łć., robienie eksperymentów, prób, doświadczeń; empiryzm.
Eksperymentalny, łć., doświadczalny, oparty na doświadczeniu; empiryczny.
Eksperymentator, łć., badacz, uczony, dokonywający naukowych doświadczeń, prób, biegły w nich.
Eksperymentować, łć., doświadczać, próbować, robić eksperymenty.
Ekspiracja, łć., koniec, upłynienie terminu czego; przeminienie, skończenie, kres, oddech; przen., wydanie ostatniego tchnienia, śmierć, skon, zejście; oddech, odetchnięcie, westchnienie.
Ekspirować, łć., kończyć się, upływać, mijać, wychodzić, dochodzić do terminu swego, do końca.
Ekspjacja, łć. przebłaganie przez pokutę, odpokutowanie za winy, restytucja, zapłata, indemnizacja.
Eksplikacja, łć., tłómaczenie treści, wyłożenie, wyjaśnienie, rozwinięcie myśli, rozbiór, wyłuszczenie; uniewinnianie ś., tłómaczenie ś.
Eksplikować, łć., wyjaśniać, wyłuszczać, tłómaczyć, rozbierać; e. ś., uniewinniać ś., tłómaczyć się.
Eksploatacja, fr., użytkowanie, ciągnienie zysków, korzyści z czego, wyzyskiwanie, wydobywanie; wyrównywanie ziemi pod kolej żelazną.
Eksploatator, fr., wyzyskujący, eksploatujący, ciągnący zyski z czego, wyszukujący nowe źródła zysków i dochodów, wyzyskiwacz, prowadzący roboty nowe, dające korzyść.
Eksploatować, fr., co, ciągnąć zyski z czego, użytkować; ciągnąć korzyści, dobywać co z czego (rudę, węgiel, sól), wyrównywać, wypłaszczać; wyzyskiwać.
Eksplodować, łć., wybuchać z hukiem gwałtownie (o gazach); rozrywać się, rozpękać pod wpływem sił wewnątrz powstałych (np. o bombach).
Eksplodujący, łć., wybuchowy.
Eksploracja, łć., badanie, śledzenie, roztrząsanie; oględziny lekarskie chorego.
Eksplorator, łć., badacz, poszukiwacz czego w ziemi, badający pokłady w ziemi w celach użytkowych.
Eksplozja, łć., wybuch (np. gazów).
Eksplozywny, łć., przym. od Eksplozja; wybuchowy, (spółgłoska wybuchowa, np. k, p, t, y, b, d).
Eksponat, łć., rzecz, przedmiot umieszczony na wystawie, okaz wystawiony.
Eksponent, łć., wystawca, wystawiający swoje wyroby jako okazy na wystawie.
Eksponować, łć., okazywać, wystawiać (przedmioty), przedstawiać, okazywać (np. dowody); wyjaśniać, wykładać, wyłuszczać, tłomaczyć, dowodzić; narażać, wystawiać (na niebezpieczeństwo).
Eksport, łć., wywóz, handel wywozowy za granicę; towary wywożone za granicę.
Eksporta, Eksportacja, łć., wywiezienie, wyprowadzenie, wywóz, wysłanie; wyprowadzenie zwłok umarłego na cmentarz.
Eksporter, łć., przemysłowiec, kupiec trudniący się wywożeniem wyrobów krajowych za granicę.
Eksportować, łć., co, wywozić, wysyłać (towary za granicę, przestępców na miejsce przeznaczenia); wyprowadzać zwłoki, grzebać, chować.
Eksportowy, wywozowy (handel), przeznaczony na wywóz (towar); zajmujący się wywozem, wysyłką za granicę (kantor).
Eksposesjonować, łć., wyzuwać z posiadłości.
Ekspostulować, łć., spierać się, żądać zdania sprawy.
Ekspozycja, łć., wystawa (przedmiotów z dziedziny przemysłu, rolnictwa, oświaty i t. d.); wykład, wyłożenie, wyjaśnienie, wytłómaczenie, wystawienie, wyprowadzenie na widok; wystawienie kliszy fotograficznej na działanie światła dla otrzymania obrazu; e. w utworze literackim, w dramatach, w powieści: początek działania, przygotowanie do następnych wypadków i zawikłań; w muz. pierwsza część kompozycji.
Ekspozytura, łć., filja (instytucji społecznej a. politycznej); zakład pomocniczy; kościół filjalny.
Ekspres, fr., umyślny; umyślny posłaniec, wogóle posłaniec; nadzwyczajny pociąg na kolei żelaznej.
Ekspresja, łć., wyrażenie stanu wewnętrznego duszy (uczucia, wzruszenia); w postawie i w ruchach, w wyrazie twarzy, dosadność, wyrazistość, ścisłość, dobitność, siła, wybitność, wydatność; w muz. wyraz w grze, właściwe cieniowanie, oddanie uczucia.
Ekspresyjny, łć., dosadny, wyrazisty; wyrażający stan wewnętrzny.
Eksprobracja, łć., zarzut, ostra wymówka.
Ekspromisja, praw. dobrowolne przyjęcie na siebie cudzego długu, poręczenie, rękojmia.
Ekspromisor, łć., przyjmowanie na siebie cudze zobowiązanie, poręczyciel.
Eksproprjacja, łć., wywłaszczenie, usunięcie z własności, pozbawienie własności na drodze prawnej; wyzucie, wyrugowanie, eksmisja, ekspulsja.
Eksproprjować, dokonywać eksproprjacji, wywłaszczać.
Eksprymować, łć., wyrażać.
Ekspugnacja, łć., zdobywanie (miasta, fortecy).
Ekspulsja, łć., wyrugowanie, wygnanie, wypędzenie, wyparcie, usunięcie, wyrzucenie (np. z majątku).
Ekspurgacja, łć., usprawiedliwienie.
Ekssudat, łć., wysięk w ciele.
Ekssykator, łć., produkt suchej destylacji węgla kamiennego, stosowany do osuszania ścian wilgotnych.
Ekstabulacja, łć., wykreślenie zapłaconego długu z księgi hipotecznej.
Ekstatyczny, gr., przym. od Ekstaza; skłonny do ekstazy.
Ekstatyk, gr., będący w ekstazie a. podlegający ekstazie.
Ekstaza, gr., wyższy stopień zachwytu, uniesienie marzycielskie, zachwycenie, zapał, entuzjazm, natchnienie.
Ekstazjować ś., gr., nad czem unosić ś., zachwycać ś., wpadać w zachwyt, w stan ekstazy, uwielbiać co, entuzjazmować ś. do czego.
Ekstemporale, łć., lm., ćwiczenie piśmienne ucznia, robione w szkole bez przygotowania.
Ekstendować, łć., rozciągać, rozszerzać.
Ekstensja, łć., rozszerzanie ś., rozciąganie ś., rozprzestrzenienie.
Ekstensywny — p. Ekstenzywny.
Ekstenuacja, łć., przedłużenie (co do czasu); wytrzymanie.
Ekstenuować, łć., odbierać dług, ciążący na dobrach królewskich, przez trzymanie ich w dzierżawie.
Eksterjoryczny, łć., zewnętrzny, pozakrajowy.
Ekstenzywny, łć., rozciągły, rozciągający ś., rozszerzający ś.; gospodarstwo e-e = prowadzone na dużych obszarach z małym nakładem; nie natężone.
Eksterjoryzacja, łć., w spirytyzmie; wydzielanie się ciała astralnego w medjum.
Eksterminacja, łć., wytępienie, zagłada, wyplenienie, wyniszczenie całkowite.
Eksterminować, łć., z kraju wydalać, banitować
Ekstern, Eksternista, łć., uczeń przychodni, nie pensjonarz; wogóle uczeń, co nie mieszka w danym zakładzie, a tylko przychodzi perjodycznie (jako przeciwstawienie do stale tam mieszkających); zewnętrzny, dochodzący.
Eksternat, łć., zakład (naukowy, leczniczy, gastronomiczny) dla przychodzących (przeciwst. internat).
Eksterytorjalny, łć., nie podlegający prawom krajowym, zagraniczny, poza granicami kraju będący, nie należący do miejscowego terytorjum.
Ekstorsja, łć., wymuszanie czego na kim, wyciskanie, wyciśnięcie, wymęczenie.
Ekstra, łć., przys. nadzwyczajnie, nadzwyczaj, nader, arcy, bardzo; oprócz, nadto, w dodatku; e. a. Ekstrameta, rodzaj gry w piłkę.
Ekstracug, Ekstrapociąg, dodatkowy, nadzwyczajny pociąg kolei żelaznej.
Ekstradować, łć., wydawać kogo na czyje ręce, wydawać przestępcę w ręce władzy.
Ekstradycja, łć., wydanie kogo (przestępcy) w czyje ręce.
Ekstrahent, łć., ten, kto robi a. otrzymuje wyciąg z jakich akt, książek.
Ekstrahować, łć., wyciągać, robić wyciąg z książek, akt.
Ekstrakcja, łć., wyciąganie, wydybywanie.
Ekstrakt, łć., wyciąg, esencja, wyciągnięta z czego (mięsa, ziół i t. d.), odwar; przen., wyciąg, streszczenie, wyjęcie głównych myśli z jakiego pisma, treść.
Ekstraktor, łć., robiący wyciągi z pism, z ksiąg; przyrząd do otrzymywania wyciągów (z ziół).
Ekstraneusz, łć., składający egzamin dojrzałości, nie będąc uczniem w danym zakładzie naukowym.
Ekstraordynarja, łć., wydatki nadzwyczajne.
Ekstraordynaryjny, łć., nadzwyczajny, niezwykły, wyjątkowy; niepospolity.
Ekstrapociąg — p. Ekstracug.
Ekstrapoczta, poczta (konie i wózek pocztowy) umyślnie najęta i niezwykle szybko jadąca, droższa od zwykłej; e-ą = bardzo szybko.
Ekstraprąd, współprąd; fiz. prąd dodatkowy chwilowy, powstający w zwiniętym spiralnie przewodniku pod wpływem zmian w natężeniu głównego prądu (zamykanie i przerywanie obwodu).
Ekstraterytorjalny, łć., nie należący do terytorjum państwowego.
Ekstrawagancja, łć., przesada, dziwactwo, wybryk, wyskok, przekroczenie granic, przebranie miarki, niedorzeczność, wybujałość, głupstwo, szaleństwo.
Ekstrawagować, łć., pleść głupstwa.
Ekstynkcja, łć., gaszenie, wygaśnięcie, stłumienie.
Ekstyrpacja, łć., wyrwanie z korzeniem, wydarcie, wyniszczenie, zniszczenie doszczętne, wykorzenienie.
Ekswinkulacja, łć., uchylenie ś., uwolnienie ś.
Ekswinscerować, łć., wycieńczać, wyczerpywać siły.
Ekswota, łć., ofiary.
Eksykator, przyrząd do wysuszania przedmiotów wilgotnych w nizkiej temperaturze; przetwór do osuszania murów z wilgoci.
Ektoderma, gr., zewnętrzny listek zarodkowy, zewnętrzna warstwa komórek, wchodząca w skład gastruli.
Ektodermalny, gr., przym. od Ektoderma.
Ektoparazyty, gr., pasorzyty zewnętrzne.
Ektypografja, gr., drukowanie literami wypukłemi.
Ekumen, gr., proboszcz w kościele wschodnim.
Ekumeniczny, Ekumenicki, gr., powszechny, uniwersalny (sobór e.).
Ekwał, łć., równość, jednakowość.
Ekwator, łć., równik = koło otaczające ziemię i dzielące ją na dwie półkule: północną i południową.
Ekwatorjalny, łć., podrównikowy, gorący, rozpalony.
Ekwilibr, łć., równowaga.
Ekwilibrysta, łć., umiejący utrzymać równowagę przechodząc przez bardzo wązką przestrzeń (np. po linie, desce); gimnastyk, linoskok; przen., zręczny, obrotny, umiejący się znaleźć i dający sobie radę w każdem położeniu.
Ekwilibrystyka, łć., nauka o prawach utrzymania równowagi, sztuka zachowanie równowagi, gimnastyka, zręczność, zgrabność.
Ekwinokcjalny, łć., równonocny (kraj e. = w którym zawsze dzień równy nocy, t. j. podrównikowy; linja e-a = równik; punkt e. = punkt, w którym ekliptyka przecina się z równikiem).
Ekwipaż, fr., powóz z zaprzężonemi do niego końmi, kareta, kocz; e. okrętowy = załoga okrętowa; e. wojskowy = bagaż, sprzęt wojskowy, juki.
Ekwipować, fr., zaopatrywać w odzież, zbroję potrzebną, narzędzia i t. d.; sztyftować; e. ś. sprawiać sobie potrzebną odzież, a. narzędzia, zbroję i t. d.; urządzać się.
Ekwitacja, łć., nauka jazdy konnej.
Ekwiwalencja, łć., równoważenie się.
Ekwiwalent, łć., równoważnik, równoznacznik.
Ekwiwans, łć., w muz. dwa pełne tony równobrzmiące.
Ekwiwok, łć., p. Ekiwok.
Ekwiwokacja, łć., mówienie dwuznacznikami.
Ekzantematyczny, gr., rozwijający ś. na skórze.
Ekzekrować, łć., przeklinać, złorzeczyć.
Ekzema — p. Egzema.
Elaborat, łć., piśmienne wypracowanie, opracowanie (np. projektu).
Elastyczność, gr., sprężystość, giętkość, gibkość, podatność, zręczność; przen., niepewność, chwiejność, dwuznaczność, brak zasad, stałych przekonań.
Elastyczny, gr., sprężysty, giętki, rozciągający ś., gibki, podatny; przen., pobłażliwy dla własnych błędów, niepewny, naginający ś., wymijający, dwuznaczny.
Elateryt, gr., kauczuk kopalny, smoła ziemna.
Elbik, Elbacwelba, nm., Halbecwelwe, wpół do dwunastej; rodzaj gry w karty.
Eldorado, hiszp. nieod., kraj cudowny, rozkoszny, złotodajny, raj, niebo.
Eleaci, gr., zwolennicy szkoły filozoficznej greckiej, głoszący, że świat fizyczny jest tylko pozorem, byt zaś jednością samą w sobie, bez wszelkiej różnolitości.
Elear, Elier, Helier, węg., dawniej (gdy nie było broni palnej), wojownik przodujący, wyjeżdżający na harc, harcownik, flankier.
Elegancja, łć., ozdobność, wdzięk, wykwint, wytworność, gustowność, strojność, dobry smak, gracja; osoby eleganckie, wyższe towarzystwo; przedmioty ozdobne, służące do elegancji.
Elegancki, fr., wykwintny, wytworny, kształtny, strojny, modny, piękny.
Elegant (forma żeńs. Elegantka), fr., modniś, strojniś, ubierający się wykwintnie, szykowny, galant.
Elegantować ś., fr., stroić ś., ubierać ś. modnie, strojnie, wykwintnie.
Elegijny, gr., tęskny, smętny, smutny, żałobny, żałosny, melancholijny.
Elegja, gr., poezja liryczna z przymieszką refleksji, w której autor uwydatnia żal, smutek, tęsknotę, żałość, tren; utwór muzyczny pełny smutku, tęsknoty.
Elekcja, łć., wybory, obiór (e. króla).
Elekcjonista, łć., zwolennik obieralności królów.
Elekcyjny, łć., przym. od Elekcja; obieralny; zwołany w celu wyboru (tron, sejm e.).
Elekcyjność, wybieranie, prawo obierania, obieralność.
Elekt, łć., nowoobrany, wybrany, wybraniec.
Elektor, łć., wyborca, mający prawo obierania, uczestniczenia w wyborach; dawny tytuł niektórych panujących książąt w Niemczech, mających prawo obioru cesarza.
Elektoralny, łć., przym. od Elektor; wyborczy, obiorczy.
Elektorat, Elektorstwo, łć., władza i ziemie należące do elektora (w Niemczech); godność elektora.
Elektrobodźcza, gr., siła; p. Elektromotoryczna.
Elektrochemitypja, gr., ulepszony sposób trawienia na cynku drogą galwaniczną.
Elektrochemja, gr., chemiczne zjawiska w ciałach, wywołane przez prąd elektryczny; nauka o chemicznych działaniach elektryczności; zastosowanie elektryczności do celów chemicznych.
Elektrod, Elektroda, gr., końce, bieguny przewodników, doprowadzających prąd elektryczny do e-da dodatniego = anoda; do e-da ujemnego = katoda.
Elektrodynamika, Elektrokinetyka, gr., nauka o elektryczności dynamicznej (prądach elektrycznych), w ściślejszym znaczeniu: o zjawiskach ruchu, wywołanych przez działanie wzajemne prądów elektrycznych.
Elektrografja, gr., rytowanie za pomocą prądu elektrycznego.
Elektroindukcja, łć., wzbudzenie prądów elektrycznych przez sąsiedztwo z prądami.
Elektrojemność, pojemność elektryczna, najwyższy ładunek elektryczności, jaki może przyjąć akumulator.
Elektrokinetyka — p. Elektrodynamika.
Elektrolit, gr., ciało, rozkładające się pod wpływem prądu elektrycznego.
Elektroliza, gr., rozkład chemiczny za pomocą prądu elektrycznego.
Elektromagnetyczny, polegający na działaniu elektromagnesów.
Elektromagnetyzm, gr., wzajemne oddziaływanie prądów elektrycznych i magnesów.
Elektrometalurgja, gr., wydobywanie metalów z rud za pomocą prądu elektrycznego.
Elektrometeor, gr., zjawisko atmosferyczne, w którym bierze udział elektryczność.
Elektromotor, gr., przyrząd, maszyna do wytwarzania elektryczności.
Elektromotoryczna, Elektromotryczna, Elektrowzbudzająca, Elektrobodźcza, gr., siła = przyczyna występowania dwu rodzajów elektryczności przy zetknięciu dwu ciał różnorodnych.
Elektron, gr., podług Williama Crooksa atom elektryczny, co do wielkości równy dwutysięcznej cząstce atomu wodoru, łączący ś. z atomem materji.
Elektrooptyka, gr., badanie związku pomiędzy elektrycznością a światłem.
Elektropunktura, łć., leczenie chorych elektrycznością, puszczoną przez igły, wetknięte w ciało, galwanopunktura.
Elektrostatyka, gr., nauka o równowadze sił elektrycznych, w zwykłym znaczeniu o elektryczności statycznej (wywołanej przez tarcie).
Elektrotaktyzm, gr., zdolność oddziaływania organizmu na prądy elektryczne, galwanotaktyzm.
Elektrotechnik, gr., uczony lub technik, pracujący nad zastosowaniami elektryczności; budujący aparaty elektrotechniczne.
Elektrotechnika, gr., umiejętność zastosowania elektryczności do celów praktycznych w rzemiosłach i przemyśle (oświetlenie, telefon, telegraf i t. d.).
Elektroterapja, gr., leczenie za pomocą elektryczności.
Elektrotyp — p. Galwanotyp.
Elektrotypja, gr., klisze miedziane (galwanoplastyczne) otrzymane drogą elektryczności, z których można drukować.
Elektrownia, gr., zakład fabryczny do wytwarzania energji elektrycznej (dla oświetlenia, tramwajów, do użytku przemysłowego i t. d.).
Elektrowzbudzająca, gr., siła; p. Elektromotoryczna; e. siła polaryzacji = przyczyna powodująca przy elektrolizie powstanie prądu elektrycznego o kierunku przeciwnym do tego, który dokonał rozkładu.
Elektryczność, gr., przyczyna (pewna forma energji), powodująca w ciałach stan elektryczny, który się objawia przez przyciąganie i odpychanie ciał naelektryzowanych, zjawisko świetlne, rozkład chemiczny, gwałtowne wstrząśnienia i t. p.; e. szklana czyli dodatnia = rodzaj elektryczności, występującej na szkle potartym; e. żywiczna czyli ujemna, rodzaj elektryczności, występujący w potartej lasce żywicznej; e. statyczna = wywołana przez tarcie; e. galwaniczna czyli woltaiczna = wywołana przez działanie chemiczne, inaczej dynamiczna.
Elektryzacja, Elektryzowanie, gr., wzbudzanie elektryczności, leczenie za pomocą elektryczności.
Elektryzować, gr., kogo, co = wzbudzać elektryczność w ciele, poruszać prąd elektryczny przez co; przen., wzruszać silnie, poruszać, wstrząsać, przejmować do głębi; e. ś., nasycać ś. elektrycznością; przen., wzruszać ś. czym do głębi, przejmować się.
Elektryzująco, wzruszająco, podniecająco.
Elementarny, łć., uczący początków, początkowy (np. książka, szkoła): pierwiastkowy, wstępny (nauka, szkoła e-a); zasadniczy, podstawowy, główny (reguła e-a); żywiołowy: klęski e-e (powódź, huragan, trzęsienie ziemi, mór).
Elementarz, łć., (zdr. Elementarzyk); książeczka z abecadłem do nauki liter i czytania; abecadlnik.
Elench, gr., w logice, istotny punkt w dowodzeniu: główny wątek dowodzenia.
Eleometr, gr., areometr do oznaczania ciężaru właściwego olejów tłustych.
Eleuterja, Eleusis, gr., w Galicji stowarzyszenie ślubujących wstrzemięźliwość od napojów alkoholicznych, gry w karty, tytuniu i nadużyć płciowych; w staroż., Grecji uroczystość na cześć Zeusa na pamiątkę uwolnienia Grecji od najazdu Persów.
Eleuteryk, zwolennik, członek eleuterji.
Eleuzyjski, odnoszący się do Eleuzynji; przen., tajemniczy, udzielający się tylko wybranym.
Eleuzynje, gr., uroczystości w mieście Eleusis (w Attyce) na cześć Demetry, do których dopuszczani byli tylko wybrani i wtajemniczeni.
Elew, fr., (forma żeńsk. Elewka); wychowaniec, uczeń.
Elewacja, łć., podniesienie; wyniosłość, wysokość; w bud. rysunek strony zewnętrznej (fasady) budynku (w przeciwst. do planu); kąt, jaki tworzy przy wystrzale lufa broni (działa lub strzelby) z poziomem, aby kula leciała po linji obłącznej.
Elewacyjny, obłączny, obłąkowaty, łukowaty, podnoszący się i zniżający się okrągławo.
Elf, skand., duch dobry a. zły w mitologji skandynawskiej.
Eliberować, łć., uwalniać.
Eliksir, arab., wyciąg, odwar roślinny, używany jako lekarstwo; esencja; w alchemji: płyn tajemniczy, posiadający cudowne własności.
Eliminacja, łć., zniesienie, rugowanie, unieważnienie przyznanych w księgach sądowych zapisów, wykreślenie z ksiąg; w algieb.: usunięcie jednej niewiadomej dla uproszczenia zadania; w chem. wyłączenie, usunięcie jakiegoś pierwiastka, rugowanie; w logice: wyłączenie indukcyjne przyczyn i skutków pobocznych, by odkryć przyczynowy związek, o który chodzi.
Eliminować, wykreślać z ksiąg, znosić, wyrzucać, unieważniać.
Elipsograf, gr., przyrząd do kreślenia elipsy.
Elipsoidalny, gr., jajowaty, mający kształt elipsoidy.
Elipsojda, gr., powierzchnia wytworzona przez obrót elipsy około swej osi.
Eliptyczny, gr., mający kształt elipsy, będący częścią elipsy; dokonywający się według elipsy; w logice: z wyrzutnią, skracający, opuszczający.
Elita, fr., wybór; towarzystwo wyborowe.
Elizeum, Elizjum, Pola Elizejskie, gr., miejsce pobytu błogosławionych (według mitol. greck.), niebo, raj; przen., urocza miejscowość.
Elizja, łć., opuszczenie samogłoski a. spółgłoski.
Eljer — p. Elear.
Elki (-ów), blp. nm., futro z tchórza.
Eloah, Elohim, heb. nieod., Bóg u Hebrajczyków, Jehowa.
Elogjum, łć., słowa pochwalne, napis (na nagrobku).
Elohistyczny, odnoszący się do Boga (od Elohim).
Elokucja, łć., krasomówcze przemówienie, wysłowienie ś., wyrażenie, styl, retorycznośc.
Elokwencja, łć., wymowa, krasomówstwo, wymowność, łatwość mówienia, przesadna kwiecistość.
Elokwentny, łć., wymowny.
Elongacja, łć., wydłużenie, odległość kątowa planety od słońca t. j. kąt utworzony przez linje, poprowadzone od oka patrzącego do słońca i do planety.
Elukubracja, łć., mozolne wypracowanie piśmienne, robione nocą; utwór literacki słaby, lichy, sklecony, wymęczony.
Eluwjalny, łć., grunt = powstały wskutek zwietrzenia podłoża skalnego.
Eluzja, łć., naigrawanie się.
Elza, nm., obręcz żelazna, koło rozpędowe.
Elzewir, nazwa wydania dzieł klasycznych, wydawanych przez Elzewira, drukarza i wydawcę, w Londynie i Amsterdamie między r. 1592 a 1680; druk naśladujący druk tych wydań; p. Medjawel.
Emablować, fr., bawić (kobiety).
Emalja, fr., szkliwo, szklista powłoka różnobarwna, którą pokrywają wyroby z metalu, szkła i porcelany (polewa); e. na zębach = twarda substancja, pokrywająca zęby dla ochrony ich od zepsucia.
Emaljernia, fr., oddział fabryki, w którym emaljują wyroby.
Emaljować, fr., powlekać emalją, szkliwem, szmelcować, powlekać papier warstwą żelatyny dla nadania mu połysku.
Emanacja, łć., wypływ, wyciekanie (np. promieni światła z ciała świecącego); działanie na odległość; w filoz. neoplat. wypływ wszechrzeczy z bóstwa; wyłonienie się z Boga wszechświata.
Emanacyjny, dotyczący emanacji, powstający z wypływu, działający przez emanację, przez wpływ; teorja e-a, przypuszczająca, że światło wypływa z ciała świecącego.
Emancypacja łć., wyzwolenie, usamowolnienie (np. chłopów, kobiet), wyswobodzenie, zrównanie wobec prawa; swoboda, niezależność, wolność.
Emancypantka, łć., kobieta domagająca się równouprawnienia z mężczyznami; kobieta emancypowana, okazująca swoją równość z mężczyznami.
Emancypator, krzewiciel emancypacji, oswobodziciel.
Emancypować, łć., wyzwalać, usamowalniać; równać wobec prawa, stawać narówni z innymi wobec prawa; e. ś. wyzwalać ś., odrzucać zależność od kogo, stawać ś. niezależnym, wolnym.
Emancypowany, usamowolniony, niepodległy, niezależny, swobodny, wyzwolony, zrównany wobec prawa.
Emanować, łć., wydzielać, wyłaniać z siebie, działać za pośrednictwem wpływu.
Emaus, hebr., zwyczaj wycieczki na drugi dzień W. Nocy do pewnych miejsc w celu religijnym i dla przyjemności.
Embargo, fr., nieod. przyaresztowanie okrętów z ładunkiem w porcie; zamknięcie portu; przen., położyć e. = zabrać a. zatrzymać samowolnie rzecz cudzą.
Embarkader — p. Ambarkader.
Embarkować, fr., ładować okręt; wsiąść na okręt.
Emblema, Emblemat, gr., obraz zmysłowy, godło, symbol, znak, oznaka.
Emblematyczny, gr., symboliczny, figuryczny, widomie, zmysłowo wyobrażony, obrazowy, uzmysłowiony, alegoryczny, pod przenośnią.
Embolismiczny gr., rok u Żydów: rok przybyszowy, mający 13 miesięcy.
Embolizm, gr., wsunięcie jednego dnia w miesiącu.
Embolja, gr., zatkanie naczyń krwionośnych.
Embrjogienja, gr., powstanie i rozwój zarodka.
Embrjolog, uczony, zajmujący ś. embrjologją.
Embrjologja, gr., nauka o rozwoju zarodków zwierzęcych, ontogienja.
Embrjon, gr., płód, zarodek ludzki, zwierzęcy lub roślinny.
Embrjonalny, gr., przym. od Embrjon.
Emendacja, łć., sprostowanie, poprawienie.
Emersja, łć., ukazywanie ś. jednego ciała niebieskiego (np. planety) z za innego, lub jego cienia, który padał na nie; wynurzenie się satelity z cienia planety.
Emeryt, łć., były urzędnik, pobierający pensję dożywotnią po wysłużeniu prawem przepisanej liczby lat; wysłużony, pensjonowany; przen., niezdolny już do pracy, niedołężny.
Emerytka, wdowa, pobierająca emeryturę wysłużoną przez męża.
Emerytalny, łć., przeznaczony dla emerytów (pensja e-a); zajmujący ś. sprawami emerytury (komisja e-a); wysłużony.
Emerytowany, gr., który wysłużył emeryturę i pobiera ją.
Emerytura, dożywotnia pensja, pobierana przez urzędników po wyjściu ze służby.
Emetyk, gr., silny środek na wymioty (związek potasu, antymonu i kwasu winnego); nudziarz, człowiek nudny.
Emfatyczny, gr., przesadny, napuszony, nienaturalny, bombastyczny (styl e.).
Emfaza, gr., przesada, napuszoność w mowie, nienaturalność, pompatyczność; silniejszy nacisk na pewne wyrazy a. wyrażenia w mowie, zapał w mowie, natchnienie, podniosłość; mówić z e-ą, deklamować.
Emfiteuta, gr., dzierżawca, trzymający grunty na prawach emfiteutycznych.
Emfiteutyczny, gr., wieczysty (np. dzierżawa e-a); prawo e-e = prawo wieczystej dzierżawy.
Emfiteuza, gr., dzierżawa długoletnia, służebność.
Emfizema, gr., choroba polegająca na rozdęciu tkanek komórkowatych (rozedma płuc).
Emigracja, łć., opuszczenie kraju w celu osiedlenia się gdzieindziej; wychodźtwo, wywędrowanie; zbior., wychodźcy, emigranci.
Emigracyjny, należący do emigracji, tyczący ś. jej, wychodźczy, tyczący ś. wychodźców.
Emigrant, łć., wychodźca, ten, co własny kraj opuścił, osiadając gdzieindziej.
Emigrować, łć., przesiedlać ś., wynosić się z kraju, wychodzić z kraju.
Eminencja, łć., tytuł, dawany wysokim dostojnikom kościelnym, przewielebność, wysokość.
Eminens, Eminent, łć., celujący (np. uczeń), ten, co trzyma pierwszeństwo przed innymi.
Emir, arab., tytuł naczelnika, księcia u muzułmanów, a zwłaszcza u Beduinów.
Emirat, kraj podległy emirowi.
Emisarjusz, łć., wysłaniec potajemny polityczny dla propagandy lub na zwiady; podżegacz.
Emisja, łć., puszczenie w kurs (obieg) papierów wartościowych (akcji, obligacji), w celu zdobycia kapitału potrzebnego do prowadzenia przedsiębiorstwa, wypuszczenie; wysyłanie promieni (ciepła, światła), promieniowanie.
Emitent, łć., wypuszczający papiery procentowe w obieg na mocy ustawy, zatwierdzonej przez rząd.
Emitować, łć., puszczać w obieg, w kurs, wypuszczać.
Emocja, fr., wzruszenie, wzburzenie fizyczne a. umysłowe, poruszenie, wrażenie, ruch silniejszy.
Emocjonalny, Emocyjny, fr., skłonny do wzruszeń, do wybuchów uczucia.
Emocjonować, wzruszać; e. ś. wzruszać ś., przejmować ś.
Emolument, łć., pożytek, korzyść, zysk, dochód poboczny, nadzwyczajny, nadetatowy.
Empirejski, przym. od Empireum; rajski, niebiański, niewypowiedzianie rozkoszny.
Empireum, łć., raj, miejsce rozkoszne dla dusz błogosławionych, trzecie niebo, raj; niebiosa, błękit.
Empireumatyczny, gr., przypalony, przysmalony (zapach e. = zapach przysmalonej tłustości); w chemji: ogrzewany bez przystępu powietrza.
Empirja, gr., doświadczenie, praktyka.
Empirjokrytycyzm, gr., teorja wyprowadzająca świadomość z praw bjologicznych.
Empiryczny, gr., na doświadczeniu oparty; doświadczalny, doświadczający, praktyczny.
Empiryk, gr., opierający wszystko tylko na doświadczeniu, nie będąc zwykle znawcą teorji; praktyk; filozof, twierdzący, że do poznania wszechrzeczy można dojść tylko drogą doświadczenia.
Empiryzm, gr., sposób traktowania rzeczy na podstawie doświadczenia z odrzuceniem teorji; kierunek filozoficzny, uznający tylko wiedzę doświadczalną, polegającą na wynikach doświadczeń i faktów.
Empora, gr., galerja nad nawami kościoła.
Emporja, Emporjum, gr., główne miejsce składowe dla towarów; środkowy punkt handlu powszechnego.
Empuza, gr., rodzaj grzybka, pasorzytującego na owadach.
Emulacja, łć., współzawodnictwo, współubieganie ś., przesadzanie ś., rywalizacja.
Emulator, łć., współzawodnik.
Emulować, łć., ubiegać ś., współzawodniczyć, rywalizować, iść w zawody, iść o lepsze.
Emulsja, łć., mechaniczna mieszanina tłuszczu lub oleju z inną cieczą, mająca pozór mleka (e. migdałowa), zawiesina.
Emulsyjny, łć., od Emulsja; fot. klisza e-a, papier e. = pokryte warstewką emulsji żelatynowej, czułej na światło.
Emulsyna, łć., część składowa migdałów, maku i innych nasion.
Emundować, łć., oczyszczać, uniewinniać, tłumaczyć, usprawiedliwiać; e. ś. oczyszczać się z zarzutów.
Enantowy, gr., winny (z wina).
Enchirydjon, gr., podręcznik zwięźle napisany; książka podręczna.
Enchorjalne pismo, łć., — p. Demotyczne pismo.
Encyklika, gr., odezwa, okólnik papieski do biskupów.
Encyklografja, gr., ogólny zarys wszystkich umiejętności.
Encyklopedja, gr., alfabetyczny zbiór wiadomości, umiejętności, sztuk i nauk, wchodzących w zakres a. jednej jakiej gałęzi wiedzy a. wszystkich (e. powszechna, e. kościelna, prawna, przyrodnicza i t. d.), leksykon.
Encyklopedyczny, gr., obejmujący wszystkie zakresy wiedzy, wszechstronny.
Encyklopedysta, gr., posiadający ogólne wiadomości z rozmaitych działów wiedzy; nazwa uczonych francuskich z 18 w., którzy wydawali pierwszą encyklopedję ogólną, przedstawicieli sensualistycznego poglądu na świat.
Endecja (ze skr. N. D.), narodowa demokracja, nazwa partji politycznej.
Endek, członek stronnictwa demokracji narodowej.
Endemiczny, gr., stale, nieustannie panujący w danem miejscu (choroba e-a, np. kołtun na Polesiu, cholera w okolicach Gangesu), miejscowy, krajowy.
Endemja, gr., choroba stale panująca w pewnej miejscowości.
Endogamja, gr., zakaz zawierania małżeństw z osobą obcego rodu.
Endogieniczny, gr., rosnący wewnątrz.
Endolimfa, gr., płyn wodnisty, znajdujący się w uchu wewnętrznym.
Endosmometr, gr., przyrząd do mierzenia siły osmozy.
Endosmotyczny, dotyczący endosmozy.
Endosmoza, gr., przesiąkanie się wzajemne dwuch cieczy, przedzielonych błoną, wsysanie, dyfuzja.
Endosperma, gr., bielmo, zapas materjałów odżywczych w nasieniu, służących dla karmienia zarodka podczas kiełkowania.
Endospora, gr., bakterja wytwarzająca w sobie zarodniki.
Endotermiczny, gr., pochłaniający ciepło.
Endywja, wł., gatunek cykorji, której liście są używane jako sałata.
Endżumen, pers., parlament perski.
Enema, gr., narzędzie do wstrzykiwania płynu w kiszkę odchodową, lewatywa.
Energiczny, gr., tęgi, krzepki, jędrny, pełny sił, żwawy; silnie działający, mocny; dosadny, pełny mocy, sprężysty.
Energietyka, gr., nauka o energji; dążność do sprowadzenia wszelkich objawów w przyrodzie do pojęcia energji.
Energietyzm, gr., podstawy nauki o wytrzymałości.
Energja, gr., fiz. siła, moc, zdolność działania, zdolność wykonywania pracy; hart, dzielność, tęgość, sprężystość, jędrność, krzepkość; stan czynny, stan działania, sprawność; przenoszenie e-i, stosowanie źródła e-i (siły) do wykonywania pracy; rozpraszanie ś. e-gji, uchodzenie jej, tracenie jej.
Enerwacja, łć., osłabienie nerwów, wyniszczenie, rozdrażnienie nerwowe; newroza.
Enerwować, łć., denerwować, rozdrażniać.
Engroista, fr., kupiec hurtowy.
Enharmoniczny, gr., mający różne nazwy a. brzmienie jednakowe (o tonach muzycznych).
Enigma, Enigmat, gr., zagadka.
Enigmatyczny, zagadkowy, ciemny.
Enkaustyka, gr., malowanie gorącemi farbami woskowemi na porcelanie; sztuka wypalania farb na skórze lub szkle; napawanie woskiem przedmiotów gipsowych dla nadania im lepszego pozoru.
Enklawa, Enklave, łć., nieod., część terytorjum obcego państwa, znajdująca się całkowicie w obrębie danego państwa.
Enklityka, gr., wyraz nieakcentowany, zwykle jednozgłoskowy, łączący się z wyrazem poprzednim.
Enkracja, gr. powściągliwość.
Enkratyci, gr. sekta w II w., która wstrzymywała się od wina, mięsa i małżeństwa.
Enkrynity, gr., cząstki skamieniałe lilji morskich, znajdywane w pokładach drugorzędnych.
Enkrynitowy, gr., wapień = wapień zawierający w wielkiej ilości szczątki enkrynitów.
Enologja, gr., nauka o winach.
Enometr, gr., narzędzie do mierzenia siły wina.
Enopatja, gr., leczenie się winem.
Enoptromancja, gr., wróżenie za pomocą zwierciadła.
Entelechja, gr., duch, dusza, jako istota, urabiająca organizm (własny) i nadająca mu formy.
Enteralgja, gr., nerwowe cierpienie kiszek.
Enterografja, gr., opis wnętrzności, kiszek.
Enterolit, gr., lek., kamień kiszkowy.
Enterotomja[1], gr., operacja przecięcia kiszki.
Enterologja, gr., nauka o wnętrznościach, kiszkach, jelitach.
Enteropatja, gr., choroba kiszek, cierpienia kiszkowe.
Enterotomja, gr., rozbiór, anatomja kiszek.
Entoderma, gr., wewnętrzny listek zarodkowy, wewnętrzna warstwa komórek, wchodzących w skład gastruli.
Entomografja, gr., opisanie owadów.
Entomolit, gr., owad skamieniały.
Entomolog, znawca i badacz owadów.
Entomologja, gr., nauka o owadach.
Entre... — p. Antre...
Entroparazyty, gr., pasorzyty wewnętrzne.
Entropja, gr., ta część wewnętrznej energji ciała, która nie jest już zdolna do dalszej przemiany na pracę.
Entuzjasta (forma żeńs. Entuzjastka), gr., człowiek pełen zapału, zapaleniec, zagorzalec, łatwo ś. zapalający do czego, zachwycający ś. czem, natchniony, przejęty.
Entuzjastyczny, pełen zapału, zapalony, wybuchający, przejęty, nadzwyczajny, uniesiony uczuciem, podniesiony.
Entuzjazm, gr., zapał, zachwyt, podniecenie ducha, natchnienie, egzaltacja.
Entuzjazmować, gr., wprawiać w zachwyt, zapalać, porywać, unosić, roznamiętniać do czego; e. ś., zapalać ś., roznamiętniać ś. do czego, zachwycać ś., wpadać w zachwyt, zapał.
Entymemat, gr., wnioskowanie skrócone, w którym opuszczono pośrednie ogniwa, jako łatwo domyślne.
Enumeracja, łć., wyliczenie, wymienienie.
Enuncjacja, łć., wysłowienie, wyrażenie myśli, wypowiedzenie.
Enzootja, gr., choroba zaraźliwa bydła, panująca stale w jakiejś okolicy.
Enzyma, gr., ferment nieorganiczny, rozpuszczalny.
Eocen, Eoceniczna formacja, gr., najstarsze pokłady osadowe trzeciorzędowe.
Eol, gr., bożek wiatru.
Eon, gr., długi przeciąg czasu, wieczność; e-y, u gnostyków duchy pośredniczące między Bogiem a stworzeniem; E. dobry = Chrystus; E. zły = Demiurg (ob).
Eos, gr., jutrzenka.
Eozyna, gr., barwnik anilinowy czerwony, otrzymywany z fluoresceiny.
Epakta (-kt), blp., gr., liczba wskazująca różnicę między długością roku księżycowego i słonecznego; oznacza czas przypadania nowiu, przed początkiem roku przyszłego.
Epanafora, gr., powtórzenie tego samego wyrazu na początku kilku zdań, po sobie idących.
Eparch, gr., zarządca prowincji.
Eparchja, gr., djecezja biskupa obrządku wschodniego.
Epenteza, gr., wtrącenie głoski w środek wyrazu.
Epicentrum, łć., punkt na powierzchni ziemi, leżący wprost nad głównym ogniskiem trzęsienia ziemi.
Epicheremat, gr., sylogizm, którego jedna przesłanka lub obie są stwierdzone przez wniosek z nich wynikający a. przez inne zdanie.
Epicki, Epiczny, gr., opisowy; bohaterski, heroiczny; poezja e-a = zawierająca spokojny opis, opowiadanie o czym bez uwydatnienia uczuć autora.
Epicykl, gr., koło toczące ś. po okręgu innego koła.
Epicykloida, gr., krzywa, opisana przez punkt okręgu koła, toczącego ś. po innym okręgu.
Epidemiczny, gr., tyczący ś. epidemji, zaraźliwy, grasujący, powszechnie panujący.
Epidemja, gr., zaraza, choroba nagminna, choroba zaraźliwa, rozpowszechniająca się w pewnym czasie i obejmująca pewną przestrzeń kraju; przen., pewna wada a. jakiś objaw duchowy, chwilowo panujący wśród ogółu.
Epidemjologja, gr., nauka o epidemjach, o chorobach epidemicznych.
Epiderma, gr., zewnętrzna warstwa skóry, naskórek.
Epidermoidalny, naskórny.
Epidot, gr., kamień ozdobny; wodny krzemian wapnia, glinu i żelaza, zabarwiony na zielono i żółto.
Epifanja, gr., objawienie ś. Zbawiciela, święto Trzech Króli.
Epifenomen, gr., zjawisko dodatkowe, samo przez się nic nieznaczące, symptom, zjawisko chorobliwe.
Epifit, gr., narost, roślina żyjąca na innej roślinie, ale nie pasorzytująca.
Epifora, gr., w retoryce: powtarzanie tych samych wyrazów na końcu kilku zdań, po sobie idących.
Epigieneza, gr., stopniowe rozwijanie się jestestw; teorja epigienetyczna = teorja rozwoju stopniowego.
Epiglotis, gr., języczek, przykrywka krtani.
Epigon, gr., potomek; naśladowca i propagator wielkich idei gienjalnych poprzedników, mniej od nich zdolny.
Epigraf, gr., napis jako godło, napis, motto, sentencja, dewiza.
Epigrafika, gr., nauka o odczytywaniu dawnych napisów na murach, pomnikach, kamieniach; ogół epigrafów w jakiej literaturze (e. łacińska).
Epigram, Epigramat, gr., krótki wierszyk w tonie żartobliwym, zawierający jakąś myśl a. charakterystykę czego; myśl krótka dowcipna, wyrażona wierszem.
Epigramatyczny, na wzór epigramatu; tyczący ś. epigramatu, krótki, zwięzły, dobitny, dosadny, silny, dorywczy; dowcipny.
Epigramatyk, Epigramatysta, piszący epigramaty.
Epik, gr., poeta epiczny; p. Epika.
Epika, gr., poezja epiczna, opisowo-bohaterska; spokojny opis, objektywny, bez uwydatnienia uczuć autora, opis bohaterski, heroiczny.
Epikrysa, gr., zestawienie objawów choroby z wynikami sekcji pośmiertnej.
Epikureizm, gr., nauka filozofa Epikura (341 — 270 przed Chr.), upatrującego najwyższe szczęście człowieka w rozkoszy duchowej; przen., zmysłowość, lubowanie się w uciechach zmysłowych, dogadzanie sobie, rozpusta.
Epikurejczyk, zwolennik epikureizmu; przen., rozpustnik, hołdujący uciechom zmysłowym, wygodniś.
Epilema, gr., zarzut, który mówca sam sobie czyni, aby z góry odeprzeć ten zarzut, który mu mogą uczynić.
Epilepsja, gr., wielka choroba, choroba św. Walentego, kaduk, padaczka.
Epileptyczny, usposobiony do epilepsji, dotyczący epilepsji, wynikający z niej.
Epileptyk, gr., chory na epilepsję, człowiek dotknięty epilepsją.
Epilog, gr., zakończenie (np. jakiego utworu, mowy); koniec, zamknięcie czego, ostatni objaw czego.
Epinicjon, Epinicjum, Epinikion, gr., pieśń zwycięska.
Epipedometrja, gr., mierzenie płaszczyzn.
Episjer, fr., kupiec korzenny; przen., mieszczuch, należący do stanu kupieckiego; człowiek małostkowy.
Episjerstwo, fr., ogół episjerstwa, fach episjerów, konserwatyzm mieszczański, małostkowość.
Episkopalny, gr., należący do biskupa; e. kościół = kościół anglikański, na czele którego stoi panujący i biskupi.
Episkopat, gr., władza, godność biskupia; biskupstwo, djecezja, ogół biskupów kraju.
Epistemologja, gr., w fil. teorja poznania.
Epistolarjusz, łć., zbiór listów.
Epistolografja, gr., sztuka pisania listów.
Epistoła, łć., list; żart., utwór długi i nudny; ustępy z Pisma ś-go, czytane przed Ewangielją podczas Mszy świętej.
Episylogizm, gr., wniosek dodatkowy, dopełniający.
Epitafjum, Epitaf, gr., nagrobek, grobowiec, napis na kamieniu grobowym.
Epitalamjum, gr., wiersz na cześć zaślubin napisany, pieśń weselna.
Epitet, gr., określenie przymiotnikowe lub rzeczownikowe, wyrażające stałą cechę jakiejś osoby lub przedmiotu; przen. przydomek, przezwisko, wymysł (osypać kogoś e-ami).
Epitomator, gr., robiący skróty a. wyciągi z dzieł innych autorów.
Epitome, gr., skrót, konspekt, streszczenie.
Epizod, gr., ustęp, wtrącony nawiasowo w opowiadanie główne, wyjątek, ustęp; zdarzenie, wypadek.
Epizodyczny, gr., nawiasowo wtrącony, nie połączony ściśle z główną myślą opowiadania, dyrywczy, mimochodem opowiedziany.
Epizoiczny, gr., żyjący na zwierzętach.
Epizootja, gr., zaraza na bydło, pomorek.
Epizootyczny, gr., zaraźliwy, grasujący między bydłem.
Epizować, gr., nadawać charakter epiczny.
Epoda, gr., śpiew końcowy po strofie i antystrofie; mały poemat liryczny.
Epoka, gr., moment rozpoczynający erę; chwila przełomowa, rozpoczynająca nowy rozwój historyczny, punkt zwrotny; okres czasu między dwoma ważnemi wypadkami dziejowemi; w astr., czas, od którego liczy się bieg planety, komety lub księżyca.
Epokowy, gr., stanowiący, poczynający epokę nową, bardzo ważny, wpływający na dalsze losy, na rozwój czego; wybitny, wielki, znamienny.
Eponim, gr., w starożytnych Atenach wyższy urzędnik, urzędowy opiekun wdów i sierot, sądził sprawy niewolników, kierował uroczystościami, załatwiał sprawy międzynarodowe; od jego imienia brał nazwę miesiąc, w którym urzędował.
Epopeiczny, wspaniały, podniosły, świetny (chwila e-a).
Epopeja, Epos, gr., poemat bohaterski, utwór epiczny, na tle ważnych faktów dziejowych osnuty, a charakteryzujący naród cały, lub obchodzący całą ludzkość.
Eprewa, gr., pierwsze odbicie (sztychu, fotografji).
Epuracja, łć., oczyszczenie, przeczyszczenie (żołądka).
Epuzer, fr., żart., kandydat do stanu małżeńskiego.
Era, gr., fakt dziejowy, od którego liczą ś. lata (e. chrześcijańska = narodzenie Chrystusa; e. mahometańska = data ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny); pewien okres czasu, epoka.
Erb, szwed., pierwiastek metaliczny cerytowy.
Ereb, gr., świat podziemny, piekło u starożytnych, otchłań, bezdeń, przepaść.
Erekcja, łć., wzniesienie, założenie jakiej budowli; wybudowanie, zakład, fundacja, ufundowanie; pobudzenie, naprężenie, nabrzmienie.
Erekcyjny, odnoszący ś. do erekcji, fundacyjny (akt e.).
Erem, gr., pustelnia.
Eremita, gr., pustelnik, samotnik żyjący zdala ludzi w miejscu ustronnem; odludek.
Eretyczny, podbudzający chorobliwie, podrażniony.
Eretyzm, gr., lek., podbudzona czynność naczyń krwionośnych, pobudzalność, chorobliwe podrażnienie.
Erga, gr., w fiz. absolutna jednostka pracy, praca wykonana przez siłę równą jednej dynie podczas przesunięcia ciała o 1 centymetr.
Ergal, gr., fiz. energja potencjalna.
Ergocista, łć., ten, co uparcie, zawzięcie dysputuje, spiera się.
Ergograf, gr., przyrząd wskazujący znużenie mięśni, zapisujący ilość wykonanej pracy.
Ergoterja, Ergotyzm, łć., sprzeczka, dysputa; manja sprzeczania ś.
Ergotyna, łć., w bot. sporysznik, trująca składowa część sporysza.
Erjometr, gr., narzędzie do mierzenia delikatności tkaniny.
Erkier, nm., balkon na piętrze, ze wszystkich stron obmurowany, opatrzony oknami.
Ermitaż, fr., pustelnia, mieszkanie pustelnika, samotnia; nazwa muzeum i galerji obrazów w Petersburgu.
Erogować, łć., wyprosić co u kogo.
Eros (-a), gr., miłość, bożek miłości, amor.
Erotematyczna, gr., a. Sokratyczna metoda = metoda, polegająca na zadawaniu pytań, doprowadzających do pewnych wniosków.
Erotematyka, gr., sztuka naprowadzania za pomocą pytań na pewną odpowiedź.
Erotoman (forma żeńska Erotomanka), gr., człowiek, podlegający obłędowi miłosnemu.
Erotomanja, gr., szał miłosny, obłęd miłosny; chorobliwa miłość erotyczna.
Erotyczny, gr., dotyczący miłości płciowej, lubieżny, romansowy; poezja e-a = opiewająca miłość.
Erotyk, gr., wiersz erotyczny, utwór miłosny.
Erotyzm, gr., kierunek w literaturze, którego przedmiotem jest miłość płciowa; popęd płciowy; usposobienie romansowe.
Erozja, łć., gieol. wyżłabianie, działanie żłobiące, wywierane przez wodę na powierzchnię ziemi, niwelujące ją.
Erozyjny, gr., powstały wskutek erozji.
Erpetologja, gr., część zoologji o gadach.
Errata (-ów), gr., blp., błędy drukarskie (na końcu książki zwykle spisane).
Erratyczny, łć., naniesiony przez wodę i lód a. przez lodowiec; błędny.
Error, łć., błąd, pomyłka.
Erubescyt, łć., rodzaj rudy miedzianej.
Erudycja, łć., uczoność, mądrość, wielka nauka, wiedza obszerna i gruntowna.
Erudyt, Erudyta (forma żeńska Erudytka), łć., człowiek uczony, mądry, oczytany, posiadający gruntownie wiele wiadomości, wykształcony.
Eruktacja, łć., odbijanie ś., odcinanie ś.
Erupcja, łć., wybuch (zwłaszcza wulkanu).
Erygować, łć., wznosić, zakładać, fundować, budować, stawiać, sztyftować, urządzać, pobudzać, ożywiać, zachęcać.
Erynja — p. Eumenida.
Erystyczny, gr., prowadzący spory.
Erytroskop, Erytrofitoskop, gr., rodzaj okularów, przez które rośliny zielone wydają się czerwonemi, a inne zabarwienia także przeinaczonemi.
Erytrozyna, gr., barwnik czerwony.
Es, zygzak, wężyk, wykrętas (esy, floresy); w muz. e z bemolem; zaprząg dwukonny.
Esauł, tur., p. Asauł.
Eschatokół, gr., zakończenie pisma.
Eschatologja, gr., nauka Kościoła o rzeczach ostatecznych (o śmierci, sądzie ostatecznym i życiu zagrobowym).
Esdek (skr. od S. D.), członek partji socjalno-demokratycznej.
Eseista, fr., autor szkiców.
Esencja, łć., wywar, ekstrakt, wyciąg; przen., istota rzeczy, treść sama, osnowa, wątek, sens.
Esencjalny, Esencjonalny, łć., zawierający jak najwięcej esencji, wywaru, ekstraktu; pożywny, posilny, mocny; przen., treściwy, dotyczący istoty rzeczy; zwięzły, pełen treści, pełen myśli.
Eser (skr. od S. R.), członek, partji socjalno-rewolucyjnej.
Eses, nieod., w muz. nuta e z bemolem podwójnym.
Eskadra, fr., oddział floty wojennej.
Eskadron, fr., — p. Szwadron.
Eskalada, fr., wtargnięcie do miasta szturmowanego, przez mur za pomocą drabin.
Eskamoter, fr., kuglarz, umiejący zręcznie chować przedmioty; oszukańczo grający w karty.
Eskamotować, fr., usunąć, ukryć niespostrzeżenie przedmiot w oczach widzów; sprzątnąć co z przed oczu sztuką kuglarską; kraść zręcznie.
Eskapada, fr., swawola, wybryk, krok nierozważny; fałszywy skok konia.
Esklander, Esklandra, fr., skandal, zgorszenie.
Esklaważ, fr., niewola; rodzaj bransolety w formie łańcuszka.
Eskont, fr., — p. Dyskont.
Eskontować, fr. — p. Dyskontować.
Eskorta, fr., konwój, straż orężna, towarzysząca komu, straż honorowa, warta, opieka, ochrona.
Eskortować, fr., konwojować, towarzyszyć zbrojno komu, odprowadzać pod strażą, chronić, zasłaniać, opiekować się kim w drodze.
Eskulap, gr., bożek sztuki lekarskiej; przen., lekarz, doktór.
Esowaty, krzywy, zygzakowaty, wężykowaty, kręty, pokrzywiony, wygięty w kształcie litery s.
Esperanto, nazwa sztucznego języka międzynarodowego (utwór d-ra Zamenhofa z Warszawy).
Esperantysta, zwolennik Esperanta.
Esplanada, fr., wolny duży plac, płaszczyzna przed warownią a. wogóle przed dużemi budynkami, nasyp sztucznie wzniesiony.
Estakada, fr., rodzaj tamy na rzekach, zamknięcie ujścia rzeki; długi pomost, wchodzący w morze, dla spacerujących w miejscach kąpielowych.
Estampa, fr., odcisk, rycina odbita, kopersztych.
Esteta, Estetyk, gr., uczony znawca estetyki, autor rozpraw o pięknie, wykładający estetykę; mający silnie rozwinięte poczucie piękna; wybredny w rzeczach piękna.
Estetyczny, gr., zgodny z zasadami estetyki; wchodzący w zakres estetyki; piękny, bardzo ładny (wygląd, strój), pełen gustu, odpowiadający warunkom piękna; e-e poczucie = znawstwo i upodobanie w sztukach pięknych, dobry smak.
Estetyka, gr., nauka o pięknie i o sztukach pięknych; piękność, piękno; nauka o warunkach piękna, o smaku w rzeczach piękna.
Estetyzm, gr., rozważanie i ocenianie wszystkiego tylko ze stanowiska estetycznego; przesadne, jednostronne rozmiłowanie się w pięknie.
Estezjologja, gr., część fizjologji, obejmująca naukę o organach zmysłów.
Estezjometr, gr., przyrząd, mierzący zmniejszenie się czucia pod wpływem znużenia.
Estofilaksja, gr., wrażliwość obronna.
Estokada, fr., cios przy fechtunku; natrętna prośba o pożyczkę.
Estr, w chem. nazwa przetworów eterycznych o zapachach owocowych.
Estyma, Estymacja, łć., szacunek, poważanie, cześć, znaczenie.
Estymator, łć., czciciel, wielbiciel.
Estymować, łć., czcić, szanować, poważać, mieć szacunek dla kogo, wielbić, cenić.
Esy, otwory w desce skrzypców w formie litery s.
Esy-floresy, różne linje i zakręty oraz rysunki w kwiaty, jako ozdoby ornamentacyjne.
Eszelony (-ów), fr., blp. szyk bojowy, w którym każdy następny oddział jest bardziej cofnięty od poprzedniego, stojącego obok; każda z części, na które dzieli się pułk podczas podróży.
Eszofować ś., fr., gniewać ś., zapalać ś., rozgorączkowywać ś. w gniewie.
Et! wykrz. (nieukontentowanie, zniechęcenie), ech!
Etablować ś., fr., urządzać ś., otwierać jaki zakład (handlowy, przemysłowy).
Etalaż, fr., wystawa towarów sklepowych.
Etalon, fr., miara a. waga urzędowa, podług której sporządzane i sprawdzane są inne.
Etamina, fr., tkanina wełniana błyszcząca, prawdę tak rzadka i ażurowa, jak kanwa.
Etan, gr., węglowodór z szeregu metanowego.
Etap, fr., trakt, gdzie są w pewnych odległościach miejsca wypoczynku dla więźniów eskortowanych; miejsce, stacja wypoczynku i pożywienia wojska; straż, eskortująca więźniów.
Etat, fr., wykaz spodziewanych dochodów i wydatków na pewien okres czasu; część budżetu, tycząca się pojedynczej gałęzi administracyjnej; stała płaca urzędnika, pomieszczona w budżecie instytucji rządowej i zapewniająca prawo do emerytury (być na etacie = zajmować stałą posadę z pensją przewidzianą w zatwierdzonym budżecie instytucji rządowej; spaść z etatu = stracić taką posadę z powodu jej zniesienia).
Etatowy, fr., zaliczony do rzędu urzędników, pobierających stałą pensję rządową; objęty etatem, budżetem; istotny, rzeczywisty.
Etażerka, fr., półki bez boków, wiszące lub stojące; szafka otwarta na książki, papiery, naczynia ozdobne, statuetki; naczynie na wysokiej nóżce, na owoce, bakalje.
Etcetera, łć., skr. etc. i tak dalej i tam dalej, i tym podobnie.
Eter, gr., substancja przypuszczalna wypełniająca przestrzeń wszechświata, zmysłami nieujęta, z której powstał byt wszelki i której drgania stanowią światło; w chem. płyn bezbarwny bardzo lotny, powstający z działania kwasów na alkohol, używany jako środek orzeźwiający i znieczulający, służy także do użytku technicznego.
Eternizować, łć., uwieczniać.
Eteromanja, gr., blm., manja odurzania się eterem.
Eteryczny, gr., lekki, powiewny, wiotki, subtelny, niematerjalny, nieziemski, delikatny; olejki e-e = ciecze lotne, zawarte w różnych częściach roślin, zwykle silnie pachnące.
Eteryfikacja, łć., zamiana na eter a. estr.
Eteryzacja, łć., usypianie za pomocą eteru, znieczulanie eterem.
Etiud, Etiuda, fr., muz., ćwiczenie, wprawa, egzereycja w formie kompozycji.
Etjologiczny, gr., przyczynowy, będący powodem czego.
Etjologja, gr., część medycyny o przyczynach chorób.
Etnicy, gr., poganie.
Etnicyzm, gr. wiara w wielu bogów, wielobóstwo, poganizm.
Etniczny, gr., tyczący się cech narodowościowych.
Etnofagja, gr., ludożerstwo.
Etnofobja, gr., nienawiść do obcoplemieńców, ksenofobja.
Etnogienja, gr., nauka o tworzeniu się narodów.
Etnogonja, gr., nauka o pochodzeniu ludów.
Etnograf, gr., uczony, badający ludy i narody pod względem fizycznym i duchowym, ludoznawca, etnolog.
Etnograficzny, gr., tyczący się etnografji; odnoszący się do ludu; muzeum e-e = zbiór wszelkich wyrobów, odzienia, dzieł sztuki itd., różnych ludów i narodów.
Etnografja, gr., opis ludów i narodów pod względem ich cech zewnętrznych i duchowych, ich zwyczajów i obyczajów, ludoznawstwo.
Etnologja, gr., nauka o ludach i rasach ludzkich, plemionach, wraz z ich właściwościami anatomicznemi i obyczajami.
Etnopsychologja, gr. psychologja ludów, objaśniająca powstanie i rozwój języka, podań, obyczajów.
Etognozja, gr., nauka o zwyczajach i obyczajach jakiego ludu.
Etografja, Etologja, gr., opis zwyczajów, obyczajów i wyobrażeń jakiego ludu; nauka o powstawaniu pojęć o moralności i obyczajów.
Etopsychologja, gr., psychologja obyczajów jakiego ludu.
Etyczny, gr., tyczący ś. etyki, należący do niej; przepisom etyki odpowiadający; moralny, obyczajny.
Etyk, gr., badacz moralności i obyczajów, poświęcający się etyce, piszący rozprawy o moralności.
Etyka, gr., nauka moralności, obyczajów; umiejętność cnoty i obowiązków; moralność, obyczaje; znajomość praw moralnych, uważanie na przepisy moralne.
Etykieta, fr., zbiór przepisów określających ceremonje przestrzegane zwykle na wielkich dworach, ceremonjał; forma obcowania stosująca się do przepisów i zwyczajów; grzeczność; kartka, przylepiona do jakiego przedmiotu dla oznaczenia jego zawartości, ceny, gatunku i t. d., napisek, znaczek.
Etykietalny, fr., według etykiety, ceremonjalny, pełen ceremonji, formalistyczny; oziębły, zimny, chłodny, nieszczery.
Etykietka (zdr. od Etykieta), fr., kartka z napisem, wykazująca zawartość czegoś.
Etykietować, fr., wypisywać etykietki, przylepiać je, zaopatrywać w etykiety.
Etyl, gr., chem., pozostałość po odjęciu jednego atomu wodoru od etanu.
Etylen, gr., gaz złożony z węgla i wodoru, część składowa gazu oświetlającego.
Etylowy gr., alkohol = alkohol w ścisłem słowa znaczeniu; wyskok.
Etymolog, Etymologista, gr., zajmujący się etymologją, t. j. nauką o pochodzeniu wyrazów.
Etymologiczny, gr., właściwy etymologji, odnoszący się do etymologji, wywodzący źródłosłów wyrazów; pisownia e-a = pisownia zgodna z pochodzeniem wyrazu.
Etymologizować, gr., zajmować się etymologją.
Etymologja, gr., słoworód, część gramatyki, objaśniająca tworzenie ś. i pochodzenie wyrazów i ich źródłosłowy.
Eubjotyka, gr., sztuka dobrego, zdrowego życia.
Eucharystja, gr., Przenajświętszy Sakrament Ciała i Krwi Tańskiej, Sakrament Ołtarza, Komunja Św.
Eudemonizm, gr., nauka o życiu szczęśliwem, o szczęśliwości; pogląd, według którego szczęśliwość ogółu powinna być celem ludzkiej działalności.
Eudemonja, gr., szczęśliwość, rozkosz.
Eudemonologja, gr., umiejętność życia szczęśliwego.
Eudjometr, gr., w chem. przyrząd do analizy ciał gazowych.
Eudjometrja, gr., analiza gazów.
Eufemiczny, Eufemistyczny, gr., określający rzecz jaką w sposób mniej drażliwy, milej brzmiący, niżeli brzmiałaby bezpośrednia nazwa tej rzeczy.
Eufemizm, gr., zastąpienie wyrażenia drażliwego innym, łagodniejszym.
Eufoniczny, gr., mile, przyjemnie brzmiący, dźwięczny, harmonijny, piękny (o głosie).
Eufonja, gr., brzmienie, dźwięczność, złagodzenie przykrego dźwięku, harmonja, konsonans.
Euforbja, gr., rośl. wilczomlecz.
Euforja, gr., przyjemne samopoczucie, poczucie siły, zdrowia; błogostan.
Eufuiści, gr., grupa poetów XVI — XVII w, odznaczających ś. wykwintną formą.
Eugienetyka, gr., teorja o wydawaniu na świat zdrowego potomstwa przez łączenie osobników zdrowych, i ulepszaniu tym rodzaju ludzkiego.
Eugienista, gr., zwolennik eugienetyki.
Eugienizm, gr., dobre pochodzenie, należenie do wyższych klas społecznych.
Eugienka, gr., pieprzowa, drzewo zwrotnikowe z rodziny mirtowatych, którego owoce używają się, jako przyprawa kuchenna, pod nazwą ziela angielskiego.
Euhemeryzm, gr., pojmowanie istot mitologicznych nadprzyrodzonych, jako ludzi ubóstwianych.
Eukaliptus, gr., olbrzymie drzewo australijskie z rodziny mirtowatych, rozdręb).
Eulogja, gr., poświęcenie, pobłogosławienie; rozsądek w mowie i w czynach; prawdopodobieństwo.
Eumenida, gr., bogini zemsty, furja, jędza; przen., stara kobieta zła, kłótliwa, furjatka.
Eunomja, gr., dobre, prawo, dobry zarząd, dobra konstytucja.
Eunuch, gr. rzezaniec, trzebieniec, kastrat, stróż haremu.
Eupatryda, gr., szlachcic (w staroż. Attyce).
Europejski, z Europy pochodzący, cywilizowany, gładki, delikatny w obejściu, głośny, sławny.
Europeizować, nadawać wygląd europejski, formy europejskie, przerabiać na sposób europejski.
Eurytmja, gr. proporcjonalność, harmonja, właściwy stosunek pojedynczych części do całości.
Eutanazja, gr., śmierć łagodna, spokojna, bez cierpień, śmierć w stanie łaski.
Eutrofja, gr., dobre odżywianie.
Eutychjanie, łć., sekta nie uznająca natury ludzkiej w Chrystusie, monofizyci (od założyciela Eutychesa).
Ewakuacja, łć., ustąpienie, opuszczenie, opróżnienie, wyjście (np. z kraju, twierdzy, miasta), wyrugowanie.
Ewakuować, łć., opuszczać, opróżniać, wychodzić, ustępować skąd (np. z twierdzy, kraju i t. d.), wyprowadzać.
Ewaluacja, łć., ocena jakiej rzeczy, ocenianie, szacunek wedle prawdziwej wartości.
Ewangielicki, gr., należący do ewangielików, złożony z ewangelików (zbór), protestancki, tyczący się kościoła ewangielickiego.
Ewangieliczny, gr., należący do ewangielji, tyczący ś. jej; chrześcijański, zbawienny, religijny; przen., wielkiej zacności, świętobliwy; nieomylny, prawdziwy, niewątpliwy.
Ewangielijka, łć., książeczka, zawierająca ewangielje.
Ewangielik (forma żeńs. Ewangieliczka), gr., należący do kościoła ewangielickiego, protestant, (luteranin a. kalwin).
Ewangielista, gr., autor a. opowiadacz ewangielji; żebrak chodzący z ewangielijka i czytający z niej żebrząc.
Ewangielizować, Ewangieliczyć, Ewanieliczyć, gr., głosić, przepowiadać ewangielję, nauczać ewangielji, szerzyć naukę Chrystusa.
Ewangielja, gr., (nowina radosna, zwiastowanie radosne); tytuł jednej z 4-ch ksiąg Nowego Testamentu; część tych ksiąg, czytana i objaśniana w kościele; księga, w której spisane są ewangielje; przen. bezwzględny nakaz moralny, kanon; przyjść do kościoła po e-i = spóźnić ś.; kłaść zdrową głowę pod e-ę = dobrowolnie, bez przymusu brać na siebie jakiś obowiązek, narażać się na jakieś niebezpieczeństwo.
Ewangieljarz, łć., Ewangielistarjon, gr., książka średniowieczna z Ewangieljami na niedziele i święta.
Ewaporacja, łć., parowanie, ulatnianie się, wyziew.
Ewazja, łć., upadek sprawy wskutek niestawienia się w sądzie powodu; odparcie zarzutu ze strony oskarżonego, usprawiedliwienie ś; ucieczka, wymknięcie ś.
Ewazywna łć., odpowiedź = wymijająca, nie odsłaniająca myśli odpowiadającego.
Ewekcja, łć., niejednostajność w biegu księżyca, wynikająca skutkiem ruchu osi wielkiej obiegu księżycowego.
Ewekt, Ewekta, łć., cło od wywozu; wywóz, handel wywozowy, eksport.
Ewektowy łć., handel = handel wywozowy.
Ewenement, fr. zdarzenie, wypadek osobliwy.
Ewenjencja, łć., wychodźtwo, emigracja.
Ewentualnie, łć., przysł., na wszelki wypadek, z zastrzeżeniem, warunkowo, względnie.
Ewentualność, łć., możliwość jakiego zdarzenia; przypuszczalność; przygotowany na wszelkie e-ści = na wszystko, co się zdarzyć może.
Ewentualny, łć., możliwy, mogący ś. zdarzyć, przypuszczalny.
Ewidencja, łć., oczywistość, jawność, widoczność.
Ewikcja, łć., rękojmia, gwarancja, zabezpieczenie, poręka, zapewnienie, zawarowanie.
Ewikcjonować, łć., zabezpieczać, gwarantować, upewniać, zawarowywać.
Ewikcyjny, łć., tyczący ś. ewikcji; dający ewikcję, zagwarantowany, zawarowany, zabezpieczony.
Ewiktor, łć., dający ewikcję.
Ewinkować, łć., udowodniać.
Ewokacja, łć., wezwanie, wywołanie; zapozwanie (np. do sądu).
Ewolucja, łć., rozwój, przeobrażenie, przekształcenie, rozwijanie się, wysnuwanie się; wzrost, postęp; obroty wojska w celu zmiany miejsca a. szyku; poruszenie, ruch gwałtowny.
Ewolucjonista, łć., zwolennik, wyznawca ewolucjonizmu.
Ewolucjonistyczny, Ewolucyjny, łć., rozwojowy; teorja e-yjna = wyprowadzająca wszystkie zwierzęta i rośliny od niewielu gatunków pierwotnych; teorja rozwoju, darwinizm.
Ewolucjonizm, łć., pogląd filozoficzny, oparty na teorji rozwoju zjawisk wszechświata, oraz rozwoju form i czynności złożonych z prostszych.
Ewolucyjny, łć., zmienny, zmieniający ś.; eskadra e-na = oddział floty, który stara się podejść nieprzyjaciela przez nieustanną zmianę ruchów okrętów; p. Ewolucjonistyczny.
Eworsja, łć., działalność wody w wodospadach, wyżłabiająca, wydrążająca z powodu ruchu wirowego głazów.
Ex-; ex = były (np. ex-ksiądz = były ksiądz); p. Egz-; Eks-
Ezopowy, pomysłowy, trafny, zwięzły.
Ezoteryczny, gr., tajemny, tajemniczy, przeznaczony dla wtajemniczonych tylko, dla wybranych (przeciwny do Egzoteryczny) nieprzystępny dla ogółu.
Ezoteryzm, charakter nauki dostępny tylko dla wtajemniczonych.
Ezotyczny, gr., nie wszystkim znany, tajemniczy, skryty.
Ę, w języku polskim niema wyrazów, zaczynających się od ę.
F, szósta litera alfabetu, spółgłoska wargowo-zębowa, mocna, powiewna; w muz. czwarty stopień tonacji c major, fa; f dur a. major, f moll a. minor = nazwy tonacji a. gam majorowej (twardej) i minorowej (miękkiej).
Fabryczka (zdr. od Fabryka), łć., mała fabryka.
Fabryczny, łć., przym. od Fabryka; dotyczący fabryki, pochodzący z fabryki, należący do fabryki, zrobiony maszynowo, nie ręcznie; przen., zrobiony ladajako; prawo f-e = regulujące stosunki między pracodawcami a robotnikami.
Fabryka, łć.,. zakład przemysłowy, produkujący wyroby przy pomocy machin i przy podziale pracy, wyroby, służące do bezpośredniego użytku; większa robota, wykonywana zbiorowo przez różnych rzemieślników; budowanie, stawianie budowli; f. cukru = cukrownia; f. piwa = browar; f. papieru = papiernia.
Fabrykacja, łć., przygotowywanie wyrobów; wyrób, produkcja, podrabianie, fałszowanie.
Fabrykant, łć., przemysłowiec, wytwórca, właściciel fabryki; żarł. f. monety = fałszerz, f. plotek = plotkarz; (forma żeńska Fabrykantka).
Fabrykat, łć., wyrób fabryczny, przedmiot wyrobiony w fabryce; rzecz podrobiona, sfałszowana, falsyfikat.
Fabrykować, łć. wyrabiać, produkować, wytwarzać; podrabiać, fałszować, falsyfikować; zmyślać, kłaniać.
Fabulista, łć., autor bajek, bajko-pisarz; plotkarz.
Fabulistyka, bajkopisarstwo.
Fabuła, łć. bajka, opowieść, opowiadanie alegoryczne; rzecz, zdarzenie służące za osnowę utworu literackiego; plotka.
Facecja, łć., koncept, dowcip, żart; opowiadanie krótkie dowcipne, pełne humoru, dykteryjka, fraszka; zdr. Facecyjka.
Facecjonista, łć., lubiący mówić facecje, żartowniś, koncepcista, dowcipniś.
Facet, łć., lekceważąca nazwa mężczyzny, szczególnie młodego eleganta; osobistość nieszczególna, ktoś.
Facetka, łć., dziewczyna lekka, nieosobliwej opinji.
Facetować, fr., szlifować drogie kamienie; zadawać szyku, stroić się.
Fach, nm., rodzaj zatrudnienia, zajęcie specjalne, zawód, specjalność, proceder, profesja, rzemiosło (biegły w swoim fachu); mieć f. w ręku = znać jakie rzemiosło; przegroda, przedział (f. w ławce szkolnej, w skrzynce drukarskiej).
Fachman, nm., p. Fachowiec.
Fachowiec, nm., człowiek fachowo wykształcony, mający fach w ręku, obeznany z zawodem, zawodowiec, specjalista w pewnej gałęzi zajęcia, procederzysta.
Fachowość, znajomość fachu, wykształcenie fachowe.
Fachowy, przym. od Fach; tyczący ś. jakiego fachu; zawodowy, specjalny w jakim kierunku zajęcia; mający fach, uzdolniony, biegły w pewnym fachu.
Facjata, wł., środkowa część przedniej ściany domu, wychodząca ponad dach; żart. twarz, oblicze, osoba śmieszna, człowiek nieosobliwy.
Facjenda, wł., zamiana, handel zamienny, tranzakcja, spekulacja; szacherka, frymark, afera.
Facjendować, wł., handlować, spekulować, zamieniać.
Facolety, wł., coś wiszącego jako ozdoba, strzęp wiszący przy ubraniu kobiecym.
Fafka, nm., kowadełko okrągłe do wykuwania i gładzenia.
Fafoł, strzęp, facolet, chwast wiszący buchasto; ochłap; fatałaszek, gałganek, męt, zgręz, nieczystość.
Fafuła, Fafulski, człowiek do niczego, safanduła, niedołęga, gamajda, niezdara.
Fagas, żart. lokaj, służący, posługacz; pogardl. kelner, garson; lizus, pochlebca.
Fagasować, służyć, posługiwać.
Fagasowstwo, służalstwo.
Fagiedeniczny, gr., żrący, zgorzelinowy, gangrenowaty.
Fagocista, wł., grający na fagocie.
Fagocytoza, gr., zdrowotna działalność fagocytów.
Fagocyty, gr., ciałka krwi, zwalczające jady przez organizm utworzone lub weń wszczepione.
Faja, nm., zgr. od Fajka; żart. człowiek ociężały, niedołężny, fuszer, fafuła, ciemięga, safanduła, fujara, rura.
Fajans, fr., rodzaj glinki, do wyrobu różnych naczyń; w lm., zbior, naczynia z tej glinki.
Fajansernia, fr., fabryka wyrobów fajansowych.
Fajansowy, fr., zrobiony z fajansu.
Fajczany, nm., przym. od Fajka.
Fajczarz, Fajkarz, nm., namiętny palacz fajki.
Fajeczka, nm., zdr. od Fajka.
Fajer, nm., dosłow. ogień; zapał, gorliwość; mieć w głowie f. = być pijanym; dać f-u = obić.
Fajerant, nm., koniec dnia roboczego u rzemieślników; odpoczynek po pracy.
Fajerkasa, mn., opłata ubezpieczeniowa od ognia; asekuracja wypłacana po pożarze ubezpieczonemu.
Fajerwerk, nm., ogień sztuczny; przen., efekt sztuczny; chwilowy wybuch uczucia; f-ki dowcipu = iskrzące dowcipy.
Fajerwerkarz, nm., ten, co urządza fajerwerki, pirotechnik.
Fajerwerkier, nm., podoficer w artylerji.
Fajfer, nm., grający na piszczałce; odmiana gołębia.
Fajfoklok, ang., dosł. piąta godzina; popołudniowe przyjmowanie gości.
Fajla, nm., pilnik drobno nasiekany.
Fajn, Fein, nm., czysty, wyborowy, przedni, wytworny, piękny, delikatny; dobrze, doskonale, wytwornie.
Fajngold, nm., czyste złoto.
Fajnować, nm., oczyszczać metale za pomocą topienia; kłamać, oszukiwać.
Fajnzylber, nm., czyste srebro.
Fajt! wykrz. oznaczający szybki zwrot a. przewrócenie się, przewinięcie się; szust! myk! klap! brzdęk! bęc! rym! buch!
Fajtać — p. Fajtnąć.
Fajtłapa, utykający na nogi, mający krzywe nogi, koszlawiec; niezgrabjasz, niedołęga, niezdara.
Fajtnąć, nied. Fajtać, machnąć, kiwnąć, zabujać, zakołysać; przewrócić się, fiknąć.
Fajtuś, głuptas, błazenek.
Fakcik, łć., fakt małoznaczny; drobne zdarzenie.
Fakcja, łć., stronnictwo, zwłaszcza polityczne, partja, poplecznicy, koterja; niezgoda, rozruch, spisek, zmowa, knowanie, konszachty.
Fakcjonista, łć., tworzący stronnictwa, fakcje; wichrzyciel, burzyciel, podżegacz, agitator.
Fakcyjka, zdr. od Fakcja, koteryjka, partyjka, małe stronnictwo.
Fakcyjność, łć., stronniczość.
Fakcyjny, fr., przym. od Fakcja (f. zatarg).
Fakielcug, nm., pochód, korowód z pochodniami w celu uczczenia kogo.
Fakieltanc, nm., taniec z pochodniami.
Faksy, (-ów), nm., wykrzywianie twarzy, miny; w szew. deseń kolorowy na podeszwie.
Faksymile, łć., nieod. dokładna kopja charakteru pisma, sztuczne odbicie jakiego rękopisu, podobizna.
Fakt, łć., rzecz dokonana, niezawodna, czyn rzeczywisty; wypadek, zdarzenie, okoliczność stwierdzająca co, objaw; dowód czego.
Faktor (forma żeńs. Faktorka), łć., pełnomocnik; pośrednik niższego rzędu, stręczyciel, rajfur, mekler, faktor w mat., p. Czynnik.
Faktorja, łć, osada handlowa, skład towarów lub kantor kompanji handlowej w innej części świata.
Faktorne, łć., zapłata za faktorowanie.
Faktorować, łć., pośredniczyć w załatwieniu interesów; trudnić się faktorstwem, stręczyć; wstawiać się, przemawiać za kim, usprawiedliwiać go, adwokatować.
Faktorstwo, łć., faktorowanie, pośrednictwo, zatrudnienie faktora, stręczycielstwo.
Faktotum, łć., nieod., człowiek do wszystkiego, używany do najrozmaitszych posług, totumfacki, wyręczyciel, prawa ręka.
Faktura, łć., rachunek, wystosowany przez kupca innemu handlującemu; szczegółowy wykaz towarów przesłanych; techniczna budowa utworu muzycznego lub literackiego.
Faktur-księga = księga kupiecka ze spisem należności za towary.
Fakturować, łć., wpisać należność szczegółowo do księgi i wypisać fakturę.
Faktycznie, łć., przysł. rzeczywiście, prawdziwie.
Faktyczny, łć., oparty na faktach, rzeczywisty, istotny, prawdziwy; aktualny, czynny.
Fakultatywny, łć., dowolny, nieobowiązujący, do wyboru pozostawiony.
Fakultet, łć., wydział w uniwersytecie; w mat. iloczyn o czynnikach postępujących w szeregu arytmetycznym.
Fakunda, łć., wymowa; gadatliwość.
Fala, nm., silny ruch wody, sprawiony przez wiatr, bałwan; wał wzburzonej wody; nurt, woda; gwałtowna smuga deszczu, ulewy, deszcz a. grad, pędzony wiatrem, nawałnica; przen., tłum, masa, chmara posuwająca ś. a. kołysząca ś. (f. ludu); przen. płynąć z f-ą = iść za ogółem; f-ą = ławą, masą, hurmem, tłumnie; ruchoma masa czego (f. ognia); w fiz. odległość, na której cząstki ciała drgającego pozostają jednocześnie we wszystkich fazach jednego drgnięcia.
Falacja, łć., oszukaństwo, fortel.
Falanga, gr., u Macedończyków starożytnych oddział wojska, ustawiony w specjalny szyk bojowy; zwarte szeregi, zastęp ludzi ławą idący, tłum, gromada.
Falanster, gr., wielki budynek, urządzony według projektu socjalisty Fouriera (1772 — 1837) dla pewnej liczby osób, aby razem mieszkały, pracowały i wspólnie korzystały ze wspólnej pracy.
Falansterjanin, gr., mieszkaniec falansteru.
Falaryzm, łć., tyranja okrutna (od imienia Falarisa, tyrana w Agrigentum).
Falba, nm., szczecina, włos jasny.
Falbana, fr., marszczone obszycie u sukni kobiecych a. u fartucha.
Falbaniasty, fr., kształtu falbany, obszyty falbanami.
Falbanka, fr., mała falbana.
Falc, nm., wpust, wcięcie w drzewie, w kamieniu dla założenia w nie drugiego kawałka; w blach. zawinięcie brzegu jednej blachy w drugą przy spajaniu; p. Felc.
Falcęgi, nm., cęgi do falcowania.
Falcgrabstwo, nm., godność falcgrafa; państwo falcgrafa, palatynat; blm., zbiór., falcgrabia z żoną.
Falcgraf, Falcgrabia, nm., dawny tytuł udzielnego władcy palatynatu reńskiego, bawarskiego.
Falcmaszyna, Falcówka, nm., maszyna do falcowania (składania) arkuszy w formę książkową.
Falcować, Felcować, nm., składać arkusze papieru w formę książkową; spajać drzewo, kamienie na fale; spajać dwa kawałki blachy, zwijając razem ich brzegi.
Falcydja, łć., rozdział proporcjonalny majątku dłużnika między wierzycieli.
Faldystorjum, Fałdysterz, łć., taburet, na którym siada biskup w czasie obrzędów; krzesło biskupie, klęcznik.
Faleder, garb., nm., skóra obrócona na wierzch wewnętrzną stroną wyprawioną.
Falena, gr., gatunek motyla nocnego.
Falendysz, nm., dawna nazwa cienkiego sukna holenderskiego a. angielskiego.
Falern, łć., gatunek wina, używanego w starożytnym Rzymie.
Faleza, fr., skała nadmorska, brzeg morza wysoki, skalisty.
Faliment, wł., bankructwo, niewypłacalność, upadłość.
Falisty, pełen fal, okryty falami, falujący, burzliwy; mający nierówności postaci fal, falowany, falowaty (grunt f. = nierówny).
Falkonet, fr., dawna mała armata polowa, śmigownica.
Fallo, wł., błąd, omyłka.
Falmować, nm., odszumowywać szkło gdy jest, roztopione.
Falochron, podwyższenie burty w łodzi wyścigowej, zabezpieczające od fali.
Falować, nm., poruszać się jak fala, bałwanić ś., kołysać powierzchnię wody; przen. poruszać się nakształt fali, kołysać ś., (zboże), wznosić ś. i opadać (pierś, głos f-je; dążności f-ją).
Falowanie, tworzenie fal, poruszanie ś., chwianie ś., wahanie ś., j rozchodzenie się fal powietrza wskutek drgania (f-e głosu i t. p.).
Falowaty nierówny, falisty.
Falownik w szew., wybierający i skórę zdatną na przyszwy i cholewki i krający tę skórę.
Falsecista, wł., śpiewający falsetem.
Falset, męski głos fistułowy, gardłowy, fałszywy.
Falsyfikacja, łć., fałszowanie, podrabianie.
Falsyfikat łć., rzecz sfałszowana, podrobiona, fabrykat.
Falsyfikator, łć., ten, co falsyfikuje, fałszerz, podrabiacz.
Faluna, fr., warstwa ziemi, składająca się z piaskowca, zmieszanego z wapniem.
Fałagi, tur., plagi w pięty; przen. oszukanie, ogranie kogo.
Fałat, węg., szmat, wiecheć (z odzienia i z butów wyłażą mu f-y).
Fałda, Fałd, nm., zmarszczka, zakładka, załamek u sukni, u ubrania; przen. przysiąść f-ów = pilnie pracować; wygięcie warstw ziemi powstałe wskutek kurczenia się skorupy ziemskiej.
Fałdka, Fałdeczka, mała fałda u sukni, u ubrania.
Fałdować, nm., układać fałdy, zbierać w fałdy, marszczyć, drapować.
Fałdysterz — p. Faldystorjum.
Fałdzisty, suto fałdowany, pełen fałd.
Fałeczny — p. Fałszywy.
Fałsz, nm., nieprawda, kłam, zmyślenie, oszustwo, obłuda; sfałszowanie, fałszerstwo; część sukni z tańszego materjału, nadstawiona w miejscu niewidocznym; w muz. niezgodność dźwięków, nuta niewłaściwa.
Fałszerka, nm., kobieta fałszująca, fałszywa, kłamiąca.
Fałszerstwo, nm., oszukaństwo, sfałszowanie, fałsz.
Fałszerz, nm., ten, co fałszuje, podrabiacz, falsyfikator, oszust; — p. Fałszywy.
Fałszować, nm., podrabiać, naśladować podstępnie, fabrykować (F. podpis, monetę); przekręcać, przedstawiać w fałszywym znaczeniu (F. czyje wyrazy); pozbawiać istotnej wartości, psuć podrabianiem, fabrykować (F. wino); śpiewać, grać z błędami barmonijnemi.
Fałszowany, nm., podrobiony, fabrykowany, zaprawny czemś innym.
Fałszywiec, nm., człowiek fałszywy, obłudnik; — p. Fałszywy.
Fałszywy, nm., nieprawdziwy, kłamliwy, zmyślony, niezgodny z prawdą (wieść f-a); udany, kłamany, nienaturalny, pozorny (atak f.); mylny, tylko na pozór prawdziwy; sfałszowany, sfabrykowany, nieprawdziwy, podrobiony; omylny, mylny, wprowadzający w błąd, błędny; (f. krok, sąd); nieszczery, chytry, udany, obłudny (przyjaciel f.); bezzasadny, próżny, nieracjonalny; niewłaściwy, źle zrozumiany (wstyd f.); nieharmonijny, tworzący rozdźwięk w muzyce (ton, śpiew f.).
Fama, łć., wieść, wiadomość, pogłoska; rozgłos, sława.
Familijny, przym. od Familja; człowiek f. = mający rodzinę; f-a rada, regulująca stosunki rodzinne, złożona z zaproszonych krewnych i przyjaciół, pod przewodnictwem właściwego urzędnika, stanowiąca o prawach majątkowych sierot niepełnoletnich.
Familister, łć., rodzaj falansteru, w którym rodziny robotników, pracujących w jednej fabryce, mieszkają razem, spłacając czynszem wartość mieszkań, żeby z czasem zostać ich właścicielami.
Familja, łć., rodzina, dom (mieć liczną f-ę); ogół osób spokrewnionych, szczeg. jednego nazwiska, ród, pokrewieństwo, kuzynostwa, powinowactwo, szczep, parentela (f. szlachecka); w naukach przyrodniczych: rodzaj, gatunek, rodzina.
Familjant (forma żeńs. Familjantka), łć., członek familji, krewny, krewniak, kuzyn, powinowaty; członek rodu, tegoż samego herbu, herbowny; człowiek z znakomitego rodu a. domu; pochodzący z dobrej a. bogatej rodziny, arystokrata.
Familjarny, łć., poufały, zażyły.
Familjaryzować ś., łć., poufalić ś.; czuć się u obcych jak wśród rodziny.
Famulus, łć., poufały służący artysty, literata, studenta i t. d.
Famuła, pogardl. Familja.
Fanaberja, wybryk, grymas, kaprys, fantazja, uroszczenie aroganckie, nadętość, zadzieranie nosa; przybieranie tonów wielkopańskich.
Fanaberjować, stroić fanaberje, dziwaczyć awanturniczo.
Fanarjota, ngr., (Grek, mieszkaniec Fanaru (części Konstantynopola), potomek dawnej szlachetnej rodziny greckiej.
Fanatyczny, łć., pełen fanatyzmu, zbyt gorliwy, zagorzały, zaślepiony, zaciekły.
Fanatyk, łć., pełen fanatyzmu, zapaleniec religijny a. polityczny, zagorzalec, zaślepieniec.
Fanatyzm, łć., przesadna żarliwość, przejęcie się fałszywemi lub przesadnemi przekonaniami, połączone z prześladowaniem inaczej myślących.
Fanatyzować, robić fanatykiem, fanatykami, krzewie fanatyzm, rozpalać namiętności, podburzać.
Fanciarz (forma żeńs. Fanciarka), nm., ten, co pożycza pieniędzy na fanty, lichwiarz.
Fandango, hiszp. wesoły taniec hiszpański z kastanjetami.
Fanfara, fr., uroczysty sygnał na trąbkach w wojsku przy oddawaniu honorów przełożonym; krótki utwór muzyczny na trąby, wyrażający radość lub tryumf; sygnał, hasło wykonane na trąbach.
Fanfaron, fr., pyszałek, zarozumialec, samochwał, bufon; elegant, modniś, dandys.
Fanfaronada, fr., blm., junakierja, udana zuchowatość, chełpliwość, zarozumiałość; pretensjonalność, bufonada.
Fanfaronować, fr., udawać zucha, chełpić się.
Fanga, nm., wyrzucenie piłki wysoko, podbicie jej w grze; ciepły okład z borowiny.
Faniura, czesk., policzek, uderzenie po twarzy.
Fant, nm., rzecz dana jako zapewnienie zwrotu długu, zastaw, zakład; przedmiot dany w grze towarzyskiej jako rękojmia wykonania kary za uchybienie warunkom gry; przedmiot, stanowiący wygraną w loterji; przen. kłopot, ambaras; przen. co robić z tym f-em? = jak sobie poradzić w tym wypadku, co począć z takim kłopotem.
Fantasmagorja, gr., przedstawienie duchów, widm i t. d. za pomocą specjalnych przyrządów, a zwłaszcza latarni czarnoksięskiej; urojenie, mamidło, widziadło.
Fantasmoskop, gr., zwierciadło t. zw. czarodziejskie, dające obrazy zmienione, rozszerzone, zwężone.
Fantasta, — p. Fantastyk.
Fantastyczny, Fantazyjny, gr., przez fantazję utworzony, pełny fantazji, urojony, zmyślony, wymarzony; niezwykły co do formy i efektowny, dziwny, dziwaczny, kapryśny, grymaśny (charakter, plan, umysł f.)
Fantastyk, Fantasta (forma żeńs. Fantastyczka), gr., człowiek z charakterem nierównym, zmiennym, marzyciel, roiciel, idealista; dziwak, grymaśnik, chimeryk.
Fantazja, gr., władza duszy, odtwarzająca wyobrażenia; zdolność kombinowania nowych wyobrażeń, wyobraźnia, imaginacja; urojenie, zmyślenie, przywidzenie; zachcianka, kaprys, dziwactwo wybryk, uprzedzenie; dobra myśl, ochota, wesołość, humor, rezon, kontenans, dobra mina, animusz, odwaga; wytwór f-i, utwór pełen f-i, utwór muzyczny lub literacki o swobodnej formie; oryginalne ubranie, upięcie przy sukni a. przy kapeluszu damskim.
Fantazjować, gr., marzyć, roić, wyobrażać sobie, puszczać wodze fantazji, snuć obrazy fantazyjne; kaprysić, grymasić, dziwaczyć; muz. improwizować, grać bez przygotowania przy pomocy własnej fantazji.
Fantazm, Fantazmat, gr., wytwór wyobraźni; przywidzenie, urojenie, mańja, widziadło, halucynacja.
Fantazyjny, przym. od Fantazja; p. Fantastyczny, urojony, dziwaczny, cudacki, fantastyczny, pełny fantazji, z wyobraźni wysnuty, odznaczający ś. różnorodnością, tworzącą całość artystyczną, oryginalny, odmienny.
Fantom, fr., widmo, mara, złudzenie, upiór.
Fanton, fr., chorągiewka.
Fantosz, wł., teatr marionetek.
Fantować, nm., kogo = zajmować komu rzeczy za długi, tradować, licytować go; f. ś. zastawiać swoje rzeczy dla zyskania pożyczki.
Fantowy, przym. od Fant (loterja f-a = z rozgrywaniem fantów).
Fara, nm., kościół parafjalny, chuda f. = bieda, niedostatek.
Farad, fiz., jednostka elektropojemności przewodnika.
Faradyzować, leczyć elektrycznością indukcyjną.
Faramuszka, nm., polewka z wody i chleba a. mąki, gramatka; drobnostka, fraszka; w lm. grymasy, fochy, fanaberje.
Faramuśnik, grymaśnik.
Farandola, fr., taniec narodowy prowansalski.
Faraon, nazwa dawnych królów egipskich; rodzaj gry hazardownej w karty.
Farba, nm., barwa, kolor; substancja, nadająca barwę innym ciałom, barwnik; myśl. krew zwierząt, jucha, farba; meszek, osad na śliwkach, barwa.
Farbiarnia, nm., zakład, gdzie farbują tkaniny, warsztat farbiarski.
Farbiarstwo, blm., sztuka farbowania tkanin, zajęcie, rzemiosło farbiarza.
Farbiarz (forma żeńs. Farbiarka), nm., ten, co farbuje tkaniny, właściciel farbiarni.
Farbisty, nm., barwny, kolorowy, pstry.
Farbka, nm., barwnik niebieski, lazurek berliński, używany przy praniu bielizny dla nadania koloru.
Farbkować, nm., zaprawiać praną bieliznę farbką, lazurować.
Farbować, nm., farbą napuszczać, nasycać; zaprawiać farbą, nadawać kolor, zabarwiać (f. szkło, wełnę, wodę winem); powlekać, kryć farbą, malować (f. włosy, brwi), puszczać kolor, obłazić z farby, brudzić, smolić, walać (sukno, ściana farbuje); w myśl. puszczać farbę (juchę), broczyć krwią, krwawić (kot f-je).
Farbowany, nm., nasycony jaką farbą; przen. nieprawdziwy, fałszywy, kłamliwy, obłudny, podstępny, chytry; upiększony, osłodzony (słówka f-ne).
Farbówka, nm., myśl. młoda gęś dzika, kaczka a. kuropatwa, u której poczynają dopiero wyrastać dłuższe pióra.
Farfocel, nm., mb., strzęp; łachman wiszący (podszewka ci się obwiesiła i wiszą f-cle); w lm. nabrzmienia bolesne w otworze stolcowym.
Farfura, Farfur, tur., fajans; w lm. naczynie fajansowe (zdr. Farfurka).
Farfurowy, tur., fajansowy.
Farma, ang., — p. Ferma.
Farmaceuta, gr., słuchacz uniwersytetu, mający zostać aptekarzom; aptekarz.
Farmacja, gr., nauka lub sztuka przyrządzania lekarstw.
Farmak, gr., żart., farmaceuta, student farmacji.
Farmakognozja, gr., nauka o własnościach materjałów surowych, używanych do przygotowywania lekarstw, lekoznawstwo.
Farmakolog, gr., lekarz, zajmujący się badaniami farmakologicznemi; znawca farmakologji.
Farmakologja, gr., nauka o działaniu środków lekarskich.
Farmakopeja, gr., spis i opis materjałów aptecznych razem z przepisem robienia lekarstw, obowiązujący aptekarzy w danym państwie.
Farmazon, fr., mason, wolny mularz, członek stowarzyszenia wolnych mularzy, frankmason; pog. niedowiarek, liberał i rewolucjonista; człowiek wolnomyślny.
Farmer — p. Fermer.
Farny, Farski, nm., przym. od Fara, parafjalny.
Faro, fr., rodzaj piwa z żyta.
Farsa, fr., wesoła komedja z płaskiemi żartami, krotochwila; żart. kpina, fałsz w tonie żartobliwym; głupstwo, niedorzeczność, plotka, śmieszna bajka.
Farser, fr., niesmaczny koncepcista, żartowniś.
Farsz, fr., nadzienie z siekanego mięsa, z ryb, bułki z cebulą itp.
Farszować, fr. — p. Faszerować.
Fartuch, nm., okrycie przy robocie, na pierś, brzuch i nogi, przypasywane w talji, zapaska; skórzane lub sukienne zakrycie jadącego w powozie.
Fartuszek, nm., zdr. od Fartuch, mały f. od pasa, klapa frontowa u spodni; (biegać za f-kiem = uganiać się za kobietami; siedzieć pod f-kiem = być pod pantoflem a. zbyt lubić kobiety; trzymać się f-ka = nie wychodzić z pod opieki kobiet (o chłopcach), być niesamodzielnym.
Fartuszkowy, nm., przym. od Fartuszek, kobiecy, niewieści, babski (protekcja f-a).
Farwater, ang., wązki przesmyk, po którym okręty płyną bezpiecznie między rafami lub mieliznami; droga, przebyta przez okręt, płynący na przedzie.
Faryna, łć., mączka cukrowa, nierafinowana; garkuchnia, jadłodajnia pod gołym niebem, wędliniarnia; sklepik; kiełbasa z sosem; tejże f-y = takież ladaco.
Faryniarz (forma żeńs. Faryniarka), łć., utrzymujący garkuchnię; pogard. kupiec korzenny, kupiec sprzedający wędliny.
Farys, ar., jeździec konny arabski; rycerz u Beduinów.
Faryzeizm — p. Faryzeuszostwo.
Faryzeusz, hebr., członek sekty żydowskiej, cechującej się obłudną pobożnością; przen. obłudnik, nabożniś, świętoszek, bigot.
Faryzeuszostwo, Faryzeizm, hebr. obłuda, nieszczerość, pobożność fałszywa, bigoterja.
Fasa, nm., naczynie bednarskie z jednym dnem, kadź, stągiew, okseft (f. mąki, śliwek); wielka beczka na piwo; w garb. naczynie wkopane w ziemię, w którym się garbują skóry, kadź; przen. człowiek otyły, gruby, tłuścioch.
Fasada, fr., front, frontowa przednia część budynku.
Fascykuł, łć., zwój, plik papierów, dokumentów; duży zeszyt jakiego dzieła.
Fascynacja, łć., urok, oczarowanie, olśnienie.
Fascynować, łć., rzucać urok, czarować, olśniewać.
Fasja, łć., obrachowanie dochodu, zrobione przez opodatkowanego i przedstawione władzy, która według tego obrachowania oznacza podatek (w Galicji).
Fasjonować, łć., wykazać czysty dochód z majątku do opodatkowania.
Faskula, nm., kula armatnia tej wielkości, co rura tej armaty.
Fasolka, zdr. od Fasola; gatunek fasoli delikatnej, soja.
Fasoł, nm., kłótnia, swary; troska, mozoł.
Fason, fr., forma, model, krój, kształt, sposób; forma kapelusza damskiego, zrobiona ze sztywnego materjału, mająca być pokrytą i ubraną; f-y = ceremonie, formy etykietalne.
Fasonować, fr., nadawać fason, kształtować, urabiać.
Fasować, nm., co w co, co czym = ładować, napełniać, napychać, pakować; ubijać, zatykać; z większej ilości brać częściowe porcje.
Fast, łć., duma, pycha.
Fastryga, czes., jeden z szerokich ściegów tymczasowych, któremi się przypasowuje dwa kawałki tkaniny w czasie roboty krawieckiej; nić, na takie ściegi użyta.
Fastrygować, czes., sczepiać fastrygami przed ostatecznym zeszyciem; f. ś., żart. fatygować ś.
Faszerować, Farszować, fr., nadziewać, przekładać farszem, nadzieniem.
Faszynować, fr., zatykać, okładać f-ną.
Fata, łć., wypadki losowe.
Fatalista (forma żeńs. Fatalistka), łć., człowiek, wierzący w fatalność, w przeznaczenie; zachowujący się biernie wobec dopuszczeń losu.
Fatalistyczny, łć., przym. od Fatalizm; zgubny, nieszczęsny, krytyczny, zły, nieuchronny, nacechowany fatalizmem.
Fatalizm, łć., wiara w przeznaczenie, w los nieuchronny, prodestynacja, konieczność, nie dająca się usunąć, fatalność.
Fatalność, łć., — p. Fatalizm; niepomyślny zbieg okoliczności, nieuniknione przykre zdarzenie, nieszczęście, prześladowanie losu, los nieszczęśliwy, fatum.
Fatalny, łć., stanowiący o losie; z góry przeznaczony, nieuchronny; nieszczęsny, zgubny, krytyczny, feralny, fatalistyczny (dzień f.); haniebny, okropny, kaduczny, piekielny, nieznośny, niemożliwy (bruk, krój f.).
Fatałach, tur., szmat, gałganek, rupieć, szpargał; częś. żart. Fatałaszek, częś. w lm. f-ki drobnostka, drobiazg, fraszka, grat bez pożytku; zgręzy, męty, płatki pływające, farfocle.
Fatermerder, nm., wysoki kołnierzyk męski zachodzący na brodę (dawniej noszony).
Fatersztul, nm., fotel.
Fatum, konieczność, przeznaczenie, los, fatalność, nieszczęście, los nieprzyjazny.
Fatyga, fr., trud, utrudzenie, zmęczenie, znużenie; trud łaskawie, dobrowolnie podjęty, usługa.
Fatygant, łć., żart. mężczyzna oddający ustawicznie usługi kobiecie; mężczyzna na utrzymaniu.
Fatygować, łć., trudzić, męczyć, nużyć, utrudzać, narażać na fatygę; f. ś.. trudzić ś., męczyć ś. chodzeniem, ruchem; przybyć łaskawie; zadać sobie fatygę, trud.
Fauna, łć., ogół zwierząt pewnej okolicy.
Faustrecht, nm., prawo pięści.
Fawoni (-ego), łć., wiatr zachodni.
Fawor, łć., łaska szczególna, względy, przychylność, poparcie; F. a. Fabor, Fafor, wstążka u kołnierzyka, tasiemka.
Faworek, fr., lekkie ciasto karnawałowe, słodkie i kruche, pieczone na smalcu a. maśle, chróst; barwne wstążki u koszuli w krakowskim stylu.
Faworytalny, fr., ulubiony.
Faworytka, fr., ulubienica, pieszczoszka.
Faworytyzm, łć., nadmierne uleganie osoby, zajmującej wysokie stanowisko, wpływom swoich ulubieńców.
Faworyzacja, łć., okazywanie komu szczególnej życzliwości.
Faworyzować, łć., otaczać szczególnemi względami, łaską, protegować.
Faza, gr., odmiana pewnego zjawiska, różny stopień rozwoju zjawisk, perjodycznie wracających; okres, zmiana, kolej, stadjum, zwrot, stan przejściowy; odmiana księżyca, lunacja; fr., kant spadzisty okładki książkowej; w stolar. zebranie kantu na f-ę = na półokrągło.
Fazenda, — p. Hacjenda.
Fazender, port. właściciel fazendy, plantator kawy w Brazylji.
Fazować, fr., zbierać, ścinać kanty, brzegi na fazę.
Fąfel, fr., smark z nosa; smarkacz, dzieciuch, berbeć, pędrak.
Fąfry, fr. — p. Fonfry.
Fe! Fi! pfe! wykrz., oznaczający wstręt, obrzydzenie, nieładnie! brzydko!
Feb, Febus, grecki bożek słońca, Apollo; przen. słońce.
Feblik, fr., słabość, skłonność.
Febra, łć., zimnica, choroba objawiająca się perjodyczną gorączką i ziębieniem; przen. dreszcz, drżączka, mrowie, ciarki, wstręt, namiętność, pasja.
Februarius łć., luty.
Febryczny, Febrowy, łć., przym. od Febra, mający objawy febry, gorączkowy.
Fecesy, Fekalja, łć., odchody ludzkie, kał, ekskrementy.
Fechtmistrz, nm., nauczyciel fechtunku; szermierz.
Fechtować ś., nm., uprawiać fechtunek, szermować, kształcić ś. w robieniu rapirem, pałaszem, szpadą, floretem.
Fechtunek, nm., fechtowanie ś.; sztuka robienia bronią białą, szermierka.
Fechty, nm., różne sztuki i fortele przy fechtowaniu się.
Fecjał, łć., kapłan rzymski, który w imieniu państwa wypowiadał wojnę i zawierał pokój.
Federacja, łć., połączenie, związek kilku samoistnych prowincji, miast, krajów, państw, tak, aby tworzyły na zewnątrz jedną polityczną całość.
Federalista, łć., zwolennik federacji, federalizmu.
Federalizacja, łć., dążenie ludów, krajów do połączenia się na zasadach federalizmu.
Federalizm, łć., ustrój państwowy oparty na federacji; kierunek polityczny dążący do federacji; system wolnego związku krajów.
Federalny, łć., związkowy.
Federwajs, nm., biel talkowa, talk w proszku, wsypywany w rękawiczki, w obuwie, aby łatwiej wchodziły.
Feerja, fr., sztuka sceniczna, w której główną treścią są dekoracje, czarodziejskie zmiany, balet, ubiory i t. p.
Fefer, nm., żart. pieprz; przen. zadać komu f-u = dokuczyć mu; dam ja ci f-u = dam ja tobie! nauczę cię! popamiętasz mię!
Fejleton, — p. Feljeton.
Fekalja, łć., blp. — p. Fecesy.
Fel, kolor skóry, maść.
Felajza, nm., podróżna torba skórzana, tłumoczek, mantelzak.
Felc, nm., spojenie na zakładkę, odpowiednie nacięcie brzegów drzewa dla spojenia; pasek płótna łączący wewnątrz okładkę książki z forzecem; zakładka, żłobek, rowek, p. Falc.
Felcować, nm., spajać na zakładkę, wklejać felc.
Felczer, nm., wykonawca chirurgji niższej, cyrulik, balwierz.
Feldcechmistrz, Feldcajgmajster, nm., główny naczelnik artylerji.
Feldfebel, Feldwebel, nm., sierżant, najstarszy podoficer w kompanji piechoty.
Feldjeger, nm., kurjer rządowy, goniec wojskowy.
Feldmarszałek, nm., marszałek polny (najwyższa ranga wojskowa).
Feldszpat, Feldspat, nm., szpat polny, pospolity minerał, składający się z glinki, krzemionki i potażu (wapna lub sody), skaleń.
Feldwach, nm., warta, placówka.
Feler, nm., wada, brak, uszkodzenie, skaza; omyłka, błąd; defekt; kalectwo, ułomność.
Felerowaty, nm., przym. od Feler, wadliwy, defektowy, mający pewne wady, braki; wybrakowany, wysortowany.
Felicjanki, zakonnice św. Feliksa z regułą kapucynów.
Felicytacja, łć., życzenie szczęścia, powinszowanie.
Feljeton, Fejleton, fr., odcinek dziennika, w którym mieszczą się utwory beletrystyczne oraz sprawozdania i krytyki z dziedziny sztuki i literatury.
Feljetonista, fr., autor feljetonu, piszący feljetony.
Feljetonowo, fr., pisać w sposób nie wyczerpujący przedmiotu, w sposób ulotny.
Feljetonowy, fr., przym. od Feljeton; styl f. = lekki, barwny, potoczysty, błyskotliwy.
Fellah, arab., wieśniak, rolnik, wieśniak w Egipcie.
Felonja, łć., w dawnym prawie lennym: zdrada, złamanie wiary; w prawodawstwie angielskim: zbrodnia polityczna.
Feloplastyka, gr., sztuka wyrabiania figur i obrazów plastycznych z drzewa korkowego.
Felpa, wł., tkanina jedwabna z włosem długim, podobna do pluszu, używana do wyrobu kapeluszy.
Feluka, wł., mały, wązki a długi statek korsarski żaglowy z wiosłami.
Felzyt, nm., skała, złożona z ortoklazu i kwarcu.
Femiczny, nm., tajemny; sąd f., średniowieczny sąd tajemny, skazujący na śmierć osoby wysoko postawione.
Feminista, łć., zwolennik równouprawnienia kobiet z mężczyznami.
Feministka, łć., emancypantka, kobieta, dążąca do równouprawnienia płci swojej z mężczyznami.
Feminizm, łć., emancypacja kobiet, dążność do ich całkowitego równouprawnienia z mężczyznami.
Fenacetyna, łć., przetwór fenolu, jako środek lekarski przeciw migrenie, newralgji.
Fenakistoskop, gr., — p. Stroboskop.
Fenig, Fenik, nm., drobna moneta niemiecka = 1/100 marki; grosz, szeląg.
Feniks, gr., ptak bajeczny, odradzający się z własnych popiołów, symbol odrodzenia; osoba a. rzecz rzadka, cenna, jedyna.
Fenjanin, ang., członek stowarzyszenia fenjan w Trlandji.
Fenjanizm, ang., tajne stowarzyszenie w lrlandji, dążące do uwolnienia kraju z pod panowania angielskiego.
Fenol, gr., kwas karbolowy oczyszczony: środek dezynfekcyjny i opatrunkowy.
Fenologja, gr., część klimatologii, badająca wpływ klimatu na rozwój organizmów roślinnych i zwierzęcych.
Fenomen, gr., zjawisko, objaw niezwykły, osobliwość.
Fenomenalista, gr., zwolennik, wyznawca fenomenalizmu.
Fenomenalizm, gr., kierunek filozoficzny, uznający poznawalność tylko fenomenów.
Fenomenalny, gr., przym. od Fenomen, rzadki, osobliwy, nadzwyczajny, niezwykły, wyjątkowy, niebywały, zadziwiający.
Fenomenologiczny, gr., zjawiskowy.
Fenomenologja, gr., nauka o zjawiskach nadzwyczajnych, o fenomenach w świecie materji a. ducha.
Fenta, fr., podział pokrewieństwa na linję ojczystą i macierzystą, gdy zgłaszają się do spadku krewni wstępni i boczni, a niema krewnych zstępnych.
Feod, Feudum, nm., lenno, lenność, część ziemi posiadana przez lennika na prawie lennym.
Feodalizm, Feudalizm, nm., system średniowieczny, polegający na podległości wasalów (dzierżących lenna) swoim zwierzchnikom (właścicielom tych lenn).
Feodalny, Feudalny, nm., lenny, lenniczy, hołdowniczy.
Feodał, Feudał, Feudatarjusz, Feudator, nm., wasal, lennik.
Feralny, łć., uważany za nieszczęśliwy, niepomyślny, nieszczęsny, krytyczny, fatalny, złowieszczy.
Ferbel, nm., rodzaj gry hazardownej w karty, straszak.
Fercentag, nm., robota rzemieślnicza dwutygodniowa; zapłata za robotę dwutygodniową.
Ferdeka, nm., pokład na statkach ładunkowych.
Feredżja, tur., zwierzchnie ubranie tureckie podobne do szlafroka — (p. Ferezja).
Ferglajch, nm., przyjęcie przez ogół czeladników świeżo wyzwolonego rzemieślnika za towarzysza.
Ferik-pasza, tur., generał dywizji u Turków.
Ferje (-ji), łć., wakacje, dni wolne od pracy, święta.
Ferklajdunek, nm., rama z szerokiej listwy naokoło drzwi, naokoło okna.
Ferm, fr., silnie, stale, mocno, wytrwale; dekoracja ustawiona z przystawek w głębi sceny.
Ferma, Farma, ang., folwark, małe gospodarstwo rolne, w budow. wiązanie,
Fermata, wł., znak dłuższego zatrzymania się na jednym tonie w muzyce.
Ferment, łć., substancje i drobnoustroje wywołujące fermentację; przen. czynnik burzący w społeczeństwie; wrzenie.
Fermentacja, łć., Ferment, proces chemiczny fermentowania, kiśnienia; wzburzenie, ruch podniecający do działania.
Fermentować, łć., ulegać fermentacji, burzyć ś., rozkładać ś. pod wpływem fermentu, robić; przen. burzyć ś., nurtować, wrzeć, gotować ś., kipieć (umysły fermentują).
Fermer, Farmer, ang., w Anglji, i w Ameryce: właściciel a. dzierżawca fermy.
Fernambuk, drzewo brazylijskie, barwnik czerwony pochodzący z tego drzewa.
Fernepiksu, łć., dać a. zadać komu = zadać komu feferu, dać się komu we znaki, zalać komu sadła za skórę.
Ferotypja, gr., sztuka nadawania połysku fotografjom.
Ferować, łć., wydać (wyrok); postanowić, orzec (F. komu przysięgę); nadać, ofiarować komu co.
Fersznit, nm., dolewanie do wina jakiej domieszki dla nadania mu pożądanych przymiotów: smaku, woni, barwy i t. p.
Fertać czym = wiercić, kręcić, machać, szastać; f. ś., kręcić ś., szastać ś., wiercić ś., zwijać ś., uwijać ś., obracać ś.
Fertalski, żywiec, wiercipięta.
Ferton, łć., wierdunek, ¼ część grzywny = 12 gr. polsk.
Fertyczny, nm., żywy, żwawy, obrotny, zwinny, ruchliwy, zgrabny, hoży.
Feruła, łć., rózga, przen. kara, władza, dyscypliną, karność, powaga.
Ferwor, łć., zapał, żarliwość, uniesienie, junakierja, brawura.
Feryjny, przym. od Ferja, wakacyjny.
Fes, nieod. w muz., nuta f z bemolem.
Fest, nm., przym., mocny, dziarski, gracki, silny, krzepki, wyborny; przysł. mocno, stale.
Fest, łć., rzecz., święto, uroczystość, biesiada, zabawa, bal.
Festival, ang., wielka uroczystość muzyczna.
Festunek, nm., warownia, forteca, twierdza.
Festyn, fr., Fest, łć., uroczystość, uroczysta uczta, wielka zabawa publiczna, święto.
Feta, fr., uczta, biesiada, stypa.
Feteć, w., tasiemka czerwona, wstążka u ubrania; gałgan, strzęp.
Fetfa, Fetwa, arab., dekret sądowy w Turcji.
Fetor, łć., smród, odór, woń przykra.
Fetować, fr., raczyć, częstować, podejmować hojnie, ugaszczać.
Fetysz, fr., przedmiot czczony jako bóstwo u niektórych ludów Afryki, bałwan.
Fetyszyzm, fr., cześć oddawana fetyszom, bałwochwalstwo.
Feu, fr., (fö), oddzielne wynagrodzenie aktorów7 za każdy występ, oprócz stałej płacy.
Feud, — p. Feod.
Fędesiekl, fr., (fin de sieècle) koniec stulecia, schyłek 19 wieku.
Fędesieklista (forma żeńs. Fędesieklistka), fr., schyłkowiec, degenerant.
Fi! — p. Fe!
Fibra, łć., włókno, włókno mięśni; cewka nerwowa; cienka płytka kauczuku rogowego, stanowiąca materjał izolacyjny w elektrotechnice.
Fibroina, łć., związek organiczny, stanowiący ważną część składową jedwabiu, nici pajęczych, gąbek.
Fibrylla, łć., włókienko mięsne.
Fibryna, łć., włóknik krwi, substancja białkowata, powstająca przy krzepnięciu krwi.
Fichteanizm, filozofja Fichtégo.
Ficlauz, nm., mały gatunek ptaka bekasa.
Fideikomis, łć., majątek, spadek lub zapis, powierzony komu dla oddania osobie trzeciej; pełnomocnictwo; majorat.
Fideikomisarjusz, łć., osoba, której powierzono fideikomis.
Fidejusor, łć., poręczyciel.
Fidejusoryczny, łć., poręczony wierzytelnością czyją; poręczony przez osobę godną zaufania.
Fidelis, łć., powiernik, faworyt.
Fidrygans, nm., kręcicki, wiercipięta (forma żeńs. Fidrygantka), wietrznik, trzpiot, fircyk; niezwykły skok, sztuka, łamaniec.
Fifik, nm., chytrze, przebiegle.
Figarnia, łć., cieplarnia na drzewa figowe, hodowla drzew figow.
Figaro, fr., żart. cyrulik, fryzjer; staniczek damski (bez rękawów), otwarty, wkładany na stanik od sukni (ob. Bolero).
Figiel, Figlas, psota, pustota, psikus, szpas, w lm. zbytki (spłatać figla, psie figle go się trzymają); sztuka, łamaniec, sus, skok (małpa stroi figle, wyuczył psa wielu figlów); sztuka magiczna (co f. to grosz, f. migiel); f. a. f. mądrości = sztuczka, wybieg, wykręt, fortel, podstęp; f. a. figlas ozdóbka dowcipna, dodatek dziwaczny, ogonek fantastyczny przy podpisie, zakręt, zakrętas, wykrętas, deseń zawiły, w lm. f-sy esy — floresy; bagatelka, drobnostka, ździebło (o mały f. nie upadłem = o mały włos); zdr. Figielek.
Figlarny, skłonny do figlów, lubiący figlować; psotny, pocieszny, zabawny, filuterny (minka figlarna = filuterna).
Figlarz (forma żeńs. Figlarka), ten, co lubi figlować, figle płatać; żartowniś, zbytnik, swawolnik, psotnik; zwodziciel, matacz, oszust; kuglarz, pajac, błazen, trefniś; roślina z rodziny trędownikowatych.
Figlas, — p. Figiel.
Figliki, zbiór wierszy żartobliwych, anegdotycznych, fraszki.
Figlować, figle stroić, płatać, dokazywać, swawolić, żartować, baraszkować, psocić.
Figment, łć., zmyślenie, wymysł.
Figojadek, Figojadka, roślina Przypołudnik.
Figówka, łć., gatunek gruszki; gatunek cykorji; cierpienie skórne w miejscach porosłych włosem.
Figuracja, łć., nadawanie figury, formy, kształtowanie; w muz. urozmaicanie.
Figuralny, Figuryczny, łć., postaciowy, obrazowy, przenośny, alegoryczny, ukryty pod figurą, symboliczny, zagadkowy, (styl f.); w muz. urozmaicony figurami muzycznemi (śpiew, muzyka figuralna), melodyjny, harmonijny, symfoniczny.
Figurant (forma żeńs. Figurantka), mający piękną, okazałą figurę; aktor występujący w rolach niemych, statysta, kompars; baletnik tańczący w grupach, nie solo; osoba podstawiona dla zamaskowania właściwego działacza w jakiej sprawie, manekin.
Figurować, łć., być obecnym przy czym, nie biorąc udziału czynnego; należeć do czego; znajdować się, zajmować miejsce, być umieszczonym (f. na liście lokatorów); mieć lub udawać znaczenie, zwracać na siebie uwagę, imponować, paradować.
Figurycznie, łć., pod postacią, przenośnie.
Figuryczny, Figuralny, łć., przenośny, użyty nie we właściwym znaczeniu, obrazowy, alegoryczny.
Figurynka, fr., mała figura (posążek, mały człowieczek).
Fijolet, wł., barwa będąca mieszaniną czerwonej i błękitnej; kolor fijoletowy, fijołkowy; w lm. suknie biskupie (fijoletowe)
Fijołkowate, rodzina roślin dwuliścieniowych, do których należą: fijołek, bratek, lak, gduła i in.
Fijołkowy, przym. od Fijołek (kolor f. = kolor fijołka, fijoletowy); korzeń f. = kłącze kosaćca, mające zapach zbliżony do zapachu fijołka.
Fik! wykrz., oznaczający przewrócenie ś., fiknięcie, spadnięcie, zeskoczenie, fajt! klap! skik.
Fikmik! sztuczka kuglarska, tumanienie, zręczne udanie się.
Fikać, — p. Fiknąć; żart. tańczyć.
Fikalski, rz., żart. tancerz zawzięty, niezmordowany, jakby najęty.
Fikcja, łć., zmyślenie, urojenie, złudzenie, pojęcie urojone, wytwór fantazji, przypuszczenie.
Fikcyjny, zmyślony, nieprawdziwy, urojony; wrzekomy, udany, podstawiony.
Fiknąć, nied. Fikać, wywrócić koziołka, przewrócić się nogami do góry przez głowę, spaść, zlecieć, brzdęknąć, wierzgnąć.
Fiksacja, łć., lekkie obłąkanie, pomieszanie zmysłów, warjacja; dziwactwo, obłęd, bzik, manja; utrwalenie rysunku, fotografji, aby nie wypełzły od światła.
Fiksat (forma żeńs. Fiksatka), łć., obłąkany, pół-warjat, zwariowany na pewnym punkcie, manjak, narwaniec, dziwak, człowiek bzikowaty; szaleniec, zapaleniec.
Fiksatuar, fr., rodzaj tęgiej pomady do wąsów; w cukiern. wafel przekładany czekoladą, kształtu fiksatuaru w cynkofolji.
Fiksatyw, fr., płyn do utrwalania rysunków, fotografji, aby się nie ścierały lub nie zmieniały pod wpływem światła.
Fiksować, łć., warjować, odchodzić od zmysłów, dostawać obłędu, wpadać w szał, robić głupstwa, dziwaczyć; w fot. utrwalać obraz na kliszy; utrwalać rysunek za pomocą fiksatywu.
Fiksum, łć., bzik, fiksacja.
Fila, File, gr., pokolenie, klan, na jakie dzielili się obywatele starożytnej Attyki: składała się z fratrji, liczących każda po 20 rodzin.
Filadelfja, gr., braterstwo, miłość braterska, przyjaźń.
Filakterja, gr., zwitek pergaminowy, na którym są wypisane przykazania Boże, używany przy modlitwach przez Żydów, a także u innych ludów.
Filandrja, gr., miłość cielesna mężczyzny do mężczyzny.
Filantrop (forma żeńs. Filantropka), gr., człowiek miłujący ludzi i czyniący im dobrze, dobroczyńca biednych; żart. człowiek bezinteresowny.
Filantropinizm, gr., system wychowawczy pomysłu niemca Basedowa (1723 — 1792), opierający kształcenie na wrażeniach zmysłowych i dbający przeważnie o rozwój sił cielesnych.
Filantropinum, gr., słynny zakład wychowawczy, utworzony wmieście Dessau w r. 1774, wcielający zasady filantropinizmu.
Filantropja, gr., miłość ludzi, dobroczynność, miłosierdzie.
Filarecki, przym. od Filaret.
Filaret, gr., członek stowarzyszenia miłośników cnoty, które istniało przy uniwersytecie wileńskim 1819 — 1823 r.
Filargirja, gr., chciwość pieniędzy, żądza złota.
Filarowanie, nm., rząd filarów, kolumnada; układ, rozkład, ugrupowanie filarów, budowa filarów.
Filata, w., szereg, ciąg.
Filatelista, gr., zbieracz marek pocztowych.
Filatelistyczny, przym. od Filatelista.
Filatelja, gr., znawstwo marek pocztowych i ich zbieranie.
Filc, nm., tkanina ze zbitej i splątanej sierści, pilśń, wojłok.
Filcować, nm., zbijać i splątywać pojedyńcze włókna sierści, spilśniać.
Filcowy, przym. od Filc, pilśniowy, wojłokowy.
Filé, fr., polędwica.
Filharmoniczny, Filharmonijny, gr., miłujący, uprawiający muzykę, meloman.
Filharmonja, gr., instytucja mająca na celu rozwój muzyki, uprawianie jej i szerzenie do niej zamiłowania.
Filhelleni, gr., przyjaciele Greków, wspierający ich w wojnie o niepodległość w r. 1826.
Filibustjer, — p. Flibustjer.
Filigran, fr., znak wodny na papierze; delikatna robota ażurowa z drutu złotego a. srebrnego.
Filigranowy, fr., przym. od Filigran, misterny, maleńki, drobny, delikatny, wątły, kruchy (robota f-a = filigran).
Filip, lud., zając (wyrwał ś. jak f. z konopi.
Filipika, gr., gwałtowna mowa przeciw komu; ostre wystąpienie słowne, pismo polemiczne.
Filiponi, Filipowcy, sekciarze w kościele wschodnim, starowiercy.
Filister, nm., człowiek o ciasnym i małostkowym sposobie myślenia, obojętny na sprawy ogólno-ludzkie, poziomy, bez wyższych celów, nie poczuwający się do koleżeństwa; nie kolega, nie student, były student.
Filisterski, Filistrowski, nm., przym. od Filister, poziomy, pozbawiony wznioślejszych, idealniejszych pragnień.
Filistyn, łć., u studentów: osoba nie należąca do uniwersytetu; dowcipniś, letkiewicz.
Filiżanka, tur., (zdrob. Filiżaneczka), małe naczynie z uszkiem do kawy, herbaty, rosołu; czarka, farfurka.
Filja, Filjał, łć., kościół nieparafjalny zależny od parafjalnego; oddział głównego przedsiębiorstwa handlowego lub przemysłowego, prowadzony w innym miejscu pod tą samą firmą.
Filjacja, łć., wykaz przodków i pochodzenia, rodowód, gienealogja; rozwój genetyczny jakiej idei; układ dokumentów, jak jeden po drugim winny następować.
Filjalny, przym. od Filja.
Filjał, — p. Filja.
Filjatrja, gr., zamiłowanie do medycyny.
Film, ang., błona kolodjonowa, cienka i elastyczna, z której przygotowują się klisze fotografji pośpiesznych.
Filogienetyczny, przym. od Filogieneza.
Filogieneza, gr., szereg zmian, jakim podlegają gatunki i pokolenia; historja rozwoju gatunków.
Filogienja, gr., nauka, badająca rozwój poszczególnych grup zwierzęcych w ciągu kolejnych okresów życia na ziemi.
Filoginja, gr. nadmierne upodobanie w kobietach, kobieciarstwo.
Filolog, gr., badacz i znawca nauk filologicznych; badacz języków, literatury i starożytności; student wydziału filologicznego.
Filologiczny, przym. od Filologa.
Filologja, gr., system nauk, obejmujących głównie językoznawstwo, historję języka, literatury, cywilizacji i sztuki danego narodu; wydział filologiczny w uniwersytecie.
Filomat, Filomata, gr., członek stowarzyszenia miłośników nauki, które istniało przy uniwersytecie wileńskim od r. 1817 do 1823.
Filopedja, gr., miłość do chłopców, zapał do ich wychowywania.
Filopsychja, nadmierne przywiązanie do życia; przen. tchórzostwo.
Filosemita, gr., przyjaciel, obrońca Żydów.
Filosemityzm, gr., kierunek, prąd przyjazny Żydom.
Filotechnik, gr., miłośnik sztuk pięknych.
Filować, fr., (o lampie) kopcić, czadzić; oszukiwać, szachrować w kartach; przen. wahać się w decyzji.
Filozela, gr., nić jedwabna, niekręcona, służąca do haftu.
Filozof, gr., mędrzec, uczony; znawca filozofji, twórca systematu filozoficznego; głęboki myśliciel, człowiek mądry, wyznający pewne zasady w życiu i trzymający się ich; człowiek poprzestający na małym, przekładający niepodległość ducha nad dobra doczesne; zawile sądzący o rzeczach prostych.
Filozofemat, gr., oddzielne zagadnienie. filozoficzne; pogląd, teorja filozoficzna, dotycząca jakiego specjalnego przedmiotu.
Filozoficzny, przym. od Filozofja, tyczący ś. filozofji; zdolny i skłonny do głębszych badań, zaciekań ś.; kamień f. = istniejący w wyobraźni kamień, który miał własność zamieniania każdego metalu na złoto; przen. coś niemożliwego do osiągnięcia, czego poszukiwanie jest bezrozumne.
Filozofizm, łć., niby filozofja, mędrkowanie.
Filozofja, gr., dosłownie: miłość mądrości, nauka badająca zasady bytu, poznania, istotę wszechrzeczy i dążąca do wytworzenia jednolitego poglądu na świat, badająca krytycznie zasadnicze pojęcia nauk specjalnych i syntetyzująca najogólniejsze wyniki tych nauk, teorja nauki w og.: czysto krytyczne a. abstrakcyjne roztrząsanie pewnego przedmiotu; badanie a. wykład podstawowych metod, pojęć, zasad i praw pewnej nauki a. gałęzi wiedzy; mądrość w życiu, trzymanie się pewnych zasad, surowość i konsekwencja w trybie życia; wydział filozoficzny w uniwersytecie; kurs filozofji w dawnych szkołach i w seminarjach duchownych; iron. wielka mi f. = wielka sztuka! dopieroż to mądrość!
Filozofować, gr., myśleć, roztrząsać, badać w duchu filozofji, badać istotę rzeczy, zapuszczać się w głębokie zaciekania; mędrkować.
Filtracja, Filtrowanie, łć., przecedzanie, przesączanie.
Filtrat, łć., ciecz przecedzona przez warstwę porowatą.
Filtrować, łć., przepuszczać przez filtr, klarować za pomocą filtru, cedzić, przecedzać.
Filunek, Filung, nm., tafla prostokątna obramowana, jako ozdoba w wyrobach stolarskich w drzwiach lub w ścianie, otoczyna (fig.).
Filura, fr., książka na pokwitowania z doręczonych listów.
Filut, fr., figlarz, żartowniś; chytry, przebiegły, lis szczwany, frant, oszust; (forma żeńs. Filutka).
Filuterja, Filuterność, fr., przebiegłość, chytrość, krętactwo, ironja.
Filuterny, fr., frantowski, przebiegły, figlarny, drwiący, ironiczny; sprytny, przemądrzały; zabawny.
Fimfa, — p. Finfa.
Finalnie, ostatecznie, nakoniec, wreszcie, na ostatku, koniec końców.
Finalny, łć., ostateczny, końcowy, zamykający, konkludujący.
Finał, łć., koniec, zakończenie, ustęp końcowy; skutek, wynik, rozwiązanie; najgrubszy ton w organach.
Finanse, łć., skarb państwa, skarbowość, administracja dochodami państwa (minister finansów); wogóle stan majątkowy, fundusze, sprawy pieniężne.
Finanserja, łć., spekulacja pieniężna; zdobywanie bogactw.
Finansista, łć., człowiek obeznany z finansami; biegły w nauce o finansach; bogacz; kapitalista, robiący znaczne interesy pieniężne.
Finansjera, fr., bankierzy.
Finansować, łć., wprowadzać na giełdę papiery wartościowe świeżo wypuszczone a. nie puszczone dotąd w obieg.
Finansowy, fr., skarbowy, pieniężny, kapitalistyczny.
Fines, fr., człowiek chytry, przebiegły, frant, filut.
Finezja, fr., dowcip delikatny; subtelność, wyrafinowanie; bystrość, przenikliwość, chytrość, przebiegłość.
Finfa, Fimfa, puszczenie komuś dymu rurką pod nos; niegrzeczność lekceważąca, obraza, przytyk, przymówka arogancka; podkop w celu zniszczenia robót podziemnych nieprzyjacielskich.
Fingować, łć., podrabiać, fałszować.
Finis, łć., koniec, zakończenie,
Finisz, ang., w wyścigach: rozwinięcie największej szybkości w ostatnim biegu; świetne zakończenie biegu.
Finta, wł., w fecht. zamach pozorny; zmyślenie, udanie, fortel.
Fiok, wł., lok, pukiel; pretensjonalne przystrojenie głowy kobiecej; chwast, kutas, jako ozdoba u koni.
Fiokować ś., wł., ubierać się w fioki, stroić ś., elegantować ś. śmiesznie, przesadnie.
Fioritura, wł., przyozdabianie (umiejętne) śpiewu; ozdoby, pasaże (w muzyce).
Firajza, nm., narzędzie do żłobienia kanciastych dziur w piaście koła.
Firanka, nm., zasłona gęsta a przezroczysta, zwłaszcza u okna, kotara, w 2-ch połowach wisząca przy oknie; przen., żart. rzęsy; strzępy, wiszące u ubrania.
Fircyk, nm., modniś, trzpiot, wiercipięta, letkiewicz, pustak.
Fircykowaty, nm., zakrawający na fircyka, trzpiotowaty, postrzelony.
Fircynela, kobieta płocha, lekkomyślna.
Firet, nm., w drukarstwie: czcionka bez znaku, służąca do oddzielania od siebie liter lub wyrazów, równa grubością szerokości pisma, czwartnik.
Firleje nm., blp., figle, żarty, kpiny; świecidełka; zabawki; stroić f. = robić głupstwa, szaleństwa, dokazywać; stroić z kogo f. = żartować, kpić, szydzić.
Firma, wł., miano handlu, przedsiębiorstwa, jego urzędowa nazwa, złożona z nazwiska właściciela a. z obranego godła; zakład, handel, oznaczony firmą (stosunki z firmą); przen. sława zasłużona, renoma ustalona (np. uczonego, obywatela kraju i t. p.).
Firmament, łć., sklepienie niebieskie, nieboskłon, niebo.
Firman, Ferman, tur., rozporządzenie piśmienne, rozkaz sułtana tureckiego.
Firmant, łć., użyczający nazwiska swego dla firmy, przedstawiciel firmy.
Firmowy, wł., dotyczący firmy; uczestnik firmy, przedstawiciel i firmy, f. rejestr, ob. Rejestr, f-a spółka: w której każdy uczestnik odpowiada za jej długi całym swoim majątkiem.
Firn, nm., w gieol. śnieg ziarnisty na dolnej granicy wiecznych śniegów.
Firtać ś. — p. Fertać.
Fis, nieod., w muz. nuta f z krzyżykiem; f. major = tonacja majorowa o 6 krzyżykach, f. minor = minorowa o 3 krzyżykach, przen. wziąć kogo na f. = podejść go, oszukać, wyprowadzić go w pole, zadrwić z niego.
Fisis, muz. nuta z z krzyżykiem podwójnym.
Fisk, Fiskus, łć., skarb państwa, skarb publiczny.
Fiskalizm, Fiskalność, łć., system administracyjny nakładania na wszystko jak największych podatków, przeciążanie podatkami.
Fiskalny, łć., przym. od Fisk; skarbowy, podatkowy, pilnujący gorliwie interesów skarbowych.
Fiskał, łć., urzędnik skarbu publicznego; prokurator konsystorski, instygator duchowny; chciwiec, ździerca; urzędnik bardzo gorliwy w przysparzaniu skarbowi dochodów.
Fiskus, — p. Fisk.
Fistula, fiz. kanał ropny, idący od wrzodów wewnętrznych lub między wrzodami; przetoka, rurka, przez którą dmuchając, dzieci strzelają grochem, świstuła; piszczałka w organach; głos falsetowy.
Fisz, nm. w wyr. gruby f. = gruba ryba, dygnitarz, bogacz.
Fiszbin, nm., pręt rogowy z górnej szczęki a. z podniebienia wieloryba.
Fita, ang., leśn., narzędzie do mierzenia średnicy drzew, średnicomiar, tastr.
Fitobijologja, gr., nauka o życiu roślin, bijologja roślin.
Fitochemja, gr., część fizjologji o procesach chemicznych, które zachodzą w żywych roślinach.
Fitogieografja, gr., botanika gieograficzna, gieografja roślin, nauka o rozmieszczeniu roślin na ziemi.
Fitografja, gr., opis roślin.
Fitolit, gr., skamieniałość roślinna.
Fitologja, gr., — p. Botanika.
Fitotomja, gr., anatomja roślin.
Fiu fiu! wykrz. oznaczający podziw; hoho! fi fi! no no! oho! jemu w głowie f. bździu = pusto, pstro.
Fiukacz, ten co fiuka, fiukała; zabawka do fiukania przez dmuchanie (np. ptaszek gliniany), fiutek; lampka naftowa, używana w fabryce.
Fiuknąć, nied. Fiukać, świstnąć, gwizdnąć; gwizdać, świstać, okazywać gwizdnięciem lekceważenie, obojętność.
Fiumoar, fr., pokój do palenia cygar i papierosów.
Fiutek, gwizdawka.
Fiutki, stroje, błyskotki, wstążki, paciorki.
Fizerajza, nm., w introligatorstwie: żelazko do wyciskania linji wzdłuż brzegów okładki.
Fizerować, nm., wyciskać szlaczki i linje na okładkach książek i pugilaresach.
Fizjatrja, gr., leczenie przez samą przyrodę.
Fizjogienja, Fizjogonja, gr., dzieje powstania przyrody.
Fizjognomika, Fizjonomika, gr., nauka oznaczeniu rysów twarzy, sztuka rozpoznawania charakteru człowieka z wyrazu twarzy.
Fizjognomista, Fizjonomista, gr., odgadujący charakter człowieka z wyrazu i rysów twarzy; badacz fizjognomiki.
Fizjognomja, Fizjonomja, gr., wyraz twarzy ludzkiej, rysy twarzy; cecha, rysy charakterystyczne czego, ogólny wygląd, zarys, wyraz; żart. twarz.
Fizjognozja, gr., znajomość i badanie przyrody.
Fizjograf, gr., znawca i badacz przyrody.
Fizjograficzny, gr., dotyczący przyrody jakiej miejscowości.
Fizjografja, gr., ogólne opisanie przyrody, pewnego kraju, okolicy.
Fizjokrata, gr., zwolennik fizjokratyzmu.
Fizjokratyzm, Fizjokracja, gr.,, system ekonomiczny, według którego rolnictwo jest głównym źródłem bogactwa narodowego.
Fizjolog, gr., badacz czynności prawidłowych żywego ustroju; filozof przyrody.
Fizjologja, gr., nauka o czynnościach życiowych, zachodzących w ciele istot ożywionych (ludzi, zwierząt i roślin).
Fizjon-, — p. Fizjogn-.
Fizjoplastyka, — p. Autoplastyka.
Fizjoteizm, ubóstwianie przyrody jako podstawa religji w pewnym okresie cywilizacji.
Fizyczny, gr., przym. od Fizyka; przyrodniczy; cielesny, materjalny, widoczny, oczywisty, namacalny; f-a gieografja, fizyka kuli ziemskiej, gieofizyka; f-a osoba, jednostka, osobnik, żywy człowiek; f-a siła, siła natury, siła cielesna; f-e niepodobieństwo, rzecz niemożliwa, jako sprzeczna z prawami przyrody.
Fizyk, gr., uczony zajmujący się fizyką; w Niemczech i w Austrji inspektor lekarski czuwający nad zdrowotnością powierzonego mu okręgu i wydający opinję w sprawach sądowo-lekarskich.
Fizyka, gr., nauka o prawach przyrody; o własnościach ciał oraz o zjawiskach, przy których nie następuje zmiana w wewnętrznym ustroju tychże ciał; filozofja natury, metafizyka przyrody; posp. racja f. = jest to dowodzenie naciągane, nie mające związku z rzeczą, bzdurstwo, tere-fere.
Fizykat, gr., urząd lekarski.
Fizykochemja, gr., nauka o stosunkach między własnościami materji fizycznemi a chemicznemi.
Fizykować, gr., rozumować.
Fizys, gr., nieod., pog. twarz, oblicze, fizjognomja, rysy twarzy.
Fjakr, Fjakier, fr., dorożka, powóz uliczny do wynajęcia; dorożkarz.
Fjasko, wł., zawód, nieudanie się czego, zupełne niepowodzenie; bankructwo, upadek (zrobić f. = doznać zupełnego niepowodzenia).
Fjeld, duńs. płaskowzgórze w Danji, Szwecji, Norwegji.
Fjesta, hiszp., sztuka teatralna okolicznościowa, dawana na zakończenie widowiska.
Fjolet, — p. Fijolet.
Fjoraja, wł., kobieta a. dziewczyna sprzedająca kwiaty na ulicy, kwieciarka uliczna.
Flacha, zgr. od Flaszka, butla.
Flachajza, Flakajza, nm., gładka sztabka żelazna do gładzenia, do skrobania; dłuto rzeźbiarskie.
Flaczarnia, Flakarnia, lokal, w którym gotują i sprzedają flaki na porcje.
Flaczarz, Flakarz, forma żeńs. Flaczarka, gotujący i sprzedający flaki na porcje.
Flaczasty, — p. Flakowaty.
Flader, nm., słój, warstwa w drzewie, w kamieniu, w marmurze; przen. kłamca, krętacz, plotkarz, blagier (to f. baba!); w lm. f-dry; w myśl. straszydła z piór i papierków kolorowych, używane w celu zatrzymania zwierza w kniei.
Fladrować, nm., malować fladry, warstwy na drzewie, marmurze, tkaninie; kręcić, cyganić, łgać, blagować; w myśl. polować z fladrami.
Fladrowaty, nm., pełen fladrów, słój o waty.
Flaga, nm., chorągiew okrętowa o barwach narodowych, bandera; szaruga, niepogoda, chlapanina, słota.
Flagielancja, łć., biczowanie ś.
Flagielant, łć., członek średniowiecznej sekty religijnej biczowników.
Flagman, Flagkapitan, nm., starszy kapitan, mający prawo podnoszenia flagi na statku, którym dowodzi.
Flak, nm., kiszka, jelito, w lm. f-ki, wnętrzności zwierzęce albo ludzkie, patrochy, bebechy; f-ki potrawa z f-ów bydlęcych; przedmiot obwisły; przen., człowiek miękki, ulegający, ciepłe kluski, niedołęga; człowiek nudny (jak f-ki z olejem), poczciwy z f-ami = bardzo poczciwy.
Flakowacieć, nm., stawać ś. flakowatym.
Flakowaty, nm., podobny do flaka, miękki jak flak, sflaczały, ochlapły, obwisły (piersi f-e); człowiek f. = rozlazły, niezaradny, nieruchawy, ciepłe kluski.
Flamand, fr., malowidło szkoły flamandzkiej, odznaczającej ś. drobiazgowym wykończeniem.
Flamingo, hiszp. — p. Czerwonak.
Flanca, nm., młoda roślinka przeznaczona do przesadzenia z inspektu w grunt, sadzonka, rozsada.
Flancować, nm., sadzonkować, zasadzać w ziemię młode gałązki, odcięte od rośliny; żart. przenosić, tranzlokować (f. urzędników).
Flanela, fr., miękka, ciepła tkanina wełniana; gm.; niech cię f. ogarnie = niech cię licho porwie).
Flanelka, lekka, cienka flanela; spódniczka flanelowa.
Flank, fr., bok, strona, skrzydło szczeg. szyku wojskowego; ramię narożnika warowni, bocznica.
Flankier, fr., żołnierz z jazdy wysłanej w rozsypkę przed kolumną idącą do ataku; żart. chodzić na f-ry = wychodzić z domu, żeby się po wałęsać.
Flankierować, fr., strzelać do nieprzyjaciela przed kolumną idącą do ataku a. z boku jej; żart. włóczyć się po ulicy w celu znalezienia gacha.
Flankować, fr., ochraniać flanki, boki kolumny głównej: osłaniać fortyfikacje flankami.
Flankowy, bokowy (ogień).
Flanować, fr., włóczyć ś., wałęsać ś., szlifować bruki.
Flastrony blp., fr., w kraw. podkłady watowe w ubraniu dla uwydatnienia piersi, boków, bioder i ramion.
Flasza, nm., duża flaszka, butelka.
Flaszczyna, nm., mała, licha flaszka.
Flaszka (zdrobn. Flaszeczka), nm., naczynie szklane do płynów z szyjką, butelka.
Flaszodrzew, Flaszowiec, drzewo flaszowe, siężyśnia, roślina z rodziny flaszowcowatych.
Flaterka, nm., blaszka metalowa na głowach i ubraniach kobiet, chwiejąca się przy poruszeniu, cekin.
Flażyć, padać (o deszczu), f. się = moknąć na fladze, na deszczu, szargać się.
Flądra, nm. — p. Flondra; kobieta niechlujna, plucha, flejtuch, szargula.
Flądrowaty, nm., brudny, niechlujny, nieporządny, flejtuchowaty, zaniedbany.
Flebolit, gr., kamień żylny.
Flecik, nm., zdr. od Flet, pikulina, instrument w orkiestrze o tonach wysokich, piskliwych.
Flecista, nm., ten, co gra na flecie.
Flegieton, gr., w mit. rzeka płomieni.
Flegma, gr., śluz, gęsta ciecz, wydzielana przez błony śluzowe; przen. zimna krew, powolność charakteru, obojętność.
Flegmatyczny, gr., powolny, mający zimną krew, nie unoszący się, ospały, rozlazły, obojętny, gnuśny.
Flegmatyk (forma żeńs. Flegmatyczka), człowiek flegmatyczny.
Flegmisty, gr., pełen flegmy; podobny do flegmy, śluzowaty.
Flejca, nm., pędzel malarski z długiego miękkiego włosa do rozprowadzania farb.
Flejtuch, nm., zwitek pakuł, kłak do przybijania naboju w strzelbie, czop, zatyczka; szarpie do opatrunku; knot do przeczyszczania kanału wązkiego (np. cybucha); (zdr. Flejtuszek), niechluj, flądra, brudas, szargula (o mężczyźnie a. o kobiecie).
Flejtuchowaty, — p. Flądrowaty; brudny, niechlujny; flegmatyczny, rozlazły.
Flek, nm., łata (w dachu, w parkanie, w ścianie, w podłodze); warstwa podeszwy na obcasie.
Fleksja, łć., uchylenie, zgięcie, skrzywienie, w gram. nauka o odmianach wyrazów, to jest o deklinacji i konjugacji.
Fleksura, łć., w gieol. zapadnięcie ziemi bez rozerwania warstw, lecz z ich rozciągnięciem, fałda monoklinalna.
Fleksyjny, łć., przym. od Fleksja; f. język = posiadający deklinacje i konjugacje.
Fleron, fr., obwódka rysunkowa z kwiatów.
Flerysta, fr., Florysta, łć., znawca kwiatów, amator; sprzedający kwiaty; robiący sztuczne kwiaty.
Fletnista, Fletniarz, nm., grający na fletni.
Fletrowers, — p. Flet.
Flibot, fr., okręt dwumasztowy z okrągłą częścią tylną.
Flibustjer, fr., rozbójnik morski, pirat, korsarz; awanturnik.
Fligiel, nm., skrzydło okna, połowa okna.
Fligiel-adjutant, nm., wyższy oficer na służbie adjutanta przy panującym.
Flinta, nm., fuzja, strzelba myśliwska, skałkówka, rusznica.
Flip, ang., napój z piwa, wódki i cukru.
Flirt, ang.. zabawianie osoby innej płci, z cechą erotyczną, kokietowanie dla zabawy, bałamucenie.
Flirtować, uprawiać flirt, bałamucić, kokietować (dla zabawy).
Flis, Flisak, nm., majtek rzeczny, trudniący się spławem drzewa i zboża, oryl; spław wodny, żegluga.
Flisacki, Flisaczy, Flisarski, Flisowski, nm., orylski.
Flisówka, nm., zajęcie flisaka, orylstwo; drzewo spławiane.
Fliz, Fliza, Flisa, nm., płyta, tafla kamienna chodnika ulicznego; kamień płaski, na którym rozcierają farbę drukarską.
Flobert, fr. — p. Flower.
Flogiston, gr., w dawnej chemji pierwiastek ognia, znajdujący się we wszystkich ciałach palnych.
Flogistyka, gr., nauka o własnościach ciał palnych.
Flondr-, — p. Flądr-.
Flor, nm., specjalna przędza do szycia rękawiczek, kir, żałoba.
Flora, łć., bogini kwiatów; ogół roślin w pewnej miejscowości; krepa, gaza.
Florans, fr., rodzaj lekkiej materji jedwabnej.
Floreal, fr. we francuskim kalendarzu republikańskim miesiąc kwiatów, miesiąc ósmy: od 20 kwietnia do 19 maja.
Floren, łć., moneta austryjacka, złoty reński, gulden = 80 kop.
Florenckie pchnięcie: wymierzone w bok przeciwnika zadane po odchyleniu się.
Florentyna, fr.,. atłas florencki.
Florescencja, łć., kwitnienie.
Floresować, Floryzować, ozdabiać wzorzysto floresami.
Floreza, fr., obszycie, plisa u dołu sukni damskiej dla przybrania; takież obszycie krepowe u sukni żałobnej, — p. Plereza.
Florykultura, łć., hodowla kwiatów, kwiaciarstwo.
Florysta, łć., badacz naukowy roślin, botanik.
Florystyka, łć., nauka o kwiatach.
Floryzować, — p. Floresować.
Floryzowany druk, druk ozdobny, szczególnie inicjałów.
Flos, nm., w hutn. spływ.
Flota, fr., ogół okrętów wojennych lub handlowych, marynarka; żart. pieniądze.
Flotrowers, — p. Flet.
Flotylla, fr., mała flota.
Fludrybus, nm., teatr., młody i zdolny aktor, ale hulaka, na którego nie można liczyć.
Fluid, łć., płyn, ciecz; żart. trunek.
Fluksja, łć., rodzaj bólu zębów z obrzmieniem dziąseł i twarzy.
Flukt, łć., prąd, fala, nurt, bałwan.
Fluktuacja, łć., falowanie płynu; chełbotanie, przelewanie się; wahanie się; chwiejność, niestałość, niepewność, zmienność.
Fluor, łć., chem., pierwiastek z gromady chlorowców, gaz żółtawy o ostrym zapachu.
Fluorosceina, łć., substancja krystaliczna barwy ceglastej, fluoryzująca.
Fluorescencja, łć., fiz., własność niektórych ciał świecenia przy zwykłej temperaturze pod wpływem padającego na nie światła.
Fluoroforta, łć., rysunek, wytrawiony kwasem fluorowodornym na kliszy szklanej i następnie odbity na papierze.
Fluorokrzemian, chem., sól fluorokrzemowodoru.
Fluorokrzemowodór, kwas fluoro-krzemowodorowy, chem., związek fluoru z krzemem i wodorem.
Fluorowodorny kwas, chem., związek fluoru i wodoru gazowy a. płynny, mocno żrący.
Fluoryt, łć., min., — p. Fluspat.
Fluoryzować, łć., posiadać własność fluorescencji.
Flus, nm., topnik; w techn. substancja łatwiej topliwa, dodawana do trudniej topliwej; lagier; upływ; skrofuły, reumatyzm; osad; gra w karty: straszak.
Fluszpat, Fluspat, Fluoryt, nm., topnik, minerał, złożony z fluoru i wapnia, używany jako tańszy kamień ozdobny oraz do celów technicznych.
Fochy, nm., blp., dąsy, gniewy, rzucanie się, kaprysy, fonfry, fanaberje, grymasy.
Foczmajster, nm., okręgowy zawiadowca lasów rządowych, leśniczy okręgowy.
Foczy, Fokowy, przym. od Foka.
Fohizm, Foizm, ob. Buddaizm; cześć, której przedmiotem jest Fo (staroż. bohater chiński).
Föhn, nm., (fon), wiatr ciepły, osuszony w przejściu nad górami.
Foje (z fr., Foyer), nieod., ozdobna sala w teatrze (z bufetem), do której publiczność przechodzi w antraktach.
Fokmaszt, hol.,, maszt na przodzie okrętu.
Foksal, ang., budynek w ogrodzie zamiejskim, przeznaczony do zabawy publicznej; dworzec kolei żelaznej, banhof.
Fokus, łć., ognisko, punkt, w którym zbierają się promienie, odbite od zwierciadła a. załamane w soczewce; sztuczka czarodziejska.
Folarz, łć., — p. Folusznik.
Folblut, nm., koń angielski czystej krwi, piękny koń rasowy.
Folga, łć., podkładka; dźwignia, podstawka; f., nm., ulga, ulżenie, powolność, pobłażanie, odpoczynek, swoboda, wolność; w szewc. bok gumowy u kamasza; w teatr. sznur, na którym stale wisi dekoracja (np. kurtyna); w jub. blaszka metalowa, podkładana w oprawie pod drogie kamienie, dla dodania im ognia, powaba, zapał; w ubraniu: zakładka.
Folgować, nm., dawać folgę, odpoczynek, oszczędzać, być wyrozumiałym, mieć wzgląd; popuszczać cugle, pobłażać; słabnąć, łagodnieć, mniej dokuczać, puszczać (mróz f-guje); czekać, prolongować.
Foljał, Foljant, łć., księga w formacie połowy arkusza, księga in folio, wolumin.
Folje, fr., farby spreparowane w listkach do wycisków introlig.
Foljo, łć., skr. fol., wielki arkuszowy format księgi; arkusz, stronica w księdze handlowej z numerem bieżącym.
Foljować, nm., numerować stronice księgi, paginować.
Folkething, duńs., izba deputowanych w Danji.
Folklor, ang., twórczość ludowa w postaci podań, legiend, baśni, pieśni i t. p., jako materjał do badań naukowych.
Folklorysta, ang., znawca i badacz twórczości ludowej.
Folklorystyka, ang., badanie folkloru.
Folkloryzm, ang., blm., kierunek naukowy i artystyczny, oparty na folklorze.
Folować — p. Foluszować.
Folówka, łć., drzewo, z którego wypalają węgiel.
Folusz, łć., machina do folowania sukna, sukno własnego wyrobu, młyn blecharski.
Folusznik, Folarz, łć., wałkarz sukna, ten, co je foluje, pilśniarz, blecharz sukna.
Foluszować, łć., zbijać, wałkować sukno, aby było grubsze, spilśniać; czyścić sukno, wywabiać z niego plamy; walać, brudzić, zatłuszczać; w górn. napełniać naczynie rudą a. solą; oczyszczać sztolnię ze szlamu; zalewać rzadkim wapnem próżnię murującej się ściany; dopełniać drzewem miejsca próżne palącego się stosu węglarskiego.
Folwarczek, nm., mały folwark.
Folwarczny, Folwarkowy, przym. od Folwark; należący do folwarku, dotyczący folwarku.
Folwark, nm., dwór właściciela ziemskiego z zabudowaniami i gruntami; oddzielna część wsi z zabudowaniami gospodarczemi.
Fołdrować, nm., oskarżać, oczerniać, instygować, procesować, pozywać; ujmować się za czem a. za kim, popierać, adwokatować, pomagać, wspierać.
Foment, łć., poduszczanie, podburzanie, namowa.
Fomentacja, łć., leczenie mokremi gorącemi okładami; naparzanie, zagrzewanie; podniecanie, podburzanie.
Fomentować, łć., namawiać, podburzać.
Fomfry, — p. Fonfry.
Fonacja, gr., wymawianie dźwięków.
Fonautograf, gr., przyrząd, uwidoczniający drgania głosowe, same ś. żłobiące na obracającym ś. walcu, i oddający je głosem.
Fonetyczny, gr., przym. od Fonetyka; pisownia f-na = zgodna z brzmieniem, z wymawianiem wyrazów.
Fonetyka, Fonologja, gr., część gramatyki, obejmująca naukę o brzmieniach językowych, nauka o dźwiękach, głosownia.
Fonfry, Fomfry, (-ów), fr., blp., fochy, kaprysy, dąsy, grymasy, muchy w nosie, fanaberje.
Fonolit, gr., skała pochodzenia wulkanicznego, złożona z sani dyn u, nefelinu i zeolitu, używana do budowy.
Fonologja, gr., p. Fonetyka.
Fonometr, gr., przyrząd domierzenia siły głosu.
Fonometrja, gr., badanie rezonansu jakiego ciała za pomocą kamertonu.
Fonoskop, gr., przyrząd, złożony ze słuchawki i mikrofonu, do mierzenia siły głosu.
Fontal, Fontel, przen. tłok z klapą w pompie, wentyl.
Fontanella, gr. — p. Apertura.
Fontaź, fr., kokarda, węzeł fantazyjny u szyi przy krawacie.
Football, ang. (futbal) gra, polegająca na podbijaniu dużej piłki tylko nogą.
For, nm., przewaga, ustępstwo, dane komu; f. w wyścigach, w grze szachowej, bilardowej, karcianej i t. d.; dawać komu f-y = robić mu ustępstwo; mieć u kogo f-y = mieć u niego względy, znaczenie, poparcie, łaskę, protekcję.
Fora! wł., bis! po raz drugi! jeszcze raz!; precz! precz stąd! wynoś się! won!
Forajza, nm., sztabka żelazna ruchoma, przytwierdzona stale do jednej połowy okna i zakładająca się na hak u drugiej połowy.
Foralja, łć., ceny targowe produktów; opłata targowa.
Foralny, łć., sądowy.
Foraminifery, łć., otwornice, korzenionóżki, zwierzęta, należące do pierwotniaków.
Forant, Forat, nm., w rzem., zapas; robić na f. = przygotowywać wyroby na skład, wyroby gotowe.
Forboty, nm., koronki u szyi sukni damskiej,
Fordyment, fr. — p. Furdyment.
Forela, nm., — p. Pstrąg.
Foremka, zdrob. od Forma, małe naczynie a. przyrząd do nadawania formy; p. Forma.
Foremny, łć., kształtny, zgrabny, regularny, prawidłowy.
Foresterja, Foresterium, Forestjernia, wł., pokój dla przychodniów, dla gości w klasztorach.
Forfanterja, wł. p. Furfanterja.
Forga, wg., kita, pióropusz.
Formacja, łć., formowanie, kształtowanie; szykowanie, tworzenie, sztyftowanie (f. pułku, kolumn); gieol. jeden z pokładów ziemi, warstwa skorupy ziemskiej, utworzona w pewnym okresie gieologicznym, grupa skał pochodzenia jednoczesnego, utwór.
Formalina, łć., płyn antyseptyczny, z którego wydziela się gaz bakterjobójczy.
Formalista (forma żeńs. Formalistka), łć., ściśle trzymający ś. przepisów i form zewnętrznych, pedant, ceremonjant, człowiek wymuszony, uważający na formalności.
Formalistyczny, przym. od Formalistyka.
Formalistyka, Formalizm, łć., ścisłe przestrzeganie form, przepisów bez wnikania w treść i ducha rzeczy, rutynizm; ceremonjowanie się, ceremonje, etykieta; sądzenie z pozoru, z powierzchowności.
Formalizować, łć., skrupulatnie przestrzegać formy, przepisów; ceremonjować się.
Formalja, łć., formy, obrzędy, ceremonje.
Formalność, łć., rz. od Formalny; sposób postępowania urzędownie wskazany; czynność, wymagana przez formy towarzyskie.
Formalny, przym. od Forma, dotyczący formy logicznej, uwzględniający tylko formę; zgodny z przepisami, prawnie przepisany, urzędowy, oficjalny, legalny; zewnętrzny, powierzchowny, pozorny (pojednanie f-e); istny, prawdziwy, skończony, zupełny, zdecydowany (f. głupiec); f-a kwestja, dotycząca formy, a nie istoty rzeczy; błąd f. = uchybienie przeciw formie: końcówki wyrazów = cząstki f-e.
Format, łć., kształt, wielkość, rozmiar papieru, książki, obrazu.
Formiarnia, Formiernia, Formarnia, nm., miejsce wyrobu form na odlewy.
Formiarz, Formierz, nm., ten, co wyrabia formy do odlewów: sztukator, wyciskający różne figury na wosku, gipsie, alabastrze i t. d.
Formierstwo, nm., sztukatorstwo.
Formować, łć., nadawać formę, kształtować, urabiać w pewną formę, w pewien kształt; kształcić, wprawiać, układać, ćwiczyć (f. rękę, charakter); urządzać, tworzyć, składać, sztyftować (f. legjony, kadry); szykować, przyprowadzać do porządku, ustawiać, rychtować, szeregować (f. szyk bojowy); f. proces = wytaczać; tworzyć, składać, stanowić (małżeństwo z dziećmi formuje rodzinę); f. ś. robić się, tworzyć ś., powstawać, składać ś. (z groszy formują się sumy; wrzód ś. formuje); stawać w pewnym porządku, szykować ś., porządkować ś. (wojsko formuje ś.), kształcić ś., ćwiczyć ś., wyrabiać ś., nabierać ogłady, poloru, dobrych obyczajów.
Formularz, łć., zbiór formuł, przepisy o formułach; wzór, przepis, forma, schemat, według którego piszą się akty u rządowe, handlowe i t. p.; stan służby.
Formuła, łć., przepis, prawidło, forma, wzór, wyrażenie służące za wzór, za formę w układaniu aktu, podania i t. p.; f. przysięgi = rota przysięgi; f. zaklęcia; wzór, wyrazy lub znaki, uwidoczniające zwięźle jakieś twierdzenie naukowe.
Formułka, łć., formuła w kwestji podrzędnej, przepis drobnostkowej pedanterji; w lm. ceremonje, ceregiele.
Formułować, łć., ujmować w formułę, wyrażać co w treściwym, ścisłym, jasnym wyrażeniu.
Fornal, parobek stajenny przy koniach na wsi, woźnica wozu roboczego wiejskiego.
Fornalka, cztery konie, stanowiące zaprząg; wóz na wsi, fura.
Fornir, Fornier, wł., cieniutkie deseczki z drzewa droższego, służące do wykładania wyrobów stolarskich, okleina.
Fornirować, wł., oklejać, okładać fornirem.
Foronomja, gr., nauka o ruchu ciał.
Forować, wł., wypędzać, wydalać, wyganiać.
Forpoczta, nm., straż przednia, czaty przednie, mające na celu obserwację nieprzyjaciela, placówka.
Forsa, fr., siła, moc; usiłowanie, gwałt, wysiłek; żart., pieniądze, fundusz; popieranie usilne.
Forsować, fr., zabiegać, usiłować, robić wysiłek, pracować męcząco, męczyć, mordować, nadwerężać, zrywać (f. nogi); popierać usilnie; utrzymywać płyny w warunkach, sprzyjających fermentacji (f. piwo); w ogr. przyśpieszać sztucznie wzrost roślin, pędzić rośliny; f. się = wysilać ś., mordować ś., męczyć ś.
Forsowny, fr., prowadzony z wysiłkiem, męczący, wymagający wytężenia sił, wytężony, usilny, gwałtowny (marsz f. = pośpieszny).
Forszlag, nm., w muz., ozdobnik, figury, służące do upiększenia melodji; nuta mała przy dużej o pół tonu od niej wyższa.
Forszlak, nm., część cielęciny a. baraniny między pośladkiem a cąbrem, z nerką.
Forszmak, nm., przedsmak; potrawa ze śledzi, masła i jaj.
Forszpan, nm., stangret, powożący z konia, foryś.
Forszprung, nm., kawałek (ściany) wystający, wyskok.
Forszt, nm., las, bór utrzymywany w należytym porządku; dyl, oblader, opoła; tarcica, deska szczeg.: dwucalowa, dwucalówka, podłoga z desek.
Forszta, nm., ścianka, dzieląca komin na dwa lufty; podłoga w izbie z desek.
Forsztat, nm., przedmieście pod fortecą.
Forsztować, nm., zakładać las nowy, zagajać; wykładać dylami, szalować; dawać ściankę drewnianą, przepierzać.
Forsztowanie, nm., rz. od Forsztować; ścianka, przegroda, przepierzenie z tarcic; zdr. Forsztowańko.
Forszus, nm., zaliczka, zaliczenie, pieniądze dane naprzód; zadatek, zapomoga.
Forszusować, nm., dawać forszus, zaliczać, wypłacać z góry, dawać z góry pieniądze.
Fort! wykrz. nm., precz! za drzwi! fora!; ciągle, dalej! wciąż!
Forta, fr., karta, która po zgraniu innych tejże maści stała się mocną, niepodobną do zabicia.
Fortalicja, łć., mała warownia (drewniana), strażnica kresowa.
Forte, wł., silnie, mocno, głośno.
Forteca, wł., miejsce ufortyfikowane, twierdza, warownia; kara zamknięcia w fortecy; gra towarzyska, w której nacierający zdobywa pionkami miejsca, których przeciwnik nie obronił.
Forteczny, przym. od Forteca.
Fortel, nm., podstęp, podejście sprytne, wybieg, sposób.
Fortepjanista, wł., stroiciel fortepianów, ten, co robi a. stroi fortepjany; korektor; wirtuoz, grający na fortepjanie, pianista.
Fortepjanistka, wł., artystka grająca na fortepjanie.
Fortuna, łć., los, szczęście, dola; mienie, majątek, bogactwo, dostatek, kapitał, fundusz; ślepa f. = i ślepy, szczęśliwy traf.
Fortunny, łć., szczęśliwy, pomyślny, udatny.
Fortyfikacja, łć., nauka o umocnieniu miejscowości, budowaniu, obronie i oblężeniu twierdz; obwarowanie twierdzy; wały obronne, okopy, szańce.
Fortyfikator, łć., specjalista od Fortyfikacji.
Fortyfikować, łć., obwarowywać, umacniać, zaopatrywać w fortyfikacje.
Forum, łć., nieod., rynek w starym Rzymie, gdzie się odbywały narady ludowe; miejsce roztrząsania spraw publicznych; sąd właściwy, kompetentny, miejsce rozpraw sądowych.
Forwacht, nm., czaty przednie, forpoczta, warta.
Foryś — p. Forejter, woźnica wożący pana; przen., żart. zdrowy chłopski rozum.
Forytować, nm., kogo, co = popierać, protegować, faworyzować, zalecać, rekomendować przyjaźnie, dopomagać komu, opiekować ś.; f. na kogo, oskarżać sądownie, denuncjować.
Forzec (for-zec), nm., w introl. kartki czyste, nie zadrukowane przed kartą tytułową książki, z których jedna jest przyklejona do okładki, a druga wolna.
Fosfat, gr., chem. nawóz sztuczny, w którym główną część składową stanowi fosforan wapna.
Fosfatyna, gr., rodzaj sztucznej odżywki dla niemowląt i dzieci.
Fosfor, gr., pierwiastek chemiczny, niemetaliczny, z gromady azotowców, używany do fabrykacji zapałek.
Fosforan, łć., sól kwasu fosfornego.
Fosforescencja, łć., własność niektórych ciał świecenia w ciemności, przy zwykłej temperaturze, skutkiem procesów chemicznych, uprzedniego naświetlenia i t. p.
Fosforetoza, gr., choroba, na którą zapadają pracujący wśród dymów fosforowych.
Fosforoskop, gr., przyrząd do badania objawów fosforescencji.
Fosforyczny, przym. od Fosfor, mający własności fosforu, świecący w ciemności.
Fosforyt, gr., minerał, będący odmianą apatytu, używany w rolnictwie jako nawóz.
Fosforyzować, gr., okazywać zjawiska fosforescencji.
Fosilje, łć., ciała kopalne, skamieniałości.
Fosor, łć., grabarz, kopacz.
Fosówka, ziemia tłusta iłowata, używana do robót fosowych, do zalepiania.
Fot, Fota, fr., pomyłka; f., tur., = tkanina z włosa, włosienica; fartuch, rodzaj spódnicy.
Fotelik, zdr. od Fortel, mały fotel, krzesełko z boczną poręczą.
Fotoceramika, gr., sztuka wypalania obrazów fotograficznych na porcelanie, szkle, emalji.
Fotochemigrafja, gr. — p. Cynkografja.
Fotochemja, gr., nauka o chemicznem działaniu światła.
Fotochromja, gr., fotograf ja barwna, dająca naturalne zabarwienie przedmiotów fotografowanych.
Fotocynkografja, gr. — p. Cynkografja.
Fotodruk, gr. — p. Fototypja.
Fotodrukować, gr., odbijać za pomocą fotodruku.
Fotofon, gr., przyrząd do przenoszenia dźwięków na znaczne odległości za pomocą promieni światła.
Fotogien, gr., rodzaj materiału oświetlającego pochodzenia mineralnego.
Fotograf, Fotografista, gr., (for. żeńs. Fotografistka), pracownik, zajmujący się fotografowaniem.
Fotografja, gr., zdejmowanie widoków, obrazów, portretów za pomocą działania chemicznego światła na płytę; zakład, w którym fotografują; f. a. Fotogram = wizerunek fotograficzny.
Fotografować, gr., odtwarzać wizerunki widoków, przedmiotów, portrety, sposobem fotograficznym, zdejmować fotografje; f. ś., poddawać ś. fotografowaniu, zdejmować się, kazać siebie fotografować.
Fotogram, gr., wizerunek fotografowany, fotografja osoby lub przedmiotu.
Fotograwiura, fr., obraz przeniesiony z kliszy fotograficznej na blachę miedzianą, pogłębiony w niej przez wytrawienie i drukowany na prasie sztycharskiej.
Fotoheljograf, gr., aparat zastosowany do fotografowania powierzchni słońca celem zbadania zmian, zachodzących na niej.
Fotolitografja, gr., przenoszenie obrazów fotograficznych z kliszy na kamień litograficzny i odbijanie ich prasą litograficzną.
Fotometeor, gr., zjawisko świetlne w atmosferze.
Fotometrja, gr., mierzenie natężenia światła.
Fotomikrografja, gr., fotografowanie istot najdrobniejszych z pomocą mikroskopu.
Fotoplastykon, gr., zbiór stereoskopów, umieszczonych w przyrządzie, przesuwającym je automatycznie przed oczami widza.
Fotosfera, gr., świetlna powierzchnia słońca, jaśniejsza w środku, a ciemniejsza ku brzegom.
Fotoskop, gr., przyrząd do rozpatrywania światła, oceniania jego siły.
Fotoskulptura, łć., zastosowanie fotografji do mechanicznego wyrobu posążków.
Fototaktyzm, gr., ruch istot organicznych, spowodowany działaniem światła; f. dodatni = ku światłu dążący; f. ujemny = kryjący się przed światłem.
Fototechnika, gr., sztuka oświetlania, technika oświetlania.
Fototyp, gr., rysunek, odbity za pomocą fototypji.
Fototypja, Fotodruk, gr., otrzymywanie wypukłych płyt drukarskich za pomocą trawienia obrazów fotograficznych, przeniesionych na płytę metalową, światłodruk.
Foyer — p. Foje.
Fracha, wł., zgr. od Fraszka, żart, głupstwo, bagatela.
Fracht, nm., transport, przewóz towarów; towar, oddany do przewiezienia, ładunek, bagaż; opłata za przewóz towarów, przewoźne; f. a. list f-owy = wykaz piśmienny towarów przewożonych, jako dowód do odbioru, list przewozowy.
Frachtować, nm., trudnić się przewozem towarów, ładować wagony towarem.
Frachtowy, przym. od Fracht; przewozowy, transportowy, ładowny; f. list, wykaz wysłanego towaru, jego wagi i należności za przewóz.
Fraczek, zdr. od Frak, przedłużenie z tyłu stanika damskiego, jak u fraka męskiego; przen. elegancik.
Fraczyć ś., fr., ubierać się we frak.
Fragment, łć., ułamek, urywek, kawałek, szczątek, cząstka z większego utworu; czcionki różnego gatunku rozsypane i pomieszane; czcionka obca, która się zamieszała między dane pismo.
Fragmentaryczny, łć., ułamkowy, urywkowy, niezupełny.
Fragmentować, łć., wypadkowo rozsypać czcionki ułożone w kolumny.
Fraj — p. Frei.
Frajbiter, nm., rozbójnik morski, korsarz.
Frajda, nm., gm. przyjemność, uciecha, zabawa, uczta, hulanka, gratka.
Frajer, nm., gm. nowicjusz, fryc; człowiek naiwny; złodziej początkujący; zalotnik, starający się o pannę.
Frajlajn, nm., dosł. panienka; bona Niemka.
Frakcja, łć., odłam, stronnictwo, partja; w mat. ułamek.
Frakcyjka, zdr. od Frakcja.
Fraktpagina, łć., stronica, podzielona na 2 szpalty; stronica, złożona wzdłuż i w jednej połowie zapisana; cytata na marginesie.
Fraktura, łć., złamanie kości, mechanizm w organach, służący do przepuszczania lub zatrzymywania wiatru do piszczałek; druk. pismo niemieckie łamane.
Frambużysty, szw., sklepieniowy.
Franciszkan, Franciszkanin, zakonnik reguły św. Franciszka; w lm., zakon, kościół a. klasztor Franciszkanów.
Franciszkanka, forma żeńs. od Franciszkan.
Franciszkański, przym. od Franciszkan.
Francjada, fr., przeciąg 4 lat według kalendarza zaprowadzonego przez wielką rewolucję francuską.
Francuski, pochodzący z Francji; f. piesek = pieszczoszek, delikacik, gagatek; kluski f-e = duże; pulchne ciasto f-e = tłusto, dzielące się; w ślus. krzyż f. = skombinowane wycięcie w bardzie kluczowym do odkręcania śrub i muter.
Francuszczyzna, wszystko, co pochodzi z Francji; język francuski.
Francuz, mieszkaniec Francji; nauczyciel, guwerner z Francji; nauczyciel języka francuskiego; żart. wieprz, prosię; karaluch; w piekar. bułka zwyczajna, ordynarna.
Francuzica, pog. Francuzka.
Francuzieć, Francuzić ś., stawać się francuskim, przejmować się francuszczyzną.
Francuzka, bona, guwernantka z Francji; nauczycielka języka francuskiego.
Francuzomanja, gr., upodobanie we francuszczyźnie.
Frangulina, łć., żółta substancja krystaliczna, należąca do rzędu glukozydów, otrzymywana z kory szakłaka zwyczajnego i szakłaka kruszyny.
Frank, fr., moneta francuska = 38 kop.; na Wschodzie nazwa Europejczyka z Europy Zachodniej.
Frankatura, fr., opłata z góry na poczcie za wysyłany list albo posyłkę.
Frankista, członek sekty żydowskiej w dawnej Polsce; potomek ochrzczonych dawnych franki stów.
Frankmason, fr. — p. Farmazon.
Frankmasonerja, fr., masoństwo, wolne mularstwo (sekta religijno-polityczna).
Franko, wł., opłacony z góry (list).
Frankować, fr., opłacać przy wysyłaniu posyłkę albo list na poczcie.
Frant, nm., filut, człowiek chytry, przebiegły, lis, szalbierz; udawać z głupia f. = udawać naiwnego, udawać niewiniątko.
Frantostwo, nm., przebiegłość, chytrość, filuterja, szalbierstwo.
Frantowski, nm., chytry, przebiegły, podstępny, szalbierski.
Frapować, fr., sprawiać wrażenie, zwracać uwagę, uderzać, zaciekawiać, zajmować, nęcić, wabić, pociągać.
Frasobliwy, nm., niespokojny o kogo, troskliwy, zgryźliwy; sfrasowany, zmartwiony, zgryziony, stroskany, struty.
Frasować, nm., nabawiać frasunku, sprawiać kłopot, martwić, niepokoić; f. ś., troszczyć ś., martwić ś., gryźć ś., truć ś., kłopotać się.
Frasunek, nm., niepokój, troska, kłopot, zmartwienie, zgryzota.
Fraszka, wł., rzecz małej wagi, głupstwo, próżność, błahostka, furda, drobnostka, bagatela; f-i = drobne wiersze, żarty, epigramaty żartobliwe.
Fraszkopisarz, poeta, piszący fraszki.
Frater, łć., brat; braciszek zakonny.
Fraternizować, Fraternizować ś., łć., bratać ś., poufalić ś., kumać się, sprzymierzać się.
Fratrja, gr. — p. Fila.
Fraucymer, nm., damy dworskie przy dworze; mieszkanie kobiet, pełniących służbę przy dworze; pogardl., kobieta.
Fraza, gr. — p. Frazes; w muz., cząstka melodji o pewnym zaokrągleniu, prawidłowe następstwo akordów; zdanie bez znaczenia, nic nie wypowiadające.
Frazeolog, Frazesowicz, gr., ten, co ś. posługuje czczemi frazesami, co wypowiada szumne zdania bez treści.
Frazeologja, gr., budowa okresów i zdań wykwintnych, sposób mówienia, wysłowienie, styl; wymowa gładka bez treści, posługiwanie się szumnemi a pustemi frazesami, czcza gadanina, blaga.
Frazes, Fraza, zgr., zdanie, wyrażenie, zwrot, okres, ustęp w mowie; sposób wysłowienia ś.; czcze słowa, chociaż piękne.
Frazesowicz — p. Frazeolog.
Frazować, gr., w muz., uwydatniać myśli w muzyce, akcentować je właściwie i delikatnie cieniować.
Frażety, Frażetowskie wyroby, wyroby platerowane (od nazwiska warszawskiego fabrykanta, Frageta).
Freblanka, Freblówka, nauczycielka początkowa, ucząca wedle metody Froebla.
Frei, Frej, Fraj, nm., wolny, swobodny; bezpłatny, opłacony (list).
Frejer — p. Frajer.
Frejlina, nm., dama dworska, należąca do orszaku monarchini.
Frekwencja, łć., częste odwiedziny, uczęszczanie, obfitość gości, odwiedzających; goście, przyjeżdżający do kąpieli, do miejscowości pięknych, do teatrów itd.
Frekwentacja, łć., znaczna ilość przychodzących (kupować i t. d.).
Frekwentować, łć., uczęszczać.
Frenalgja, melancholja, choroba umysłowa.
Frendzlowaty, Frędzlowaty, Fręzlowaty, nm., podobny do frendzli, strzępiasty.
Frenetyczny, fr., szalony, niepowściągliwy, gwałtowny, pochodzący z zachwytu (oklask).
Frenezja, fr., szał, furja, szaleństwo.
Frenolog, gr., poświęcający się frenologji, znawca frenologji.
Frenologja, gr., nauka wnioskowania o zdolnościach umysłowych z kształtu czaszki głowy.
Frenopata — p. Psychjatra.
Frenopatja, gr., choroba duży.
Frenopleksja, gr., zachwyt, ekstaza.
Frędzla, Fręzla — p. Frendzla.
Frigeriterapja, łć., leczenie nizką temperaturą, zimnem.
Frigidarium, łć., sadzawka albo basen z zimną wodą do pływania w termach rzymskich.
Fronda, fr., stronnictwo polityczne we Francji, skierowane przeciwko kardynałowi Mazzariniemu; stronnictwo niezadowolone z rządu; malkontenci; odłam niezadowolonych, oderwany od stronnictwa; wichrzenie, warcholstwo.
Frondować, fr., stać ś. malkontentem, urządzać frondę.
Frondysta, fr., wichrzyciel.
Front, łć., przód, strona przednia, czoło budynku lub szyku wojskowego; w wojs. stać f-tem = przybierać postawę prostą.
Frontowy, fr., przym. od Front; służba f-a = czynna, w szeregach; wysoki, postawny (baba f-a); rzecz., szeregowiec.
Frontszpic, Frontyspis, łć., ściana wystająca pomiędzy krokwiami ze szczytu budynku.
Froter, fr., ten, co froteruje posadzki; żart., tancerz zapamiętały.
Froterka (forma ż. od Froter), żona frotera; froterowanie; podłoga, posadzka froterowana.
Froterować, fr., woskować i polerować szczotkami posadzkę; żart., f. posadzki = tańczyć zapamiętale.
Fru! wykrz. naśladujący zatrzepotanie skrzydeł, frunięcie ptaka, szelest chorągiewki i t. p.; fru, fru, rz. nieod., pukiel z tkaniny powiewnej, przypinany przez kobiety przy kołnierzu pod lewym uchem.
Frukt, łć., owoc (drzewny); zysk, korzyść.
Fruktescencja, łć., okres tworzenia ś. owoców i nasion u roślin wyższych.
Fruktydor, fr., w kalendarzu rewolucji franc. miesiąc owoców, miesiąc 12-sty od 18 sierpnia do 17 września, po którym następowało 5 dni dopełniających.
Fruktyfikacja, łć., przynoszenie korzyści, zysku.
Frunąć, nied. Fruwać, wzlecieć na skrzydłach, polecieć, wzbić ś. w powietrze; przen., pierzchnąć, uciec, ulecieć, drapnąć.
Fryc, nm., początkujący w jakimś fachu, niedoświadczony, nieobyty, nowicjusz — p. Frajer.
Frycowe, nm., wykupne od nowicjusza, kara jako wkupne, poczęstunek dla nowych towarzyszów za przyjęcie nowicjusza do grona koleżeńskiego; przen., strata, szkoda, poniesiona z powodu niedoświadczenia, nieoględności.
Frycówka, nm., figiel, wypłatany nowicjuszowi a. okup za zwolnienie od figla; kara, bicie, cięgi.
Frygowaty, kręcący ś. jak fryga.
Fryjer, nm., zalotnik, gach — p. Frajer.
Fryjerka, zalotnica, kochanka.
Fryjor, nm., wiosenne spławianie zboża (do Gdańska).
Frykando, fr., pieczeń cielęca, szpikowana słoniną.
Frykasy, fr., łakocie, przysmaki, potrawa wykwintna, smakołyk.
Frykcja, łć., wcieranie maści w skórę; przen., starcie przykre, nieporozumienie.
Frymarczyć, nm., prowadzić handel zamienny, zamieniać, wymieniać co na co, szachrować; wystawiać co na handel, kupczyć, handlować czym niegodnie, zaprzedawać co, tracić (majątek).
Frymark, nm., frymarczenie, handel, zamiana, kupczenie, szacherka, zaprzedawanie.
Frymuśny, kapryśny, wymyślny, zarozumiały.
Fryna, gr., dama półświatka, hetera, zalotnica.
Fryszer, Fryszerz, nm., robotnik, zajmujący się fryszowaniem, kuźniak.
Fryszerka, nm., fryszowanie; piec fryszerski, zakład fryszowania żelaza, rafinerja żelaza, kuźnica.
Fryszować, nm., przerabiać żelazo surowe na kowalne, świeżyć; oczyszczać kruszec przez topienie w ogniskach, piecach.
Fryszt, nm., odłożenie sprawy sądowej, odwłoka; w górn., miejsce, wyznaczone na szyb.
Fryta, nm., mieszanina, z której szkło się robi; podkład pod Emalję.
Frytura, fr., łój wołowy wygotowany, używany do smażenia zamiast masła.
Frywolitki, Frywolity, fr., rodzaj koronki z nici wykonywanej ręcznie na przyrządziku drewnianym zwanym czółenkiem.
Frywolny, fr., płochy, swawolny, pustacki; błahy, czczy.
Fryz, nm., koń ciężki, rosły, pochodzący z Niemiec północn.
Fryzjer, fr., strzygący włosy, robiący peruki, sztuczne loki, koki, koafiury i t. p., specjalista od fryzowania głów, perukarz (forma ż. Fryzjerka).
Fryzjerstwo, Fryzjerka, blm. sztuka, zajęcie fryzjera.
Fryzować, fr., trefić, kędzierzawić, tapirować (f. włosy komu, f. pióra strusie); karbować, fałdować.
Fryzowany, fr., kręcący ś., kędzierzawy; wymuszony; żelazo f-ne, cienkie żelazo kute w sztabkach, pogiętych.
Fryzura, fr., włosy na głowie ufryzowane, fryzjerskie uczesanie włosów, koafiura.
Fryzy, rasa bydła, pochodzącego z Fryzji.
Fuczeć, wydawać głos, jak płomień, dyszeć; szumieć, huczeć; przen., pysznić się.
Fugas, a. w lm. f-sy, w wojs., mina polowa.
Fugas chrustas, żart., uciec w krzaki, drapnąć, dać drapaka.
Fugować, nm., spajać części jakiej całości za pomocą fug; zapychać szczeliny.
Fugownica, nm., cz. Żłobkownica, machina do robienia fug, żłobków.
Fugownik, nm., narzędzie do wyżłabiania rowka w grzbiecie gonta albo fugi w kancie deski; hebel fugowy.
Fugówka, nm., strzelba z rowkami podłużnemi wewnątrz lufy.
Fujara, zgr. od Fujarka; przen., niedołęga, safanduła, jałopa, gamoń.
Fuknąć, złajać; nied. Fukać, silnie dmuchać, krzyknąć; f. ś. na kogo = ofuknąć się, oburknąć ś., obruszyć się; brykać, wpadać w szał (o zwierzętach).
Fuks, nm., student świeżo przybyły do uniwersytetu, nowicjusz, fryc; koń lisiej maści; w grze bilardowej przypadkowe zrobienie bili inaczej, niż się zapowiedziało; przypadkowe powodzenie w grze; pospolity krajowy motyl dzienny, rusałka; f-em, przypadkiem, trafem, niechcący, szczególnym zbiegiem okoliczności.
Fuksyna, nm., barwnik anilinowy w postaci proszku, barwiący na czerwono.
Fular, fr., lekka tkanina jedwabna; chustka z tej tkaniny.
Fulguryt, łć., strzałka piorunowa, rurka powstała z piasku, stopionego wskutek uderzenia piorunu, piorunowiec; gatunek materjału wybuchowego.
Fulminacja, łć., trzask, szczęk, łoskot; grzmot; wygłaszanie klątwy kościelnej.
Fulminant, łć., fukający, gromiący, łający.
Fulminaty, łć., pioruniany; sole kwasu piorunowego.
Fulminować, błyskać, grzmieć, gwałtownie eksplodować; wybuchać gniewem, piorunować, oburzać się, fukać.
Fuma, w lm. Fumy, łć., próżność, nadętość, zarozumiałość, pycha, duma, pańskie tony, zadzieranie nosa, udawanie, blaga.
Fumigacja, łć., okadzanie, okurzanie.
Funcik, nm., zdr. od Funt, zaledwie funt.
Funda, łć., rub., poczęstunek, ugoszczenie, uraczenie a. jakakolwiek przyjemność, za którą płaci zapraszający.
Fundacja, łć., założenie, zbudowanie, wzniesienie swoim kosztem; ufundowanie czego, zapis, legat, ofiara, nadanie; to, co ufundowano, zakład ufundowany.
Fundament, łć., podstawa budowli, podwalina; grunt, podstawa, opora, podpora, zasada, racja, moc; w druk., płyta w maszynie, na którą zsuwa się formę, mającą się drukować.
Fundamentalny, łć., zbudowany na mocnym fundamencie a. służący za fundament; gruntowny, trwały, silny, dobrze zbudowany (gmach f.); zasadniczy, podstawowy, główny, kardynalny (dowód f., bibljoteka f-a).
Fundatarjusz, łć., ten, co dzierży nieruchomość z czyjego nadania, lennik.
Fundator (forma ż. Fundatorka), łć., założyciel, nadawca; ten, co funduje, urządzający fundę.
Fundować, łć., zakładać, budować swoim kosztem, ustanawiać; opierać na pewnych zasadach, zasadzać, gruntować; rub., f. komu = częstować, podejmować, raczyć go a. dostarczać komu jakiej przyjemności, rozrywki na swój koszt; f. ś., opierać ś., zasadzać ś., gruntować ś.; f. ś. w co, zaopatrywać się, sprawiać sobie.
Fundum, łć., podstawa, podpora, fundament, grunt; główny folwark z pomiędzy kilku należących do jednego właściciela, skazać na f. = na więzienie, na wieżę.
Fundusik (zdr. od Fundusz), łć., posiadanie niewielkiego zasobu pieniędzy na utrzymanie.
Fundusz, łć., zasób pieniężny, kapitał szczególny na pokrycie specjalnych wydatków; środki pieniężne; f. żelazny = kapitał nienaruszalny; brać kogo na f. = kpić, żartować z niego, zabawiać się czyim kosztem.
Fungować, łć., sprawować urząd; pełnić obowiązki.
Funkcja, łć., czynność, działalność, sprawowanie, pełnienie czego, obowiązek (pełnić funkcję stróża); urząd, posada, służba, zatrudnienie, zajęcie; w mat. ilość, zmieniająca się w zależności od innej a. innych, ilość zmienna zależna; czynność całego organizmu lub oddzielnych części.
Funkcjonarjusz, łć., pracownik, oficjalista, agient, urzędnik.
Funkcjonować, łć., działać, być czynnym, wykonywać czynności w pewnym kierunku, sprawować obowiązki, pełnić funkcję, urząd.
Funt, jednostka wagi = 500 gramom; f. nowopolski = 405 gr. = 32 łutom; f. rosyjski = 409 gr.; f. szterling, moneta angielska = 9 rb.; papier na f-y = makulatura; zbesztać kogo na f-y = srodze, bardzo zbesztać; kłamie na f-y = ogromnie.
Funtowy, nm., przym. od Funt, ważący funt; podeszew f-a = zrobiona z grubej, mocnej skóry; ciasto f-e = sprzedawane na funty.
Funtstopa, praca mechaniczna, potrzebna do podniesienia jednego funta na wysokość jednej stopy.
Furaż, fr., pasza, karm dla koni wojskowych, obrok; dostarczanie tej paszy; przen., żart., żywność dla ludzi.
Furażer, fr., żołnierz, starający się o furaż dla koni.
Furażerówka, fr., zbieranie furażu, staranie się o furaż.
Furażować, fr., dostarczać furażu, zbierać furaż dla koni wojskowych.
Furbeczkować, kląć: do stu tysięcy fur beczek djabłów!, sadzić djabłami.
Furczeć — p. Furknąć; wydawać głos koła szybko obracanego, szeleścić, chrobotać.
Furda, głupstwo, fraszka, drobnostka, bagatela.
Furdyga, zamknięcie, areszt policyjny.
Furfant, wł., frant, fanfaron, pyszałek, samochwał, filut, zarozumialec, blagier, krętacz.
Furfanterja, wł., chytrość, krętactwo, filuterja, pyszałkostwo, zarozumiałość, fanfaronada.
Furja, łć., jędza, kobieta zła, wściekła, złośnica, wiedźma; wściekłość, pasja, zapalczywość, szał, furjactwo; choroba umysłowa, objawiająca ś. szałem chorego, szaleństwo.
Furjacki, przym. od Furjat.
Furjant, czes., ludowy taniec czes.
Furjat, łć., (forma ż. Furjatka), warjat rzucający ś., niebezpieczny, szaleniec; człowiek gwałtowny, zapalczywy, pasjonat, złośnik.
Furjer, łć., dostarczający żywności i kwatery dla wojska i koni wojskowych, kwatermistrz.
Furjeryzm, fr., urządzenie społeczne, wymarzone przez Fouriera (1772 — 1837), polegające na wspólności mieszkania i zarobku.
Furjować, łć., szaleć.
Furkliwy, żywy, trzpiotowaty, roztrzepany.
Furknąć, nied. Furkać, Furczeć, Furkotać, warknąć, zawarczeć, burknąć, zaszeleścić (o kołowrotku, o skrzydłach); frunąć, pierzchnąć na skrzydłach, polecieć.
Furkot, Furkotanie, łoskot podobny do furkotania, łoskot kołowrotka, warczenie koła, szybko się obracającego.
Furman, nm., woźnica, szczególnie przy furze.
Furmanić, nm., być furmanem, trudnić się furmanstwem, powozić.
Furmanka, nm., wóz, bryczka, fura, szczególnie najemna, do przewożenia ciężarów, fornalka.
Furmańczuk, nm., chłopiec stajenny.
Furmański, nm., przym. od Furman, należący do furmana; po f-sku = jak furman, po grubjańsku, nieokrzesanie.
Furmaństwo, nm., zajęcie, stan furmana.
Furor, łć., szał, furja, wściekłość, szaleństwo, zapalczywość, pasja, gwałtowność.
Furora, wł., wielkie, niezwykłe powodzenie, podziw, zapał, uniesienie (jej śpiew, gra zrobiły f-ę).
Furtać, robić furkot, szmer.
Furteczka, zdr. od Furta.
Furtjan, łć., odźwierny w klasztorze.
Furtjanka, łć., zakonnica odźwierna w klasztorze.
Furtka, zdr. od Furta; przen., znaleźć, zostawić sobie f-ę wobec prawa, wobec zobowiązania = punkt, umożliwiający odwrót, wymówienie się, uwolnienie się.
Furunkuł, łć., wrzodzianka.
Fusknecht, nm., piechur, żołnierz pieszy u Krzyżaków.
Fustanella, fr., biały fałdzisty kaftan (Albańczyków i Greków nowożytnych), sięgający kolan.
Fustaż, fr., naczynie próżne po wypakowaniu towaru, worki, beczki, skrzynie; wartość tych przedmiotów.
Fusti, wł., w handlu: potrącenie za zanieczyszczenie towaru lub niewłaściwe przymieszki; refrakcja.
Fusy, łć., męty. zgręzy, osad, gąszcz opadły na spód po ugotowaniu (np. w kawie).
Fuszer, nm., kiepski robotnik, partacz, partoła, człowiek do niczego, safanduła, niedołęga.
Fuszerka, nm., forma ż. od Fuszer; robota sfuszerowana, partanina; robota, zrobiona po fajerancie w tajemnicy przed majstrem.
Fuszerstwo, nm., partactwo, niedbałe, niedołężne wykonywanie roboty.
Fuszerować, nm., partolić, robić po partacku, byle jak.
Futerał (zdr. Futeralik), nm., rodzaj pudełka, szczelnie obejmującego przedmiot, w nie schowany, puzdro, puzderko, pochwa.
Futerko, nm., zdr. od Futro (ob.).
Futor, ukr., mały folwark wśród stepów, w miejscu ustronnym, zdala od wsi, chutor.
Futornik, Futorzanin, ukr., właściciel futoru.
Futro, nm., skóra zwierzęca z włosem, niewyprawna; zwierzchnie odzienie, podbite taką skórą; włos na zwierzęciu; sierść; w bud. p. Futryna; w szew. skóra wyściełająca wnętrze obuwia, futrówka, futrowanie; w tok., przyrząd w tokarni, o dwu otworach, w które zasadza się końcami przedmiot obtaczany; szkielet, rusztowanie żywopłotu.
Futrować, nm., powlekać wapnem, gipsem, gliną, tynkować; wykładać, obkładać, obijać (f. ściany marmurem, deskami, kaflami; piec cegłami); jeść chciwie, zajadać, zawijać, pałaszować, repetować; we flis., utykać, uszczelniać trocinami; w zeg., wkładać nowe panewki dla osi w ścianki mechanizmu zegarowego; bić, okładać kijem; gromić, łajać; lżyć, besztać.
Futrowany, podbity futrem; mieszany, rozmaity (jęczmień f. = zmieszany z owsem).
Futrówka, nm., wyłożenie wnętrza szybu i rusztów w wielkim piecu cegłami ogniotrwałemi, koszula; obijanie deskami ściany, okładanie ściany tynkiem, wapnem, gliną; ściana tylna z desek; w szew. p. Futro; zgromienie, zbesztanie, połajanie; obicie, cięgi, basarunek, baty.
Futrzany, nm., przym. od Futro; podbity futrem (płaszcz, kołnierz f.).
Futuryści, łć., dosł.: przyszli, pozytywiści wierzący w nieśmiertelność duszy.
Fuza, łć., muz., nuta półćwierciowa, raz wiązana.
Fuzel, nm., resztki spirytusu, pozostające w kotle dystylacyjnym przy rektyfikacji spirytusu, niedogon.
Fuzja, fr., strzelba.
Fuzja, łć., połączenie, zlanie ś., zjednoczenie (f. stronnictw); związek, stopienie.
Fuzjonista, łć., zwolennik zjednoczenia się stronnictw.
Fuzlówka, wódka źle oczyszczona, z fuzlem.
Fuzyjka, fr., mała fuzja.
Fyrkać, parskać, prychać.
Fyrtać, podrzucać nogami w tańcu; robić coś z pośpiechem.
Podlodnik, przyrząd do łowienia ryb pod lodem.
Podlodowy, umieszczony pod lodem.
Podlot, pierwszy lot młodych ptaków, wprawa latania młodych ptaków; młoda kaczka dzika; podlotka.
Podlotek, młode ptaszę uczące ś. latać, zaczynające fruwać; młode dziewczę, wychodzące z lat dziecinnych; chłopiec dorastający, młodzieniaszek, wyrostek.
Podlotkostwo, wiek podlotka.
Podlutować, zlutować od dołu, trochę naprawić coś za pomocą lutowania.
Podłam, wyłom u dołu.
Podłamywać, dok. Podłamać; trochę łamać od dołu, odłamywać, nadłamywać od spodu.
Podłapywać, dok. Podłapać; podchwytywać, chwytać od dołu coś spadającego.
Podłatać, załatać tymczasowo, naprędce, dać łatę; załatać od dołu, naprawić ubranie, aby się trzymało.
Podławić, podusić, wszystkich jednego po drugim; p. ś., podusić ś., cokolwiek pokrztusić się.
Podławie, miejsce pod ławą.
Podłaz, miejsce, gdzie można podleźć; zwyczaj ludowy chodzenia po domach z powinszowaniem na Boże Narodzenie i w Nowy Rok; chodzić na p-y = z powinszowaniem świąt.
Podłazić, dok. Podleźć; leźć chyłkiem, skrycie iść pod co a. pod czym; pokryjomu włazić pod co; leząc, zbliżać ś. do kogo a. do czego; podsuwać ś.; gdzie nie można przeskoczyć, tam trzeba podleźć = gdzie nie można nic zdobyć otwartą drogą, tam trzeba użyć chytrości, podstępu.
Podłechtać, zlekka połechtać; przen., trochę podbudzić, podniecić.
Podłęcze, łuk, podpierający sklepienie.
Podłoga, pomost w mieszkaniu z desek, kamieni, betonu, mozajki i t. p., po którym ś. chodzi, posadzka, parkiet; ślepa p. = pomost z desek pod podłogą, na który sypie ś. warstwa izolacyjna (piasek, glina), a na tej warstwie spoczywa właściwa podłoga; pomost, dno okrętu.
Podłoić, nieco nasmarować łojem.
Podłokciowy, umieszczony pod łokciem ręki u człowieka.
Podłonowy, Podłonny, umieszczony poniżej łona.
Podłopatkowy, umieszczony pod łopatką.
Podłostka, mała lecz nikczemna podłość.
Podłość, Podłota, mała wartość czego, lichota, nędzota czego; poniżenie, ubóstwo, nizki stan; nikczemność, łajdactwo, łotrostwo; postępek nikczemny, niegodziwy, łajdacki.
Podłoże, to, na czym ś. co opiera, na czym leży, podkład, podścielisko, grunt; podglebie; fundament; środowisko, sfera.
Podłożyć — p. nied. Podkładać; podsunąć co, podstawić; podrzucić, zwrócić pokryjomu; p. ogień = podpalić; dać czemu podstawę, podłoże; dać co od spodu w ubraniu, podszyć, wstawić; wymalować tło, zagruntować.
Podłubać, dłubiąc zniszczyć, popsuć.
Podług, przyim., według, wedle kogo a. czego; stosownie do czego, zgodnie z czem, na podobieństwo czego; p. mego zdania = jak sądzę, co do mnie, wedle mego mniemania, p. niego.
Podługowaty, podłużny, wydłużony, więcej długi niż szeroki, owalny.
Podłupywać, dok. Podłupać; trochę nadłupać, łupiąc podważyć.[2]
