Wikiźródła

M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych/całość

< M. Arcta Słowniczek wyrazów obcych
>>> Dane tekstu >>>
Autor Michał Arct
Tytuł Słowniczek wyrazów obcych
Wydawca M. Arct
Data wyd. 1899
Miejsce wyd. Warszawa
Źródło Skany na Commons
Inne Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Okładka lub karta tytułowa
Indeks stron
›››
M. ARCTA
SŁOWNICZEK
WYRAZÓW OBCYCH
12,000
WYRAZÓW, WYRAŻEŃ,
ZWROTÓW i PRZYSŁÓW CUDZOZIEMSKICH
używanych w mowie potocznej
I W PRASIE PERJODYCZNEJ POLSKIEJ
Wydanie 3-cie powiększone.
WARSZAWA.
Nakład i własność Michała Arcta.
Warszawa. — W drukarni Alexandra Ginsa, Nowozielna 47.

PRZEDMOWA.

 Język polski, podobnie jak wszystkie języki ludów ucywilizowanych, przyswoił sobie wiele wyrazów obcych, pochodzących głównie z języków klasycznych, stosunki zaś polityczne, handlowe i przemysłowe z obcemi narodami wprowadziły znaczną liczbę wyrazów i zwrotów cudzoziemskich.
 Jest przeto spory zastęp tych wyrazów, używanych tak w mowie potocznej, jak i w utworach drukowanych, skutkiem czego zrozumienie treści bywa niekiedy utrudnione dla nieobeznanych z obcemi językami.
 Wyrazy obce, w języku polskim używane, można podzielić na trzy grupy lub rodzaje. Do pierwszych zaliczamy takie, które przyswoiliśmy sobie zupełnie i obcą ich pisownię zamieniliśmy na swoją; znaczenie tych wyrazów jest powszechnie zrozumiałe, np.: fatygować, delikatny, etc.
 Do drugiego rodzaju należą wyrazy obce niezupełnie przyswojone, ciągle jeszcze przybywające, więcej lub mniej znane, a używające albo całkiem obcej pisowni, albo też częścią naszej, częścią obcej.
 Trzeci rodzaj stanowią wyrazy obce mało spopularyzowane, używane przez ludzi uczonych lub fachowców w uprawianych przez nich gałęziach wiedzy i umiejętnościach.
 W niniejszym „Słowniczku“ zamieszczone zostały wyrazy ze wszystkich tych trzech działów z pominięciem tylko wyrazów dotyczących fachów, jako zbyt specjalnych i przez ogół nie używanych.
 Słowniczek ten, opracowany przez kilku filologów, oraz przy pomocy najlepszych słowników, ma służyć głównie do podręcznego użytku przy czytaniu gazet, pism perjodycznych i utworów beletrystycznych. Celem jego jest także zastąpienie wyrazów obcego pochodzenia, niepotrzebnie wprowadzonych do naszego języka, wyrazami swojskiemi, toż samo pojęcie oddającemi.
 Do Słowniczka tego wprowadzone zostały niektóre popularniejsze obce wyrażenia i przysłowia nieraz u nas przytaczane, których znaczenie podajemy dosłowne, lub też odpowiednie w naszej mowie.
 Wreszcie przy wyrazach, wymawiających się inaczej, jak są napisane, dodano właściwe ich wymawianie.
 Co do pisowni wyrazów obcych, to ponieważ wiele z nich zatrzymało jeszcze brzmienie cudzoziemskie, należy ich przeto szukać nieraz i pod jedną i pod drugą literą, wymawiającą się podobnie, np. k i c, sz i ch, ex i eks, egz i t. p.

Skrócenia oznaczające pochodzenie językowe wyrazów:

angielski—a.  niemiecki—n.
arabski—ar.  perski—pers.
francuski—f.  rosyjski—r.
grecki—g.  sanskryt—skrt.
hiszpański—h.  skandynawski—sk.
hebrajski—hbr.  szkocki—szk.
holenderski—hol.  tatarski—tat.
hinduski—ind.  turecki—tur.
łaciński—ł.  węgierski—węg.
małorosyjski—młr.   włoski—w.
   
a. — albo.  przen.—przenośnie.
ob.—zobaczyć.  zn.—znaczy.
dosł.—dosłownie.  =—to samo co.



A.

A w handlu = po, np. á 30 k. = po 30 kopiejek. A. w zegarku, = avancer (awanse) posunąć naprzód.

Abakus ł. wierzchnia część kapitelu kolumny; przyrząd do rachowania, liczydło.

Abderyta g. człowiek ograniczony, głupiec.

Abdruk n. odcisk, odbitka drukarska.

Abdykacja ł. zrzeczenie się, ustąpienie (z tronu).

A beau mentir qui vient de loin fr. (a bo mâ͡ętir ki wię de luę) Może ten kłamać, kto zdaleka przybywa; musimy dać wiarę temu, czego sprawdzić nie możemy.

Aberacja ł. zboczenie. A gwiazd, zjawisko astronomiczne, skutkiem którego nie widzimy gwiazd w miejscach, gdzie się ściśle znajdują.

Ab initio ł. od początku.

Ab instantia ł. uwolnienie tymczasowe.

Ab intestato ł. odziedziczenie majątku po osobie zmarłej bez testamentu.

Ab irato ł. w gniewie.

Abiturjent ł. kończący szkoły, składający egzamin dojrzałości.

Abjudykacja ł. odsądzenie.

Abjuracja ł. odprzysiężenie się, wyrzeczenie się, zaprzeczenie.

Ablatyw ł. dopełniacz, 2-gi przypadek deklinacji.

Ablegat ł. poseł, zastępca legata papieskiego.

Ablegier n. gałązka odłączona od krzaka i zasadzona osobno dla rozmnożenia, odkład.

Ablucja ł. umycie, obmycie, jako obrządek religijny.

Abnegacja ł. zaparcie się, zaniedbanie się.

Abnegat ł. nie dbający o siebie, niechluj.

Abolicja ł. zniesienie, skasowanie, umorzenie.

Abolicjonista ł. stronnik wyzwolenia niewolników w St. Zjedn. Amer. Półn.

Abominacja ł. obrzydzenie, wstręt, odraza.

Abonament f. opłata z góry za czytanie książek, wypożyczanie nut, bilety na kilka przedstawień i t. p., przedpłata.

Abonent f. składający przedpłatę, przedpłaciciel, prenumerator.

A bon entendeur salut f. (A bą nâ͡ętâ͡ędör salu) kto rozumie, niech korzysta z przestrogi.

Aborygienowie ł. pierwotni mieszkańcy kraju.

Ab ovo ł. od początku.

Abrakadabra, (słowo kabalistyczne bez znaczenia) czarodziejskie zaklęcie.

Abrewjacja ł. skrócenie.

Abrewjatura ł. skrócenie znaków nutowych.

Abrogacja ł. zniesienie wydanego prawa.

Absces ł. wrzód, ropień.

Absencja ł. nieobecność.

Absenteizm ł. nieobecność na stanowisku, nieobecność w kraju zamożnych obywateli.

Absentować się, być nieobecnym, nie stawić się.

Absolucja ł. rozgrzeszenie.

Absolut ł. wyr. filozof.: byt bezwzględny, zasada bezwzględna; coś doskonałego (Bóg, idea, dobro).

Absolutnie ł. bezwzględnie.

Absolutorjum ł. wyrok uwalniający; zatwierdzenie rachunków.

Absolutyzm ł. samowładztwo, nieograniczoność władzy monarszej, bezwzględność.

Absolwować ł. uwolnić; ukończyć (nauki szkolne).

Absorbcja ł. wsysanie, wchłanianie.

Absorbować ł. wchłaniać.

Abstrahować ł. wydzielać pojęcie szczegółowe z pojęcia złożonego; pomijać.

Abstrakcja ł. pojęcie oderwane, ogólne (np. cnota). A. w matematyce — odejmowanie.

Abstrakcyjne nauki, nauki oderwane, (jak: filozofja, czysta matematyka, w przeciwstawieniu do stosowanych i doświadczalnych).

Abstrakt ł. pojęcie oderwane; człowiek roztargniony.

Abstynencja ł. wstrzemięźliwość, powściągliwość, wstrzymanie się od udziału w czemś.

Absurd ł. niedorzeczność, głupstwo.

Absyda g. sklepienie w bazylikach, półkoliste miejsce dla tronu biskupiego i stalli kapłańskich w kośc.

Absydy ob. Apsydy.

Abszlus n. zamknięcie rachunku.

Abulja g. chorobliwy brak woli.

Abundancja ł. obfitość.

Ab uno disce omnes ł. z jednego (szczegółu) sądź o wszystkich.

Abusus ł. nadużycie.

A. c. = Anno currente ł. w roku bieżącym.

A capella w. chór bez akompanjamentu.

A capite ł. od początku, od ustępu.

Acc a. Accelerando w. w muzyce: przyśpieszając.

Accessit ł. pochwała konkursowa bez nagrody, druga nagroda współrzędna.

Accusativus ł. biernik, 4-ty przypadek.

Achillesa pięta, przen. słaba strona człowieka.

Achromatopsja g. ob. Daltonizm.

Achromatyczny g. bezbarwny, przedstawiający przedmioty bez zabarwienia.

A conto ł. na rachunek.

Acre ob. Akr.

Activa, Aktywa ł. stan czynny majątku.

Activum ł. strona czynna słów (w gram.).

Ad absurdum ł. rozumując fałszywie, dochodzi się do nonsensu.

Ad acta ł. złożyć do akt, odłożyć na zawsze.

A. D. = Anno Domini ł. w roku Pańskim.

Adagio w. (adadżjo) w muzyce: zwolna.

A dato ł. od dnia wyrażonego na dokumencie.

Ad calendas Graecas ł. odłożyć na czas nieoznaczony, na święty nigdy.

Ad captandam benovolentiam ł. dla zyskania życzliwości.

Adept f. wyznawca, zwolennik pewnej nauki lub sztuki, znający jej tajniki.

Ad exemplum ł. dla przykładu.

Ad feliciora tempora ł. do lepszych czasów.

Ad generalia ł. badanie co do nazwiska, pochodzenia etc.

Adherent ł. stronnik.

Adhezja ł. przyleganie, przyciąganie.

Ad hoc ł. do tego, np. komisja ad hoc = ustanowiona wyłącznie w tym celu.

Ad hominem ł. dowodzenie zastosowane do pojęcia człowieka, z którym mówimy. Argumentum ad hominem, dowodzenie oparte na przykładzie z życia lub postępowania człowieka, z którym mówimy. Pobijanie kogoś własną jego bronią.

Ad impossibilia nemo obligatur (tenetur) ł. nikt nie jest obowiązany do rzeczy niemożliwych.

Ad infinitum ł. do nieskończoności.

Ad intende ł. dosadnie, do zrozumienia.

Ad interim ł. tymczasowo.

A discretion f. (diskresią) do woli, na łaskę i niełaskę.

Adjectivum ł. przymiotnik.

Adjudykacja ł. przysądzenie.

Adjunkt ł. urzędnik dodany do pomocy starszemu urzędnikowi.

Adjutor ł. pomocnik.

Ad latus ł. (dosł. do boku) dodany do pomocy w urzędzie. Gienerał ad latus = pomocnik głównodowodzącego wojskami.

Ad libitum ł. do woli, według upodobania.

Ad majorem Dei gloriam ł. ku większej chwale Bożej.

Ad meliora tempora ob. Ad feliciora tempora.

Administracja ł. zarząd.

Administrator ł. zarządzający.

Admiracja ł. podziw.

Admiralicja, zarząd floty i biuro tego zarządu.

Admirał ar. dowódca floty wojennej.

Ad modum ł. na sposób.

Admonicja ł. napomnienie.

Ad multos annos ł. Sto lat! życzenie długiego życia (dosł. do wielu lat).

Adnotacja ł. przypisek.

Ad oculos ł. naocznie.

Adonis ł. ulubieniec Wenery; piękny młodzieniec.

Adoptacja, Adopcja ł. przybranie dziecka za własne, usynowienie.

Adoracja ł. uwielbienie.

Ad patres ł. (do ojców), na tamten świat, umrzeć.

Ad perpetuam rei memoriam ł. na wieczną rzeczy pamiątkę.

Ad personam ł. dodatek do płacy urzędnika ze względu na osobiste jego zasługi.

Ad pias causas ł. na cele użyteczności publ., na cele dobroczynne.

Ad referendum ł. oddanie sprawy do wyjaśnienia.

Ad rem ł. do rzeczy, zwrócenie do właściwej treści mowy lub rozmowy.

Adres f. napis na kopercie listu lub posyłce, z wymienieniem do kogo i dokąd; wskazanie miejsca zamieszkania lub pobytu; piśmienne wyrażenie uczuć lub poglądów narodu podane panującemu.

Adresant f. wysyłający list.

Adresat f. odbiorca listu.

Adresowe biuro, biuro, w którem dostarczają adresów mieszkańców miasta.

Ad unum omnes ł. wszyscy co do jednego.

Ad usum Delphini, na użytek Delfina (ob.), nazwa prac autorów, zastosowanych do użytku młodzieży; wszelkie dzieło lub praca przeznaczona na rzecz pewnej sprawy, stronnictwa lub osoby.

Adverbium ł. przysłówek.

Adwent ł. przyjście; (Przyjście Pańskie) nazwa kościelna czterech tygodni przed Bożym Narodzeniem.

Adwersarz ł. przeciwnik.

Adwokat ł. obrońca, rzecznik, patron, mecenas.

Adwokatura, stanowisko adwokata, korporacya adwokatów.

Aequinoctium ł. porównanie dnia z nocą.

Aerolit g. ob. Meteorolit.

Aeronauta g. żeglarz napowietrzny.

Aeronautyka g. sztuka podróżowania balonem, żegluga powietrzna.

Aeroplan g. przyrząd do latania w powietrzu.

Aerostat g. balon, statek napowietrzny.

Aerostatyka g. nauka o równowadze gazów.

Afatyk, dotknięty afazją.

Afazja g. chorobliwa niemożność wysłowienia się.

Afekcja ł. nieokreślony stan chorobliwy organizmu.

Afekt ł. wzruszenie, uczucie, skłonność, miłość.

Afektacja ł. przesada, wymuszoność, udawanie.

Afeljum ł. ob. Aphelium.

Afera f. sprawa, zajście, wydarzenie, dobry interes, zyskowne przedsięwzięcie.

Afereza g. skrócenie wyrazu przez odpadnięcie głoski na początku (np. grać zam. igrać, skra zam. iskra).

Aferzysta f. wyszukujący różnych spraw i interesów, aby z nich ciągnąć korzyści, geszefciarz.

Affettuoso w. z czuciem.

Afirmacja ł. potwierdzenie.

Afirmatywa ł. zdanie twierdzące, głos potwierdzający, zatwierdzenie.

Afiszować się f. zwracać czyjąś uwagę na siebie, publicznie zachowywać się bez taktu.

A fonds perdus f. (a fą perdiu) oddanie majątku na własność z warunkiem pobierania dożywocia.

Afonja g. niemożność wydania głosu.

A fortiori ł. tem bardziej.

Aforyzm g. zasada wyrażona niewielu słowami, urywek.

Afrodyta g. Wenus, bogini piękności.

Afront f. ubliżenie, zniewaga.

Aga t. pan, naczelnik, pułkownik, nadzorca w Turcji.

Agapy g. uczty pierwotnych chrześcijan na pamiątkę Wieczerzy Pańskiej.

Agent provocateur f. (aża͡ę prowokatör) podżegający do zaburzeń, we Francji urzędnik tajnej policji.

Agiencja ł. biuro handlowe pośredniczące.

Agienda ł. książka do wpisywania spraw do załatwienia; książka, zawierająca przepisy wykonywania obrzędów kościelnych.

Agient ł. pośrednik załatwiający sprawy sobie powierzone, A. handlowy, policyjny, dyplomatyczny.

Agientura ł. ob. Agiencja.

Agio w. (ażjo) przewyżka lub dopłata różnicy przy zmianie pieniędzy.

A giorno w. (adżjorno) oświetlenie rzęsiste.

Agitacja ł. ruch (np. przechadzka); wzruszenie, poruszenie, podburzanie.

Agitato w. (adżitato) w muzyce: niespokojnie, burzliwie.

Agitator ł. podburzający, namawiający, wichrzyciel.

Agitować podburzać, wichrzyć, podmawiać, działać, popierać sprawę.

Aglomeracja ł. skupienie, zlepek.

Aglomerat ciało powstałe ze skupienia rozmaitych ciał; zlepek.

Aglutynacja ł. spojenie, zlepienie.

Aglutynacyjne języki, zlepkowe, przyczepkowe (nie posiadające fleksji).

Agnat ł. krewny z linji męskiej.

Agnostycyzm g. pogląd filozoficzny, uznający niemożność uzasadnienia istnienia Boga.

Agonja g. konanie.

Agorafobja g. obawa przestrzeni (chorobliwa).

Agrafa f. zapinka, sprzączka.

Agrafja g. niemożność pisania.

Agrarjusz ł. działacz społeczny, domagający się praw opiekuńczych dla wielkiej własności rolnej, broniący interesów ziemiaństwa, wobec kapitalistów i handlujących.

Agrarny ł. rolny, dotyczący rolnictwa.

Agregacja ł. skupienie, nagromadzenie, połączenie.

Agregat ł. skupienie jednakowych rzeczy w jedną całość.

Agresja f. napad.

Agresyjny ł. napastujący, zaczepny.

Agronom ł. uczony rolnik.

Agronomja ł. nauka rolnictwa.

Agrykultura ł. rolnictwo.

Ahaswer hebr. Żyd wieczny tułacz.

A jour f. (ażur) być w księgach rachunkowych w porządku aż po dzień bieżący; ob. Ażur.

Akademicki f. niewolniczo trzymający się wzorów klasycznych; czysto teoretyczny.

Akademja g. szkoła główna, wszechnica, uniwersytet; stowarzyszenie uczonych.

Akaparycja ł. spekulacja polegająca na zakupie zapasów, w celu nakładania cen dowolnych.

Akceleracja ł. przyśpieszenie.

Akcept ł. zobowiązanie się do zapłaty wekslu w terminie; weksel.

Akceptant wekslu ł. przyjmujący zobowiązanie zapłaty wekslu, zlecone mu przez wystawcę.

Akceptować ł. przyjmować, uznawać, zatwierdzać.

Akces ł. przystąpienie; napad choroby.

Akcesorja ł. przybory, rzeczy dodatkowe, dopełniające.

Akcesyt ob. Accesit.

Akcja ł. czynność, działalność, sprawa; giest, ruch; świadectwo udziałowe w zyskach przedsiębiorstwa.

Akcjonarjusz f. stowarzyszony, biorący udział w przedsiębiorstwie akcyjnem.

Akcydens ł. dochód uboczny.

Akcyza f. podatek od żywności, trunków, tytuniu itp.; władza mająca nadzór nad poborem akcyzy.

Aklamacja ł. jednogłośne uznanie.

Aklimatyzować f. przyzwyczaić do miejscowego klimatu.

Akolita g. pomocnik; posługujący do Mszy Św.

Akomodacja ł. przystosowanie się do kogo lub czego.

Akompanjament f. towarzyszenie na jednych instrumentach muzycznych innym; towarzyszenie do śpiewu, wtórowanie.

Akord f. ugoda; ugoda z robotnikiem od sztuki; harmonijne spółczesne brzmienie kilku tonów w muzyce.

Akordjon f. harmonijka ręczna.

Akr a. miara gruntu (roln.) = 40 arom.

Akredytować ł. uwierzytelnić, upełnomocnić.

Akredytywa ł. pismo uwierzytelniające.

Akroamatyczna metoda wykładu, sposób nauczania przez sam wykład, bez pytań.

Akrobata g. linoskok.

Akrostych g. poemacik, którego wiersze zaczynają się od liter, stanowiących razem imię lub zdanie.

Akselbanty n. sznurki wełniane, srebrne lub złote, zawieszone na prawym ramieniu na mundurach.

Aksjomat g. pewnik, zasada.

Akt ł. czynność, obrząd, modlitwa; popis; otwarcie kursów; urzędowe spisanie jakiej czynności; dokument urzędowy; część sztuki teatralnej.

Akta, zbiór czynności, korespondencji i dowodów, dotyczących jakiej sprawy lub interesu; A. Apostols. część N. Testamentu.

Aktualnie ł. rzeczywiście.

Aktualny rzeczywisty; na dobie będący, z życia współczesnego wzięty.

Aktuarjusz f. urzędnik, utrzymujący akta w porządku, wydający kopje akt.

Aktywa ł. ob. Activa.

Akumulacja ł. nagromadzanie, zbieranie.

Akumulator ł. przyrząd gromadzący elektryczność dynamiczną, zbieracz.

Akustyczna przestrzeń, w której głos dobrze słychać; A. trąbka, ułatwiająca słyszenie źle słyszącym.

Akustyka ł. nauka o głosie.

Akuszerja f. położnictwo.

Akutyczny ł. ostry; akutyczna choroba, ostra, zapalna choroba.

Akwaforta ł. rysunek chemicznie wytrawiony na miedzi.

Akwamaryn ł. drogi kamień barwy zielono-niebieskiej.

Akwarela f. obraz malowany na papierze farbami rozpuszczonemi w wodzie.

Akwarjum ł. zbiornik z wodą do utrzymywania rozmaitych okazów ryb, zwierząt i roślin wodnych.

Akwatynta w. sztych (miedzioryt) naśladujący malowanie tuszem.

Akwedukt ł. kanał, wodociąg na arkadach prowadzący wodę zdaleka.

Akwilon ł. wiatr północny.

Akwizycja ł. nabytek.

A la f. na sposób, jak.

Alabaster g. odmiana gipsu śnieżnej białości.

Alabastrowa białość, nadzwyczajna białość.

À la bonne heure f. (a la bonör) właśnie, dobrze i owszem.

A la carte f. (a la kart) wybieranie potraw z jadłospisu.

A la grecque f. (a la grek) ozdoba rysunkowa z linji łączących się pod kątami prostemi.

À la guerre, comme à la guerre f. (a la gör kom a la gör), na wojnie, jak na wojnie; gdzie drwa rąbią, tam wióry lecą.

À la hâte f. (alaat) z pośpiechem, na prędce, byle jak.

À la longue f. (long) w końcu, z czasem.

Alalja g. chorobliwa niemożność mówienia.

À l’antique f. (a lantik) w stylu staroświeckim.

Alarm f. zgiełk, popłoch, pobudka, trwoga.

Alarmować f. trwożyć, przestraszać.

Alarmujący ostrzegający (o niebezpieczeństwie) zatrważający.

A la suite f. (a la siuit) należący do orszaku (oficer).

A latere a. ad latus ł. (do boku, przyboczny) legat, nadzw. poseł papieski.

Alba ł. długa, biała suknia księży katolickich, wdziewana pod ornat.

Albinos h. człowiek, zwierzę o czerwonych oczach, białej cerze i białych włosach.

Albion a. nazwa W. Brytanji.

Albumin ł. białko.

Alchemja g. chemja średniowieczna; mniemana sztuka robienia złota.

Al corso w. według kursu wekslowego, według cen bieżących.

Alderman a. członek rady miejskiej w Anglji.

Aldyny, stare druki weneckie z XV i XVI w. z drukarni rodziny Manucjuszów, cenione z powodu artystyczności wydań.

Ale a. (el) mocne piwo angielskie z pszenicy bez chmielu.

Alea jacta est ł. kości (losy) zostały rzucone; wyrażenie oznaczające śmiałe postanowienie.

Alegacja ł. przytoczenie.

Alegat ł. dokument, dowód.

Alegorja g. podobieństwo; rodzaj przenośni retorycz.

Aleksandryn, wiersz jambiczny 12-zgłoskowy, używany w poezji francusk.

Aleksandrynizm g. kierunek filoz. godzący najrozmaitsze poglądy, eklektyzm, pedantyczne komentowanie tekstu.

Alembik ar. przyrząd do dystylacji.

Aleteja g. bogini prawdy, prawda uosobiona.

Alewjacja ł. ulga, darowanie podatków skarbowych.

Alfa i omega g. od a do z; początek i koniec wszystkiego.

Al fine w. w muz. do końca.

Al fresco w. rodzaj malowania na świeżym tynku.

Algiebra ar. część matematyki o działaniach z ilościami ogólnemi wyrażonemi przez głoski.

Alias ł. inaczej.

Alibi ł. gdzieindziej; bytność na innym miejscu podczas popełnionej zbrodni, jako dowód niewinności.

Alimenta ł. płaca obowiązkowa na utrzymanie żony i dzieci; środki wyżywienia.

Alimentacja ł. żywienie, zasilanie.

A linea ł. od początku wiersza.

Aliteracja ł. powtarzanie się tej samej głoski na początku kilku wyrazów w jednym wierszu.

A livre ouvert f. (aliwr uwer) tłomaczyć lub czytać odrazu bez przygotowania się, np. nuty.

Aljans f. związek, przymierze, sojusz.

Aljant f. sprzymierzeniec.

Aljaż f. stop, spław różnych metali.

Aljenacja f. zbycie, sprzedaż, przeniesienie własności na inną osobę.

Aljenista ł. ob. psychjatra.

Alkad h. wójt, sędzia.

Alkaliczny ar. ługowy.

Alkalja ar. sole ługowe gryzące.

Alkaloidy, sole roślinne.

Alkohol ar. wyskok, spirytus pozbawiony wody.

Alkoholizm, stan chorobliwy z nadużycia trunków.

Alkoholometr, probierz tęgości alkoholu.

Alkoran ar. ob. Koran.

All’ a. Alla w. tak jak.

Allach ar. nazwa Boga u mahometan.

Alla marcia w. tempie marsza.

Alla polacca w. w rytmie poloneza.

Alla prima w. sposób malowania odrazu bez podmalowywania.

Allegretto w. dość ochoczo.

Allegro w. ochoczo, żywo.

Alleluja hebr. chwalcie Boga.

Allodja a. Allodjalne majątki, dziedziczne, nie lenne majątki.

All right a. (oll rajt) wszystko dobrze, w porządku.

Alma mater ł. (dosł. czcigodna matka), tytuł dawany uniwersytetom, akademjom i t. d.

Almanach ar. kalendarz, noworocznik.

Alokucja ł. przemowa papieża do kardynałów.

Alopatja g. metoda lecznicza, polegająca na użyciu środków przeciwdziałających.

Al pari w. narówni, sto za sto.

Al segno w. (senjo) aż do znaku.

Alt w. nizki głos żeński.

Altarzysta ł. pomocnik plebana, wikarjusz; chłopiec posługujący przy Mszy S-tej.

Altembas t. materja jedwab. haftow. złotem, używana do ubiorów kościelnych.

Alteracja ł. niepokój, pomieszanie, wzruszenie; w muzyce: zmiana nut w akordzie.

Alter ego ł. drugi ja, zastępca.

Alternacja ł. zmiana, zamiana, kolej.

Alternatywa ł. wybór jednego z dwojga.

Alterować się ł. gniewać ś., irytować ś., wzruszać ś.

Alterum tantum ł. drugie tyle, wdwójnasób.

Altówka ł. instrument muzyczny smyczkowy, większy od skrzypiec.

Altruista, człowiek o popędach nieegoistycznych.

Altruizm ł. uczucie przeciwne egoizmowi; miłość bliźniego aż do poświęceń.

Aluminjum ł. glin, metal biały, lekki, z blaskiem srebra.

Alumn ł. wychowaniec alumnatu.

Alumnat ł. zakład naukowy, kształcący kleryków, seminarjum duchowne.

Aluwjalne ziemie: naniesione przez wodę, napływowe.

Aluwjum ł. pokłady napływowe.

Aluzja ł. napomknienie, przymówka, przytyk, zmierzanie do czego.

Alwar ł. dawniej używana gramatyka łacińska (tak nazwana od autora).

Amabile w. z wdziękiem.

Amalgamat ł. mieszanina rtęci z innemi metalami.

Amaltei róg — róg obfitości.

Amanuent ł. pomocnik w urzędzie.

Amator ł. miłośnik.

Amazonka g. kobieta rycerskiego ducha; kobieta jeżdżąca konno; ubiór kobiecy do jazdy konnej.

Ambaje ł. brednie, głupstwa, bałamuctwa.

Ambalaź f. opakowanie.

Ambargo h. ob. Embargo.

Ambarkader f. przystań, wybrzeże do wylądowania.

Ambasada f. poselstwo dyplomatyczne, reprezentacja obcego rządu, orszak poselski, pałac w którym mieszka ambasador.

Ambasador f. pierwszorzędny poseł państwa przy obcym dworze.

Ambicja ł. poczucie swej wartości, ubieganie się za chwałą, bogactwami, znaczeniem.

Ambo ł. dwa numery razem postawione na loterji liczbowej.

Ambo meliores ł. obaj lepsi; jeden godzien drugiego.

Ambra ar. wydzielina potfisza, wydająca przyjemną woń przy spaleniu.

Ambrazura f. framuga okna, strzelnica w murze.

Ambrozja g. pokarm bogów.

Ambulans f. szpital wojskowy polowy.

Ambulatorjum ł. lecznica, gdzie chorzy nie miejscowi przychodzą po radę lekarską; szpital tymczasowy.

Ameba g. mikroskopijne żyjątko wód słodkich.

Ameljoracja f. ulepszenie.

Amen hebr. niech się tak stanie, przen.: koniec.

À meta w. do połowy zysku lub straty.

Ametyst g. kamień kwarcowy koloru fijoletowego.

Amfibje g. płazy, zwierzęta ziemnowodne, (np. żaba).

Amfibol g. minerał odmieniec.

Amfibrach g,. stopa wierszowa złożona ze zgłosek: nieakcentowanej, akcentowanej i nieakcentowanej. ( ︶  —  ︶ )

Amfilada f. rząd pokojów w jednej linji.

Amfiteatr g. część teatru naprzeciw sceny; budynek półokrągły bez dachu z siedzeniami dla widzów podnoszącemi się coraz wyżej.

Amfitrjon g. podejmujący gości, gospodarz gościnny.

Amfora g. starożytne naczynie z dwoma uszkami, podobne do dzbanka, z wązką szyjką.

Amicus Plato sed magis amica veritas ł. drogi mi jest Platon, lecz prawda jest mi droższą: czyli, prawda jest wyższą nad wszystko.

Amjant g. odmiana azbestu.

Amnestja g. darowanie kary, ułaskawienie.

Amnezja g. utrata pamięci.

Amor ł. bożek miłości; miłość.

Amorfizm g. brak stałych form.

Amor omnia vincit ł. miłość wszystko zwycięża.

Amoroso w. w muz.: czule.

Amortyzacja f. umorzenie, spłata kapitału częściami.

Amortyzować f. umarzać.

Amplifikacja ł. drobiazgowe opowiadanie, dokładniejsze wyjaśnienie myśli.

Amputacja ł. odcięcie jakiej części ciała instrumentem chirurgicznym.

Amryta sanskr. napój bogów, dający nieśmiertelność (w religji hindusów).

Amulet ar. przedmiot jaki noszony przy sobie, mający niby chronić od chorób i nieszczęść.

Amunicja f. zapasy wojenne, głównie: proch i kule.

Anabaptysta g. członek sekty nowochrzczeńców.

Anachoreta g. pustelnik, samotnik.

Anachronizm g. błąd w oznaczeniu czasu wydarzeń.

Anafora g. powtarzanie jednego wyrazu na początku kilku zdań po sobie idących, dla zwrócenia na ten wyraz uwagi.

Anagram g. zagadka polegająca na przestawieniu sylab lub wyrazów.

Anakolut g. brak następstwa, ciągłości i związku między częściami okresu.

Anakreontyk g. lekki wiersz żartobliwy lub miłosny.

Analekta g. wybór najcelniejszych ustępów z pisarzów i poetów.

Analfabeta g. nie umiejący czytać i pisać.

Analgezja g. nieczułość na ból.

Analityczny g. rozbiorowy, wynikający z analizy.

Analiza g. rozbiór, rozłożenie całości na części, na pierwiastki.

Analogiczny g. podobny, pokrewny.

Analogja g. podobieństwo rzeczy pod pewnemi względami.

Anamneza g. badanie chorego co do przeszłości jego choroby.

Ananke g. konieczność, przeznaczenie, fatum.

Anapest g. stopa wierszowa, złożona z dwóch zgłosek krótkich i trzeciej długiej ︶ ︶  — .

Anarchista g. zwolennik bezrządu.

Anarchizm g. zasady anarchiczne, dążność do anarchji.

Anarchja g. bezrząd.

Anastrofa g. przestawienie wyrazów.

Anatema g. klątwa kościelna, wyklęcie.

Anatom, uczony zajmujący się anatomją.

Anatomja g. nauka o budowie ciał organicznych, o rozczłonkowaniu ich na części.

Ancien régime (â͡ęsię reżim) dawne rządy, dawny sposób rządzenia.

Andante w. zwolna, spokojnie (w muzyce).

Andantino w. cokolwiek prędzej (w muzyce).

Andrologja g. nauka o chorobach męskich.

Anegdota g. krótkie, dowcipne opowiadanie.

Aneksy ł. dodatki, dowody przyłączone do podania lub przedstawienia.

Aneksja ł. przyłączenie, zagarnienie.

Anektować ł. przyłączać, zabierać, przywłaszczać.

Anemiczny g. mający mało krwi.

Anemja g. niedokrwistość.

Anemometr g. wiatromierz.

Aneroid g. rodzaj barometru.

A nescire ad non esse ł. nie wiedząc o czem, wnosić, że tego niema.

Anestezja g. nieczułość, znieczulenie.

Anewryzm g. rozszerzenie tętnicy (choroba).

Anfilada f. ob. Amfilada.

Angażować f. zapraszać, zamawiać; angażować się, zobowiązywać się, wplątać się.

Angina ł. zapalenie gardła.

Anglez f. koń angielski; rodzaj tańca angielskiego.

Anglikanizm, wyznanie religijne, panujące w Anglji.

Anglomanja g. zamiłowanie we wszystkiem co angielskie.

Anhydryt g. bezwodnik.

Anihilować ł. znieść, uważać za niebyłe, unieważnić.

Anilina ar. ciecz oleista, używana do wyrobu rozmaitych pięknych farb.

Anima vilis ł. dusza podła, istota nędzna.

Animizm ł. doktryna, według której pierwiastek duchowy jest przyczyną czynności żywotnych w jestestwach organicznych; używotnianie przedmiotów nieżyjących (przez człowieka pierwotnego).

Animować ł. zachęcać, pobudzać, ożywiać.

Animozja ł. zaciętość, zawziętość, zapalczywość.

Animus movens ł. ob. Spiritus movens.

Animusz ł. odwaga, zapał.

Aniwersarz ł. rocznica.

Ankier f. kotwica, wychwyt (mechanizm w zegarze).

Ankieta f. (enquête) zbadanie sprawy przez rzeczoznawców.

Ankiloza g. niemożność ruchu w stawie.

Ankry n. żelazne klamry do spajania, (np. belek, ścian).

Annały ł. roczniki, spis zdarzeń zaszłych podług następstwa lat.

Anno ł. w roku. Anno Domini, w roku Pańskim.

Annuity ł. równe raty, spłacane z procentem składanym.

Annulować f. znieść, uznawać za niebyłe.

Anodyny g. krople A-we (Hoffmana) uśmierzające ból przez odurzenie.

Anomalja g. nieprawidłowość, objaw niezwykły, uchylenie się od reguły ogólnej.

Anonim g. bezimienny, niepodpisujący nazwiska.

Anons f. ogłoszenie w pismach.

Anonsować f. oznajmiać, donosić, ogłaszać.

Anorganiczny g. nieorganiczny; należący do królestwa minerałów.

Anormalny, nieprawidłowy.

Ansa ł. niechęć, uraza.

Ansambl ob. Ensemble.

Anszlag n. kosztorys, zarys kosztów budowy i robót.

Antaba n. rękojeść, rączka jakiej rzeczy, ucho z żelaza u czegoś.

Antagonista g. przeciwnik.

Antagonizm g. przeciwdziałanie, przeciwieństwo.

Antarktyczny g. położony blizko bieguna połudn.

Ante ł. przed. Ante omnia przedewszystkiem.

Antecedencje ł. sprawy i okoliczności poprzednie, przeszłe czyny i zdarzenia.

Antecesor ł. przodek, poprzednik.

Antedatować ł. wpisać, położyć wcześniejszą datę.

Antedyluwjalny ł. przedpotopowy.

Anteludjum ł. przegrywka, krótki wstęp muzyczny.

Antenat ł. przodek rodziny.

Antependjum (błęd. Antepedjum) ł. dolne okrycie ołtarza.

Anterjora ł. ob. Antecedencje.

Anticipando ł. naprzód, z góry (np. zapłata komornego).

Antidotum ł. ob. Antydot.

Antilegomena g. pisma sporne niepewnego autora.

Antiquo modo ł. starym sposobem, według starego zwyczaju.

Antiquo more ł. starym zwyczajem.

Antologja g. wybór utworów rozmaitych poetów.

Antracen g. węglowodór, otrzymywany przy wrzeniu smoły z węgla kamiennego.

Antracyt g. gatunek najczystszego węgla kamiennego.

Antraks g. wąglik, wrzód.

Antrakt f. międzyakt, przerwa między jednym aktem widowiska a drugim.

Antreprener f. przedsiębiorca.

Antrepryza f. przedsiębiorstwo.

Antresola f. piąterko między parterem a pierwszym piętrem.

Antropocentryzm g. pogląd, uważający człowieka za cel i rację bytu całego świata.

Antropofag g. ludożerca.

Antropofonika g. fizjologja mowy ludzkiej.

Antropognozja g. poznanie anatomiczne ciała ludzkiego.

Antropolatrja g. oddawanie czci boskiej ludziom.

Antropologja g. gałąź historji naturalnej, zajmująca się człowiekiem i rasami ludzkiemi.

Antropometrja g. nauka o pomiarach, dokonywanych na ciele ludzkim.

Antropomorfizm g. uczłowieczenie, wyobrażenie Boga w postaci ludzkiej, z przymiotami ludzkiemi.

Antropozofja g. nauka o człowieku z punktu widzenia filozofji.

Antycypować ł. uprzedzać.

Antydatować ob. Antedatować.

Antydot ł. odtrutka, środek przeciw truciźnie.

Antyfona g. śpiew kapłana i ludu naprzemian, lub dwóch chórów, odpowiadających sobie.

Antyk ł. starożytny przedmiot, zabytek.

Antykwa ł. gatunek pospolicie używanych czcionek łacińskich.

Antykwarjat ł. dział księgarski obejmujący dawne a rzadkie książki.

Antykwarjusz a. Antykwarz ł. starożytnik, miłośnik i badacz starożytności; handlujący książkami dawnemi lub nowszemi używanemi.

Antykwarnia ł. sklep, w którym sprzedają wyroby staroświeckie i dawne książki.

Antynomja g. sprzeczność praw, przeciwieństwo.

Antypatja g. wstręt, odraza, niechęć.

Antypoda g. przeciwnożny, mieszkaniec drugiej półkuli.

Antysemita ł. przeciwnik żydów.

Antyseptyczny ł. przeciwgnilny.

Antysocjalny ł. przeciwny interesowi społeczeństwa, przeciwspołeczny.

Antyteza g. przeciwstawienie (figura retoryczna); przeciwieństwo.

Antytrynitarjusze ł. sekty odrzucające dogmat o Trójcy Św. (np. Arjanie).

Anulować ob. Anihilować.

Aorta g. główna tętnica wychodząca z serca.

Aoryst g. w gram. czas przeszły chwilowy.

A outrance f. (a utra͡ęs) do ostatka, do ostateczności; na ostre.

Apage g. odstąp, idź precz. Apage satanas — precz szatanie!

Apanaże f. uposażenie książąt i księżniczek domu panującego.

Aparat ł. połączenie przyrządów i narzędzi w jedno urządzenie zbiorowe, przeznaczone do wykonania danej czynności.

Aparaty kościelne, ubiory kapłańskie kościelne: ornat, kapa i dalmatyka.

Apartament f. duże, wytworne mieszkanie.

A parte ł. na stronie, na uboczu, oddzielnie.

Apatja g. obojętność, zobojętnienie, odrętwienie, nieczułość.

Apatyczny, obojętny, nieczuły.

Apel f. zwoływanie, wezwanie.

Apelacja ł. odwołanie się jednej ze stron w procesie do sądów wyższej instancji.

Apendyks ł. dodatek, dopełnienie.

Apepsja g. niemożność trawienia.

Apercepcja ł. uświadomienie, spostrzeżenie, przygotowanie umysłu do przyjęcia wiadomości naukowych.

Apertura ł., w med. sztuczna ranka na ciele.

A peu près f. (a pö pre) prawie około, blizko.

Aphelium g. punkt największego oddalenia planety lub komety od słońca.

Aplaudować ł. oklaskiwać, pochwalać.

Aplauz f. oklask, brawo; pochwała głośna, poklask.

Aplikacja ł. pilność, gorliwe przykładanie się do czego; początkowa praktyka biurowa, zwykle bezpłatna.

Aplikacje f. rodzaj haftu, nakładanego na materjał, jako wypukły deseń.

Aplikant ł. praktykant sposobiący się bezpłatnie do czynności biurowych.

Aplikatura ł. wyr. muz. prawidłowy układ palców.

Aplikować ł. zastosowywać; służąc bezpłatnie sposobić się do urzędu.

Aplomb f. powaga, pewność siebie w obejściu i w ruchach.

Apodyktyczny g. stanowczy, nieprzeparty, pewny.

Apoftegmat g. krótkie, jędrne zdanie, dewiza, przypowieść, epigramat.

Apogieum g. punkt największego oddalenia księżyca od ziemi; przen. szczyt, zenit.

Apokalipsa g. Objawienie Św. Jana.

Apokaliptyczny, zagadkowy, tajemniczy, niezrozumiały, pełen przenośni.

Apokryf g. utwór piśmienny religijnej treści, z pierwszych wieków chrześcijaństwa, dokonany nie przez tego autora, pod którego nazwiskiem został puszczony w obieg; podrobienie, falsyfikat.

Apollo g. bóg słońca i sztuk pięknych; ideał piękności męskiej.

Apolog g. bajka z życia zwierząt.

Apologieta g. pisarz, walczący w obronie wiary chrześcijańskiej.

Apologietyka g. nauka bronienia prawd wiary chrześcijańskiej.

Apologja g. usprawiedliwienie, obrona.

Apopleksja g. nagły przypływ krwi do głowy, krwotok mózgowy.

Aportować f. przynosić na rozkaz (o psie).

Aporty f. zjawianie się podczas seansu spirytystycznego, spadanie lub przynoszenie przez niewidzialnych działaczy przedmiotów ze znacznej nieraz odległości.

Apostata g. odstępca, odszczepieniec.

Apostazja g. odstępstwo, wyrzeczenie się wiary chrześcijańskiej.

A posteriori ł. wnioskowanie ze skutków drogą indukcji.

Apostolstwo ł. posłannictwo, misja.

Apostrof g. znak ’ zastępujący dźwięk opuszczony.

Apostrofa g. w retoryce: nagły zwrot, przemówienie do nieobecnych, jakby obecnemi byli, do rzeczy martwych, a nawet do pojęć, jak gdyby miały życie i czucie; nagana.

Apoteoza g. ubóstwienie, wyniesienie człowieka do rzędu bogów; artystyczne utworzenie grupy, wyobrażającej bohaterów wśród chwały.

Apozycja ł. w gram. dopowiedzenie.

Appassionato w. namiętnie.

Aprecjacja ł. ocenienie.

Aprehendować ł. przejmować się, brać co do serca, dbać o co, zważać, zwracać uwagę na co.

Aprehensja ł. przejmowanie się, trapienie się czymś; obawa, bojaźń.

Après moi le déluge f. (apre mua le deliuż) po mnie choćby potop, wszystko mi jedno, co potem będzie.

Apretura a. wykończenie tkanin do handlu.

A priori ł. wyrokowanie z góry, wnioskowanie naprzód drogą dedukcji.

Aprobacja ł. pochwała, uznanie, przyjęcie.

Aprobata ł. potwierdzenie; pozwolenie władzy duchownej na drukowanie książki.

Aprobować ł. potwierdzać, pochwalać, uznawać za dobre.

A propos f. (apropo) w sam czas, w samą porę, właściwie, stosownie, ale-ale, co się tyczy.

Aprosze f. rowy oblężnicze zasłonięte, któremi nieprzyjaciel podstępuje pod fortece, przykopy.

Aproximative ł. w przybliżeniu, przypuszczalnie.

Apsychja g. utrata przytomności.

Apsydy g. dwa punkty eliptycznej drogi planety: największego jej oddalenia od słońca (aphelium) i najmniejszego (perihelium).

A quatre épingles f. (a katr epęgl) elegancko, strojnie.

A quatre mains f. (a katr mę) na cztery ręce (w muzyce).

Aqua vitae ł. (woda życia) wódka.

Ar f. miara powierzchni = 100 metrom kwadratow.

Arabeski f. fantazyjne ozdoby, naśladujące splot gałązek, liści, kwiatów i linji.

Aranżer f. urządzający tańce, zabawy.

Aranżować f. urządzać; w muz. przełożyć kompozycję z orkiestry lub śpiewu na jakikolwiek instrument muzyczny i odwrotnie.

Arbiter ł. sędzia polubowny.

Arbitralność ł. dowolność, samowolność.

Arbitraż f. spekulacja na różnicę kursu.

Archaizm g. wyraz przestarzały; staroświecczyzna.

Archeolog g. badacz starożytności, starożytnik.

Archeologja g. nauka o zabytkach starożytnych, starożytnictwo.

Archidjakon g. najstarszy z duchownych przy biskupie (dawniejsza dostojność kościelna).

Archidjecezja g. arcybiskupstwo; okrąg, złożony z kilku djecezji, zostający pod władzą arcybiskupa.

Archikonfraternia g.-ł. arcybractwo.

Archipelag g. gromada wysp, blizko siebie leżących.

Archiprezbiter g. starszy kanonik katedralny.

Architekt g. budowniczy.

Architektonika g. umiejętność zestawiania pojedyńczych części budowli w harmonijną całość podług prawideł estetyki.

Architektura g. budownictwo, sztuka budowania, rodzaj budowania.

Architraw g. nadsłupie, belka, leżąca bezpośrednio na kapitelach kolumn, służąca za podstawę budowy wierzchniej.

Archiwista g. zarządzający archiwum.

Archiwolta g. ozdoba architektoniczna zewnętrzna, biegnąca brzegiem krzywolinijnego otworu budowli lub arkady.

Archiwum g. miejsce przechowywania dawnych akt, rozmaitych dokumentów i dowodów piśmiennych.

Areał f. obszar ziemi, rozległość gruntu.

A rebours f. (a rebur) naodwrót, nawspak.

Arena ł. tor wyścigowy; miejsce walki, zapasów; w cyrku miejsce, na którym się odbywają sztuki konne i inne widowiska; przen. szranki, pole działalności.

Areometr g. narzędzie do mierzenia gęstości i ciężkości gatunkowej płynów.

Areopag g. najwyższy sąd w starożytnych Atenach; przen. zgromadzenie osób dostojnych, wyrokujących o czym.

Arfa n. ob. Harfa.

Arfa Eolska, instrument muzyczny, wydający za powiewem wiatru harmonijne dźwięki.

Arfować g. przesiewać zboże, ziemię, żwir przez arfę czyli rafę.

Argentan to samo co Najzylber, aljaż znany pod nazwą nowego srebra.

Argon g. jeden z pierwiastków składowych powietrza.

Argument ł. dowód, środek przekonywający.

Argumentacja ł. dowodzenie, sposób dowodzenia.

Argumentum ad hominem ob. Ad hominem.

Argumentum baculinum a. a baculo ł. argument dotykalny (dosł. przekonywanie za pomocą kija).

Argusowe oczy, oczy bardzo czujne, podejrzliwe.

Aria di bravura w. arja popisowa, świetna.

Arioso w. śpiewnie; ustęp śpiewny, liryczny.

Arja f. pieśń, śpiew.

Arjadny nić, środek wyprowadzenia z kłopotu.

Arjanie, sekta religijna, nie uznająca bóstwa Chrystusa.

Arjergarda f. straż tylna wojska, odwód.

Arjowie a. Aryjczykowie, narody szczepu indo-europejskiego.

Arkabuz f. rodzaj dawnej strzelby.

Arkada f. łukowe sklepienie na filarach.

Arkadja g. szczęśliwa kraina, kraj błogosławiony.

Arkadyjski g. pasterski, sielski, prosty, naturalny.

Arkan tat. sznur z pętlą do chwytania zwierząt ze stada; więzy, postronek.

Arkana ł. tajemnice, sekrety.

Arktyczny g. podbiegunowy, północny.

Arlekin w. błazen, pajac.

Arlekinada w. błaznowanie, figle błazeńskie.

Armada h. ogromna flota wojenna.

Armator f. przedsiębiorca, wyposażający okręt we wszystko, co potrzebne do żeglugi.

Armatura ł. wyekwipowanie, uzbrojenie okrętu, żołnierza; ogół przyrządów dodatkowych, zabezpieczających maszynę; kotwica magnesu; w heraldyce: uzbrojenie rynsztunkami herbów.

Armistycjum ł. zawieszenie broni, rozejm.

Armja f. wojsko.

Arogancja ł. zarozumiałość w połączeniu z lekceważeniem, pycha, zuchwalstwo.

Aromat g. zapach, woń.

Arpeggio w. (arpedżjo) rodzaj akordu, w którym tony nie brzmią razem, ale następują szybko jeden po drugim.

Arrière-pensée f. (arjer pa͡ęse) myśl wsteczna, ukryta.

Arsenał f. zbrojownia, cekhauz, gdzie przechowuje się broń dla wojska.

Ars longa, vita brevis ł. sztuka długa, życie krótkie.

Arte ł. doskonale.

Artel tat. odpowiedzialne stowarzyszenie osób, które złożywszy kapitał lub dając pracę, podejmuje się wykonania pewnej roboty lub przedsiębiorstwa.

Arterja ł. żyła pulsowa, prowadząca krew z serca do naczyń, tętnica.

Artes liberales ł. sztuki wyzwolone.

Artezyjska studnia f. studnia wiercona świdrem.

Artrytyzm g. gościec, bolesna choroba stawów, podagra, chiragra.

Artykulacja ł. członkowanie; połączenie kości (staw); dobitne wymawianie pojedyńczych dźwięków i zgłosek.

Artykuł ł. część ustawy, pisma, dekretu; ustęp, rozdział, punkt, paragraf; rozprawka treści literackiej lub publicystycznej w czasopiśmie; rodzaj towaru; zasada, prawda religijna.

Artylerja ł. armaty z obsługą i amunicją.

Artysta ł. twórca rzeczy pięknych, biegły w swojej sztuce, mistrz.

Artystycznie ł. podług prawideł sztuki.

Artyzm ł. sztuka, biegłość w wykonywaniu rzeczy pięknych, budzących wrażenia podniosłe, estetyczne.

Aryjczykowie ob. Arjowie.

Aryjski przym. od Arjowie, indo-europejski.

Aryman pers. bóg ciemności i zła.

Arynga w. formuła pisania, wzór sporządzenia aktu, dokumentu urzędowego.

Arystarch g. uczony, bystry i surowy krytyk.

Arystokracja g. najwyższe klasy społeczne, możnowładztwo; wysoka szlachta rodowa.

Arystokrata g. członek lub stronnik arystokracji, człowiek wyniosły, dumny.

Aryston g. przyrząd muzyczny samogrający w rodzaju katarynki.

Arytmetyka g. nauka o liczbach i ich własnościach.

Arytmograf g. łamigłówka, w której liczby użyte są zamiast liter.

Ascendent ł. krewny z linji wstępnej (ojciec, dziad, pradziad itd.).

Asceta g. człowiek pobożności oddany, wstrzemięźliwy, trapiący swe ciało dla udoskonalenia się duchowego.

Ascetyka g. nauka zawierająca wskazówki, jak żyć cnotliwie i dążyć do doskonałości chrześcijańskiej.

Asceza g. przygotowanie się przez umartwienie zmysłów do osiągnięcia cnoty i wyzwolenia ducha z przewagi ciała.

Asekuracja ł. ubezpieczenie od ognia, wody, gradu; ubezpieczenie życia.

Asekuracyjne towarzystwo, mające na celu ubezpieczenie od ognia, gradu, także na życie, etc.

Asenizacja ł. uzdrowotnienie okolicy lub miasta.

Asenterunek n. pobór do wojska.

Aseptyczny g. w chirurgji środek zabezpieczający od gnicia, od zakażenia rany.

Aseptyka g. metoda zabezpieczenia ran od zakażenia.

Asesor ł. urzędnik współzasiadający z członkami wyższych władz sądowych; zaproszony przez prezydującego na zebraniu do zbierania i obliczania głosów.

Asfalt g. smoła ziemna.

Asfiksja g. uduszenie.

Asilum lub asylum ł. (azylum) miejsce schronienia dla ludzi ściganych przez prawo; schronisko.

Asinus asinorum ł. osieł nad osłami.

Asinus asinum fricat ł. (dosł. osieł osła drapie), swój swego chwali.

Asmodeusz hebr. zły duch, zakłócający spokój małżeński.

Asocjacja ł. zespolenie, kojarzenie (wyobrażeń); stowarzyszenie.

Asonancja ł. powtarzanie się w wierszu tej samej samogłoski w środku wyrazów, rym niezupełny (tysięcy — więcej).

Asortować f. wybierać, zaopatrywać się w potrzebne towary.

Asortyment f. wybór rozmaitych przedmiotów jednego rodzaju.

Aspekt ł. widok; wniosek, wróżba, omen.

Aspersja ł. pokropienie wodą święconą.

Aspiracja ł. przydech; wdychanie; westchnienie np. do Boga; pragnienie czegoś, dążenie do upragnionego celu.

Aspirant ł. ubiegający się o coś.

Aspirata ł. spółgłoska przydechowa.

Assai w. w muzyce: bardzo.

Associé f. (asosje) wspólnik, towarzysz.

Assyzy f. posiedzenia sądu przysięgłych we Francji.

Astenja g. bezsilność, osłabienie, niemoc.

Asteroidy g. drobne planety, krążące między Marsem a Jowiszem.

Astma g. oddech utrudniony, duszność, dychawica.

Astralny ł. (dosł. gwiaździsty) ciało astralne — u okultystów: substancja eteryczna, pośrednicząca pomiędzy ciałem a duchem.

Astrofizyka g. nauka o budowie i naturze ciał niebieskich.

Astrognozja g. nauka o nazwach gwiazd i ich wzajemnym położeniu.

Astrolabjum g. przyrząd astronomiczny do oznaczania położeń gwiazd względem ekliptyki; kątomiar żeglarski do obserwacji astronomicznych.

Astrologja g. nauka wróżenia z gwiazd; wieszczbiarstwo oparte na położeniu gwiazd.

Astronomja g. nauka o ciałach niebieskich.

Asumpt ł. pobudka, pochop, powód do czego.

Asygnacja ł. przekaz, piśmienne polecenie wypłaty lub wydania jakiego przedmiotu osobie trzeciej na rachunek przekazującego.

Asygnarjusz ł. księga złożona z podwójnych asygnacji, z których jedna się wycina, a druga zostaje.

Asygnata ł. pieniądz papierowy.

Asylum ob. Asilum i Azyl.

Asymetrja g. brak symetrji, niesymetryczność.

Asymilacja ł. upodobnienie, przyswojenie, wcielenie.

Asysta, Asystencja ł. towarzyszenie; orszak, poczet.

Asystent ł. pomocnik, towarzysz, zastępca; ksiądz służący do Mszy Św. drugiemu.

Atak f. ruch zaczepny, natarcie; w med. napad, paroksyzm.

Ataksja g. bezład ruchowy (choroba).

Ataman młr. naczelny dowódca kozaków.

Atawizm ł. dziedziczność cielesnych i duchowych przymiotów w dalszych pokoleniach.

Ateista a. Ateusz g. nie wierzący w Boga, bezbożnik.

Ateizm g. niewiara w Boga, zaprzeczanie istnieniu Boga.

Atelier f. (atelje) pracownia artysty, warsztat.

A tempo w. w tempie oznaczonem na początku utworu muzycznego.

Atencja ł. oznaka poszanowania, uprzejmość, grzeczność.

Ateneum ł. świątynia Minerwy w Atenach, gdzie uczeni i poeci odczytywali swoje dzieła; tytuł czasopism, poświęconych nauce i umiejętnościom; nazwa wyższych zakładów naukowych.

Atentat ł. zbrodniczy zamach, zbrodnicza napaść.

Atest, Atestat ł. poświadczenie, świadectwo (stanu służby, pilności etc.).

Ateusz g. ob. Ateista.

Atlanty g. kolumny z figur ludzkich, podpierające gzymsy; ob. Karjatydy.

Atlas g. bajeczny olbrzym unoszący na barkach świat cały; zbiór map gieograficznych.

Atleta g. szermierz, zapaśnik, siłacz, człowiek silnie zbudowany.

Atletyczny g. silny, mocny.

Atmosfera g. powietrze otaczające ziemię, powietrznia; przen. otoczenie.

Atol, wyspa koralowa pierścieniowata.

Atom g. niedziałka, najdrobniejsza, niepodzielna już cząsteczka ciała, molekuła; drobiazg.

Atomistyka g. teorja budowy materji, według której materja składa się z atomów.

Atonja g. bezsilność, niemoc ogólna, osłabienie.

A tout prix f. (a tu pri) za jaką bądź cenę.

A tout seigneur tout honneur f. (a tu senjör tutonör) każdemu według zasługi.

Atrakcja ł. przyciąganie, powab, pociąg.

Atrium ł. ozdobna galerja kryta z widokiem na dziedziniec, w domu starorzymskim; przedsionek świątyni, który bywał miejscem posiedzeń senatu rzymsk.

Atrofja g. wychudnienie, zanik całego ciała lub jego części.

Atrybucja ł. prawo przysługujące osobie pojedyńczej lub zgromadzeniu.

Atrybut ł. w gram. przydawka; własność, przymiot.

Attaché f. (atasze) dyplomata należący do składu poselstwa.

Attraction f. (atraksją) pociąg, powab.

Attycka sól, dowcip wykwintny, humor wytworny.

Attyka g. ozdoba architektoniczna nad frontonem budynku, zasłaniająca dach.

Atut f. karta świętna, karta obranego koloru, bijąca wszystkie karty innych kolorów, kozera.

Atynencja ł. przyległości, przynależytości.

Au courant f. (okura͡ę) być, być obznajmionym z bieżącemi sprawami, z ich obecnym stanem.

Audaces fortuna juvat ł. śmiałym los sprzyja.

Audiatur et altera pars ł. należy wysłuchać i drugiej strony (przeciwnej).

Audjencja ł. posłuchanie, udzielane interesantom przez panujących lub dostojników.

Audyfon ł. przyrząd ułatwiający słyszenie osobom, mającym słuch przytępiony.

Audytor ł. sędzia wojenny; A. biskupi: zastępca biskupa.

Audytorjum ł. sala wykładów publicznych lub akademickich; przen. grono słuchaczów.

Au fond f. (ofą) w gruncie rzeczy, w istocie, właściwie.

Augjasza stajnia, przen. brud materjalny lub moralny trudny do usunięcia.

Augur ł. wieszczbiarz, wróżący przyszłość z lotu ptaków; przen. człowiek z pretensjami do wielkiej powagi, pozujący na wyrocznię.

Aukcja ł. publiczna licytacja, publiczna sprzedaż.

Aula ł. sala odczytów, prelekcji, wielka sala zebrań w uniwersytetach.

Aura ł. stan pogody.

Aura popularis ł. niestały fawor ludu.

Aurea mediocritas ł. złota mierność.

Aureola ł. krąg promienny naokoło głowy Świętych na obrazach, nimb, glorja, chwała.

Auri sacra fames ł. przeklęta żądza złota.

Aurora ł. zorza poranna, jutrzenka.

Aurora musis amica ł. dosł. jutrzenka muzom sprzyja: kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje.

Aurykiel ł. pierwiosnek.

Aurypigment g. minerał: związek arsenu z siarką.

Auskultacja ł. wysłuchiwanie szmerów i tonów w ciele chorego dla rozpoznania i określenia choroby.

Auspicje ł. wróżba, przepowiednia; opieka, kierunek; pod auspicjami: pod czyim zwierzchnictwem, opieką.

Austerja w. zajazd, karczma zajezdna, gospoda.

Auszpik f. mięso lub ryba w galarecie.

Auszus n. towar wybrakowany, przedstawiający pewne wady wykończenia.

Aut-aut ł. albo albo.

Aut Caesar aut nihil ł. być albo Cezarem albo niczem (starosta albo kapucyn).

Autentyczność g. wiarogodność, rzeczywistość, pewność, prawdziwość, niewątpliwość.

Autentyczny g. pewny, rzeczywisty, prawdziwy.

Autentyk g. dokument oryginalny, którego prawdziwość stwierdzona jest dowodami.

Autobiografja g. opis życia własnego, życiorys własny.

Autochton g. tubylec, pierwotny mieszkaniec kraju, tuziemiec.

Auto-da-fé hiszp. akt wiary, palenie żywcem na stosie kacerzy lub pism kacerskich.

Autodydakt g. samouk.

Autodydaktyka g. samouctwo.

Autograf g. własnoręczne pismo; rękopis, list lub też tylko podpis znakomitego i sławnego człowieka.

Autohypnoza g. samohypnoza, stan hypnotyczny występujący bez udziału bezpośredniego hypnotyzera.

Autokracja g. samowładztwo, jedynowładztwo.

Autokrata g. samowładca nieograniczony.

Autokrytyka g. osądzenie samego siebie; krytyka dzieła, dokonana przez samego autora.

Automat g. przyrząd wprawiony na pewien czas w ruch działaniem mechanizmu wewnątrz ukrytego; przen. człowiek bez woli i energji.

Automatyczny g. machinalny, poruszający się bezwiednie.

Automedon g. (woźnica Achillesa) przen. zręczny woźnica, woźnica (ironicznie).

Automobile ł. samochód, powóz poruszany za pomocą motoru.

Autonomja g. samorząd, zarządzanie sprawami wewnętrznemi bez odwoływania się do władzy naczelnej.

Autoplastyka g. fizjoplastyka, operacja chirurgiczna, mająca na celu zastąpienie brakującej części ciała skórą, zapożyczoną z innego miejsca.

Autopsja g. obejrzenie czegoś naocznie; oględziny lekarskie zwłok zmarłego, sekcja pośmiertna.

Autor ł. sprawca, twórca.

Autorament ł. urządzenie, organizacja i wyćwiczenie wojska według pewnego wzoru; dawnego autoramentu: człowiek starej daty.

Autoreferat g. referat, sprawozdanie z dzieła lub artykułu, dokonane przez samego autora, referat o pracy własnej.

Autorytet ł. uznana powaga, głównie naukowa.

Autoryzować ł. upoważniać.

Autosugiestja g. wmówienie czegoś samemu sobie, poddanie samemu sobie jakiejś idei. Ob. Sugiestja.

Autotyp g. zdjęcie fotograficzne przeniesione na kamień litograficzny lub płytę metalową, fototyp.

Aut vincere, aut mori ł. zwyciężyć lub umrzeć.

Avant la lettre f. (awa͡ę la letr) przed podpisem: pierwsze paręset odbitek miedziorytów przed umieszczeniem podpisu artysty.

Avarie f. ob. Hawarja.

Ave Maria ł. Zdrowaś Marja.

Avers w. strona monety lub medalu, na której znajduje się wizerunek lub obraz jaki alegoryczny.

Avis f. zawiadomienie, ogłoszenie.

Avis au lecteur f. (awi zo lektör) dosł. dla wiadomości czytelnika; przytyk pod czyimś adresem, danie do zrozumienia.

A vista w. za okazaniem (weksel).

A vol d’oiseau f. (a wol duazo) z lotu ptaka, widok, rysunek zdejmowany z góry.

A vue f. (a wiu) za okazaniem.

Awangarda f. straż przednia, przedni oddział wojska.

Awans f. przeniesienie na wyższy urząd; zaliczka pieniężna.

Awantaż f. korzyść, zysk; przewaga, zaleta.

Awanturyn f. kocie oko, odmiana kwarcu żółta, czerwona lub brunatna ze złotym połyskiem.

Awers ob. Avers.

Awersja ł. wstręt, odraza, obrzydzenie.

Awiz ob. Avis.

Awizacja ł. zawiadomienie, wezwanie w formie urzędowej.

Awizo w. lekki statek pośpieszny.

Awuls ł. folwark zwykle bez włościan, należący do większej posiadłości ziemskiej.

Azbest g. ciało mineralne włókniste z jedwabistym połyskiem, niepalne, dające się tkać.

Azoiczna formacja g. formacja pierwotna najstarsza, nie zawierająca organicznych skamieniałości.

Azot g. gaz, część składowa powietrza i wielu ciał.

Azotan srebra g. kamień piekielny, lapis.

Azotany g. połączenie kwasu azotnego z tlenkiem jakiego metalu.

Azyl ł. przytulisko, miejsce schronienia ob. Asilum.

Azymut g. łuk poziomu, zawarty między południkiem, a kołem przechodzącym przez zenit i dane ciało niebieskie, poziomołuk.

Ażjo ob. Agio.

Ażjotaż, lichwiarska spekulacja na zamianie monet, weksli i papierów publicznych, gra na giełdzie.

Ażur f. (à jour) przezrocze: tkanina przezroczysta.

B.

Babel hebr. wieża Babilońska; przen. zamieszanie, zamęt, nieład.

Bacalauréat f. (bakalorea) najniższy stopień akademicki we Francji.

Bachanalje ł. uroczystości Bachusowe; pijatyka, hulanka, rozpusta.

Bachantka ł. kapłanka Bachusa; kobieta biorąca udział w orgji pijackiej.

Bachmat tat. grubo-płaski koń tatarski.

Bachus g. bożek wina i pijatyki.

Bacylle ł. laseczniki, żyjątka mikroskopijne, drobnoustroje, mikroby.

Bagaż f. pakunek rzeczy wziętych z sobą w drogę, tłomoki, walizy; rzeczy wojskowe w czasie pochodu.

Bagnet f. rodzaj sztyletu, osadzonego na końcu karabina.

Baisse f. (bes) spadek kursu papierów, spekulacja na obniżkę.

Bajadera f. tancerka i śpiewaczka publiczna indyjska.

Bajazzo w. pajac, śmieszek.

Bajram tur. uroczyste święto u Turków.

Bajroniczny, w duchu Bajrona; ponury, demoniczny, sarkastyczny.

Bajronista, naśladowca, zwolennik Bajrona.

Bajronizm, kierunek w poezji bajroniczny; nastrój ducha bajroniczny.

Bajronizować, naśladować Bajrona; zagłębiać się w nastroju ducha bajronicznym; pisać bajronicznie.

Bakalaureat ob. Bacalaureat.

Bakałarz f. posiadający najpierwszy stopień akademicki; przen. nauczyciel.

Bakszysz tat. napiwek, dar, kuban.

Bakterje g. ob. Bacylle.

Bakterjolog g. uczony zajmujący się badaniem bakterji.

Bakterjologja g. nauka o bakterjach.

Balans f. waga, równowaga; porównanie wpływów i wydatków rocznych (ob. Bilans); drąg używany przez linoskoków dla utrzymania równowagi.

Balanse f. rodzaj kroków w tańcu: przesuwanie się o krok to w lewo, to w prawo z lekkim kołysaniem figury.

Balansjer f. drąg u wagi lub u maszyny parowej.

Balast a. rzeczy ciężkie zabierane w celu obciążenia okrętu lub balonu (worki z piaskiem); przen. ciężar zbyteczny.

Baldachim w. rodzaj ozdobnej opony lub przykrycia, przymocowanego do czterech drążków, używanego przy uroczystościach.

Balet f. utwór sceniczny wyrażony za pomocą tańca i mimiki.

Baletmistrz f. układający tańce w balecie.

Baletnik f. tancerz w balecie.

Balistyka ł. część mechaniki, traktująca o biegu ciał wyrzuconych w powietrze; sztuka wyrzucania pocisków.

Ballada w. poemat epiczny, opisujący jakąś fantastyczną lub romantyczną przygodę; utwór muzyczny w stylu romantycznym.

Balleryna f. tancerka (solistka) na scenie.

Balneografia g. opisanie wód leczniczych.

Balneologja g. nauka o kąpielach i ich skuteczności.

Balneoterapja g. leczenie za pomocą wód mineralnych.

Balotowanie f. głosowanie za pomocą gałek (białych i czarnych).

Balsam g. wonny, żywiczny sok roślinny; przen. ulga, pociecha.

Balsamiczny g. wonny, pachnący.

Balsamować g. namaścić, zabezpieczyć ciała zmarłych od rozkładu.

Baltazarowe głoski, B. groźba ob. Mane, Tekel, Fares.

Balustrada f. ozdobna poręcz na słupkach.

Ban, namiestnik Kroacji i Slawonji.

Banalny f. zwyczajny, oklepany, pospolity.

Banan, rodzaj ciastka z mąki bananowej w kształcie owocu banana.

Banda f. gromada ludzi połączonych w złym celu; brzeg bilardu; brzeg statku; wędrowna orkiestra (muzyka dęta).

Bandaż f. opaska, przewiązka do owinięcia chorego członka.

Bandera f. flaga, chorągiew okrętowa.

Banderja ł. pochód konny uroczysty urządzany w Austrji dla uczczenia osób znakomitych.

Banderola f. chorągiewka, proporzec; opaska papierowa na towarze, jako znak opłaconej akcyzy.

Bandolet f. pas rzemienny, przewieszony przez ramię, utrzymujący szablę; rodzaj dawnej broni palnej.

Bandura w. instrument muzyczny podobny do lutni.

Bandyta w. opryszek, zbój, łotr.

Banhof n. dworzec kolei żelaznej.

Banicja ł. wywołanie z kraju, skazanie na wygnanie z kraju.

Banita ł. wywołaniec, wygnaniec z kraju.

Bank lub banco w. instytucja handlowa lub finansowa dla obrotów pieniężnych i handlowych i do wymiany pieniędzy.

Bankajz n. hak podtrzymujący (rynnę i t. p.).

Bankiet f. uczta, biesiada.

Banknot ob. Bankocetel.

Bankocetel n. bilet bankowy, banknot, bezprocentowy papier wypuszczany przez bank i mający obieg jako pieniądz.

Bankructwo w. niewypłacalność, upadłość, zamknięcie bilansu z większemi pasywami niż aktywami.

Bankrut w. zawieszający wypłaty, niewypłacalny.

Bant n. obręcz, opaska żelazna; rozpora, zawiasa.

Baptysterjum g. chrzcielnica.

Baptyści g. sekta religijna protestancka, w której chrzest otrzymują tylko dorośli.

Barak f. lekki tymczasowy budynek, przeznaczony dla żołnierzy, robotników, chorych lub ubogich; letni szpital.

Barbaryzm g. wyraz lub zwrot niepotrzebnie z obcego języka przeszczepiony, mogący być zastąpiony swojskim; dzikość.

Barbarzyństwo, dzikość obyczajów, brak cywilizacji, nieludzkość, okrucieństwo.

Bard celt. pieśniarz ludowy, poeta piszący wiersze o przeszłości narodu.

Bardon celt. rodzaj lutni.

Barka f. gatunek płaskiego czółna, łódka.

Barkarola w. pieśń weneckich wioślarzy (gondoljerów); czółno ozdobne bez masztów.

Barnum, słynny spekulant amerykański, „król humbugu“ (ob.)

Barograf g. barometr zapisujący automatycznie zmiany atmosfery.

Barok (barocco) w. nazwa stylu architektonicznego, odznaczającego się linjami nieregularnemi i bogactwem zewnętrznych ozdób i dodatków.

Barometr g. przyrząd do mierzenia ciśnienia powietrza i wskazujący zmiany pogody.

Barometrograf g. ob. Barograf.

Baron n. tytuł wyższej szlachty.

Baronet a. tytuł szlachecki, niższy od barona.

Baroskop g. przyrząd do mierzenia wilgotności powietrza.

Barykada f. zatarasowanie ulicy, rodzaj szańca zrobionego naprędce na ulicy.

Baryton w. głos męski średni (między tenorem i basem).

Bas w. najniższy głos męski.

Bas-bleu f. (ba blö) dosł. niebieska pończocha; nazwa ironiczna nadawana kobietom piszącym, sawantkom.

Basedowa choroba (opisana przez lekarza Basedowa) odznacza się wybałuszeniem oczu, obrzmieniem szyi i biciem serca.

Basen f. wielki zbiornik na wodę; bezpieczne miejsce dla okrętów w porcie; kotlina, nizina, gdzie spływają wody.

Basis g. ob. Bazys.

Basista w. śpiewający basem; grający na basetli.

Baskina hiszp. szeroka wierzchnia suknia hiszpanki; przedłużenie stanika od pasa u sukni kobiecej.

Basklarnet w. instrument muzyczny dęty, tonem o oktawę niższy od zwykłego klarnetu.

Bas relief f. (ba reljef) pół wypukła rzeźba, płaskorzeźba.

Basso profundo w. najniższy głos basowy.

Bast n. łyko, łyczko.

Bastard w. dziecko nieprawe, bękart.

Bastjon f. część fortyfikacji, wysunięta z obwałowania.

Bastonada f. kara bicia kijami w plecy i pięty.

Basza tur. wielkorządca, namiestnik lub dowodzący wojskami w Turcji.

Baszta ł. wieża obronna, stanowiąca węgłowe zakończenie murów fortecznych lub stojąca oddzielnie.

Basztan tur. ogród założony na nowiznach, w którym uprawiają melony, kawony, dynie.

Baszybuzuki tur. nieregularne wojsko tureckie bez karności wojskowej.

Batalja f. walka, bitwa, bój.

Bataljon f. oddział żołnierzy pieszych od 600—1000 ludzi.

Batat ob. Patat.

Baterja f. oddział artylerji o pewnej liczbie dział; pewna liczba butelek lejdejskich, potrzebna dla wytworzenia prądu elektrycznego; płyty ułożone w stosie galwanicznym.

Batuta w. pałeczka kapelmistrza do znaczenia taktu, lub dania znaku grającym i śpiewającym.

Batymetr g. przyrząd do mierzenia głębokości wód, zwłaszcza morskich.

Batyst f. bardzo cienka i gęsta lniana tkanina z najdelikatniejszych gatunków lnu wyrabiana.

Baza ob. Bazys.

Bazalt, rodzaj skały wulkanicznego pochodzenia.

Bazar pers. targowisko, skład towarów, wytworne zabudowanie dla sprzedaży rozmaitych towarów; na Wschodzie plac albo ulica ze sklepami.

Bazylika g. kościół katedralny, budowla z dwoma lub czterema rzędami kolumn wzdłuż i trzema lub pięcioma nawami.

Bazyliszek g. gatunek jaszczurki; smok bajeczny, który miał zabijać swoim wzrokiem.

Bazys g. podstawa, fundament; w architekturze: podstawa kolumny.

Beati possidentes ł. szczęśliwi posiadacze.

Beatus qui tenet ł. szczęśliwy kto posiada.

Beatyfikacja ł. zaliczenie w poczet błogosławionych.

Beau monde f. (bo mąd) wyższe stany, arystokracja.

Beauté du diable f. (bote diu djabl) świeżość, wdzięk młodości, piękność nieklasyczna.

Bec-à-bec f. (bek a bek) oko w oko, sam na sam.

Bedel ł. woźny uniwersytecki.

Beduina f. rodzaj długiego okrycia damskiego.

Bej lub Beg tur. pan, tytuł tureckiego dostojnika.

Bejca n. nazwa roztworów chemicznych, używanych w przemyśle do nadawania przedmiotom żądanych własności; zaprawa.

Bela n. jednostka miary papieru, zawierająca 10 ryz.

Belemnity g. skamieniałe szczątki wymarłych głowonogów t. zw. pazury djabelskie lub strzałki piorunowe.

Bel-esprit f. (bel-espri) człowiek dowcipny.

Bel-étage f. (bel-etaż) pierwsze piętro, najwspanialsze piętro; loże 1-go piętra.

Beletrystyka f. literatura piękna, powieści, poezye, opowiadania, nowelle, pisma ku rozrywce i t. p.

Bellevue f. (belwü) dosł. piękny widok; belweder.

Bellicoso w. wojowniczo.

Bellona ł. bogini wojny.

Bellum omnium in omnes ł. wojna wszystkich przeciw wszystkim.

Belweder w. miejsce, skąd roztacza się piękny widok; nazwa wielu ozdobnych budowli w pięknej okolicy.

Belzebub hebr. bies, djabeł, zły duch; książe djabłów.

Bemol w. w muz. znak zniżenia nuty o pół tonu.

Bene ł. dobrze.

Benedykcja ł. błogosławieństwo; poświęcenie.

Beneficjant ł. obdarowujący dobrami kościelnemi.

Beneficjum ł. dochód z dóbr kościelnych.

Benefis f. zysk, korzyść; dochód z widowiska, danego na korzyść artysty.

Benefisant, artysta, na którego dochód odbywa się przedstawienie benefisowe.

Bene meritus ł. dobrze zasłużony.

Bene natus et possesionatus ł. dobrze urodzony i posiadacz majątku ziemskiego (szlachcic.)

Bene placito w. w muz. dowolnie.

Benewolencja ł. łaska, życzliwość, przychylność.

Bengalski ogień, mieszanina różnych materjałów palnych i barwnych płonąca barwnym płomieniem.

Benjaminek hebr. najmłodszy i ukochany syn; najulubieńsze dziecko, pieszczoch, ulubieniec.

Bera f. gatunek gruszki.

Berajter n. ujeżdżający konie.

Berat tur. patent instalacyjny paszów tureckich.

Berceuse f. (bersöz) kołysanka, pieśń nad kołyską.

Beret w. ob. Biret.

Berlinka, duża łódź żaglowa z przykryciem, do przewożenia zboża i towarów.

Bermyca n. kołpak wojskowy futrzany.

Bersaglier w. żołnierz z oddziału celnych strzelców w wojsku włoskiem.

Beryl g. drogi kamień koloru wody morskiej.

Berżerka f. pasterka; rodzaj krzesła, fotelu.

Bessa f. ob. Baisse.

Bestja ł. dzikie zwierzę; zelżywy przydomek.

Beszamel f. przyprawa do mięsa ze śmietany i jaj.

Betel, mieszanina tłuczonych orzechów palmy areki i wapna, owinięta w liść pewnego gatunku pieprzu, używana do żucia przez mieszkańców Azji połudn.

Bête noire f. (bet nuar) dosł. zwierzę czarne; człowiek którego się najbardziej nienawidzi.

Beton f. masa utworzona z wapna hydraulicznego, piasku i żwiru, twardniejąca w powietrzu i w wodzie.

Bibeloty f. drobne, wytworne przedmioty, ustawiane na etażerkach, graciki.

Bibljofil g. miłośnik i zbieracz książek, głównie naukowych.

Bibljografja g. nauka, mająca za przedmiot znajomość wydań książek i druków, oraz spis ich z wymienieniem autora, tytułu i miejsca druku.

Bibljoman g. namiętny zbieracz rzadkich książek.

Bibljomanja g. zamiłowanie zbierania książek, zazwyczaj z jakichś względów powierzchownych, posunięte do manji, do szaleństwa.

Bibljopola g. księgarz.

Bibjoteka g. zbiór książek, księgozbiór, książnica; miejsce przechowywania książek, gmach zajęty przez księgozbiór.

Bicykl g. i ł. welocyped o jednem dużem i jednem małem kole.

Bifurkacja ł. rozwidlenie, rozszczepienie pasma gór, drogi, rzeki; połączenie się dwóch samodzielnych systematów wodnych.

Bigam a. Bigamista g. zwolennik bigamji, dwużeniec.

Bigamja g. dwużeństwo.

Bigot f. nabożniś.

Bigoterja f. pobożnisiostwo, przesadna gorliwość w powierzchownem tylko przestrzeganiu obrządków wiary i nabożeństwa.

Bila f. kula (bilardowa).

Bilans f. porównanie dochodu i wydatków przy zamknięciu rachunku, zamknięcie rachunku.

Bilbokiet f. zabawka składająca się z rączki, na której jest czareczka do chwytania uwiązanej kulki.

Bill a. w Anglji projekt do prawa, przedstawiony parlamentowi.

Billet-doux f. (bilje du) dosł. słodki bilecik, liścik miłosny.

Bilon f. moneta zdawkowa z kruszcu zmieszanego z małą ilością srebra, lub z niklu.

Bimetalizm g. system monetarny oparty na podwójnej jednostce pieniężnej: srebrnej i złotej.

Binduga n. miejsce nad rzeką, gdzie składają drzewo na spław przeznaczone.

Binokle f. nanośniki, okulary, trzymające się na nosie za pomocą sprężyny, pince-nez (pęsne).

Binom g. dwumian.

Biografja g. opis życia, życiorys.

Biologja g. nauka o życiu istot organicznych.

Biret śrł. lub Beret w. czapka okrągła lub kanciasta bez daszka, używana przez duchownych i uczonych; kobiece nakrycie głowy w tym samym rodzaju.

Bis ł. dwa razy, powtórnie; żądanie powtórzenia.

Bis dat qui cito dat ł. dwa razy daje, kto prędko daje.

Bisior g. bardzo cienka i droga tkanina lniana, włókna jedwabiste z cieczy pewnych małżów.

Bis repetita placet ł. dwa razy powtórzone podoba się.

Bistr f. farba ciemno-brunatna, używana w malarstwie.

Bistur w. mały nożyk chirurgiczny składany.

Bisurman tur. pogardliwa nazwa mahometan; niewierny; łotr, urwis.

Biszof n. napój z wina, araku, gorzkich pomarańczek i cukru.

Bitum ł. smoła ziemna, gatunek farby czarnej.

Biuletyn f. codzienne sprawozdanie (o wypadkach wojennych, o zdrowiu znakomitych osób, z posiedzeń akademji, o pogodzie, o ruchu pieniężnym).

Biuralista, f. urzędnik, który przesiąkł porządkiem i zasadami biurowemi; formalista, pedant.

Biurokracja f. nadmierny wpływ i udział sfery urzędniczej w rządzie, z wyłączeniem wpływu obywateli.

Biurokrata f. urzędnik trzymający się przesadnie litery przepisów, bez uwzględniania stosunków ludzkich; zwolennik biurokracji.

Biuromanja f. niepowstrzymany pociąg do pracy biurowej; chęć urządzenia wszystkiego kancelaryjnie.

Biust f. popiersie, gors kobiecy.

Biwak f. obozowisko wojska w ubraniu i z bronią pod gołem niebem, bez namiotów.

Biżuterje, drobne wyroby złotnicze z drogiemi kamieniani służące do stroju.

Blaga f. udawanie, przechwalanie się, pyszałkowatość.

Blagier f. lubiący blagować.

Blagować f. udawać, przechwalać się.

Blaknąć n. pełznąć, płowieć.

Blamanż f. galareta migdałowa.

Blamować się f. ośmieszyć się, kompromitować się.

Blanc-bec f. (bla͡ę bek) żółtodziób, młokos.

Blanco w. akt, weksel lub pełnomocnictwo nie napisane, lecz zawierające podpis wydającego lub wystawiającego weksel, a także żyranta; blanco kredyt, otwarty kredyt; in blanco, bez oznaczenia.

Blankiet f. papier czysty z wydrukowanym nagłówkiem; druk gotowy z miejscami pustemi do wypełnienia.

Blansz f. bielidło do twarzy.

Blasfemja g. bluźnierstwo.

Blejtram n. rama drewniana, na którą naciąga się płótno do malowania.

Blichtr n. szych, pozór, ułuda.

Blindaż f. osłona robót fortyfikacyjnych, pancerz na okręt.

Blindowany f. opancerzony.

Blok f. kloc; krążek ruchomy, służący do przesuwania sznura lub łańcucha; przyrząd do podnoszenia ciężarów; czyste kartki papieru do notatek jednym brzegiem zlepione, celu ich odrywania.

Blokada f. oblężenie, opasanie, osaczenie wybrzeża fortecy lub portu przy pomocy floty.

Blokhaus a. budynek ufortyfikowany ze strzelnicami, strażnica.

Blokować ob. Blokada.

Blondyny f. rodzaj cienkich koronek z surowego jedwabiu.

Bluebook a. (bljubuk) dosł. błękitna księga; księga dokumentów dyplomatycznych w Anglji.

Bluetka f. drobnostka dramatyczna.

Blumerystka a. zwolenniczka ubioru półmęskiego dla kobiet (od nazwiska amerykanki Bloomer).

Boazerja ob. Buazerja.

Boers Burowie, chłopi osadnicy holenderskiego pochodzenia w Kaplandzie, Transwalu i w Oranje (w połud. Afryce). holend. (burs) chłop osadnik holenderskiego pochodzenia w Kaplandzie.

Bojar r. pan, znakomity szlachcic dawniej w Rosji i na Wołoszczyźnie.

Boje h. beczki na kotwicy, pływające w niebezpiecznych miejscach na morzu, dla przestrogi okrętów.

Bojkotowanie a. zemsta wymierzana przez lud w Irlandji, polegająca na zerwaniu wszelkich stosunków z tym, kogo chcą ukarać.

Bokser a. zapaśnik w walce na pięście.

Boksowanie a. walka na pięście.

Bolero h. narodowy taniec hiszpański z towarzyszeniem kastanjetów; krótki, zwierzchni stanik damski otwarty z przodu.

Bolid g. kamień ognisty meteoryczny, spadający czasem na ziemię.

Bomba f. kula żelazna pękająca, napełniona wewnątrz materjałem palnym wybuchowym; granat; wiadomość sensacyjna; utwór sceniczny pusty a efektowny.

Bombardon f. instrument muzyczny dęty blaszany, o tonie nizkim.

Bombardować f. ostrzeliwać z dział miasto lub fortecę, rzucać gęste pociski, rozbijać.

Bombastyczny n. nadęty, napuszysty, przesadny.

Bombonjerka f. ozdobne pudełko na cukierki.

Bona fide ł. w dobrej wierze.

Bonapartysta, stronnik dynastji Bonapartych we Francji.

Bon genre f. (bą ża͡ęr) sposób wytwornego obejścia się; dobry ton.

Bon gré mal gré f. (bą gre mal gre) chcąc nie chcąc.

Bonifikacja ł. wynagrodzenie za pewien ubytek w korzyściach, odszkodowanie.

Bonitacja ł. sprawdzanie jakości, oszacowanie.

Bon mot f. (bą mo) dowcipne słówko.

Bonomja f. dobroduszność.

Bon ton f. (bą tą) dobry ton, wytworny układ, dystyngowane obejście, pańskość.

Bonum publicum ł. dobro publiczne, dobro ogółu.

Bonus eventus ł. dobre, szczęśliwe zdarzenie, dobra wieść.

Bon vivant f. (bą wiwa͡ę) człowiek używający życia, hulaka.

Bony a. kwity na należność, upoważnienie do wypłaty, rodzaj losów mających obieg.

Bonza, kapłan buddyjski.

Bookmaker a. (bukmeker) urządzający na wyścigach grę hazardowną, w której zakładający się regulują wysokość stawek podług szansy wygrania, np. 50 przeciw 1.

Bora w. zimny wicher północno-wschodni wiejący nad morzem Adrjatyckiem.

Boraks ar. sól: połączenie kwasu bornego z tlenkiem sodu i wodą.

Bordereau f. (bordero) wykaz, spis ubezpieczeń tow. asek., wykaz weksli, pieniędzy, papierów publicznych; skrawek odcięty od arkusza.

Bordiura f. obramowanie, obszycie, lamówka, ozdobny pasek, przystrajający brzeg materjału, papieru lub jakiego przedmiotu.

Bordo f. barwa brunatnowiśniowa.

Borealny ł. północny.

Boreasz ł. wiatr północny, zimny.

Borować n. wiercić otwór w drzewie, metalu i t. p.

Borussia ł. łacińska nazwa Prus.

Botanika, g. nauka o roślinach.

Botanizować, zbierać rośliny w celu naukowym.

Bougie f. (bużi) świeca woskowa; rurka chirurgiczna do wprowadzania w kanał ciała.

Bourrée f. (burre) staro-francuski taniec w wesołym stylu.

Brabansona f. pieśń narodowa belgijska.

Brachycefal, g. krótkogłowiec (termin antropologiczny).

Braha n. wywar, pozostałość po odpędzeniu wódki w gorzelni.

Brahma (brama) najwyższe bóstwo u Hindusów.

Brakonjer f. złodziej zwierzyny, kłusownik.

Bramin, kapłan u Hindusów.

Brandmeister n. naczelnik straży ogniowej.

Brandmur n. ściana boczna wzniesiona nad dach dla ograniczenia pożaru.

Brankard f. nosze, tragi; wagon pakunkowy.

Bransza f. gałąź, dział, zawód, fach.

Bratsche n. (bracze) altówka.

Bravissimo w. wybornie, doskonale!

Bravo w. bardzo dobrze!

Brawować f. junakować, narażać się nierozważnie na niebezpieczeństwo.

Brawura f. zuchowatość, junakierja; dzielność; w muz. świetność techniczna.

Breloki f. świecidełka przyczepione do łańcuszka od zegarka.

Bremza n. hamulec.

Brener n. palnik u lampy.

Bresza f. wyłom w murach fortecy.

Breve ł. list papieski zawierający łaski.

Brevet f. (brewe) patent, dyplom, przywilej zabezpieczający od naśladowania.

Brevi manu ł. odręcznie.

Brewjarz ł. księga w języku łacińskim, zawierająca modlitwy i psalmy, szczegóły o Świętych Pańskich ułożone porządkiem dni roku dla duchownych katolickich.

Brezent, nieprzemakalne płótno do okrywania towarów.

Bric à brac f. (brik a brak) rzeczy sprzedawane na tandecie, rupiecie.

Brighta (Brajta) choroba a. chroniczne zapalenie nerek.

Brio ob. Con brio

Brjosza f. ciasteczko drożdżowe.

Brokat f. ciężka materja jedwabna bogato przerabiana złotem albo srebrem, tworzącem wypukłe liście, kwiaty, figury i t. p.

Brokatela f. półjedwabna albo półwełniana tkanina, wyrabiana w wypukłe desenie.

Bronchitis g. zapalenie albo katar oskrzeli.

Bronchje g. oskrzela.

Bronz f. aljaż złożony głównie z miedzi i cyny; spiż.

Bronzowanie, sztuczne nadawanie przedmiotom z metalu, gipsu lub drzewa pozoru wyrobów z bronzu.

Broszura f. cienka książka o niewielu stronicach nieoprawna; publikacja, omawiająca kwestje na dobie będące, pismo ulotne.

Broszurować f. zeszywać (o książkach).

Bruljon f. zeszyt do pisania na brudno; pierwszy układ pisma mający być po ogładzeniu i po poprawieniu przepisany na czysto.

Brusque f. (briusk) gwałtowny, szorstki, opryskliwy.

Brutto w. cena lub dochód ogólny bez potrącenia kosztów, wydatków; waga towaru z opakowaniem; cena sklepowa.

Bryg a. mały statek dwumasztowy z pełnem użaglowaniem.

Brygada f. oddział wojska, składający się z dwóch pułków; oddział robotników.

Brygantyna f. statek korsarski.

Brygantyzm f. rozbójnictwo.

Brylantyna f. proszek do czyszczenia i polerowania metali; puder, rodzaj kosmetyku; gatunek tkaniny.

Brylować f. błyszczeć, wyróżniać się, być przedmiotem podziwu.

Brystol a. gatunek pięknego grubego sztywnego papieru.

Buazerja f. wykładanie drzewne, rzeźbienie w drzewie służące do wykładania niem ścian dla ozdoby.

Bucefał g. nazwa ulubionego konia Aleksandra Wielkiego; przen. koń paradny, ciężki.

Buchalter n. utrzymujący i prowadzący księgi rachunkowe i handlowe.

Bucyfał ob. Bucefał.

Buddaizm a. Buddyzm, nauka Buddy, wyznanie religijne wielu ludów w połud. wschod. Azji.

Buduar f. elegancki, wytworny pokoik damski, do przyjęcia poufalszych gości; przystawka wejściowa przy mieszkaniu.

Budżet a. projekt dochodów i wydatków rocznych; stan i wykaz coroczny przychodów i wydatków.

Buffa w. farsa, krotochwila. Opera buffa ob. Opera.

Bufon f. komik w operach; błazen, śmieszek, trefniś; pyszałek.

Bufonada f. błaznowanie, trefnisiostwo.

Bufor n. przyrząd sprężysty w kształcie krążka, łagodzący uderzenie wagonu o wagon.

Bugzować hol. ciągnąć okręty małemi statkami, holować.

Bukinista f. antykwarjusz, sprzedający książki używane.

Bukoliki g. pieśni pasterskie, sielanki.

Buks, Buksa n. rura żelazna wewnątrz piasty u koła.

Bukskin a. (dosł. koźla skóra) wełniana tkanina na ubranie męskie.

Buksztele n. łuki ze zbitych desek, na których muruje się sklepienie; krążyny.

Bulanżysta, członek partji antyrządowej we Francji (od nazwiska jenerała Boulanger).

Buldog a. gatunek psów angielskich, pijawkami zwanych.

Buletyn f. ob. Biuletyn.

Bulimja g. chorobliwa żarłoczność; wilczy głód.

Buljon f. stężały odwar mięsny; rosół.

Buljony a. złote lub srebrne kręcone frendzle u szlif wyższych oficerów.

Bulla ł. postanowienie papieskie, odezwa papieska na pergaminie; kulista pieczęć przyczepiona do ważnych dokumentów.

Bulwark n. wał drewniany lub kamienny, zabezpieczający brzeg rzeki.

Bulwary f. obszerne ulice, okrążające miasto; spacerowe ulice wśród miasta wysadzone kilkoma rzędami drzew.

Bumelcug n. pociąg drogi żelaznej, idący wolno i długo zatrzymujący się na stacjach (bombel).

Buncik n. wiązka, pęczek.

Buńczuk tur. drzewce z ogonem końskim, sztandar i znak godności baszy tureckiego (ilość ogonów oznaczała stopień).

Bunt n. rokosz, powstanie; wiązka, pęk = 15 sztuk.

Burg n. gród, zamek obronny.

Burgos rodzaj czcionek, mniejszych od garmontu, a większych od petitu.

Burgraf n. dawniej komendant grodu (burgu); zawiadowca zamku, pałacu, burgrabia.

Burleska f. lekki utwór sceniczny, farsa, krotochwila; rodzaj tańca.

Bursa f. giełda; konwikt dla uboższej młodzieży.

Bursz n. student niemieckiego uniwersytetu; młodzieniec wesoły, zuchowaty, junak.

Burta n. bok łodzi, okrętu, czółna, kanału.

Burżuazja f. mieszczaństwo, we Francji przezwisko dawane ludziom zamożniejszym, żyjącym z kapitału, z przemysłu i handlu.

Bushel a. (buszel) angielska miara dla ciał sypkich.

Business a. (byznes) interes.

Busola f. przyrząd z igłą magnesową i różą wiatrów.

Buzdygan tur. dawniej: oznaka niektórych stopni wojskowych, podobna do buławy.

C.

C, liczba rzymska 100 (centum); w muz. pierwszy podstawowy ton gamy.

C. ob. Currentis.

C. przy stopniach ciepła lub zimna ozn. podług Celsjusza.

Ca. ob. Circa.

Cab a. (keb) angielska doróżka o 4 siedzeniach.

Caballero hiszp. (kaballero) rycerz, kawaler.

Cache-nez f. (kaszne) szalik na szyję (od zimna).

Cadenza w. (kadenca) ustęp przy końcu kompozycji, w którym grający może rozwinąć swoją fantazję i popisać się trudnościami technicznemi; formuła akordowa w ciągu lub na końcu kompozycji.

Cadyk hebr. dosł. bogobojny; rabin sekty chasydów.

Caeteris paribus ł. (ceteris) bądź co bądź, w każdym razie.

Café chantant f. kafe (sza͡ęta͡ę) kawiarnia z przedstawieniami śpiewaków i śpiewaczek.

Calendae ł. (kalende) u Rzymian pierwszy dzień każdego miesiąca.

Cambio w. (kambjo) weksel.

Camelot f. (kamelo) kolporter uliczny we Francji.

Camera lucida ł. widnia optyczna do odrysowywania przedmiotów z natury.

Camera obscura ł. ciemnia optyczna (do rysowania, do fotografji).

Camerarius ł. skarbnik.

Cameriere w. szambelan.

Camerlengo w. (kamerlengo) kardynał, zawiadujący papieskiemi finansami i sprawami kościoła w czasie wyboru papieża.

Campanula ł. (kampanula) dzwoneczki (kwiat).

Canaille f. (kanajl) motłoch, pospólstwo, hałastra.

Cancer ł. rak (choroba); konstelacja gwiazd.

Canon ob. Kanon.

Canossa w. (Kanossa) zamek w północnych Włoszech, słynny z upokorzenia Henryka IV, wyklętego przez papieża; „pójść do Canossy“ — ukorzyć się, nawrócić ze skruchą.

Cantabile, Cantando w. śpiewnie.

Cantilena w. śpiewka o nastroju poważnym, lirycznym.

Cantique f. (kantik) pieśń religijna, hymn.

Canto w. śpiew.

Canzona w. (kancona) pieśń, melodja liryczna, w duchu pieśni ludowej.

Canzonetta w. piosenka.

Cap f. (kap) przylądek.

Capo tasto w. (kapo tasto) deseczka na szyjce skrzypców lub gitary, podtrzymująca struny.

Capriccio w. (kapriczjo) w muz. utwór o formie swobodnej, zmiennej, pełnej zwrotów niespodziewanych.

Capriola w. ob. Kaprjole[1].

Capstrzyk n. bębnienie wieczorne na znak spoczynku wojska.

Captatio benevolentiae ł. zjednanie sobie względów.

Cargo hiszp. (kargo) ładunek okrętowy.

Carillon f. (karilją) dzwonienie w takt, muzyka dzwonów; kurant; rodzaj instrumentu; utwór muzyczny, naśladujący tony dzwonków.

Carpe diem ł. korzystaj z dnia, z chwili bieżącej.

Carré f. (kare) czworobok, czworoboczny szyk bojowy; kwadratowy.

Carreau f. (karo) kwadracik, kratka; tafla, szyba.

Carte blanche f. (kart bla͡ęsz) dosł. biała karta; nieograniczone pełnomocnictwo.

Casus ł. przypadek, traf.

Casus belli ł. fakt, zdarzenie mogące być przyczyną wojny, powód do wojny.

Casus fatalis ł. nieszczęśliwy przypadek.

Cause célèbre f. (koz selebr) rozgłośna sprawa sądowa.

Cavaliere servente w. (kawaljere serwente) kawaler nadskakujący i asystujący damie.

Cavatina w. (kawatina) krótka arja operowa, nie powtarzająca się w operze.

Caveant consules ł. (kaweant konsules) dosł. niech czuwają konsulowie: ostrzeżenie o grożącem niebezpieczeństwie.

Caverna ł. jaskinia, jama.

Cedant arma togae ł. dosł. niechaj zbroja ustąpi przed togą; wyrażenie wyższości lub pierwszeństwa jednej osoby nad drugą, lub pewnej pracy nad inną.

Cedent ł. ustępujący swe prawa drugiemu.

Cedować ł. ustępować (weksel, prawo do czegoś), przelewać swoje prawa na kogoś.

Ceduła w. wykaz kursu papierów i monet na giełdzie; spis podróżnych, jadących pocztą; spis przedmiotów, przesyłanych pocztą.

Cekhauz, Cekauz n. skład broni, ubiorów i t. p. rzeczy wojskowych, arsenał, zbrojownia.

Cela ł. izdebka klasztorna; małe pomieszczenie o zakratowanem oknie (w więzieniu, w zakładzie dla obłąkanych).

Celadon f. czuły i stały kochanek.

Celbant, gzems, najprostsze ornamentacyjne zakończenie okna u dołu.

Celebrant, Celebrans ł. kapłan, przewodniczący obrządkowi kościelnemu.

Celebrować ł. odprawiać uroczyście nabożeństwo; obchodzić uroczystość lub święto.

Celibat ł. bezżeństwo, stan kawalerski.

Cello w. (czello) skróc. wiolonczela.

Celsjusza termometr, termometr stustopniowy.

Celularny ł. komórkowy.

Celuloid ł. masa rogowata złożona z azotanu celulozy i kamfory, używana na rozmaite wyroby.

Celuloza ł. drzewnik, materja drzewiasta roślin.

Cement ł. mieszanina wapna, piasku, żwiru i wody, twardniejąca w powietrzu, jak i pod wodą, służy do spajania cegieł, kamieni i t. p.; nierozerwalna spójnia.

Census ł. oszacowanie majątku, czynsz, wysokość podatku, dająca prawo należenia do wyborów obywatelskich; wymagane kwalifikacje.

Cent ł. moneta w Austrji i Ameryce: setna część guldena, dolara.

Centaur g. bajeczny potwór: pół konia, pół człowieka.

Centezymalny ł. dziesiętny.

Centnar ł. waga stufuntowa.

Centralista ł. stronnik centralizacji zarządu.

Centralizacja ł. skupienie, ześrodkowanie wszystkich władz rządowych w stolicy, w jednej władzy naczelnej.

Centralizować ł. ześrodkowywać.

Centralny ł. środkowy, główny.

Centrum ł. środek.

Centrum parlamentu, stronnictwo środkowe w parlamencie: umiarkowane.

Centryfuga ł. przyrząd mechaniczny do odtłuszczania (mleka) oparty na zasadach działania siły odśrodkowej.

Centryfugalny ł. odśrodkowy, rozpędowy.

Centrypetalny ł. dośrodkowy.

Centumvirat ł. w starożyt. Rzymie sąd składający się ze stu mężów.

Centurja ł. w star. Rzymie oddział żołnierzy złożony ze stu ludzi; podział obywateli według majątku; tysiącznik (roślina).

Centyfolia ł. róża stulistna.

Centygram f. setna część grama (miara wagi).

Centym f. setna część franka.

Centymetr f. setna część metra (miara długości).

Cenzor ł. urzędnik cenzury, rozpatrujący książki i rękopisy; w star. Rzymie kontroler majątków i podatków.

Cenzorować ł. wytykać czyje wady, krytykować; ob. Cenzura.

Cenzura ł. władza, rozpatrująca książki i rękopisy, czy nie zawierają czego wzbronionego, i wydająca pozwolenie na drukowanie; świadectwo postępów ucznia w naukach.

Cera w. barwa twarzy, skóry.

Ceramika ł. garncarstwo artystyczne: ozdobne wyroby z fajansu, majoliki, porcelany, etc.

Cerazyna ł. guma, wypływająca z drzew wiśniowych.

Cerber ł. mityczny trójgłowy pies, stróż bramy piekła; stróż czujny.

Cerceau f. (serso) obręcz, zabawa kółkami.

Cercle f. (serkl) koło towarzyskie, zabawa.

Cerealia ł. zboże, rośliny zbożowe.

Cerebracja ł. działalność mózgu.

Cerebralny ł. mózgowy.

Cerebryna ł. substancja mózgowa.

Ceremonjał ł. przepisy i porządek pewnych form, zachowywanych przy obrzędach i uroczystościach.

Cerera, Ceres ł. bogini rolnictwa i płodów ziemi.

Cerezyna, wosk ziemny, zw. także ozokerytem.

Cerograf g. ob. Cyrograf.

Certacja ł. spór, sprzeczka.

Certamen ł. spór.

Certować się ł. spierać się delikatnie, dysputować.

Certum quantum ł. (certum kwantum) pewna ilość.

Certyfikat ł. świadectwo, zaświadczenie piśmienne.

Cesja ł. ustąpienie, przekazanie swego prawa.

Cesjonarjusz ł. ustępujący przelewający swe prawa.

C’est le ton qui fait la chanson f. (se le tą ki fe la sza͡ęsą) to zależy od sposobu lub od tonu wypowiedzenia.

C’est plus fort que moi f. (se pliu for ke mua) to jest ponad moje siły; nie mogę się powstrzymać.

C’est son cheval de bataille f. (se są szwal de batajl) to jest jego ulubiony konik, ulubiony temat; jedyna rzecz, którą się ktoś popisuje.

Ceter ob. Seter.

Ceterum censeo ł. uważam za konieczne.

Cezura ł. średniówka w wierszu miarowym.

Cf. skróc. confer ł. porównaj.

Chacun á son goût f. (szakę a są gu) każdy podług swego gustu.

Chagrin f. ob. Szagryn.

Chaine f. (szen) łańcuch, pasmo, szereg; figura w tańcu z podawaniem sobie ręki, to prawej, to lewej.

Chaise longue f. ob. Szesląg.

Chalcedon g. minerał, gatunek krzemienia, nawpół przezroczysty, rozmaicie zabarwiony.

Chalif ar. namiestnik Mahometa, tytuł sułtana tureckiego.

Chalkografja g. miedziorytnictwo.

Chambre garnie f. (sza͡ębr garni) pokój umeblowany do wynajęcia.

Chamois f. ob. Szamua.

Champignon f. (sza͡ępinją) grzyb, pieczarka.

Champion ob. Szampion.

Chamsin ar. suchy, gorący wiatr, wiejący w półn. Afryce od połud. wschodu.

Chan tat. książe, władca i wódz u Tatarów.

Changement f. (sza͡ężma͡ę) zmiana.

Chantage f. ob. Szantaż.

Chaos g. zamęt, bezład.

Chaotyczny g. bezładny, pomieszany.

Chapeauclaque f. (szapoklak) męski kapelusz t. z. cylinder, składany.

Charakter g. znamię, cecha; ogół cech i właściwości duchowych człowieka; sposób pisania; oznaka, godność.

Charakterystyczny g. znamienny.

Charakterystyka g. zestawienie zasadniczych, znamiennych cech i właściwości, wyróżniających dany przedmiot, osobę lub pojęcie od innych.

Charakteryzacja g. sztuczne nadawanie odpowiedniego do roli wyglądu twarzy.

Chargé d’affaires f. (szarże dafer) ajent dyplomatycz. upełnomocniony przy poselstwie obcego państwa.

Charivari f. (szariwari) kocia muzyka, przeraźliwa muzyka, rzempolenie; hałas, wrzawa.

Charmant f. (szarma͡ę) powabny; ujmujący; nadskakujący.

Charon g. (mit.) przewoźnik dusz umarłych przez rzekę piekielną (Styx).

Charta g. papier; karta; dokument; ob. Magna charta.

Charybda ob. Scylla.

Chasse café f. (szas kafe) likier dodawany do poobiedniej kawy.

Chassé croisé f. (szase kruaze) rodzaj figury w tańcu.

Chasydzi hebr. fanatyczna sekta żydowska (husyci).

Cheder hebr. początkowa szkoła żydowska.

Chedyw tur. tytuł wicekróla Egiptu.

Chef f. patrz: Szef.

Chef d’oeuvre f. (sze döwr) arcydzieło.

Chemikalja g. produkty, wytwory chemiczne.

Chemja g. nauka o pierwiastkach ciał, ich składzie, związkach.

Cherchez la femme f. (szersze la fam) dosł. szukaj kobiety; w sprawach zawikłanych kobieta bywa często przyczyną złego.

Cherubin hebr. anioł najwyższego chóru anielskiego; aniołek.

Cheval de bataille ob. C’est son cheval de bataille.

Chevalier d’industrie f. (szwalje dędiustri) dosł. rycerz przemysłu; oszust, szachraj, wydrwigrosz.

Chic f. (szik) szyk, zręczność, elegancja, gust.

Chi lo sa? w. (ki lo sa) kto to wie?

Chimera g. urojenie, mrzonka; dziwactwo, kaprys.

Chinina f. wytwór chemiczny z kory chinowej.

Chiragra g. artrytyzm w rękach, łamanie, gościec.

Chiromancja g. wróżenie z ręki, odgadywanie charakteru i przyszłości człowieka z linji i znaków na dłoni.

Chirurg g. lekarz operator.

Chirurgja g. leczenie pewnych chorób przy użyciu opatrunków, cięć, wypaleń i t. p. rękoczynów.

Chi (ki) va piano, va sano w. kto idzie wolno idzie pewno.

Chlor g. pierwiastek chemiczny: gaz duszącego zapachu, składowa część soli kuchennej.

Chloral g. połączenie chloru z bezwodnym alkoholem, (środek uśmierzający ból i usypiający).

Chlorek g. połączenie chemiczne chloru z innemi pierwiastkami.

Chlorofil g. zieleń roślinna, barwnik nadający kolor zielony roślinom.

Chloroform g. mieszanina chlorku wapna, alkoholu i gorącej wody (bezbarwny płyn lotny używany przy operacjach do znieczulania i usypiania).

Chloroza g. blednica.

Cholera g. zaraza objawiająca się biegunką, wymiotami i kurczami.

Cholera nostras ł. cholera miejscowa, choleryna, biegunka.

Choleryk g. człowiek temperamentu gniewliwego.

Choleryna g. silna biegunka.

Chorał ł. utwór muzyczny poważnej treści przeznaczony do chóralnego śpiewu w kościele.

Choreografja g. sztuka oznaczania znakami piśmiennemi różnych pas tanecznych, układu nóg, rąk; nauka tworzenia baletów.

Chorografja g. opis szczegółowy pewnej okolicy kraju.

Chór ł. miejsce w kościele, gdzie ustawione są organy; zbiorowy śpiew wielu osób razem; presbiterjum.

Chrestomatja g. wypisy, wybór ustępów, czerpanych z rozmaitych autorów.

Chrom g. pierwiastek chemiczny, zaliczany do metali, używany w przemyśle.

Chromatyczna gama g. w muz. gama utworzona przez podwyższanie lub zniżanie dźwięków jej o pół tonu.

Chromatyczny g. barwny.

Chromatyzm g. zabarwienie, zwłaszcza wskutek rozszczepiania się promieni w soczewkach.

Chromolitografja g. litografja barwami, kolorami.

Chromosfera g. zewnętrzna warstwa atmosfery słonecznej, widzialna w czasie zaćmienia jako czerwonawy krąg okalający słońce.

Chromotypja g. albo Chromodruk, obraz barwny odbity z metalowych płyt na prasie drukarskiej.

Chroniczny g. długotrwały, przewlekły, zastarzały, powtarzający się od czasu do czasu.

Chronique scandaleuse f. (kronik ska͡ędalöz) skandaliczne plotki, dotyczące jakiego dworu lub sfery towarzyskiej etc.; osoba świadoma tych gorszących zdarzeń i powtarzająca je.

Chronograf g. kronikarz.

Chronologja g. nauka wskazująca czas, w jakim zdarzyły się wypadki dziejowe; nauka o mierzeniu i dzieleniu czasu; porządek w rachubie lat.

Chronometr g. najdokładniejszy zegar przenośny, używany do obserwacji astronomicznych i w żegludze, do oznaczania położenia gieograficznego.

Chryja g. w retoryce: krótka rozprawa, skreślona według przepisów retorycznych; długi, nudny i zawikłany wykład piśmienny; kłótnia, zamęt gorszący, awantura.

Chrystjanizm, Chrześcijaństwo.

Chryzantyna, roślina jastruń lub złocień.

Chryzmat, krzyżmo, olej św. do namaszczania służący; olej św. poświęcony przez biskupa, służący do bierzmowania.

Chryzopraz g. odmiana chalcedonu (ob.)

Chylus g. ciecz limfatyczna, wytwarzająca się z pokarmów przy trawieniu.

Chymus g. sok mleczny kiszkowy.

Cicerone w. (cziczerone) przewodnik oprowadzający obcych, pokazujący i objaśniający zabytki sztuki i osobliwości miejscowe.

Cicisbeo w. (cziczisbeo) towarzysz, asystujący pięknej pani, galant; przyjaciel domu, przyjaciel żony.

Circa ł. około, prawie.

Circulus vitiosus ł. (cyrkulus wicjozus) koło błędne.

Cis w. w muz. nuta C podwyższona o pół tonu (wyraża się przez nutę C z krzyżykiem).

Cis ł. przed, z tej strony w przeciwstawieniu do trans = za, z tamtej strony np. Cislitawski: na zachód rzeki Litawy (w Austro-Węgrzech).

Citissime ł. jaknajpilniej.

Cito ł. szybko, pilno.

Citoyen f. (situaję) obywatel.

City a. (siti) środkowa kupiecka dzielnica Londynu.

Clair-obscur f. (klerobskiur) światło-cień, efekty światła i cieni w malarstwie.

Clan szk. (klan) w Szkocji pokolenie, ród; wsie i miasta danego rodu.

Clara pacta claros faciunt amicos ł. szczere układy czynią dobrych przyjaciół; jasna umowa między stronami.

Clausula ł. ob. Klauzula.

Clown a. (klown) błazen w cyrku.

Cm. skróc. Centymetr.

C°, Comp., C-nie. skrócone wyrażenie handlowe, oznaczające Compagnie f. (kąpani) spółka.

Coda w. (koda) zakończenie utworu muzycznego.

Coeur f. (kör) serce (w kartach).

Cogito ergo sum ł. myślę więc jestem.

Cognomen ł. przydomek, imię przydane.

Cokuł n. dolna, nieco wystająca część ściany zewnętrznej budynku, podstawa filaru, posągu.

Collectanea ł. zbiór dokumentów, artykułów, notat, wogóle materjałów, rozjaśniających lub uzupełniających daną kwestję.

Collège f. (koleż) gimnazjum we Francji.

Collegium nobilium ł. szkoła dla młodzieży szlacheckiej.

Colli w. beczki, skrzynki, paki z towarami.

Collodium ł. (kolodium) bawełna strzelnicza, rozpuszczona w eterze siarczanym.

Colloquium ł. (kolokwjum) zjazd dygnitarzy duchownych i świeckich w celu obrad nad sprawami publicznemi; dysputa religijna; rozmowa zastępująca egzamin uniwersytecki.

Columbarium ł. w katakumbach wgłębienie na urny z popiołami ciał.

Comme de raison f. (kom de rezą), naturalnie, z natury rzeczy.

Comme il faut f. (kom il fo) jak należy, dobrze; w dobrym tonie, wytworny.

Commiliton ł. (komiliton) towarzysz broni, kolega uniwersytecki.

Commis-voyageur f. (komiwojażer) podróżujący ajent handlowy, starający się o zbyt towarów firmy, którą reprezentuje.

Common-Hall a. ratusz w Anglji.

Common-Law a. (komenlo) dosł. prawo pospolite; stare, przez zwyczaj ustalone prawo krajowe w Anglji.

Communiqué f. (komunike) wiadomość udzielona, „nadesłane.“

Comparaison n’est pas raison f. (kąparezą ne pa rezą) porównanie nie jest racją, niczego nie dowodzi.

Compendium ł. (kompendjum) skrócenie, przewodnik, podręcznik, krótki zbiór.

Comptoir f. (kątuar) stół sklepowy; kancelarja, kantor, biuro; dom handlowy.

Con amore w. dosł. z miłością; z zamiłowaniem, z przejęciem się.

Con brio w. z ogniem, świetnie.

Concave f. (kąkaw) wklęsły.

Concedo ł. (koncedo) zgadzam się, przyjmuję.

Conciergerie f. (kąsjerżeri) więzienie w Paryżu.

Concilium ł. zgromadzenie dostojników kościelnych dla narad, sobór.

Conclave ł. ob. Konklawe.

Concordia ł. zgoda, jedność.

Concordia res parvae crescunt, discordia maximae dilabuntur ł. zgodą wzrastają małe rzeczy, niezgodą największe upadają.

Conditio sine qua non ł. (kondicjo sine kwa non) warunek nieodzowny.

Conditionalis ł. (kondicjonalis) tryb warunkowy.

Con dolcezza w. (kon dolczecca) w muz. łagodnie.

Con dolore w. w muz. boleśnie.

Condottieri w. dowódcy band zbrojnych we Włoszech w XIV i XV wieku, przyjmujący służbę u każdego, kto im lepiej zapłacił.

Con eleganza w. (kon eleganca) w muz. z elegancją.

Con espressione w. w muz. wyraziście, dobitnie, z naciskiem.

Confetti w. cukry, cukierki (migdały osmażone w cukrze, któremi obrzucają się wzajemnie uczestniczący w karnawałowej zabawie, (zastępują je imitacją z gipsu, lub różnokolorowemi papierkami).

Conforme f. (kąform) zgodny z czem, odpowiedni.

Con fuoco w. (kon fuoko) w muz. z ogniem.

Con grandezza w. (kon grandecca) w muz. wzniośle, wspaniale.

Conjunctio ł. spójnik.

Conjunctivus ł. tryb łączący.

Con molto espressione w. w muz. z wielkiem uczuciem.

Con moto w. w muz. z przyśpieszeniem, prędzej.

Conquête f. (kąket) podbój, zdobycie; podobanie się, zniewolenie sobie.

Consensu omnium ł. za zgodą powszechną.

Con sentimento w. w muz. z uczuciem.

Consilium ł. ob. Konsyljum.

Consilium abeundi ł. porada usunięcia się: łagodny sposób wydalenia z uniwersytetu.

Consommé f. (kąsome) buljon.

Consonantes ł. spółgłoski.

Con sordino w. w muz. z tłumikiem.

Consortes ł. towarzysze, wspólnicy.

Con spirito w. w muz. z natchnieniem, z ogniem.

Consuetudo est altera natura ł. przyzwyczajanie jest drugą naturą.

Continentia causarum ł. związek rzeczy.

Conto corrente w. rachunek bieżący.

Contra ł. przeciw.

Contradictio in adjecto ł. sprzeczność w przymiotniku (błąd logiczny) np. zimny ogień.

Contralto w. niższy alt, drugi głos żeński.

Contraria contrariis curantur ł. przeciwne leczy się przeciwnem (zasada alopatji).

Contre-coup f. (kątrku) odbicie, odparowanie.

Contre-ordre f. (kątrordr) rozkaz przeciwny danemu.

Contumacia ł. niestawienie się na sądowe wezwanie.

Conversations-lexicon n. tytuł encyklopedji powszechnej w niemieck. języku.

Convexe f. (kąweks) wypukły.

Copula ł. łącznik w (gram.).

Coram populo ł. publicznie, wobec ludu.

Cornet à piston f. (kornetapistą) rodzaj trąbki: waltornia pistonowa.

Corona laurea ł. wieniec wawrzynowy.

Coroner a. w Anglji urzędnik sądowy do nagłych wypadków.

Corpo di Bacco w. (korpo di Bako) tam do licha! tam do kata!

Corps de ballet f. (kor de bale) komplet baletowy oprócz solistów.

Corps diplomatique f. (kor diplomatik) wszyscy posłowie państw obcych przebywający przy dworze panującego, ciało poselskie.

Corpus delicti ł. przedmiot pozostawiony przez przestępcę, służący jako dowód przestępstwa.

Corpus juris ł. zbiór praw.

Correct f. (korekt) poprawny.

Corso w. kurs, bieg; tor wyścigowy, plac lub szeroka piękna ulica dla przejażdżki i publicznej zabawy pod gołem niebem; wystawna przejażdżka w powozach w dzień na to wybrany.

Cotillon ob. Kotyljon.

Cottage a. (kotèdż) domek wiejski ogrodowy, willa.

Coulant f. (kula͡ę) płynny, łatwy, gładki, uprzejmy, chętny, podatny w interesach.

Couloir f. (kuluar) korytarz.

Coup d’éclat f. (ku dekla) czyn głośny, świetny.

Coup de maître f. (ku de metr) czyn, dzieło mistrzowskie.

Coup d’état f. (ku deta) zamach stanu; gwałtowna zmiana rządu.

Coup d’oeil f. (ku döjl) rzut oka; widok, perspektywa.

Coupé f. (kupe) przedział w wagonie.

Coup sur coup f. (ku siur ku) cios za ciosem; raz po raz, bezustannie.

Courant f. (kura͡ę) bieżący; będący w obiegu; pokupny; gotówka.

Courtage f. (kurtaż) wynagrodzenie meklera, faktorne.

Courtier f. (kurtje) stręczyciel, przysięgły mekler; pośrednik giełdowy.

Coûte que coûte f. (kut ke kut) jakimkolwiekbądź kosztem; bądź co bądź; niech się stanie, co chce.

Covent Garden a. nazwa placu, dzielnicy i słynnego teatru w Londynie.

Credit w. w buchalt. „ma“, prawa strona rachunku, w którą się wpisuje to, co się jest komu winnym.

Crédit foncier f. (kredi fąsje) kredyt ziemski.

Crédit mobilier f. (kredi mobilje) kredyt ruchomy; nazwa słynnego banku w Paryżu.

Creditor ł. wierzyciel.

Credo ł. dosł. wierzę; wyznanie wiary; Skład Apostolski.

Crème f. (krem) śmietana, rodzaj zimnej leguminy; śmietanka, wybór, kwiat towarzystwa, kolor śmietankowy.

Crescendo w. (kreszendo) w muz. wzmacniając, coraz silniej.

Crevettes f. (krewet) krewetki, małe raczki morskie; przen. (we Francji) nazwa zblazowanej młodzieży, zdechlaczki.

Cricket a. (krikit) krokiet, gra ogrodowa angielska w kule drewniane.

Crimen ł. zbrodnia, występek.

Crimen laesae majestatis ł. zbrodnia stanu, obraza majestatu, monarchy.

Criterium ł. ob. Kryterjum.

Crownglas a. ob. Kronglas.

Cui bono ł. poco? dlaczego? w jakim celu?

Cum beneficio inventarii ł. z dobrodziejstwem inwentarza.

Cum eximia laude ł. z najwyższą pochwałą, z odznaczeniem.

Cum grano salis ł. (dosł. z odrobiną soli) z rozwagą, z niedowierzaniem.

Curantes jura juvant ł. dbałych wspierają prawa.

Curiosum ł. rzecz ciekawa, rzadka, dziwna, osobliwość.

Currente calamo ł. pisać latającem piórem, t. j. szybko i bez namysłu, biegle.

Currentis ł. bieżący p. a. c.

Curriculum vitae ł. (kurikulum wite) bieg życia, opis życia, krótki życiorys.

Curtum visum ł. (kurtum wizum) krótki wzrok.

Cybant n. klamra żelazna do ściągania i wzmocnienia obręczy na kole u wozu.

Cybernetyka g. nauka rządzenia krajem.

Cyborjum ł. miejsce na ołtarzu, gdzie przechowywa się kielich z Hostją św.

Cycero ł. gatunek czcionek drukarskich średniej wielkości np. cicero.

Cydr f. wino z owoców, głównie z jabłek, jabłecznik.

Cyfra f. znak piśmienny dla oznaczenia liczby.

Cyfrować f. znaczyć cyframi, numerować; podcyfrować: podpisać początkowe litery swego nazwiska.

Cykada ł. piewik (owad).

Cykl g. okrąg; okres lat po upływie których powtarzają się pewne zjawiska; szereg utworów z jednym planem; oznaczona liczba przedstawień.

Cyklinga, cyklina n. stal z ostremi krawędziami do gładzenia drzewa.

Cyklista g. zwolennik sportu kołowego, jeżdżący na welocypedzie, kolarz.

Cyklodrom g. miejsce ogrodzone do jeżdżenia lub do wyścigów na bicyklach.

Cyklojda g. linja krzywa którą opisuje punkt płaszczyzny koła, toczącego się po linji prostej.

Cyklon g. gwałtowna burza wirowa na morzu w okolicach zwrotnikowych, trąba powietrzna.

Cyklop g. olbrzym bajeczny z jednem okiem na czole.

Cyklopowe mury g. resztki starożytnych budowli, złożonych z wielkich niespajanych niczem głazów.

Cyklorama g. rodzaj panoramy, w której widoki przesuwają się przed oczami widza, patrzącego przez szkła powiększające.

Cylinder g. walec; przedmiot, mający kształt walca; zegarek kieszonkowy płaski; rodzaj kapelusza męskiego.

Cymborjum ob. Cyborjum.

Cynegietyka g. myśliwstwo.

Cynematyka ob. Kinematyka.

Cynetyka ob. Kinetyka.

Cynfolja ł. bardzo cienkie blaszki z cyny.

Cyngiel n. haczyk pod zamkiem u strzelby, za którego poruszeniem kurek spada.

Cynik g. bezczelny, bezwstydny.

Cynizm g. bezczelność, bezwstyd.

Cynkografja g. odbicie rysunku na papier wprost z płyty cynkowej.

Cynkotyp g. rysunek przeniesiony mechanicznie na płytę cynkową i na niej utrwalony za pomocą trawienia kwasami; odbicie tegoż rysunku na papierze, trawionka.

Cynober ł. minerał, związek siarki z rtęcią; otrzymywany sztucznie w fabrykach służy jako piękna czerwona farba.

Cypaje ob. Sipoje.

Cypel n. koniec szpiczasty; szczyt skały; klin lądu, wchodzący w morze.

Cyrk ł. zabudowanie koliste z areną w środku dla przedstawiania widowisk, zwykle sztuk konnych.

Cyrkiel n. kołownica, narzędzie złożone z dwóch nóżek, w górnej części połączonych z sobą, służące do mierzenia i kreślenia linji kołowych.

Cyrkulacja f. obieg, krążenie, ruch.

Cyrkularz ł. okólnik, pismo uwiadamiające ogół.

Cyrkuł ł. obwód; część miasta; biuro policyjne.

Cyrkumferencja ł. okrąg.

Cyrkumstancja ł. okoliczność, położenie rzeczy, szczegóły mające związek ze sprawą.

Cyrograf g. własnoręczny zapis, skrypt, zobowiązanie piśmienne własnoręczne.

Cysterna ł. zbiornik wody deszczowej, obmurowany i kamieniem wyłożony, najczęściej podziemny i sklepiony.

Cytacja ł. wezwanie do jawienia się przed pewną władzę.

Cytadela f. rodzaj warowni strzegącej miasto.

Cytata, Cytacja ł. przytoczenie cudzych słów, zdań, danego ustępu z dzieła pewnego autora.

Cytra g. mały instrument muzyczny z metalowemi strunami.

Cywilizacja ł. ukształcenie, ogłada obyczajów; rozwój i stan oświaty; umoralnienie; dobrobyt.

Cywilna lista, roczna kwota przyznawana przez sejm na utrzymanie monarchy i jego rodziny w państwach konstytucyjnych.

Cywilna odwaga, odwaga wypowiadania prawdy, bez oglądania się na opinję publiczną.

Cywilna śmierć, pozbawienie korzystania z wszelkich praw obywatelskich.

Cywilne prawo: regulujące wzajemne stosunki osobiste, rodzinne i majątkowe pomiędzy jednostkami.

Cywilny ł. obywatelski, niewojskowy; urzędnik stanu cywilnego: urzędnik, sporządzający akta urodzenia, małżeństwa i śmierci.

Cywilny ślub, zawarcie małżeństwa przed właściwym urzędnikiem świeckim, niezależnie od ślubu w kościele.

Cyzelowanie f. wykonywanie rylcem rysunków i ozdób na przedmiotach metalowych.

Czajka tur. mała wojenna łódź kozacka.

Czakan cz. instrument muzyczny w rodzaju fletu.

Czako węg. kaszkiet wojskowy.

Czambuł tat. napad, najazd gwałtowny, doraźny; w czambuł: tłumnie, hurmem, gromadnie, razem.

Czardasz węg. węgierski taniec narodowy.

Czek a. przekaz do banku na odebranie pieniędzy, płatny natychmiast.

Czekan tur. dawna broń podobna do młotka na długiej rękojeści.

Cze-su-cza chiń. rodzaj tkaniny z surowego jedwabiu.

Czumak tat. chłop ukraiński, zajmujący się przewozem pszenicy, ryb suszonych i soli na wozach, zwanych mażami.

D.

D, litera i cyfra rzymska, oznaczająca 500.

D. na receptach oznacza: detur, ma być dane.

Da capo w. (da kapo) w muz. od początku, powtórnie, jeszcze raz.

Dagierotyp f. obraz utrwalony na płycie metalowej za pomocą działania światła, nazwany od Daguerra, wynalazcy.

Daimjo jap. członek arystokracji ziemskiej wojskowej w Japonji.

Dairo, japoński arcykapłan.

Daktyl g. owoc palmy daktylowej; stopa wierszowa, składająca się z jednej zgłoski długiej (akcentowanej) i dwóch krótkich (nieakcentowanych).

Daktyljoteka g. zbiór artystycznie rzniętych kamieni, giem i kamei.

Daktylologja g. umiejętność rachowania t. j. oznaczania liczb za pomocą palców; sztuka mówienia za pomocą znaków palcami.

Dalaj-Lama, najwyższy kapłan buddyjski w Tybecie, doznający czci boskiej.

Da liegt der Hund begraben n. dosł. tu jest pies pochowany; w tem sęk, w tem rzecz, o to właśnie idzie; (domysł prawdy).

Dalmatyka g. szata wkładana pod ornat przez biskupów i kapłanów; część ubioru koronacyjnego cesarzy i królów.

Dal segno w. (dal senjo) w muz. od znaku.

Daltonizm, ślepota na barwy, niemożność rozróżniania pewnych kolorów.

Damara lub damarowy pokost, pokost z żywicy drzewa damara, używany do powlekania obrazów olejnych.

Damasceńska stal, słynna stal dziwerowana w żyłki (szable damascenki).

Dame de compagnie f. (dam de kąpani) dama do towarzystwa.

Damno w. opłata dodatkowa, pobierana przez bankierów za inkasowanie weksli, ze względu na odległość miejsca płatności.

Damoklesa miecz, miecz wiszący nad głową na włosie; niebezpieczeństwo grożące wśród szczęścia.

Damon i Phinthias (Fintjas) dwaj słynni z przyjaźni Syrakuzanie; wzór niezachwianej przyjaźni.

Danaid praca, napełnianie wodą beczki bez dna; daremna praca.

Dandys a. elegant, człowiek światowy, strojniś, modniś.

Dank n. podziękowanie.

Danse macabre f. (da͡ęs makabr) taniec szkieletów.

Darwinizm, nauka uczonego angielskiego, Darwina, o pochodzeniu gatunków i o doborze naturalnym.

Data ł. oznaczenie miejsca i czasu w listach, pismach i dokumentach.

Dativus ł. celownik, 3-ci przypadek.

Dato ł. dzisiaj; a dato, od dnia podpisu; de dato, z dnia.

Datum ł. dan (t. j. wydano), to samo, co data.

Dauphin f. (dofę) ob. Delfin.

D. C. skróc. da capo.

Debankować f. w grze: rozbić bank, wygrać wszystko co jest w banku.

Debarkacja f. wyładowanie okrętu; wylądowanie.

Debarkader f. miejsce wyładowania okrętu, przystanek, przystań.

Debarkować f. wylądować, przybić do brzegu, wysadzić na ląd.

Debaty f. rozprawy, dyskusje, roztrząsanie, rozbieranie czego, wymiana zdań, spór.

Debatować f. rozprawiać, dyskutować, prowadzić spór, obradować.

Debent ł. dłużnik.

Debet ł. w buchalterji „winien,“ dług, lewa strona w rubrykach ksiąg kupieckich, do zapisywania należności od kogo.

Debit f. sprzedaż towarów, odbyt; ma debit: ma pozwolenie na sprzedaż.

Debitor ł. dłużnik.

Debitować f. zapisać na dług.

Debiut f. początek, rozpoczęcie zawodu; pierwszy występ publiczny.

Debiutować f. występować po raz pierwszy.

Deblokować f. przybyć na odsiecz; uwolnić od blokady, znieść blokadę.

Debosz f. rozpustnik, birbant.

Decemwirat ł. panowanie „dziesięciu mężów“ w staroż. Rzymie.

Decenjum ł. dziesięciolecie, przeciąg lat 10.

Decentralizacja ł. samorząd gmin i prowincji w państwie.

Deces ł. brak, niewyliczenie się z czego w zdawanym rachunku.

Decolleté f. (dekolte) wygorsowanie, wycięcie stanika odkrywające szyję i ramiona.

Decorum ł. (dekorum) przyzwoitość, pozór, godność.

Decrescendo w. (dekreszendo) w muz. coraz słabiej, ciszej.

Decydować f. postanawiać, rozstrzygać, wyrokować.

Decyfrować f. wyczytywać z trudnością; odczytywać pismo cyfrowane; ob. deszyfrować.

Decygram f. dziesiąta część grama, miara wagi.

Decymalna waga: na której ciężar ważonego przedmiotu równa się wadze gwichtów na talerzu wagi dziesięć razy wziętych.

Decymalny ł. dziesiętny (rachunek, system liczenia).

Decymetr ł. dziesiąta część metra, miara długości.

Decyzja f. postanowienie, wyrok.

De dato ł. od czasu wystawienia dokumentu.

Dedukcja ł. wywód; rozumowanie, wyprowadzające z ogólnej zasady cały szereg prawd szczegółowych, wnioskowanie od ogółu do szczegółów; odejmowanie.

Dedykacja ł. przypisanie, poświęcenie komuś swego utworu, wyrażone w napisie, umieszczonym na czele dzieła; poświęcenie kościoła.

De facto ł. (de fakto) w istocie, w rzeczywistości.

Defekt ł. brak, wada; niedostatek, ubytek; niedokładność, niezupełność; egzemplarz książki uszkodzony; w handlu przedmiot niedokładny w wykończeniu, z wadami.

Defektowy ł. niezupełny, uszkodzony.

Defensor ł. broniący, obrońca np. wiary.

Defenzywa ł. odporność, obronne stanowisko.

Deferować ł. naznaczać np. przysięgę.

Deficyt ł. brak, niedobór w kasie; przewyżka wydatków nad dochodami.

Defiguracja ł. zmiana kształtu, zepsucie kształtu, zeszpecenie.

Defilada f. przemarsz wojsk w szyku paradnym wobec dostojnika.

Definicja ł. wyczerpujące, zwięzłe określenie pojęcia, orzeczenie.

Definitor ł. pomocnik prowincjała; zastępca nieobecnego dziekana.

Definitywnie ł. ostatecznie, rozstrzygająco, stanowczo.

Defloracja ł. pozbawienie panieństwa, zhańbienie dziewicy.

Defraudacja ł. sprzeniewierzenie, oszustwo, przemytnictwo.

Defraudant ł. dopuszczający się sprzeniewierzenia, kontrabandzista, przemytnik.

Degieneracja ł. wyrodzenie się, zwyrodnienie.

Degradacja ł. obniżenie w stopniu i godności; przeniesienie kogoś ze stanowiska wyższego na niższe, pozbawienie stopnia, szlachectwa, praw stanu; upodlenie, znikczemnienie.

De gustibus non est disputandum ł. o gusta nie można się spierać.

Degustować ł. obrzydzić.

Deifikacja ł. ubóstwienie, oddawanie czci boskiej ludziom, zwierzętom, lub przedmiotom martwym.

Dei gratia (gracja) ł. z Bożej łaski.

Deintegracja ł. utrata drobnych cząstek z całości.

Deizm ł. wiara w jednego Boga, oparta na podstawie rozumu, a odrzucająca objawienie.

Déjeuner à la fourchette f. (deżöne a la furszet) drugie śniadanie, z potrawami mięsnemi.

Déjeuner dinatoire f. (deżöne dinatuar) wystawne śniadanie (zamiast obiadu).

De jure ł. z mocy prawa, prawnie.

Deka g. dziesięć.

Deka n. przykrycie; Deka piersiowa, kość piersiowa, mostek.

Dekada g. dziesiątek, okres czasu dziesięciu miesięcy, tygodni lub dni.

Dekadencja ł. przen. upadanie (sztuki).

Dekadent f. poeta lub artysta hołdujący dekadentyzmowi.

Dekadentyzm f. kierunek w twórczości artystycznej i literackiej, uwydatniający objawy rozkładu cywilizacyjnego; kierunek, lubujący się w dziwactwach chorobliwie poszukujący nowych wrażeń.

Dekagram f. miara wagi równa dziesięcin gramom.

Dekalitr f. miara objętości równa dziesięciu litrom.

Dekalkomanja f. przenoszenie odpowiednio przygotowanych rysunków kolorowanych z papieru na inny przedmiot za pomocą zwilżenia i naciśnięcia.

Dekalkować f. przenieść gotowy rysunek na kamień, miedź, drzewo etc. w celu reprodukowania go na papierze.

Dekalog g. dziesięcioro Bożego przykazania.

Dekametr f. miara długości równa dziesięciu metrom.

Dekanat ł. okrąg, złożony z kilku parafji, podlegających zarządowi dziekana.

Dekapitacja ł. ścięcie głowy.

Dekatyzować, zwilżyć materjał przed użyciem, aby się potem nie kurczył, zstępować materjał.

Deklamacja ł. sposób wyrazistego mówienia lub czytania, z oddaniem dobitnie myśli i uczucia; przemówienie oratorskie i teatralne; czcze rozprawianie.

Deklaracja ł. oświadczenie, oznajmienie; publiczne zeznanie; wykaz, opis towarów i ich wartości, danych do oclenia.

Deklinacja ł. uchylenie się, zboczenie igły magnesowe; w gram. odmiana rzeczowników, przymiotników, zaimków i liczebników przez przypadki, liczby i rodzaje; przypadkowanie.

Dekokt ł. odwar, wyciąg z ziół lub innych substancji (napój leczniczy).

Dekolte ob. Decolleté.

Dekoltować się f. wygorsować się.

Dekompozycja f. rozkład.

Dekoncertować f. zmieszać kogo lub siebie, sprawić nagłe zakłopotanie, rozczarowanie; zawstydzić.

Dekontenans f. utrata pewności siebie, zaambarasowanie, chwilowe zmieszanie.

Dekoracja ł. ozdoba artystyczna budowli, placu, przedmiotu, upiększenie; malowana osłona płócienna, stanowiąca przybranie sceny teatralnej; odznaka honorowa, order.

Dekorator ł. artysta, zajmujący się wykonaniem dekoracji teatralnych.

Dekorować ł. upiększać, ozdabiać; nadać order.

Dekret ł. rozporządzenie władzy, wyrok.

Dekstroza ł. cukier gronowy.

Dekstryna ł. materja kleista, wyciąg z mączki.

Dekurażować f. zniechęcać, zrażać, odbierać odwagę; D. się, upadać na duchu, tracić odwagę.

Delacja ł. doniesienie do władzy, oskarżenie tajemne, denuncjacja.

De lana caprina ł. dosł. o wełnę kozią; sprzeczać się o drobnostki, o byle co.

Delata ł. wykaz podatków nie wniesionych w terminie do skarbu.

Delator ł. donosiciel, oskarżyciel, denuncjant.

Del credere w. na wiarę: poręczenie za towar udzielony przez komisanta; wynagrodzenie pobierane przez komisanta przy sprzedaży towarów.

Delegacja ł. poselstwo; udzielenie chwilowej władzy jednej lub kilku osobom do wykonania oznaczonej czynności, z obowiązkiem zdania z niej sprawy; deputacja.

Delegat lub Delegowany ł. przedstawiciel stowarzyszenia lub instytucji, należący do delegacji, wysłannik.

Delektować się f. cieszyć się czemś, rozkoszować się, zachwycać się, znajdować przyjemność w czem.

Delenda est Carthago ł. dosł. należy zburzyć Kartaginę; uporczywe powracanie do jednej i tej samej myśli.

Delfin ł. (f. Dauphin) tytuł najstarszego syna króla francuskiego do roku 1830.

Deliberować ł. zastanawiać się, rozważać, naradzać się.

Delicje f. rozkosz; przysmaczki, rzecz wyborna.

Delikatesy f. przysmaki, wybredne potrawy i napoje, smakołyki.

Delikatnie f. lekko, ostrożnie, uważnie; nieśmiało; misternie, subtelnie.

Delikta ł. przewinienie, zbrodnia, przestępstwo.

Delikwent a. Delinkwent ł. przestępca.

Delimitacja ł. rozgraniczenie.

Delineavit ł. napis u spodu rysunków (obrazów) i miedziorytów, znaczy: narysował.

Delirium ł. obłęd, majaczenie, szał.

Delirium tremens ł. obłęd opilczy, biała gorączka.

Delja tur. rodzaj płaszcza z szerokiemi rękawami, podbitego i obszytego futrem.

Delta g. wyspa napływowa przy ujściu rzeki, utworzona z mułu przez nią naniesionego, kształtem podobna do greckiej litery Δ (delta).

Demagog g. gwałtowny przywódca partji ludowej, podżegacz ludu.

Demagogja g. zasady demokratyczne krańcowo pojmowane i podżegawczo przeprowadzane.

Demarkacja f. rozgraniczenie, odgraniczenie.

Demarkacyjna linja f. linja rozgraniczająca.

Demaskować f. zerwać maskę, odsłonić, wykryć prawdę; D. się, zrzucić maskę, zdradzić się, ukazać się w prawdziwym świetle.

Dematerjalizacja ł. u spirytystów: stopniowe znikanie zmaterjalizowanych postaci.

Demencja ł. zniedołężnienie umysłowe.

Dementi f. (dema͡ęti) zaprzeczenie, wykazanie kłamstwa lub niezgodności z czem.

Demeryci ł. księża, skazani za przewinienie przeciwko swemu stanowi na zamknięcie w t. zw. domu demerytów.

Demeszka, dawna nazwa broni siecznej (szabla, kord, karabela) wyrabianej ze stali damasceńskiej.

Demi-monde f. (d’mimąd) półświatek, kobiety złego prowadzenia.

Demobilizacja postawienie wojska na stopie pokoju, rozbrojenie.

Demografja g. statystyka ludów z charakterem bardziej opisowym niż matematycznym.

Demokracja g. gminowładztwo; forma rządu, w której władza znajduje się w rękach ludu; stronnictwo ludowe, dążące do zrównania stanów.

Demokrata g. stronnik partji ludowej, przeciwnik arystokracji.

Demolicja f. zburzenie, rozwalenie.

Demon g. szatan, zły duch, djabeł.

Demonetyzacja ł. odjęcie znaczenia pieniądza pewnej monecie obiegowej, wycofanie jej z kursu; zniżenie wartości danego pieniądza.

Demoniczny g. djabelski, piekielny.

Demonizm g. wiara w duchy (demony).

Demonologja g. nauka o demonach, wyjaśniająca różne pojęcia o nich.

Demonomanja g. mniemanie, że się jest opętanym przez szatana, rodzaj obłędu religijnego z halucynacjami.

Demonstracja ł. dowodzenie na okazach, doświadczenie; ruch wojsk celem wywarcia nacisku na przeciwnika i wprowadzenia go w błąd; publiczne okazanie zadowolenia lub niezadowolenia z jakiejś sprawy ogół obchodzącej.

Demonstrować ł. wykazywać, dowodzić doświadczalnie.

Demontować f. wysadzić z siodła; rozebrać maszynę na części; uczynić działo nieużytecznem.

Demoralizacja f. zepsucie moralne, upadek obyczajów.

De mortuis aut bene, aut nihil ł. o zmarłych można mówić albo dobrze, albo nic nie mówić.

De mortuis nil nisi bene ł. o zmarłych tylko dobrze wspominać należy.

Denat ł. zmarły.

Denaturyzowanie ł. (np. spirytusu), dodanie do niego przymieszki, aby służył tylko do celów przemysłowych (w celu niższej opłaty akcyzy).

Dendrolit g. drzewo skamieniałe.

Dendrologja g. nauka o drzewach i ich hodowli.

Dendryt g. drzewiaste lub do mchu podobne postacie niektórych minerałów.

Denerwować ł. rozdrażniać.

De nihilo nihil ł. z niczego nic; z próżnego nie naleje.

De nomine ł. z imienia, z nazwy.

Denotacja ł. oznaczenie.

De novo, De noviter ł. na nowo.

Dentysta ł. lekarz chorób zębów.

Dentystyka ł. nauka o chorobach zębów.

Denuncjacja ł. oskarżenie tajemne przed władzą, donosicielstwo.

Denuncjant ł. donosiciel tajemny, szpieg, delator.

Deo gratias ł. Bogu dzięki.

Depansować f. wydawać pieniądze, trwonić.

Departament f. obwód, jednostka administracyjnego podziału kraju, odpowiadająca gubernji; wydział ministerjum lub senatu, sekcja.

Dependencja ł. zależność, zawisłość.

Dependent ł. pomocnik adwokata lub notarjusza.

Depesza f. wiadomość przesłana telegrafem.

Deplasować f. przenieść na inne miejsce.

Deponent ł. składający coś do przechowania.

Deponować ł. składać do przechowania.

Depopulacja ł. wyludnienie.

Depopularyzować pozbawić wziętości, uczynić niepopularnym.

Deportacja ł. zesłanie, wywiezienie z kraju do miejsca zesłania.

Dépôt f. skład, magazyn.

Depozyt ł. rzecz, oddana na czasowe przechowanie.

Depozytarjusz ł. przyjmujący depozyt na przechowanie.

Depozytor ł. składający depozyt na przechowanie.

Deprawacja ł. zepsucie obyczajów, rozpusta.

Deprecjacja f. obniżenie wartości, ceny, zniżka.

Deprekacja ł. zaklinanie, błaganie; uroczyste przeprosiny; odwołanie krzywdzących słów.

Depresja ł. spłaszczenie, wklęskłość; część powierzchni lądu, leżąca niżej poziomu morza; miejsce, w którem ciśnienie atmosferyczne jest mniejsze, niż w sąsiednich punktach; w astr. pogłębienie poziomu.

De profundis ł. dosł. z głębokości; początkowe słowa śpiewu żałobnego.

Deprymować ł. przygniatać, poniżyć, przygnębić.

De publicis ł. o sprawach publicznych.

Deputacja ł. poselstwo; grono osób, wybranych w celu przedłożenia życzeń swych mocodawców lub dla załatwienia danej sprawy publicznej, delegacja.

Deputat ł. poseł; prawny dochód poboczny oprócz pensji; dodatek do pensji w naturze (węgle, drzewo).

Deputowany ł. wysłannik, przedstawiciel towarzystwa, narodu lub jednego stanu; poseł na sejm.

Deranżować f. przeszkadzać, robić subjekcję, pomieszać komu szyki.

Derby a. drugi dzień wyścigów konnych.

De rebus omnibus et quibusdam aliis ł. o wszystkich rzeczach i o niektórych innych.

Derivativa ł. środki lecznicze odciągające; w gram. wyrazy pochodne.

Dermatologja g. nauka o chorobach skórnych.

Der Mohr hat seine Schuldigkeit gethan, der Mohr kann gehen n. murzyn spełnił swoją powinność, murzyn może odejść.

Dernier coup de main f. (dernje ku de mę) ostatnie przyłożenie ręki, wykończenie.

Derogacja g. ujma, nadwerężenie, naruszenie; uchylenie częściowe ustawy.

Deruta f. ucieczka, rozsypka, zamieszanie.

Derutować f. sprowadzać z drogi, wprowadzać w błąd, zbijać z terminu.

Derwisz pers. mnich, pustelnik mahometański.

Derywacja ł. wywód, odciągnięcie, wyprowadzenie pochodzenia wyrazów.

Des, w muz. nazwa tonu D zniżonego o pół tonu za pomocą bemola.

Desaveu f. (desawö) zaprzeczenie, nieprzyznanie, wyparcie się.

Descendencja ł. pochodzenie, potomstwo, ród.

Deser f. wety (owoce, ciasta), podawane po jedzeniu.

Deshabillé f. (dezabije) ranny ubiór kobiecy, negliż.

Desideria ł. życzenia, żądania, pragnienia.

Deskrypcja f. opis, opisanie, odmalowanie słowami.

Despekt ł. ubliżenie, uchybienie, obraza.

Desperacja ł. rozpacz, zwątpienie, utrata nadziei.

Desperat ł. rozpaczający, zrozpaczony, nie mający nadziei.

Desperować ł. rozpaczać.

Despota g. samowładny pan, samowolny, ciemięzca.

Despotyzm g. nieograniczona władza samowolna, samowola jednostki.

Destrukcja ł. zniszczenie, zrujnowanie.

Destylacja ł. ob. Dystylacja.

Destynacja ł. przeznaczenie, los.

Destytucja ł. uwolnienie, usunięcie od obowiązków, złożenie z urzędu; skasowanie.

Deszyfrować f. odcyfrować, odczytać, odgadnąć (np. pismo tajemne).

Detal f. szczegół.

Detaliczny, szczegółowy, drobiazgowy.

Detalista, kupiec sprzedający towary drobiazgowo.

Detalizować, szczegółowo opisywać, wyszczególniać.

Detektyw a. tajny agient policyjny.

Detencja ł. przytrzymanie, zatrzymanie, uwięzienie.

Detencyjny areszt ł. zatrzymanie w więzieniu przed wyrokiem.

Deterjoracja ł. doprowadzenie do złego stanu, uszkodzenie, chylenie się do upadku.

Determinacja ł. oznaczenie, postanowienie, stanowczość.

Determinizm ł. pogląd, teorja, według której każdy czyn jest skutkiem przyczyn niezależnych od woli, a wolnej woli niema.

Detonacja f. wybuch, huk, wystrzał; w śpiewie: schodzenie z tonu.

Detonować ł. wybuchnąć, wypalić (z broni); fałszywie śpiewać; zmieszać kogo.

Detronizacja f. złożenie z tronu.

Detto, ditto w. to samo, jak wyżej.

Deus ex machina ł. wyrażenie oznaczające niespodziewany i nienaturalny udział osoby lub wypadku w rozwiązaniu pomyślnem węzła w dramacie lub w powieści.

Deus mirabilis fortuna variabilis ł. Bóg jest cudowny, a losy zmienne; fortuna kołem się toczy.

De visu ł. z widzenia.

Dewaluacja ł. obniżenie wartości pieniędzy z rozporządzenia rządowego.

Dewastacja ł. zniszczenie, spustoszenie.

Dewiza f. hasło, godło; zdanie wyjęte ze słynnego autora, umieszczone na czele książki jako godło; weksel ciągniony na zagraniczne rynki.

Dewjacja ł. zboczenie, uchylenie; pozorne zbaczanie gwiazd; błądzenie.

Dewocja ł. pobożność; poświęcenie się.

Dewocjonalja ł. przedmioty religijne znajdujące się w handlu (medaliki, figury, różańce, obrazy etc.).

Dewolucja ł. odjęcie prawa obsadzania beneficjów beneficjarjuszowi, który z niego nie korzystał lub źle korzystał, i przeniesienie na kogo innego.

Dewońska formacja, pokłady pierwszorzędowe skorupy ziemskiej, warstwowe, składające się z piaskowca i margli, obfitujące w rudy żelazne i w marmury.

Dezabilé ob. Deshabillé.

Dezaprobacja ł. zganienie.

Dezawantaż f. strata, szkoda, niekorzyść.

Dezercja ł. ucieczka (z wojska), zbiegostwo.

Dezerter f. zbieg z wojska.

Dezodoryzacja f. odwanianie.

Dezolacja ł. rozpacz.

Dezorganizacja f. rozprzężenie, rozkład, rozstrój, zawikłanie.

Dezyderata ł. życzenia, żądania.

Dezynfekcja ł. oczyszczenie ze szkodliwych wyziewów i materji zaraźliwych.

Dezynwoltura f. niewymuszone ułożenie, swoboda.

Diabetes mellitus ł. choroba cukrowa, cukromocz.

Diafragma g. błona, oddzielająca jamę piersiową od brzusznej, przepona; w lunetach przegródka, niedopuszczająca pobocznych promieni światła.

Diagram g. figura gieometryczna, służąca jako dowodzenie i wyjaśnienie przy zagadnieniach w matematyce i mechanice; rodzaj amuletu w kształcie dwu związanych z sobą trójkątów.

Diastaza g. ferment, tworzący się w kiełkujących nasionach roślin zbożowych (np. jęczmienia przy wyrobie słodu).

Diastole g. rozszerzanie się serca, arterji przy pulsacji.

Diatoniczna gama, gama złożona z 5 całych tonów i 2 półtonów.

Dichromatyczny g. dwubarwny.

Dictum ł. powiedzenie, słowo.

Dictum acerbum ł. ostre słowo, gorzka prawda.

Dictum-factum ł. powiedziano-dokonano.

Diem perdidi ł. straciłem dzień.

Dies irae ł. „dzień gniewu, dzień Sądu ostatecznego“ — słowa początkowe hymnu chrześcijańskiego pogrzebowego.

Difficile est satiram non scribere ł. trudno nie pisać satyry (na widok panującego zepsucia).

Digesta ł. zbiór praw zebrany z dawnych prawoznawców i ułożony z rozkazu cesarza Justynjana; pandekty.

Digestja ł. trawienie, strawność.

Digitalis ł. naparstnica (ziele trujące).

Diminuendo w. w muz. słabiej, ciszej.

Dimorfizm g. dwupostaciowość, dwukształtność ciał (w chemji).

Diorama g. wielki obraz malowany z obu stron na przeświecającej tkaninie, widziany z miejsca ciemnego przy rozmaitem efektownem oświetleniu (rodzaj panoramy).

Diphteritis ob. Dyfterja.

Di primo cartello n. pierwszorzędny, wyborowy.

Directe ł. wprost.

Dis: w muz. nazwa tonu D podwyższonego o pół tonu za pomocą krzyżyka.

Discipulus ł. uczeń.

Discordia ł. niezgoda, spór, waśń; dźwięk fałszywy.

Distichon g. ob. Dystych.

Dito, Ditto patrz: detto.

Diva w. boska, ubóstwiana, ulubiona (aktorka, śpiewaczka).

Diwersa ł. różne rzeczy, rozmaitości.

Divertissement f. (divertisma͡ę) rozrywka, zabawa, mały balet.

Divide et impera ł. dziel i rozkazuj; siej niezgodę i panuj.

Dixi ł. powiedziałem, skończyłem.

Djadem g. ozdobna przepaska na głowę; godło królewskie.

Djagnostyka g. nauka rozpoznawania chorób.

Djagnoza g. rozpoznawanie choroby.

Djagonalna linja, przekątnia, linja, łącząca w wieloboku dwa nieprzyległe kąty.

Djagonalny g. pod przekątnią, ukośny, poprzeczny.

Djakon g. duchowny, stopniem niższy od kapłana.

Djakonisy g. kobiety pielęgnujące chorych w szpitalach ewangielickich.

Djalekt g. narzecze.

Djalektologja g. nauka o djalektach, gwaroznawstwo.

Djalektyka g. umiejętność rozumowania; biegłość rozprawiania, dysputowania.

Djalog g. rozmowa; widowisko sceniczne w wiekach średnich.

Djametr g. średnica.

Djametralny ł. przeciwległy.

Djana g. bogini łowów i księżyca.

Djapazon g. skala czyli objętość głosu albo instrumentu muzycznego.

Djarja g. rozwolnienie, biegunka.

Djarjusz ł. dziennik z notatami o zdarzeniach codziennych.

Djatryba g. rozprawa uczona szkolna, gwałtowna krytyka, paszkwil.

Djecezja g. biskupstwo, prowincja lub okrąg pod zarządem biskupa.

Djeta g. zachowanie ostrożności pod względem ilości jedzenia i picia, przepisane choremu przez lekarza.

Djetarjusz ł. pobierający dzienną płacę w biurach.

Djetetyczny g. zastosowany do przepisów djety, umiarkowany.

Djetetyka g. nauka o zdrowem odżywianiu się.

Djety ł. płaca dzienna; koszta utrzymania urzędników w podróży; płaca dodatkowa za pełnienie czasowo jakiego obowiązku.

Djoptra g. szpara w narzędziach mierniczych, służąca do wytykania kierunku linji prostej; celownica, przeziernik.

Djoptryka g. nauka o łamaniu się światła.

Djoskury g. bliźniaki, Kastor i Polluks i ich konstelacje.

Djuretyczne środki g. moczopędne środki.

Djurnalista, Djurnista ł. pisarz płatny dziennie.

D. M. S. na receptach znaczy: detur, miscetur, signetur: niech będzie dane, zmieszane i spisane.

D°, to samo, co ditto.

Docendo discimus ł. ucząc innych, uczymy się sami.

Docent ł. wykładający w uniwersytecie, a nie będący jeszcze profesorem.

Doctissimus ł. tytuł uczonych, profesorów.

Doctus ex libro ł. uczony z książki.

Dog a. duży pies rasy angielskiej, duńskiej.

Dogmat g. niewzruszona religijna zasada; twierdzenie naukowe, przyjmowane za pewnik.

Dogmatyczny g. zgodny z wiarą, zgodny z zasadami jakiej nauki, podany do wierzenia; stanowczy.

Dogmatyka g. nauka o zasadach wiary.

Dogmatyzm g. system, metoda oparta na dogmacie t. j. zasadzie uznanej za pewnik.

Dok a. warsztat okrętowy, wewnętrzna część portu, urządzona do budowania okrętów; sztuczna przystań.

Dokompletować ł. dopełnić, uzupełnić.

Doktorant ł. kandydat na doktora.

Doktorat ł. godność i stopień doktora.

Doktoryzować się, składać egzamin na stopień doktora.

Doktór ł. najwyższa godność akademicka po złożeniu ścisłych egzaminów; stopień naukowy; lekarz.

Doktryna ł. zasada naukowa.

Doktryner ł. wyznawca bezwzględny pewnej zasady naukowej nie dającej się urzeczywistnić.

Dokument ł. dowód piśmienny, pismo urzędowe.

Dolar a. pieniądz w północnej Ameryce = rb. 1 k. 50.

Dolce w. (dolcze) w muz. łagodnie, miło, słodko.

Dolce far’ niente w. słodka bezczynność.

Dolichocefal g. długogłowiec (termin antropologiczny).

Dolman węg. kaftan huzarów węgierskich, zarzucony na plecy; rodzaj okrycia damskiego.

Dolmeny celt. starożytne grobowce kamienne.

Dolomit f. minerał (część składowa wielu skał).

Doloroso w. smutnie, żałośnie, boleśnie.

D. O. M. ł. Deo albo Domino optimo maximo „Bogu (albo Panu) Najlepszemu, Najwyższemu,“ napis na nagrobkach.

Domeny f. dobra rządowe, skarbowe, koronne.

Domicilium ł. mieszkanie, siedziba.

Domicyl ł. miejsce zamieszkania, pobytu; w wekslu: miejsce obrane dla zapłaty wekslu.

Dominanta w. nuta główna, górująca.

Dominium ł. własność ziemska, majątek ziemski.

Domino w. okrycie lub płaszcz maskaradowy; rodzaj gry w kostki.

Dominować ł. panować, górować nad innemi.

Dominus ł. pan.

Dominus vobiscum ł. Pan z wami.

Don hiszp. honorowy tytuł w Hiszpanji: pan, donna (donja) pani.

Donacja ł. nadanie przez rząd dóbr ziemskich w nagrodę za zasługi; darowizna.

Donatarjusz ł. obdarowany donacją.

Don Kiszot h. (właśc. Don Kichot) błędny rycerz, bohater powieści Cerwantesa; marzyciel, samochwał, awanturnik.

Donkiszoterja, śmieszne bojowanie z czemś urojonem.

Don Żuan hiszp. bohater opery Mozarta i poematu Byrona; uwodziciel kobiet.

Doppio w. podwójnie.

Dormeza f. powóz podróżny, urządzony do spania.

Dormitorium ł. sala sypialna w klasztorach i konwiktach.

Doryjski styl g. porządek architektoniczny o prostych kolumnach, z kapitelami bez ozdób.

Dosis ł. patrz: Doza.

Dotacja ł. uposażenie dobrami, zaopatrzenie w dochody, zapomoga.

Douche f. (dusz) ob. Tusze.

Do ut des ł. daję, aby dostać (dosł. abyś dał).

Doza g. dosis (dozys) dawka, ilość, miara.

Doża w. niegdyś tytuł naczelnego zarządcy rzeczypospolit. Weneckiej i Genueńskiej.

Dr. skrócone: doktór.

Drachma g. waga aptekarska = 96 części funta; moneta grecka = 30 kop.

Draga f. maszyna do pogłębiania, lub czyszczenia łożyska rzeki, kanału, portu.

Draganki f. naszywki na rękawach u prostych żołnierzy jako oznaka lat służby.

Dragoman t. tłomacz urzędowy na Wschodzie.

Dragon f. żołnierz lekkiej jazdy, mogący walczyć pieszo i konno, uzbrojony w szablę i karabin.

Dragonady f. prześladowanie protestantów za Ludwika XIV.

Dragowanie f. oczyszczanie i pogłębianie dna rzeki, kanału, portu, przyrządem zwanym draga.

Drakońskie prawo: zbyt surowe, okrutne prawo.

Dramat g. poważna sztuka teatralna; zdarzenie wzruszające, nieszczęśliwe.

Dramaturg g. piszący dramaty; piszący o sztuce dramatycznej.

Dramaturgja g. sztuka przedstawiania dramatów na scenie.

Dramatyczny, dotyczący dramatu; pełen scen przerażających.

Dramatyka, teorja twórczości dramatycznej.

Dramatyzować g. nadawać formę dramatyczną, traktować lub brać rzecz ze strony dramatycznej (tragicznej).

Drang nach Osten n. parcie Niemców na Wschód.

Draperja f. osłony, obicia lub szaty ułożone ozdobnie i malowniczo w sute fałdy.

Drapować, układać draperję.

Drastica g. środki silnie i drażniąco działające na skórę i na przewód pokarmowy, przeczyszczające.

Drastyczny g. silnie działający; drażliwy, obrażający uczucie moralne.

Drelich ob. Drylich.

Drenowanie a. osuszanie gruntów za pomocą rur, układanych pod ziemią.

Dreny a. rury gliniane, ściągające wilgoć, sączki.

Dresować f. wyuczyć, układać zwierzę; ob. tresować.

Dreszajba n. obrotnica, tarcza obrotowa, pomost obrotowy.

Drezyna f. rodzaj wagoniku do jazdy po torze kolejowym, poruszany przez ludzi za pomocą korby.

Drjada g. nimfa leśna.

Drjakiew g. maść, środek apteczny kojący; roślina skabjoza.

Dr. med. skrócone: Doktór medycyny.

Drogista f. handlujący materjałami aptecznemi i przetworami chemicznemi.

Dr. phil. skrócone: Doktór filozofji.

Dr. th., albo Dr. theol. Doktór Św. teologji.

Druid, kapłan św. dębu u Celtów.

Dr. u. j. ob. utriusque juris.

Drummonda światło, bardzo silne, rażące światło, powstające z rozżarzenia walca kredowego przez mieszaninę wodoru z tlenem, (używa się do przedstawień optycznych).

Drylich, dryliszek n. gatunek tkaniny lnianej lub bawełnianej.

Drylować lub drelować a. świdrować, przewiercać; wydobywać pestki i ziarnka z owoców.

D. S. — dal Segno w. (senjo) od znaku.

D. t. d. na receptach — da tales doses, daj takie dozy.

Dualis ł. liczba podwójna (w gramatyce).

Dualizm ł. dwoistość, uznawanie dwu przeciwnych pierwiastków w naturze ludzkiej; wiara w dwie istoty: złą i dobrą; ustrój polityczny, w którym dwa państwa, posiadające każde własny rząd, mają jednego panującego, np. Austro-Węgry.

Dubeltowy n. podwójny.

Dubium ł. wątpliwość.

Dubius eventus belli ł. wątpliwy wypadek wojny.

Dublet f. drugi egzemplarz (dzieła, medalu, rośliny).

Dublować f. podwoić; dwa razy czynić.

Duenna hiszp. (duenja) starsza towarzyszka młodych panienek w Hiszpanji, dama honorowa.

Duet w. muzyka wykonana na dwóch instrumentach lub śpiew na dwa głosy.

Du grec f. (diu grek) rzecz niezrozumiała.

Du jour! f. na porządku dziennym, na służbie, z kolei, z rzędu.

Dulcynea hiszp. ukochana; urojona pani serca Don Kiszota.

Duny n. (Dünen) ławice piasku, które morze tworzy przy brzegach, wydmy.

Duo ł. patrz: Duet.

Duodecem ł. format książki, w której arkusze mają po 12 kartek czyli 24 stronnic.

Duo quum faciunt idem, non est idem ł. jeżeli dwaj robią to samo, to nie jest to samo; robota robocie nierówna.

Duplika ł. odpowiedź oskarżonego na replikę skarżącego.

Duplikat ł. podwójny egzemplarz; podwójny odpis dokumentu.

Dur w. w muz. tonacja lub gama o wielkiej tercji, składającej się z dwóch całych tonów.

Dura lex sed lex ł. twarde prawo — lecz prawo.

Dura necessitas ł. twarda konieczność.

Duser f. grzeczność, słodkie słówko, kompliment.

Du sublime au ridicule il n’y a qu’un pas f. (diu sublim o ridikiul il nja kę pa) od wzniosłości do śmieszności tylko jeden krok.

Duumwirat ł. panowanie dwóch mężów.

Dychtować n. zatykać szpary, spojenia, pakułami, suknem i t. p.

Dychtownie n. spójnie, szczelnie, mocno, tęgo.

Dydaktyczny g. nauczający.

Dydaktyka g. część pedagogiki, podająca prawidła nauczania; umiejętność nauczania.

Dyfamacja a. Dyfamja g. oszczerstwo, szkodzenie czyjej dobrej sławie, pozbawienie dobrego imienia, nastawanie na honor, zniesławienie.

Dyferencja ł. różnica, niezgodność.

Dyferencjacja ł. różniczkowanie.

Dyferencjalny rachunek ł. rachunek różniczkowy.

Dyferować ł. różnić się, zbaczać, nie zgadzać się.

Dyfrakcja ł. uginanie się promieni światła.

Dyfterja g. błonica, niebezpieczna choroba gardła.

Dyftong g. zlanie się dwu samogłosek w jeden głos, dwugłoska.

Dyfuzja ł. wzajemne przenikanie i mieszanie się z sobą rozmaitych cieczy i gazów; rozpraszanie się światła.

Dygesta patrz: Digesta.

Dygnitarz ł. piastujący wysoki urząd lub godność, dostojnik.

Dygresja ł. odstąpienie, zboczenie od rzeczy.

Dykasterja g. pewien dział władz rządowych.

Dykcja ł. wysłowienie, wymowa.

Dykcjonarz ł. słownik.

Dyktator ł. najwyższy tymczasowy naczelnik państwa lub wódz z władzą nieograniczoną.

Dyktatura ł. władza i godność dyktatora, okres czasu jego rządów.

Dykteryjka ł. krótka powiastka żartobliwa, opowiadanie dowcipne, anegdota.

Dylacja ł. zwlekanie, ociąganie się, odroczenie w sprawach sądowych.

Dylapidacja ł. trwonienie, marnowanie, rujnowanie.

Dylemat g. podwójny wniosek, rodzaj rozumowania z dwóch przeciwnych założeń prowadzący do jednego wyniku; wybór między dwiema ostatecznościami, położenie bez wyjścia.

Dyletant f. miłośnik sztuki i nauki oddający się jej z amatorstwa nie z zawodu, nie specjalista, amator.

Dyletantyzm f. lubowanie się w sztuce lub nauce, bez wyłącznego oddania się jej; niedokładna znajomość danej sztuki lub nauki, amatorstwo.

Dyliżans f. pośpieszny powóz pocztowy.

Dyluwjalna formacja ł. pokłady czwartorzędowe napływowe, powstałe w ostatnim okresie gieologicznym (wtedy żyły olbrzymie ssaki i pojawił się człowiek).

Dymensja ł. wymiar.

Dymisja ł. uwolnienie od służby rządowej.

Dynamiczny g. działający wewnętrzną siłą żywotną; tyczący się nauki o siłach.

Dynamika g. nauka o prawach ruchu ciał i o siłach poruszających (część mechaniki).

Dynamit g. materjał wybuchowy, składający się z nitrogliceryny, piasku, krzemionki i t. d.

Dynamitard g. anarchista, używający dynamitu jako środka zniszczenia.

Dynamomaszyna g. maszyna do wytwarzania silnych prądów elektrycznych i przenoszenia elektryczności.

Dynamometr g. przyrząd do mierzenia siły, siłomierz.

Dynasta g. dziedziczny władca, monarcha, założyciel i członek dynastji.

Dynastja g. ród panujący.

Dyplom g. dokument wydany przez wyższą władzę lub zakład naukowy, nadający stopień naukowy, prawa, godności i t. p. — patent.

Dyplomacja g. nauka, forma i sposób znoszenia się państw między sobą, załatwiania interesów zewnętrznych i spraw międzynarodowych; osoby kierujące polityką międzynarodową; zręczność w postępowaniu.

Dyplomata g. urzędnik państwowy, załatwiający zagraniczne interesy państwa; człowiek zręczny w postępowaniu.

Dyplomatarjusz g. zbiór dyplomów i przywilejów, mających historyczne i polityczne znaczenie.

Dyplomaty ł. dokumenty dyplomatyczne i historyczne.

Dyplomatyczne ciało, wszyscy posłowie obcych państw przy pewnym dworze.

Dyplomatyka ł. nauka o starych dokumentach, ich rozróżnianiu i odczytywaniu.

Dyrekcja ł. naczelna władza; kierownictwo; kierunek, zarząd, przewodnictwo.

Dyrektorjat ł. urząd naczelny kierujący; tytuł rządu za czasów pierwszej rewolucyi francuskiej w XVIII w.

Dyrektywa f. kierunek zalecony.

Dyrygient ł. zarządzający, przewodniczący, kierujący, kapelmistrz.

Dyrygować ł. kierować, zawiadywać, rządzić.

Dyrygowanie (w muz.) wskazywanie grającym, śpiewającym, taktu lub cieniowania głosu.

Dysagio w. różnica między kursem pieniędzy powyżej pari a kursem poniżej pari.

Dyscyplina ł. karność, porządek.

Dyscyplinarna kara, kara, nałożona na urzędnika przez jego władzę zwierzchnią.

Dysekcja ł. rozcięcie, rozczłonkowanie ciała, otworzenie zwłok.

Dysenterja ł. krwawa biegunka.

Dysertàcja ł. piśmienna rozprawa naukowa.

Dysgracja f. utracenie łaski, niełaska.

Dysharmonja ł. niezgodność, fałszywy dźwięk; nieporozumienie.

Dyshonor ł. bezcześć, hańba.

Dyskonto w. potrącenie procentu przy zapłaceniu wekslu przed terminem.

Dyskontować f. strącać; weksel sprzedać przed upływem terminu za potrąceniem procentu.

Dyskrazja g. zakażenie krwi.

Dyskrecja ł. zachowanie tajemnicy, oględność, łaska.

Dyskrecjonalna władza, nadanie władzy jednej osobie podejmowania w pewnych razach wyjątkowych środków, jakie sama za stosowne uzna.

Dyskrecyjne dni, dozwolone dni zwłoki przy płaceniu weksli.

Dyskredytować f. zepsuć reputację, opinię.

Dyskretny ł. umiejący zachować tajemnicę, delikatny.

Dyskurs ł. rozmowa.

Dyskusja ł. ustne roztrząsanie sprawy, wymiana wzajemna poglądów.

Dyskutować ł. roztrząsać, rozważać.

Dysonans ł. dźwięk fałszywy, rozdźwięk, niezgodność.

Dyspensa ł. pozwolenie, zwolnienie od pewnych obowiązków (od postu).

Dyspepsja g. niestrawność.

Dysponenda ł. w księgarstwie książki otrzymane w komis a niesprzedane, zostawione do rozporządzenia tego, który je zostawił.

Dysponent ł. lub dyspozytor, zastępca pryncypała w zakładzie handlowym lub przemysłowym; zarządzający.

Dysponować ł. rozporządzać, wydawać rozporządzenia, usposabiać, przygotowywać.

Dysponowany ł. do czegoś usposobiony, przygotowany.

Dyspozycja ł. w stylistyce układ odpowiedni części składowych tematu; polecenie, rozporządzenie, zarządzenie; usposobienie, skłonność.

Dyspozytor ł. zarządzający drukarnią.

Dysproporcjonalny ł. niekształtny, odznaczający się brakiem proporcji; niestosowny.

Dysputa ł. spór uczony, słowna wymiana poglądów między uczonymi, ustna rozprawa naukowa, prowadzona wobec grona słuchaczów.

Dystans f. odległość między dwoma punktami; przestrzeń ściśle określona.

Dystansować f. prześcignąć.

Dystrakcja ł. roztargnienie; rozrywka.

Dystrakt ł. człowiek roztargniony.

Dystrybucja ł. podział, rozdawanie, rozdzielanie; nazwa handlu tytuniem, trafika.

Dystrykt f. obwód, okrąg, powiat.

Dystych g. dwuwiersz.

Dystylacja ł. przekraplanie, sposób oczyszczania płynów z obcych przymieszek przez zamienienie na parę a potem przez skroplenie za pomocą oziębienia; pędzenie (okowity).

Dystylator ł. oczyszczający wódkę, fabrykant wódek.

Dystyngowany ł. znakomity, odznaczający się wytwornością form towarzyskich.

Dystynkcja ł. wyróżnienie, wytworność; sposób zachowania się, odznaczający się znajomością wytwornych zwyczajów towarzyskich.

Dystynktorjum ł. krzyż noszony przez prałatów i kanoników na łańcuchu lub wstędze.

Dysydent ł. niekatolik, inowierca i protestant w dawnej Polsce.

Dysymulacja ł. udawanie, ukrywanie prawdy, obłuda.

Dyszkant w. najwyższy głos w śpiewie.

Dytyramb g. pieśń pochwalna na czyjąś cześć; pieśń namiętna; śpiew pełen natchnienia.

Dywagacja ł. chwiejność, odchodzenie od przedmiotu, błądzenie myślowe, uchylanie się.

Dywan tur. wielka rada państwa w Turcji; kobierzec.

Dywersja ł. odwrócenie uwagi; rozrywka; niespodziewany napad lub ruch wojska w celu rozerwania uwagi przeciwnika i pokrzyżowania mu planów; uszczerbek; zrobić D-ję; popsuć czyje plany.

Dywidenda ł. czysty zysk z przedsiębierstwa udziałowego, rozdzielany między uczestników.

Dywizja f. oddział wojska z wszystkiemi lub kilkoma rodzajami broni, mogący podejmować samodzielne ruchy (złożony zwykle z 4 pułków).

Dywizjoner, w Austrji generał-porucznik dowodzący dywizją.

Dyzlokacja ł. rozmieszczenie, rozłożenie, np. wojska.

Dyżur f. służba spełniana obowiązkowo w danym dniu lub nocy na podstawie stale ułożonego porządku służbowego.

Dyżurny, pełniący pewną służbę w danym dniu lub nocy.

Dziekan ł. duchowny, zarządzający okręgiem duchownym (dekanatem); profesor na czele wydziału uniwersyteckiego.

Dziryt tur. rodzaj krótkiej włóczni, dzidy, służącej za pocisk.

Dżentelman a. ob. gentleman.

Dżet ob. Jet.

Dżon-Bull, ob. John Bull.

Dżonka: niezgrabna ale lekka i szybka łódź żaglowa chińska.

Dżuma t. niebezpieczna choroba zaraźliwa, powodująca wielkie obrzmienie gruczołów i zakażenie krwi; morowa zaraza.

E.

Earl a. (Erl) hrabia w Anglji.

Eau forte f. (o fort) kwas saletrzany, serwasser; rodzaj miedziorytu trawionego tym kwasem (akwaforta).

Ecce homo! ł. oto człowiek! wizerunek Chrystusa z cierniową koroną.

Ecclesia g. zgromadzenie wiernych, Kościół.

Echappement f. (eszapma͡ę) wychwyt kotwicowy lub walcowy do regulowania ruchu w zegarku.

Echo g. odgłos, oddźwięk, odbicie głosu.

Eclaireurs f. (Eclerör) forpoczty, wysłane dla rozpoznania stanowisk nieprzyjacielskich.

Ed. skróc. edidit ł. wydał.

Edda szw. prababka: tytuł zbioru podań o bożkach i bohaterach skandynawskich.

Eden hebr. raj, rozkosz.

Edukacja ł. wychowanie, wykształcenie.

Edycja ł. wydanie książki, nakład (dzieła).

Edykt ł. rozkaz, rozporządzenie władzy, wyrok.

Edyl g. urzędnik czuwający nad bezpieczeństwem w dawnym Rzymie mający także nadzór nad budowlami.

Edytor ł. wydawca (książki), nakładca.

Efekt ł. wrażenie, skutek.

Efekty f. ruchomości, rzeczy, szczególniej podróżne i wojskowe; pakunki, papiery wartościowe, mające wartość pieniężną.

Efektowny, sprawiający dobre lub silne wrażenie, piękny z pozoru.

Efemeryczny g. krótkotrwały, chwilowy.

Efemerydy g. tablice astronomiczne; żyjątka krótkotrwałe; pisemka ulotne podające zdarzenia dzienne.

Effendi tur. pan, mistrz, godność wysokiego urzędnika i uczonego w Turcji.

Effigies ł. wyobrażenie, obraz; w numizmatyce głowa lub popiersie portretowe osoby.

Eflorescencja ł. wykwitanie, kwitnienie; wyrzut na skórze.

Efronterja f. bezczelność, bezwstyd, zuchwalstwo.

Egal f. równy, jednakowy.

Egida g. tarcza, opieka, osłona, przewodnictwo.

Ego ł. ja.

Egoista ł. samolub, sobek.

Egoizm ł. samolubstwo, sobkostwo.

Egotyczna poezja ł. poezja, której przedmiotem jest osoba autora.

Egreta f. kitka z piór lub drogich kamieni; wyładowanie elektryczne w postaci świetlnego wachlarzyka.

Egzagieracja ł. przesada.

Egzaltacja ł. uniesienie, zapał, zbytnie podniesienie uczuć.

Egzamin ł. przesłuchanie z postępu w nauce, badanie.

Egzaminator ł. przesłuchujący zdającego egzamin.

Egzarcha g. w kościele greckim najstarszy metropolita; dawniej wielkorządca bizantyjski.

Egzasperacja f. rozdrażnienie, rozjątrzenie.

Egzegeta g. wykładający, objaśniający Pismo Święte.

Egzegetyka g. sztuka wyłożenia, objaśnienia.

Egzegeza g. objaśnienie, wykład (Pisma Św.).

Egzekucja ł. wykonanie, spełnienie wyroku; wykonanie utworu muzycznego; wykonanie kary, zwłaszcza kary śmierci; ściąganie pod przymusem należności skarbowych.

Egzekutor ł. wykonawca (wyroku, testamentu).

Egzekutywa ł. władza wykonawcza, mająca prawo i możność przymusowego wykonywania poleceń swoich lub innych władz.

Egzekwje ł. wyprowadzenie ciała zmarłego z domu, nabożeństwo za umarłych.

Egzekwować ł. wykonywać, ściągać podatki zaległe.

Egzema g. rodzaj choroby skórnej: wyprysk swędzący.

Egzempcja ł. przywilej uwalniający od obowiązku prawem nakazanego, uwolnienie zpod jurysdykcji bezpośredniego zwierzchnika kościelnego, a poddanie wyższemu.

Egzemplarz ł. jedna sztuka jakiegoś przedmiotu, jeden okaz.

Egzenterować ł. otwierać zwłoki, wyjmować wnętrzności w celu zbadania ich.

Egzercycje ł. ćwiczenia.

Egzercytować się ł. ćwiczyć się, wprawiać się.

Egzorbitancja ł. niezgodne z prawami postępowanie lub zarządzenie, przekroczenie miary.

Egzorcyzm g. wypędzanie złego ducha przez zaklęcie, wyzwolenie od panowania szatana.

Egzorta ł. napomnienie, przemówienie religijne okolicznościowe; kazanie do młodzieży szkolnej zastosowane; mowa pogrzebowa.

Egzoteryczny g. jawny, przeznaczony dla niewtajemniczonych.

Egzotyczny g. obcy, cudzoziemski, szczególniej rośliny pochodzące ze stref międzyzwrotnikowych.

Egzystencja ł. byt, istnienie, zajęcie dające utrzymanie.

Egzystować ł. istnieć, być.

Ein Mann ein Wort n. człowiek, na którego gdy da słowo, liczyć można, „liczyć jak na Zawiszę“.

Ejekcja ł. wymioty, gwałtowne wydalenie płynów.

Ejusdem farinae ł. dosł. z tej samej mąki; tego samego gatunku, rodzaju.

Ekcema g. p. Egzema.

Ekchymoza g. podskórny wysięk krwi, siniec.

Ekierka f. trójkącik prostokątny z drzewa lub metalu do rysowania linji prostopadłych.

Ekiwok ł. dwuznacznik.

Eklampsja g. napad drgawek.

Eklektycyzm v. Eklektyzm g. wybieranie z rozmaitych systemów filozoficznych tego, co przypada do przekonania i tworzenie z tego osobnej całości.

Eklektyk g. filozof, który z rozmaitych systematów wybiera to, co mu się najlepiej podoba; artysta, pisarz, nie mający stałego kierunku estetycznego.

Eklezjasta g. sługa kościoła, kaznodzieja, duchowny.

Eklipsa, eklipsis g. zaćmienie planety, zaciemnienie.

Ekliptyka g. droga, którą zakreśla słońce na sklepieniu niebieskiem w ciągu jednego roku w pozornym swym obiegu.

Ekloga g. wybrany urywek poezji; sielanka; pieśń pasterska.

Ekonomista g. zajmujący się nauką ekonomji, gospodarstwa społecznego i piszący o tym przedmiocie.

Ekonomizować g. oszczędzać.

Ekonomja g. gospodarność, rządność, oszczędność, królewskie dobra stołowe, które służyły na utrzymanie dworu królewskiego.

Ekonomja polityczna, nauka podająca zasady gospodarstwa społecznego o wytwarzaniu, rozdziale i spożytkowaniu bogactw narodowych.

Ekran f. sprzęt niekiedy ozdobny, stanowiący zasłonę od światła słonecznego, od pieca, kominka.

Ekrituar f. (écritoire) sprzęt ozdobny, zawierający przyrządy do pisania: pióra, kałamarz etc.

Ekscedent ł. przekraczający miarę, naruszający porządek i spokój publiczny; wichrzyciel.

Ekscelencja ł. tytuł dawany gienerałom i wysokim dygnitarzom cywilnym; jaśnie wielmożny.

Ekscentryczność ł. przesada, dziwaczne postępowanie, oryginalność; odległość ogniska od środka elipsy.

Ekscentryk ł. mimośród, koło osadzone na osi, przechodzącej między środkiem a obwodem, służące do zmiany kierunku i szybkości ruchu; dziwak.

Ekscepcja ł. wyjątek, wyłączenie.

Ekscepcjonalny ł. wyjątkowy.

Ekscerpt ł. wypis, wyciąg, wyjątek z dokumentu, pisma lub dzieła, streszczenie obszerniejszej pracy.

Eksces ł. wybryk, nadużycie, bezprawie, awantura.

Ekscypować ł. robić wyjątek, zawarować sobie, wyłączać.

Ekscytacja ł. podniecanie, podrażnienie, pobudzenie, przyśpieszenie, przypomnienie.

Ekscytarz ł. zegar budzik.

Ekscytować ł. podniecać, zachęcać, drażnić.

Eksdywizja ł. podział majątku pomiędzy wierzycieli.

Ekshalacja ł. wyziewanie, wyparowanie.

Ekshibit ł. dowód piśmienny należący do jakiejś sprawy, dokument.

Ekshortacja ł. napomnienie, przestroga.

Ekshumacja ł. wyjęcie zwłok z grobu.

Eksklamacja ł. wykrzyk, okrzyk.

Ekskluzja ł. wyłączenie.

Eskluzywa ł. urzędowe zastrzeżenie podczas wyboru papieża, aby niemiły rządowi kardynał nie został wybrany.

Ekskluzywe ł. wyłącznie.

Ekskomunikacja ł. wyklęcie z kościoła, rzucenie klątwy.

Ekskrementy ł. odchody ludzkie lub zwierzęce, kał, gnój.

Ekskursja ł. wycieczka, mała podróż dla przyjemności.

Ekskuza ł. uniewinnianie się, tłómaczenie się, przeproszenie.

Ekskuzować ł. uniewinniać.

Eksmisja ł. sądowe wyzucie z posiadania, wyrugowanie.

Ekspansja ł. rozszerzenie, prężność.

Ekspatrjować się ł. opuścić ojczyznę dobrowolnie.

Ekspedjować ł. załatwiać, wysyłać, wyprawiać.

Ekspedycja ł. wysyłanie spraw załatwionych, przesyłek pocztowych, kolejowych etc., załatwienie interesu; kopja urzędowa aktu; biuro lub pokój do załatwiania interesantów i przesyłek; wyprawa wojskowa lub naukowa, kampanja.

Ekspedyte ł. p. Expedite.

Ekspedytor ł. urzędnik zajmujący się wysyłaniem papierów, paczek, posyłek do miejsca przeznaczenia; utrzymujący biuro, zajmujące się przewożeniem i wysyłką towarów.

Ekspektant ł. oczekujący posady, kandydat.

Ekspektatywa ł. oczekiwanie, wyczekiwanie, nadzieja.

Ekspektoracja ł. odkaszlnienie, wyplucie; wykrztuszenie, wypowiedzenie tego, co było na sercu.

Ekspens ł. koszt, wydatek, rozchód.

Eksperjencja ł. doświadczenie, znajomość rzeczy.

Ekspert ł. znawca, biegły, rzeczoznawca.

Ekspertyza ł. objawienie zdania przez znawców; badanie przez biegłych.

Eksperyment ł. doświadczenie, próba, wywoływanie kilkakrotne jakiego zjawiska w celu przekonania się o jego naturze.

Eksperymentalny ł. doświadczalny, podlegający doświadczeniu, oparty na doświadczeniu.

Eksperymentować ł. próbować, robić doświadczenie.

Ekspiracja ł. w fizjologii — wydech, oddech; wydanie ostatniego tchnienia; upływ pewnego terminu, oznaczonego czasu.

Ekspirować ł. kończyć się, upływać, zgasnąć, ustać.

Ekspjacja ł. pokuta, żal za grzechy, zmazanie winy, przebłaganie.

Eksplikacja ł. wyjaśnienie, wyłożenie, wytłómaczenie, uniewinnianie się.

Eksploatacja f. ciągnienie zysków z posiadanego gruntu lub przedsiebiorstwa, użytkowanie dla korzyści; wyzyskiwanie czyjej pracy; nadużycie łatwowierności; prowadzenie interesu przemysłowego lub handlowego; wyzyskiwanie, użytkowanie.

Eksplodować ł. gwałtownie wybuchać, pękać.

Eksploracja ł. badanie, śledzenie, poszukiwanie.

Eksplorator ł. poszukiwacz wydobywający co z głębi ziemi.

Eksplozja ł. wybuch.

Eksponat ł. przedmiot wystawiony jako okaz.

Eksponent ł. wystawca; wykładnik (w arytmetyce).

Eksponować ł. wystawiać, wyjaśniać, okazywać; przedstawiać dowody, narażać na niebezpieczeństwo.

Eksport ł. wywóz, handel wywozowy za granicę.

Eksportacja ł. wyprowadzenie zwłok; wywiezienie.

Ekspozycja ł. wyłożenie, wyjaśnienie, wytłómaczenie, wystawienie, szczególniej wystawa przedmiotów sztuki i przemysłu; w dramatach: pierwsze sceny, z których widzowie obznajmiają się z bohaterami i treścią sztuki.

Ekspres f. umyślny, pociąg nadzwyczajny na kolejach, posłaniec publiczny; list lub przesyłka, która po nadejściu musi być natychmiast osobno doręczona adresatowi.

Ekspresja ł. wyrażenie, dosadność, ścisłość.

Eksproprjacja ł. wywłaszczenie, usunięcie z własności za wynagrodzeniem.

Ekspulsja ł. wypędzenie, wyrugowanie, wyparcie.

Ekssudat ł. wysięk w ciele, wypocina.

Ekstabulacja ł. wykreślenie opłaconego długu z księgi hipotecznej.

Ekstaza g. wyższy stopień zachwytu, marzycielskie uniesienie.

Ekstazjować się g. unosić się nad czem, zachwycać się.

Ekstemporalja ł. zadania szkolne piśmienne, robione w szkole natychmiast, bez przygotowania.

Ekstensja ł. rozmiar, rozszerzanie się; rozciąganie się; wyciąganie przy składaniu złamanej kości lub nastawianiu zwichniętych członków.

Ekstensywny ł. rozszerzający się, rozciągły, obszerny.

Eksterminacja ł. wytępienie, zagłada.

Ekstern ł. zewnętrzny, uczeń przychodni nie mieszkający w zakładzie naukowym.

Eksternat ł. pensja lub szkoła dla uczniów przychodnich.

Eksterytorjalny ł. zagraniczny, niepodlegający prawom krajowym.

Ekstorsja ł. wymuszanie czego na kim, wydobycie czego od kogo siłą lub groźbą.

Ekstra ł. dodatkowy, nadliczbowy; nadzwyczajny; osobno, oprócz; rodzaj gry w piłkę.

Ekstracug n. nadzwyczajny pociąg kolei żelaznej.

Ekstradować ł. wydać kogo na czyje ręce.

Ekstradycja ł. wydanie przestępcy lub zbiega, przez władze jednego państwa władzom drugiego.

Ekstrakcja ł. wydobywanie, wyciąganie.

Ekstrakt ł. wyciąg z czego np. z pism, z ziół, z mięsa.

Ekstran ł. obcy, przybysz zagraniczny p. Ekstern.

Ekstraordynarja ł. nadzwyczajne wydatki.

Ekstraordynaryjny ł. nadzwyczajny, niezwykły, szczególny.

Ekstra poczta umyślna i szybka poczta, dyliżans.

Ekstrawagancja ł. zachowywanie się przesadne, dziwactwo, nadużycie.

Ekstynktor ł. przyrząd do gaszenia ognia.

Ekstyrpacja ł. wyrwanie z korzeniami, wykorzenienie, wytępienie, zniszczenie.

Ekstyrpator ł. gracownik, narzędzie rolnicze do wykorzeniania chwastów, do spulchniania gruntu i do przykrywania zasiewów.

Ekumeniczny g. powszechny (sobór).

Ekwator ł. równik.

Ekwilibr ł. równowaga.

Ekwilibrysta ł. umiejący utrzymać się w równowadze wśród niezwykłych ruchów jak: skoczek na linie, linochód.

Ekwinokcjalny ł. równonocny p. Aequinoctium.

Ekwipaż f. pojazd, powóz z zaprzęgiem, załoga okrętowa.

Ekwipować f. zaopatrywać we wszystko co potrzebne, zbroić; ekwipować się sprawić sobie bieliznę, sprzęty i meble.

Ekwitacja ł. nauka jazdy konnej.

Ekwiwalent ł. równoważnik, równoznacznik, równej wartości.

Ekzema g. ob. Egzema.

Elaborat ł. wypracowanie piśmienne.

Elastyczność g. sprężystość, prężność.

Eldorado hiszp. bajeczna kraina złota i bogactw, miejsce rozkoszne.

Elear węg. harcownik, rycerz odważny.

Elegancja ł. wdzięk, wykwintność, wytworność; wyszukany smak w ubiorze.

Elegant ł. strojniś, ubierający się pięknie.

Elegijny g. żałosny, rzewny.

Elegja g. utwór poetyczny pełen smutku, tęsknoty, żale, treny.

Elejson g. zmiłuj się!

Elekcja ł. wybór, obiór panującego.

Elekt ł. wybrany, nowoobrany.

Elektor ł. wyborca; dawny tytuł niektórych panujących książąt niemieckich, którzy mieli prawo wybierania cesarza niemieckiego.

Elektrochemja g. dział chemji, zajmujący się badaniem zjawisk chemicznych, wywołanych prądem elektrycznym.

Elektrod g. Elektroda, koniec drutu, przez który przechodzi prąd elektryczny.

Elektrodynamika, Elektrokinetyka g. nauka o prawach elektryczności w stanie ruchu i o wzajemnym wpływie prądów elektrycznych.

Elektrofor najprostszy przyrząd do wzbudzania elektryczności.

Elektrokinetyka p. Elektrodynamika.

Elektrolit g. ciecz, w której pod wpływem prądu elektrycznego zachodzi zmiana chemiczna (elektroliza).

Elektroliza g. zjawisko rozkładu chemicznego, jakie zachodzi w złożonych ciałach płynnych podczas przechodzenia przez nie prądu elektrycznego.

Elektromagnes g. sztabka żelazna, owinięta drutem izolowanym, przeobrażona w magnes działaniem prądu elektrycznego.

Elektromagnetyzm g. nauka o związku i wzajemnym wpływie zjawisk magnetycznych i elektrycznych.

Elektrometr g. przyrząd do mierzenia ilości i siły napięcia elektryczności.

Elektromotor g. przyrząd przeobrażający energję elektryczną w pracę mechaniczną.

Elektron g. grecka nazwa bursztynu (stąd powstała nazwa elektryczności).

Elektropunktura g. leczenie chorych elektrycznością, puszczaną przez wetknięte w ciało igły.

Elektroskop g. przyrząd wykazujący stan elektryczny ciała bez określenia jej ilości.

Elektrostatyka g. nauka o prawach elektryczności w stanie równowagi, spokoju, o objawach elektryczności nagromadzonej w ciałach.

Elektrotechnika g. zastosowanie elektryczności do celów technicznych, do urządzeń praktycznych np. do oświetlania, telefonów, telegrafów i t. p.

Elektroterapja g. leczenie chorych zapomocą prądu elektrycznego.

Elektryczna baterja g. połączenie z sobą kilku butelek lejdejskich.

Elektryczna maszyna, aparat do wzbudzania i zbierania elektryczności.

Elektryczność g. siła objawiająca się w przyrodzie (pioruny) i w różnych ciałach, wskutek tarcia, ogrzewania lub zetknięcia. Siła ta wywołuje liczne zjawiska, znajdujące zastosowanie w praktyce, (telegraf, telefon, oświetlanie i t. p.).

Elektryzować g. wzbudzać, udzielać elektryczności; nagle wzruszać, ożywiać.

Element ł. żywioł; główny zasadowy pierwiastek życia; pierwotna materja.

Elementa ł. początki czego, zasady główne, zasadnicze składniki czegoś.

Elementarny ł. początkowy; żywiołowy (klęski E-ne).

Element elektryczny, ogniwo elektryczne, ogniwo w stosie galwanicznym, przyrząd do wytwarzania prądów elektrycznych złożony z cynku i miedzi albo cynku i węgla, zanurzonych w roztworze kwasu lub soli i połączonych drutem.

Elephantiasis ł. słoniowacizna — choroba polegająca na nadmiernym rozroście chorego organu.

Elew f. wychowaniec, uczeń.

Elewacja ł. wzniesienie; w archit. przedstawienie budynku w przekroju pionowym oraz widok jego zewnętrzny ze wszystkich stron; w artyl. kąt, jaki tworzy przy wystrzale oś lufy z linją poziomą.

Elewator ł. przyrząd mechaniczny do ładowania i wyładowywania ciężarów z okrętów, z wagonów, do windowania, do przesypywania; winda.

Elewator zbożowy, wielki magazyn zbożowy z mechanizmem do gatunkowania, czyszczenia zboża i przechowywania go.

Elf sk. nadprzyrodzony powietrzny i ziemski duch w dawnych wierzeniach ludów skandynawskich.

Eliksir ł. wyciąg lub odwar roślinny, napój leczniczy, ulepek.

Eliminacja ł. zniesienie, wyrzucenie, wykreślenie z ksiąg; w algiebrze: usunięcie jednej niewiadomej dla uproszczenia zadania.

Elipsa g. linja krzywa zamknięta, wynikająca z ukośnego przecięcia stożka; opuszczenie wyrazu w zdaniu, wyrzutnia.

Elita f. wybór czego, kwiat np. młodzieży; towarzystwo wyborowe.

Elizejskie pola g. kraina błogosławionych; u starożytnych: niebo, raj.

Elizeum g. błogosławiona kraina, miejsce pobytu bohaterów po śmierci; rozkoszna okolica.

Eljen! węg. niech żyje! wiwat!

Elma Św. ogień, zjawisko elektryczne świetlane, pokazujące się u szczytu wysokich przedmiotów, np. masztów.

Elokwencja ł. wymowność, łatwość i piękność wysłowienia, dar przekonywania i wzruszania innych, wymowa, krasomówstwo.

Elukubracja ł. rzecz z trudem wypracowana (zwłaszcza piśmienna); rozprawa piśmienna, słaby utwór literacki.

Elzewiry, nazwa wydań starożytnych klasyków drukowanych od r. 1592 do 1680 w Leodjum i Amsterdamie przez drukarza tego samego nazwiska, dzisiaj bardzo cennych; rodzaj druku naśladujący druk tych wydań.

Emalja f. szkliwo, szklista powłoka różnokolorowa; ślniąca powłoka zębów.

Emanacja ł. wypływ, np. promieni światła z ciała świecącego; wyłanianie się.

Emancypacja ł. wyzwolenie, usamowolnienie, dążenie do niezależnego stanowiska.

Emancypantka ł. kobieta żądająca równouprawnienia z mężczyznami.

Embargo hiszp. przyaresztowanie okrętów z ładunkiem w porcie, zamknięcie portu; przen. położyć E. zabrać lub zatrzymać samowolnie rzecz cudzą.

Embarkować f. wsiąść na okręt, wsadzić na okręt (wojska, działa), ładować towary na okręty.

Embarras de richesse f. (a͡ębara de riszes), trudność wyboru z powodu obfitości przedmiotów do wyboru.

Emblema g. lub emblemat symbol, znak, godło.

Embrjologia g. nauka o rozwoju organizmu.

Embrjon g. zarodek ludzki lub zwierzęcy.

Emendationes ł. pomyłki w druku.

Emeryt ł. urzędnik, który wysłużył przepisaną ilość lat i uzyskał odpowiednią pensję dożywotnią.

Emerytura ł. pensja dożywotnia po wysłużeniu pewnej liczby lat.

Emetyk g. związek kwasu winnego, antymonu i potasu — środek leczniczy, silna trucizna sprowadzająca wymioty.

Emfatyczny g. napuszony, przesadny (w mowie).

Emfaza g. silny nacisk kładziony na pewne wyrazy lub wyrażenia w mowie; przesada, napuszystość.

Emfiteutyczne prawo g. wieczysta dzierżawa dziedziczna.

Emfizema g. rozdęcie tkanki komórkowej (choroba), rozedma płuc.

Emigracja ł. wychodźtwo z kraju.

Emigrant ł. wychodźca.

Eminencja ł. wysokość, dostojność, (tytuł kardynałów).

Eminenter ł. znakomicie, doskonale.

Emir ar. władca, tytuł książąt mahometańskich.

Emisarjusz ł. wysłaniec polityczny z tajemnem poleceniem na zwiady lub dla propagandy.

Emisja ł. puszczenie w obieg nowych papierów wartościowych; wypuszczenie.

Emitować ł. wypuszczać.

Emocja ł. wzruszenie, wzburzenie.

Emolument ł. pożytek, korzyści, zysk, dochód prawny z czemś połączony, z czegoś płynący.

Empire f. (a͡ępir) cesarstwo; styl, kierunek estetyczny z czasów pierwszego cesarstwa francuskiego usiłujący odtwarzać sztukę, starożytną, grecko-rzymską.

Empireum ł. najwyższa sfera niebieska, siedlisko światłości (Boga), trzecie niebo.

Empiryczny g. oparty na doświadczeniu.

Empiryk g. działający i opierający się tylko na doświadczeniu bez należytego teoretycznego i naukowego wykształcenia.

Empiryzm g. teorja filozoficzna, oparta wyłącznie na doświadczeniu.

Emporja ł. główne, ważne miejsce składowe handlu; punkt ważny handlowy.

Emulacja ł. współzawodnictwo, współubieganie się.

Emulsja ł. mieszanina tłuszczów z wodą, mająca pozór mleka.

En arriére f. (a͡ęnarier) w tył.

En avant f. (a͡ęnava͡ę) naprzód.

En bloc f. (blok) ogółem, ryczałtem, hurtem.

En canaille f. (a͡ę kanaj) nikczemnie, podle: traktować kogo pogardliwie.

En carrière f. (a͡ękarier) galopem, cwałem, w największym pędzie.

En chef (a͡ę szef) główny naczelnik, głównodowodzący.

Enchirydjon g. podręcznik.

Enclave ł. część terytorjum obcego państwa znajdująca się całkowicie w obrębie danego państwa.

Encyklika g. okólnik, odezwa papieża do biskupów.

Encyklopedja g. treść wiedzy ludzkiej; alfabetyczny zbiór wiadomości, tyczących się jednej lub różnych dziedzin wiedzy, całość wiedzy w pewnym zakresie.

Encyklopedysta g. posiadający obszerne wiadomości z rozmaitych nauk i umiejętności; nazwa dawana autorom „Wielkiej encyklopedji francuskiej“ z 18-go wieku.

Endemiczne choroby, nieustannie lub przez dłuższy czas panujące choroby w pewnej miejscowości.

En dépôt f. (a͡ę depo) oddać na skład do przechowania; na składzie.

En détail f. (a͡ę detaj) szczegółowo, drobnostkowo, częściowo, na małą skalę.

Endosmoza g. przesiąkanie płynu rzadszego do gęstszego przez błonę.

Endossament patrz: Indosament.

Endymjon (mit.) uosobienie wiecznej młodości i rozkosznych marzeń.

En effigie f. (a͡ęnefiżi) w portrecie; powiesić en effigie powieszenie na szubienicy portretu skazanego zamiast niego samego, z powodu jego nieobecności.

Energietyka, g. nauka o energii; dążność do sprowadzenia wszelkich objawów w przyrodzie do pojęcia energji.

Energja g. siła charakteru, sprężystość i niezłomność woli, zdolnej i gotowej zawsze do czynu, dzielność, wytrwałość; w naukach fizycznych: zdolność do wykonywania pracy.

En face f. (a͡ę fas) widziany z przodu, całą twarzą.

En famille f. (a͡ę famij) w rodzinie, w domowem kole, między sobą.

Enfant terrible f. dziecię okropne; człowiek, który niewłaściwem odzywaniem się trzyma ciągle innych w obawie.

Enfilade f. ob. Anfilada.

Engagement f. (a͡ęgażma͡ę), zobowiązanie; przyjęcie na posadę.

En gale f. (a͡ę gal) w przepisanym paradnym stroju.

En grande tenue f. (a͡ę grand teniu) w paradnym stroju.

En grand seigneur f. (a͡ę gra͡ę senjör) po wielkopańsku, jak wielki pan.

Engroista f. kupiec hurtowy, sprzedający towar tylko w większych ilościach.

En gros f. (a͡ę gro) na wielką skalę, w wielkiej ilości, hurtem, w masie.

Enharmoniczne tony g. dźwięki o różnej nazwie, lecz brzmiące jednakowo na niektórych instrumentach np. fis i ges.

Enigma g. zagadka.

Enigmatyczny g. zagadkowy.

Enkaustyka: g. wpalanie farb na porcelanie, malowanie gorącemi farbami woskowemi.

Enklityka g. wyraz nieakcentowany, zwykle jednozgłoskowy, łączący się z wyrazem poprzednim.

En masse f. (a͡ę mas) w massie, ryczałtem, ogółem.

En miniature f. (a͡ę miniatiur) na małą skalę, w zmniejszeniu.

En passant f. (a͡ę passaę) mimochodem; w przelocie.

En profil f. w profilu, widziany z boku, rysowany w przecięciu.

Enquête patrz Ankieta.

Enso et arato ł. mieczem i pługiem.

Ensemble f. (a͡ęsambl) dosł. razem; ogół, całość, zgodność, zespół; w muzyce wykonanie lub kompozycja zbiorowa.

Entente cordiale f. (a͡ęta͡ęt kordial) porozumienie serdeczne, stosunki serdeczne między państwami.

Enterologja g. część anatomji opisowej traktująca o wnętrznościach.

Entomologia g. nauka o owadach.

En tout cas f. (a͡ę tu ka) — w każdym razie na wszelki wypadek; duża parasolka od słońca i deszczu.

Entrechat f. (a͡ętrsza) skok w tańcu, połączony z krzyżowaniem nóg.

Entrecôte f. (Antrkot), kotlet bity cielęcy z żeberkiem.

Entrée f. (a͡ętre) wejście, wchód, opłata za wejście, wstęp.

Entre nous soit dit f. (a͡ętr nu sua di) mówiąc między nami; niech to między nami zostanie; w zaufaniu.

Entrevue f. (a͡ętrwiu) widzenie się, spotkanie się, zobaczenie się z kim, rozmowa z osobą mającą pewne znaczenie, w celu dowiedzenia się jej zapatrywań.

Entrez f. (a͡ętre) proszę wejść!

En trois quarts f. (a͡ę trua kar) wizerunek przedstawiający twarz widoczną w trzech czwartych.

Entuzjasta g. zapaleniec, zagorzalec.

Entuzjazm g. uniesienie, szlachetny zapał, zachwyt.

Enumeracja ł. wyliczenie.

Enuncjacja ł. wysłowienie, wyrażenie zdania lub myśli, ważne oświadczenie złożone ze strony rządu w parlamencie.

En vogue f. (a͡ęwog) mający powodzenie, rozgłos, będący w modzie.

Eoceniczna formacja g. trzeciorzędowe, najstarsze pokłady ziemi, osadowe.

Eo ipso ł. tem samem.

Eol g. bożek wiatru.

Eos g. jutrzenka.

Eolska harfa, instrument muzyczny strunowy, w którym dźwięki wywołuje powiew wiatru, uderzającego o struny.

Epakta g. liczba, która pokazuje, o ile dni rok księżycowy prędzej się kończy od słonecznego (służy do oznaczenia, kiedy nów przypada); w kalendarzu liczba złota.

Eparchja g. namiestnictwo: djecezja greckiego biskupa.

Epicier f. (episje) kupiec korzenny, kramarz.

Epiczna poezja g. poetyczne opowiadanie dawnych czynów i zdarzeń bohaterskich.

Epidemja g. choroba zaraźliwa dotykająca naraz wielu ludzi w jednym czasie i obejmująca pewną przestrzeń kraju.

Epifanja g. objawienie się (Chrystusa); święto Trzech Króli.

Epiglotis g. nagłośnia, nakrywka krtaniowa, języczek.

Epigoni g. potomkowie; naśladowcy i propagatorzy wielkich idei gienjalnych poprzedników, mniej zdolni niżeli ich poprzednicy.

Epigraf g. napis, dewiza, sentencja, godło.

Epigrafika g. nauka o odczytywaniu dawnych napisów na murach, kamieniach, pomnikach.

Epigramat g. krótki dowcipny napis; krótki lekki wiersz dowcipny, fraszka.

Epika g. poezja epiczna.

Epikureizm g. nauka filozofa greckiego Epikura o pokładaniu szczęścia w spokoju duszy i rozumnym użyciu przyjemności życia, następnie pojęta jako hołdowanie uciechom zmysłowym.

Epikurejczyk g. człowiek hołdujący uciechom zmysłowym.

Epilepsja g. wielka choroba, padaczka, choroba Św. Walentego.

Epilog g. zakończenie mowy, poematu, powieści i t. p.; domówienie zawierające wyjaśnienie niektórych szczegółów.

Epinicjon g. pieśń zwycięska.

Epipedometrja g. nauka mierzenia płaszczyzn.

Episjer, ob. Epicier.

Episkopalny kościół g. panujący w Anglji kościół, na czele którego stoi monarcha i biskupi.

Episkopat g. wyświęcenie na biskupa; władza biskupia.

Epistoła g. list; czytanie podczas Mszy św. ustępu z Pisma św., najczęściej z listów apostolskich; utwór poetyczny w rodzaju listu.

Epitafjum g. napis na nagrobku; nagrobek.

Epitalamjum g. pieśń weselna, wiersz ku uczczeniu państwa młodych.

Epitet g. określenie przymiotnikowe lub rzeczownikowe mające rzecz lub imię lepiej określić; niekorzystny przydomek dawany komuś.

Epizod g. ustęp w mowie, w poemacie; opis zdarzenia zbaczający od głównego przedmiotu; ustęp z powieści, z historji, wtrącony, nienależący do głównej akcji.

Epizodyczny g. opis dodatkowy, wtrącony, nie należący do głównego przedmiotu.

Epizootoja g. zaraza na bydło, pomorek.

Epoda g. śpiew końcowy; mały poemat liryczny.

Epoka g. moment rozpoczynający erę; chwila przełomowa rozpoczynająca nowy rozwój historyczny; w astrom. czas, od którego liczy się bieg ciała niebieskiego: planety, komety lub księżyca.

Epopeja, Epos g. poemat bohaterski; poetyczne opowiadanie o wysokim nastroju, mające za treść wielkie wypadki i czyny bohaterskie jednej osoby lub narodu.

Eprevue f. (eprôw) pierwsze odbicie sztychu; próba.

Epruwetka f. walcowate dęte naczynie szklane do robót chemicznych, probówka.

E pur si mouve w. a jednak się porusza! (ziemia) — słowa Galileusza.

Epuzer f. kandydat do małżeństwa.

Equator ł. ob. Ekwator.

Era g. okres czasu poczynający się od niezwykle ważnego epokowego wydarzenia, od którego liczą się lata.

Erato g. muza pieśni miłosnych.

Ereb g. podziemie, państwo umarłych, piekło (u starożytnych).

Erekcja ł. wzniesienie czegoś, założenie; fundacja.

Eremita g. samotnik, pustelnik.

Ergo ł. a więc, a zatem.

Ergoterja f. manja sprzeczania się.

Ergotyna ł. sporysznik, wyciąg ze sporyszu.

Erin, dawna nazwa celtycka Irlandji. f

Erinnje g. (mit.) furje.

Erlkönig n. właśc. Elfenkönig; król Elfów (błęd. „Król olch“).

Eroico w. w muzyce: bohatersko.

Eros g. bożek miłości, amor, miłość.

Erotomanja g. szał miłosny.

Erotyczny g. miłosny. E. poezja; poezja liryczna opiewająca miłość.

Erotyk g. poemacik miłosny.

Erotyzm g. popęd płciowy; usposobienie romansowe.

Erozja ł. rozmywanie, żłobienie, w geolog. działalność żłobiąca wód bieżących, wywierana na powierzchnię ziemi.

Errare humanum est ł. błądzić jest rzeczą ludzką.

Errata ł. sprostowanie omyłek drukarskich.

Erratyczny ł. kamień naniesiony przez wodę i lód.

Erudycja ł. uczoność, wysokie wykształcenie naukowe, rozległa wiedza w pewnym kierunku.

Erudyt ł. uczony, człowiek wysoko wykształcony, oczytany.

Erupcja ł. wybuch z wnętrza ziemi.

Erygować ł. wznosić, ustanawiać, zakładać.

E sempre bene w. i wszystko dzieje się najlepiej na tym najlepszym ze światów.

Esencja ł. istota; rzecz sama bez dodatków; treść, wyciąg; olejek eteryczny otrzymany przez dystylację, wybór.

Esencjonalny ł. składający się z głównej istoty rzeczy, treściwy, pożywny.

Eskadra f. część floty wojennej.

Eskalada f. wtargnięcie do szturmowanego miasta za pomocą drabin; zakradanie się złodzieja nie przez drzwi.

Eskamoter f. kuglarz; umiejący zręcznie chować przedmioty; zręczny złodziej; fałszywie grający (w karty).

Eskamotować f. usunąć, ukryć niepostrzeżenie dany przedmiot w oczach widzów, sprzątnąć co z przed oczu kuglarską sztuką; kraść zręcznie.

Eskapada f. nierozważny wybryk; wymknięcie się; fałszywy skok konia.

Esklandra f. skandal, zgorszenie.

Eskonto w. procent potrącany przy wypłacie należności przed terminem.

Eskorta f. orszak służący do obrony; konwój, straż.

Eskortować f. towarzyszyć, zbrojno odprowadzać.

Eskulap g. bożek sztuki lekarskiej; przen.: lekarz.

Esparceta f. roślina pastewna strąkowa.

Esperanto, rodzaj mowy międzynarodowej sztucznie skombinowanej.

Esplanada f. wolny równy plac przed dużemi budowlami, warownią lub wałami.

Espressivo w. w muz. z naciskiem, dobitnie.

Esprit d’escalier f. (espri deskalie) spóźniony dowcip, odpowiedź, która przychodzi na myśl po niewczasie; (dosł. na schodach).

Esprit fort f. (espri for) człowiek wolnomyślny.

Esq. skr. Esquire a. (eskwair) wielmożny.

Esquisse f. szkic.

Essbouquet f. gatunek perfum kombinowanych z różnych zapachów.

Estakada w. zamknięcie przystani lub ujścia rzeki przez wbicie wielkich pali.

Estetyczny g. zgodny z zasadami i czuciem piękna.

Estetyka g. nauka o objawach piękna, o poczuciu piękna w życiu, sztuce, literaturze i sztukach pięknych; filozofja sztuki.

Est modus in rebus ł. jest sposób na wszystko; wszystko ma swoje granice i cel.

Estrada f. wzniesienie, podwyższone miejsce w salach (koncertowych) naprzeciw widzów, przeznaczone dla artystów, mówców etc.

Estragon f. rośl. Draganek.

Estyma ł. szacunek, poważanie.

Esy-floresy f. ozdoby w zygzaki, wężyki i inne nieregularne linje.

Eszelony f. szyk bojowy, w którym szeregi stoją jeden za drugim tak, że każdy jest jednym bokiem więcej wysunięty od poprzedniego.

Eszofować się f. zapalać się, unosić się, gniewać się.

Etablissement f. (etablisma͡ę) urządzenie, zakład; zakład przemysłowy.

Etablować się f. urządzić się, założyć i urządzić swój sklep, fabrykę.

Etalaż f. wystawa towarów na pokaz.

Etap f. miejsce wypoczynku wojska lub aresztantów podczas marszu; odległość jednej stacji od drugiej; transport wojska, straż eskortująca aresztantów.

Etat f. pensja, płaca służbowa urzędnika, żołd; budżet dochodów i wydatków; być na etacie: zajmować posadę stałą, pobierać stałą pensję; spaść z etatu: stracić tę posadę z powodu jej zwinięcia lub zamienienia na tymczasową.

Etat (l’) c’est moi f. (leta se mua) państwo to ja — słynne słowa przypisywane Ludwikowi XIV.

Etatowy f. należący do składu urzędników; pobierający stałą płacę.

Etażerka f. półki o kilku kondygnacjach, otwartych z boków, na książki i eleganckie drobiazgi.

Etc. skróc. Et cetera ł. i tak dalej, i tam dalej, i inne, i t. p.

Eter g. przypuszczalna substancja wypełniająca przestrzeń wszechświata; chem. bezbarwny płyn bardzo lotny, powstający z działania kwasów na alkohol, używany jako środek orzeźwiający i znieczulający, służy także do użytku technicznego.

Eteryczny g. lotny, powiewny, lekki.

Et haec facienda et illa non omittenda ł. i to zrobić należy i tamtego nie pominąć.

Etiudy f. ćwiczenia muzyczne, wprawy.

Etjologja g. część medycyny, badająca przyczyny chorób.

Etniczny g. tyczący się cech narodowych; pogański.

Etnografja g. nauka o ludach, ich obyczajach, sposobie życia, właściwościach umysłowych, pieśniach, legiendach, wierzeniach etc.

Etnograficzne muzeum, zbiór wytworów sztuki, narzędzi i ubiorów różnych narodów, oraz przedmiotów objaśniających o ich sposobie życia.

Etnologja g. nauka o rasach ludzkich, plemionach, wraz z ich właściwościami anatomicznemi.

Etnopsychologja g. psychologja ludów.

Etui f. (etiui) pudełko, futerał, puzderko.

Etyczny g. moralny, obyczajowy.

Etyka g. nauka o zasadach moralności; filozofja moralności; nauka obyczajowa; zdolność ocenienia czynów własnych i cudzych pod względem ich wartości moralnej.

Etykieta f. przepisy określające zwyczaje i ceremonje ustalone na dworach monarszych, ceremonjał; forma obcowania ściśle przestrzegana w obejściu wyższych warstw towarzystwa; kartka z napisem przywiązana lub przyklejona do przedmiotu, oznaczająca jego zawartość.

Etykietalny f. ceremonjalny.

Etykietalność, zachowanie form etykiety.

Etylen g. gaz złożony z węgla i wodoru, część składowa gazu oświetlającego.

Etymologja g. część gramatyki o pochodzeniu wyrazów, słoworód.

Eubjotyka g. sztuka dobrego życia.

Eucharystja g. dosł. dziękczynienie; Wieczerza Pańska, Sakrament Ciała i Krwi Pańskiej.

Eudemonja g. trwała szczęśliwość, uczucie szczęścia, rozkosz.

Eudemonizm g. pogląd filozoficzny uznający szczęśliwość za najwyższy cel działalności ludzkiej.

Eufemizm g. zastąpienie wyrażenia drażliwego innem przyjemniej brzmiącem omówieniem.

Eufonja g. dźwięczność; przyjemne brzmienie, miłodźwięk.

Eulogja g. dosł. poświęcenie, pobłogosławienie; rozsądek, w mowie i czynach, prawdopodobieństwo.

Eumenidy g. boginie zemsty i złego sumienia, furje, jędze.

Eunuch g. rzezaniec, kastrat, stróż haremu.

Eureka g. znalazłem! okrzyk Archimedesa, gdy odkrył ciężar gatunkowy ciał.

Eurytmja g. proporcjonalność, harmonja form, linji, rytmiczność w słowach i muzyce.

Eutanazja g. łagodna śmierć bez cierpienia.

Euterpe g. muza muzyki i lirycznej poezji.

Eutrofja g. dobre odżywianie.

Ev. skróc. Eventualiter p. Ewentualnie.

Evenement ł. p. Ewenement.

Eventus stultorum magister ł. wypadek, powodzenie, jest nauczycielem głupców.

Evoe, evohe! g. radosny okrzyk u Greków, radość.

Evviva w. niech żyje! wiwat!

Ewakuacja ustąpienie, opuszczenie warowni lub kraju, opróżnienie.

Ewaluacja ł. ocenienie, oszacowanie, określenie wartości.

Ewangieliczny g. według zasad nauki Chrystusa, pełen prostoty i miłości bliźniego, świątobliwy, wzniosło-religijny.

Ewangielik g. protestant, wyznawca zasad Lutra lub Kalwina.

Ewangielista g. autor ewangielji.

Ewangielja g. radosne posłannictwo, dobra nowina; zwiastowanie o przyjściu Zbawiciela; 4 pierwsze księgi Nowego Testamentu, ustęp z tych ksiąg czytany w kościele w czasie Mszy.

Ewaporacja ł. parowanie, ulatnianie się.

Ewenement ł. zdarzenie, wypadek.

Ewentualnie ł. na wszelki wypadek, z zastrzeżeniem, warunkowo.

Ewentualność ł. możliwość nastąpienia jakiego wypadku, zdarzenia.

Ewidencja ł. oczywistość, naoczność.

Ewikcja ł. poręczenie, pewność, rękojmia, gwarancja, zapewnienie, zabezpieczenie.

Ewokacja ł. wywołanie, wezwanie, zapozwanie do sądu niewłaściwego.

Ewolucja ł. rozwój; przeobrażenie, przekształcenie; w marynarce ruchy i obroty floty wojennej; w wojsku lądowem wszelka zmiana szyku.

Ewolucjonizm, kierunek filozoficzny, oparty na teorji rozwoju zjawisk wszechświata.

Ewolucyjna eskadra, oddział floty, który przez ciągłe zmiany ruchu okrętów stara się podejść nieprzyjaciela.

Ewolucyjna lub ewolucjonistyczna teorja, nauka, wyprowadzająca wszystkie rośliny i zwierzęta od jednego lub niewielu gatunków pierwotnych; teorja rozwoju.

Ex ł. były, dawny, niegdyś.

Ex abrupto ł. bez przygotowania, znienacka.

Ex capite ł. z głowy, z pamięci.

Ex cathedra ł. z katedry, na mocy swego posłannictwa, swego stanowiska, jak profesor; iron. wypowiadanie swych opinji tonem przecinającym wszelką dyskusję.

Excelsior ł. w górę, wyżej.

Exceptio ł. wyjątek.

Exchange a. (eksczendż) wymiana, weksel; nazwa giełdy w Londynie.

Excl. skr. Exclusive ł. z wyłączeniem, z wyjątkiem.

Excusez du peu f. (eksiuze diu pö) przepraszam że tak mało.

Exegi monumentum ł. wystawiłem pomnik.

Exempli causa albo exempli gratia ł. dla przykładu, jako przykład.

Exemplum ł. przykład.

Exemptio ł. wyjątek, uwolnienie.

Exequatur ł. niech będzie wykonane; potwierdzenie bulli papieskiej przez rząd krajowy; uznanie obcego konsula handlowego przez rząd.

Exercitium ł. ćwiczenie.

Exhibition f. (ekshibisią) i a. (ekshibiszen) wystawa.

Exilium ł. wygnanie.

Ex improviso ł. niespodzianie.

Ex jure ł. z mocy prawa, z ducha ustawodawstwa.

Ex lege ł. to samo co „Ex jure“.

Ex libris ł. z książek, z księgozbioru.

Ex libre doctus ł. ob. Doctus ex libro.

Ex nexu ł. wypuszczenie ze stosunku, po za stosunkiem.

Ex nihilo nihil ł. z niczego nic.

Exodus ł. wyjście; nazwa drugiej księgi pięcioksięgu Mojżesza; wyjście jakiegoś stronnictwa z sejmu.

Ex officio ł. skróc. ex offo, z urzędu na mocy władzy, urzędowi przysługującej.

Ex omnibus aliquid, in toto nihil ł. z wszystkiego po trochu, a wogóle nic.

Expedite ł. doskonale.

Experientia ł. doświadczenie.

Experientia est optima rerum magistra, doświadczenie jest najlepszą mistrzynią.

Experimentum in anima vili ł. doświadczenie na zwierzętach, na istotach nędznych, nie mogących się bronić.

Explicite ł. wyraźnie, jasno.

Exposé f. wyłuszczenie, wyjaśnienie, przedstawienie sprawy, sprawozdanie.

Ex professo ł. z urzędu, z powołania.

Ex promptu ł. bez przygotowania, naprędce, nagle.

Ex re ł. z okazji.

Exsudat ł. ob. Ekssudat.

Ex tempore ł. od razu coś robić, bez przygotowania; improwizować.

Extérieur (Eksterjör) f. powierzchowność.

Extra ł. zewnątrz, oprócz, wyjąwszy; nadzwyczajny, osobliwy.

Extra muros ł. za murami miasta, zewnątrz murów.

Extraneus ł. p. Ekstran.

Extra ordinem ł. nie w porządku.

Extrèmes (les) se touchent f. (Lezekstrem setusz) — ostateczności się stykają (schodzą).

Ex ungue leonem ł. znać lwa po pazurach.

Ex usu ł. z obyczaju.

Ex voto ł. na zasadzie ślubu.

Ezoteryczny g. tajemny, przeznaczony dla wtajemniczonych.

F.

F. w muz. = Forte.

Fabryka ł. zakład przemysłowy, przerabiający przy pomocy machin i siły ludzkiej surowe materjały na wyroby, służące do bezpośredniego użytku.

Fabrykacja ł. przygotowywanie wyrobów.

Fabrykant ł. właściciel fabryki; przemysłowiec.

Fabrykat ł. sztuczny przerób; wyrób fabryczny; coś podrobionego.

Fabula, Fabuła ł. opowiadanie alegoryczne, bajka; osnowa opowiadania, utworu dramatycznego lub poematu; zmyślone opowiadanie.

Facecja ł. żart, koncept.

Facecjonista ł. człowiek żartobliwy, wesoły.

Facet, facetka, wyrażenie gminne, pogardliwe w znaczeniu, ktoś, osobistość jakaś nieszczególna.

Facette f. (faset) szlifowana płaska ścianka w djamentach.

Fach n. rodzaj zatrudnienia, specjalność, zawód; przegroda, półki.

Fachowy n. zawodowy, specjalny, umiejętny.

Facit ł. „czyni“, suma, wypadek obrachunku.

Facjata w. przednia ściana domu, poddasze; żartobliwie: twarz, oblicze.

Facjenda w. handelek, zamiana towarów, sprzedaż i kupno, frymark.

Façon f. (fasą) sposób; obejście się; kształt, wzór.

Facsimile ł. ob. Faksimile.

Factotum patrz: Faktotum.

Faeton g. syn boga słońca; lekki wytworny otwarty powóz; gatunek ptaka.

Fagot n. instrument muzyczny dęty, drewniany, z dziurkami, klapami i stroikiem, o dźwięku nosowym.

Faille f. (faj) ciężka jedwabna materja.

Faire la cour f. (fer la kur) nadskakiwać, starać się o pannę.

Fait acompli f. (fet akąpli) czyn spełniony, fakt dokonany.

Fajans f. rodzaj glinki do wyrobu przedmiotów, naśladujących porcelanę; wyroby fajansowe.

Fajerkasa n. ubezpieczenie od ognia, opłata ogniowa.

Fajerwerki n. ognie sztuczne.

Fakcja ł. stronnictwo, zwłaszcza polityczne, działające w znaczeniu ujemnem dla widoków osobistych.

Fakelcug n. pochód z pochodniami.

Fakir ar. ubogi mnich mahometański żebrzący; fanatyczny pokutnik hinduski.

Faksimile ł. podobizna; podpis najpodobniej oddany.

Fakt ł. zdarzenie pewne, rzeczywiste; wypadek historyczny; czyn prawdziwy.

Faktor ł. czynnik (w matematyce); pośrednik niższego rzędu, używany do załatwiania różnych interesów.

Faktorja a. wielka osada handlowa w obcym kraju ze składami towarów.

Faktotum ł. człowiek używany do rozmaitych posług, wyręczyciel, totumfacki.

Faktura ł. rachunek przesyłany przez kupca innemu handlującemu, szczegółowy wykaz przesłanych towarów; techniczna budowa utworu muzycznego, lub literackiego.

Faktycznie ł. rzeczywiście, istotnie, na zasadzie faktów.

Fakultet ł. wydział uniwersytecki.

Falanga g. szyk bojowy wojska Macedońskiego; przen. zwarte szeregi, zastęp ludzi jedną ławą idący.

Falanster f. wielki budynek, urządzony według projektu socjalisty Fouriera dla pewnej liczby osób, które miałyby razem mieszkać, razem pracować i ciągnąć wspólne korzyści ze wspólnej pracy.

Falc n. wpust, wcięcie w drzewie dla założenia drugiego kawałka, zakładka; dać na falc: założyć, zagiąć tak, aby się trzymało razem.

Falcować n. składać, szczególnie arkusze papieru w formę książkową.

Faldistorium, Faldystorz, ł. krzesło, na którem siada biskup w czasie obrzędów.

Falern ł. słynne ulubione wino starożytnych Rzymian, pochodzące z winnic Szampanji.

Faliment f. niewypłacalność, bankructwo.

Falkonet f. dawna mała armata polowa, śmigownica.

Falset w. regiestr głosu męskiego, t. zw. „z głowy“ głos fistułowy.

Falstaf a. nazwisko samochwała, tchórza i hulaki, którego przedstawił Szekspir w swoich komedjach; pieczeniarz, kłamiący a dowcipny nicpoń.

Falsyfikat ł. przedmiot, dokument, pieniądz sfałszowany, podrobiony.

Fałsz n. nieprawda, kłamstwo, obłuda; w muz.: niezgodność dźwięków.

Fama ł. wieść, pogłoska, rozgłos, sława.

Familjarny ł. poufały, zażyły.

Famulus ł. poufały sługa artysty, literata, studenta etc.

Fanatyk ł. zagorzalec, zapaleniec religijny lub polityczny.

Fanatyzm g. przesadna żarliwość, przejęcie się fałszywemi lub przesadnemi przekonaniami połączone z prześladowaniem inaczej myślących.

Fandango h. taniec hiszpański z kastanietami.

Fanfara f. uroczysty sygnał na trąbkach w wojsku przy oddawaniu honorów przełożonym; krótki utwór muzyczny na trąby, wyrażający radość lub tryumf.

Fanfaron f. samochwał, chełpliwy, pyszałek.

Fanfaronada f. przechwałki.

Fant n. zastaw, zakład.

Fantasmagorja g. przedstawienie duchów, widm etc., zapomocą specjalnych przyrządów, a zwłaszcza latarni czarnoksięskiej; urojenie, mamidło, widziadło.

Fantasmoskop g. zwierciadło czarodziejskie, dające obrazy powiększone, rozszerzone lub zwężone.

Fantastyczny g. urojony, nadprzyrodzony, niezwykły, niezgodny z rzeczywistością.

Fantastyk, dziwak, człowiek z charakterem zmiennym, nierównym, kapryśnik.

Fantazja g. wyobraźnia, siła twórcza, urojenie, wymysł, przemijająca zachcianka, dziwactwo, kaprys, dobra mina; utwór muzyczny lub literacki o dowolnej formie.

Fantazjować g. puścić wodze wyobraźni, marzyć.

Fantom f. widmo, mara, złudzenie.

Fantosz w. teatr marjonetek.

Fantować n. brać w zastaw rzeczy ruchome, zajmować, zagrabiać; fantować się zastawiać swe rzeczy.

Fara n. kościół parafjalny.

Farandola f. taniec narodowy prowansalski.

Faraon, nazwa dawnych królów egipskich; gra hazardowna w karty.

Farma a. lub ferma f. małe gospodarstwo rolne, folwark.

Farmaceuta g. aptekarz.

Farmacja g. aptekarstwo, nauka o przyrządzaniu lekarstw.

Farmakognozja g. nauka o surowych materjałach, służących do przyrządzania lekarstw.

Farmakologja g. nauka o działaniu lekarstw.

Farmakopea g. spis i opis materjałów aptecznych wydany przez rząd, oraz przepisy, tyczące się wyrobu przechowywania i wydawania lekarstw.

Farmazon f. (po fr.: francmaçon) członek stowarzyszenia wolnych mularzy; pogardl. niedowiarek, nowator.

Farmer a. w Anglji i Ameryce dzierżawca folwarku, posiadacz folwarku.

Farniente w. przyjemny wypoczynek; miłe, słodkie próżnowanie.

Farsa f. utwór sceniczny bez głębszej myśli, ale pobudzający do śmiechu, krotochwila; gruby żart.

Farsz f. nadzienie z siekanego mięsa, ryb, bułki lub t. p.

Faryna w. mączka cukrowa.

Faryniarz, utrzymujący garkuchnię.

Farys arab. jeździec, rycerz.

Faryzeusz hebr. członek sekty żydowskiej z czasów Chrystusa; przen. przewrotny, obłudnik.

Fasada f. frontowa czyli przednia część budynku.

Fasc. skróc. Fascykuł ł. plik, zwój papierów, dokumentów; duży zeszyt.

Fascynacja ł. oczarowanie, olśnienie, urzeczenie.

Faseta p. Facette.

Fashionable a. (feszionebl) wykwintny, modny, gustowny; człowiek światowy.

Fasja, obrachowanie przychodu i rozchodu z majątku, dla obliczenia czystego dochodu, a od niego podatku.

Fason f. forma, model, krój, kształt, sposób.

Fasulec n. w uprzęży konia: rzemyki idące od kantaru do chomonta.

Faszyna f. wiązki gałęzi lub chróstu, służące do urządzenia tam, grobli i wałów obronnych.

Fatalista ł. wierzący w przeznaczenie.

Fatalizm ł. wiara w przeznaczenie, w los nieuchronny.

Fatalność f. niepomyślny zbieg okoliczności, nieuniknione przykre zdarzenie.

Fatalny f. nieszczęsny, nieuchronny.

Fatamorgana w. ułudny obraz optyczny, zjawiający się w powietrzu wśród pustyń lub na morzu jako odbicie oddalonych przedmiotów, miraż.

Fatum ł. przeznaczenie, los nieuchronny, konieczność.

Fauna ł. ogół zwierząt właściwych jakiej okolicy.

Faustrecht n. prawo pięści.

Faute f. (fot) błąd, omyłka.

Faute de mieux f. (fot de mjö) w braku czegoś lepszego.

Faux ménage f. (fo menaż) niby małżeństwo.

Faux pas f. (fo pa) fałszywy krok, błąd.

Fawor ł. łaska, szczególne względy, przychylność, sprzyjanie.

Faworki, barwne wstążki u koszuli w krakowskim stroju; ciastka kruche w kształcie zwijanych wstążek, chrust.

Faworyt f. ulubieniec.

Faworyzacja f. okazywanie komuś szczególnej życzliwości.

Faworyzować f. otaczać szczególnemi względami, protegować.

Faza g. odmiana; zmiana losu w życiu człowieka lub narodu, odmiany księżyca, lunacje.

Febris aurea ł. gorączka złota.

Febus g. bożek słońca Apollo.

Fec. skróc. Fecit ł. „wykonał“ (podpis autora na obrazach, sztychach).

Fechmistrz n. nauczyciel robienia bronią, szermierz.

Fechtować się n. wprawiać się w robieniu rapirem, pałaszem, szpadą, floretem.

Federacja ł. połączenie, związek kilku samoistnych prowincji, miast, krajów, państw, w ten sposób, aby tworzyły na zewnątrz jednę polityczną całość.

Federalizm ł. kierunek polityczny, dążący do utworzenia federacji; system wolnego związku krajów.

Féerie f. (feeri) sztuka sceniczna czarodziejska.

Fekalja ł. odchody.

Felajza n. torba skórzana podróżna, tłomoczek.

Felcech n. pendent u pałasza.

Feldfebel n. najstarszy podoficer w piechocie, sierżant.

Feldjeger n. kurjer, goniec wojskowy, rządowy.

Feldmarszałek n. marszałek polny, najwyższy stopień wojskowy.

Feldszpat n. minerał, składający się z krzemionki, glinki i potażu, spat polny, skaleń.

Feler n. błąd, wada, usterka.

Felicytacja ł. życzenie szczęścia.

Feljeton f. odcinek dziennika, w którym bywają pomieszczane utwory beletrystyczne lub krytyki sztuki i literatury.

Feljetonowy styl — styl, sposób pisania, lekki barwny, błyskotliwy.

Fellahowie ar. ludność osiadła rolnicza w Egipcie.

Felonja ł. w dawnym prawie lennym: zdrada, złamanie wiary, zerwanie wierności; w prawodawstwie ang. ciężka zbrodnia.

Felpa n. tkanina jedwabna z długim włosem, podobna do pluszu, używana do wyrobu kapeluszy.

Feluka ar. mały, wązki a długi statek korsarski żaglowy z wiosłami.

Fem. skr. Femininis ł. rodzaj żeński (w gramatyce).

Feministka, zwolenniczka feminizmu.

Feminizm f. dążność do równouprawnienia kobiet.

Feniks g. ptak bajeczny, odradzający się z własnych popiołów, symbol odrodzenia; osoba lub rzecz rzadka, cenna, jedyna.

Fenjanizm a. zasady tajemnej partji politycznej w Irlandji, dążącej do uwolnienia kraju z pod panowania angielskiego.

Fenol g. to samo co kwas karbolowy.

Fenomen g. zjawisko, objaw niezwykły, osobliwość.

Fenomenalny g. niezwykły, nadzwyczajny, wyjątkowy.

Feralny ł. uważany za nieszczęśliwy, przynoszący nieszczęście, złowróżbny, niepomyślny.

Feretron ł. obraz lub ołtarzyk noszony na procesji.

Ferezja tur. suknia zwierzchnia w rodzaju płaszcza, okrycie kobiet tureckich.

Ferje ł. chwile wolne od pracy, dni odpoczynku, wakacje, święta.

Ferma f. ob. Farma.

Fermata w. w muz. znak dłuższego zatrzymania się na jednym tonie.

Ferme f. (ferm) stały, stanowczy, człowiek silnego charakteru.

Ferment ł. pewne substancje i drobne ustroje (bakterje) wywołujące fermentację, zaczyn; przen.: czynnik burzący w społeczeństwie, wzniecający niechęci, siejący niezgodę.

Fermentacja, przemiana chemiczna wywołana w ciałach organicznych przez fermenty.

Fermer a. lub Fermier f. patrz: Farmer.

Fermoar f. zapinka przy sznurkach paciorków, łańcuszkach etc.

Fernambuk, barwnik czerwony pochodzący z drzewa Brezylja.

Ferować ł. wydać wyrok.

Fertyczny n. zręczny, zwinny.

Feruła ł. dyscyplina, kara.

Ferwor ł. gorliwość, żarliwość, zapał, uniesienie.

Festina lente ł. śpiesz się powoli.

Festival a. wielka uroczystość muzyczna.

Feston f. ozdoba dekoracyjna w kształcie półwieńca z kwiatów, zieleni lub z barwnych tkanin.

Festyn f. uroczystość, bankiet, uczta, biesiada.

Feta f. to samo co festyn.

Fetfa ar. rezolucja, nieodwołalny dekret muftiego w Turcji.

Fetować f. częstować kogo hojnie, ugaszczać.

Fetysz port. przedmiot czczony przez pogan jako bóstwo, bałwanek.

Fetyszyzm, cześć oddawana fetyszom, bałwochwalstwo, pogaństwo.

Feu f. (fö) oddzielne wynagrodzenie aktorów za każdy występ, oprócz pensji.

Feudalizm ł. lennictwo, urządzenie społeczne w średnich wiekach oparte na prawie zależności lennika od władcy, który mu nadał ziemię (lenno).

Feudalny ł. lenniczy, hołdowniczy.

Fez ar. czerwona wełniana czapeczka w kształcie ściętego stożka, przyozdobiona kwastami używana na Wschodzie.

FF. w muz. fortissime.

Fiat justitia ł. niech będzie sprawiedliwość.

Fiat lux ł. niech się stanie światłość; niech prawda wyjdzie na jaw.

Fibra ł. włókno, włókno mięśni.

Fibrylla ł. włókienko mięsne.

Fibryna ł. włóknik krwi, substancja białkowata, powstająca przy krzepnięciu krwi.

Ficlaus n. mały bekas (ptak brodzący).

Fideikomis f. majątek, spadek lub zapis, powierzony komuś dla oddania trzeciej osobie; majorat.

Figura ł. osoba, posąg, postać, kibić, postawa, postać symboliczna, wyobrażenie, rysunek; przenośnia; osoba zajmująca wysokie stanowisko na urzędzie.

Figurant lub Figurantka, aktor lub aktorka na scenie w rolach niemych; w balecie: tańczący w grupach (nie solo).

Figurować ł. być obecnym przy czemś, bez brania czynnego w tem udziału; znajdować się, (pozycja zapisana w księgach handlowych); mieć lub udawać znaczenie.

Figurycznie ł. pod postacią, przenośnie.

Figuryczny ł. obrazowy.

Fikcja ł. zmyślenie, wymysł, przypuszczenie, utwór wyobraźni.

Fiksacja ł. lekki obłęd, polegający na tem, że człowiek ciągle myśli lub mówi o jednym przedmiocie.

Fiksat ł. półwarjat, bzik.

Fiksatyw f. płyn przeznaczony do utrwalenia rysunków węglowych, kredkowych i pastelowych.

Filantrop g. człowiek miłujący ludzi i czyniący im dobrze.

Filantropja g. miłość ludzi, dobroczynność.

Filar n. słup podpierający sklepienie, kolumna; przen. główna podpora.

Filaret g. miłośnik cnoty.

Filatelista g. zbieracz marek pocztowych.

Filc n. pilśń.

Filet f. (file) polędwica.

Filet f. w introligatorstwie ozdoba linijna na grzbiecie książki.

Filemon i Baucis, słynna w starożytności para małżeńska, mimo lat podeszłych czule do siebie przywiązana; przen.: czuli małżonkowie.

Filharmoniczny g. lubiący muzykę, meloman.

Filhelleni g. przyjaciele Greków, wspierający ich w czasie wojny o niepodległość w r. 1826.

Filigran f. delikatny, ażurowy, złotniczy wyrób z cienkiego złotego lub srebrnego drutu; znaki wodne na papierze.

Filigranowy f. delikatny, misterny.

Filipika g. mowa gwałtowna, przeciw komuś wymierzona; pismo polemiczne.

Filister, człowiek o ciasnym i małostkowym sposobie myślenia, obojętny na sprawy ogólno-ludzkie.

Filja, Filjał ł. oddział głównego przedsiębiorstwa handlowego lub przemysłowego, prowadzony w innym miejscu pod tą samą firmą.

Filjacja ł. wykaz przodków, i pochodzenia; układ dokumentów jak jedne po drugim następują.

Filjalny kościół, kościół nie będący parafją, ale zależny od kościoła parafjalnego.

Filogeneza g. szereg zmian, jakim ulegają gatunki i pokolenia.

Filoksera g. gatunek owadu niszczącego winnice.

Filolog g. badacz języka, literatury i starożytności pewnego narodu lub szczepu i mający wykształcenie filologiczne.

Filologja g. system nauk dotyczących cywilizacji starożytnych Greków i Rzymian, lub narodów nowożytnych szczepu romańskiego, giermańskiego, słowiańskiego.

Filosemityzm g. kierunek przyjazny dla żydów.

Filomat g. miłośnik nauki.

Filować f. kopcić (o lampie); kręcić, szachrować, oszukiwać (w kartach).

Filozela f. przędza jedwabna nie kręcona.

Filozof g. (dosł. miłośnik mądrości), mędrzec, uczony, znawca filozofji.

Filozofja g. (dosł. miłość mądrości), nauka badająca ogólne zasady wiedzy w celu wyjaśnienia szczegółowych objawów bytu.

Filtr ł. przyrząd do oczyszczania płynów, cedzidło.

Filtracja f. przecedzanie, przesączanie.

Filung, Filunek n. gładka lub wypukła część deski obramowana i olistwowana w drzwiach lub w ścianie drewnianej.

Filut f. figlarz, żartowniś, szczwany lis, frant, łotr.

Filuterja f. przebiegłość, chytrość, krętactwo.

Finalnie ł. ostatecznie; celowo.

Finał ł. koniec, zakończenie, ustęp końcowy.

Finanse f. skarbowość; majątek, dochody i wydatki państwa, skarb państwa; administracja dochodami państwa; w ogóle stan majątkowy.

Finansista f. człowiek obeznany z finansami, robiący duże interesy pieniężne.

Fin de siècle f. (fę de siekl) dosł.: koniec wieku; wyrażenie francuskie dla oznaczenia wybryków moralnych i dziwactw, jako objawów schyłku XIX-go wieku.

Fine w. koniec.

Fines f. człowiek chytry, przebiegły.

Finezja f. delikatność, subtelność, wyrafinowanie; bystrość, przenikliwość; chytrość, przebiegłość.

Fimfa, puszczenie komuś dymu rurką pod nos; lekceważąca niegrzeczność, obraza.

Finis ł. koniec, zakończenie.

Finis coronat opus ł. koniec wieńczy dzieło.

Finish a. w wyścigach: w ostatnim obiegu nagłe wysunięcie się naprzód, świetne zakończenie biegu.

Finita la comedia w. rzecz skończona.

Finta w. w fechtunku pozorny, zamierzony a nie wykonany cios dla wprowadzenia przeciwnika w błąd; udawanie, zmyślanie.

Fioraja w. kwiaciarka.

Fioritura w. przyozdabianie (umiejętne) śpiewu; ozdoby, pasaże (w muzyce).

Fircyk n. modniś, trzpiot, wiercipięta.

Firet, w drukarstwie czcionka bez znaku, służąca do oddzielania od siebie liter lub wyrazów, równa grubością szerokości pisma.

Firma w. nazwisko, pod którym kupiec prowadzi interes handlowy, używane przy podpisywaniu listów, na szyldzie etc.

Firmament ł. sklepienie niebieskie.

Firman albo Ferman tur. piśmienny rozkaz, rozporządzenie sułtana tureckiego.

Fis w muz., nazwa tonu F. podwyższonego o pół tonu za pomocą krzyżyka.

Fisharmonika w. instrument muzyczny klawiszowy opatrzony miechem.

Fiskalny ł. tyczący się skarbu państwa, skarbowy; urzędnik pilnujący gorliwie interesów skarbowych.

Fiskus ł. skarb państwa, skarb publiczny.

Fistuła ł. przetoka, kanał ropny idący od wrzodów wewnętrznych, lub między wrzodami; głos gardłowy.

Fitolit g. skamieniałość roślinna.

Five o’clock tea a. (fajw oklok ti) przyjęcie gości popołudniowe (o 5-tej godzinie).

Fixe f. (fiks) stały.

Fixum locum ł. miejsce stałe.

Fizjognozja g. znajomość i badanie przyrody.

Fizjografja g. opis przyrody pewnego kraju lub miejscowości.

Fizjokrata g. zwolennik fizjokratyzmu.

Fizjokratyzm g. system, wedle którego rolnictwo jest jedynym źródłem bogactwa narodowego.

Fizjologja nauka badająca czynności życiowe w organizmie ludzi, zwierząt i roślin.

Fizjonomika g. nauka o poznawaniu charakteru z rysów, z wyrazu twarzy.

Fizjonomista g. człowiek posiadający zdolności poznawania charakteru ludzi z rysów i wyrazu twarzy.

Fizjonomja g. wyraz twarzy, rysy, wygląd.

Fizyczna siła, siła natury, siła cielesna.

Fizyk g. uczony zajmujący się fizyką; w Niemczech i Austrji inspektor lekarski, czuwający nad zdrowotnością powierzonego mu okręgu i wydający opinję w sprawach sądowych i policyjnych.

Fizyka g. nauka o prawach przyrody, o własnościach ciał oraz o zjawiskach, przy których nie następuje zmiana w wewnętrznym ustroju tychże ciał.

Fizys g. postać, wygląd.

Fjakr f. dorożka, powóz publiczny do najęcia.

Fjasko w. zupełne nieudanie się czego, niepowodzenie.

Fjordy szw. wązkie a długie zatoki o skalistych i wysokich brzegach.

Flader n. słój w drzewie, kamieniu, marmurze; przen.: kłamca, próżniak, blagier.

Flaga a. chorągiew o kolorach narodowych, czasem opatrzona herbami i godłami narodowemi, bandera.

Flaga ł. dżdżysty, przykry stan powietrza, słota.

Flagielant ł. członek średniowiecznej sekty religijnej biczowników.

Flanca n. młoda roślinka przeznaczona do przesadzenia z inspektu w grunt.

Flank f. bok, strona, skrzydło, szczególniej szyku wojskowego.

Flankować f. obraniać bok wojska, zajść z boku, osłaniać fortyfikacje bocznicami.

Flażolet f. mały flecik; wysokie tony w skrzypcach, gitarze, naśladujące flet.

Flegma g. gęsta ciecz wydzielana przez błony śluzowe, śluz; zimna krew, obojętność, powolność charakteru.

Flegmatyk g. człowiek powolnego temperamentu, obojętny, chłodny w postępowaniu.

Fleksja ł. uchylenie, zgięcie, skrzywienie; nauka o odmianach (deklinacji i konjugacji), odmiana (w gramatyce).

Flet, instrument muzyczny dęty, drewniany, w kształcie rurki z dziurkami i klapami.

Fletrowers w. dęty drewniany instrument muzyczny.

Flibustjer f. rozbójnik morski na morzach środkowej Ameryki, korsarz, pirat; przen.: awanturnik, łotr, oszust.

Flinta n. fuzja myśliwska, strzelba, skałkówka.

Flintglas a. szkło czyste kryształowe, zawierające ołów, używane w dalekowidzach.

Flintpas n. pas od fuzyi.

Flirt, Flirtation a. zaloty, kokietowanie, bałamucenie.

Flis, flisak n. majtek rzeczny trudniący się spławem drzewa i zboża.

Flobert f. strzelba odtylcowa do strzelania na niewielkie odległości małemi kulkami.

Flogiston g. w dawnej chemji pierwiastek ognia, znajdujący się we wszystkich ciałach palnych.

Flora ł. bogini kwiatów; ogół roślin, właściwych danemu krajowi lub miejscu.

Floren ł. złoty austrjacki, reński, gulden = 60 kop.

Florescencja ł. kwitnienie.

Floret a. rodzaj szpady z gałką skórzaną na końcu ostrza, używany przy nauce fechtunku; gruba, szorstka przędza jedwabnicza, pierwszy oprzęd jedwabniczy.

Flota f. ogół okrętów wojennych lub handlowych; żart. pieniądze.

Flotylla f. mała flota.

Flower p. Flobert.

Fluid ł. płyn, ciecz.

Fluksja ł. rodzaj bólu zębów z obrzmieniem dziąseł.

Fluktuacja ł. falowanie, przelewanie się; zmiana; chwiejność, wahanie się, niestałość.

Fluor g. pierwiastek chemiczny, gaz żółtawy o ostrym zapachu.

Fluorescencja ł. zjawisko świetlne powstające w niektórych ciałach, (fluoryt, nafta) wskutek pochłaniania przez nie światła, którem są oświetlone, i wydawanie go następnie, lecz odmiennej barwy.

Fluspat n. minerał, połączenie fluoru z wapniem, topnik, fluoryt.

Fluoryt p. Fluspat.

Focoso w. (fokozo) w muz.: z ogniem.

Foksal a. dworzec kolei żelaznej; budynki w ogrodzie pozamiejskim, przeznaczone dla zabawy publicznej.

Fokus ł. ognisko, punkt, w którym zbierają się promienie odbite od zwierciadła lub załamane w soczewce.

Fol skróc. ob. folio.

Folblut n. koń angielski wyścigowy czystej krwi, piękny koń rasowy.

Foljał, Foljant ł. gruba księga in folio t. j. w formacie arkusza złożonego we dwoje.

Folio ł. wielki arkuszowy format księgi, arkusz; stronnica w księdze handlowej.

Folio verso ł. na odwrotnej stronie.

Foljować ł. numerować stronnice w księdze, paginować.

Folkething, izba deputowanych w parlamencie duńskim.

Folklor a. rzeczy ludowe (podania, pieśni, zwyczaje i t. d.).

Folklorysta, znawca i badacz ludowych zwyczajów, pieśni, legiend etc.

Folklorystyka a. nauka o rzeczach ludowych, badania folkloru.

Folować ł. wałkować sukno, aby było więcej zbite.

Folusz ł. maszyna, zapomocą której tkaniny wełniane spilśniają się przez uderzanie tłokiem.

Fomentacja ł. leczenie mokremi gorącemi okładami; podniecanie.

Fonetyka g. część fizyki obejmująca naukę o dźwiękach, głosownia (część gramatyki).

Fonograf g. przyrząd zatrzymujący mechanicznie (za pomocą elektryczności) i powtarzający dowolną ilość razy wszelkie dźwięki, mowę, śpiew, muzykę i t. p.

Fonologja g. ob. Fonetyka.

For n. ob. Fory

Fora n. drugi raz, bis; ł. precz stąd.

Force majeure f. (fors mażör) siła wyższa, przeszkoda nie do zwalczenia.

Foreign-office a. (foren ofis) ministerjum spraw zewnętrznych w Anglji.

Forela n. pstrąg.

Forma ł. kształt, układ, sposób, wzór, model, pozór, krój, moda, ceremonja; przyrząd, naczynie do nadawania kształtu odlewom, wyrobom; naczynie gliniane do wypiekania bab z ciasta; czcionki ściśnięte w ramy, stanowiące mający się odbić arkusz druku.

Formacja ł. ukształtowanie; w gieologji: pokłady ziemi, warstwy skorupy ziemskiej utworzone w pewnym okresie gieologicznym; w strategice: ustawienie oddziałów wojska.

Formalista ł. trzymający się ściśle przepisów i form zewnętrznych.

Formalizm ł. trzymanie się zewnętrznej formy, bez wnikania w treść i ducha rzeczy, trzymanie się ścisłe zwyczajów i przepisów, biurokratyzm.

Formalności, pewne utarte sposoby i warunki postępowania urzędownie wskazane.

Formalny ł. zewnętrzny, powierzchowny; całkowity, skończony, zupełny; prawidłowy; stanowczy, wyraźny.

Format ł. kształt, wielkość, rozmiar np. książki, arkusza.

Formować ł. kształtować, nadawać formę, układać, tworzyć, wytwarzać, ustawiać (w wojsku).

Formularz ł. wzór, przepis, schemat, według którego pisze się akty urzędowe, handlowe i t. p.

Formuła ł. wyrażenie przyjęte lub przepisane przy układaniu aktu, podania etc.; wyrazy lub znaki uwidoczniające zwięźle jakieś twierdzenia naukowe (w algiebrze, chemji etc.).

Formułować, określić jasno i treściwie, ująć w ścisłe wyrażenie.

Formy towarzyskie, sposób obejścia się, przyjęty przez ludzi dobrze wychowanych.

Fornir n. cieniutkie deseczki z drzewa kosztowniejszego, naklejane na wyroby stolarskie z drzewa miększego i tańszego.

Forpoczta n. straż przednia, mająca na celu obserwację nieprzyjaciela, rekonesans.

Forsa f. siła, moc, wysiłek.

Forsować f. zmuszać do wytężenia siły, usilnie popierać; w ogrodn. przyśpieszać sztucznie wzrost roślin; forsować się: męczyć się, przymuszać się, wysilać się.

Forsownie, z wysiłkiem, z natężeniem sił.

Forszlag n. w muz. ozdobnik, figura służąca do upiększenia i urozmaicenia melodji.

Forszpan n. stangret powożący z konia, foryś.

Forsztowanie n. drewniana ściana odgradzająca; przepierzenie.

Forszus n. zaliczenie, pieniądze naprzód dane na rachunek pensji lub zamówionej roboty.

Fort f. samoistna mała warownia, część, ogniwo w ufortyfikowaniu większej twierdzy.

Forte w. silnie, mocno, głośno.

Forteca w. miejsce ufortyfikowane, twierdza, warownia.

Fortel n. sprytne podejście, podstęp.

Fortissime w. w muz. bardzo silnie.

Fortuna ł. bogini szczęścia, szczęście, los; majątek.

Fortuna audaces juvat ł. ob. Audaces fortuna juvat.

Fortunka, rodzaj malutkiego przenośnego bilardu, w którym kulka popchnięta, natrafia na przeszkody i wpada na numery.

Fortyfikacja f. obwarowanie twierdzy, wały obronne, okopy, szańce.

Forum ł. rynek w dawnym Rzymie, miejsce roztrząsania spraw publicznych.

Fory n. dawać, dobrowolnie dawać komuś chwilową przewagę w początkach gry lub wyścigu; fory mieć u kogoś: być cenionym, lubianym, protegowanym.

Forytować f. popierać kogo lub czyją sprawę.

Forzando w. w muz. z silnem naciśnięciem jednego dźwięku lub akordu.

Fosa ł. dół, przekop, kanał, rów.

Fosfor g. pierwiastek chemiczny, metaloid silnie trujący, łatwo zapalny, świecący w ciemności.

Fosforescencja g. własność niektórych ciał świecenia w ciemności.

Fosforyt g. minerał, połączenie kwasu fosforowego z wapniem, używany jako nawóz.

Fossilja ł. ciała kopalne, skamieniałości.

Fotoceramika g. sztuka wypalania obrazów fotograficznych na porcelanie, szkle, emalji.

Fotochemja g. nauka o chemicznem działaniu światła.

Fotodruk g. patrz: Fototypja.

Fotografja g. zdejmowanie widoków i portretów za pomocą chemicznego działania światła.

Fotometr g. przyrząd do mierzenia siły światła.

Fotosfera g. świetlna powierzchnia słońca, jaśniejsza w środku, a ciemniejsza ku brzegom.

Fototyp g. rycina odbita sposobem światłodrukowym, światłodruk.

Fototypja g. sposób otrzymywania wypukłych płyt drukarskich za pomocą trawienia obrazów fotograficznych przeniesionych na metal.

Foyer f. (fuaje) ognisko; sala albo korytarz ozdobny obok sali teatralnej, koncertowej lub posiedzeń, zwykle połączona z bufetem.

Fr. skróc. franco.

Fracht n. przewóz towarów, ładunek towarów, opłata za przewóz towarów.

Frachtowy list a. fracht n. zawiadomienie, zawierające wykaz wysłanego towaru, jego wagę i należność za przewóz.

Fracta pagina ł. stronnica złożona wzdłuż we dwoje i w jednej połowie zapisana lub zadrukowana.

Fragment ł. ułamek, ustęp z większego dzieła, cząstka, szczątek, urywek, kawałek; czcionki rozsypane.

Frakcja ł. ułamek, cząstka; stronnictwo.

Fraktura ł. złamanie kości, pismo gotyckie łamane.

Franc maçon f. (fra͡ę masą) wolny mularz, farmazon.

Franco w. wolny od opłaty, opłacony.

Franc tireur f. (fra͡ę tirör) wolny strzelec, ochotnik, partyzant z wojny francusko-pruskiej 1870—1871 roku.

Frank f. pieniądz francuski = 25 kop.

Frankatura f. opłata, opłata z góry za list lub pakunek.

Frankować, listy lub posyłki opłacać na poczcie.

Frant n. człowiek chytry, szalbierz, filut.

Frapować f. zwracać uwagę, wzbudzać podziw.

Frater ł. brat; brat lub braciszek zakonny.

Fraternizować f. bratać się, żyć z sobą poufale.

Fraucymer n. damy dworskie przy pani dworu; pomieszkanie kobiet należących do dworu pańskiego.

Fraza g. w muz. cząstka melodji, mająca pewne zaokrąglenie.

Frazeolog g. wypowiadający gładko zdanie pozbawione głębszej myśli.

Frazeologja g. budowa zdań i okresów; wyrażenia składne i dźwięczne ale bez treści, sposób gładkiego wysłowienia się przy ubóstwie myśli.

Frazes g. zdanie, wyrażenie, zwrot, sposób wysłowienia się; czcze słowa.

Frazowanie, w muz. uwydatnianie myśli muzycznych, właściwe ich akcentowanie i delikatne cieniowanie.

Freblówka, Freblanka n. nauczycielka początkowa, ucząca według metody Fröbla (poglądowej).

Fregata f. silnie zbudowany szybki trójmasztowy statek wojenny; ptak nadmorski.

Frejlina n. dama dworska, należąca do orszaku monarchini.

Frekwencja ł. uczęszczanie, odwiedzanie, znaczna ilość gości przyjeżdżających (do miejsca kąpielowego, do miejsca w pięknej okolicy).

Frenetyczny f. gwałtowny, niepowściągliwy, szalony.

Frenezja f. szał, zapał.

Frenologja g. nauka wnioskowania o zdolnościach umysłowych z kształtów czaszki.

Freski w. ob. Al fresco.

Fricassée f. (frikasé) potrawka.

Fronda f. proca; polityczne stronnictwo we Francji za czasów małoletności Ludwika XIV; stronnictwo niezadowolonych z rządu, malkontentów.

Front f. czoło, przednia strona, przód budynku lub szyku wojskowego.

Fronton f. szczyt trójkątny nad gzymsem ściany frontowej gmachu, górna architektoniczna ozdoba budynku.

Frutti di mare w. dosł. owoce morza; drobne skorupiaki morskie jadane we Włoszech.

Fryc n. nie obeznany jeszcze z zajęciem, nowicjusz.

Frygijska czapka, miękka czerwona śpiczasta czapka z opadającym naprzód górnym końcem, używana jako godło w czasie rewolucji francuskiej.

Frykasy f. łakocie, przysmaczki, smakołyki.

Frykcja ł. tarcie, nacieranie (maści); przen.: obicie, przetrzepanie kogo.

Frymark n. handel, zamiana, kupczenie, szacherka.

Fryszerka n. zakład przerabiający surowiec na żelazo kute.

Frytura f. łój wołowy, przetopiony z masłem lub smalcem i używany po garkuchniach do smażenia.

Fryz g. w budownictwie; wązki pas biegnący poziomo między dolnym architrawem a gzymsem, nadbrusie; obramowanie poziome ścian, drzwi, pieców i t. d.

Fryza f. wysoki kołnierzyk fałdowany.

Fryzura f. piękne uczesanie i ułożenie włosów.

Fueros hiszp. zbiór praw, statuty zawierające przywileje niektórych miast i prowincji w Hiszpanji.

Fuga w. połączenie; ścisłe spojenie kawałków drzewa lub kamieni; ucieczka; kompozycja muzyczna, w której temat wypowiedziany przez jeden głos lub instrument, przejmowany i powtarzany jest przez inne głosy lub instrumenty.

Fugas chrustas, wyrażenie makaroniczne, znaczy: uciec, drapnąć, dać drapaka.

Fugit irreparabile tempus ł. czas bezpowrotnie ucieka.

Fuksyna n. sztucznie otrzymany barwnik anilinowy, barwiący na czerwono.

Fular f. lekka jedwabna materja; chustka jedwabna na szyję.

Fulguryty ł. strzałki piorunowe, rurki utworzone z piasku stopionego wskutek uderzenia piorunu.

Fulminować ł. błyskać, grzmieć gwałtownie, eksplodować, wybuchać gniewem, piorunować, oburzać się, fukać.

Fumarole w. otwory w gruncie wulkanicznym, z których wydobywa się para wodna i gazy.

Fumigacja ł. okadzanie.

Fumoir f. (fiumuar) osobny pokój do palenia cygar.

Fumy ł. próżność, nadętość, pycha, duma, tony, zadzieranie nosa do góry.

Fundacja ł. założenie czego, nadanie, zapis, ustanowienie, zakład.

Fundament ł. podstawa, podwaliny, zasada.

Fundamentalny ł. zasadniczy, główny, będący podstawą.

Fundować ł. zakładać, ustanawiać, stawiać swoim kosztem, czynić zapis; oprzeć co na zasadzie; robić komu przyjemność swoim kosztem, płacić za czyją przyjemność; fundować się: zaopatrywać się.

Fungować ł. sprawować urząd.

Funkcja ł. działalność, czynność, sprawowanie czegoś, urząd, zajęcie, obowiązek: w matematyce: ilość, której wielkość zależy od wielkości innej ilości.

Funkcjonarjusz ł. urzędnik, oficjalista.

Funkcjonować ł. pełnić urząd, zarządzać, działać.

Fuoco w. (fuoko) w muz.: z ogniem.

Furaż f. żywność dla koni.

Furda, fraszka, bagatelka, drobnostka.

Furdyment, blacha na głowni pałasza lub szpady, garda.

Furfant w. frant, samochwał.

Furgon f. wóz pod pakunki i tłomoki żołnierskie.

Furioso w. szalenie, z uniesieniem.

Furja ł. bogini zemsty; jędza; wściekłość, szał, zajadłość.

Furjat ł. warjat, szaleniec.

Furjer ł. wyszukujący żywność i kwatery dla wojska i koni wojskowych; kwatermistrz.

Furora f. nadzwyczajne powodzenie, oklask rzęsisty.

Fusti w. w handlu potrącenie za zanieczyszczenie towaru lub niewłaściwe przymieszki, refakcja.

Fuszer n. partacz.

Futor, mały folwark wśród stepów w gub. Podolskiej i Kijowskiej.

Futrowanie n. obijanie, wykładanie ściany deskami.

Futryna n. rama, najczęściej drewniana, w której osadzone są drzwi lub okno.

Futurum ł. czas przyszły.

Fuzel n. domieszki, zanieczyszczające spirytus, cuchnące.

Fuzja ł. połączenie, zlanie się, zjednoczenie interesów (np. stronnictw politycznych); topienie; f. strzelba.

G.

Gabar f. statek wyładowany towarem, holowany przez parostatek.

Gabinet f. zbiór okazów naukowych lub artystycznych (zoologiczny, anatomiczny, sztuk pięknych, starożytności i t. p.); rada i zgromadzenie ministrów; pokój przeznaczony do pracy umysłowej, do przyjmowania interesantów, pacjentów etc.

Gabinetowy rozkaz, rozkaz wychodzący od panującego bez podpisu ministra.

Gablotka f. szafka wystawowa oszklona.

Gagat, odmiana węgla kopalnego, barwy czarnej, połyskującej, daje się łatwo polerować i używa się na wyroby galanteryjne.

Gagatek, pieszczoch, zepsute dziecko, ulubione i wyróżniane.

Gala f. uroczystość dworska, strój, używany przy uroczystościach dworskich.

Galant f. uprzedzająco grzeczny dla kobiet.

Galanterja f. wysoka uprzejmość, ugrzecznienie dla kobiet; przedmioty zbytku, służące do ozdoby mieszkania i stroju.

Galanthomme f. (galantom) Galantuomo w. człowiek szlachetnego i wytwornego obejścia, szczególniej względem kobiet.

Galantyna f. mięsiwo zwłaszcza drób na zimno, ubrane galaretą.

Galar, statek rzeczny do przewożenia towarów, a zwłaszcza zboża.

Galena, minerał złożony z ołowiu i siarki, błyszcz ołowiany.

Galera f. średniowieczny statek wojenny, poruszany zapomocą trzech lub czterech rzędów wioseł.

Galerja ł. korytarz; wązka a długa sala z kolumnadą, przejście kryte; w teatrze: miejsca nad lożami; budowla, mieszcząca w sobie przedmioty sztuki, obrazy, rzeźby, zbiory rzadkie i kosztowne; ozdobna poręcz na słupkach; w kopalni chodnik podziemny; widzowie.

Galernik f. przestępca skazany na galery.

Galery f. wielkie statki, bez masztów, na których dawniej we Francji pracowali zbrodniarze, skazani na ciężkie roboty; przen. przykry, trudny do spełnienia obowiązek lub zajęcie.

Galgenhumor n. humor wisielców, humor rozpaczy.

Galicyzm f. zwrot właściwy językowi francuskiemu użyty w innym języku.

Galikański kościół ł. kościół katolicki we Francji, dążący do utrzymania niezależności a. ograniczenia władzy papieża.

Galilaee vicisti ł. Galilejczyku zwyciężyłeś! (Galilejczyk-Jezus Chrystus), (słowa Juljana Apostaty w chwili śmierci).

Galimatjas f. zamieszanie, gmatwanina, zawikłanie, chaos.

Galman, ruda, z której otrzymuje się cynk.

Galon a. angielska miara objętości = 4 kwartom; f. obszycie z taśmy złotej lub srebrnej na ubraniu mundurowem, liberji etc.

Galop f. najszybszy bieg konia, cwał; galopem, najszybciej.

Galopada f. rodzaj tańca w szybkim tempie.

Galwaniczna baterja, aparat do wzbudzania prądu elektrycznego, składający się z połączonych elementów galwanicznych.

Galwaniczne ogniwo p. Element elektryczny.

Galwanizacja, zastosowanie elektryczności galwanicznej w medycynie; ob. także Galwanoplastyka.

Galwanizm g. elektryczne zjawisko wywoływane w ciałach przy użyciu ogniw elektrycznych.

Galwanokaustyka g. zastosowanie drutu, rozpalonego prądem galwanicznym do przyżegania chorych części ciała; wyżeranie, wytrawianie rytowanych płyt metalowych za pomocą prądu galwanicznego.

Galwanometr, Galwanoskop g. przyrząd pokazujący obecność, kierunek i natężenie prądu galwanicznego.

Galwanoplastyka g. nadawanie przedmiotom powłoki metalowej zapomocą prądu galwanicznego.

Galwanotyp g. klisza otrzymana przez pokrycie odcisku z drzeworytu, blaszką metalową, zapomocą prądu galwanicznego.

Gama g. szereg następujących po sobie tonów w pewnej liczbie i pewnym porządku, składających jednę lub kilka oktaw, należących do jednej tonacji.

Gamba w. dawny smyczkowy instrument muzyczny, podobny do wiolonczelli.

Gambit f. taktyka w grze w szachy, poświęcająca piona lub figurę dla otrzymania pozycji zaczepnej.

Gambrynus n. bajeczny król, mniemany wynalazca piwa.

Gambrynusowy napój, piwo.

Gamen f. ulicznik.

Gangljon g. węzeł nerwowy, zwój nerwowy, ośrodek nerwowy, od którego rozchodzą się włókna nerwowe.

Gangrena g. zgorzelina; rozkład organiczny tkanki ciała, sprowadzający jej obumarcie.

Garda f. blacha otaczająca rękojeść pałasza, szpady, rapira.

Garde du corps f. (gard diu kor) gwardja przyboczna panującego.

Gardemalade f. (gardmalad) dozorczyni, dozorca chorych.

Garde nationale f. (gard nasjonal) gwardja narodowa.

Garden party a. zebranie towarzyskie lub zabawa w ogrodzie prywatnym.

Garderoba f. pokój do przechowywania odzieży, szatnia; pokój dla służby; ubieralnia aktorów; ogół ubrania, suknie.

Gargaryzować f. płukać gardło.

Garmont f. gatunek czcionek większy od petitu a mniejszy od cycera.

Garnirować f. ozdabiać, obszywać, bramować.

Garnitur f. dobór przedmiotów należących do jednego kompletu: mebli, sreber, klejnotów i t. p.; całkowity ubiór męski.

Garnizon f. część wojska, przebywająca w danej miejscowości, załoga miasta, twierdzy.

Garotowanie hisz. kara śmierci przez uduszenie.

Garson f. posługacz w cukierniach, restauracjach i t. p.; kelner.

Gaskonada f. chełpliwość, przechwałki, przesada, ubarwienie opowiadania nieprawdopodobnemi szczegółami.

Gastralgja g. ból żołądka.

Gastrologja g. nauka o żołądku; sztuka kucharska.

Gastronomja g. sztuka przyrządzania smacznych potraw.

Gastronom, znawca wytwornej sztuki kucharskiej, amator wykwintnych potraw, smakosz.

Gastryczny g. żołądkowy; gorączka g. — spowodowana niestrawnością.

Gauchos hiszp. (Goczos) konni półdzicy pasterze, hodujący stada bydła i koni w stepach południowej Ameryki.

Gaudeamus igitur ł. „radujmy się więc“ początek starej pieśni studentów niemieckich.

Gaudium ł. radość, wesołość.

Gawot f. dawny powolny taniec francuski.

Gaz f. ciało lotne rozprężliwe.

Gaza f. cienka jedwabna tkanina przezroczysta.

Gazela ar. forma utworów poetyckich lirycznych, na Wschodzie, składających się ze strof dwuwierszowych.

Gazometr g. zbiornik gazu; przyrząd do mierzenia ilości zużytego gazu oświetlającego: gazomierz.

Gazon f. trawnik, murawa.

Gaża f. pensja, stała płaca, żołd.

Gefreiter n. p. Giefreiter.

Gehenna hebr. piekło.

Gejzer n. źródło wyrzucające do znacznej wysokości w pewnych odstępach czasu strumień wody wrzącej i pary wodnej.

Gelatine ob. Żelatyna.

Gelée f. (żele) galareta, zgęszczony syrop owocowy zamrożony.

Gemeiner n. szeregowiec, prosty żołnierz.

Gemma ł. drogi kamień z wyrytemi w nim ozdobami wklęsłemi lub wypukłemi.

Generalissimus ł. najwyższy wódz wojska.

Generatio aequivoca v. spontanea ł. samorództwo (w biologji).

Genesis g. pierwsza księga Mojżesza o stworzeniu świata, księga rodzaju.

Genitivus ł. dopełniacz, 2-gi przypadek deklinacji.

Genitalia ł. części płciowe.

Genre f. (żanr) rodzaj; malarstwo rodzajowe.

Gentilhomme f. (ża͡ętilom) szlachcic.

Gentleman a. (dżentlmen) człowiek wytwornych form towarzyskich; człowiek nieskazitelny, honorowy.

Genus irritabile poētarum v. vatum ł. drażliwe plemię poetów.

Gérant f. (żerant) zarządzający, zawiadujący przedsiębiorstwem handlowem; wspólnik przedsiębiorstwa, odpowiadający osobiście.

Gesta Dei per Francos ł. dzieła Boga dokonane przez Francuzów — (wyrażenie przysłowiowe).

Ghazi ar. bohater, znakomity wojownik, zwycięzca niewiernych.

Ghetto w. dzielnica żydowska w miastach włoskich i wschodnich.

Giaur tur. pogardliwa nazwa dawana przez mahometan inowiercom.

Gichta n. wylot w kominie pieca hutniczego.

Giefreiter n. najniższy stopień podoficerski.

Giełda n. miejsce zebrań kupców i agientów dla załatwiania interesów handlowych, oraz nabywania i sprzedaży papierów publicznych.

Giemza n. koza skalna, kozica.

Giencjana ł. goryczka (roślina).

Gienealogiczne drzewo, rysunek przedstawiający graficznie gienealogję, rodowód danego rodu.

Gienealogja g. wykaz kolejnego następstwa i wzajemnego pokrewieństwa członków rodu.

Gieneracja ł. pokolenie współczesne, ludzie żyjący i działający mniej więcej w jednym czasie.

Gieneralicja ł. wszyscy gienerałowie armji.

Gieneralja ł. ogół okoliczności; pytania ogólne przy sporządzaniu rysopisu osób, przy badaniu, przy rozpoczęciu sprawy.

Gieneralna próba, ostatnia przed przedstawieniem próba ogólna w kostjumach.

Gieneralne stany, przedstawiciele szlachty, duchowieństwa i mieszczan, obradujący nad sprawami państwa w dawnej rz. p. holenderskiej i we Francji.

Gieneralny ł. powszechny, ogólny, naczelny.

Gieneralny sztab, grono wyższych oficerów, układających plany wojenne i kierujących armją pod względem wojennym, administracyjnym.

Gienerałbas ł. w muz. nauka harmonji i kompozycji.

Gienetyczny g. dotyczący początku lub powstawania czegoś.

Gienewska konwencja, umowa między mocarstwami zawarta w Genewie 1864 r. w celach złagodzenia okrucieństw wojny, a zwłaszcza zasłonięcia przed niemi ambulansów i osób pielęgnujących rannych, dla których, jako zabezpieczającą oznakę zewnętrzną, przyjęto czerwony krzyż na białem polu.

Gieneza g. pochodzenie, powstawanie.

Gienjalny ł. wyższy umysłem, wykraczający ponad zwykłą miarę, niepospolity, twórczy.

Gienjusz g. najwyższy stopień zdolności umysłowych człowieka; umysł torujący nowe drogi myśli w naukach lub sztukach; wyjątkowa twórczość umysłu; duch opiekuńczy.

Gieocentryczny system g. starożytny pogląd astromiczny; według którego środkiem wszechświata, celem i głównym przedmiotem stworzenia jest ziemia.

Gieodetyczna linja g. najkrótsza droga między dwoma punktami na sferoidalnej powierzchni ziemi.

Gieodezja g. część gieometrji praktycznej, zajmująca się wymierzaniem powierzchni ziemi przy uwzględnieniu jej sferoidalnego kształtu.

Gieody g. utwory bańczaste w niektórych skałach wulkanicznych, wypełnione różnemi minerałami.

Gieofagowie g. dzikie ludy niektórych krajów, jedzący ziemię (tłustą glinkę).

Gieofizyka g. fizyka ziemi.

Gieogienja p. Gieogonja.

Gieognozja g. nauka o składzie i budowie skorupy ziemskiej.

Gieogonja g. nauka o powstawaniu i tworzeniu się skorupy ziemskiej.

Gieografja g. opisanie ziemi.

Gieografja fizyczna, dział gieografji ogólnej, zajmujący się powłoką ziemską jako złożoną z lądu, wody i powietrza, oraz zjawiskami na niej zachodzącemi.

Gieografja matematyczna, dział gieografji ogólnej, badający ziemię jako ciało niebieskie t. j. położenie jej we wszechświecie, kształt, wielkość i prawa ruchu.

Gieografja polityczna, dział gieografji ogólnej, zajmujący się ziemią jako siedliskiem człowieka, a więc podziałem na narody, państwa, oświatą, handlem, przemysłem i t. p.

Gieologiczne formacje patrz Formacje.

Gieologja g. nauka o budowie i tworzeniu się skorupy ziemskiej.

Gieometra g. technik, zajmujący się pomiarem gruntów i zdejmowaniem planów, miernik.

Gieometrja g. nauka o mierzeniu linji, powierzchni i brył.

Gieoplastyk g. wykonywający wypukło mapy ziemi.

Gieorgiki ł. poematy opisowo dydaktyczne, opiewające rolnictwo i gospodarstwo wiejskie.

Gieoskopja g. obserwacje procesów zwłaszcza cieplnych, odbywających się pod powierzchnią ziemi.

Gieostatyka g. nauka o równowadze ciał stałych.

Gieotermiczny, tyczący się ciepła ziemi; stopień g., oznaczenie głębokości ziemi, przy której temperatura w ziemi podwyższa się o 1°.

Gieotropizm g. własność niektórych członków rośliny zwracania się we wzroście pod wpływem siły ciężkości w kierunku pionowym ku ziemi.

Giermanista ł. znawca języka, prawa, historji niemieckiej.

Giermanizacja ł. narzucanie niemczyzny, niemczenie.

Giermanizm ł. zwrot mowy, właściwy językowi niemieckiemu, użyty w innym języku.

Giermanowie n. nazwa przodków dzisiejszych niemców i ludów plemiennie im pokrewnych.

Giermańskie języki, narzecza ludów pochodzenia giermańskiego; języki: niemiecki, holenderski, flamandzki, szwedzki, duński, angielski.

Giermek węg. młody szlachcic, towarzyszący rycerzowi na wojnie.

Gierunek n. połączenie pod kątem prostym dwóch kawałków drzewa ściętych ukośnie.

Gierylasi hiszp. bandy zbrojne, złożone z pasterzy i kontrabandzistów, toczące na własną rękę wojnę podjazdową.

Giesty ł. ruchy członków ciała, towarzyszące mowie a często zastępujące ją.

Giestykulacja ł. używanie giestów, mimika.

Gieszpan: naczelnik komitatu na Węgrzech i w Siedmiogrodzie; żupan.

Gifes n. miejsce gdzie się zaczyna rękojeść szpady.

Gig a. bąk, rodzaj łodzi dwuwiosłowej; powozik dwukołowy, jednokonny, otwarty.

Gigant g. bajeczny olbrzym.

Gigrl, Gigerl, n. niby elegant, zwracający uwagę na siebie ubiorem przesadnie oryginalnym i uderzającem zachowaniem się.

Gigue f. (żig) stary francuski taniec o charakterze wesołym, muzyka do niego; ostatnia część nuty.

Gildja n. dawniej stowarzyszenie, cech; podział kupców w Rosji na dwie klasy: wyższą i niższą, stosownie do wysokości opłaty za prawo handlu; opłata za prawo handlu.

Gilosze f. ozdoby linijne wykonane sposobem mechanicznym, stanowiące tło druku, papierów wartościowych, akcji etc.

Giloszowanie f. sztuka rytowania, za pomocą specjalnego przyrządu, ozdób linijnych na kamieniu lub metalu.

Gilotyna f. przyrząd do ścinania głowy skazanemu.

Gilza n. dudka czyli rurka z cienkiej bibułki papieru, tektury etc., do wyrobu papierosów; tutka z metalu do ładunków broni palnej.

Gimnastyka g. ćwiczenie sił fizycznych za pomocą odpowiednich ruchów ciała.

Gimnazjum g. średni zakład naukowy, złożony z 7 lub 8 klas.

Gineceum g. mieszkanie kobiet w starożytnej Grecji.

Ginekologja g. nauka o chorobach kobiecych.

Giocoso w. (dżiokozo) Giojoso żartobliwie, pieszczotliwie, wesoło (wyr. muz.).

Gipiura f. rodzaj grubej koronki o wydatnym wypukłym deseniu.

Gips g. minerał, siarczan wapnia, używany jako materjał budowlany, przy wyrobie papieru, w farbiarstwie, do odlewów, robót rzeźbiarskich etc.

Gipsatura, figura lub ozdoba z gipsu.

Gipsować, gipsem powlekać, napuszczać; nawozić pole gipsem; zaprawiać wino gipsem.

Girant ob. Żyrant.

Girlanda f. wieniec, splot kwiatów i liści; rysunek, ozdoba w kształcie wieńca zamkniętego lub rozwartego.

Giro ob. Żyro.

Giser n. pracownik w fabryce odlewów metalowych.

Gisernia n. odlewnia, fabryka odlewów metalowych; lejnia.

Gitana hiszp. (chitana) cyganka; taniec hiszpański.

Gitara hiszp. instrument muzyczny strunowy, na którym gra się tylko palcami.

Glacis f. (glasi) zewnętrzna pochyłość wałów twierdzy, zakrywająca fortyfikację; stok.

Gladjator ł. w starożytnym Rzymie szermierz, zapaśnik walczący publicznie na arenie cyrkowej o śmierć lub życie.

Glauberska sól, siarczan sodu (lekarstwo).

Glaukoma g. jaskra (niebezpieczna choroba oczu).

Glazura n. lśniąca szklista polewa, szkliwo, emalja; błyszcz do obuwia.

Gleba ł. ziemia orna, grunt rodzajny, rola.

Glebae adscriptus ł. przywiązany do gruntu, chłop poddany; przen. podległy namiętnościom.

Gleczer n. lodowiec.

Glejt n. list bezpieczeństwa na wolne przejście, na podróżowanie lub pobyt w danej miejscowości, list żelazny; orszak zbrojny.

Glejta n. minerał, tlenek ołowiu, żółty proszek, otrzymywany przez ogrzewanie ołowiu na powietrzu.

Gliceryna g. ciecz bezbarwna i bezwonna, gęsta, tłustawa, smaku słodkiego, otrzymywana z tłuszczów.

Glif g. ukośność muru nad oknami dla światła, lub przy drzwiach, dla szerszego wejścia.

Glijować n. rozpalać, rozżarzać wyroby metalowe, i następnie powolnie je ochładzać dla zmiękczenia.

Gliptoteka g. zbiór rzniętych kamieni i kruszców; galerja rzeźb, posągów i t. p.

Gliptyka g. sztuka rzeźbienia, szczególniej na kamieniu.

Glissando w. grać jakby ślizgając palcem po klawiszach.

Glob ł. kula, kula ziemska.

Globe-trotter a. żartobliwa nazwa dawana turystom, ustawicznie podróżującym po całym świecie (wydeptujący całą kulę ziemską).

Globus ł. kula przedstawiająca kulę ziemską z obrazem lądów i mórz na niej; G. niebieski: takaż kula, przedstawiająca firmament z gwiazdami i konstelacjami.

Glorja ł. chwała, sława, świetność, wspaniałość; świetlany krąg lub promienie nad głową Świętych na wizerunkach; część Mszy Świętej, zwana hymnem Anielskim.

Gloria in excelsis Deo ł. chwała Panu na wysokości.

Glorjeta f. duża altana na wzniesieniu z pięknym widokiem.

Gloryfikacja ł. uwielbianie, oddawanie chwały.

Glosa g. przekład wyrazu lub wyrażenia wypisany między wyrazami tekstu obcego w dawnych rękopisach; komentarz; rodzaj utworów poetyckich.

Glosarjusz, g. słownik objaśniający tekst ze wskazaniem pochodzenia wyrazów.

Glosator, objaśniacz.

Glossologja a. Glottologja g. nauka o języku, lingwistyka.

Glukoza g. cukier gronowy, znajdujący się w soku roślinnym i w słodkich owocach.

Gluten, ciało klejowate, dające się wydzielić z nasion o obfitej zawartości białka za pomocą przemywania wodą.

Głagolica serb. najdawniejsze pismo starosłowiańskie zachowane w księgach kościelnych.

Gnejs n. skała zbliżona składem do granitu mająca budowę łupkową.

Gnom g. bajeczna istota nadprzyrodzona, maleńki karzełek, żyjący pod ziemią i strzegący ukrytych tam skarbów, krasnoludek, kobold.

Gnomiczna poezja, poezja złożona z krótkich zdań i sentencji.

Gnomik g. autor przysłów i sentencji.

Gnomon g. przyrząd używany przez astronomów starożytnych do oznaczenia wysokości i zboczeń ciał niebieskich; zegar słoneczny, kompas.

Gnomonika g. sztuka robienia zegarów słonecznych.

Gnomy g. myśli głębokie i ogólniejszego znaczenia, wypowiadane krótko i zwięźle w formie poetycznej.

Gnosis g. (Gnozis) poznanie prawd religijnych.

Gnostycyzm g. system filozofji religijnej, którego zwolennicy utrzymywali, że posiadają zupełną tajemniczą znajomość prawd religji chrześcijańskiej.

Gobeliny f. cenne kobierce, tkane ręcznie w krosnach, naśladujące do złudzenia malowidła, a przeznaczone do zawieszania na ścianach.

Goddam! a. (goddem) Boże mię skarz! (klątwa angielska).

God save the King (queen) (god sew tzö kin) Boże chroń króla, królowę (początek narodowego hymnu angiel.).

Goeletta w. mały angiels. statek zawierający 50 do 100 tonn.

Gogo, laluś wymuskany, bezmyślny strojniś.

Goj hebr. nazwa dawana przez żydów inowiercom.

Golf f. zatoka morska.

Golfsztrem a. prąd zatokowy, ciepły prąd morski wypływający z zatoki Meksykańskiej w kierunku półn.-wsch. i oblewający zach. brzegi Europy.

Golgota hebr. (zn. miejsce trupich głów) wzgórze, na którem ukrzyżowano Chrystusa Pana; męczeństwo.

Goljat hebr. olbrzymi Filistyn, pokonany przez Dawida; przen. olbrzym.

Golkondy skarby, nieprzebrane bogactwa.

Gondola w. płaska, długa, wązka łódź, używana do przejażdżki po kanałach w Wenecyi.

Gondoljer w. przewoźnik na gondoli.

Gondoljera w. pieśń wioślarzy weneckich.

Gonjometr g. narzędzie do mierzenia kątów w kryształach, kątomierz.

Gordyjski węzeł, węzeł nierozwiązalny (rozcięty mieczem przez Aleksandra W.); przen. rzecz zawiła, kwestja trudna do rozwiązania; rozciąć G. w. szybko i energicznie rozstrzygnąć jakąś trudność.

Gorgony g. w mitologji grec. trzy potworne kobiety z wężami na głowie, których widok przemieniał w kamień; głowa Gorgony, symbol okropności, zgrozy.

Gotyckie litery, pismo staroniemieckie, łamane, ozdabiane zakrętami.

Gotycki język, najstarsza odrośl języków giermańskich.

Gotycki styl, styl ostrołukowy, sposób budowania, odznaczający się wysmukłością form, szpiczastością łuków, koronkową delikatnością ozdób, wysokiemi i cienkiemi kolumnami.

Gouache f. patrz Gwasz.

Gracja ł. wdzięk, powab; utrzymanie na starość, chleb łaskawy wysłużony po latach pracy.

Gracjalista ł. oficjalista na dworach wielkich panów otrzymujący za wieloletnią pracę i zasługi, dożywotnie utrzymanie na starość.

Gracje ł. boginie wdzięku.

Gradacja ł. stopniowe podwyższanie; — stopniowe wznoszenie się od pojęć bliższych i ciaśniejszych do bardziej ogólnych i wyższych, lub odwrotnie.

Gradativo ł. stopniowo.

Graduał ł. część Mszy Św., którą kapłan odmawia po Epistole.

Graduować ł. nadawać stopień naukowy akademicki.

Gradus ł. stopień.

Gradus ad Parnassum ł. stopień do Parnasu; nazwa podręcznika łacińskiego do ćwiczeń wersyfikacyjnych.

Graecum est non legitur ł. (grekum) dosł. to po grecku to nieczytelne; przen. stosuje się do wszelkiej kwestyi nieznanej lub lekceważonej.

Graficzny g. przedstawiony za pomocą rysunku, (wynik rachunkowy, statystyczny, wykaz, dowodzenie).

Grafika g. sztuka pisania i rysowania; specjalnie znajomość pisma dyplomatycznego.

Grafit g. rodzaj węgla, minerał miękki, barwy szarawo-czarnej, połyskliwy, używa się do wyrobu ołówków, tyglów ogniotrwałych i t. d.

Grafjon g. narzędzie rysunkowe napuszczane tuszem do kreślenia linji.

Grafologja g. sztuka rozpoznawania charakteru i skłonności człowieka z jego pisma.

Grafomanja g. manja pisania.

Gram g. i f. jednostka wagi systemu metrycznego = prawie 1/13 łuta.

Gramatyka g. nauka języka, nauka poprawnego mówienia i pisania.

Gran ł. waga aptekarska 1/20 skrupułu.

Granat ł. minerał, którego odmiana barwy ciemnoczerwonej, przejrzysta, używana bywa do wyrobów jubilerskich; pocisk armatni, wypełniony materją wybuchową, pękający po wyrzuceniu; drzewo południowe z owocem podobnym do jabłek; kolor ciemno-niebieski.

Grand hisz. magnat hiszpański.

Grandioso w. wzniośle, wspaniale.

Grand monde f. (graę mąd) wielki świat, arystokracja.

Grand seigneur f. (seniör) wielki pan.

Granit, skała składająca się ze spatu polnego, kwarcu i miki.

Grankulka, kulka do strzelby myśliwskiej większa od loftki.

Granulacja ł. ziarniste gruczołki, tworzące się na wewnętrznej stronie powiek i na gojących się ranach.

Grasować ł. szerzyć się, panować (o chorobach); włóczyć się, nawiedzać często, przebywać w jakiej miejscowości w celu grabieży.

Gratias ago ł. dzięki.

Gratis ł. bezpłatnie, darmo.

Gratulacja ł. powinszowanie, życzenie.

Gratulant ł. składający życzenia.

Gratyfikacja ł. oddzielne wynagrodzenie pieniężne udzielane pracownikom przez pracodawcę.

Gravissime w. z powagą, serjo (w muzyce).

Grawamina ł. prawne skargi, oskarżenia, zażalenia; okoliczności obciążające.

Grawer f. rytownik, sztycharz.

Grawerować f. rysować, wykonywać rysunki wklęsłe lub wypukłe na drzewie, kamieniu, metalu, szkle i t. p.

Grawitacja ł. siła ciążenia, siła wzajemnego przyciągania ciał.

Grawiura f. staloryt, miedzioryt, rycina, sztych.

Grazioso w. w muz. wdzięcznie, mile.

Great attraction a. (great atrekszen) główny powab, główna przynęta.

Grecyzm, zwrot mowy, właściwy językowi greckiemu.

Gregaryny, mikroskopijne pasorzyty, żyjące w przewodzie pokarmowym i organach wewnętrznych zwierząt, zwłaszcza bezkręgowych, w przewodzie pokarmowym człowieka, a także we włosach ludzkich.

Gregorjański kalendarz, kalendarz, poprawiony przez papieża Grzegorza XIII roku 1582, t. zwany nowego stylu.

Gregorjański śpiew, poważny śpiew kościelny jednogłosowy, nie oznaczony ścisłym taktem.

Gremjalnie ł. wspólnie, łącznie, razem.

Gremjał ł. chusta zrobiona z tegoż materjału co ornat, służąca do przykrycia kolan biskupa, kiedy siedzi na tronie podczas uroczystej celebry.

Gremjum ł. grono osób, związanych wspólnością zawodu lub zatrudnienia, decydujących o czem np. sędziów, nauczycieli i t. p.

Gremplowanie w. prostowanie, równanie włókien wełny i bawełny za pomocą grempli czyli szczotki drucianej.

Grenadjer f. żołnierz wyborowych oddziałów piechoty.

Grenadyna f. tkanina półjedwabna ażurowa.

Grodetur f. gatunek ciężkiej materji jedwabnej.

Grog a. napój z gorącej wody, araku i cukru.

Groom a. (grum) mały lokaj, chłopak towarzyszący państwu w przejażdżce konnej.

Gros d’arméé f. (gro darmé) główna część armji.

Gros-grain f. (gro grę) rodzaj ciężkiej materji jedwabnej.

Gross n. dwanaście tuzinów.

Grosso modo w. z gruba, grubo krajane lub tłuczone (w przepisach).

Grota n. jaskinia w skale, w górze.

Grotesk f. rodzaj czcionek drukarskich, druk grubszy i czarniejszy, tego samego co w tekście gatunku.

Groteski f. arabeski, ozdoby fantastyczne dziwacznych kształtów.

Grotesque f. (grotesk) dziwaczny.

Gründer n. ob. Grynder.

Grundrys n. rysunek techniczny przedmiotu widzianego z góry, albo jakby przeciętego płaszczyzną poziomą, rzut poziomy, plan.

Grundwaga n. deska trójkątna, z której wierzchołka zwiesza się sznurek z ciężarkiem na końcu, używana przez cieśli i mularzów do oznaczania linji poziomej.

Grunt n. ziemia rodzajna, orna, gleba, rola; podstawa, zasada, dno, fundament; tło.

Gruntować n. opierać, zasadzać; zgłębiać, szukać gruntu, dna; w malarstwie: pierwszym kolorem nakładać, dawać tło.

Grupa n. zestawienie, ułożenie pewnej liczby przedmiotów lub osób w jakąś całość; grono.

Grupować n. układać, ustawiać w grupy.

Gruppetto w. w muz. znak — — umieszczony nad nutą, ozdobnik muzyczny, składający się z grupy 4 małych nutek: nuty wyższej, głównej, niższej i głównej.

Grupy parlamentarne, stronnictwa na jakie dzielą się członkowie parlamentu.

Gryf n. bajeczne zwierzę z głową, dziobem i skrzydłami orła, z uszami konia; rękojeść, nazwa herbu.

Grymas f. dąs, skrzywienie twarzy dla wyrażenia niechęci, niesmaku lub niezadowolenia; nieuzasadnione niezadowolenie, kaprys.

Grynder n. giełdziarz, spekulujący akcjami niepewnych przedsiębiorstw, oszust giełdowy.

Grynderstwo n. oszustwo na giełdzie.

Grynszpan n. octan miedzi zielonego koloru (trucizna), farba zielona.

Grypa f. choroba epidemiczna, objawiająca się silną gorączką, bólem wszystkich członków, katarem i kaszlem; influenza.

Gschnas (gsznas), nader wesoła zabawa w Wiedniu.

Guano hiszp. nawóz z odchodów ptaków morskich.

Gulasz węg. bigos węgierski z papryką i korzeniami.

Gulden n. złoty austrjacki, reński = 60 kop. wartości nominalnej.

Guma g. substancja roślinna kleista; guma arabska: żywica z drzew akacjowych, rosnących w Arabji i Afryce; guma elastyczna p. kauczuk.

Gumiguta, wysuszony sok żywiczny drzewa rosnącego w Indjach Wschodnich.

Gumilaka szellak f. farba żółtego koloru; środek lekarski silnie drastyczny.

Gumować, pokrywać lub nasycać roztworem gumy.

Gust ł. poczucie piękna, dobry smak; upodobanie; z gustem — chętnie, przyjemnie, i owszem.

Gutapercha (gutapercza), Gutaperka, stężały sok mleczny drzewa wschodnio-indyjskiego po wysuszeniu sprężysty, podobny do kauczuku.

Gutta cavat lapidem ł. dosł. kropla wydrąża kamień; przen. praca choć drobna nieznaczna lecz ciągła, wytwarza rzeczy wielkie.

Gutturales ł. gardłowe, tylnojęzykowe głoski.

Gwarancja f. poręczenie, zabezpieczenie, rękojmia.

Gwarant f. poręczyciel.

Gwardja f. wyborowe wojsko; straż przyboczna panującego.

Gwardja narodowa, straż obywatelska, milicja obywatelska.

Gwardjan ł. przełożony klasztoru.

Gwardzista, żołnierz służący w gwardji.

Gwasz f. sposób malowania farbami wodnemi, rozrobionemi z gumą.

Gwebr, czciciel ognia w Persyi.

Gwicht n. ciężarek do ważenia, który się kładzie na szalę wagi.

Gwinea a. złota moneta angielska, wartości 21 szylingów = 10 rb.

Gwinty n. wężykowate rowki na śrubie lub w rurze, skręty śrubowe.

Gyneceum g. ob. Gineceum.

Gynekologja g. ob. Ginekologja.

Gzyms n. ozdoba architektoniczna wystająca nad powierzchnią (budynku, muru, kominka).

H.

Habeas corpus ł. angielskie prawo z r. 1760, mocą którego poddany angielski nie może być więziony bez badania sądowego i winien być przesłuchany w ciągu 24 godzin po aresztowaniu.

Habemus papam ł. mamy papieża! okrzyk po wyborze papieża.

Habenda ł. mienie, majątek.

Habent sua fata libelli ł. i książki mają swój los.

Habilitacja ł. obrona rozprawy naukowej dla uzyskania prawa wykładania na uniwersytetach.

Habit ł. suknia zakonna.

Habitacja ł. zamieszkanie.

Habitué f. (abitüe) gość stały, poufały, stały bywalec teatralny.

Habitus ł. w lecznictwie: wygląd zewnętrzny, z którego można wnosić o skłonności lub odporności względem pewnych chorób.

Hacienda hiszp. (asienda) posiadłość wiejska, folwark.

Haczysz ob. Haszysz.

Hades g. królestwo cieniów, świat podziemny, piekło.

Hadżi ar. mahometański pielgrzym do Mekki.

Haec facienda et illa non omittenda ł. ob. Et haec i t. d.

Haem... ob. Hem...

Hagjologja g. nauka o rzeczach świętych.

Haja n. rekin ludojad.

Hajdamacy tur. kozackie bandy rozbójnicze w XVII w.; przen. włóczęgi, rabusie, łotry, zbóje; zawadjaki.

Hajduk węg. dawniejsza piechota węgierska; lokaj w stroju węgierskim na dworach wielkich panów.

Hajzówka hebr. prawo talmudyczne wzbraniające żydowi pod groźbą klątwy, podkupywać innego żyda, w celu zagarnięcia po nim dzierżawy, handlu, przedsiębiorstwa i t. p.

Hakatysta, członek stowarzyszenia polakożerczego pruskiego nazwanego H. K. T. od pierwszych liter nazwisk jego założycieli: Hansemann, Kennemann i Tiedemann, powstałego w celu systematycznego unicestwiania żywiołu polskiego w ks. Poznańskiem (wykup majątków z rąk polskich i t. p.).

Hakatyzm, zasady hakatystów.

Hakim ar. turecki mędrzec, lekarz i sędzia; Hakim Effendi główny lekarz przyboczny sułtana.

Halabarda n. dawna broń żelazna, złożona z długiego drzewca, na którem osadzony był topór z ostrym kolcem zamiast obucha i zakończona grotem u góry.

Halabardnik n. dawny żołnierz, używający halabardy.

Halali n. sygnał myśliwski na trąbce podczas polowania z ogarami przy dościganiu zwierzyny; otrąbienie.

Halerz n. dawna drobna moneta polska; dzisiejsza moneta drobna austrjacka.

Halla n. wielka sala przeznaczona na koncerty i zabawy; otwarty budynek, tylko pod dachem na słupach; targowisko lub plac nakryty dachem.

Halometr, Haloskop g. narzędzie służące do badania zawartości soli w solance.

Halt n. stój! wstrzymaj się!

Haltery n. ob. Hantle.

Halucynacja ł. chorobliwe złudzenie zmysłów, polegające na widzeniu różnych przedmiotów i słyszeniu dźwięków nie istniejących; przywidzenia, widziadła, marzenie na jawie.

Halurgja g. nauka o przemyśle solnym.

Hałwa, Hajwa tur. słodkie ciasto zrobione z orzechów, miodu i oleju konopnego, używane jako przysmak.

Hamadrjada g. nimfa leśna.

Hamak, kawał płótna lub siatka sznurkowa zawieszana, służąca do leżenia w niej.

Haman hebr. potwór, zły człowiek.

Hamernia n. fabryka, w której wyrabiają grubsze przedmioty z żelaza i stali za pomocą kucia młotami maszynowemi; kuźnica.

Hamować n. powstrzymywać, powściągać.

Hamulec n. przyrząd do wstrzymywania obrotu kół u wozów, wagonów; przen. czynnik, wzgląd, powściągający popędy, nałogi, żądze i namiętności.

Handel n. wymiana towarów, płodów i wszelkiej własności, jednych na drugie lub na pieniądze; kupno i sprzedaż; środek zarobkowania; sklep, skład, magazyn.

Handicap a. (hendikep) wyrażenie sportowe dla określenia wyścigu koni wszelkiego wieku i siły, przyczem waga, jaką ma dźwigać każdy koń, jest zastosowana do jego wieku i możności; gra o zakład z forami.

Handlowy regiestr, księga prowadzona przy właściwym sądzie, zawierająca wykaz firm i wszelkie dane osobiste o kupcach i spółkach handlowych w danej miejscowości.

Hands-off a. (hends-off) precz z rękami, nie tykać!

Handsome a. (hensöm) dwukołowy powozik o dwu miejscach, z wysokim kozłem z tyłu.

Handżar a. Andżar tur. broń sieczna, rodzaj obosiecznego sztyletu z długą rękojeścią, zakrzywionego na końcu, puginał.

Hannibal ante portas ł. Hanibal pod bramami; przen.: blizkie niebezpieczeństwo.

Hanswurst n. komiczna osoba farsy ludowej niemieckiej, błazen, arlekin.

Hantle n. przyrząd do ćwiczeń gimnastycznych, składający się z dwóch kul żelaznych lub drewnianych, połączonych z sobą krótką rączką, (zwykle używa się para), ciążki.

Hanza n. dawny związek handlowy północnych miast w Niemczech.

Hanzeatycki, należący do Hanzy.

Haracz tur. danina pieniężna, składana przez państwa chrześcijańskie Turcji, aby się wykupić od napadu; danina składana przez ludy podbite zwyciężone; opłacanie się.

Haranga f. długa, uroczysta mowa, (powitalna, pochwalna) przemówienie do zgromadzenia, do wojsk i t. p.

Harbajtel n. siatka lub woreczek na pomieszczenie warkocza, używany w XVII i XVIII w.

Harc n. utarczka, początek walki; popisywanie się konną jazdą, swywolenie.

Harcap n. warkocz, noszony dawniej przez mężczyzn.

Harem arab. oddzielne mieszkanie kobiet u mahometan; ogół kobiet mahometanina.

Harfa lub arfa, duży instrument muzyczny o strunach metalowych, formy trójkątnej; h. do czyszczenia (arfowania) zboża, żwiru i t. p., narzędzie złożone z ramy i siatki drucianej; h. eolska patrz Eolska.

Harmider n. wrzawa, zgiełk, zamięszanie.

Harmonijny g. zgodny, dźwięczny.

Harmonika g. instrument muzyczny, składający się z czworobocznego miecha, zaopatrzonego po obu stronach w deszczułki z dziurkami i klapami wypuszczającemi głos.

Harmonizować, zgadzać się, być w zupełnej zgodzie; sympatyzować.

Harmonja g. zgodność i dźwięczność tonów; nauka o prawach akordów; właściwy stosunek do siebie części pewnej całości; zgoda, jedność.

Harpagon g. skąpiec, sknera (nazwa wzięta z komedji Molièra).

Harpje g. w mitol. greck. boginie burzy, przedstawiane w postaci ptaków drapieżnych z głowami kobiet, nienasycone i łaknące; przen. człowiek zły, chciwy, czyhający na cudze dobro i zdobywający je niegodziwemi środkami.

Harpun a. dziryt, grot żelazny w kształcie strzały, zaopatrzony w dwa zagięte haki, na sznurze, używany przy połowie wielorybów, fok i t. p.

Hart n. twardość; moc, siła, wytrzymałość, wytrwałość, silny charakter w znaczeniu dodatnim, nie poddawanie się.

Hartful n. drążek do którego przywiązuje się statek po przybiciu do lądu.

Hartować n. robić żelazo twardszem przez rozpalenie i nagłe ostudzenie go w zimnej wodzie; hartować ciało: robić je wytrzymałem, odpornem na wpływy zewnętrzne; hartować się: zaprawiać się do wytrwałości, wytrzymałości.

Haszysz ind. wyciąg z konopi indyjskich, w med. używany jako środek odurzający, kojący ból; na Wschodzie palony jako tytuń w fajkach sprowadza utratę przytomności i halucynacje.

Hatt, Hattiszeryf albo Hatti Humajum tur. reskrypt sułtana, rozkaz własnoręczny sułtana.

Haubica czes. gatunek działa, krótka armata gwintowana, śmigownica.

Hausse f. (os) zwyżka, podnoszenie się kursu papierów wartościowych; à la hausse grać, spekulować na zwyżkę papierów.

Haussier f. (osjé) spekulujący na podniesienie się kursu papierów.

Haust ł. łyk, połknięcie.

Haute-finance f. (ot finans) potęgi finansowe; pierwszorzędni bankierzy.

Haute nouveauté de la saison f. (ot nuwoté dö la sezą) najświeższa nowość sezonowa (o modach).

Haute-volée f. (ot wolé) znakomite, wytworne towarzystwo, arystokracja.

Haut goût f. (ogu) smak, gust, delikatny, wybredny, (mówiąc o stroju, o potrawach).

Haut relief f. (orelief) wypukłość, bryłowatość, plastyczność (o rzeźbie); wypukłe odstawanie od tła (o obrazie).

Havelock a. (hewlok), rodzaj płaszcza bez rękawów z peleryną tylko z przodu.

Hawarja a. Awarja f. uszkodzenie, szkody, straty i koszty, jakie ponosi okręt lub jego ładunek podczas podróży morskiej; ubezpieczenie ładunku okrętowego.

Hazard f. ślepy los, przypadek, traf; próbowanie szczęścia przez czyny nieobliczone lecz zależne od ślepego losu; hazardowna gra: gra losowa, ryzykowna, niepewna.

Hazardować f. odważyć się, stawić na los szczęścia, ryzykować.

Hebe g. w mit grec. bogini młodości i piękności, podczaszyni bogów rozlewająca i roznosząca bogom nektar i ambrozję.

Hebel n. narzędzie stolarskie do strugania i wygładzania drzewa.

Hebes ł. tępa, zakuta głowa, głupiec.

Hedonizm g. system filozoficzny, podług którego rozkosze zmysłowe są celem życia.

Hedżira lub Hegira ar. ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny, r. 622 po n. Chr., od której mahometanie liczą lata; era mahometańska.

Hegemonja g. przewództwo, pierwszeństwo, przewaga jednego państwa nad innemi, zagarnięcie głównego kierunku i wpływu na obrót spraw wspólnych.

Hegzametr ob. Heksametr.

Hejnał a. Hajnał węg. pieśń religijna grana przez trębaczów o wschodzie i zachodzie słońca lub jako sygnał godzin z wież kościelnych.

Hekatomba g. w starożyt. Grecji uroczysta ofiara ze stu wołów na cześć bogów; przen. mordercza walka, rzeź, śmierć wielu osób.

Heksametr g. sześciostopowy wiersz nierymowany, używany w epopejach.

Heksenszus n. nagły i silny ból muskułów krzyża.

Hektar g. francuska miara powierzchni mająca 100 arów (1¾ morgi).

Hektograf g. przyrząd złożony z zastygłej żelatyny, służący do łatwego i szybkiego odbicia w kilkudziesięciu egzemplarzach ręcznego pisma lub rysunku, wykonanego specjalnym atramentem.

Hektolitr g. miara objętości: sto litrów.

Helikon g. góra w Beocji, siedlisko muz u starożytnych.

Helikopter g. rodzaj maszyny latającej, mogącej wznieść się i utrzymać przez jakiś czas w powietrzu za pomocą odpowiedniego motoru i bardzo lekkiej, szybko obracającej się śruby, zaopatrzonej w skrzydła.

Heljocentryczny g. śródsłoneczny; odnoszący się do środka słońca, przyjmujący słońce za środek.

Heljochromja g. fotograficzny sposób otrzymania barwnych odbitek.

Heljografja a. Heljotypja g. sposób odbijania na papierze, za pomocą farby drukarskiej i prasy, zdjęć fotograficznych wytrawionych stosownemi bejcami.

Heljograwiura f. rycina drukowana z płyty metalowej, na której odbitą została sposobem fotograficznym i delikatnie wytrawiona.

Heljolatrja g. oddawanie czci boskiej słońcu, ubóstwianie słońca.

Heljolit g. kamień słonecznik.

Heljominjatura f. rodzaj specjalnego podkolorowania fotografji.

Heljos g. słońce, bożek słońca.

Heljoskop g. luneta do obserwowania słońca.

Heljostat g. przyrząd optyczny, przeznaczony do skierowywania promieni słonecznych stale na jeden i ten sam punkt pomimo dziennego biegu słońca.

Heljotrop g. minerał, odmiana chalcedonu, pół-drogi kamień ciemnozielony z czerwonemi i żółtemi plamkami i żyłkami; roślina szorstkolistna o kwiatach fijołkowych silnie pachnących.

Heljotropizm g. zdolność niektórych części roślin zwracania się w kierunku padających na nie promieni światła, lub odchylania się w kierunku wprost przeciwnym.

Hellada, Hellas g. starożytna Grecja.

Helleniści g. uczeni znawcy starożytności greckich, języka i literatury greckiej.

Hellenowie g. dawna nazwa Greków.

Heller ob. Halerz.

Hellespont g. dawna nazwa cieśniny Dardanelskiej.

Helota g. niewolnik spartański, który należał do miejscowej ludności achejskiej, podbitej przez Spartan i pozbawionej wolności.

Helotyzm g. postępowanie z ludźmi jak z niewolnikami; zachowanie się niewolnicze.

Helweckie wyznanie, wyznanie ewangielicko-reformowane, Kalwińskie.

Helwecja ł. Szwajcarja.

Hełm n. szyszak: metalowe nakrycie głowy w kształcie kaska rzymskiego.

Hematoksylina g. barwnik czerwony, niebieski lub fijoletowy otrzymywany z drzewa kampeszowego, używany w farbierstwie i przy badaniach mikroskopowych.

Hematyna g. barwnik czerwony krwi.

Hematyt g. odmiana czerwonej rudy żelaznej.

Hemisfera g. półkula.

Hemoglobina g. substancja białkowata, będąca główną składową częścią czerwonych ciałek krwi.

Hemoptoe g. krwotok płucny.

Hemoroidy g. obrzmienie żył w dolnym ustępie kanału kiszkowego; krwawnice.

Hemorragja g. utrata krwi, krwotok.

Hemostatyczny g. wstrzymujący krwotok.

Hepatika g. środki lekarskie na chorobę wątroby.

Hepatyk g. cierpiący na wątrobę.

Hepatyt g. kamień wątrobiany.

Heptarchja g. panowanie siedmiu władców.

Heraldyk n. uczony znający się na herbach.

Heraldyka g. nauka o herbach.

Herb n. znak, godło stałe i dziedziczne, nadawane jako oznaka szlachectwa; godło państwa, prowincji, miasta i t. p.

Herbarjum ł. zielnik.

Herbarz, dzieło zawierające zbiór i opisy herbów i rodowody rodzin szlacheckich.

Herboryzować ł. zbierać rośliny w celu naukowym.

Heredytalny ł. dziedziczny.

Heretyk g. chrześcijanin odrzucający prawdy, które podaje do wierzenia religja, a wyznający błędną naukę; odszczepieniec, kacerz.

Herezja g. odstąpienie od dogmatów religijnych; odszczepieństwo, kacerstwo; przen. błędne twierdzenie, wygłaszanie zdań niezgodnych ze zdrowym rozsądkiem.

Herezjarcha g. twórca herezji, wódz odszczepieństwa religijnego.

Herkules ł. syn Jowisza, mityczny bohater grecki; człowiek silny i mężny.

Herkulesowa praca, olbrzymia praca, przechodząca siły ludzkie.

Hermafrodyta g. dwupłciowy.

Hermeneutyka g. sztuka wykładania, objaśnienia tekstu a głównie Biblji.

Hermetyczny g. niedopuszczający powietrza, szczelnie, ściśle zamknięty.

Hermetyzm g. ob. Okultyzm.

Hernhuci czyli bracia Morawczycy; sekta protestancka.

Heroiczny g. bohaterski; wielkiego ducha; silny, energiczny, ale ryzykowny (środek lekarski).

Heroi-komiczny g. bohatersko-śmieszny.

Heroina g. bohaterka.

Heroizm g. bohaterstwo, gotowość poświęcenia się; wielkość duszy.

Herold n. w średnich wiekach sługa, urzędnik królewski ogłaszający publicznie i uroczyście narodowi wolę władcy, wojnę, pokój i t. p.; dozorca nad turniejami; sprawdzający pochodzenie i herby uczestników turnieju.

Heroldja n. władza rozpatrująca dowody szlachectwa.

Herostrat g. grek, który dla wsławienia się podpalił w r. 356 przed Chr. słynną świątynię Djany w Efezie; przen. człowiek szukający sławy ze złych uczynków, niszczyciel pięknych zabytków i dzieł sztuki.

Hesperydy g. w mitol. grec. powabne dziewice w ogrodach bogów, pełnych złotych jabłek, strzeżonych przez smoka.

Hetera g. nierządnica.

Heteredoksja g. obca, błędna nauka lub wiara.

Heteromorfizm g. wielopostaciowość.

Heureka! ob. Eureka.

Heurystyczna metoda g. metoda prowadząca ucznia do wynajdywania samodzielnie prawd i zasad nauki.

Hexametr ob. Heksametr.

Hiatus ł. nieprzyjemny zbieg samogłosek, rozziew.

Hiberna ł. leże zimowe; dawniej podatek na utrzymanie wojska w zimie.

Hic et nunc ł. tu i zaraz; natychmiast.

Hic haeret aqua ł. w tem sęk, to sęk nielada; (dosł. tu zatrzymała się woda).

Hic jacet ł. tu leży (napis na nagrobkach).

Hic jacet lepus ł. w tem sęk, w tem rzecz; (dosł. tu leży zając).

Hic mulier ł. kobieta energiczna, herod-baba.

Hic Rhodus, hic salta ł. pokaż, co umiesz (dosł. tu Rodos, tu skacz).

Hidalgo hiszp. szlachcic w Hiszpanji.

Hier liegt der Hund i t. d., ob. Da liegt i t. d.

Highlander a. (Hajlender) strzelcy szkoccy w wojsku angielskim.

High-life a. (haj lajf) wyższe sfery społeczne, arystokracja.

Hipika g. znajomość wszystkiego co dotycze konia.

Hipocentaur g. twór bajeczny: pół konia, pół człowieka.

Hipochondrja g. chorobliwy rozstrój ducha, usposobienie smutne, zgryźliwe; śledziennictwo.

Hipochondryk g. śledziennik.

Hipodrom g. miejsce gdzie w starożyt. Grecji odbywały się wyścigi konne z wozami; u Rzymian cyrk; dziś arena cyrkowa, ujeżdżalnia.

Hipofag g. jedzący mięso końskie.

Hipogryf g. bajeczny koń skrzydlaty z głową gryfa.

Hipokratesa sztuka, sztuka lekarska.

Hipokryta g. obłudnik.

Hipokryzja g. obłuda, udawanie, nieszczerość.

Hipoman g. namiętny miłośnik koni.

Hipoteczny wykaz, szczegółowy opis majątku nieruchomego, wyszczególnienie praw własności i zmian w tychże prawach oraz długów, ciążących na majątku nieruchomym.

Hipoteka g. instytucja prawna zabezpieczająca prawa rzeczywistych właścicieli oraz prawa osób trzecich do nieruchomości; archiwum akt hipotecznych dotyczących własności nieruchomej.

Hipotekować g. zapisać do księgi hipotecznej dług lub jakiebądź prawo rzeczowe ciążące na nieruchomości.

Hipotetyczny g. niepewny, polegający na przypuszczeniu, przypuszczalny.

Hipoteza g. przypuszczenie, teorja oparta na prawdopodobieństwie.

Hippokrene g. źródło natchnienia poetycznego na górze Helikonie, powstałe z uderzenia kopytem Pegaza.

Histerja, Histeralgja g. rozstrój nerwowy.

Histochemja g. dział chemji, badający skład komórek i tkanek zwierzęcych i roślinnych oraz procesy chemiczne, zachodzące w nich w czasie życia organizmu.

Histologja g. część anatomji, badająca tkanki i komórki składające ciało i organy ludzi, zwierząt i roślin.

Historia est magistra vitae ł. historja jest nauczycielką życia.

Historja ł. dzieje, dziejopisarstwo.

Historjografja g. pisanie historji, dziejopisarstwo.

Historjozofja g. rozpoznawanie praw, rządzących faktami dziejowemi, filozofja historji.

Historyka, sztuka pisania dziejów.

Histrjon g. u dawnych Rzymian aktor sceniczny.

Hjalurgja g. fabrykacja szkła.

Hjerarchja g. stopniowanie godności i urzędów kościelnych i świeckich.

Hjeroglify g. pismo znakowe i obrazowe dawnych egipcjan.

Hjeromancja g. wróżbiarstwo z ofiar, szczególnie z wnętrzności zwierząt poświęconych na ofiarę.

Hjetometr albo Hjetoskop g. przyrząd do mierzenia ilości spadłego deszczu.

Hjobowa wieść, smutna, przerażająca, żałobna wiadomość.

Hoch! n. niech żyje!

Hochdeutsch n. dzisiejszy język niemiecki klas wykształconych.

Hoc loco ł. na tem miejscu.

Hodegietyka g. wskazówki sposobu nauczania w wyższych zakładach naukowych, wstęp przygotowawczy do studjów nad daną umiejętnością.

Hodie mihi, cras tibi ł. co dziś mnie, jutro tobie.

Hodometr n. drogomiar, narzędzie do mierzenia przebytej drogi, do liczenia zrobionych kroków.

Hofmana krople ob. Anodyny.

Hokus-pokus, formułka używana przez wykonywujących sztuki magiczne.

Holendernia, gospodarstwo nabiałowe zwane tak od osadników holenderskich.

Holendrować h. zakreślać łyżwami na lodzie linje esowate.

Holendry n. maszyny w papierniach do rozdrabniania i miażdżenia szmat.

Hołd n. objaw czci, szacunku, czołobitności.

Homagjalna przysięga ł. przysięga na wierność tronowi.

Homagjum ł. hołd, hołdownictwo, przysięga wierności składana najwyższej władzy.

Homar n. rak morski.

Home a. (om) własny domek, własne rodzinne ognisko.

Homeopata g. lekarz leczący metodą homeopatyczną.

Homeopatja g. metoda leczenia wynaleziona przez d-ra Hahnemanna, polegająca na używaniu przeciw chorobom takich środków, które mogą wywołać u zdrowych objawy tej samej choroby, i na podawaniu lekarstw w dozach bardzo drobnych.

Home-rule a. (om rul) samorząd Irlandji.

Homeryczny śmiech g. niepowstrzymany, głośny wybuch śmiechu.

Homicidjum ł. zabójstwo, morderstwo.

Homiletyka g. nauka umiejętnego układania i wypowiadania kazań.

Homilja g. kazanie albo nauka duchowna wykładająca tekst Pisma Św.

Homme d’affaires f. (om daffer) człowiek oddany robieniu interesów, umiejący prowadzić interesy; przedsiębiorca, spekulant.

Homme d’esprit f. (om despri) człowiek rozumny, dowcipny.

Homme d’état f. (om deta) mąż stanu, polityk.

Homo ł. człowiek.

Homograficzne wydanie, naśladujące wiernie rękopis, lub stary druk (papier, format i czcionki).

Homo homini lupus ł. człowiek człowiekowi jest wilkiem t. j. człowiek niecierpi człowieka i wyrządza bliźniemu nieraz wiele złego.

Homologiczny g. jednoimienny, zgodny, odpowiedni.

Homologumena g. księgi Nowego Testamentu, których autentyczność została udowodnioną i uznaną.

Homomorficzny g. równokształtny.

Homonimy g. wyrazy jednakowo brzmiące, ale różne znaczeniem.

Homo novus ł. człowiek nowy, osobistość nieznana; parwenjusz, dorobkiewicz, nowicjusz.

Homo proponit, Deus disponit ł. człowiek strzela a Pan Bóg kule nosi.

Homo sum, humani nihil a me alienum puto ł. jestem człowiekiem i nic ludzkiego nie powinno mi być obcem, (zwykle używa się przez skrócenie tylko dwóch pierwszych wyrazów „homo sum“).

Homrulery a. stronnictwo polityczne w parlamencie angielskim, domagające się samorządu dla Irlandji.

Homunculus ł. człowieczek, człeczyna; w Fauście Goethego człowiek wytworzony w sposób chemiczny.

Honeste ł. wspaniale, okazale, godnie, przyzwoicie.

Honnête f. (onet) uczciwy, prawy, zacny.

Honny soit qui mal y pense f. (onni sua ki mal y pa͡ęs) hańba temu, kto o tem źle myśli (dewiza angielskiego orderu Podwiązki).

Honor ł. cześć, dobre imię, godność, zaszczyt.

Honorable f. (onorabl) Honorabilis ł. godzien czci, szacunku, szanowny, czcigodny.

Honorarjum ł. jednorazowe wynagrodzenie pieniężne (lekarza, adwokata, literata i t. p.), czesne.

Honoratiores ł. (honoracjores) osoby wyższe dostojeństwem, członkowie wyższych stanów; znakomitości; ludzie najgodniejsi szacunku.

Honores mutant mores, sed raro in meliores ł. zaszczyty zmieniają obyczaje (człowieka), lecz rzadko na lepsze.

Honoris causa ł. dla zaszczytu.

Honorować ł. składać cześć, otaczać objawami szacunku, uznania.

Honorowanie wekslu, zapłata wekslu przez osobę, na którą został wystawiony.

Honorowy ł. mający poczucie godności osobistej, nieskazitelny, prawy; h. urząd = bezpłatny; tytuł h. = nadany dla okazania czci; członek h. = nierzeczywisty, nieczynny, tytularny.

Honory ł. zaszczyty, dostojeństwa, odznaczenia; oznaki czci; (w kartach) najwyższe karty atutowe; czynić honory domu — umiejętnie wypełniać obowiązki gospodarza domu względem gości; oddawać honory — (o wojsku) prezentować broń, spełniać przepisane oznaki uszanowania.

Honwedzi węg., dosł.: obrońcy kraju; żołnierze piesi i konni, należący do t. zw. obrony krajowej węgierskiej; wojsko wyłącznie węgierskie, nie należące do wspólnej armji austro-węgierskiej.

Horae canonicae ł. stałe godziny, przeznaczone na odmawianie przez kapłanów pewnych przepisanych modlitw; stała godzina powrotu do domu, jedzenia i t. d.

Horda tat. dziki tłum, zgraja, obóz, koczowisko (tatarów), koczujące plemię.

Hornblenda n. rzadziej używana nazwa amfibolu.

Horoskop g. przepowiednia losu człowieka ze stanu gwiazd w chwili przyjścia jego na świat; wróżba przyszłości.

Horrendum ł. rzecz straszna, okropność.

Horribile dictu ł. strach mówić, o zgrozo!

Horror ł. strach; zgroza, okropność!

Horror vacui ł. obawa próżni.

Hors de combat f. (or de kąba) niezdolny do walki.

Hors d’oeuvre f. (ordöwr) przydatek, przystawka; danie na stół nie liczące się do potraw, np. masło, rzodkiewka i t. p.

Hortolog ł. znawca i miłośnik sztuki ogrodniczej.

Hortykultura ł. ogrodnictwo.

Horyzont g. widnokrąg, poziom; zakres wiedzy lub pojęcia.

Horyzontalny g. poziomy.

Hosanna hebr. zawitaj! Panie zbaw nas! wspomóż!

Hospice f. (opis) Hospicjum ł. klasztor w górach, służący za schronienie dla podróżnych, pielgrzymów; dom przytułku dla ubogich, dla starców, schronisko, przytulisko.

Hospodar, pan, tytuł panujących dawniej na Multanach i Wołoszczyźnie.

Hostja ł. Komunikant kapłański, opłatek poświęcony spożywany przy Komunji św.

Hotel garni f. mieszkania do najęcia z urządzeniem domowem i usługą, hotel.

Hotentot, murzyn z południowej Afryki; człowiek dziki bez oświaty.

Howasi, góralski lud, zamieszkujący wnętrze Madagaskaru, do 1895 r. panujący nad całą wyspą.

Hugonoci, wyznawcy nauki Kalwina we Francji w XVI wieku, prześladowani jako inowiercy.

Hukier hol. dwumasztowa łódź rybacka holenderska.

Humaniora ł. nauki wszechstronnie kształcące człowieka, głównie łacina i grecki; sztuka i literatura klasyczna.

Humanista ł. człowiek wykształcony wszechstronnie na podstawie klasycyzmu.

Humanitarny ł. ludzki, łagodny, oparty na oświacie i miłości bliźniego; h. nauki — n. zajmujące się umysłową stroną człowieka.

Humanizm ł. kierunek, przyjmujący nauki, sztukę i literaturę grecko-rzymską jako najlepszy środek kształcący i doskonalący umysłowość ludzką.

Humanizować f. czynić ludzkim, łagodzić, uobyczaić.

Humbug a. szarlatanerja amerykańska, blaga, kłamstwo, oszustwo.

Humerał ł. biała chusta, którą kapłan okrywa szyję i ramiona podczas Mszy Św.

Humor ł. usposobienie, nastrój ducha; wesołe a dowcipne traktowanie ludzkich słabości; humory — płynne składniki organizmu ludzkiego (pojęcie przestarzałe).

Humoreska ł. krótki utwór literacki, napisany dowcipnie, pełen pogodnego humoru.

Humorysta ł. autor, piszący z humorem, dowcipem, rozśmieszająco; uprawiający literaturę humorystyczną.

Humorystyczny, pobudzający do wesołości, śmiechu; zabawny, wesoły, satyryczno-dowcipny.

Humus ł. ziemia urodzajna, czarnoziem, próchnica.

Hunter a. (höntr) myśliwy, koń myśliwski.

Huragan arab. straszna burza z wiatrem, gwałtowny wicher.

Hurdle race a. (hördl-res) wyścigi konne połączone z przeskakiwaniem sztucznych przeszkód.

Hurtowny n. ryczałtowy, w większej ilości, nie drobiazgowy, na wielką skalę.

Huryski arab. w wierzeniach mahometan wiecznie młode i piękne dziewice, oczekujące wiernych w raju Mahometa.

Husyci, zwolennicy nauki reformatora Husa, sekta religijna w Czechach w XV wieku.

Huta n. zakład przemysłowy przerabiający rudę na metal; fabryka szkła.

Hybrydy g. stworzenia pochodzące z pomieszania dwóch rozmaitych gatunków np. muł; mieszańce; wyrazy utworzone z 2-ch języków.

Hydepark a. (hajdpark) publiczny park i zwierzyniec w Londynie.

Hydra g. mityczny potwór o siedmiu głowach, które po ścięciu odrastały, zabity przez Herkulesa; rodzaj polipa słodkowodnego; przen. złe ciągle szerzące się, trudne do wykorzenienia.

Hydrant g. kran ogniowy, kurek przy rurze wodociągowej, do którego można przykręcać węża gumowego przy gaszeniu ognia.

Hydrargyrum g. merkurjusz, żywo srebro, rtęć.

Hydrauliczna prasa, przyrząd służący do wywierania znacznego ciśnienia za pomocą wody.

Hydraulika g. umiejętność zastosowania w praktyce siły wody i jej ruchu.

Hydrodynamika g. nauka o prawach ruchu cieczy.

Hydrofobia g. wodowstręt.

Hydrognosta g. umiejący rozpoznawać podziemne położenie wód i wynajdywać źródła.

Hydrografja g. nauka zajmująca się opisem wód na kuli ziemskiej.

Hydrometr g. waga wodna, narzędzie do mierzenia ciężkości, gęstości, szybkości i siły płynów.

Hydropata g. lekarz leczący zimną wodą; zwolennik hydropatyi.

Hydropatja g. metoda leczenia zimną wodą.

Hydrostatyka g. nauka o równowadze cieczy w spoczynku i o ich ciśnieniu.

Hydrotechnika g. budownictwo wodne.

Hydroterapja g. zastosowanie zimnej wody do leczenia chorób.

Hygjea g. bogini zdrowia przedstawiana z czarą w ręce z której wąż pije.

Hygjena g. nauka o zachowaniu zdrowia, o zdrowiu.

Hygrometr g. Hygroskop g. przyrząd do oznaczania wilgotności powietrza.

Hygroskopijna wata, bawełna (wata) chemicznie oczyszczona.

Hygroskopijność, własność niektórych ciał pochłaniania wilgoci powietrza bez łączenia się z nią chemicznie.

Hymen g. u starożyt. Greków bożek małżeństwa wyobrażany w postaci skrzydlatego chłopca z zapaloną pochodnią i zasłoną; małżeństwo.

Hymn g. utwór liryczny odznaczający się wyższym polotem myśli, wzniosły treścią i nastrojem; pieśń sławiąca wielkość i potęgę Boga.

Hymnologja g. nauka o hymnach, historja i literatura śpiewu kościelnego.

Hyperastenja g. zupełna bezsilność, wielkie osłabienie.

Hyperbola g. w retoryce: przesada; w gieom.: linja krzywa, pochodząca z przecięcia stożka płaszczyzną.

Hyperbolicznie g. przesadnie.

Hyperborejczycy g. u starożytnych bajeczni mieszkańcy dalekiej północy, cieszącej się wieczną wiosną.

Hyperemja g. napływ krwi, przekrwienie.

Hyperestezja g. nadmierna wrażliwość nerwów, nadczułość.

Hyperprodukcja g. zbyt obfita wytwórczość, nadmiar.

Hypertrofja g. nienormalny przerost pewnego organu w ciele człowieka.

Hypnotyzer g. wywołujący hypnozę.

Hypnotyzm g. nauka o snach sztucznie wywołanych.

Hypnoza g. sen sprowadzony sztucznie za pomocą wpływu magnetycznego jednej osoby na drugą.

Hypochondrja patrz Hipochondrja.

Hypostaza g. podstawienie; osobistość, zasada, istota.

Hypoteka patrz Hipoteka.

Hysterotomia g. cięcie cesarskie.

Hyzop g. roślina aromatyczna używana do potraw i jako lekarstwo.

I.

Ib albo ibid. skróc. ibidem ł. tamże, w tem samem miejscu, w temże dziele, na tejże stronicy.

Iberja ł. starożytna nazwa Hiszpanji i Portugalji.

Ich kenne meine Papenheimer n. wiem dobrze, z kim mam do czynienia.

Ichtjofagi g. ludy, których główne pożywienie stanowią ryby.

Ichtjografja g. opisanie ryb.

Ichtjolity g. skamieniałości ryb (kopalne).

Ichtjolog g. uczony znawca ryb, opisujący ryby.

Ichtjologja g. historja naturalna ryb.

Ichtjosaurus g. rybo-jaszczur, olbrzymie zwierzę przedpotopowe.

Idea ł. pojęcie, wyobrażenie, pomysł, myśl, pogląd; marzenie, myśl wywierająca wpływ; cel dążeń, przekonanie za które jest się zdolnym toczyć walkę.

Idealista ł. zapatrujący się na rzeczy idealnie, nie tak jak rzeczywistość wskazuje; zwolennik idealizmu.

Idealizm ł. teorja filozoficzna utrzymująca, że niektóre pojęcia są wrodzone, jak np. idea dobra, prawdy, piękna.

Idealizować ł. dążyć do urzeczywistnienia wymarzonej doskonałości; wyobrażać sobie, że coś jest doskonałem, upiększać w myśli.

Idealny g. urojony, doskonały, wzorowy, duchowy, wymarzony.

Ideał g. cel dążeń szlachetnych, wzór niedościgniony, doskonałość.

Idée fixe f. (Idé fiks) pewna myśl stale zajmująca umysł; zboczenie umysłowe.

Idem ł. ten sam, to samo, podobnież.

Idem per Idem ł. objaśniać, dowodzić, to samo przez to samo.

Identyczność ł. tożsamość, jednoznaczność.

Identyczny ł. taki sam, jednakowy, równoznaczny.

Identyfikować ł. brać jedno za drugie; utożsamiać.

Ideografja g. pismo używające zamiast naszych głosek, znaków, wyrażających pojęcia np. pismo chińskie.

Ideogram g. znak ideograficzny, znak na piśmie, wyrażający pojęcie.

Ideolog g. marzyciel.

Ideologja g. nauka o pojęciach, o ideach.

Ideoplastja g. wpływ wyobraźni na ciało.

Idjolatrja g. uwielbienie siebie samego.

Idjom g. narzecze prowincjonalne; djalekt.

Idjosynkrazja g. usposobienie organizmu do odczuwania popędu lub wstrętu ku pewnym rzeczom, zapachom, barwom i t. p.

Idjota g. niedołężny umysłowo, głupowaty.

Idjotykon g. słownik wyrazów używanych w pewnych okolicach.

Idjotyzm g. właściwość języka lub narzecza; niedołęstwo umysłowe, głupowatość.

Idol g. wyobrażenie bożka, bożyszcze, bałwan.

Idolatrja g. bałwochwalstwo.

Idyliczny g. sielankowy, prosty, niewinny.

Idylla g. obrazek z życia sielskiego, sielanka; poemat sielankowy.

Ignorancja ł. niewiadomość, nieświadomość, brak nauki, nieuctwo.

Ignorant ł. nieuk, nieświadomy czego, człowiek ciemny.

Ignorować ł. nie chcieć o czem wiedzieć, nie chcieć znać, lekceważyć.

I. H. S. skr. In hoc Signo.

I. H. S. ł. Jesum habemus socium: Jezusa mamy za towarzysza (godło jezuitów).

Ihumen g. przełożony klasztoru obrządku wschodniego.

Ikar g. mitologiczna postać, która przypiąwszy sobie woskowe skrzydła, wzniosła się w górę, a gdy słońce stopiło skrzydła, spadła w morze.

Ikara lot, doznanie zawodu w zbyt śmiałych i ambitnych projektach; poloty Ikara: zbyt wysokie, niedoścignione dążenia.

Ikarja, wymarzona kraina szczęścia.

Ikona g. obraz, wizerunek.

Ikonografja g. opisanie starożytnych obrazów i posągów; badanie obrazów, rzeźb i utworów sztuki chrześcijańskiej pod względem religijnohistorycznym.

Ikonoklasta g. przeciwnik czci obrazów; burzyciel obrazów.

Ikonolatrja g. czczenie obrazów, jako uzmysłowienie bóstw i świętości.

Il a perdu son latin f. (Il a perdiu są latę) stracił głowę, zapomniał języka w gębie.

Iljada g. poemat bohaterski Homera o wojnie Trojańskiej.

Illacja g. żądanie jednej ze stron hipotecznego zabezpieczenia praw, w drodze procesu dochodzonych; wniesienie do sądu.

Illata ł. wniosek, majątek posagowy żony.

Illustrissime ł. najdostojniejszy, najprzewielebniejszy; tytuł nadawany wyższym duchownym i rektorom uniwersytetów.

Iloci ob. Heloci.

Iluminacja ł. oświetlenie gmachów, ulic, z powodu uroczystości.

Ilustracja ł. rysunek objaśniający tekst w książkach lub pismach; pismo perjodyczne ozdobione rycinami.

Ilustrować ł. ozdabiać, objaśniać tekst rysunkami.

Iluzja ł. złudzenie; delikatna tkanina przezroczysta.

Iluzyjny, iluzoryczny ł. złudny, zwodniczy.

Imaginacja ł. wyobraźnia, fantazja, urojenie.

Imaginacyjny ł. urojony, istniejący tylko w wyobraźni; skłonny do urojeń.

Imaginować f. wymyślić, wymarzyć, przedstawić sobie w myśli, wyobrazić sobie.

Imago ł. obraz, wizerunek; owad zupełnie wykształcony.

Imam arab. uczony duchowny mahometański, przełożony meczetu, sędzia duchowny.

Imbibicja ł. wsiąkanie, zdolność pochłaniania wody, właściwa tkankom zwierzęcym i roślinnym.

Imbrogljo w. (Imbroljo) zamieszanie, zawikłanie; w muz. złączenie dwóch tematów muzycznych o różnym takcie.

Imitacja ł. naśladowanie, naśladownictwo.

Immaculata ł. niepokalana; Immaculata Conceptio Niepokalane Poczęcie N. Marji Panny.

Immatrykulacja ł. wpisanie nowowstępujących uczniów szkół wyższych np. uniwersytetu, do księgi zwanej matrykułą; przyjęcie ucznia do uniwersytetu.

Immediate ł. bezpośrednio.

Immersja ł. zanurzenie, pogrążenie (np. w płynie); w astr. wejście jakiej planety w cień innej planety.

Immigracja ł. przybycie osadników obcych do jakiego kraju z zamiarem stałego osiedlenia się; przywędrowanie.

Immigrant ł. przybysz, kolonista, osiedleniec.

Immobilja ł. nieruchomości, majątek nieruchomy.

Immortele ł. kwiatki nieśmiertelniki.

Immunitas ł. uwolnienie od płacenia podatków i innych powinności np. duchowieństwo i majątki kościelne.

Imp. skr. imperjum, imperator, imperativus.

Imparcjalność ł. bezstronność.

Imparitas ł. nierówność; imparitas status nierówność stanu.

Impas f. ulica bez wyjścia; przepuszczenie karty w grze i nie bicie jej.

Impastować a. impasto malować ł. nakładać grubo farbami.

Impedymenty ł. przeszkody, zawady.

Impenitencja ł. zatwardziałość w grzechu.

Imperativus ł. tryb rozkazujący, rozkaźnik.

Imperator ł. cesarz; u dawnych rzymian najwyższy wódz wojskowy.

Imperatyw ł. kategoryczny, bezwarunkowy, rozkazujący (ton), nakazujący; tryb rozkazujący, rozkaźnik.

Imperfectum ł. czas przeszły niedokonany trwający.

Imperfekcja ł. niedokładność, wada.

Imperjal f. największy format papieru; siedzenie na wierzchu omnibusu; rodzaj tańca francuskiego.

Imperjalista f. zwolennik i stronnik cesarstwa.

Imperjalizm ł. cesarstwo, rządy monarchiczne, oparte na sile wojskowej.

Imperjał moneta złota = 10 rublom w złocie; półimperjał = 5 rb.

Imperjum ł. cesarstwo, państwo.

Impersonaliter ł. nieosobiście, nie we własnej osobie.

Impertynencja ł. niegrzeczność, grubjaństwo, zuchwalstwo.

Impertynent ł. grubjanin, zuchwalec, obrażający.

Impet ł. pęd, siła, zapęd, uniesienie, gwałtowny rzut.

Impetuoso wł. w muz. z zapędem, ogniście, burzliwie.

Impetyk ł. człowiek porywczy, unoszący się, gwałtowny.

Implicite ł. domyślnie, z natury rzeczy, rozumie się.

Implikacja ł. wplątanie kogo w co, wciągnięcie.

Imponderabilia ł. ciała nieważkie (do jakich zaliczano w dawniejszych pojęciach światło, magnetyzm, elektryczność i t. p.).

Imponować ł. wzbudzać poszanowanie, podziw lub obawę; chcieć przewodzić nad kim.

Import i Importacja ł. przywóz towarów z zagranicy.

Importować ł. wprowadzać do kraju towary z zagranicy.

Impost ł. wyskakujący gzyms filaru, na którym opiera się dolne zakończenie sklepienia lub arkady.

Impotencja ł. niemoc męska.

Impotens ł. niezdolny, niedołężny.

Impozycja ł. położenie rąk na kogo w celu błogosławieństwa; nałożenie podatków, dumne obejście się; narzucanie swej woli.

Impregnacja f. nasycenie ciała stałego cieczą, roztworami.

Imprekacja ł. przekleństwo, złorzeczenie.

Impresario w. przedsiębiorca przedstawień teatralnych i koncertowych.

Impresja ł. wrażenie, nacisk, wywarcie wpływu.

Impresjonizm ł. kierunek w malarstwie i poezji, uganiający się za wszystkim, co wywiera silne wrażenie; kierunek w malarstwie, kładący nacisk na efekty kolorystyczne, osiągane przez skombinowanie plam barwnych.

Impreza w. zamysł, przedsięwzięcie; przedsiębiorstwo np. teatralne, koncertowe.

Imprimatur ł. „wolno drukować;“ pozwolenie cenzury duchownej.

Impromptu f. (ęprątiu) rzecz zrobiona na prędce bez przygotowania, wiersz lub utwór muzyczny zaimprowizowany.

Improviso p. ex improviso.

Improwizacja ł. mowa, poezja, wypowiedziana bez przygotowania, z natchnienia; takiż utwór muzyczny.

Improwizator ł. mówiący, śpiewający lub grający bez przygotowania, z natchnienia.

Impudencja ł. bezczelność, bezwstyd.

Impuls ł. zachęta, bodziec, pochop, popęd, wprawienie w ruch.

Impulsywność ł. niezdolność oparcia się chwilowym popędom.

Imputacja ł. obwinianie, posądzenie.

Imputować ł. przypisywać co komu, posądzać o co, poczytywać.

Imunitacja ł. uwolnienie od czegoś, od podatków, od obowiązków.

In abstracto ł. uważane samo przez się; odrębnie.

In actu ł. w rzeczywistości, w działaniu.

In aeternum ł. na wieki.

In anima vili ł. ob. Experimentum in anima vili.

In articulo mortis ł. w ostatnim niebezpieczeństwie, wobec blizkiej śmierci.

Inauguracja ł. uroczyste otwarcie, rozpoczęcie, uroczyste wprowadzenie na urząd, uroczyste zdanie do użytku (gmachu, zakładu).

Inauguracyjna mowa, uroczyste zagajenie; rozprawa inauguracyjna, rozprawa napisana dla otrzymania stopnia akademickiego.

In blanco w. blankiet wekslowy nie wypełniony, opatrzony tylko podpisem.

In brevi ł. w krótkości.

In casso w. p. Inkaso.

In cauda venenum ł. w ogonie trucizna: na końcu zarzut zgryźliwości (w mowie, artykule).

Incest ł. kazirodztwo.

Incl. skr. Inclusive.

Inclusive ł. włącznie.

Incognito w. pod innem nazwiskiem, nie chcąc być poznanym.

In concreto ł. w istocie, w samej rzeczy, w danym wypadku.

In contumaciam ł. zaoczne skazanie z powodu niestawiennictwa przed sądem na wezwanie.

In corpore ł. wszyscy razem, całem gronem, w pełnym składzie.

In corpore sano, mens sana ł. p. Mens sana.

Incorrect ł. nie w porządku.

Incredibile dictu ł. nie do uwierzenia.

In crudo ł. w stanie surowym.

Incydent ł. wypadek zaszły wśród lub obok głównego; uboczna okoliczność.

Incydentalna skarga ł. w której strona pozwana wytacza pozywającej nawzajem sprawę.

Incyzja ł. chirurgiczne nacięcie ciała.

I. N. D. skróc. In Nomine Dei ł. w imię Boga.

Indagacja ł. badanie oskarżonego, śledztwo, przesłuchiwanie.

Indeciso w. w muz. niezdecydowanie, wahająco się.

Indefinitum ł. rzecz nieokreślona; zaimek nieoznaczony.

Inde irae ł. to jest powód gniewu; stąd nienawiść.

Indeks ł. wskazówka (na zegarze); spis książek, spis rzeczy, skorowidz; wykaz książek zakazanych (przez kościół); ob. Index.

Indemnizacja ł. wynagrodzenie strat i szkód, powetowanie, spłata, odszkodowanie.

Independenci ł. niepodlegli, niezależni; sekta religijna, nieuznająca zwierzchnictwa władzy kościelnej.

Indeterminizm ł. system filozoficzny, oparty na pojmowaniu istnienia woli, niezależnej od konieczności.

Index librorum prohibitorum ł. wykaz książek zakazanych przez kościół.

Indicativus ł. tryb oznajmujący.

Indifferente w. w muz. obojętnie.

Indirecte ł. nie wprost, ubocznie, pośrednio.

Indolencja ł. obojętność, nieczułość, przytępienie, ospałość.

In dorso ł. napis na odwrotnej stronie dokumentu.

Indos w. ustąpienie wekslu zaznaczone na odwrotnej jego stronie; p. żyro.

Indosant w. odstępujący weksel.

Indosatarjusz, ten, na rzecz którego weksel ustąpiono.

In dubio ł. w wątpliwości.

Indukcja, indukcyjna metoda, wnioskowanie ze spostrzeżeń i doświadczeń o prawach i przyczynach ogólnych; droga badań od szczegółów do ogółu.

Indukcja elektryczna, wzbudzenie prądów elektrycznych w przewodnikach działaniem innego prądu elektrycznego albo działaniem magnesu; (indukcja magnetyczna).

Indukcyjne prądy elektryczne, wytwarzające się w ciele nienaelektryzowanem, gdy w pobliżu znajdzie się ciało naelektryzowane.

In dulci jubilo ł. w słodkiej radości (początek starej pieśni wielkanocnej); bawmy się skoro mamy; kiedy jest to szelest.

Indulgiencja ł. pobłażanie, przebaczenie kary, rozgrzeszenie, odpust.

Indult ł. zwolnienie od obowiązujących przepisów, dane przez wyższą władzę duchowną; odpuszczenie grzechów.

Industrja ł. przemysł.

Industrjalizm ł. przewaga kierunku przemysłowego.

Indyferentny ł. obojętny.

Indyferentyzm ł. oziębłość, obojętność szczególniej w rzeczach religijnych.

Indygienat ł. udzielenie cudzoziemcowi prawa obywatelstwa krajowego (w dawnej Polsce).

Indygiestja ł. niestrawność.

Indygnacja ł. gniew, oburzenie.

Indygo hiszp. barwnik błękitny używany w farbierstwie.

Indykacja ł. wskazanie; w leczn. wskazówki lecznicze i oznaki dotyczące choroby.

Indykator ł. przyrząd do mierzenia ciśnienia pary w cylindrze maszyny parowej.

Indykcja, Indykt ł. w kalendarzach, brewjarzach i w bullach papieskich data cyklu 15-letniego, jako rachuba czasu; zwołanie soboru kościelnego.

Indywidualizm ł. poczucie osobnicze, poczucie swej odrębnej indywidualności; kierunek, uznający swobodę dążeń i działań jednostek we względzie ekonomiczno-społecznym; system wyodrębniania się jednostek w ogólnej pracy społecznej.

Indywidualność ł. cechy i znamiona właściwe rzeczy lub osobie, odróżniające je od innych; odrębność jednostki.

Indywidualny, osobisty, odrębny, właściwy pewnej jednostce.

Indywiduum ł. jednostka, osoba, osobnik; pogardl. człowiek zły, lichy, nie wiele wart.

Inedita ł. dzieła niewydane.

In effigie ł. patrz en effigie.

Ineksperjencja ł. brak doświadczenia

Ineksprymable f. p. Inexprimable (żartobliwie zamiast spodnie).

Inercja ł. nieruchomość, bezwładność, bezsilność.

In excelsis ł. na wysokościach.

Inexprimable f. nie do wymówienia.

In extenso ł. w całej rozciągłości, dokładnie, w całości.

In extremis ł. u schyłku, w ostateczności.

Infamja ł. niesława, hańba, nikczemność; bezecne postępowanie, sądowe pozbawienie czci; utrata praw obywatelskich.

Infamis ł. człowiek bez czci, niegodziwy, bezecny, osławiony.

Infant, infantka hiszp. tytuł książąt i księżniczek domu królewskiego w Hiszpanji i Portugalji.

Infanterja f. wojsko piesze, piechota.

Infekcja ł. zakażenie, zaraza.

Infekcyjne choroby ł. choroby zakaźne.

Infernalja ł. rzeczy piekielne, djabelskie.

In fidem ł. poświadczenie za zgodność.

Infiltracja f. wsiąkanie, przesiąkanie, nasiąknięcie.

Infima ł. najniższa klasa w dawnych szkołach polskich.

Infinitivus ł. tryb bezokoliczny, bezokolicznik.

Infinitezymalny ł. rachunek, rachunek ilości nieskończenie małych.

Infirmerja ł. pokój dla chorych, szpital urządzony na małą skalę.

Infirmerka ł. kobieta pielęgnująca chorych.

In flagranti ł. na gorącym uczynku (schwytany).

Inflamacja ł. zapalenie.

Influencja ł. wpływ, oddziaływanie.

Influenza w. (influenca) rodzaj zakaźnej gorączkowej choroby, objawiającej się katarem, kaszlem, gorączką i bólami w ciele, grypa.

In folio ł. format arkuszowy papieru lub książki.

Informacja ł. objaśnienie, powiadomienie, pouczenie, podanie wiadomości.

Informator ł. objaśniający, pouczający; książka podająca wiadomości o pewnym przedmiocie.

Infrakcja ł. złamanie przysięgi, zerwanie umowy, przestąpienie prawa.

Infuła ł. czapka biskupia, mitra biskupia, (przenośnie dostojeństwo biskupie, biskupstwo).

Infułat ł. prałat, który ma prawo używać infuły i pastorału.

In futurum ł. na przyszłość.

Infuzja, Infuzum ł. nalanie płynem, namoczenie (ziół), naciąg, nalewka.

Infuzorje ł. wymoczki (rodzaj mikroskopijnych zwierząt).

In genere ł. w ogólności.

Ingenium ł. zdolność wrodzona, dowcip naturalny, bystrość umysłu, spryt.

Ingierencja ł. uprawnienie do wykonywania jakiejś kontroli lub wpływu na czyjąś działalność; mieszanie się do czegoś, wtrącanie się; wpływanie.

In gratiam ł. z okoliczności, na cześć, gwoli.

Ingrediencje ł. części wchodzące w skład mieszaniny, składniki.

In gremio ł. razem, wspólnie.

Ingres ł. objęcie władzy biskupiej, którego znakiem jest uroczyste wejście do swej katedry.

Inhalacja ł. wdychanie płynu rozpylonego, wziewanie.

Inherencja ł. przynależytość, stosunek dwóch rzeczy od siebie nieodłącznych (np. materja i ciężar).

Inhibicja ł. sądowne wstrzymanie; przeszkodzenie, zakaz.

In hoc signo vinces ł. skr. I. H. S. w tym znaku (krzyżu) zwyciężysz.

In honorem ł. na chwałę, na cześć.

Inhumacja ł. pogrzebanie ciała.

Inicjały ł. wielkie litery początkowe, używane dla uwydatnienia i ozdoby w drukach i rękopisach; początkowe litery imienia i nazwiska.

Inicjator ł. projektodawca, człowiek, od którego wyszedł pierwszy pomysł.

Inicjatywa ł. zapoczątkowanie, rozpoczęcie, wystąpienie z czem; danie projektu, popęd ku jakiemuś działaniu.

In illo tempore ł. w owych czasach.

In infinitum ł. w nieskończoności.

In integrum ł. przywrócenie do poprzedniego stanu.

Injekcja ł. wstrzykiwanie płynów w ciało.

Injurja ł. krzywda, obelga, obraza, zniewaga, bezprawie.

Inkarnacja ł. wcielenie, ucieleśnienie.

Inkarnat ł. kolor cielisty, jasno-różowy.

Inkasent w. ściągający należności pieniężne za towary, weksle i t. p.

Inkaso w. odbieranie, ściąganie należności.

Inkaust g. atrament.

Inklinacja ł. skłonność, przychylność, pociąg do czego.

Inkluz ł. mniemany duch zamknięty w czem, przynoszący szczęście (inkluzowy pieniądz).

Inkognito p. Incognito.

Inkomodować ł. przeszkadzać komu, niepokoić.

Inkompetencja ł. niewłaściwość sądu, niezdolność do sądzenia, nieuprawnienie do wydania sądu.

Inkorporacja ł. wcielenie, połączenie, zjednoczenie; zmieszanie.

Inkrustacja ł. wprawienie w drzewo lub w wyroby metalowe innego materjału, tworzącego z tamtym jedną powierzchnię; wykładanie dla ozdoby mebli złotem, hebanem, marmurem, mozajką, perłową konchą, drzewem i t. p.; osady krystaliczne w skałach.

Inkryminować ł. oskarżać o zbrodnię, obwiniać.

Inkryminowany artykuł, z powodu którego pociągnięto autora do odpowiedzialności, lub zarządzono konfiskatę pisma.

Inkubacja ł. w starożytności: spanie w świątyniach w celu otrzymania od bogów w czasie snu wskazówek uzdrawiających; wysiadywanie jaj, wylęganie.

Inkubacyjny okres choroby, czas, w ciągu którego zarazek rozwija się w ciele, nie wywołując jeszcze objawów choroby.

Inkubator ł. przyrząd do sztucznego wylęgania kurcząt, wylęgacz.

Inkunabuły ł. najpierwsze druki, pierwsze książki (dziś bardzo rzadkie) drukowane od wynalazku druku do połowy XVI wieku.

Inkwirent ł. urzędnik prowadzący śledztwo, sędzia śledczy.

Inkwirować ł. prowadzić śledztwo.

Inkwizycja ł. śledztwo karne, badanie sądowe; dawny sąd duchowny do śledzenia i karania kacerzy.

Inkwizyt, podlegający śledztwu, oskarżony.

Inkwizytor ł. członek inkwizycji; wielki inkwizytor, przełożony inkwizycji w Hiszpanji.

In loco ł. w miejscu.

In magnis voluisse sat est ł. w wielkich rzeczach dość jest chcieć.

In majorem (Dei gloriam) p. Ad majorem.

In medias res ł. od razu do rzeczy, bez wstępu, w jądro rzeczy.

In medio stat virtus ł. prawda w pośrodku.

In merito ł. rozpoznawać sprawę w głównym przedmiocie.

In minus ł. na zniżkę, licytacja na obniżenie ceny oznaczonej robót, dostawy i t. p.

In natura ł. w naturze, w naturalnej postaci, w nagiej rzeczywistości.

In naturalibus ł. w stanie natury, nago.

In necessariis unitas, in dubiis libertas, in omnibus charitas ł. w potrzebie jedność, w rzeczach wątpliwych swoboda, we wszystkiem miłość.

Innerwacja ł. wpływ nerwów na czynności i sprawy ciała i jego organów.

In nomine Dei ł. skr. I. N. D. w imię Boga.

Innowacja ł. wprowadzenie nowej myśli, nowej rzeczy, nowy obyczaj, nowy pomysł, reforma.

In octavo ł. in 8°, w ósemce, w formacie arkusza złożonego w ósemkę; in octavo majori w większej ósemce; in octavo minori w mniejszej 8-ce.

In odore sanctitatis ł. w stanie świętości.

Inokulacja ł. wstrzyknięcie, szczepienie (ospy); wszczepienie.

Inondacja p. Inundacja.

In pace ł. w spokoju.

In parenthesi ł. w nawiasie, nawiasem.

In partibus infidelium ł. (dosł. w prowincjach niewiernych); tytuł nadawany biskupom sufraganom, których djecezje są dziś w rękach niewiernych. Biskupi ci są pomocnikami biskupów djecezjalnych.

In patria natus non est propheta vocatus ł. nikt nie jest prorokiem we własnym kraju.

In perpetuam rei memoriam ł. na wieczną rzeczy pamiątkę; ku wiecznej pamięci.

In perpetuum ł. na zawsze.

In persona ł. osobiście.

In petto w. w głębi duszy, w sercu, w myśli.

In pleno ł. w komplecie, w pełnem gronie.

In plus ł. na zwyżkę, licytacja na podniesienie ceny wyżej niż oznaczono.

In pontificalibus ł. w szacie biskupiej; w szatach ceremonjalnych, uroczystych.

In potentia ł. w możności.

In praxi ł. w praktyce.

In promptu ł. na poczekaniu.

In quarto ł. in 4°, w formacie arkusza złożonego na 4 części.

I. N. R. albo I. N. R. I. napis na krzyżu skr. Jesus Nazarenus Rex Judaeorum, (Jezus Nazareński król żydowski).

In rerum natura ł. w rzeczywistości.

In saecula saeculorum ł. na wieki wieków.

Insania ł. obłęd, pomieszanie zmysłów.

Inscenizacja ł. przysposobienie sztuki teatralnej do wystawienia na scenie.

In sedecimo f. format w 16°, w formacie arkusza, złożonego na 16 części.

Insekt ł. owad.

Insektolog g. znawca i badacz owadów.

Inseparable f. (ęseparabl) nierozłączny, nieodstępny.

Inserat ł. ogłoszenie zamieszczone w czasopismach, anons.

In silvam ligna ferre ł. (dosł. drwa do lasu nosić); robota daremna, zbyteczna, zmarnowana.

Inskrypcja ł. wpisanie; wciągnięcie (do ksiąg); napis.

Insolacja ł. opromienienie, oświetlenie i ogrzewanie ziemi promieniami słońca; w med. działanie słońca na organizm, porażenie słoneczne.

Insolencja ł. grubijaństwo, bezczelność, zuchwałość.

Insolvent ł. niewypłacalny.

In spe ł. w nadziei, w przyszłości.

Inspekcja ł. kontrola, naoczne zbadanie, wejrzenie w co, nadzór władzy państwowej.

Inspektor ł. dozorujący; członek inspekcji.

Inspekty ł. grzędy ogrzewane ciepłem nawozu, zasłonięte oknami i matami.

Inspicjent ł. dozorujący jakiejś czynności np. w teatrze, pilnujący godzin przedstawienia, podniesienia zasłony, wejścia na scenę aktorów i t. p.

Inspiracja ł. natchnienie.

Inspirować ł. natchnąć, poddać, ożywić.

Inspirowany artykuł, napisany w porozumieniu lub z polecenia rządu albo kierownika stronnictwa politycznego.

Instalacja ł. ceremonja wprowadzenia na urząd, na posadę; urządzenie zakładu, szkoły i t. p.

Instancja ł. stopniowanie sądów; wstawiennictwo, wstawienie się za kim, prośba.

Instantané f. (ęsta͡ętané) momentalny (fotografja).

In statu quo ł. w dotychczasowym stanie, bez zmiany.

In statu quo ante ł. w tym samym stanie co przedtem.

Instrukcja ł. wskazówki; pouczanie; przepis postępowania; rozkaz, polecenie.

Instruktor ł. nauczyciel; udzielający objaśnień; uczący żołnierzy mustry.

Instrument ł. przyrząd potrzebny do rękoczynu, narzędzie muzyczne; dokument.

Instrumentacja ł. nauka układania nut na orkiestrę; ułożenie utworu muzycznego na instrumenty.

Instrumentalis ł. narzędnik, 6-ty przypadek.

Instrumentalna muzyka, wykonana wyłącznie na instrumentach muzycznych (bez śpiewu); muzyka orkiestrowa.

Instruować ł. nauczać, objaśniać, przepisywać postępowanie.

Instygator ł. podniecający, podmawiający, podżegający.

Instynkt ł. popęd wrodzony, naturalny, bezwiedny, zmyślność.

Instynktownie ł. przeczuciowo, mimowiednie, bez namysłu.

Instytucja ł. ustanowienie, urządzenie; zakład publiczny, naukowy, dobroczynny; (bank, kasa i t. p.).

Instytut ł. zakład publiczny lub prywatny, np. naukowy.

Insubordynacja ł. nieposłuszeństwo, nieuległość.

Insulanin ł. mieszkaniec wysp, wyspiarz.

Insultacja ł. obelga, znieważenie, zniewaga, obraza.

In summa ł. razem, wogóle.

In summo gradu ł. w najwyższym stopniu.

Insurekcja ł. powstanie, rokosz.

Insurgient ł. powstaniec.

In suspenso ł. w zawieszeniu.

Insygnia ł. odznaki; oznaki dostojeństwa, urzędu lub władzy.

Insymulacja ł. obwinienie, oczernienie.

Insynuacja ł. podmawianie, zręczne podsunięcie myśli, obudzenie w kim podejrzenia, posądzenie.

Intabulacja ł. wpisanie, wniesienie własności nieruchomej do ksiąg hipotecznych.

Intarsja f. wstawianie wzorzyste ozdób z innego forniru w fornir zwykły wyrobów drewnianych cz. fornirowanie w fornirze.

Integracja ł. wytwarzanie całości z drobnych cząstek, całkowanie.

Integralność ł. całkowitość.

Integralny ł. nienaruszony, całkowity; integralny rachunek, rachunek całkowy wyższej matematyki.

Integrator ł. ob. Planimetr.

Intelektualny ł. rozumowy, odnoszący się do rozumu, do rozsądku, umysłowy.

Inteligiencja ł. umysł, pojętność, rozum, rozsądek, zdolności umysłowe, klasa wykształcona.

Inteligient ł. człowiek wykształcony.

Inteligientny ł. pojętny, rozumny, wykształcony.

Intencja ł. zamiar, chęć, zamysł, myśl; na intencję: na korzyść czyją, na czyj pożytek.

Intendent f. główny nadzorca, rządca, zawiadowca.

Intendentura ł. zarząd; władza zajmująca się administracją t. j. dostarczaniem żywności, ubrania, rekwizytów, płacy i t. p. np. dla wojska, szpitali, i t. p.

Intensja ł. natężenie, skupienie siły.

Intensywne (ł.) gospodarstwo gospodarstwo prowadzone dużemi nakładami.

Intensywność ł. siła, moc, natężenie, usilność, zwiększone działanie.

Intensywny ł. natężony, przenikliwy, przejmujący.

In tenui labor, at tenuis non gloria ł. drobny jest przedmiot, lecz sława niemała.

Inter arma silent leges ł. podczas wojny prawa milczą.

Intercellularny ł. (anat.) międzykomórkowy.

Intercepcja ł. przejęcie, zatamowanie w drodze.

Intercesja ł. pośredniczenie, protekcja, orędownictwo.

Intercyza ł. umowa przedślubna.

Intercyzja ł. zdanie wtrącone, przerwa.

Interdykcja ł. oddanie pod opiekę prawną.

Interdykt ł. zakaz; zakaz sprawowania służby Bożej; zakaz odbywania publicznych uroczystości kościelnych.

Interes ł. sprawa, omówienie sprawy, załatwienie sprawunku, korzyść, zysk, cel, zakład handlowy lub przemysłowy.

Interesant f. mający jakiś interes; pojmujący udział w czem.

Interesowany f. którego co bliżej obchodzi.

Interesowny f. chciwy, szukający zysku.

Interesujący f. zajmujący.

Interferencja ł. łączenie się i przecinanie fal (światła, głosu, wody).

Interim ł. tymczasem, stan tymczasowy.

Interjectio ł. wykrzyknik.

Interkalarja ł. dochody z probostwa wakującego.

Interlinearny ł. między wierszami pisany, tłómaczenie zamieszczone pod każdym wierszem.

Interlinja ł. przedział między wierszami w druku.

Interlokutor ł. mówca wypowiadający swój pogląd wśród mowy innego, mianej na posiedzeniu.

Interludium ł. przegrywka.

Intermedjum ł. czas pomiędzy dwoma terminami: ucieszny ustęp, scena komiczna, któremi przeplatano djalogi pobożne w widowiskach polskich XVII w.; intermezzo.

Intermezzo w. krótki utwór dramatyczny, małe komiczne operetki lub farsy dawane pomiędzy aktami większych sztuk; krótki ustęp muzyczny w środku większego dzieła lub opery.

Intermisja ł. przerwa.

Intermistyczny ł. tymczasowy.

Intermittens ł. przerywany.

Intern, internista f. uczeń mieszkający w zakładzie naukowym.

Internacjonalny ł. międzynarodowy, odnoszący się do wzajemnych stosunków państw i narodów.

Internacjonalny związek (Internacjonał) związek międzynarodowy robotników; międzynarodówka.

Internat ł. zakład wychowawczy w którym wychowańcy stale mieszkają.

Inter nos ł. pomiędzy nami, w cztery oczy.

Internować ł. wyznaczyć komuś przymusowe miejsce pobytu w pewnym ograniczonym miejscu wewnątrz kraju.

Internuncjusz ł. poseł papieski, zastępca nuncjusza.

Interpelacja ł. publiczne zapytanie uczynione przedstawicielowi rządu przez posłów sejmu w celu wyjaśnienia lub zrobienia zarzutu w jakiejś kwestji.

Interpolacja ł. wtrącanie do tekstu swoich lub obcych wyrazów i zdań, zwykle w celu sfałszowania.

Interpozycja ł. podstawienie, wdanie się, pośrednictwo.

Interpretacja ł. wykład, wytłomaczenie, wyjaśnienie.

Interpunkcja ł. w gramatyce, użycie znaków przestankowych, pisarskich.

Interregnum ł. bezkrólewie.

Interrex ł. prymas, sprawiający władzę najwyższą w czasie bezkrólewia.

Interrogacja ł. pytanie.

Interrupcja ł. przeszkoda, przerwa.

Inter utrumque tene ł. trzymaj się środka.

Interview a. (interwiu) widzenie się, rozmowa, zwłaszcza dziennikarza z jaką wybitną osobistością i powtórzenie tej rozmowy w dzienniku.

Interwał ł. odstęp między czem, przedział; pauza; w muzyce, odległość tonu jednego od drugiego; stosunek dwóch dźwięków ze względu na ich wysokość.

Interwencja ł. wmieszanie się, wdanie się w cudzą sprawę; interwencja zbrojna: wdanie się obcej siły zbrojnej pomiędzy strony wojujące.

Interwenjować ł. pośredniczyć, wdawać się.

Interwenjent ł. mieszający się między strony spór wiodące w celu pogodzenia; pośredniczący.

Interwersja ł. fałszowanie, nadużycie.

Interymalny, interimistyczny ł. tymczasowy.

Intime f. (ętim) poufały.

Intoksykacja ł. zatrucie, otrucie.

Intonacja ł. rozpoczęcie śpiewu, trafne wzięcie właściwego tonu, poddanie odpowiedniego dźwięku.

Intonować ł. zacząć śpiew, poddać głos właściwy.

Intrada w. krótki wstęp do utworu muzycznego, przegrywka, fanfara na trąbkach.

Intramolekularny ł. międzycząsteczkowy.

Intra muros ł. wewnątrz murów; u siebie.

Intransigeant f. (ętra͡ęsiża͡ę) nieprzejednany.

Intra parenthesim ł. w nawiasie, nawiasowo.

Intrata ł. dochód, zysk.

Intratny ł. przynoszący znaczny dochód.

In triplo ł. potrójnie.

Introdukcja ł. wstęp do czegoś; wprowadzenie, część wstępna utworu muzyczn.

Intromisja ł. sądowe wprowadzenie w posiadanie czegoś; wnikanie, wsunięcie, wetknięcie.

Intronizacja ł. wyniesienie na tron, szczególniej Papieża; uroczyste objęcie tronu biskupiego.

Intruz ł. wdzierca, natręt, gość nieproszony, narzucający się.

Intryga f. knowanie chytre, podejście, zawikłanie; węzeł dramatyczny w sztuce.

Intrygant f. robiący intrygi, działający skrycie i podstępnie.

Intrygować f. robić intrygi, waśnić, różnić, poduszczać, wprawić w kłopot, dać do myślenia, zaciekawiać.

Intuicja ł. dosł. bezpośrednie wewnętrzne widzenie, przeczucie, odgadnięcie prawdy; zdobycie wiedzy bez poprzedniego długiego badania.

Intuicyjny, pochodzący z własnego natchnienia, przeczuty, z przeczucia.

In turbido piscari ł. w mętnej wodzie ryby łowić.

Intususcepcja ł. wnikanie, przyjęcie wewnętrzne (w fizjologji).

Intymidacja f. nastraszenie.

Intytulacja ł. zatytułowanie, tytuł.

Inulina ł. wodan węgla, ciało podobne do mączki, znajdujące się w korzeniach niektórych roślin.

Inundacja ł. sztuczne nawodnianie gruntu, sztuczny zalew.

In usu ł. w użyciu.

In usum ł. dla użytku.

In verba magistri ł. dosł. na słowa mistrza; ślepo wierząc słowom czyim; iść bez namysłu za czyim zdaniem.

In vili veste nemo tractat honeste ł. nikt nie szanuje człowieka w lichej odzieży; jak cię widzą, tak cię piszą.

In vino veritas ł. prawda w winie; człowiek podpity niechcący mówi prawdę.

Inwalid ł. żołnierz niezdatny z powodu wieku lub kalectwa do dalszej służby.

Inwazja ł. najazd, wtargnięcie, napad zbrojny.

Inwektywa ł. zarzut obrażający, obelga, dotkliwa zniewaga słowna.

Inwencja ł. pomysłowość, twórczość, wynalazczość.

Inwentarz ł. ogół rzeczy, należności i długów, przynależnych do jakiegoś majątku, spis majątku ruchomego lub nieruchomego; zwierzęta gospodarskie.

Inwertyna, ferment, substancja, sprawiająca przemianę cukru trzcinowego na gronowy.

Inwestygacja ł. badanie, śledzenie, poszukiwanie.

Inwestytura ł. uroczyste nadawanie prawa lub władzy do zarządu djecezją, dobrami, krajami etc., akt wprowadzenia w posiadanie nadanych dóbr lennych.

Inwitacja ł. zaproszenie.

Inwokacja ł. wezwanie, błaganie Boga.

Inwolwencja ł. środki opatrunkowe.

Inżynjer f. technik zajmujący się zdejmowaniem planów, budową dróg, mostów, twierdz etc.

Inżynjerja f. nauka wykonywania budowli lądowych i wodnych; dróg, kolei, mostów, portów, maszyn, zakładów przemysłowych i t. p.

Ipekakuana, wymiotnica, roślina, której korzeń zawiera emetynę, środek wymiotniczy, używany w medycynie.

Ipso facto ł. samym czynem, przez to samo, tem samem.

Ipso jure ł. prawnie, z samego prawa wynika.

Irade tur. pismo, rozkaz sułtana do wezyra, ogłoszony publicznie.

Irańskie języki, języki należące do aryjskiej gałęzi indoeuropejskiego szczepu (perski, armeński i t. p.).

Ircha n. skóra owcza wyprawiona.

Iridektomja g. wycięcie tęczówki w oku.

Iris g. posłanniczka bogów; tęcza; tęczówka w oku; nazwa planety; kosaciec (roślina).

Iritis ł. zapalenie tęczówki oka.

Ironja ł. szydercza mowa; żartobliwy drwiący lub uszczypliwy sposób mówienia; nagana wyrażona w formie pochwały.

Irradjacja ł. rozpromienianie, złudzenie optyczne, polegające na tem, że przedmioty jasne na ciemnem tle wydają się większemi.

Irredenta w. związek polityczny we Włoszech, żądający połączenia z Włochami ościennych krajów z ludnością włoską.

Irredentysta ł. nazwa dawana niezadowolonym z istniejącego stanu rzeczy; członek irredenty.

Irritabile genus ob. Genus.

Irupcja ł. napad, najście, wtargnięcie, włamanie się.

Irygacja ł. sztuczne nawodnienie gruntu.

Irygator ł. przyrząd do skrapiania, do przepłukiwania jam ciała, używany w medycynie; klisopompa.

Irytacja ł. rozdraźnienie, draźliwość, gniew, pobudzenie do gniewu.

Iryzacja ł. gra barw tęczowych w starych szybach okiennych, w bańce mydlanej, w masie perłowej i t. p.

Ischjas g. ból nerwu kulszowego w nodze.

Is fecit cui prodest ł. uczynił ten, komu to korzyść przyniosło, komu na tem zależało.

Islam ar. nazwa religji mahometańskiej; dosł. poddanie się woli Bożej.

Iszjas ob. Ischjas.

Istm g. międzymorze.

Italja ł. Włochy.

Item ł. podobnież, również, także.

Ite missa est ł. idźcie, Msza skończona.

Itinerarium ł. przewodnik w podróży, opis podróży; u Rzymian: mapy z oznaczeniem odległości stacji w podróży.

Izabelowy kolor, kolor brunatno-żółty (konie izabelowe).

Izobary g. linje na mapie, łączące miejscowości z jednakowem ciśnieniem barometrycznem.

Izochimeny g. linje łączące miejscowości z jednakową temperaturą średnią zimową.

Izolacja ł. odosobnienie.

Izolator g. stołeczek o szklanych nogach dla odosobnienia ciała elektryzowanego od otaczających; szklane lub porcelanowe podstawki na słupach telegraficznych, odosabniacz.

Izolować g. oddzielić, odłączyć, odosobnić.

Izolowany drut, odosobniony t. j. owinięty jakim złym przewodnikiem elektryczności, np. jedwabiem, woskiem, gutaperką i t. p.

Izomery p. Izomeryczne ciała.

Izomeryczne ciała g. mające jednakowy skład chemiczny, a odmienne własności.

Izomorficzne ciała g. mające różny skład chemiczny, a jednakowe formy kryształów.

Izorachje g. linje na mapach, łączące miejsca mające o tej samej porze przypływ morza.

Izotermy g. linje, łączące na mapie miejsca mające jednakową średnią temperaturę roczną.

Izotery g. linje na mapach, łączące punkty ziemi, o jednakowej średniej temperaturze letniej.

Izotropijne ciała g. mające jednakowe własności we wszystkich kierunkach postaci.

J.

Jacht a. lekki statek spacerowy z żaglami.

Jacta est alea ob. Alea.

Jafetyci hebr. potomkowie Jafeta: indoeuropejczycy.

Jakobini, krańcowi republikanie za czasów pierwszej rewolucji francuskiej.

Jamb g. dwuzgłoskowa stopa (miara) wiersza, składająca się z pierwszej krótkiej i drugiej długiej zgłoski.

Janczarka rodzaj strzelby, rusznica używana przez janczarów.

Janczarska muzyka tur. wojskowa muzyka u turków, odznaczająca się hałaśliwemi instrumentami.

Janczary tur. dawna wyborowa piechota turecka, utworzona z zabranych dzieci chrześcijańskich.

Jankesi a. nazwa żartobliwa amerykanów Stanów Zjednoczonych.

Janseniści, wyznawcy nauki Jansenjusza o grzechu, łasce, wolnej woli i przeznaczeniu.

Janus ł. bożek rzymian, przedstawiony z dwoma twarzami, zwróconemi w dwie strony świata, bóg czasu i wszystkich zdarzeń ludzkich, bóg wojny i pokoju.

Janusa świątynia, w Rzymie świątynia otwierana w czasie wojny, a zamykana w czasie pokoju.

Jar tur. parów, dół.

Jard a. miara angielska = 3 stopom.

Jardin d’acclimatation f. (żardę daklimatasją) ogród zoologiczny w Paryżu.

Jardin des plantes f. (żardę de plant) ogród botaniczny w Paryżu.

Jaspis g. minerał z gatunku krzemieni, nieprzezroczysty, różnego koloru i o rozmaitych kształtach.

Jassyr tur. niewola u turków i tatarów.

Jatagan tur. rodzaj szabli tureckiej, obosiecznej, zatykanej w ozdobnej pochewce za pas.

Jehowa hebr. Wieczny: hebrajska nazwa Boga.

Jehowa Zebaoth, Pan światów, Pan nad pany.

Jeremjady f. skargi, żale, narzekania, lamentacje.

Jersey a. (żersi) wierzchni kaftanik trykotowy.

Jet a. (dżet) gagat, bursztyn czarny, węgiel brunatny polerowany, używany na ozdoby.

Jeton f. (żeton) znaczek ozdobny dawany za odznaczanie się; marka do gry.

Jettatura w. (dżetatura) zły urok, czary zadane uroczemi oczami.

Joanici, dawny niemiecki zakon rycerski; teraz zakon ewangielicki do pielęgnowania chorych.

Jocosa ł. śmiesznostki, żarty, farsy.

Jod, pierwiastek chemiczny, ciało stałe, barwy czarno fijoletow. połyskującej, wydobywane z roślin morskich; używ. w medycynie.

Jodłowanie, osobliwy sposób śpiewu gardłowego u Tyrolczyków.

Jodoform, środek antyseptyczny, otrzymywany z jodu w postaci żółtego proszku, o silnym zapachu, używany w medycynie.

Jodyna, roztwór jodu.

John Bull a. (Dżon Böll), właściwie: Jan wół, żartobliwa nazwa dawana ludowi angielskiemu; gburowaty anglik.

Jokey a. ob. Żokiej.

Jokey Club a. (dżoki klub) stowarzyszenie arystokratyczne amatorów wyścigów konnych.

Jom-Kipur hebr. dzień sądny, właściwie dzień przebaczenia.

Jongleur f. (żąglör) kuglarz.

Joński styl, kierunek architektoniczny grecki, odznaczający się lekkością słupów i ślimakowatemi kształtami ozdób u kapiteli.

Jour fixe f. (żur fix) stały dzień, naznaczony na przyjmowanie gości.

Journal f. (żurnal) dziennik, notatnik, pismo perjodyczne; popularnie: wzory mód.

Jowisz, Jupiter, najwyższy bóg u Rzymian, piorunowładca; nazwa największej planety.

Jubilat ł. ten, który obchodzi uroczystość dłuższej liczby lat swojej działalności; obchodzący swój jubileusz.

Jubilate ł. (radujcie się); trzecia niedziela po Wielkiejnocy.

Jubiler n. oprawiający drogie kamienie w złoto, w srebro i t. p. i handlujący niemi, złotnik.

Jubileusz ł. rocznica 25, 50 lub stuletnia jakiegoś zdarzenia obchodzona uroczyście; uroczystość kościelna powtarzająca się w pewnych okresach czasu połączona z odpustem.

Jucht tat. skóra wołowa, grubo wyprawna, nieprzemakalna, nacierana dziegciem ze strony wewnętrznej.

Judaizm ł. wiara, podania i obrządki żydów późniejszych, według nauki rabinów i talmudu.

Judex curiae ł. w Węgrzech najstarszy co do znaczenia sędzia w kraju.

Judofil, zwolennik żydów.

Juhas węg. pastuch bydła w górach tatrzańskich.

Juki tur. torby skórzane, tłomoki ładowane na konie, muły i t. p.

Juljański kalendarz, kalendarz poprawiony przez Juljusza Cezara, tak zwany starego stylu cz. wschodni.

Junior ł. młodszy.

Junkier n. uczeń szkoły wojskowej junkierskiej, przygotowującej oficerów; panicz; kawaler; butny szlachcic pruski.

Junkierska partja, w Prusach reakcyjna partja szlachecka.

Juno a. Junona, małżonka Jowisza, najwyższa bogini; nazwa planety.

Junta hiszp. dosł. związek: wyższa władza w Hiszpanji i Portugalji; władza rewolucyjna tamże.

Jupiter ł. Jowisz.

Jurajska formacja, formacja drugorzędowa ziemi, obfita w skaliste wapienie i skamieniałości, leżąca między formacją kredową i trjasową.

Jurament ł. przysięga.

Jurare in verba magistri ł. ob. in verba magistri.

Jura stolae ł. dochody prawne proboszczów.

Jure caduco ł. prawem kaduka, przemocą.

Jurgielt n. stała płaca roczna, żołd.

Jurgieltnik n. najemnik.

Juris consultus ł. doradca prawny.

Juris utriusque doctor ł. (skr. J. U. D.) doktór prawa rzymskiego i kanonicznego.

Jurta, chata, namiot pilśniowy Kirgizów, mieszkanie zimowe Kamczadalów.

Jury a. (żuri) sąd przysięgłych, złożony ze znawców do oceniania dzieł sztuki lub przemysłu.

Jurydycznie ł. według praw, prawnie.

Jurydyki ł. osady w dawnej Polsce rządzące się osobnemi prawami, zniesione w r. 1792.

Jurysdykcja ł. zakres działania i sądzenia co do obszaru i jakości spraw, okrąg sądowy.

Jurysprudencja ł. gruntowna znajomość prawa, zbiór zasad prawnych, sposób wyrokowania sądu w pewnych sprawach.

Jurysta ł. prawnik.

Jus ł. prawo.

Jus primi occupantis ł. prawo pierwszeństwa zajęcia.

Juste milieu f. (żiust miliö) właściwy środek; postępowanie lub system działania oddalony od wszelkiej ostateczności.

Justus possessor ł. pewny posiadacz.

Justunek n. sztabki, wypełniające odstępy lub miejsca puste stronic druku ściśnięte w ramie.

Justycja ł. sprawiedliwość.

Justyfikacja ł. usprawiedliwienie się, uzasadnienie jakiego prawnego środka, tłómaczenie się.

Justynjańskie prawa ł. źródła i pomniki prawa rzymskiego, zebrane w jeden zbiór z rozkazu cesarza rzymsk. Justynjana.

Juta, konopie indyjskie i tkanina z tychże konopi.

K.
Uwaga. Brakujących pod tą literą wyrazów obcych należy szukać także i pod literą C.

Kaaba arab. świątynia Mahometa w Mekce i kamień święty w niej przechowywany.

Kabalista hebr. znawca ksiąg kabalistycznych; wróżbiarz.

Kabalistyczny hebr. tyczący się ksiąg kabalistycznych żydowskich; tyczący się magji.

Kabała hebr. podanie, tajemnicza nauka żydów, filozofja mistyczna religji żydów; wróżenie z kart, knowanie, intryga, plotki, zmowa.

Kabaret f. półmisek podzielony wachlarzowato na kilka podziałek.

Kabel, drut telegraficzny, przechodzący przez morze.

Kabestan f. kołowrót do zwijania i rozwijania liny okrętowej, winda okrętowa.

Kabina a. budka do kąpieli w morzu, kajuta okrętowa; oddzielna łazienka.

Kabljon, świeże niesolone mięso wątłusza.

Kabotaż f. handel nadbrzeżny; żegluga nadbrzeżna.

Kabrjolet f. lekki jednokonny powozik; przednie siedzenie pod nakryciem w karecie pocztowej.

Kabylowie ar. mieszkańcy Algieru berberyjskiego pochodzenia.

Kabza ł. worek do pieniędzy; skrzyneczka.

Kacerstwo n. ob. Herezja.

Kacerz n. ob. Heretyk.

Kacheksja g. charłactwo.

Kacyk, dawny naczelnik, wódz i rządca plemienia u Indjan w połud. Ameryce.

Kaczucza hiszp. taniec hiszpański z kastanjetami.

Kadaster f. ocenianie posiadłości ziemskich w celu ich opodatkowania; sam podatek nałożony skutkiem tego ocenienia.

Kadecki korpus, szkoła wojskowa kształcąca młodzież na oficerów.

Kadencja f. rym, skład (w wierszach); spadek harmonijny dźwięków w muzyce; harmonijne zakończenie muzycznego okresu; czas przeznaczony dla pewnych stałych czynności (dla członków sądu, sejmu).

Kadet f. uczeń szkoły wojskowej kadeckiej; w marynarce: młodzieniec kształcący się na oficera floty.

Kadi t. sędzia u Turków.

Kadry f. komplet zapasowych oficerów i podoficerów, potrzebnych w razie zorganizowania oddziału wojska; żołnierze i oficerowie, mający obowiązek kształcić nowozaciężnych.

Kadryl f. taniec francuski.

Kaduceusz ł. laska Merkurego z wężami i skrzydłami; dawna laska herolda; symbol handlu i pokoju.

Kaduk, w dawnem prawie polskiem: spadek pozostawiony bez prawnych spadkobierców (przechodzący na rząd prawem kaduka); ludowe: djabeł, choroba padaczka.

Kafar n. przyrząd z windą do wbijania pali, baba.

Kahał hebr. zarząd wyznaniowy gminy żydowskiej.

Kaik t. długi, wązki, lekki statek turecki.

Kajak grenlan. rodzaj łodzi przykrytej stałem wiekiem z otworem na pomieszczenie wioślarza.

Kajmakan t. zastępca wielkiego wezyra; gubernator prowincji w Turcji.

Kajuta f. pokój na statku w głębi pod pokładem dla podróżnych.

Kajzersznit n. cięcie cesarskie, operacja chirurgiczna u położnic.

Kakao, owoce drzewa kakaowego, z których robi się czekolada.

Kakaowe masło, tłuszcz wytłaczany z nasion z drzewa kakaowego, używany na maści.

Kakofonja g. rozdźwięk, nieprzyjemny dźwięk; dysharmonja.

Kakosynteton gr. wyraz błędnie zestawiony.

Kalafonja g. rodzaj żywicy używany do pocierania smyczka i do innych celów.

Kalait g. turkus, minerał, kamień szlachetny barwy jasnoniebieskiej.

Kalambur f. dowcipna gra wyrazów; dwuznaczny wyraz.

Kalamity, skrzypy drzewiaste kopalne, z których wytworzył się węgiel kamienny.

Kalander f. prasa cylindrowa z ogrzewanemi walcami do gładzenia sukna, papieru i do nadawania połysku.

Kalauer n. niesmaczny, nędzny dowcip, rubaszny dwuznacznik.

Kalcynacja ł. zwapnienie, utlenianie metalów za pomocą żarzenia.

Kalcyt, minerał, wapień.

Kalefakcja ł. ogrzewanie.

Kalefaktor ł. stróż szkolny, palacz w piecach, donosiciel.

Kalejdoskop g. przyrząd złożony z rurki z dnem i kamyczków, szkiełek i t. p., które za najmniejszym poruszeniem zmieniają położenie i przy pomocy zwierciadełek układają się w różne sześciopromienne gwiazdki; przen.: obrazy szybko zmieniające się.

Kalesony f. majtki, gacie.

Kalfataż f. cerowanie, zatykanie szpar okrętowych pakułami i zalepianie ich smołą.

Kali, kalium potas.

Kaliber n. średnica otworu broni palnej, miara kuli, pierścień do mierzenia wielkości otworu, podziałka.

Kalibrować, wymierzać wielkość podług podanej skali.

Kalif ob. Chalif, namiestnik Mahometa, sułtan.

Kalifat, państwo rządzone przez kalifa.

Kaligraf g. pięknie piszący.

Kaligrafja g. sztuka pięknego pisania.

Kalikant ob. Kalkancista.

Kalikować ł. naciskać miechy przy organach.

Kaljope g. muza pieśni bohaterskiej i piękności w sztuce, przedstawiana z tabliczką i rylcem do pisania.

Kalka f. papier lub płótno przezroczyste lub poczernione służące do odbijania pisma, do przerysowywania.

Kalkancista, kalkant, kalikant nadymający miechy przy organach.

Kalkomanja ob. Dekalkomanja.

Kalkować f. przerysowywać przy pomocy kalki.

Kalkulacja ł. obliczanie.

Kalobjotyka g. sztuka przyjemnego życia, aby odpowiadało rozsądkowi, wyobraźni i uczuciu.

Kalomel g. chlorek rtęci, silny środek lekarski.

Kalorja, jednostka do mierzenia ilości ciepła; ilość ciepła potrzebna do ogrzania 1 kgr. wody o l°Cels.

Kaloryfery ł. rury idące z jednego ogólnego pieca, służące do ogrzewania mieszkań za pomocą wody, pary lub powietrza.

Kaloryka ł. nauka o cieple.

Kalorymetr, przyrząd do mierzenia ilości ciepła w jakiemś ciele.

Kalotechnika g. nauka o utrzymaniu piękności ciała.

Kalotka f. okrągła czapeczka, noszona przez księży.

Kalteszal n. napój z piwa, cukru i cytryny, podawany na zimno.

Kalumnja ł. oszczerstwo, potwarz.

Kalwakata ob. Kawalkada.

Kalwinizm, nauka Kalwina czyli wyznanie ewangielicko-reformowane.

Kałamaszka, wózek lub bryczka łubem wybita, otwarta, bez budki.

Kamarylla hisz. nazwa stronnictwa ulubieńców panującego, tajni doradcy często mający szkodliwy wpływ na bieg spraw publicznych.

Kamasz f. rodzaj wierzchniej pończochy sukiennej lub włóczkowej od stopy do kolan.

Kambjalne prawo w. prawo wekslowe.

Kambryjska formacja, najstarsze osadowe warstwy ziemi.

Kamea f. kamień kosztowny artystycznie wypukło rzeźbiony, na którym figury są innego koloru, aniżeli tło.

Kameleon g. gatunek jaszczurki, zmieniającej barwę przy podraźnieniu; przen.: człowiek zmiennego charakteru.

Kameljowa dama f. kobieta lekkich obyczajów, kokota.

Kamelor n. rodzaj materji z włosa kozy angorskiej.

Kamera ł. biuro; pokój; przyrząd optyczny; dawna władza zarządzająca dobrami i dochodami państwa.

Kamera asfiksyjna ł. skrzynia do zabijania zwierząt gazem duszącym.

Kamera dezynfekcyjna ł. urządzenie do niszczenia zarazków w odzieży, tkaninach i t. p. za pomocą gorąca, pary etc.

Kameralista ł. biegły w naukach społeczno-prawnych.

Kameralna muzyka, kwartety lub inne muzyczne zespoły, przeznaczone dla sal niezbyt obszernych.

Kameralne dobra, królewszczyzna, domeny.

Kameralne nauki, nauki i umiejętności, dotyczące gospodarstwa państwowego i wewnętrznego zarządu państwa.

Kamerdyner n. szatny, pokojowiec, służący, pełniący obowiązki bezpośrednio około pana.

Kamerfrajlina n. dama dworska.

Kamerher n. szambelan.

Kamerjunkier n. młodszy szambelan dworu.

Kamerlengo w. kardynał zawiadujący finansami papieskiemi, oraz zawiadujący sprawami kościoła podczas wyboru Papieża.

Kamerton n. ton zasadniczy, według którego stroi się instrumenty muzyczne; przyrządzik podający ton zasadniczy; stroik.

Kameryzować f. wysadzać drogiemi kamieniami.

Kamfina, oczyszczony olejek terpentynowy, używany dawniej do oświetlania; nazwa dawana gdzieniegdzie nafcie.

Kamfora, żywica z drzewa kamforowego, bardzo lotna o silnym zapachu, używana w lecznictwie.

Kamgarn n. wełniana tkanina z długiej przędzy wełnianej czesanej.

Kamizada f. w średniowiecznych czasach napad wroga w nocy, w którym wojownicy przywdziewali na pancerz koszule.

Kamlot f. materja z włosów kozy lub wełny owczej; gatunek tkaniny wełnianej.

Kamorra w. tajny związek zbrodniczy w Neapolu.

Kampanja f. wyprawa wojenna; wojna.

Kampanja fabryczna, właściwy czas fabrykacji np. w cukrowniach, gorzelni i t. p.

Kamrat n. towarzysz broni, współtowarzysz, współuczestnik.

Kanafarz ł. ob. Kanaparz.

Kanalizacja ł. urządzenie kanałów, ścieków podziemnych w mieście, dla odprowadzania nieczystości i wody.

Kanał ł. rów szeroki sztucznie zrobiony i napełniony wodą; ściek murowany podziemny do odprowadzania wody i nieczystości; sztucznie zrobiona rzeka, służąca do przejścia z rzeki do rzeki, z morza do morza; cieśnina morska.

Kanaparz ł. szafarz, piwniczy klasztorny.

Kanaster, kosz z trzciny cukrowej wykładany cynfolją, używany w Indjach Wschod. do opakowania; gatunek gorszego tytuniu.

Kanaus, gatunek perskiej materji jedwabnej.

Kancelarja ł. oddział biura załatwiający czynności urzędowe, przyjmujący sprawy i interesantów oraz wydający im uchwały, wezwania i t. p.

Kancelaryjne pismo, rodzaj pisma wyraźnego; kancelaryjny styl: suchy, urzędowy sposób pisania.

Kancelista n. niższy urzędnik pracujący w kancelarji; pisarz.

Kancelować ł. przekreślać na krzyż, znosić, kasować.

Kancjonał ł. śpiewnik kościelny.

Kanclerstwo, godność i władza kanclerza.

Kanclerz ł. pierwszy minister lub prezes ministrów, zawiadujący sprawami zagranicznemi państwa; wysoka godność duchowna lub świecka.

Kandelabr f. wysoki świecznik o kilku ramionach.

Kandydat ł. starający się o urząd, o posadę, o godność; stopień akademicki niższy od doktora.

Kandydatura ł. ubieganie się o wakujące miejsce, o urząd, o posadę; przedstawienie się przed wyborcami w celu otrzymania mandatu posła do sejmu.

Kandyzowane owoce f. owoce smażone w cukrze.

Kanefory g. postacie kobiece z koszami kwiatów lub owoców na głowie.

Kanelowanie, żłobki wycięte wzdłuż na kolumnach.

Kanibal, dziki, ludożerca.

Kanibalizm, dzikość, srogość, ludożerstwo.

Kanikuła ł. gorące dni, upały; szaleństwo, wścieklizna.

Kanion w. głęboki jar, głęboki wąwóz górski w Ameryce północnej.

Kankan f. rozpustny taniec francuski z nieprzyzwoitemi giestami.

Kanon ł. miara, norma, prawidło; część Mszy Św., regiestr oddzielnych części Pisma Św. przez kościół katolicki przyjętych; przepisy prawa kościelnego; podatek gruntowy; rodzaj śpiewu chóralnego, w którym głosy występują jeden po drugim i powtarzają pierwszą melodję; podatek gruntowy; w drukarstwie: gatunek dużego pisma.

Kanonada f. strzelanie z dział trwające czas dłuższy.

Kanoniczki, zakon żeński według reguły kanoników.

Kanoniczne prawo, prawo kościelne i religijne zatwierdzone przez kościół.

Kanonik ł. wyższy stopień duchownego w hierarchji duchownej katolickiej, członek kapituły katedralnej.

Kanonizacja ł. uroczyste papieskie uznanie i ogłoszenie za Świętego.

Kanonjer f. puszkarz, żołnierz przy działach, artylerzysta.

Kanony ł. tablice drukowane umieszczone na ołtarzu, zawierające wyjątki z ewangielji i niektóre modlitwy, odmawiane przez kapłana.

Kanopy egips. wyobrażenia bożka w kształcie beczki lub dzbanka z głową i nogami.

Kantar, uzda służąca do zaczepiania lejców i utwierdzenia wędzidła.

Kantaryda g. mucha hiszpańska, owad, z którego wyrabiają wezykatorję.

Kantata f. utwór muzyczny o nastroju poważnym, przeznaczony do śpiewu chóralnego z towarzyszeniem instrumentów.

Kanton f. okrąg; prowincja należąca do związku państwowego.

Kantor f. kancelarja kupiecka; biuro fabryki, banku i t. p.

Kantor ł. śpiewak kościelny przewodniczący w chórze.

Kantorat ł. szkółka początkowa ewangielicka.

Kantorzysta a. Kantorowicz, pogardliwa nazwa, dawana młodym pracownikom w kantorze handlowym.

Kantyczki ł. zbiór nabożnych pieśni ludowych, a zwłaszcza kolęd.

Kantylena ł. piosnka, utwór poetyczny miłosnej treści, romanca.

Kantyna f. szynk żołnierski; buda markietanki.

Kantyzm, pogląd filozoficzny filozofa Kanta.

Kanwa f. rzadka tkanina w kraty do roboty włóczkowej i haftu; pierwszy plan, zarys, szkic.

Kaolin chińs. glinka lub ziemia porcelanowa; najczystsza glina zwykle koloru białego.

Kap n. przylądek.

Kapa ł. ubiór kościelny księdza, używany przy niektórych obrzędach zamiast ornatu; przykrycie na łóżko; daszek nad ogniskiem lub blachą kuchenną.

Kapary, pączki kwiatowe krzewu kaparowego, zamarynowane w occie i w soli, używane jako przyprawa kuchenna.

Kapela w. orkiestra.

Kapelan ł. kapłan przeznaczony do pełnienia służby Bożej w kaplicy prywatnej lub zakładu publicznego; kapelan wojskowy, biskupi i t. d.

Kapelmistrz n. dyrygujący w orkiestrze.

Kapilarność ł. włoskowatość, własność płynów tworzenia w rurkach włoskowatych powierzchni wklęsłej lub wypukłej, zależnie od tego czy płyn przylega do rurki czy nie.

Kapilarny ł. włoskowaty; naczynia kapilarne: cienkie jak włos kanaliki w organizmie roślinnym i zwierzęcym.

Kapiszon f. kaptur; cylindryczny kapturek z blaszki miedzianej, mający na spodzie trochę masy wybuchowej, służący jako środek zapalny w strzelbach.

Kapitalista f. posiadacz kapitałów; utrzymujący się z procentów od kapitału.

Kapitalizm f. panowanie kapitału.

Kapitalizować f. składać dochody na kapitał.

Kapitalny ł. wyborny, wyśmienity; główny, ważny.

Kapitał f. pieniądze, przynoszące dochód; przedmioty, wytworzone pracą ludzką, przeznaczone do dalszej produkcji (narzędzia, materjały i środki produkcji); majątek ruchomy.

Kapitan f. stopień oficerski wyższy od porucznika; dowódca okrętu, statku.

Kapitel ł. głowica: rozszerzony wierzchołek słupa, kolumny, rzeźbą przyozdobiony.

Kapitulacja f. układ pomiędzy oblężonymi a nieprzyjacielem o oddanie twierdzy, miasta lub obozu; przen.: poddanie się.

Kapitulant, oficer lub żołnierz służący dłużej aniżeli obowiązany.

Kapitulować f. zdać twierdzę, miasto lub obóz nieprzyjacielowi pod ułożonemi warunkami; poddawać się.

Kapituła ł. rada kanoników przy katedrze lub kolegjacie zajmująca się sprawami kościoła; rodzaj senatu biskupiego, zarządzającego djecezją po śmierci biskupa.

Kapituła orderów, władza do rozpatrywania praw do orderów.

Kaplica ł. mały kościołek; osobny przybytek w kościele katolickim, posiadający ołtarz i tworzący oddzielną całość; oddzielny pokój z ołtarzem w domu prywatnym, zakładzie publicznym lub na okręcie do odprawiania nabożeństwa.

Kapral f. podoficer piechoty.

Kaprowy list, upoważnienie dane przez państwo statkom korsarskim do chwytania okrętów nieprzyjacielskich.

Kaprys f. chimera, grymasy, dziwactwo, zachcianka; rodzaj utworu muzycznego.

Kapsla n. nakrywka metalowa na korek u butelki; nakrywka do osi; kapiszon do strzelby.

Kapsułka ł. banieczka, pęcherzyk ze stężonej żelatyny, zawierający wewnątrz lekarstwo.

Kaptować ł. zjednywać sobie, ujmować, zniewalać kogoś sobie.

Kapudan basza tur. główny dowódca floty tureckiej.

Karabela, lekka krzywa szabla z ozdobną rękojeścią, używana dawniej przez szlachtę polską do stroju uroczystego.

Karabin f. rodzaj lekkiej krótkiej strzelby gwintowanej, zaopatrzonej w bagnet, używany w wojsku.

Karabinjerzy f. lekka kawalerja; we Włoszech żandarmi.

Karacena ł. giętki, do ciała przystający pancerz z łusek stalowych, osadzonych na skórze łosiej.

Karaimi lub Karaici hebr. sekta żydowska, która odrzuca talmud, a trzyma się biblji.

Karakole f. toczenie koniem, harcowanie.

Karakuły tur. delikatne futro z baranów krymskich.

Karambol f. w grze bilardowej: uderzenie dwóch innych kul kulą, którą się gra; niespodziane zetknięcie, starcie się z sobą.

Karamel f. ob. Karmel.

Karat g. jednostka wagi do ważenia złota, djamentów i pereł.

Karawana pers. orszak podróżnych pielgrzymów lub kupców na Wschodzie razem ze zwierzętami jucznemi.

Karawan-seraj, pers. dom zajezdny na Wschodzie.

Karawella hiszp. lekki, żaglowy statek hiszpański.

Karbol a. karbolowy kwas, fenol, związek chemiczny, złożony z węgla, tlenu i wodoru, powstający przy suchej dystylacyi węgla kamiennego, środek dezynfekcyjny.

Karbonarjusz w., dosł. węglarz; członek dawnego tajnego stowarzyszenia politycznego we Włoszech.

Karbonat ł. czarna odmiana djamentu.

Karbonaty ł. węglany, sole kwasu węglanego.

Karbonizacja ł. zamienianie na węgiel, zwęglanie.

Karbonizowanie, oczyszczanie wełny lub starych wełnianych wyrobów od domieszek, lnu i bawełny, w celu ponownej jej przeróbki.

Karbunkuł ł. wyjątkowo piękny i wielki rubin lub granat szlachetny; niebezpieczny wrzód zaraźliwy; wąglik.

Karcer ł. areszt w zakładach naukowych.

Kardamon g. roślina, której owoc używa się na przyprawy i lekarstwa.

Kardynalny ł. główny, zasadniczy, fundamentalny.

Kardynał ł. godność najwyższa po papieskiej w kościele katolickim; napój z wina białego, pomarańcz i cukru; ptak wróblowaty.

Kares f. pieszczota, przymilanie się.

Karjatydy g. postacie ludzkie rzeźbione z kamienia, służące w budynkach zamiast kolumn lub kroksztynów.

Karjera f. zawód, dający na przyszłość świetne widoki, wysokie stanowisko, poprawa bytu, los.

Karjerowicz, człowiek, który nie pracą i zasługą, lecz protekcją i umiejętnemi zabiegami dobija się stanowiska.

Karjolka f. lekki powozik.

Karlista, stronnik Don Karlosa, pretendenta do tronu hiszpańskiego.

Karmanjola f. taniec i śpiew rewolucyjny francuski.

Karmazyn w. kolor ciemnoczerwony; szlachcic polski starożytnego rodu, (gdyż karmazynowa barwa żupana służyła tylko wyższej szlachcie).

Karmel f. masa cukrowa brunatna, gorzkawa, pozbawiona wody przez odparowanie na gorącym ogniu, służąca do barwienia wódek, sosów etc.

Karmin f. barwnik czerwony otrzymywany z koszenili.

Karnacja f. barwa skóry, koloryt ciała ludzkiego.

Karnawał w. zapusty, czas zimowych zabaw, trwający od końca adwentu do wielkiego postu.

Karnes n. część gzymsu w rodzaju wązkiej listwy, mający w przecięciu kształt litery S.

Karnet f. książeczka notatkowa, notatnik, w którym dama na balu zapisuje sobie kolej tańców i tancerzy.

Karnjol, półdrogi kamień, czerwona i żółta odmiana chalcedonu.

Karo f. jeden z czterech kolorów w kartach (dzwonka) oznaczony w kształcie ukośnego czerwonego kwadracika; kwadratowe wycięcie stanika kobiecego pod szyją.

Karoca w. kareta.

Karota w. gatunek marchwi; zwój tytuniu, z którego trą tabakę.

Karotować f. oszukać, wydrwić coś od kogoś, naciągnąć kogoś.

Kartacz w. pocisk armatni, złożony z cylindrycznej puszki blaszanej, napełnionej małemi kulkami.

Kartaczownica, małe działo polowe o jednej lub kilku lufach, strzelające kartaczami na małe odległości.

Kartel f. umowa między rządami dwóch państw o wymianę jeńców lub wydawanie zbiegów; zmowa producentów na niekorzyść konsumentów.

Kartografja g. sztuka kreślenia map gieograficznych.

Kartogram g. graficzne przedstawienie danych statystycznych przy pomocy zabarwionych powierzchni.

Kartomancja g. wróżenie z kart.

Karton f. projekt obrazu lub akwareli zrobiony na grubym papierze; gruby, piękny papier rysunkowy; rodzaj tektury używanej do robót introligatorskich; pudełko z tektury; kartka przedrukowana mająca zastąpić w książce inną.

Kartonaż f. wyroby z tektury; lekka oprawa w tekturową okładkę, oklejoną papierem.

Kartonować f. oprawiać w tekturę i w papier.

Kartusz f. nabój, ładunek; pas myśliwski z ładunkami.

Kartuz f. mnich zakonu Św. Brunona.

Karuzel w. dawne igrzyska rycerskie; urządzenie do zabawy, składające się z koła, obracającego się na pionowej osi, z siedzeniami lub na obwodzie z drewnianemi końmi.

Karykatura f. przesadne przedstawienie czego aż do śmieszności; wizerunek czyjś w postaci dziwacznej i śmiesznej; dziwoląg.

Karykiel f. koczyk.

Karystja ł. niedostatek, brak, bieda, nędza.

Kasa f. miejsce lub sprzęt do przechowywania pieniędzy i kosztowności; w kupiectwie gotówka; w zakładach publicznych miejsce wypłacania lub odbierania należności.

Kasacja, kasata ł. zniesienie, unieważnienie, obalenie wyroku sądowego, testamentu, umowy, przywileju i t. p.

Kasacyjny sąd f. najwyższy sąd unieważniający wyroki innych sądów.

Kasandra, wróżbiarka trojańska, którą wyszydzano, gdy przepowiadała klęski mające dotknąć Troję; przen.: osoba, której złe wróżby nie znajdują wiary.

Kasata ob. Kasacja.

Kasetka, szkatułka.

Kaseton w. ozdoba sufitu w kształcie wgłębionej rzeźbionej tafli.

Kask f. metalowe lub skórzane nakrycie głowy, szyszak, hełm.

Kaskada f. mały wodospad.

Kasta ł. zamknięte w sobie pewne stany w narodzie; pewna klasa w narodzie oddana wyłącznemu jakiemu powołaniu, przekazywanemu dziedzicznie.

Kastanjety f. rodzaj wklęsłych drewnianych klekotek, które przyczepione do palców służą tancerkom hiszpańskim do wybijania taktu w tańcu.

Kastel ł. zamek, mała twierdza, grodzisko.

Kastet f. rodzaj broni w kształcie spojonych pierścieni, wzmacniających siłę uderzenia pięścią, także broń, złożona z giętkiej trzciny z ciężką ołowianą gałką na końcu lub też z rękojeści z kulą na rzemyku; głowotłuk.

Kastor i Polluks, mityczni bracia bliźniacy, związani nierozdzielną przyjaźnią; nazwa konstelacji gwiazd; przen. nierozdzielni przyjaciele.

Kastorowy ł. zrobiony z filcu przygotowanego z sierści bobrowej lub jej falsyfikatów (np. kapelusz).

Kastowość, skrupulatne przestrzeganie i trzymanie się praw rodowych i stopni w społeczeństwie; sprzyjanie ludziom tylko swego stanu.

Kastracja, usunięcie gruczołów płciowych, trzebienie, wałaszenie.

Kastrat ł. rzezaniec, eunuch, sztuczny sopranista.

Kastygacja ł. karcenie, biczowanie, chłosta.

Kasyda ar. w poezji wschodniej utwór poetyczny w rodzaju poematu z treścią pochwalną.

Kasyno w. rodzaj resursy, miejsce zebrań i zabaw publicznych.

Kaszmir, górska kraina w Himalajach, słynna z wyrobu cienkich szalów wełnianych; ukośnie tkana cienka tkanina wełniana.

Kaszta n. w drukarni: szuflada z przegródkami na czcionki; w górnictwie: podpory podtrzymujące opróżnione miejsca kopalni.

Katafalk w. podwyższenie lub rusztowanie ozdobne, na którem ustawiają trumnę ze zwłokami.

Katafora g. chorobliwa śpiączka, letarg.

Kataklizm g. gwałtowny przewrót w przyrodzie, przen. przewrót wielkiej doniosłości, klęska społeczna; wielkie nieszczęście.

Katakumby g. dawniej cmentarze podziemne, gdzie dla modlitwy gromadzili się pierwsi chrześcijanie; dziś krypty pod kościołami lub gmachy murowane na cmentarzach, gdzie w pojedyńczych pieczarach stawiają trumny z ciałami zmarłych.

Katalekty g. zbiór fragmentów, urywków; ułamki pojedyńczych utworów.

Katalektyczny wiersz g. wiersz niepełny, o niezupełnym rymie.

Katalepsja g. nerwowa choroba, objawiająca się zupełnem odrętwieniem ciała, utratą czucia i dowolności ruchów.

Kataleptyk g. człowiek dotknięty katalepsją.

Katalog g. wykaz, spis przedmiotów, należących do pewnego zbioru.

Kataplazm g. ciepły, wilgotny, ciastowaty okład z ziół, nasion, otrąb i t. p. stosowany przy zapaleniach, owrzodzeniach i t. d. w celach leczniczych.

Katapleksja g. obezwładnienie, zdrętwienie pod wpływem przestrachu (u zwierząt); w medycynie: stężenie ciała skutkiem ataku apoplektycznego, tężec.

Katapulta ł. u starożytnych: machina wojenna do wyrzucania pocisków.

Katar g. zapalenie ostre lub chroniczne błon śluzowych (wyścielających kanał oddechowy, pokarmowy i t. p.), nieżyt.

Katarakta g. wodospad; choroba oczu połączona z zupełną lub częściową utratą wzroku, zaćma.

Kataster p. Kadaster.

Katastrofa g. nagły, nieszczęśliwy zwrot albo wypadek w życiu człowieka lub narodu; punkt przełomowy w dramacie.

Katecheta g. nauczyciel religji, wykładający ją w formie pytań i odpowiedzi.

Katechetycznie uczyć, uczyć za pomocą pytań, w formie rozmowy.

Katecheza g. nauka religji, szczególniej w pytaniach i odpowiedziach.

Katechizm g. popularny podręcznik ułożony w formie pytań i odpowiedzi, a szczególniej do nauki religji.

Katechumen g. przygotowujący się do przyjęcia Chrztu Św.

Katedra g. tum; główny kościół w diecezji, przy którym znajduje się biskup i kapituła; miejsce, z którego profesor wykłada lub odczyt miewa; przen. posada profesora.

Kategorja g. podział pojęć; klasa, dział, rodzaj, gatunek.

Kategorycznie g. dokładnie; stanowczo, bezwzględnie.

Kateter g. rurka do wypuszczania moczu z pęcherza, cewnik.

Katetometr g. przyrząd do mierzenia różnic wyniesienia przedmiotów trudno dostępnych.

Katod g. elektrod ujemny, koniec drutu połączonego z biegunem ujemnym baterji elektrycznej, po którym to drucie prąd przechodzi do elektrolitu t. j. płynu lub ciała przewodzącego prąd.

Katolicki g. powszechny.

Katolicyzm g. wiara powszechna, wyznanie rzymsko-katolickie.

Katolikos g. patrjarcha kościoła armeńskiego.

Katon g. surowy sędzia obyczajów.

Katoptromancja g. wróżenie za pomocą zwierciadła.

Katoptryka g. część optyki, traktująca o odbijaniu się promieni światła.

Katylinarna egzystencja, życie człowieka niepewnych zajęć, wichrzyciela, łapiącego ryby w mętnej wodzie.

Katzenjammer n. obrzask, ckliwość i ból głowy po przepiciu.

Kaucja ł. zabezpieczenie, suma składana jako rękojmia dotrzymania umowy i stanowiąca odszkodowanie w razie nie dopełnienia zobowiązań.

Kauczuk, stężały sok mleczny, wypływający z nacięć drzewa kauczukowego, zwany gumą elastyczną.

Kaustyczny g. palący, gryzący, żrący.

Kauteryzacja ł. przypiekanie chorej części ciała środkami palącemi.

Kauzalistyczny ł. przyczynowy.

Kauzyperda ł. niezręczny adwokat przegrywający sprawę.

Kawaler f. mężczyzna bezżenny; członek zakonu rycerskiego; k. orderu, ozdobiony orderem.

Kawalerja w. w wojsku jazda, konnica.

Kawalerzysta w. żołnierz, służący w konnicy.

Kawalkada f. orszak konny; towarzystwo ludzi konno jadących dla rozrywki.

Kawas tur. żołnierz policji i żandarm w Turcji.

Kawatyna w. w operach krótki solowy śpiew miłosny; mała piosenka.

Kawecan w. przyrząd do poskramiania niesfornych i dzikich koni.

Kawerna ł. jaskinia, jama; jama w płucach powstała skutkiem choroby płuc.

Kazamaty hiszp. silnie sklepione piwnice pod wałami twierdzy, używane jako składy materjałów palnych lub więzienie.

Kazeina ł. sernik; białkowata, składowa część mleka.

Kazualizm ł. teorja przyjmująca traf za podstawę wszystkich zdarzeń.

Kazualny ł. przypadkowy.

Kazuista ł. teolog rozstrzygający kwestje sumienia i moralności; prawnik obeznany z subtelnościami prawa i procedury.

Kazuistyka ł. nauka o rozstrzyganiu wątpliwych wypadków, tyczących się sumienia i prawa.

Każolować f. pieścić, głaskać, pochlebiać.

Kedyw, Khedyw tur. ob. Chedyw.

Keepsake a. (kipsek) zbytkownie oprawne ozdobne album z rysunkami lub do rysunku i pisania; pamiątka.

Kefir tur. napój wyrabiany z krowiego mleka przez poddanie go fermentacji za pomocą grzybka kefirowego.

Kejf tur. wypoczynek poobiedni ciała i ducha.

Kepi arab. czapka żołnierska z daszkiem, kroju francuskiego.

Kelner n. posługujący w zakładach jadłodajnych.

Kierat n. zębate koło poziome, obracane przez konie, a wprawiające w ruch lżejsze maszyny jak: młockarnie, sieczkarnie i t. p.

Kiermasz n. doroczny jarmark, połączony z wesołemi uroczystościami ludowemi.

Kieson f. wóz na amunicję; cylinder żelazny zapuszczony w wodę, w którym po wypompowaniu, muruje się filar pod most; wielka skrzynia żelazna bez dna, używana do prac pod wodą.

Kiks, nieudana nuta w śpiewie; chybione uderzenie bilardowe; rodzaj gry w karty.

Kil f. spodnia belka wiązania okrętowego, biegnąca przez całą długość spodu statku.

Kilimek tur. gruby wełniany dywanik domowej roboty.

Kilo g. w wyrazach złożonych oznaczających dziesiętne miary i wagi znaczy 1,000; skróc. kilogram.

Kilof n. rodzaj młota ze szpiczastemi końcami do rozbijania murów i ziemi.

Kilogram f. 1,000 gramów, waga = 2 funtom i 13 łutom.

Kilogramometr f. jednostka, służąca do wyrażenia ilości pracy, zużytej do podniesienia jednego kilograma do wysokości jednego metra.

Kilometr f. miara powierzchni = 1,000 metrom.

Kilsztok n. oziębiacz, część aparatu dystylacyjnego, w którym odbywa się ochładzanie i skraplanie się par dystylowanego płynu; w browarach przyrząd do chłodzenia piwa, chłodnica.

Kindżał tur. długi nóż turecki, obosieczny, zakrzywiony, rodzaj sztyletu.

Kinematograf g. przyrząd optyczny do rzucania na ekran obrazów przedstawiających sceny w ruchu, do czego służy mechanizm szybko obracający te obrazy odpowiednio namalowane.

Kinematyka g. część mechaniki, traktująca o kształcie dróg ruchu.

Kinetyka g. część mechaniki, traktująca o powstaniu ruchu.

Kinkiet f. lampa osadzona na kroksztynie, przytwierdzonym do ściany.

Kiper a. specjalista zajmujący się przygotowywaniem wina do handlu.

Kipsek ob. Keepsake.

Kirasjer f. żołnierz ciężkiej konnicy, zbrojny w hełm i pancerz żelazny.

Kirylica, staro-słowiański alfabet cerkiewny.

Kirys n. napierśnik żelazny, pancerz.

Kislar-aga tur. najwyższy dozorca w haremie.

Kismet tur. u mahometan wiara w nieuniknione przeznaczenie, ślepe poddanie się losowi.

Kitaj ar. cieńka chińska tkanina bawełniana z połyskiem.

Kitajka ar. lekka, gładka, lśniąca tkanina z oczyszczonego jedwabiu.

Kitel n. lekkie płócienne ubranie męskie.

Kjosk tur. altana w ogrodzie, ozdobna altana oszklona; duży, obszerny słup na ulicy, na którym przylepiają się ogłoszenia.

Kladderadatsch n. tytuł humorystycznego pisma niemieckiego; znaczy mniej więcej „ni to ni owo“.

Klaka f. najęte oklaski dla aktorów.

Klakier f. najęty klaskacz w teatrze.

Klamantes ł. wyrzekanie, okrzyk.

Klamburt n. bal na brzegu burty u łodzi.

Klan szkoc. ob. Clan.

Klapa n. pokrywa zamykająca otwór; wentyl w dętych instrumentach, przez którego podniesienie ton się zmienia; klapa bezpieczeństwa, klapa otwierająca się automatycznie aby wypuścić nadmiar gazu lub pary.

Klarnet f. dęty drewniany instrument muzyczny z klapkami.

Klarować ł. oczyszczać (płyny); wyjaśniać rzecz zawiłą.

Klaryfikacja ł. wyjaśnienie, rozjaśnienie.

Klaryski f. zakon żeński Św. Klary z Assyżu.

Klasa ł. stan w społeczeństwie; gromada pokrewnych osobników lub przedmiotów (w hist. natural.); oddział uczniów w szkole, a także pokój, w którym się uczą.

Klasycy ł. najcelniejsi w starożytności pisarze greccy i rzymscy; późniejsi autorowie wzorowi.

Klasycyzm ł. w literaturze kierunek naśladowania klasyków starożytnych; dążenie do wydoskonalenia formy i treści w literaturze i sztuce, akademicka wzorowość.

Klasyczna epoka ł. najświetniejsza epoka rozkwitu literatury jakiego narodu.

Klasyczny ł. wzorowy, doskonały, nieprześcigniony.

Klasyfikacja ł. ugrupowanie przedmiotów według ich cech; podział na klasy, rzędy i t. d.

Klaustrofobja g. uczucie męczącej trwogi i niepokoju w miejscach zamkniętych.

Klauzula ł. zastrzeżenie, warunek, zamieszczony w dokumencie prawnym z obowiązkiem dotrzymania go.

Klauzula egzekucyjna ł. nakaz wykonawczy z mocy aktu lub wyroku.

Klauzura ł. zamknięcie, życie klasztorne poddane ścisłym przepisom.

Klawicymbał f. dawny instrument tej samej natury co fortepjan (dziś nieużywany).

Klawikord f. dawny instrument muzyczny krótkiej budowy o strunach metalowych i klawiszach.

Klawirauscug n. układ fortepjanowy jakiej większej kompozycji ułożonej na orkiestrę.

Klawjatura f. szereg klawiszów, przyrząd w instrumentach klawiszowych, za których naciśnięciem grający wydobywa z instrumentu dźwięki.

Klepsydra g. zegar wodny lub piaskowy, przyrząd do mierzenia czasu u starożytnych; doniesienie pogrzebowe.

Kleptomanja g. chorobliwa skłonność do kradzieży.

Kler ł. duchowieństwo.

Klerykalny ł. sprzyjający duchowieństwu, popierający interesy kościoła katolickiego.

Klijent f. osoba, która powierza swoje interesy adwokatowi, notarjuszowi i t. p.; stały odbiorca jednego handlu.

Klijentela f. ogół klijentów.

Klika f. grono ludzi związanych wspólnym interesem w celu najczęściej nieszlachetnym; szajka.

Klimakteryczne lata albo czas, lata stopniowe, w których człowiek ma przechodzić pewne stanowcze zmiany, np. co 7 lat.

Klimat g. ogół warunków atmosferycznych danej miejscowości, zwłaszcza temperatura i wilgotność.

Klimatologja g. nauka badająca klimat w różnych częściach ziemi i wpływie jego, nauka o strefach.

Klimatoterapja g. nauka o leczeniu chorób za pomocą wpływów klimatu.

Klimatyczne stacje, miejscowości z klimatem odpowiednim do celów leczniczych.

Klimatyka, władza zarządzająca stacjami klimatycznemi w Galicji.

Klinika g. oddział szpitalny, przeznaczony do studjów lekarskich i praktycznej nauki medycyny.

Klio g. muza historji, przedstawiana z rylcem i zwojem papierów w ręce.

Klisza f. w rytownictwie płyta metalowa z wyrytym na niej rysunkiem, służąca do otrzymywania odbić; w fotografji negatywne zdjęcie utrwalone na szkle, służące do odbijania kopji.

Klizopompa g. przyrząd do dawania sobie samemu lewatywy.

Klosz f. szklane nakrycie w kształcie półkuli.

Klown ob. Clown.

Klozet, sprzęt z kubłem wewnątrz, służący do wypróżnień, z urządzeniem do zasypywania proszkiem lub spłukiwania wodą.

Klub a. towarzystwo zorganizowane dla zabawy, sportu lub t. p.; lokal tegoż towarzystwa; stowarzyszenie polityczne najczęściej w łonie sejmów; związek stronnictwa w parlamencie; koło.

Knebel n. narzędzie do zatkania ust przemocą.

Knecht n. parobek; dawniej w Niemczech prosty żołnierz.

Knyp n. krzywy nóż szewcki.

Koadjutor ł. prałat dodany do pomocy arcybiskupowi lub biskupowi.

Koafiura f. sposób uczesania włosów.

Koagulacja ł. krzepnienie, tężenie, ścinanie się płynów.

Koalicja ł. związek, połączenie się stronnictw politycznych lub państw w pewnym określonym celu.

Kobalt n. pierwiastek chemiczny, metal o barwie stalowej lub czerwonej.

Kobold n. w wierzeniach ludu niemieckiego istota nadprzyrodzona, duch gór w postaci karła, gnom, krasnoludek.

Koc n. tkanina wełniana gruba, kosmata na obie strony.

Kodeina ł. alkaloid znajdujący się w opjum, środek uspokajający, używany w medycynie, w większych dawkach trujący.

Kodeks ł. księga praw, zbiór praw.

Kodycyl ł. dodatek do testamentu.

Kodyfikacja ł. połączenie pojedyńczych praw w jedną całość; ułożenie kodeksu.

Koegzystencja ł. współistnienie; jednoczesne istnienie.

Koercyjny ł. przynaglający.

Kofeina, substancja narkotyczna otrzymywana z ziarnek i liści kawy.

Kognacja ł. pokrewieństwo ze strony matki.

Kognat ł. krewny ze strony matki.

Kognicja ł. rozpoznawanie, poszukiwanie szczególniej sądowe.

Kohabitacja ł. wspólne mieszkanie.

Kohezja ł. łączność, związek; fizyczna własność ciał, polegająca na wzajemnem przyciąganiu się cząsteczek; spójność, przyleganie.

Kohorta ł. w starożytnym Rzymie oddział piechoty.

Kohortacja ł. napomnienie.

Koincydencja ł. współczesne wydarzenie się, zbieg okoliczności.

Koka, krzew hodowany w Ameryce połud., z którego otrzymuje się kokainę.

Kokaina, alkaloid, otrzymywany z liści koki w postaci białych kryształków, używany w medycynie jako środek znieczulający.

Kokieterja f. chęć podobania się, zalotność.

Kokietka f. kobieta zalotna, starająca się podobać.

Koklusz f. uporczywy kaszel spazmatyczny, krztusiec.

Kokon f. oprzęd, poczwarka jedwabnika w oprzędzie.

Kokota f. kobieta lekkich obyczajów.

Koks a. materjał opałowy, otrzymywany przez wyprażenie węgla kamiennego przy małym dostępie powietrza.

Kolaborator ł. współpracownik.

Kolacja ł. wieczerza; obsadzanie urzędu szkolnego albo kościelnego.

Kolacjonować ł. porównywać, sprawdzać, zwłaszcza kopję z oryginałem aktu urzędowego.

Kolateralni krewni ł. dalsi krewni, nie w prostej linji.

Kolateralny stempel ł. podatek od spadku.

Kolator ł. opiekun miejscowego kościoła, mający prawo przedstawiania kandydata na proboszcza.

Kolba n. rękojeść strzelby; kwiatostan w rodzaju kłosa o szypułce grubej, okrytej kwiatami bezszypułkowemi; naczynie szklane w kształcie kuli, z długą szyją, używane w manipulacjach chemicznych.

Kolegjalnie f. w pełnym komplecie, w zgromadzeniu, w gronie.

Kolegjata ł. kościół przy którym znajduje się zgromadzenie kanoników, nie mogących jednak zastępować biskupa ani głosować przy wyborze innego.

Kolegjum ł. ogół osób złączonych jednym urzędem, zawodem, lub tworzących razem jaką radę; zarząd a. wyższy zakład naukowy; wydział w uniwersytecie; odczyty profesora uniwersytetu w Niemczech; k. kardynalskie = senat kościoła katolickiego, złożony z kardynałów.

Kolekcja ł. zbiór przedmiotów jednego rodzaju, mających pewną szczególną wartość.

Kolekcjonista ł. zbieracz, amator zbierania osobliwości.

Kolekta ł. modlitwa, którą kapłan odmawia podczas Mszy św. za lud zgromadzony; składka zbierana w kościele na cel dobroczynny.

Kolektor ł. zbieracz; sprzedający losy loteryjne; zbieracz elektryczności w maszynie elektrycznej; w kanalizacji kanał główny ostatecznie odprowadzający nieczystości do rzeki lub na pole irygacyjne.

Kolektywizm ł. kierunek ekonomiczny dążący do ustroju społecznego, opartego na własności zbiorowej narzędzi i materjałów (środków) produkcji.

Kolektywny ł. zbiorowy.

Koleopterologja g. nauka o chrząszczach.

Koligacja ł. powinowactwo, pokrewieństwo.

Kolizeum lub Kolosseum, olbrzymi cyrk w Rzymie, dzisiaj słynna ruina; obecnie nazwa wytwornych wielkich gmachów na widowiska.

Kolizja ł. zbieg przeciwnych sobie interesów, zasad lub artykułów prawa; sprzeczność.

Kolja f. naszyjnik ozdobny ze złota, srebra i klejnotów.

Kolkotar ar. czerwonawy tlenek żelaza otrzymywany przy wyrobie kwasu siarkowego, używa się jako tania i pospolita czerwona farba.

Kolodjum ł. roztwór bawełny strzelniczej w eterze, ciecz gęsta, łatwo zapalna, używana w fotografji, także w medycynie do opatrywania ran.

Kolokacja ł. wyposażenie; wykaz wierzycieli podług kolei, jaką mają być spłaceni; wieś szlachecka podzielona na części, należąca do różnych właścicieli; zaścianek.

Kolonista ł. osadnik.

Kolonizacja ł. zasiedlenie jakiej miejscowości osadnikami.

Kolonja ł. osada, małe gospodarstwo rolne; osada rolnicza w kraju mało zaludnionym; osada zakładana poza granicami rodzinnego kraju w celu zbytu towarów, eksploatowania bogactw miejscowych, zsyłania przestępców i t. p.

Kolonjalne towary, towary pochodzące z osad, t. j. z kolonji zamorskich.

Kolonjalny handel, handel towarami kolonjalnemi.

Koloratura ł. artystyczne przyozdabianie śpiewu pasażami, trylami i tp.

Koloraturowa śpiewaczka, artystka posiadająca rozwiniętą technikę wokalną.

Kolorysta, malarz, którego obrazy odznaczają się świetnym kolorytem.

Koloryt ł. umiejętne zestawienie barw w obrazie, ubarwienie.

Koloryzator ł. kolorujący farbami rysunki i ryciny.

Kolos g. olbrzymia postać, olbrzymi posąg, ogrom.

Kolosalny g. ogromny, olbrzymi, niezwykły.

Kolporter f. obnoszący po domach i sprzedający książki, towary i t. d.

Kolporterja albo kolportaż obnoszenie i sprzedawanie książek po domach.

Kolportować f. roznosić co na sprzedaż; rozpowszechniać, rozgłaszać, przynosić (wieść).

Kolubryna f. dawna długa armata.

Kolumbarjum ł. starożytny grób rzymski, gdzie w niszach w ścianie stawiano urny z popiołami zmarłych.

Kolumna ł. słup z kamienia, metalu lub drzewa; oddział wojska; pojedyńcza stronnica książki lub gazety.

Kolumnada ł. dwa lub więcej rzędów słupów czyli kolumn, nakryte lekkim płaskim dachem, tworzące podjazd lub przedsionek, wogóle ozdabiające wspanialszy jakiś budynek.

Kołczan, pochwa do strzał, sajdak.

Koma g. przecinek; choroba śpiączka.

Komandor f. komtur posiadający najwyższy stopień jakiego orderu; naczelnik zakonu rycerskiego.

Komandytor ł. spólnik spółki komandytowej, który w jej interesach handlowych nie bierze czynnego udziału.

Komandytowy interes, spółka handlowa zawarta między spólnikami firmowymi solidarnie odpowiedzialnymi, a dostarczycielami funduszów odpowiedzialnymi tylko do wysokości swoich wkładów.

Komasacja f. połączenie w jedną całość rozrzuconych gruntów, dóbr.

Komatyczne środki, środki nasenne.

Kombinacja ł. połączenie, zestawienie przedmiotów lub pojęć, aby tworzyły pewną zgodną całość; łączenie pojedyńczych pojęć dla wyprowadzenia wniosków; pomysł wymagający uwzględnienia licznych okoliczności.

Kombustja ł. spalenie, gorzenie.

Komedja g. utwór sceniczny przedstawiający w sposób wesoły a satyryczny wady i śmieszności jednostek i społeczeństwa; przen. zbieg zabawnych lub nieprawdopodobnych okoliczności; udawanie, obłuda.

Komedjant g. pogardliwa nazwa aktora; przen. hipokryta, udawacz, obłudnik.

Komemoracja ł. wspomnienie, wspomnienie umarłych.

Komenda f. krótkie rozkazy, wydawane przez dowódcę; dowództwo; mały oddział wojska.

Komendant f. dowódca oddziału wojskowego, twierdzy i t. p.

Komenderować f. dowodzić, rozkazywać.

Komentarz ł. objaśnienie; przepisy i uwagi służące do objaśnienia dzieła trudno zrozumiałego.

Komentator ł. objaśniający mniej zrozumiałe pisma, dzieła; robiący przypisy objaśniające, uzupełniające.

Komentować ł. wyjaśniać, dopełniać, opatrzyć przypisami.

Komera f. kumoszka, baba gadatliwa i plotkarka.

Komeraż f. plotka siejąca waśń, niezgodę; nieprzyjemne zajście.

Komercyjny f. handlowy, kupiecki.

Komers f. zebranie studentów niemieckich w piwiarni, pohulanka.

Komersowe gry ł. gry karciane niehazardowne.

Kometa g. ciało niebieskie, krążące dokoła słońca po bardzo wydłużonej elipsie, gwiazda mglista ciągnąca za sobą smugę światła t. zw.: ogon, warkocz a. miotłę.

Komfort a. wygody życia, urządzenie dostatnie, wytworne i eleganckie.

Komiczny g. zabawny, śmieszny, wzbudzający wesołość, śmiech.

Komik g. aktor, grający role śmieszne, zabawne, wywołujące śmiech.

Komiliton ob. Commiliton.

Komis ł. zlecenie, poruczenie załatwienia jakiego interesu; dać w komis: powierzyć na sprzedaż towary, za które płaci się dopiero po ich zbyciu.

Komisant f. załatwiający zlecenie handlowe kupców.

Komisarz f. urzędnik państwowy przeznaczony do jakich specjalnych obowiązków, np. komisarz ekonomiczny, leśny; K. policyjny: naczelnik cyrkułu policyjnego.

Komisja ł. władza rządowa naczelna, prawie to co ministerjum; mniejsze zgromadzenie, wydelegowane z większego grona dla rozpatrzenia lub przeprowadzenia danej sprawy.

Komisjoner f. trudniący się interesami komisowemi, załatwiający zlecenia handlowe jednej lub kilku firm; urzędnik komisorjatu; posłaniec publiczny.

Komisorjat ł. urząd zaopatrujący wojsko w żywność i umundurowanie.

Komisorjum ł. polecenie dane do spełnienia, upełnomocnienie do załatwienia interesów.

Komisowy ł. dany w komis; dom komisowy, załatwiający zlecenia i rozmaite interesy.

Komitat węg. nazwa okręgu administracyjnego na Węgrzech z zarządem samodzielnym i władzą naczelną nadżupana.

Komitent ł. zamawiający, dający zlecenie, powierzający załatwienie swoich interesów.

Komitet f. rada złożona z przedstawicieli pewnych władz lub osób wybranych do rozpatrywania danych spraw lub wykonywania postanowień.

Komitywa ł. zażyłość, przyjazne stosunki.

Komiwojażer f. ob. Commis-voyageur.

Komizeracja ł. politowanie, współczucie.

Komocja ł. ruch, wstrząśnienie, wzburzenie, wzruszenie.

Komodor a. w Anglji i Ameryce oficer marynarki, dowodzący czasowo eskadrą z władzą admirała.

Kompan f. towarzysz, kolega.

Kompanja f. towarzystwo; stowarzyszenie handlowe.

Komparacja ł. porównanie.

Komparent ł. strona osobiście stawająca np. w sądzie.

Kompars f. aktor, grający niemą rolę na scenie, figurant, statysta.

Kompartyment ł. część wynikła z symetrycznego podziału danej powierzchni, przedział (np. w szufladzie).

Komparycja ł. stawiennictwo stron przed sądem.

Kompas f. przyrząd z igłą magnesową, wskazujący strony świata (busola); zegar słoneczny.

Kompatrjota ł. współziomek, rodak.

Kompatura ł. okładka.

Kompendjum ob. Compendium.

Kompensacja a. kompensata ł. wyrównanie wzajemnych należności i pretensji; wynagrodzenie.

Kompetencja ł. zdolność do wyrokowania o czem; zakres działalności pewnej władzy.

Kompetentny ł. uprawniony; mający prawo rozstrzygać daną sprawę lub kwestję: biegły w czem, świadomy rzeczy.

Kompilacja ł. utwór literacki, którego treść poczerpnięta jest z kilku dzieł innych autorów; licha zbieranina z prac obcych bez podania źródła.

Kompilator ł. autor układający dzieła z prac innych autorów.

Komplanacja ł. układ pojednawczy, kończący spór między stronami w sądzie.

Kompleks ł. całość, zbitka, całokształt.

Kompleksja ł. skład ciała, temperament, usposobienie.

Komplement f. pochlebstwo, grzeczne słówka, wypowiadanie słów pochlebnych.

Komplet ł. ogół osób potrzebnych do załatwiania jakiej sprawy; zupełność naznaczonej liczby; pełny zbiór pewnych przedmiotów; całość.

Kompletny ł. cały, zupełny.

Kompletować ł. uzupełniać zbiór, dopełniać czem całość.

Komplikacja ł. zawikłanie, splątanie, złożoność, zbieg różnorodnych okoliczności plączących kwestję.

Komplot ł. sprzysiężenie, tajemny związek, spisek.

Komponować f. tworzyć, snuć z wyobraźni dzieło sztuki; zmyślać, opowiadać rzeczy zmyślone.

Kompost ł. nawóz z odpadków roślinnych i zwierzęcych zmieszanych z ziemią, wapnem i t. p.

Kompot f. owoce gotowane z cukrem.

Kompozycja ł. utwór, dzieło sztuki; utwór muzyczny; mieszanina metali; zadanie szkolne; układ.

Kompozytor ł. autor utworu muzycznego.

Kompres ł. okład z płótna złożonego w kilkoro, zmoczonego wodą gorącą lub zimną i wyciśniętego.

Kompromis ł. akt, mocą którego strony zgadzają się na polubowne załatwienie sporu; sąd polubowny; zgodne zakończenie sporu.

Kompromitacja ł. narażenie się na wstyd, śmieszność lub hańbę, zawstydzenie.

Komputowe ł. wojsko, dawne polskie wojsko stałe.

Komtur n. wyższa godność u Krzyżaków: przełożony nad okręgiem i dowodzący oddziałem wojska.

Komuna f. gmina miejska, posiadająca samorząd; powstanie w Paryżu w r. 1871, na czele którego stanęła gmina paryska.

Komunalny f. tyczący się gminy.

Komunał ł. zdanie znane przez wszystkich, oklepane, wytarte, powszednie, ogólnik.

Komunard f. członek komuny wyznający zasady komunistyczne.

Komunikacja ł. udzielanie wzajemne wiadomości; związek, stosunek; drogi i sposoby znoszenia się z kim; drogi lądowe i wodne, poczty, telegrafy, telefony.

Komunikant ł. opłatek konsekrowany przy Komunji św.; przystępujący do Komunji św.

Komunikat ł. dokument udzielany stronie drugiej do rozpatrzenia; piśmienne zawiadomienie, wiadomość udzielona.

Komunik, lekka jazda bez wozów z żywnością; K-kiem, konno.

Komunikować ł. przyjmować Komunję św.; udzielać jakiej wiadomości.

Komunikować się, znosić się z kim, mieć z kim stosunki.

Komunista ł. zwolennik komunizmu.

Komunizm f. teorja ustroju społecznego przyjmująca zrównanie stanów, wspólne używanie własności i zniesienie osobistego mienia.

Komunja św. ł. uczestniczenie w Najśw. Sakramencie Ciała i Krwi Pańskiej.

Komutator ł. część składowa maszyny dynamo-elektrycznej, przyrząd wytwarzający prąd stały, idący w jednym kierunku.

Komża ł. krótka biała szata (skrócona alba) używana przez kapłanów i przez świeckich posługujących kapłanowi przy sprawowaniu obrzędów świętych.

Konak tur. pałac, rezydencja.

Koncentracja ł. skupianie, gromadzenie do jednego punktu środkowego, zogniskowanie, ześrodkowanie (np. wojska); nasycanie roztworu, zgęszczenie.

Koncentryczny ł. współśrodkowy, mający wspólny środek.

Koncepcista ł. sadzący się na żartobliwe koncepty, na dowcip.

Koncepcja ł. pojęcie, pomysł; samodzielne ułożenie jakiego pisma lub aktu urzędowego.

Koncepista ł. niższy urzędnik do sporządzania aktów urzędowych.

Koncept ł. pomysł; pierwszy szkic, bruljon, odręczny projekt jakiego pisma; żart.

Konceptowy papier, zwyczajny papier do pisania.

Koncert ł. wykonanie utworów muzycznych przez jednego lub wielu artystów wobec zgromadzonych słuchaczów; większy utwór muzyczny popisowy; porozumienie, zgodne działanie między mocarstwami.

Koncertant f. artysta biorący udział w koncercie.

Koncertmistrz n. przewodnik, dyrektor koncertu; pierwszy skrzypek w orkiestrze.

Koncertowo, popisowo, świetnie, doskonale.

Koncerz, dzida długa; wielki ciężki miecz obosieczny, używany przez husarzy.

Koncesja ł. przyzwolenie, przywilej na jakie przedsiębiorstwo wydany przez władzę; ustępstwo.

Koncesjonarjusz ł. otrzymujący koncesję, przywilej, pozwolenie.

Koncha ł. skorupa mięczaka, muszla, małżowina.

Koncyljum ł. obrady, zgromadzenie dostojników kościoła w rzeczach wiary; sobór.

Koncypjent ł. urzędnik, który samodzielnie układa referaty.

Koncypować ł. obmyślać, układać w myśli.

Kondemnata ł. potępienie, skazanie, wyrok skazujący.

Kondensacja ł. zgęszczenie (gazów, elektryczności), skroplenie pary.

Kondensator ł. przyrząd do zgęszczania i skraplania pary; przyrząd do zbierania na pewnej powierzchni znacznej ilości elektryczności.

Kondolencja ł. okazanie, wyrażenie współczucia, współubolewanie z powodu czyjej śmierci.

Kondotjer ł. ob. Condottieri.

Konduita ł. prowadzenie się, zachowanie się, sprawowanie.

Kondukt ł. uroczysty żałobny pochód, orszak pogrzebowy.

Konduktor ł. pomocnik inżynjera, mający nadzór nad robotami; urzędnik odbierający bilety lub opłatę za przejazd w pociągu kolejowym, tramwaju, omnibusie i t. p.; przewodnik w maszynie elektrycznej; piorunochron.

Kondycja ł. warunek w umowie; stan, położenie, stanowisko społeczne; miejsce nauczyciela domowego; obowiązek, służba.

Kondygnacja ł. układ, przedziały znajdujące się jedne nad drugiemi, piętra w budynku, w wieżach.

Koneksja ł. znajomości, stosunki z osobami wpływowemi.

Koneser a. Konesor f. znawca.

Konfederacja ł. związek państw, stanów lub prowincji czasowy lub stały; związek obywateli w celach politycznych, sprzymierzenie.

Konfederat f. sprzymierzony, związkowy.

Konfederować się, ł. połączyć się, utworzyć związek, sprzymierzyć się.

Konfekcja f. gotowe ubrania, okrycia i inne stroje damskie.

Konfekty ł. cukry, owoce, smażone w cukrze.

Konferencja ł. narada wspólna; narada dyplomatycznych przedstawicieli mocarstw; nauka duchowna.

Konferować ł. naradzać się.

Konfesata ł. wyznanie wiary, wyznanie religijne.

Konfesjonał ł. miejsce w kościele katolickim, gdzie kapłan słucha spowiedzi.

Konfidencja ł. zażyłość, poufałość; zwierzenie poufne, wiadomość powierzona w zaufaniu.

Konfidencjonalnie ł. poufnie, poufale.

Konfiguracja ł. ukształtowanie, układ plastyczny.

Konfirmacja ł. potwierdzenie wyroku; utwierdzenie w wierze; u ewangielików uroczystość ponowienia przymierza chrztu przed pierwszą komunją.

Konfirmand ł. przystępujący do pierwszej komunji (u ewangielików).

Konfiskata ł. zabranie przez władzę przedmiotu, którego posiadanie jest niedozwolonem lub stanowi istotę przestępstwa; zabranie majątku na rzecz skarbu za przestępstwo polityczne.

Konfitury, owoce w cukrze smażone.

Konflagracja ł. spalenie, zgorzenie.

Konflikt ł. starcie się, zatarg, spór wobec interesów sprzecznych.

Konfluencja ł. zbieg, spływ, zlanie się (np. wód dwu rzek).

Konformista a. wyznawca religji panującej w Anglji.

Konfortatywa ł. lekarstwo wzmacniające.

Konfraternia ł. bractwo świeckie.

Konfrontacja ł. stawiennictwo do oczu, sprawdzenie, porównanie.

Konfucjusz, mędrzec chiński i reformator religijny.

Konfundować ł. zmieszać, zawstydzić, zaambarasować.

Konfutacja ł. odparcie zarzutów, zbijanie dowodzeń przeciwnika.

Konfuzja ł. zmieszanie, zakłopotanie, zawstydzenie; zamieszanie, chaos, nieład.

Kongiestja ł. chorobliwy napływ krwi do naczyń krwionośnych danego organu.

Konglomeracja ł. skupienie, zlepianie z różnorodnych części.

Konglomerat ł. zlepek; mieszanina powstała z odłamków różnych skał, zlepionych z sobą inną materją mineralną, zlepieniec.

Kongregacja ł. zgromadzenie, stowarzyszenie, bractwo duchowne; K. kardynałów, wydział kolegjum kardynalskiego w Rzymie, któremu Papież powierza poszczególne sprawy kościoła.

Kongregacjonaliści ł. sekta religijna w Anglji, odrzucająca władzę biskupią.

Kongregacjonista ł. członek kongregacji, szczególniej jezuickiej.

Kongres ł. zjazd monarchów lub ich pełnomocników dla narad w sprawach międzynarodowych i politycznych; zgromadzenie prawodawcze w Ameryce; we Francji zgromadzenie deputowanych i senatorów razem: zjazd (uczonych, przemysłowców i t. p.) dla narad.

Kongrewski druk, sposób drukowania trzema kolorami odrazu, wynaleziony przez Wiljama Congreve.

Kongrewskie race, dalekonośne rakiety wojenne, składające się z rury blaszanej napełnionej masą zapalną, z kulą, granatem lub kartaczem w przednim końcu i cienką tyczką drewnianą w tylnym, nadającą kierunek.

Kongrua, najniższy ustawą określony dochód roczny kapłana.

Kongruencja ł. zgodność, przystawanie.

Kongruizm ł. skuteczność łaski Bożej bez naruszenia wolnej woli człowieka.

Koniczny ł. stożkowaty.

Konifery ł. drzewa iglaste.

Konjak f. wódka otrzymywana drogą dystylacji z przefermentowanego soku winogronowego.

Konjektura ł. domysł, przypuszczenie, prawdopodobieństwo, wniosek oparty na przypuszczeniu, na prawdopodobieństwie.

Konjugacja ł. odmiana czasowników (słów), czasowanie.

Konjunktura ł. zbieg okoliczności; obrót rzeczy; w handlu: stosunek podaży do popytu towaru i odpowiednia do tego zmiana ceny; widoki, nadzieje.

Konjuracja ł. sprzysiężenie.

Konkistadorowie hisz. hiszpańscy zdobywcy Ameryki i ich potomkowie.

Konklawe ł. miejsce, gdzie zamknięci kardynałowie obierają Papieża; samo zgromadzenie kardynałów zebranych w tym celu.

Konkludować ł. wyprowadzać ostateczne wnioski, zakończyć mowę, rozprawę.

Konkluzja ł. zakończenie, np. mowy, rozprawy, wynik rozumowań, wniosek ostateczny.

Konkokcja ł. trawienie, strawność.

Konkordancja ł. zgodność; porównanie ustępów zgadzających się dosłownie, traktujących o jednym i tym samym przedmiocie. Konkordancja biblijna: alfabetyczny wykaz wyrazów lub sentencji, zawartych w Biblji wraz ze wskazaniem miejsca, gdzie się znajdują.

Konkordat ł. ugoda, traktat, jaki Papież zawiera z rządami w rzeczach dotyczących kościoła.

Konkretny ł. podpadający pod zmysły, pod doświadczenie, dotykalny, ujęty, rzeczywisty; ściśle określony, oparty na pewnych zasadach, liczący się z rzeczywistością (np. wniosek, wywód).

Konkubina ł. nałożnica.

Konkubinat ł. pożycie wspólne dwóch osób niezłączonych związkiem małżeńskiem.

Konkurencja ł. współzawodnictwo, współubieganie.

Konkurencyjne powinności, zobowiązanie (gmin, osób) należenia do wspólnych wydatków na kościoły, szkoły i t. p.

Konkurent ł. współzawodnik, rywal; starający się o pannę.

Konkurs ł. współubieganie się o urząd lub o nagrodę za jakąś pracę; wystąpienie sądowe wierzycieli przeciwko niewypłacalnemu dłużnikowi.

Konkursowa komisja, złożona z osób posiadających zaufanie i znających się na rzeczy, którą mają oceniać.

Konkursowa masa ob. Masa.

Konosament a. ceduła handlowa wystawiona przez kapitana statku handlowego, tycząca się przyjętych towarów; list frachtowy morski.

Konsekracja ł. poświęcenie chleba i wina podczas Mszy św.; ceremonja poświęcenia kościoła, biskupa.

Konsekwencja ł. następstwo, wynik, logiczny skutek danej przyczyny; zgodność następnych myśli lub czynów z poprzedniemi.

Konsekwentny ł. wynikający z naturalnego porządku rzeczy, logiczny; zgodny w myślach i czynach z wyznawanemi zasadami.

Konsens ł. przyzwolenie władzy, nadanie pozwolenia, przywileju na przedsiębiorstwo; zgoda.

Konserwacja ł. utrzymywanie czegoś w całości i w porządku, przechowywanie w dobrym stanie, ochrona przed zniszczeniem.

Konserwator ł. nadzorca, czuwający nad całością i dobrym stanem zbiorów sztuki, gabinetów naukowych, muzeów, pomników i t. p.

Konserwatorjum ł. wyższa szkoła muzyczna.

Konserwatysta i konserwatywny ł. przeciwnik reform i postępu; zachowawca.

Konserwatyzm, zamiłowanie we wszystkiem co dawne, niechęć ku wszelkiej nowości, zmianie, reformie w ustroju społecznym; zachowawczość.

Konserwować ł. przechowywać; utrzymywać w całości, w dobrym stanie, zabezpieczać od zepsucia, zniszczenia.

Konserwy f. owoce, jarzyny, mięso przyrządzone i przechowane tak, aby się nie psuły przez dłuższy przeciąg czasu; okulary kolorowe ochraniające wzrok.

Konskrypcja ł. coroczne powoływanie młodych ludzi do odsłużenia powinności wojskowej, pobór do wojska, branka.

Konsola f. podstawa ozdobna przymocowana do ściany, służąca do pomieszczenia na niej zegara, wazonu, popiersia i t. p.; ozdoba rzeźbiona podtrzymująca gzymsy, kapitele okienne i t. p.; lekki stolik salonowy o dwu nogach, przybity do ściany zwykle pod zwierciadłem; wązki stolik u lustra stojącego.

Konsolacja ł. pocieszenie, pociecha, dzieci.

Konsole a. Konsolidy a. (consols) papiery procentowe państwowe, powstałe z połączenia kilku pożyczek państwowych terminowych, zamienionych na nieumarzalny papier procentowy.

Konsolidacja ł. złączenie, upewnienie, ubezpieczenie długu państwowego na pewnych stałych dochodach.

Konsonans ł. w muzyce dwa lub więcej tonów, które tworzą akord skończony zw. doskonałym; harmonijna zgodność tonów.

Konsorcjum ł. spółka, stowarzyszenie kilku przedsiębiorców dla przeprowadzenia jednego jakiegoś interesu handlowego lub bankierskiego.

Konspekt ł. wykaz, spis, przegląd.

Konspiracja ł. sprzysiężenie, spisek.

Konspirować ł. sprzysięgać się, knuć spiski.

Konstabl a. policjant.

Konstatować ł. stwierdzać, sprawdzać, wykazać istnienie faktu.

Konstelacja ł. grupa gwiazd stałych, tworzących pewną figurę i mających odpowiednią nazwę, gwiazdozbiór.

Konsternacja ł. przerażenie, osłupienie z przestrachu; przygnębiające, przykre zdumienie; zażenowanie się.

Konstrukcja ł. budowa, układ, utworzenie całości z danych części; szyk gramatyczny wyrazów.

Konstruować ł. budować, składać z oddzielnych części.

Konstrykcja ł. ściąganie się, kurczenie, ograniczanie.

Konstypacja ł. zatwardzenie.

Konstytuanta f. ustawodawcze zgromadzenie I-ej rzeczypospolitej francuskiej.

Konstytucja ł. ustawa państwowa dopuszczająca wybranych przez naród przedstawicieli do udziału w rządzie i prawodawstwie; budowa fizyczna człowieka.

Konstytucyjny ł. ograniczony ustawami prawodawczemi, oparty na ustawach, zgodny z konstytucją.

Konstytuować ł. ustanawiać, organizować, urządzać, tworzyć.

Konsul ł. najwyższy urzędnik w starożytnej rzeczyposp. rzymskiej; najwyższy urząd we Francji od 1800 do 1805 r.; przedstawiciel państwa przy obcym rządzie opiekujący się sprawami handlowemi i interesami poddanych mocarstwa, które reprezentuje.

Konsulat ł. biuro konsula; tytuł rządu z czasów pierwszej rzeczyposp. francuskiej.

Konsulta ł. rada, obrady; izba sądowa we Włoszech i w Szwajcarji.

Konsultacja ł. zasięganie rady, zwłaszcza porada lekarska.

Konsultant f. lekarz należący do narady lekarskiej, do konsyljum.

Konsultować ł. radzić, udzielać porady.

Konsument ł. zużywający produkty, towary, z którego rąk towar nie przechodzi dalej i nie służy do dalszej produkcji, spożywca.

Konsumować ł. spotrzebowywać, zużywać, spożywać.

Konsumpcja ł. używanie jakiej rzeczy połączone z jej zużyciem, zniszczeniem, spotrzebowanie, spożycie; choroba, objawiająca się silnem wycieńczeniem ciała i upadkiem sił, uwiąd.

Konsumpcyjny urząd, urząd do poboru opłaty od wódki i innych przedmiotów spożywczych na rzecz skarbu lub kasy miejskiej; to samo co akcyza.

Konsyderacja ł. poważanie, szacunek, względy; rozważanie, wzięcie pod uwagę.

Konsygnacja ł. wykaz, spis towarów powierzanych lub wysyłanych do sprzedania na rachunek wysyłającego; w wojsku: rozkaz aby żołnierze nie opuszczali koszar i byli gotowi na każde zawołanie.

Konsygnować ł. wykazać, spisać; wysłać towary na sprzedaż; trzymać na pogotowiu wojsko w koszarach.

Konsyljarz ł. tytuł radcy, doktora medycyny; iron. nieproszony doradca.

Konsyljum ł. narada i wspólne porozumienie się kilku lekarzy co do choroby lub leczenia danego chorego.

Konsystencja ł. trwałość, moc, spójność, gęstość; postój wojska.

Konsystorz ł. władza duchowna i kancelarja do załatwiania spraw administracji duchownej i sądownictwa duchownego.

Konszachty n. tajemne porozumiewanie się, układy.

Kontagjum ł. zaraza.

Kontakt ł. zetknięcie się, łączność, związek.

Kontekst ł. zestawienie i porównanie logiczne części tekstu poprzedzających z następującemi.

Kontemplacja ł. wpatrywanie się w co z zapomnieniem o zewnętrznym świecie; głębokie rozmyślanie, zatapianie się w rozpamiętywaniu zagadnień religijnych.

Kontenans f. postawa, mina, układ powierzchowny; stracić kontenans: zmieszać się, stracić pewność siebie.

Konterfekt ł. portret, wizerunek.

Kontestacja ł. stwierdzenie, poświadczenie; spór, zaprzeczenie.

Kontokorrent ob. Conto-Corrente.

Kontorsja ł. wykręcenie, wykrzywienie, zwichnięcie; wykrzywianie się, skrzywienie twarzy, grymas.

Kontrabanda f. przemytnictwo; towary przemycane.

Kontrabandzista f. przemytnik.

Kontrabas ł. największy instrument muzyczny smyczkowy, o najniższym tonie, używany do akompanjamentu.

Kontr-admirał f. dowódca eskadry, niższy stopień po admirale.

Kontradykcja ł. zdanie przeciwne, sprzeczność, przeciwieństwo.

Kontrahent ł. zawierający umowę.

Kontrakcja ł. ściąganie się, skrócenie (w gramatyce).

Kontrakt ł. umowa, układ, ugoda.

Kontraktura ł. skrzywienie części ciała skutkiem chorobliwego skurczu mięśni, chronicznego cierpienia stawów i t. p.

Kontralt w. głos kobiecy niższy od altu.

Kontramarka f. znaczek dawany przy wyjściu chwilowem z sali koncertowej, teatralnej i t. p. za którym można tamże powrócić; znaczek otrzymywany w miejscach publicznych dla kontroli przy odbiorze okryć.

Kontramarkarnia, miejsce w lokalach publicznych gdzie się oddaje do przechowania ubranie wierzchnie, laski, parasole i t. p., szatnia.

Kontramarsz f. ruch wojsk w stronę przeciwną tej, z której przybyły lub w którą zamierzało się udać, marsz wsteczny.

Kontraprosze f. roboty fortyfikacyjne oblężonych, mające na celu pokrzyżowanie planów oblegających, przeciwpodkopy.

Kontrapunkt ł. część nauki kompozycji muzycznej, podająca prawidła jak należy łączyć z sobą głosy w utworach muzycznych.

Kontrast ł. zestawienie rzeczy, pojęć, wyobrażeń zupełnie przeciwnych, aby spotęgować wrażenie i uwydatnić pewne cechy; przeciwstawienie, przeciwieństwo.

Kontrasygnować ł. położyć podpis po podpisie tego, który akt jakiś wydaje, stwierdzić czyjś podpis swoim własnym podpisem.

Kontrawencja ł. uchybienie przeciw przepisom stemplowym.

Kontrefakcja f. naśladowanie, sfałszowanie, podrobienie aktu lub pisma; przedrukowanie dzieła bez pozwolenia autora lub wydawcy.

Kontreskarpa f. pochyłość zewnętrzna fosy przyfortecznej.

Kontrminy f. podkopy, miny oblężonych zakładane w celu zniweczenia min nieprzyjacielskich; przeciwdziałanie podstępne.

Kontrola f. nadzór, dozór, wglądanie w co, sprawdzanie; władza nadzorująca; księga do zapisywania osób, czynności, obrotów pieniężnych podlegających nadzorowi; iron. wtrącanie się, nieproszony dozór.

Kontroler f. urzędnik nadzorujący lub sprawdzający czynności innych, czy wszystko dzieje się podług przepisów.

Kontrolować f. sprawdzać czyjąś czynność lub rachunki, dozorować; iron. wtrącać się, śledzić, roztaczać nieproszony dozór.

Kontrować f. przeczyć, być przeciwnego zdania.

Kontrowersja ł. spór naukowy, kwestja sporna, roztrząsanie wątpliwości o wierze.

Kontrpróba, sprawdzenie głosowania jawnego, jeżeli wynik nie jest stanowczy, przez zamianę ról (np. ci którzy powstali, niech usiądą, a przeciwnicy niechaj powstaną).

Kontrreplika ł. odpowiedź na odpowiedź.

Kontrrewers ł. rewers wzajemny, równoważący otrzymany rewers na tę samą sumę i pod tą samą datą.

Kontrrewolucja f. rewolucja przeciw rewolucji, przewrót państwowy w celu zniesienia postanowień rządu rewolucyjnego lub obalenia tegoż rządu; ruch najczęściej antyliberalny, antyrepublikański.

Kontrsygnalizować f. odpowiedzieć na podany sygnał.

Kontrybucja ł. przymusowy podatek wojenny, nakładany jednorazowo na kraj przez zwycięzcę; odszkodowanie wojenne; zwrot kosztów wojennych.

Kontrybuent ł. płacący kontrybucję, wnoszący podatek kontrybucyjny.

Kontuar ob. Comptoir.

Kontumacja ł. niestawienie się na wezwanie sądowe; środki ostrożności zarządzone przez władzę lekarską przeciw zawleczeniu zarazy (nie przepuszczanie przez granicę kontumacyjną).

Kontur f. linja, stanowiąca granice przedmiotów; rysunek, przedstawiający kształt przedmiotu; zarys.

Kontuzja ł. uszkodzenie ciała (bez skaleczenia) wskutek uderzenia, upadku; stłuczenie; także obrażenie skóry wskutek naporu powietrza od przelatującej tuż kuli działowej; wstrząśnienie wskutek uderzenia piorunu.

Kontynent ł. ląd stały, szczególniej ląd stały europejski.

Kontynentalny system, zakaz przywożenia towarów angielskich wydany przez Napoleona I, zamknięcie lądu stałego Europy dla okrętów angielskich; blokada kontynentalna.

Kontyngens ł. obowiązek udziału w dostarczaniu; ilość wojska, jakiej dostarczyć mają miasta, prowincje lub kraj.

Kontynuacja ł. dalszy ciąg, przedłużenie.

Kontynuować ł. prowadzić jaką czynność w dalszym ciągu, ciągnąć dalej.

Konwalescent ob. Rekonwalescent.

Konweksyjny ł. wypukły (szkło, zwierciadło).

Konwenans f. przyjęte formy towarzyskie, zwyczaje obowiązujące ludzi dobrze wychowanych.

Konwenansowy f. tyczący się konwenansu, przyjęty przez zwyczaje towarzyskie.

Konwencja ł. umowa, ugoda, układ; zgromadzenie deputowanych francuskich, wykonywujące najwyższą władzę państwową od 1792 do 1795 r.

Konwencjonalna kara, kara zgóry umówiona za niedotrzymanie umowy.

Konwencjonalny f. powszechnie przyjęty, zwyczajowy; oparty na umowie; pospolity, banalny.

Konwenjować ł. zgadzać się w czem, przypadać do gustu.

Konwent ł. klasztor.

Konwersacja ł. rozmowa potoczna.

Konwersja ł. zamiana długu państwowego (lub danej instytucji) na inny np. wyżej oprocentowanego na niżej oprocentowany, krótkoterminowego na długoterminowy; nawrócenie się z jednej wiary na inną.

Konwertować ł. robić konwersję, zamieniać.

Konwertyta ł. nawrócony.

Konwikcja ł. przekonanie, pewność.

Konwikt ł. szkoła ze wspólnem mieszkaniem uczniów.

Konwinkować ł. przekonywać, dowodzić.

Konwisarstwo n. przemysł zajmujący się odlewaniem i obrabianiem wyrobów z cyny.

Konwisarz n. odlewający wyroby z cyny.

Konwokacja ł. zwołanie; w Anglji zgromadzenie duchowieństwa zwoływane przez arcybiskupa; w dawnej Polsce sejm w czasie bezkrólewia celem wyboru króla lub załatwienia spraw pilnych.

Konwój f. oddział zbrojny do strzeżenia w drodze podróżnych lub rzeczy przewożonych.

Konwulsje ł. choroba objawiająca się nagłym i mimowolnym skurczem mięśni, gwałtownemi, niejednostajnemi ruchami oraz utratą przytomności; drgawki.

Konwulsjoniści ł. fanatyczni zwolennicy sekty jansenistów we Francji w 18 w. którzy modląc się na cmentarzu Św. Medarda, dostawali konwulsji i wygłaszali proroctwa.

Kooperacja ł. współdziałanie, współudział.

Kooperacyjny ł. współdzielczy.

Kooperator ł. współdziałacz, współpracownik; pomocnik w urzędzie; pomocnik proboszcza.

Kooperować ł. współdziałać.

Kooptacja ł. przyjęcie albo uzupełniający wybór nowego członka przez resztę zgromadzenia.

Koordynacja ł. podporządkowanie, uporządkowanie według stopnia zależności.

Koordynować ł. uporządkować.

Kopal, żywica drzew podzwrotnikowych Afryki i Azji, przezroczysta, barwy jasno-żółtej, twarda, trudnotopliwa, używana do wyrobu lakierów i werniksów.

Kopersztych n. miedzioryt, rycina, szkic.

Koperwas n. nazwa siarczanów: żelaza, barwy zielonej, i miedzi, barwy niebieskiej (siny kamień).

Kopista ł. przepisywacz.

Kopja ł. odpis z oryginału, przepisany dokument; wierne naśladowanie obrazu lub rysunku; w fotografji odbitka otrzymana z negatywnego zdjęcia pod działaniem światła; starożytna broń, złożona z długiego drzewca, zakończonego żelaznym grotem i proporca; włócznia, dzida.

Kopjał, książka do kopjowania listów i rachunków.

Kopjować ł. przepisywać, przerysowywać; robić odbitki z pisma lub rysunku za pomocą specjalnej prasy i atramentu; otrzymywać pozytywne zdjęcia z kliszy fotograficznej, wystawionej na działanie światła.

Koptowie, chrześcijańscy potomkowie dawnych Egipcjan.

Kopulacja ł. połączenie, złączenie.

Kopulizacja ł. w ogrodnictwie szczepienie drzew przez złączenie uciętej gałązki drzewa szlachetnego z gałązką dziczki.

Kopuła ł. sklepienie półkuliste, stanowiące przykrycie budynku, dach krzywolinijny, półkulisty lub eliptyczny.

Koran a. Alkoran ar. Pismo Święte, święta księga mahometan, zawierająca przepisy religijne, prawa, napomnienia oraz liczne legiendy.

Korbacz tat. bicz rzemienny.

Kord pers. broń biała, rodzaj miecza, szabla.

Kordegarda f. izba żołnierska na odwachu.

Kordelas, obosieczny szpiczasty nóż myśliwski z silną rękojeścią.

Kordjalny f. serdeczny.

Kordjał ł. napój orzeźwiający i wzmacniający.

Kordon f. szereg posterunków wojskowych połączonych w jedną linję ochronną dla obrony granicy lub przeciw zawleczeniu zarazy; pas pograniczny.

Kordonek f. jedwab grubo skręcony, używany do robót kobiecych.

Korekta ł. poprawianie błędów drukarskich.

Korektor ł. poprawiający omyłki druku, robiący korektę; stroiciel wszelkiego rodzaju instrumentów; naprawiający instrumenty.

Korelacja ł. wzajemny stosunek.

Korelatywne pojęcie ł. w logice: pojęcie zostające w związku z innem, względne.

Korepetycja ł. przygotowanie ucznia z zadanych lekcji.

Korepetytor ł. nauczyciel domowy lub szkolny, pod którego kierunkiem uczeń przygotowywa zadane lekcje; akompanjator teatralny, pomagający śpiewakom, występującym w operze, uczyć się ról.

Korespondencja f. porozumiewanie się listowne, wymiana, pisanie listów, zbiór listów; listy, artykuły nadsyłane do gazet.

Korespondent f. piszący listy; pomocnik handlowy zajmujący się pisaniem listów; nadsyłający artykuły do dzienników, sprawozdawca dziennikarski zamiejscowy.

Korespondentka, kobieta prowadząca korespondencję w kantorach; przesyłająca sprawozdania do dzienników zamiejscowych; karta pocztowa do korespondencji (list otwarty).

Korespondować f. porozumiewać się listownie, utrzymywać stosunki listowne, pisać listy.

Kornak ar. dozorca i przewodnik kierujący słoniem.

Kornet f. najniższy stopień oficerski w kawalerji, podchorąży; dawny czepiec, kobiecy czepiec zakonnicy; ob. Cornet à pistons.

Korniszon f. mały niedojrzały ogórek marynowany.

Korona ł. oznaka królewskiej albo książęcej godności; rząd, władza rządząca; monarchja rządzona przez króla; część ubarwiona kwiatu; wieniec jako symbol sławy lub męczeństwa; rozgałęzienie drzewa u wierzchu; część zęba nad dziąsłem; moneta austrjacka; wieniec promieni perłowo-białych, okalających słońce podczas zaćmienia.

Koronacja ł. akt namaszczenia monarchy obejmującego panowanie, publiczne i uroczyste włożenie korony przez panującego.

Koronka, delikatna przezroczysta tkanina w deseń z nici lnianych lub jedwabnych; różaniec.

Korowaj r. gatunek ciasta podawanego na uroczystości weselnej na Rusi.

Korporacja ł. zgromadzenie, stowarzyszenie, cech.

Korporał ł. biała chusta płócienna podkładana pod kielich i patenę oraz pod monstrancję.

Korpulencja ł. otyłość.

Korpulentny ł. otyły, tęgi, tłusty.

Korpus ł. część ciała od szyi do nóg; tułów; oddział armji złożony z wszelkiego rodzaju broni; w budownictwie główna środkowa część gmachu; szkoła (kadetów, paziów); rodzaj czcionek.

Korsarz w. rozbójnik morski, pirat.

Kortezy hiszp. zgromadzenie stanów w Hiszpanji i Portugalji.

Korund, najtwardszy po djamencie kamień szlachetny, którego kilka odmian rozmaicie zabarwionych nosi rozmaite nazwy (szafir, rubin etc.).

Korupcja ł. psucie się ciał czyli gnicie; zepsucie moralne.

Korweta f. mały szybki statek wojenny do rekognoskowania i do posyłek.

Koryfeusz g. kierownik i przewodnik chóru greckiego; przewodniczący w chórach; solista w balecie; przen. znakomitość, człowiek wybitny w nauce lub sztuce.

Korygować ł. poprawiać; poprawiać strój instrumentu muzycznego.

Koryncka miedź, stop miedzi z innemi metalami, wyrabiany w starożytności.

Koryncki porządek, w architekturze styl, odznaczający się kolumną o kapitelu w kształcie kielicha, złożonego z liści akantu.

Kosmetyka g. sztuka upiększania, utrzymywania i podwyższania piękności ciała ludzkiego.

Kosmetyki g. środki służące do nadania świeżości i upiększenia cery.

Kosmiczny g. tyczący się wszechświata.

Kosmiczny lub meteoryczny pył, drobne cząsteczki meteorytów, spadające na ziemię w postaci pyłu.

Kosmogonja g. nauka zajmująca się przeszłością wszechświata, jego powstaniem, rozwojem i t. d.

Kosmografja g. opis wszechświata, nauka opisująca ciała niebieskie i ziemię jako jedno z nich.

Kosmopolita g. obywatel świata, uważający cały świat za ojczyznę; obojętny na sprawy narodowe.

Kosmopolityzm g. uważanie się za obywatela całego świata; stawianie miłości dla wszystkich ludzi na miejsce przywiązania do swego kraju; samolubna obojętność na sprawy kraju.

Kosmorama g. rodzaj panoramy, przedstawiającej malownicze widoki rozmaitych okolic.

Kosmos g. świat, wszechświat.

Kostjum f. ubiór, strój, suknia; strój właściwy pewnej epoce, narodowi, stanowi i t. p.; przebranie.

Kostjumowy bal, zabawa tańcująca w strojach charakterystycznych, w przebraniach.

Kostyczność f. złośliwość, dowcip ostry, szyderczy, gryzący, zjadliwy.

Kostyczny f. złośliwy, szyderczy, uszczypliwy.

Koszenila f. owad z rodziny czerwców, z którego otrzymuje się farbę purpurową.

Koszerne hebr. podatek od mięsa i drobiu nałożony na żydów.

Koszerny hebr. czysty; zgodny z przepisami religijnemi, dozwolony żydom do użycia na pokarm.

Kotara tat. zasłona z ciężkiej materji wełnianej lub jedwabnej, zasłona nad łóżkiem.

Koterja ł. pewna liczba osób złączona jednakowemi mniemaniami lub mniej więcej zdrożnemi interesami.

Koteryjny ł. stronniczy.

Koturny g. w starożytności: teatralne w rodzaju szczudeł obuwie aktorów greckich, nadające wzrost przechodzący miarę ludzką; przen. stąpać na koturnach, przemawiać z koturnów: używać stylu szumnego, napuszonego, mowy tragicznej.

Kotyljon f. taniec wirowy, urozmaicony dowolnemi figurami, walc z figurami.

Kotyzacja f. ocenienie; rozkład podatków, rozkład składki; oznaczenie ceny papierów publicznych w cedule giełdowej.

Kozetka f. mała kanapka.

Kraal hol. wieś murzyńska, zwłaszcza Hotentotów i Kafrów.

Krab hol. skorupiak morski jadalny.

Krach n. ostre przesilenie ekonomiczne, spadek kursu papierów wartościowych, liczne rujnujące bankructwa.

Krajcar n. austrjacka moneta zdawkowa = 1/100 guldena.

Kranjologja g., Kranjoskopja g. nauka zajmująca się badaniem czaszki i wnosząca z jej budowy o władzach umysłowych.

Kranjometrja g. część antropometrji, nauka o pomiarach czaszki.

Kraszuarka f. spluwaczka.

Krater g. otwór lejkowaty wulkanu, czeluść wulkanu.

Kreacja ł. utwór, dzieło wyobraźni i twórczej myśli, tworzenie; mianowanie.

Kreatura ł. stworzenie, pgdr. lichy człowiek; protegowany, który winien komuś swoje wyniesienie.

Kredyt ł. wiarogodność, zaufanie w przyszłą wypłacalność danej osoby; udzielanie pożyczki w gotówce lub zwłoka w zapłacie za wybrany towar; mieć kredyt: mieć zaufanie, wiarę u ludzi, dostawać z łatwością pożyczkę lub towary na rachunek; na kredyt: na rachunek.

Kredytor ł. wierzyciel.

Kredytować ł. dawać na rachunek, pożyczać.

Kredytowe papiery, weksle, obligacje państwowe, listy zastawne i t. p.

Kredytowe instytucje ł. wydające pożyczki lub ułatwiające, a także przyjmujące wkłady pieniężne i operujące niemi.

Kredytywa f. Akredytywa, list uwierzytelniający, piśmienne pełnomocnictwo, udzielane posłom wysyłanym do innych państw; udzielanie kredytu w gotówce do pewnej wysokości.

Krem f. śmietana lub śmietanka bita z cukrem.

Kremacja ł. palenie zwłok ludzkich.

Krematorjum ł. piec do palenia zwłok ludzkich.

Kremor-tartari ł. winian potasu, kamień winny.

Kremowy kolor f. kolor śmietankowy, blado-żółty.

Kreole hisz. dzieci Europejczyków urodzone w Ameryce podzwrotnikowej i Indjach Wschodnich.

Kreować ł. tworzyć; ustanawiać, mianować.

Kreozot g. olejek ze smoły drzewnej, używany jako środek przeciwgnilny.

Krepa f. lekka przezroczysta tkanina jedwabna o powierzchni nie gładkiej, lecz w drobne fałdki zmarszczonej; K. czarna jest oznaką żałoby.

Krepina f. poduszeczka ze zwichrzonych włosów, używana jako podkładka w uczesaniu damskiem.

Krescencja ł. zbiory, urodzaje, plon rolny.

Kreton f. tkanina bawełniana gładka lub drukowana w deseń.

Kretyn f. kaleka upośledzony umysłowo i cieleśnie, cechujący się małym wzrostem, nieforemną głową i nieprawidłowem ukształtowaniem ciała; przen. człowiek ograniczony, głupi, idjota, zero moralne.

Kretynizm f. choroba endemiczna, objawiająca się brakiem rozwoju władz umysłowych, fizycznych i uczuć moralnych; przen. głupowatość, idjotyzm, nicość moralna i umysłowa.

Krewa f. w kartach: mieć więcej oczek niż trzeba; przegrana.

Krewe-Krewejto lit. najwyższy kapłan pogański w dawnej Litwie.

Krewetka f. drobny skorupiak morski jadalny.

Krezus, ostatni król Lidji, słynny ze swych bogactw; przen. wielki bogacz.

Krokiet ob. Cricket.

Krokodyl g. gad z rodziny jaszczurek, największy z żyjących, zamieszkujący słodkie wody Afryki, Ameryki i Azji.

Kroksztyn n. ukośna belka podpierająca belkę poziomą i łącząca ją z inną pionową; ozdoba architektoniczna wystająca z muru i podtrzymująca dach, balkon i t. p.; podpórka ozdobna przytwierdzona do ściany, pod przedmiot.

Kromlech celt. ołtarz kamienny pogańskich Celtów, na którym składali ofiary ich kapłani (druidowie).

Kronglas a. najlepsze szkło sodowo-wapienne, używane do wyrobu szkieł optycznych.

Kronika g. dzieje spisane w porządku chronologicznym, bez krytycyzmu, dochodzenia przyczyn i skutków, bez wyprowadzania wniosków; artykuł w dzienniku roztrząsający wypadki i nowiny dnia oraz fakty na czasie, któremi interesuje się publiczność; tytuł czasopisma.

Kronikarz ł. autor kroniki, autor feljetonu.

Krotochwila, krotofila, krótka komedja dowcipna wesoła, o lekkiej treści, farsa.

Kruchta n. przedsionek kościoła.

Krucjaty ł. wyprawy chrześcijańskiego rycerstwa w 11, 12 i 13 w. w celu uwolnienia ziemi Swiętej i Grobu Chrystusa z rąk niewiernych; wojny krzyżowe.

Krucyfer ł. ksiądz niosący krucyfiks na czele procesji, lub przed Papieżem.

Krucyfiks ł. krzyż z wyobrażeniem ukrzyżowanego Zbawiciela.

Krup f. niebezpieczne zapalenie błony śluzowej, krtani, tchawicy, oskrzeli etc., wywołujące objawy duszenia; błonica, dławiec.

Krupjer f. pomocnik trzymającego bank w domach gry.

Krusta ł. twarda powłoka, skorupa.

Krużganek n. kryty korytarz naokoło dziedzińca wewnętrznego; ganek; portyk, przysionek.

Kryminalista ł. zbrodniarz, przestępca, więzień za zbrodnie.

Kryminalne prawo, zbiór ustaw prawnych odnoszących się do czynów występnych, zbrodniczych, prawo karne.

Kryminał ł. czyn występny, zbrodnia; więzienie.

Krypa n. większa łódź z równemi burtami.

Krypta g. sklepione podziemie pod kościołem, gdzie dawniej chowano zmarłych, kaplica podziemna.

Kryptografja g. sztuka pisania znakami umówionemi, niezrozumiałemi dla niewtajemniczonych, pismo tajne.

Kryptogram g. napis wyrażony znakami umówionemi.

Kryptonim g. autor ukrywający swe nazwisko, podpisujący się pierwszemi literami.

Krystalizacja g. własność niektórych ciał mineralnych przybierania kształtu regularnych brył gieometrycznych t. j. kryształów; proces tworzenia się kryształów.

Krystalografja g. część mineralogji, nauka o ogólnych własnościach i systematyce kryształów.

Krystalomancja g. wróżenie i wywoływanie duchów zapomocą wpatrywania się w błyszczące przedmioty: kryształy, zwierciadła, wodę i t. p.

Kryształ ł. cząstka minerału lub ciała otrzymywanego sztucznie (chemicznie), występująca w postaci brył gieometrycznych, ograniczonych gładkiemi połyskującemi ścianami; nazwa pięknego, bezbarwnego szkła szlifowanego.

Kryształ górny, minerał, skrystalizowana odmiana kwarcu, kamień przezroczysty, bezbarwny, używany do wyrobu pięknego szkła czeskiego, (oszlifowany służy do ozdoby pod nazwą djamentu czeskiego).

Kryształy ł. przedmioty wyrobione z pięknego czystego szkła szlifowanego, zastawa stołowa z pięknego szkła rzniętego.

Kryterjum g. sprawdzian, probierz, wskazówki albo oznaki służące za podstawę do wydawania sądu o czemś; ogół cech, po których rozpoznaje się prawdę.

Krytycyzm g. system filozoficzny Kanta, sposób postępowania w dociekaniach filozoficznych, badający granice i warunki poznania prawdy; umiejętne odróżnianie prawdy od fałszu.

Krytyczny g. wnikający w istotę rzeczy, ściśle roztrząsający; odróżniający prawdę od fałszu; zdolny do wynajdywania różnic; niebezpieczny, groźny, znamionujący przesilenie, niepomyślny.

Krytyk g. znawca, oceniający wartość dzieł sztuki i utworów literackich przen. człowiek widzący wszystko ze złej strony, ganiący chętnie.

Krytyka g. ocena wartości, sąd znawcy; nagana.

Krytykować g. wydawać sąd o czem, oceniać, roztrząsać wartość osoby lub dzieła, wykazywać błędy i braki; ganić.

Kryzys g. przesilenie, stan rzeczy, poprzedzający zwrot ku dobremu lub ku złemu; stan nieprawidłowy, niebezpieczny, grożący złemi następstwami.

Kryżmo ob. Chryzmo.

Ksantypa g. żona Sokratesa słynna z kaprysów i złośliwości; jędza, złośnica.

Ksylograf g. drzeworytnik.

Ksylografja g. sztuka robienia drzeworytów, drukowanie drzeworytów, drzeworytnictwo.

Kubiczny g. sześcienny.

Kulbaka tat. siodło o drewnianych szerokich łękach, wyższe od zwyczajnego.

Kulinarny ł. odnoszący się do sztuki kucharskiej, tyczący się przygotowania potraw.

Kulis ind. wyrobnik chiński i indyjski.

Kulisa f. pośrednicy giełdowi nieuznani, nie mający charakteru urzędowego.

Kulisjer, pośredniczący na giełdzie lecz nieuprawniony do tego.

Kulisy f. malowane ściany ruchome, stanowiące boczne dekoracje sceny teatralnej; za kulisami, skrycie.

Kulminacja ł. najwyższe i najniższe położenie gwiazdy w przejściu przez południk, górowanie i dołowanie gwiazdy.

Kulminacyjny punkt ł. punkt najwyższego wzniesienia się, stopień najwyższego napięcia.

Kult ł. cześć religijna, ubóstwianie.

Kultura ł. ulepszona hodowla roślin i zwierząt, postępowa uprawa roli; udoskonalenie i uszlachetnienie obyczajów ludzkich, rozwój i ukształcenie duchowe, oświata, cywilizacja.

Kulturkampf n. walka przeciw kościołowi katolickiemu w Prusach wprowadzona przez Bismarka.

Kulturträger n. dosł. szerzyciel oświaty i cywilizacji; nazwa, którą w swej zarozumiałości nadają sobie Niemcy wśród innych narodów zwłaszcza w Galicji i w Poznańskiem.

Kultywator ł. narzędzie rolnicze do spulchniania ziemi.

Kumpie lit. wędlina, szynka wieprzowa.

Kumulacja ł. nagromadzenie; piastowanie naraz dwóch urzędów.

Kumys tat. napój musujący, wyrabiany z fermentującego mleka klaczy.

Kundman n. stale kupujący w jednym handlu, stały odbiorca danego producenta.

Kunktacja ł. zwlekanie, ociąganie się.

Kunktator ł. zwlekający, ociągający się rozmyślnie, powolny w działaniu, namyślający się.

Kunszt n. sztuka, rzemiosło.

Kunsztowny n. wyrobiony z poczuciem sztuki, misterny; sztuczny.

Kunsztyk n. dzieło sztuki; K-i zręczne sztuki gimnastyczne.

Kupelacja ł. oddzielanie srebra i złota od innych metali przez stopienie aljażu w gąbczastym dziurkowatym tyglu.

Kupido a. Kupidyn ł. w mitologji rzymskiej bożek miłości, amor, przedstawiany w postaci skrzydlatego pacholęcia z łukiem i strzałami.

Kuplerstwo f. stręczenie w złej myśli, stręczenie do nierządu, rajfurstwo.

Kuplet f. zwrotka, strofka; w operetce piosenka treści wesołej i na czasie, z powtarzającemi się w każdej zwrotce temi samemi wyrazami.

Kupon f. dowód procentowy dołączany do papierów wartościowych, za którego przedstawieniem właściwa kasa wypłaca należny procent od papieru.

Kuracja ł. leczenie.

Kurant f. moneta w kraju obieg mająca; brzęcząca moneta, gotówka; śpiewka, arja wydzwaniana przez grające zegary, lub tabakierki.

Kurantowy towar, towar pokupny.

Kurara, zgęstniały sok nie dosyć znanej rośliny podzwrotnikowej, silna trucizna używana przez dzikich krajowców Ameryki południowej do zatruwania strzał.

Kuratela ł. opieka prawna, nadzór nad osobą i jej majątkiem przez sąd ustanowiony, z powodu marnotrawstwa, umysłowej choroby i t. p. przyczyn; przen. nieproszona opieka i dozór.

Kurator ł. opiekun prawny, ustanowiony przez sąd; wyższy urzędnik strzegący interesów jakiejś instytucji; wyższy urzędnik mający nadzór nad zakładami naukowemi w pewnym okręgu.

Kuratorja ł. władza i biuro kuratora okręgu naukowego.

Kuratorjum ł. instytucja opiekuńcza; k. trzeźwości = instytucja przeciwdziałająca szerzeniu się pijaństwa wśród ludu przez zakładanie herbaciarni, urządzanie zabaw ludowych, odczytów i t. p.

Kuraż f. odwaga.

Kurenda ł. okólnik, obiegnik, cyrkularz, odezwa biskupa djecezjalnego do podległego mu duchowieństwa.

Kurhan pers. przedhistoryczna mogiła na stepach ukraińskich, podolskich i t. d.

Kurhaus n. w miejscowościach kąpielowych gmach z salami do zabaw, koncertów i t. p.

Kurja ł. w starożytnym Rzymie nazwa klas, na które dzieliły się znakomite rody rzymskie, a także miejsce obrad patrycjuszów i posiedzeń senatu; dwór papieski i kolegjum kardynałów; okręg wyborczy w Austrji.

Kurjer f. goniec; goniec rządowy wiozący depesze lub rozkazy; tytuł czasopism; pociąg kurjerski.

Kurjercug a. kurjerski pociąg, najszybszy pociąg.

Kurlista n. lista osób przybyłych do miejscowości leczniczej.

Kurs ł. bieg, obieg; cena obiegowa pieniędzy lub papierów wartościowych na rynku handlowym lub na giełdzie; wykład obejmujący całokształt jakiejś nauki; droga przebyta przez posłańca lub powóz publiczny.

Kurscetel a. ceduła giełdowa.

Kursoryczny wykład ł. czytanie jakiej rzeczy naukowej, nie przerywane objaśnieniami.

Kursować ł. być w ruchu, w obiegu (o monecie); biegać, jeździć, przebywać stale jedną przestrzeń; krążyć, obiegać, szerzyć się (np. pogłoska).

Kursywa ł. druk podobny do pisma ręcznego.

Kurtaż f. wynagrodzenie meklerskie za pośrednictwo.

Kurtuazja f. wytworna grzeczność.

Kurtyna f. frontowa ruchoma zasłona sceny; wał łączący dwa bastjony.

Kurtyzanka f. zalotnica.

Kustosz ł. w zakonach reguły św. Franciszka przełożony nad kilku klasztorami, stanowiącemi kustodję; kanonik zarządzający probostwem katedralnem; urzędnik pilnujący zbiorów sztuki, zawiadujący bibljoteką i t. p.

Kusz, stawka w grze.

Kuter a. jednomasztowy statek nadbrzeżny i rybacki, szybki i lekki; łódź boczna okrętu wojennego.

Kutner, kosmatość sukna.

Kwadra ł. położenie księżyca względem ziemi, gdy do połowy jest oświetlony, jedna z odmian lunacji księżyca.

Kwadrans ł. czwarta część godziny, 15 minut.

Kwadrant ł. narzędzie astronomiczne do oznaczania położenia gwiazd: czwarta część koła, podzielona na stopnie, opatrzona w ruchome przezierniki i osadzona na ścianie w płaszczyźnie południka.

Kwadrat ł. czworokąt o 4 bokach równych i kątach prostych; druga potęga: iloczyn z pomnożenia liczby przez siebie.

Kwadratowe miary, miary powierzchni.

Kwadratura koła, zadanie gieometryczne polegające na znalezieniu sposobu nakreślenia kwadratu, równego powierzchnią danemu kołu; przen. zagadnienie niemożliwe do rozwiązania.

Kwadrować ł. przypadać, stosować się, harmonizować z czem.

Kwadryljon ł. 1,000 tryljonów, liczba 1 z 15 zerami.

Kwakier a. dosł. drżący, sekta protestancka w Anglji; przen. człowiek czystych obyczajów.

Kwalifikacja ł. uzdolnienie, zdolność do sprawowania jakiego obowiązku, dowody uzdolnienia.

Kwalifikować ł. oznaczać do jakiej kategorji kto lub co ma należeć; k. się należeć do czego, nadawać się, być odpowiednim.

Kwantum ł. pewna ilość.

Kwarantanna f. nakaz zatrzymywania w pewnej linji granicznej okrętów, osób lub zwierząt przybyłych z miejsc dotkniętych zarazą; miejsce i czas przeznaczony dla tego zatrzymania.

Kwarc n. minerał pospolity będący czystą krzemionką.

Kwarcyt, skała kwarcowa ziarnista, zbita.

Kwarta ł. miara dla ciał sypkich lub płynących = 1/4 garnca; w muzyce: nazwa czwartego tonu porządkowego od tonu zasadniczego; w fechtunku: cięcie w lewe ramię; w szkołach niemieckich czwarta klasa.

Kwartalnik, pismo wydawane raz na kwartał.

Kwartał ł. czwarta część roku; dzielnica miasta.

Kwarter a. miara angielska zboża = 1/5 tonny czyli 290 litrom = 12.7 kilogr.

Kwarteron f. dziecko europejczyka i terceronki.

Kwartet ł. utwór muzyczny na 4 głosy lub na 4 instrumenty.

Kwast n. kutas, frendzla.

Kwatera ł. mieszkanie wojskowego; leże wojskowe; działka w ogrodzie.

Kwatermistrz n. oficer lub urzędnik, zajmujący się rozkwaterowaniem wojska.

Kwaterno ł. w loterji liczbowej cztery numery razem wzięte i razem z koła wyciągnięte.

Kwef f. zasłona twarzy używana przez kobiety muzułmańskie.

Kwerenda ł. poszukiwanie, szperanie (w aktach, w archiwach).

Kweres ł. zamięszanie, rozruch.

Kwesta ł. zbieranie jałmużny na biednych lub na klasztor.

Kwestarz ł. braciszek zakonny zbierający kwestę czyli zapomogę na utrzymanie klasztoru.

Kwestja ł. pytanie, zadanie do rozwiązania, do rozstrzygnięcia; sprawa.

Kwestjonarjusz ł. zbiór zapytań szczegółowych, dotyczących jakiejś sprawy lub przedmiotu.

Kwestjonować ł. wypytywać, podawać w wątpliwość.

Kwestor ł. tytuł urzędnika skarbowego w dawnym Rzymie; w uniwersytecie urzędnik do pobierania opłat za kolegja.

Kwestura, biuro do przyjmowania opłat w uniwersytecie; członkowie korporacji parlamentarnej, zajmującej się sprawami kasowemi.

Kwietyzm ł. dążenie do osiągnięcia spokoju, jako najwyższego celu życia, przez zatopienie się duszą w Bogu, bez pełnienia uczynków pobożności; obojętność, filisterstwo.

Kwinkwenjum (Quinquenium) pięciolecie; kwota, o którą co pięć lat podwyższaną jest płaca roczna.

Kwinta w. piąty ton od tonu głównego w gamie djatonicznej; najwyższy ton skrzypcowy, struna skrzypcowa E.

Kwinterno ł. wygrana w loteryjce; w loterji liczbowej pięć numerów razem postawionych i razem z koła wyciągniętych.

Kwintesencja ł. najgłówniejsza, najistotniejsza treść rzeczy.

Kwintet w. utwór muzyczny na 5 głosów lub na 5 instrumentów.

Kwintyljon, 1000 kwadryljonów; liczba 1 z 18 zerami.

Kwiryci ł. zaszczytna nazwa ludu rzymskiego, względnie do jego praw obywatelskich.

Kwirynał w. pałac królewski w Rzymie, dawniej papieski; przen. dwór włoski.

Kwit, poświadczenie piśmienne z odbioru pieniędzy, paczki i t. p.

Kwota ł. pewna ilość pieniędzy.

Kyrie elejson g. Panie zmiłuj się nad nami.

L.

L, liczba rzymska = 50.

L. skróc. lege artis, na receptach: według przepisu sztuki (farmaceutycznej).

La, A, szósty ton gamy C-dur.

Labiales ł. wargowe (głoski).

Labjalny ł. wargowy.

Laberdan, świeże, solone mięso wątłusza.

Labirynt g. w starożytności nazwa budowli, z jednem tylko wejściem, zawierających mnóstwo sal i krętych korytarzy; w anatomji: wewnętrzna część ucha; przen. sprawa lub rzecz bardzo zawikłana.

Laborant ł. pracujący w laboratorjach naukowych; posługujący w aptece.

Laboratorjum ł. pracownia przeznaczona do wykonywania rozmaitych czynności naukowych, doświadczeń, badań fizycznych, chemicznych, technicznych i t. p.; w wojsku: warsztat do przysposabiania amunicji.

Labować się n. rozkoszować się; dogadzać sobie, posilać się.

Labrador, minerał z grupy feldspatów, (bywa bezbarwny lub pięknie zabarwiony).

Lacrima Christi ł. dosł. „łza Chrystusa“ delikatne wino rosnące w południowych Włoszech.

Lacrimoso, lagrimoso w. w muzyce: żałośnie, łzawo, boleśnie.

La critique est aisée et l’art est difficile (la kritik e teze e lar e difisil) f. krytyka jest łatwa, sztuka trudna.

Lada n. skrzynia kasowa, stół sklepowy; skrzynka do rznięcia sieczki; skrzynia do zboża w młynie.

Lady a. (ledi) pani, dama wyższego stanu w Anglji.

Lafa tur. miesięczna płaca służbie.

Lagier winny n. osad formujący się w beczce przy fermentacji wina.

Lago w. jezioro.

Lagrowe n. piwo, piwo wystałe.

Laguny w. płytkie moczary lub jeziora ciągnące się wzdłuż brzegu morza tam, gdzie większa rzeka ma swoje ujście, tworząc ławice i mielizny (Wenecja).

Laicyzacja ł. usunięcie szkół, zakładów dobroczynnych i t. p. z pod zarządu duchowieństwa.

Laik g. braciszek zakonny spełniający obowiązki niższego rzędu w klasztorze katolickim, nie mający wyższych święceń; przen. człowiek nieobeznany z jakąś nauką lub sztuką, nierzeczoznawca.

Laissez faire, laissez passer f. (lese fer lese pase) formuła ekonomistów, żądających wolności pracy i swobody konkurencji bez interwencji państwa; swoboda działania.

Laka ar. mieszanina jakiego barwnika z glinką, solami cynowemi i innemi substancjami, służąca do wyrobu pięknych farb; guma żywiczna z Indji Wschodnich, czerwonawo-brunatna, jasna i przezroczysta, piękny werniks chiński.

Lakier n. pokost z gumy żywicznej rozpuszczony w terpentynie lub w spirytusie do nadania przedmiotom połysku i zabezpieczenia ich od wilgoci; werniks.

Lakierować, powlekać lakierem przedmioty z drzewa lub metalu.

Lakmus n. niebieski barwnik roślinny.

Lakmusowy papier, papierek nasycony sokiem lakmusowym, używany jako odczynnik do rozpoznawania kwasów, w których przybiera barwę czerwoną.

Lakonicznie g. krótko, węzłowato, zwięźle a dosadnie.

Lakonizm g. sposób zwięzłego a jędrnego wypowiadania myśli.

Lakteina g. pierwiastek mleka.

Laktometr albo Laktoskop ł. przyrząd do mierzenia dobroci mleka, probierz mleka.

Laktoryt, przyrząd do oznaczania tłustości mleka.

Laktoza g. odmiana cukru, zawarta w mleku; cukier mleczny.

Lama tybet. kapłan mongolski Buddy; gatunek materji, przetykanej złotem lub srebrem; tkanina wełniana; zwierzę bezgarbne z rodziny wielbłądowatych.

Lambrekin f. krótkie udrapowanie firanki u drzwi i okien, zwykle z ciężkiego materjału; pokrywa hełmu w heraldyce.

Lamela ł. cienka platka.

Lamentabile n. w muz. żałośnie.

Lamentacja ł. skarga, użalanie się; pieśni Jeremjaszowe, śpiewane w kościele katolickim w ostatnie 3 dni W. tygodnia.

Lamentować ł. żalić się, biadać, skarżyć się.

Laminować f. walcować blachę, aby była cienką; rozciągać.

Lamować n. obszywać czemś brzegi materjału.

Lampa bezpieczeństwa, lampa górnicza urządzona tak, że od niej nie zapalają się gazy w kopalni.

Lampas n. pas odmiennego koloru u czapki, spodni lub kołnierzyka.

Lamperja f. wyłożenie dolnej części ściany deskami, lub pomalowanie jej ciemniejszą farbą aniżeli ściana.

Lampjon f. mała lampka lub latarnia papierowa używana do iluminacji.

Lamprofonja g. czystość głosu, głos wyraźny, dalekonośny.

Lamus n. przy większych dworach domek murowany zabezpieczony od ognia, służący do przechowywania cenniejszych przedmiotów.

Lana caprina ł. „kozia wełna“, wyrażenie używane w celu zaznaczenia, że się nie ma o co sprzeczać.

Lanca f. drążek ze stalowym szpicem, ułańska pika z chorągiewką.

Lancet f. mały składany obosieczny nożyk chirurgiczny, używany do operacji.

Lancknecht n. dawny żołnierz zaciężny w Niemczech, uzbrojony halabardą, spisą lub mieczem; gra hazardowna w karty.

Landara n. duży ciężki powóz podróżny, stara kareta.

Landau v. Lando f. rodzaj powozu o jednakowo szerokich siedzeniach wewnątrz, z budą rozkładającą się naprzód i w tył.

Landlord a. właściciel dóbr ziemskich w Anglji.

Landrat n. naczelnik powiatu w Prusiech; rada okręgowa w Bawarji.

Landsman n. ziomek, krajowiec.

Landszaft n. krajobraz, pejzaż.

Landszturm n. pospolite ruszenie, obrona krajowa.

Landwera n. wojsko złożone z ludzi, którzy prawem wyznaczony czas w wojsku linjowem przesłużyli; rezerwa, obrona krajowa.

Lankastra metoda a. metoda wzajemnego uczenia (dzieci młodszych przez starsze).

Lanolina, tłuszcz, otrzymany z tłuszczu wełny owczej, delikatna, dezynfekująca maść z tego tłuszczu.

Lansada f. łukowaty skok konia.

Lansjer f. ułan; taniec francuski w rodzaju kontredansa.

Lansować f. puszczać, rzucać, wprowadzić w świat, w modę.

Laparotomja g. cięcie cesarskie, otwarcie jamy brzusznej.

Lapidarne pismo, pismo składające się z samych tylko wielkich liter, z inicjałów.

Lapidarny styl ł. sposób wyrażania się krótki a zwięzły, używany na pomnikach.

Lapis infernalis ł. kamień piekielny, azotan srebra stopiony w laseczkach.

Lapis lazuli ł. kamień lazurowy, z którego przygotowuje się farba niebieska, lazulit.

Lapisować ł. przypalać skórę lapisem (azotanem srebra).

L’appetit vient en mangeant f. (lapeti wję tan manżan) apetyt przychodzi podczas jedzenia.

Lapsus calami ł. błąd, który się wymknął z pod pióra.

Lapsus linguae ł. mimowolny błąd popełniony w mowie.

Larghetto w. w muzyce: trochę zwolna.

Largo w. zwolna.

Largo assai w. bardzo wolno, uroczyście.

Lari fari   niedorzeczność, brednie, głupstwa.

Larum f. alarm, popłoch, wrzawa, trwoga, sygnał zwołujący pod broń.

Larwa ł. poczwarka owadu; straszna maska; poczwara, straszydło, widmo.

Lary ł. u Rzymian bóstwa opiekujące się rodziną, domem, dusze zmarłych przodków.

Lary i penaty, przen. ognisko domowe.

Laryngologja g. część medycyny, zajmująca się chorobami krtani.

Laryngitis g. zapalenie krtani.

Laryngoskop g. zwierciadełko t. j. wziernik do badania krtani.

Laryngotomja g. operacyjne przecięcie krtani, w celu doprowadzenia powietrza do płuc.

Larynx g. krtań.

Lasciate ogni speranza w. (Laszate onji speranca) porzućcie wszelką nadzieję, którzy tu wchodzicie (napis nad piekłem w „Boskiej komedji“ Dantego).

Laserować, pociągać farbą przezroczystą, lekko namalowywać.

Laserunek, powlekanie rozrzedzoną farbą podmalowanego gruntu (na płótnie, drzewie i t. p.) tak, iżby spodnia farba przeglądała.

Lasso, Lazo hiszp. długi rzemień z kulą na końcu, do chwytania koni i innych zwierząt.

Last not least a. (lest not list) ostatni, ale nie najgorszy.

Latencja ł. utajenie.

Lateralny ł. poboczny, postronny (krewny).

Laterna magica ł. latarnia czarnoksięska.

Latifundia ł. wielkie dobra ziemskie.

Latitudo ł. szerokość gieograficzna, skr. lat. lub l.

Latitudynarjusze ł. stronnictwo wolnomyślne w kościele episkopalnym angielsk. starające się swobodniej tłómaczyć sporne dogmaty kościelne; trzymający się bardzo ściśle zasad religijnych.

Latryna ł. dół przeznaczony na ekskrementy, wychodek.

Latus ł. w księgach rachunkowych suma do przeniesienia ze stronicy na drugą.

Latynizmy ł. zwroty mowy, właściwe językowi łacińskiemu.

Laubzega n. piłka cienka do wypiłowywania delikatnych deseni na deszczułkach z drzewa.

Laudanum ł. opjum, makowiec.

Laudator temporis acti ł. chwalca przeszłości.

Laudemium ł. opłata pobierana przy przechodzeniu lub sprzedaży prawa wieczysto-dzierżawnego np. majątku.

Laudetur Jesus Christus ł. niech będzie pochwalony Jezus Chrystus.

Laudum ł. postanowienie uchwała, protokół.

Laufer n. szybkobieg; figura w szachach; wązka ozdobna serweta kładziona przez środek stołu.

Laufpas n. dać, wypędzić ze służby.

Laufrować n. włóczyć się, biegać po mieście.

Laufry, strzelcy w pułkach lancknechtów; ludzie biegnący przed orszakiem.

Laur ł. wawrzyn.

Laureat ł. uwieńczony wieńcem laurowym; nagrodzony za pracę naukową, za utwór literacki lub za dzieło sztuki.

Laury, tryumfy, powodzenie.

Laus Tibi, Domine, Chwała Ci, Panie.

Lawa w. masa stopiona, wylewająca się z kraterów wulkanu przy wybuchach.

Lawabo, Lawatorjum ł. umywalnia, miednica do obmywania (w zakrystji).

Lawacja ł. obmywanie, kąpiel.

Laweta f. podstawa, na której osadzona jest armata, z przyrządem do kierowania nią.

Lawina n. ogromna masa śniegu staczająca się z gór.

Lawirować n. przy przeciwnym wietrze żeglować bokiem w zygzak dla niestracenia kierunku; przen. postępować w sprzecznych okolicznościach przebiegle, aby się nie narazić; działać ostrożnie.

Lawn-tennis a. gra ogrodowa w piłki podbijane t.zw. rakietami (ob.).

Lawować ł. rozprowadzać pędzlem po rysunku farbę rozpuszczoną w wodzie; cieniować tuszem i pędzlem rysunki techniczne.

Laxantia ł. środki przeczyszczające.

Lazaret n. szpital wojskowy.

Lazaroni w. żebracy w południowych Włoszech.

Lazaryści, zakon założony przez Św. Wincentego à Paulo, poświęcający się nauczaniu ludowemu, pomocy duchownej i pielęgnowaniu chorych.

Lazulit, minerał barwy niebieskiej lub zielonawej (turkus).

Lazur, błękit.

Lazuryt, lazurowy kamień, minerał, z którego otrzymuje się farba błękitna.

Lażować, właśc. laszować (fr. lâcher) folgować, pobłażać; w grze w karty to samo co impasować.

L. c. skr. loco citato ł. w tem samem dziele, piśmie.

Leader a. (lider) przywódca partji; przewodnik; w wyścigach cyklistów: jadący przed ścigającym się i wskazujący mu potrzebną szybkość jazdy; artykuł wstępny w gazecie.

Lederwerki n. pasy rzemienne noszone przez żołnierzy przez ramię, utrzymujące tornister i ładownicę.

Leg. w muz. skr. p. Legato.

Lega n. kilka arkuszy złożonych w formacie książki, włożonych jeden w drugi i zeszytych, stanowiących część książki.

Legacja ł. poselstwo.

Legalizacja ł. poświadczenie, urzędowe zaświadczenie.

Legalizować ł. uprawomocnić, uwierzytelnić, potwierdzić urzędownie prawdziwość podpisu na dokumencie.

Legalność ł. postępowanie zgodne z prawem.

Legalny ł. zgodny z przepisami prawa.

Legar n. belki na których spoczywa pokład mostu albo na których ułożona jest podłoga.

Legat ł. u Rzymian poseł, pomocnik wodza i namiestnika; tytuł pełnomocników i posłów kurji rzymskiej; tytuł honorowy niektórych prałatów; zapis testamentowy.

Legatarjusz ł. obdarowany, korzystający z zapisu testamentowego.

Legato w. w muz. łącznie, łącząc, zlewając z sobą tony.

Legatura ł. przymieszka metali szlachetnych do nieszlachetnych, np. miedzi do złota.

Lege artis ł. skr. L. a. według prawideł sztuki, po mistrzowsku.

Leggiadro, w muz. wdzięcznie.

Leggieramente (ledżeramente) w. w muz. lekko.

Leggiero w. (ledżero) w muz. lekko.

Legienda ł. opis życia Swiętego, albo też pojedyńczego zdarzenia z jego życia; podanie pełne cudowności; utwór poetycki treści religijnej na tle podań ludowych.

Legislacja ł. prawodawstwo.

Legislator ł. prawodawca.

Legislatura ł. ustawodawstwo, ciało prawodawcze.

Legislatywa ł. władza prawodawcza.

Legista ł. prawoznawca.

Legitymacja ł. udowodnienie tożsamości osoby; udowodnienie praw.

Legitymiści f. we Francji stronnictwo monarchji dziedzicznej Burbonów.

Legitymizm ł. prawna podstawa pretensji do tronu.

Legitymować się ł. dowodzić swoich praw, uprawniać.

Legja ł. oddział wojska w dawnym Rzymie; L. cudzoziemska, oddziały wojska ochotnicze utworzone z cudzoziemców, przeznaczone do służby zagranicą.

Legja honorowa ł. instytucja orderu tej nazwy we Francji; order L. h., odznaka za zasługi.

Legjon ł. wielki oddział wojska utworzony z werbowanych ochotników i nie wchodzący w skład armji stałej.

Legjonista ł. żołnierz należący do legjonów polskich, będących niegdyś w służbie francuskiej.

Legować ł. zapisać, przekazać.

Legumin ł. ciało białkowate znajdujące się w roślinach strączkowych.

Leibgwardja n. straż przyboczna monarchy.

Leibmedyk n. lekarz przyboczny.

Lejdejska butelka, przyrząd do zgęszczania elektryczności, do zbierania elektryczności w większych ilościach, rodzaj kondensatora.

Lejtmotiv n. temat przewodni, melodja powracająca (zwłaszcza w operach Wagnera); przen. myśl przewodnia, powtarzająca się w całym utworze literackim.

Lejtnant f. oficer, porucznik.

Lejtton n. nuta prowadząca, ton przewodni.

Lekcja ł. wykład naukowego przedmiotu lub ustęp zadany uczniom do nauczenia się; wyjątki z Pisma Św., czytane podczas Mszy św. pod nazwą Epistoł i Ewangielji św.; sposób czytania pewnego ustępu w rękopisie; odczyt.

Leksykograf g. autor słownika.

Leksykografja g. układanie słowników; słownikarstwo.

Leksykologja g. nauka o pochodzeniu, znaczeniu i używaniu wyrazów, słownikarstwo.

Leksykon g. słownik.

Lektor ł. czytający głośno komuś; tytuł profesorów języków nowożytnych na uniwersytetach.

Lektura ł. czytanie: przen. rodzaj czytanych książek, przedmiot czytania.

Lektyka ł. rodzaj małego pudła pojazdowego na drągach, które noszą na ramionach dwaj lub czterej ludzie; nakryte nosze dla chorych lub rannych.

Lelum-Polelum, pogańskie bóstwo starożytnych Słowian; przen. człowiek powolny, robota ślamazarna.

Lemma g. twierdzenie matematyczne, wyprowadzone ubocznie w celu udowodnienia innego danego twierdzenia.

L’empire c’est la paix f. (la͡ępir se la pe) cesarstwo to pokój (słowa ks. Ludwika Napoleona wyrzeczone w 1852 r.).

Lennictwo, Lenno n. ustrój społeczno-polityczny w średnich wiekach, polegający na nadawaniu ziemi przez monarchów znakomitym rycerzom lub przez tych ostatnich mniejszym posiadaczom pod warunkiem złożenia przysięgi wierności, hołdu i spełniania pewnych obowiązków; hołdownictwo, feudalizm.

Lennik n. w wiekach średnich posiadacz majętności na prawie lennem, wasal, hołdownik.

Lenny n. oparty na zależności użytkującego z ziemi (lennika, wasala) od nadającego ziemię (suzerena).

Lentando w. w muz. zwalniając.

Lente ł. powoli, ze spokojem.

Lentować ł. wyrównywać malowidło olejne suchym pędzlem.

Lentykularny ł. soczewkowaty, kształtu soczewki.

Leoniny, średniowieczne wiersze łacińskie rymowane: zwykle heksametry, w których środek rymuje się z końcem wiersza.

Lepidodendron, drzewo kopalne z epoki węglowej, z rodzaju widłaków.

Lepidolit g. minerał, łyszczyk litynowy, odmiana miki.

Lepidopteryt g. skamieniały motyl.

Leporydy ł. zwierzęta powstałe ze skrzyżowania zająca i królika.

Lepra, Leproza g. trąd.

Leprozorjum g. szpital dla trędowatych.

Le roi est mort, vive le roi f. (lö rua e mor wiw lö rua) król umarł! niech żyje król! (powitanie nowego króla po śmierci poprzednika); przen. wyrażenie ironiczne dla zaznaczenia, że nowe wrażenie zaciera dawne; nowe sitko na kołek a stare pod ławę.

Les beaux ésprits se rencontrent f. (le bo zespri sö ra͡ękątr) ludziom pomysłowym zdarza się wpaść na tę samą myśl.

Les extrêmes se touchent f. (le zekstrem se tusz) ostateczności stykają się (schodzą się).

Le style c’est l’homme f. (le stil se lom) styl to człowiek.

Letarg g. głęboki, długotrwały sen, z wszelkiemi pozorami śmierci, śmierć pozorna.

Lete g. w mitologji greckiej rzeka zapomnienia w świecie podziemnym, z której każdy zmarły musiał się napić, aby zapomnieć o życiu ziemskiem.

Lettre de cachet f. (letr de kasze) we Francji przed rewolucją, opieczętowany rozkaz królewski uwięzienia bez sądu i wyroku osób niedogodnych rządowi.

Lettre de change f. (letr de sza͡ęż) weksel.

Leucyt g. minerał krystaliczny, barwy białawej, krzemian, składający się z krzemionki, glinki i tlenku potasu.

Leukaemja g. białaczka, choroba odznaczająca się tem, że we krwi ilość białych ciałek krwi w stosunku do czerwonych jest znacznie powiększona.

Leukocyty g. białe ciałka krwi.

Leukoma g. biała plamka na rogówce oka, bielmo.

Leukopatja g. blednica, bladaczka.

Lever du rideau f. (lewe diu rido) dosł. podniesienie kurtyny; krótka sztuczka teatralna, poprzedzająca większy utwór sceniczny, rodzaj wstępu przedstawienia teatralnego.

Lewa f. w grze karcianej wziątka.

Lewada, czyste miejsce okolone wierzbami lub topolami.

Lewant w. Wschód, kraje wschodnie, zwłaszcza Syrja i Egipt.

Lewar ł. dźwignia, przyrząd do podnoszenia ciężarów; przyrząd do przelewania płynów.

Lewici hebr. potomkowie syna Jakóbowego Lewi, członkowie pokolenia przeznaczonego do pełnienia służby Bożej.

Lewitacja ł. w praktykach spirytystycznych objaw wzniesienia się pewnego przedmiotu np. stołu, lub medjum w górę, bez udziału w tem czynników fizycznych.

Lewjatan hebr. bajeczny olbrzymi potwór morski, opisany w Biblji; zły duch.

Lex talionis ł. prawo odwetu (ząb za ząb, oko za oko).

Libacja ł. u Rzymian starożytnych ofiara z wina przed ucztą na cześć bogów; raczenie się obfite napojami wyskokowemi, pijatyka.

Libella ł. przyrząd mierniczy, służący do sprawdzenia lub wytknięcia kierunku poziomego, złożony z oprawnej w metal rurki szklanej niezupełnie napełnionej wodą i zawierającej mały pęcherzyk powietrza; ważka, łątka (owad).

Liberalizm ł. kierunek polityczny, dążący do wolności, swobód obywatelskich, zrównania stanów; wolnomyślność.

Liberalja ł. uroczystości bachusowe w starożytnym Rzymie połączone z rozpustą.

Liberalny ł. zwolennik liberalizmu, wolnomyślny.

Liber-baron ł. (żart.) sobie pan, jak pan, swobodny.

Liberja f. ubranie służby w pańskich domach, odznaczające się określonym krojem, kolorem i ozdobami, barwa; nosić czyjąś liberję, być zależnym, trzymać czyjąś stronę.

Liberté, fraternité, égalité f. wolność, braterstwo, równość; hasło Francuzów podczas 1-szej rewolucji.

Libertyn ł. człowiek niemoralnych obyczajów, rozpustnik.

Liberum arbitrium ł. wolna wola, samowola.

Liberum veto ł. dosł. wolność zaprzeczenia; nie pozwalam; w dawnej Polsce prawo zrywania uchwał sejmowych nawet przez jednego tylko posła.

Libracja ł. kołysanie się, ruch wahadłowy; pozorny ruch wahadłowy księżyca około swojej osi.

Librecista w. autor tekstu do opery.

Libretto w. tekst czyli słowa opery, do których muzykę dorobiono.

Licencja ł. pozwolenie; uprawnienie; swoboda, wolność czynienia według woli.

Licencjat ł. w uniwersytetach francuskich drugi stopień naukowy, niższy od doktoratu.

Licentia poetica ł. w poezji: odstąpienie od reguł gramatycznych ze względu na rym lub rytm; dowolność w przedstawianiu rzeczy niezgodnych z rzeczywistością.

Licet ł. wolno, dozwolono.

Liceum g. średni zakład naukowy, gimnazjum.

Lichtgans n. uczta doroczna u rzemieślników z powodu zapalenia światła przy pracy wieczornej w jesieni.

Lichtować n. ująć ładunku statkowi; podnieść kotwicę.

Licytacja ł. sprzedaż publiczna dobrowolna lub przymusowa więcej dającemu, przetarg; współubieganie się przy wzięciu w antrepryzę majątków, przedmiotów, robót publicznych, dostaw etc.

Licytant ł. stający do licytacji.

Liczbon, liczman, marka do gry w kształcie monety; przen. rzecz fałszywa podawana za prawdziwą.

Liderlich n. obszarpaniec, obdartus, niedbalec, hultaj.

Lido w. brzeg, wybrzeże morskie.

Liebfrauenmilch n. nazwa cennego wina reńskiego.

Liebiga ekstrakt, stężały wyciąg mięsny używany do przyrządzania rosołu.

Liga f. związek państw lub miast, przymierze, aljans.

Ligament ł. włókniste spojenie kości szkieletu, więzy, wiązadła; chirurgiczna przewiązka na złamaną kość lub zraniony członek.

Ligato ob. Legato.

Ligatura ł. chirurgiczne przewiązanie nitką, jedwabiem lub drucikiem zranionego naczynia krwionośnego w celu zatamowania krwotoku; w drukarstwie para liter, złączonych w jedną czcionkę; w muz. łuk, łącznik.

Lignit ł. odmiana węgla kopalnego, węgiel brunatny.

Ligroina f. produkt otrzymywany z ropy naftowej podczas jej dystylacji, płyn bardzo lotny, łatwo zapalny, zapachem zbliżony do benzyny.

Likier f. napój ze spirytusu, aromatycznych roślin i cukru.

Liktorowie ł. u Rzymian starożytnych wykonawcy wyroków sądowych, słudzy sądowi, niosący przed najwyższemi urzędnikami (konsulami) topory w pękach rózg.

Likwidacja ł. obrachunek kosztów i należności; zakończenie interesu i ostateczne obliczenie i uregulowanie rachunków.

Likwidacyjne listy ł. papiery wartościowe procentowe stanowiące wynagrodzenie właścicieli ziemskich za odpadłe od ich dóbr grunty dla włościan.

Likwidacyjny termin, czas sądownie wyznaczony wierzycielom do zgłaszania się ze swemi pretensjami.

Likwidować ł. wykazywać koszta i należności i usprawiedliwiać je dowodami; zawiesić wypłaty; zakończyć prowadzenie interesu handlowego lub przemysłowego.

Likwor ł. płyn; likwory, wódki słodkie.

Lila hiszp. kolor różowo-niebieski, blado-fijoletowy.

Liliput, człowiek bajecznie mały, karzełek (nazwa, wzięta z opowiadania Swifta o podróżach Guliwera).

Limakologja g. nauka o ślimakach.

Liman tur. rozszerzone ujście rzek nad morzem Czarnem, tworzące prawie zatokę morską błotnistą, usianą wysepkami, laguny czarnomorskie.

Limbus ł. lamówka, obszycie, brzeg u sukni, przepaska, linja graniczna; w narzędziach mierniczych łuk, na którym odczytuje się wielkość kąta; brzeg piekła, miejsce pobytu dusz przed odkupieniem Chrystusa Pana.

Limeta f. odmiana cytryny o owocach słodkawo kwaśnych lub cierpkich, słodka cytryna.

Limfa ł. płyn bezbarwny lub białawy, składający się z surowicy krwi i ciałek białych, krążący w organizmie ludzkim i zwierzęcym; krowianka, materja do szczepienia ospy.

Limfatyczne naczynia, cieniutkie rureczki w ciele, po których krąży limfa, podobne do naczyń krwionośnych.

Limfatyk ł. człowiek, w którego organizmie przeważa limfa, skłonny do obrzmień gruczołów limfatycznych, słabowity, blady; przen. człowiek powolnego temperamentu, ospały.

Limited a. (limid) przy firmie handlowej: z ograniczoną odpowiedzialnością.

Limitować ł. ograniczać, ściśle oznaczać; odraczać, zawieszać (obrady sądowe lub parlamentarne).

Limitum ł. najwyższa cena ofiarowana, granica.

Limonada w. napój złożony z wody, cukru i soku cytrynowego.

Limonit g. najpospolitsza ruda żelazna, żelaziak brunatny.

Linearny ł. rysunek, rysunek wykonany przy pomocy linji i cyrkla, rysunek gieometryczny, konstrukcyjny.

Lingwista ł. uczony badacz języków, językoznawca.

Lingwistyka ł. nauka zajmująca się badaniem języków, językoznawstwo.

Liniment ł. lekarstwo do wcierania w skórę.

Linja bojowa, linja, wzdłuż której ścierają się wojska nieprzyjacielskie.

Linjowe okręty, okręty wojenne.

Linjowe wojsko, wojsko regularne, stałe, armja czynna.

Linkrusta, obicie ścienne z linoleum naśladujące skórę, z wypukłemi wzorami i malowidłami.

Linoleum ł. gruba tkanina z juty, powleczona warstwą masy, będącej mieszaniną gęstego pokostu, korka w proszku i farb mineralnych, (drukowana w różnokolorowe desenie używa się do wykładania ścian, podłóg i t. d.).

Lir w. włoska moneta = 1 fr.

Lira g. staro-grecki instrument muzyczny strunowy; podługowate pudło o kilku strunach zaopatrzone w korbę i klawisze; instrument używany przez wędrownych ślepych pieśniarzy; nazwa gwiazdozbioru; symbol poezji.

Liryczny g. uczuciowy, opiewający uczucia i stan duszy.

Liryk g. poeta liryczny, pieśniarz uczucia.

Liryka g. poezja liryczna, dział poezji obejmujący utwory poświęcone uczuciom, porywom duszy, malujące świat zewnętrzny na podkładzie osobistych wrażeń i uczuć autora.

Lista cywilna ob. Cywilna lista.

L’istesso tempo w. w muz. to samo tempo jak poprzednio.

Litanja g. pewna forma modlitwy; przen. długie i nudne wyliczanie czego.

Litaura ar. dawne narzędzie muzyczne metalowe w rodzaju bębna w które uderzano pałeczką.

Litera docet, litera nocet ł. litera uczy, litera szkodzi.

Literalny ł. dosłowny, powtórzony co do litery.

Literat ł. człowiek zajmujący się z powołania pracą piśmienniczą samodzielną; pisarz, autor.

Literatura ł. zabytki piśmiennicze, jako obraz życia duchowego i rozwoju oświaty narodu lub społeczeństwa; piśmiennictwo, ogół piśmienniczych utworów.

Litkup n. poczęstunek po zawarciu kupna na potwierdzenie dobitego targu.

Litochromja ob. Chromolitografja.

Litofity g. skamieniałe rośliny.

Litoglifika g. sztuka artystycznego wyrzynania rysunku na kamieniach.

Litograf g. rysownik i rytownik na kamieniu.

Litografja g. sztuka wykonywania rysunków lub pisma na płycie kamiennej i przenoszenia ich następnie za pomocą prasy na papier; takiż rysunek odbity z płyty kamiennej.

Litoralny w. kraj nadbrzeżny, zwł. nadbrzeże Istrji.

Litotrypsja, kruszenie kamienia w pęcherzu.

Litotomja g. operacja chirurgiczna, przecięcie pęcherza moczowego w celu wydobycia kamienia.

Litr f. francuska miara objętości równa kwarcie.

Liturgiczny g. tyczący się obrzędów religijnych.

Liturgika g. nauka obejmująca opisanie i wyjaśnienie obrzędów i zwyczajów religijnych kościoła katolickiego.

Liturgja g. rytuał odprawiania nabożeństwa publicznego, porządek odprawiania Mszy Św.

Lityn ł. pierwiastek chemiczny, metal miękki, połyskujący srebszysto, pali się pięknym purpurowym płomieniem.

Liwerant n. dostawca potrzeb dla wojska.

Liwerunek n. dostawa; podatek.

Ljany hiszp. wijące i pnące się rośliny w lasach Ameryki zwrotnikowej, które oplatając drzewa, czynią lasy te trudnemi do przebycia.

Llanos hiszp. (ljanos) rozległe bezdrzewne stepy Ameryki południowej.

Lloyd a. instytucja handlowa mająca na celu ubezpieczenia morskie oraz przedsiębiorstwo żeglugi parowej.

Localis, Locativus ł. 7-my przypadek, miejscownik.

Loco ł. w miejscu; w muz. miejsce w którem ma się skończyć granie o oktawę wyżej.

Locum fixum ł. miejsce stałego zamieszkania.

Loden, mocny nieprzemakalny materjał wełniany, nie wałkowany, na ubiory dla turystów.

Loftka n. mała kulka do strzelby.

Log a. narzędzie do mierzenia szybkości biegu statku, składające się z trójkątnej deszczułki i długiego sznura, podzielonego węzłami na równe części; przyczem ilość węzłów odwiniętych na minutę znaczy szybkość biegu statku.

Logarytm g. w matematyce wykładnik potęgi, do której należy podnieść liczbę stałą, przyjętą za podstawę, aby otrzymać liczbę daną.

Logarytmiczne tablice a. tablice logarytmów, szeregi liczb z umieszczonym obok każdej jej logarytmem, ułatwiające wykonywanie działań z liczbami.

Logbuch a. dziennik okrętowy.

Loggia w. (lodżja) przejście kryte, korytarz, galerja.

Logiczność g. zgodność z prawami logiki, ścisłość, porządek w myśleniu i rozumowaniu.

Logiczny g. porządnie myślący, ściśle rozumujący, słuszny.

Logika g. nauka o sposobach, prawach i postaciach myśli; porządny układ myśli.

Logogryf g. łamigłówka polegająca na ułożeniu z danych sylab szeregu wyrazów, których pierwsze, środkowe lub ostatnie litery tworzą wyraz zagadki.

Lojalność f. uczciwy, prawy sposób myślenia; zgodność z prawem i obowiązkiem; wierność monarsze, rządowi i prawu.

Lojalny f. uczciwy, prawy; wierny rządowi.

Lokacja ł. rozmieszczenie, wynajęcie, wydzierżawienie; umieszczenie kapitałów tak, aby przynosiły dochód.

Lokal ł. mieszkanie, część domu.

Lokalizować ł. umiejscowić, nadać charakter miejscowy, ograniczać.

Lokalny ł. miejscowy; lokalna pamięć, dobra pamięć.

Lokomobila ł. przenośna maszyna parowa, używana w gospodarstwie do wprawiania w ruch innych maszyn.

Lokomocja ł. przenoszenie się z miejsca na miejsce, ruch.

Lokomocyjny ł. ułatwiający przenoszenie się z miejsca na miejsce.

Lokomotywa ł. parowóz, maszyna parowa, ciągnąca wagony kolejowe.

Lokować ł. umieszczać, ustawiać.

Lokucja ł. sposób mówienia, wyrażenie.

Lombard w. zakład pożyczkowy, zastawniczy, udzielający pożyczek na zastaw ruchomości.

Lombr f. rodzaj gry karcianej.

Lont n. sznurek lniany albo konopny, nasycony materją palną, służący do zapalania naboju, miny, fajerwerku i t. p.

Lord a. tytuł wyższej szlachty w Anglji, służący tylko najstarszym synom rodzin arystokratycznych.

Lord Major a. (lord mer) burmistrz Londynu.

Lorelej n. stroma skała na prawym brzegu Renu z wielokrotnem echem; syrena, rusałka Renu, opiewana w pieśniach i baśniach ludu niemieckiego.

Loreta f. kobieta półświatka.

Lorneta f. szkła powiększające w dwóch połączonych z sobą rurach oprawne, do patrzenia na przedmioty niezbyt odległe.

Loro w. ich; conto loro, rachunek pana (wasz).

Los n. przeznaczenie, szczęście i nieszczęście, zdarzenie, przygoda; kartka z numerem do losowania; bilet loteryjny.

Loterja w. gra publiczna, w której uczestnicy za pewną stawkę zyskują prawo do wygranej, jaka na numer ich wypaść może.

Lotto w. loteryjka; gra towarzyska.

Lotus, rodzaj grzybienia o wielkich białych kwiatach, rosnący w wodach Nilu; lilja nilowa, przedmiot czci starożytnych Egipcjan, motyw powtarzający się w wielu ozdobach rzeźbionych i malowanych.

Louvre f. (Luwr) dawniej zamek królewski w Paryżu, dziś zbiór dzieł sztuki i jedno z najbogatszych muzeów starożytności.

Lowelas a. przystojny uwodziciel kobiet, zdobywca serc niewieścich.

Loża f. w sali teatralnej miejsce dla kilku widzów w rodzaju małego gabineciku, oddzielonego od innych nizkiemi ściankami.

Loża masońska, stowarzyszenie wolnych mularzy; miejsce ich zebrań.

Lożmajster, woźny teatralny otwierający loże.

L. S. (Locum sigilli), miejsce pieczęci.

Lubryka ł. ciemnoczerwona tlenkiem żelaza zabarwiona ziemia, używana jako farba, do wyrobu czerwonych kredek, do kreślenia.

Lucerna f. roślina z rodziny strąkowych uprawiana jako pasza dla bydła.

Lucida intervalla ł. jasne chwile wśród mroku, chwile przytomności u chorych umysłowo.

Lucus a non lucendo ł. (lucus = gaj, luceo = nie świecę) przysłowie ironiczne oparte na sprzeczności między brzmieniem wyrazu a jego znaczeniem, wyrażenie nietrafne.

Lucyfer a. Lucyper ł. dosł. niosący światło, gwiazda poranna, jutrzenka; czart, szatan, książę ciemności.

Ludwisarnia n. fabryka, w której odlewają działa, moździerze, dzwony i t. p.

Lufa n. rura u strzelby, pistoletu lub działa, z której wypada pocisk.

Lufcik n. w oknie kilkoszybowem jedna z szyb ujęta w osobną ramkę, otwierająca się oddzielnie.

Luft n. otwór w piecu, w kominie, dla wywołania cugu cz. przewiewu powietrza.

Luger a. nizki dwu lub trzymasztowy statek, mocno zbudowany, szybki i lekki.

Luidor f. francuska złota moneta wartości 20 franków.

Luka n. otwór, dziura, wyłom, próżne miejsce.

Lukarna f. okienko w dachu, oświetlające strych.

Lukratywny ł. zyskowny, korzystny.

Lukrecja ł. roślina z rodziny strąkowych, także stężały wyciąg korzenia lukrecji, masa czarna, bardzo słodka, używana w medycynie przy wyrobie przetworów aptekarskich, piwa, farb i t. d.

Luksus ł. zbytek, przepych.

Lukubracja ł. robota nocna, praca w nocy, studja nocne i wynik tychże.

Lukullusowa uczta ł. zbytkowna uczta.

Lumen ł. światło; przen. człowiek bardzo światły.

Lumen mundi ł. światło świata.

Luminarz ł. znakomitość błyszcząca rozumem.

Lunacje ł. odmiany księżyca.

Lunarjum ł. przyrząd służący do przedstawienia ruchu księżyca około ziemi.

Lunatyk ł. człowiek, który w czasie głębokiego snu bezwiednie wstaje, chodzi i wykonywa nieświadomie różne czynności.

Lunatyzm ł. chorobliwy stan snu, w czasie którego władze czucia i świadomości są uśpione, a władze ruchu i działania czynne, somnambulizm.

Lunch a. (löncz) drugie śniadanie, przekąska.

Lunel f. francuskie słodkie wino muszkatowe.

Luneta f. dalekowidz, przyrząd optyczny, służący do przypatrywania się gwiazdom i odległym przedmiotom; małe przedforteczne obwarowanie.

Lunga w. w muz. długa (nuta); lunga pausa, długa pauza.

Lupa f. szklana soczewka z dwóch stron wypukła, w oprawce rogowej, drewnianej lub metalowej, służąca do rozpatrywania drobnych przedmiotów.

Lupanar ł. publiczny dom rozpusty.

Lupus in fabula ł. dosł. wilk w bajce; o wilku mowa, a wilk tuż.

Lustr ł. połysk.

Lustracja ł. przegląd, rewizja; oczyszczenie z grzechów.

Lustrator ł. rewizor dóbr.

Lustryna f. wełniana tkanina cienka, ostra i silnie połyskująca.

Lusztyk n. wesoła zabawa.

Lutecja ł. starożytna nazwa Paryża.

Luteranizm, wyznanie ewangielicko-augsburskie, zwane protestanckiem.

Lutnia w. instrument muzyczny strunowy, podobny do gitary, dziś nieużywany.

Lutować n. spajać metale na gorąco zapomocą innego metalu lub stopu.

Lutrować, czyścić, cedzić.

Lux in tenebris lucet ł. światło świeci w ciemnościach.

Luz n. miejsce wolne w szeregu, w tłumie; luzem, wolno, bez zaprzęgu (o koniu).

Luzak n. sługa rycerza, ciura obozowy.

Luzować n. zmieniać żołnierza stojącego na warcie; zastępować kogo, zwalniać chwilowo.

Luzszajba n. koło ruchome na wale transmisyjnym, na które zsuwa się pas z innego koła, gdy to nie ma być czynne.

Lynch a. (lincz) doraźny wymiar sprawiedliwości przez pospólstwo bez udziału sądów, stosowany w Ameryce północnej.

Lysol, płyn ciemnobrunatny, mazisty, otrzymywany z dziegciu i ługu potasowego, używany do dezynfekcji, do wygubienia pasorzytów roślinnych.

Ł.

Ł, znak na funt sterling, (nominalnej wartości 6 rubli).

Łacha n. odnoga rzeki, oddzielona kępami od głównego koryta i znów później łącząca się z niem.

Łaszt n. miara towarów sypkich = 3840 litrom; waga okrętowa = 1865 kilogramom.

M.

M, liczba rzymska 1000.

m. = metr.

m. ob. masc.

M’, skróc. Mac. syn, wyraz stawiany często przed nazwiskami szkockiemi, np. M’Donald = syn Donalda.

Macabre ob. Danse Macabre.

Macaroni ob. Makaron.

Macedoine f. (maseduan) kompot mieszanych rozmaitych owoców.

Maceracja ł. długotrwałe moczenie pewnych materjałów w wodzie lub innych płynach w celu rozmiękczenia lub wywołania zmian chemicznych.

Machina ob. Maszyna.

Machinacja ł. podstępne zabiegi w złych zamiarach; matactwo.

Machinalnie ł. bezwiednie, bezświadomie.

Machjawel w. historyk włoski i mąż stanu; przen. człowiek przebiegły, chytry, podstępny.

Machjawelizm w. system polityczny, głoszony przez Machiawelego, opierający się na zasadzie, że cel uświęca środki (godziwe i niegodziwe); przen. postępowanie przewrotne i podstępne.

Madapolam, lepszy gatunek perkalu.

Made in Germany a. (med in dżermeny) zrobione w Niemczech, marka fabryczna.

Madera hiszp. wino z wyspy tego nazwiska.

Madjar ob. Madziar.

Madonna w. Najświętsza Panna; obraz Matki Bożej.

Madras, tkanina półjedwabna.

Madrepory w. polipy koralowe, których koralowina biała, krucha, jakby z drobnych kieliszeczków złożona, tworzy obszerne ławice podwodne, rafy i wyspy koralowe.

Madrygał w. krótki wierszyk liryczny (3 strofki) cechujący się kunsztownym rymem, treścią dowcipną, lekką a wytworną.

Madziar, Węgier.

Maestoso w. w muz. wzniośle, uroczyście, majestatycznie.

Maestria w. mistrzowstwo.

Maestro w. mistrz, tytuł dawany kompozytorom muzycznym.

Mafja w. tajne stowarzyszenie w Sycylji, opiekujące się przemytnictwem i różnemi niegodziwemi środkami chroniące członków swoich przed sądami i policją.

Ma foi f. (ma fua) doprawdy, na honor.

Mag. skróc. Magister.

Mag pers. kapłan religji Zoroastra, mędrzec, astrolog u Medów i Persów.

Magazyn f. skład; sklep; pracownia i sprzedaż sukien i strojów damskich.

Magazynjer f. zawiadujący składem.

Magazynówka a. Magazynka, strzelba, z której za jednorazowem nabiciem dać można kilkanaście wystrzałów.

Magiczny g. czarodziejski, cudowny, nadnaturalny.

Magik g. wywołujący zjawiska nadprzyrodzone, obeznany ze środkami, któremi posługuje się magja; czarodziej; kuglarz.

Magister ł. stopień naukowy uniwersytecki, niższy od doktora.

Magister dixit ł. mistrz powiedział.

Magistrat ł. władza zarządzająca miastem; ratusz.

Magistratura ł. wierzchnia władza miejska; we Francji ogół urzędników sądowych i adwokatów.

Magja g. nauka wywoływania tajemniczemi środkami cudownych nadprzyrodzonych zjawisk.

Magn, Magnez g. pierwiastek chemiczny, metal lekki, biało-srebrzysty, płonący bardzo jasnem rażącem światłem.

Magna Charta ł. list nadawczy Jana bez ziemi z r. 1215, stanowiący podstawę konstytucyjnej wolności angielskiej.

Magnat ł. członek znakomitego rodu arystokratycznego, możnowładca; wielki pan; bogacz.

Magnaterja ł. najznakomitsze rodziny szlacheckie; arystokracja, możnowładztwo.

Magnes ł. minerał, ciało mające własność przyciągania i przytrzymywania żelaza; przen. powab, ponęta, przyczyna pociągająca, rodząca upodobanie, skłonność.

Magnesować ł. sztucznie nadawać żelazu, stali, własności magnetycznych przez pocieranie biegunami magnesu lub przez działanie prądu elektrycznego.

Magnesowa igła, strzałka stalowa namagnesowana, ruchomo osadzona na sztyfciku, zwracająca się zawsze jednym końcem ku biegunowi północnemu i służąca do rozpoznawania stron świata.

Magnetyczny ł. przyciągający, pociągający; wynikający z wpływu magnetyzmu zwierzęcego.

Magnetyt, żelaziak magnetyczny, minerał, połączenie tlenu z żelazem, magnes naturalny a zarazem bardzo ceniona ruda żelazna.

Magnetyzer f. zajmujący się magnetyzowaniem w celach leczniczych lub doświadczalnych.

Magnetyzm ł. własność niektórych ciał przyciągania lub odpychania innych ciał.

Magnetyzm ziemski, własność kuli ziemskiej wskutek której luźno zawieszona igła magnesowa ustawia się zawsze w pewnym kierunku; przyczyna zboczeń i nachyleń igły magnesowej.

Magnetyzm zwierzęcy czyli fizjologiczny, dawniej używana nazwa specjalnej siły organizmu ludzkiego, zdolnej wywoływać zjawiska, zwane dziś hypnotycznemi ob. Hypnotyzm.

Magnetyzować ł. wywoływać objawy wpływu magnetyzmu zwierzęcego (sen magnetyczny, poddanie się woli magnetyzera i t. p.); przen. czarować, pociągać.

Magnezjowe światło, oślepiający blask, z jakim płonie magnezjum.

Magnificat ł. pieśń Najświętszej Panny, śpiewana podczas nieszporów, zaczynająca się od słów: „Wielbij duszo moja Pana“.

Magnificus ł. dostojny, tytuł rektora uniwersytetu.

Magnifika ł. pani; kobieta okazała, wystrojona; żartobliwie żona.

Mahabharata, tytuł epopei indyjskiej w języku sanskryckim, zawierającej podania religijne starożytnych ludów, ich filozofję i różne epizody historyczne.

Mahdi ar. w wierzeniach mahometańskich oczekiwany prorok, który ma być zesłany przez Allaha aby dokonał dzieła Mahometa; imię przywłaszczane przez wichrzycieli politycznych; przywódca powstania w Sudanie w 1881 r.

Mahometanizm arab. religja ustanowiona przez Mahometa, Islam.

Mail coach a. (mel kocz) powóz pocztowy; ekwipaż zbytkowny.

Maire f. ob. Mer.

Maïs f. kukurydza; turecka pszenica.

Majestat ł. wielkość, wspaniałość; tytuł monarchów dla oznaczenia powagi ich i władzy; wzniosłość, moralna potęga nakazująca cześć, szacunek.

Majestatyczny, wspaniały, wyniosły.

Majoliki w. stare artystycznie ozdabiane fajanse włoskie i hiszpańskie; wyroby ceramiczne z szarej glinki, pokryte przezroczystą różnokolorową emalją i malowane ogniowemi farbami.

Majonez f. drób lub ryba na zimno oblana sosem z oliwy, octu, soli, cukru i pieprzu, ubitych razem na pianę.

Major ł. stopień oficerski wyższy od kapitana.

Majorat ł. porządek spadkowy, według którego dziedziczy najstarszy syn; majątek dziedzicznie przechodzący na najstarszego syna, nie mogący być podzielonym, sprzedanym ani obciążonym długiem.

Major domus ł. marszałek dworu; we Francji tytuł pierwszego urzędnika państwowego za czasów Merowingów.

Majorowa tonacja, (w muzyce) ob. Dur.

Majorytet ł. większość głosów, przewaga.

Majoryzować, przegłosować, odnieść przewagę większością głosów; nadużywać przewagi, jaką zapewnia większość liczebna (na sejmach i t. p.).

Majstersztyk n. trudny przedmiot wyrobiony wzorowo, składany jako dowód uzdolnienia rzemieślnika przy wyzwolinach przen. utwór mistrzowski, arcydzieło.

Makadamizacja a. sposób budowania dróg bitych z kamieni drobno tłuczonych.

Makao, rodzaj gry w karty.

Makaron w. ciasto z mąki pszennej maszynowo wyciskane w rurki lub inne kształty i wysuszone.

Makaroniczny okres, okres w historji literatury polskiej, w którym mieszano do mowy polskiej makaronizmy łacińskie (od połowy 17 do poł. 18 w.).

Makaronik w. ciasteczko kruche z migdałów tłuczonych z cukrem.

Makaronizmy w. wyrazy lub wyrażenia cudzoziemskie wtrącane do mowy ojczystej.

Makata ar. wzorzysta tkanina jedwabna przetykana złotem i srebrem.

Makintosz a. materja nieprzemakalna i płaszcz zrobiony z tejże materji.

Makler patrz: Mekler.

Makrobjotyka g. sztuka długiego życia, t. j. zachowanie przepisów higjeny ciała i ducha.

Maksyma ł. zasada, myśl głębsza ogólnego znaczenia, którą ktoś kieruje się w postępowaniu.

Maksymalnie ł. najwyżej, najwięcej.

Makulatura ł. odrzucone arkusze uszkodzone w druku, wogóle papier zadrukowany lub zapisany przydatny tylko do obwijania; przen. utwory, książki bezwartościowe.

Malachit g. piękny kamień zielonego koloru, używany na rozmaite wyroby ozdobne.

Mala fide ł. w złej wierze, podstępnie.

Malaga hiszp. gatunek słodkiego wina hiszpańskiego; gatunek rodzenków.

Mala nota ł. zła kreska dana komuś, zła opinja o kimś.

Mal à propos f. nie w porę.

Malarja w. wyziewy bagniste; rodzaj febry.

Malcekstrakt n. ekstrakt słodowy.

Malentendu f. (mala͡ęta͡ędiu) nieporozumienie.

Male parta male dilabuntur ł. źle nabyte marnieje; majątek nabyty złemi drogami nie przynosi szczęścia.

Maligna ł. silna gorączka połączona z utratą przytomności i majaczeniem.

Malkontent f. niezadowolony, nierad z niczego.

Mälstrom ob. Melstrom.

Maltański kawaler, członek zakonu rycerskiego Św. Jana Jerozolimskiego.

Maltretować f. źle się z kim obchodzić, znęcać się.

Maltuzjanizm a. teorja angielskiego ekonomisty Malthusa, według której państwo winno ograniczyć wzrost ludności przez ograniczenie ilości małżeństw.

Malum necessarium ł. zło konieczne, zło którego uniknąć nie można.

Malwersacja ł. sprzeniewierzenie, oszustwo, sfałszowanie rachunków; przywłaszczenie sobie powierzonej rzeczy lub powierzonych pieniędzy.

Małmazja w. (malvasia) wyborowe wino słodkie a mocne, sprowadzane z wysp morza Śródziemnego, używane dawniej w domach polskich.

Mamałyga tat. potrawa z kukurydzanej mąki prażonej.

Mamelucy ar. dawniej przyboczne wojsko ślepo oddane sułtanowi, utworzone z niewolników (w 13 w. zagarnęli władzę, wytępieni 1811 r.); przen. w polityce stronnictwo ślepo oddane na czyjeś usługi.

Mamona chald. pieniądze; bogactwa ziemskie.

Mamut tat. olbrzymie zwierzę przedpotopowe, rodzaj słonia kopalnego.

Manchester a. (menczestr) aksamit bawełniany, welwet.

Manchesterska szkoła, szkoła ekonomiczna, propagująca zasady wolnego handlu.

Manco w. (manko) brak.

Mandant ł. dający zlecenie, pełnomocnictwo, mocodawca.

Mandaryn sanskr. nazwa dawana przez Europejczyków wysokim urzędnikom i zarazem uczonym w Chinach.

Mandarynka, gatunek cytryny, słodki i smaczny owoc mały, barwy i kształtu spłaszczonej pomarańczy.

Mandat ł. zlecenie; pełnomocnictwo.

Mandatarjusz ł. pełnomocnik.

Mandolina w. instrument strunowy owalny o 4 lub 5 strunach, szczypanych palcami.

Manekin f. duża lalka z drzewa lub drutu dla użytku malarzy, rzeźbiarzy, szwaczek i t. d.; przen. człowiek bez własnej woli.

Manela, naramiennik, bransoleta.

Mane-Tekel-Fares a. Baltazarowe głoski chald. dosł. „policzone, zważone i rozproszone“, groźba prorocza ognistemi głoskami wypisana niewidzialną ręką na ścianie podczas ostatniej uczty Baltazara, króla babilońskiego; przen. zapowiedź zagłady.

Manewr f. ruch zręczny, obmyślany z góry a wiodący do celu; podstęp, wybieg.

Manewrować f. wykonywać wojenne obroty, ćwiczenia wojskowe; wykonać szereg skomplikowanych ruchów, prowadzących do celu, dążyć zręcznie do celu omijając przeszkody; przen. działać chytrze, zmyślnie, podstępnie, wykręcać się, wywijać się.

Manewry f. ćwiczenia i obroty wojskowe na terenie i w położeniu odpowiedniem wojennemu, próba wojny.

Maneż f. szkoła konnej jazdy, ujeżdżalnia; tresowanie konia; ob. Kierat.

Manifest ł. odezwa do narodu, publiczne uroczyste oświadczenie panującego, wybitnej osobistości politycznej lub pewnego stronnictwa.

Manifestacja ł. objawienie, zbiorowe publiczne stwierdzenie uczuć, sposobu zapatrywania i życzeń w danej kwestji.

Manifestant ł. biorący udział w manifestacji, okazujący publicznie swoje uczucia, zapatrywania.

Manifestować ł. objawiać, ujawniać, okazywać jawnie; m. się = publicznie objawiać swój sposób myślenia.

Maniok braz. krzew amerykański, którego korzenie dają mączkę pożywną, zwaną tapjoka.

Manipulacja f. wszelka czynność wykonywana biegle rękami; sposób, porządek odbywania czynności urzędowych lub handlowych: wykonywanie różnych czynności w chemji, farmacji i t. p.

Manipularz f. naręcznik, część ubioru kapłańskiego wdziewana podczas Mszy Św. na lewą rękę.

Manja g. choroba umysłowa, rodzaj obłędu; przen. chorobliwy pociąg do pewnych bezużytecznych czynności, działalność uparcie zwrócona w jednym często nierozsądnym kierunku.

Manjak g. człowiek dotknięty chorobą umysłową; przen. człowiek pochłonięty jedną myślą, oddany wyłącznie jednej bezużytecznej jakiejś czynności.

Manjera f. ułożenie, sposób zachowania się; sposób malowania lub pisania właściwy artyście lub poecie, także forma twórczości nienaturalna, przybrana, wymuszona, wypływająca z naśladownictwa.

Mankament ł. mały brak, niedostatek czego.

Manna, roślina z rodziny trawowatych dająca dobrą paszę, nasiona dostarczają kaszy zw. M-ą; stężały sok kilku roślin, wypływający z nacięć robionych na pniach i gałęziach; M. biblijna = cudowny pokarm Izraelitów podczas ich wędrówki przez pustynię; przen. dar niebios.

Manometr g. przyrząd do mierzenia prężności t. j. ciśnienia gazu lub pary, zawartej w naczyniu zamkniętem.

Mansarda f. mieszkanie na poddaszu.

Mansardowy dach, dach łamany w którym są okna.

Mansjonarz ł. wikary odprawiający officja w chórze.

Mantelzak n. tłómoczek, kufereczek.

Mantyka g. nudziarz, zrzęda.

Mantyla hiszp. czarna koronkowa zarzutka okrywająca głowę i ramiona, niezbędna część narodowego stroju Hiszpanek; rodzaj okrycia damskiego.

Mantyna f. rodzaj jedwabnej materji.

Manuale ł. podręcznik.

Manuał ł. klawjatura ręczna w organach.

Manufaktura ł. rękodzielnictwo i wyroby rękodzielnicze.

Manu propria ł. własnoręcznie.

Manuskrypt ł. rękopis z czasów przed wynalezieniem druku; wogóle rękopis utworu przeznaczonego do druku.

Maraskino w. likier wyrabiany z wiśni dalmackich zw. maraske.

Marazm g. wycieńczenie, osłabienie skutkiem starości, uwiąd starczy.

Marcepan w. ciastko z migdałów i cukru.

Marchande de modes f. (marsza͡ęd de mod) właścicielka pracowni strojów damskich, modniarka.

Marchja n. okrąg, dawna nazwa prowincji pogranicznych zdobytych i wcielonych do państwa niemieckiego.

Marcjalny ł. wojowniczy, śmiały, żołnierski.

Mardi gras f. (mardi gra) ostatni wtorek karnawału, zapust; ostatni dzień przed wielkim postem.

Margaryna f. materja tłusta wydobywana z łoju zwierzęcego; sztuczne masło.

Margiel, gatunek ziemi, do której składu wchodzi glina, wapno i piasek, sam przez się nieurodzajny, dodany jako nawóz sztuczny, użyźnia.

Margines ł. brzeg książki lub papieru nie zapisany lub nie zadrukowany.

Marglowanie, nawożenie roli marglem.

Margrabia n. dawniej w Niemczech królewski namiestnik sprawujący władzę nad marchją (ob.); obecnie tytuł członków arystokratycznych rodów, pośredni między hrabią a księciem.

Marjasz f. rodzaj gry w karty.

Marjaż f. ożenienie, małżeństwo.

Marjonetka f. lalka z ruchomemi członkami, poruszana za pomocą drutów, sprężyn; przen. człowiek bez własnej woli.

Marka n. pieniądz obiegowy niemiecki wartości nominalnej 30 kop.; znak, znaczek; znak opłacenia listu, przesyłki pocztowej, papieru urzędowego i t. p.; firma fabryki win, likierów i t. p.; znak fabryczny na wyrobach własnych.

Markier f. posługujący przy bilardzie, znaczący wygrane.

Markietanka f. handlująca wiktuałami przy wojsku w obozie lub podczas marszu.

Markiz f. tytuł szlachecki pomiędzy księciem a hrabią, margrabia.

Markiza f. margrabina; ruchomy daszek z płótna nad oknem, chroniący od zbytniego blasku.

Markować f. znaczyć; zaznaczać.

Markszajder n. gieometra górniczy.

Marmelada f. roztarta masa z owoców ugotowanych z cukrem.

Maroder f. żołnierz opóźniający się, pozostający w tyle za oddziałem wskutek zmęczenia i wyczerpania, żołnierz włóczęga, dopuszczający się rabunku; przen. osoba spóźniająca się, pozostająca w tyle.

Maronici, sekta chrześcijańska w Syrji.

Marony w. kasztany jadalne.

Maroquin f. (marokę) skóra koźla farbowana i delikatnie groszkowana; safjan.

Mars ł. bożek wojny; groźna mina; nazwa planety.

Marseillaise f. (marseljez) ob. Marsyljanka.

Marselina f. gatunek lekkiej materji jedwabnej.

Marsowaty ł. nasrożony.

Marsowy ł. wojenny.

Marsyljanka f. hymn rewolucyjny, uznany za pieśń narodową francuską od czasu pierwszej rewolucji.

Marsz f. regularny ruch wojsk w pewnym oznaczonym kierunku, pochód; utwór muzyczny w tempie marsza.

Marszałek n. najwyższy stopień wojskowy; urząd dworski; przewodniczący na sejmie lub obywatelstwu; gospodarz na dworze pańskim; przełożony nad służbą domową.

Marszruta f. wyznaczenie kierunku drogi i postojów wojska w pochodzie; wytknięcie planu podróży.

Martyrologium g. dzieje życia i śmierci męczenników ułożone porządkiem miesięcy i dni.

Maruder ob. Maroder.

Marynarka ł. ogół okrętów wraz z uzbrojeniem i załogą oraz wszystkie urządzenia w związku z siłami morskiemi handlowemi i wojennemi, należące do danego państwa; ubranie męskie górne.

Marynarz ł. żeglarz; żołnierz na okręcie.

Marynata f. mięso, ryby, owoce, jarzyny i t. p. przechowywane w occie z korzeniami.

Marynować f. zaprawiać octem i korzeniami w celu dłuższego zachowania od zepsucia; przen. przechowywać coś długo bez użytku.

Masa ł. ilość materji zawartej w danem ciele; ogrom; wielka ilość, mnóstwo.

Masa konkursowa ł. nazwa prawna majątku dłużnika niewypłacalnego, który to majątek przypada w podziale wierzycielom w stosunku do wysokości ich wierzytelności.

Masakrować f. mordować, w pień wycinać; bić, tłuc, niszczyć.

Masarz, rzeźnik, właściciel składu wędlin.

Masaż f. metoda leczenia, zasadzająca się na systematycznem rozcieraniu, ugniataniu, poruszaniu i t. p. chorych części ciała, mięsienie.

Masażysta, umiejący masować.

Masc. skróc. masculinum ł. rodzaj męski (w gramatyce).

Maska f. malowane sztuczne oblicze z tektury, przywdziewane dawniej przez aktorów greckich na scenie; karykaturalna sztuczna twarz lub osłona tekturowa pokryta atłasem i zakończona koronką, wkładana na twarz podczas zabaw maskowych; gipsowy odcisk, zdjęty z twarzy ludzkiej; osoba zamaskowana; twarz potworna; symbol sztuki aktorskiej; przen. zwodniczy, fałszywy pozór, krycie swych zamiarów, udawanie, obłuda.

Maskarada f. bal maskowy, zabawa, której uczestnicy występują w maskach.

Maskarony w. wykrzywione, potworne twarze, umieszczane jako ozdoby architektoniczne nade drzwiami lub oknami domu.

Maskować f. zasłaniać, ukrywać; maskować się: przybierać inne pozory, ukrywać swoje zamiary.

Mason f. wolny mularz, ob. Franc maçon.

Masonerja f. wolnomularstwo.

Masować f. robić masaż, mięsić.

Mastodont g. olbrzymie zwierzę przedpotopowe podobne do słonia.

Mastyks g. żywica wypływająca z pewnego drzewa połudn.-europejs. w postaci stężałych, przezroczystych kropel żółtawych, używana do wyrobu pokostów, kitów, kadzideł i t. p.

Masyw, masywny f. cały, z jednej sztuki, jednolity; nie dęty; pełny; przen. ciężki, ociężały, gruby.

Maszt n. wysoka i prosta sztuka drzewa wzniesiona na statku wodnym, służąca do rozpinania na niej żagli.

Masztab n. podziałka, umieszczana na mapach, planach, rysunkach, której każda część wyobraża pewną długość np. stopę, metr, milę i t. p., tak się mającą do prawdziwej stopy, metra i t. p. jak pewna odległość na mapie do tejże odległości w naturze; skala.

Masztalerz n. mający nadzór nad końmi; stajenny.

Maszyna f. przyrząd służący do zaoszczędzenia lub zastąpienia siły ludzkiej, wytwarzający pracę i energję ruchu, przenoszący siłę, zmieniający jej kierunek i zużytkowujący pracę na wykonanie różnych czynności produkcyjnych.

Maszynerja ł. wewnętrzne urządzenie przyrządu lub maszyny; maszyna złożona z wielu części lub z wielu maszyn; w teatrze ruchome urządzenie sceniczne do szybkiego zmieniania dekoracji.

Maszynista f. dozorujący lub kierujący maszyną, kierujący lokomotywą.

Maszynistka, szwaczka umiejąca szyć na maszynie.

Maślacz węg. gatunek słodkiego wina węgierskiego.

Mat pers. w szachach posunięcie osaczające króla tak, że nie może się ruszyć, aby nie być wziętym.

Mat f. powierzchnia wygładzona, nie polerowana, bez połysku i blasku.

Mata hiszp. plecionka, ze słomy, trzciny, rogoży i t. p. do przykrywania podłóg, okien w inspektach i t. p.

Matador hiszp. zwycięski pogromca byków na igrzyskach w Hiszpanji; przen. mąż znakomity; osoba ważna stanowiskiem lub urzędem; w kartach: najwyższa kozera.

Match a. (mecz) zakład, współubieganie się, walka współzawodnicza dwu szachistów, która obejmuje kilka partji; wskutek prywatnego zakładu bieg wyścigowy tylko dwu koni.

Mate port. herbata paragwajska.

Matematyczny g. dotyczący matematyki; ścisły, dokładny, pewny.

Matematyka g. nauka o liczbach i wielkościach, o rozmiarach wielkości i przestrzeni.

Mater dolorosa ł. Matka bolejąca; obraz Matki Boskiej bolesnej.

Materia medica ł. nauka o środkach lekarskich i ich działaniu.

Materja ł. w przeciwieństwie do ducha: ujęta zmysłowa istota rzeczy, to, z czego składają się wszystkie ciała mineralne i organiczne, stałe, płynne i lotne; treść, przedmiot rozpraw, myśli, pisma; chorobliwa wydzielina, sącząca się z wrzodów, ran, ropa; tkanina jedwabna.

Materja kosmiczna, materja wypełniająca całą przestrzeń wszechświata.

Materjalista ł. wyznający zasady materjalizmu; dbający o własne wygody zmysłowe; Drogista ob.

Materjalizacja ł. ucieleśnienie widziadeł medjumicznych, które według spirytystów mogą przyjmować kształty widzialne, dotykalne, a nawet posiadające inne własności fizyczne np. ciężkość.

Materjalizm ł. nauka nie uznająca odrębnego istnienia ducha i uważająca materję jako przyczynę i podstawę wszelkiego bytu; w życiu praktycznem: kierowanie się wyłączne względami na osobistą korzyść i zysk.

Materjalja i materjały ł. przedmioty potrzebne do wykonania jakiej roboty.

Materjalny, dotyczący materji, pozostający w związku z materją; cielesny; strata materjalna, strata w mieniu, w dochodzie.

Materjał ł. przedmioty surowe przetwarzane przy pomocy pracy i narzędzi, na przedmioty użytku.

Matica czes. zachodnio-słowiańskie stowarzyszenie dla popierania literatury i oświaty.

Matinée musicale f. (matiné müzikal) poranek muzyczny.

Matowy f. bez połysku, bez blasku, nieprzezroczysty.

Matrona ł. sędziwa niewiasta znana z cnót i powagi.

Matryca n. wklęsła forma do robienia reprodukcji galwanoplastycznych, odlewania czcionek, wybijania monet, medali i t. p.

Matrykuła ł. wykaz osób, rzeczy lub dochodów; księga wpisowa studentów przyjętych do uniwersytetu; dowód legitymacyjny studentów uniwersytetu.

Matrymonjalny ł. małżeński.

Matrymonjum ł. małżeństwo.

Matura skróc. Maturitas ł. świadectwo z ukończenia średniego zakładu naukowego, egzamin dojrzałości.

Matutina ł. poranna modlitwa lub psalmy wedle brewjarza rzymsko-katolickiego.

Mauvais genre f. (mowe ża͡ęr) w złym tonie.

Mauvais gout f. (mowe gu) w złym guście.

Mauvais sujet f. (mowe siuże) hultaj, nicpoń, ladaco.

Mauzoleum g. grobowiec w kształcie wspaniałego budynku.

Maxima debetur puero reverentia ł. dziecku należy się najwyższe poszanowanie (ochranianie moralne).

Maximo cum studio ł. z największą starannością.

Maximum ł. najwięcej, najwyższa wartość lub ilość, conajwyżej.

Mazagran f. kawa czarna osłodzona z lodem i koniakiem.

Mazdeizm, religja staroperska Zoroastra.

Mazerować n. naśladować farbami słoje drzewa.

MDS. ł. ob. D. M. S.

Mea culpa ł. moja wina.

Meandry g. w budownictwie ornament ze splątanych linji wężowych lub zwijającej się kombinacji prostokątnej, a także z roślin wijących się; rodzaj krótkich utworów poetycznych z przewijającemi się ciągle temiż samemi myślami, zwrotami lub rymami.

Mecenas ł. możny protektor nauk, sztuk i literatury; dawniej najwyższy stopień obrońcy sądowego; tytuł dawany adwokatowi, opiekującemu się sprawami swoich klijentów.

Mechaniczna praca, działanie siły przy pokonywaniu pewnego oporu, objawiające się widocznym ruchem ciał; przen. robota bezmyślna.

Mechanika g. nauka o prawach równowagi i ruchu ciał; nauka o budowie i zastosowaniu maszyn.

Mechanizm g. budowa, wewnętrzne urządzenie machiny lub przyrządu, które wprawia go w ruch i wywołuje działanie.

Meches hebr. żyd przechrzczony.

Mechitaryści, zgromadzenie zakonu ormiańskiego reguły Św. Benedykta.

Meczet tur. świątynia mahometańska.

Medal ł. kawałek metalu w kształcie monety z napisem, wizerunkiem lub symbolicznemi znakami, wybity na pamiątkę niezwykłych wypadków lub na cześć znakomitych ludzi; nagroda zasługi.

Medalik ł. wizerunek Świętego lub Najświętszej Panny wybity na metalu i noszony na szyi.

Medaljer f. artysta rytownik medali, pieczęci, stępli.

Medaljon f. klejnot wyrobiony z drogiego kruszczu okrągły lub owalny, wewnątrz którego umieszcza się fotografję lub drobną pamiątkę; owalna wypukłorzeźba z marmuru, gipsu lub kruszczu.

Medice, cura te ipsum ł. lekarzu, ulecz siebie samego! wyrażenie stosowane do ludzi, upatrujących łatwo wady w drugich, bez względu, że sami im podlegają.

Medium tenuere beati ł. błogosławieni, którzy trzymają się środka (umiarkowani).

Medjacja ł. pośrednictwo, zwłaszcza pośredniczenie w sporze dyplomatycznym między dwoma państwami.

Medjator ł. rozjemca.

Medjatyzacja ł. usunięcie niektórych krajów niemieckich z pod bezpośredniego zwierzchnictwa cesarstwa niemieckiego przez Napoleona I.

Medjum ł. sposób, środek pomocniczy; pośrednik; u spirytystów: osoba pośrednicząca w stosunkach z duchami, poddawana doświadczeniom z dziedziny hypnozy i suggiestji.

Medjumizm ł. właściwość niektórych osób ulegania pewnym tajemniczym duchowym wpływom i okazywania pewnych nadnaturalnych objawów.

Meduza g. jedna z trzech Gorgon (ob.); morskie żyjątko o ciele galaretowatem, należące do gromady jamochłonnych.

Medycyna ł. nauka o leczeniu chorób i zapobieganiu im, lecznictwo.

Medyk ł. lekarz; student medycyny.

Medykament ł. środek lekarski, lekarstwo.

Medytacja ł. rozważanie, rozmyślanie, rozpamiętywanie.

Meeting a. ob. Mityng.

Mefisto, Mefistofeles g. szatan, zły duch; postać odgrywająca główną rolę w utworze Goethe’go „Faust“, przen. człowiek szatańsko przewrotny.

Mefityczny g. cuchnący, duszący.

Megalityczny, zbudowany z wielkich kamiennych bloków (groby przedhistoryczne).

Megiera g. jedna z trzech Furji (ob.); kobieta zła, jędza, złośnica.

Mein Liebchen, was willst du noch mehr? n. żartobl. luba, czegoż chcesz więcej?

Meistersingerzy n. w wiekach średnich niemieccy poeci liryczni, tworzący po miastach jakby cechy lub stowarzyszenia, pielęgnujące sztukę pieśniarstwa lirycznego.

Mekka arab. miasto w Arabji święte dla mahometan, do którego odbywają pielgrzymkę jako do miejsca urodzenia Mahometa.

Mekler n. pośrednik giełdowy do notowania cen i zawierania interesów handlowych, zatwierdzony przez władzę i wobec niej odpowiedzialny, toż samo, co courtier.

Melafir, kamień ciemno zabarwiony, kończasto uformowany, wypełniony często pięknemi odmianami kwarcu, zwłaszcza agatem.

Melancholja g. choroba umysłowa, cechująca się posępnem usposobieniem, małomównością, apatją, skłonnością do samobójstwa; przen. smutne usposobienie, przygnębienie.

Melanit g. czarna odmiana granatu.

Melanż f. połączenie rzeczy różnych w jedną całość, rozmaitość, mieszanina.

Melasa g. produkt, pozostający po skrystalizowaniu cukru, ciecz gęsta, brunatna, niemiłej woni, używana jako pasza dla bydła i do wyrobu gorszych gatunków spirytusu.

Melinit g. materjał wybuchowy do rozsadzania pocisków, składający się z kwasu pikrynowego i odpowiednio spreparowanego kolodjum; masa mineralna żółtej barwy, używana jako pospolita farba malarska.

Melitele lit. bogini kwiecia i wiosny.

Meljoracja ł. ulepszenie, poprawa; w rolnictwie poprawienie własności gruntu.

Melodja g. szereg jednogłosowych dźwięków, następujących po sobie w określonych odstępach czasu i powiązanych w pewną harmonijną całość, dźwięczność; frazes muzyczny; śpiew, śpiewność.

Melodramat g. utwór sceniczny z muzyką i śpiewami, treści sensacyjnej, pełen efektów jaskrawych i silnie dramatycznych.

Melodyjny g. śpiewny, dźwięczny, przyjemnie brzmiący, miły dla ucha.

Melodykon g. rodzaj małych pokojowych organków.

Meloman g. miłośnik muzyki.

Melotypja g. drukowanie nut ruchomemi czcionkami.

Melpomena g. muza poezji tragicznej, przedstawiana z maską w ręku.

Melstrom, niebezpieczny wir morski przy brzegach Norwegji.

Melszpajz n. legomina parzona z mąki.

Mełamed hebr. nauczyciel w szkole żydowskiej.

Membrana ł. delikatna błona.

Memento ł. pamiętaj; memento mori, pamiętaj o śmierci.

Memorandum ł. ku pamięci; książka, w której notuje się rzeczy do zapamiętania; w dyplomacji: nota ważniejszego znaczenia; zawiadomienie.

Memorjał ł. pismo, w którem poruszono, rozwinięto i uzasadniono pewną myśl, wręczane władzom lub monarchom dla zwrócenia uwagi na dany przedmiot, dla wywołania rozpraw i zmiany danych stosunków; w kupiectwie księga notat, ks. podręczna.

Menaż f. gospodarstwo domowe; oszczędzanie, gospodarność; wspólny stół, zwłaszcza w wojsku.

Menażerja f. zbiór żywych zwierząt dzikich, obwożonych na pokaz w klatkach.

Menażki f. naczynia urządzone tak, że jedno wchodzi nieco w drugie i objęte wspólną rączką, służące do przenoszenia obiadów.

Menażować f. oszczędzać, ochraniać; mieć wzgląd.

Mendel n. piętnaście sztuk.

Menechmy g. sobowtóry, osoby niesłychanie bliźniaczo do siebie podobne (nazwa wzięta z komedji Plauta); jota w jotę.

Mener f. przywódca partji ludowej, robotniczej i t. p.; kierownik intrygi.

Menéstrel f. patrz: Minstrel.

Menhir celt. „długie kamienie“, pojedyńczo lub w szeregu stojące wielkie bloki kamienne, przedhistoryczne, pomniki religijnych wierzeń celtyckich, prawdopodobnie grobowce.

Menisk ł. soczewka wklęsło-wypukła; krzywa powierzchnia płynu w rurce włoskowatej.

Mennica n. zakład rządowy w którym biją pieniądze.

Meno w. w muz.: mniej.

Meno mosso w. w muzyce: wolniej.

Menonici, chrześcijańska sekta religijna, w której chrzest odbywa się tylko na dorosłych.

Mensa ł. stół kamienny, w którym są umieszczone relikwie św. i na którym odprawia się Msza święta, ołtarz.

Mens agitat molem ł. duch kieruje materją.

Mens sana in corpore sano ł. zdrowa dusza w zdrowem ciele.

Menstruacja ł. czyszczenie miesięczne u kobiet.

Mente captus ł. głupowaty, słaby na umyśle.

Mention honorable f. (ma͡ęsią onorabl) wzmianka zaszczytna, list pochwalny.

Mentor g. stary przyjaciel, któremu Ulisses wyruszając na wojnę, powierzył opiekę nad rodziną; przen. nauczyciel, wychowawca, przewodnik i doradca młodzieńca.

Menu f. (meniu) spis potraw, składających ucztę, jadłospis.

Menuet f. starofrancuski taniec w wolnem tempie, pełen wytwornego wdzięku.

Menzura ł. miara, wymiar, przedział; w fechtunku odległość między zapaśnikami; w organach stosunek wielkości i szerokości piszczałek: wymiary w innych instrumentach; w aptekarstwie: naczynie z podziałką do mierzenia płynów; w drukarstwie: miara kolumny.

Mer f. (Maire) naczelnik okręgu we Francji; burmistrz; urzędnik stanu cywilnego.

Merengi f. ciasteczka z piany i gęstego syropu.

Meritum ł. sprawy, główna treść sprawy, przedmiot sporu, w dawnem prawie obustronne przedstawienie sprawy.

Merkantylizm ł. pogląd ekonomiczny, według którego bogactwo kraju zależy od ilości posiadanych pieniędzy, popierający zatem handel wywozowy, przemysł, cła ochronne, ograniczające import.

Merkantylny ł. dotyczący handlu, kupiectwa, handlowy, kupiecki.

Merkatora rzut, sposób układania map gieograficznych (zwłaszcza morskich) tak, jakby powierzchnia ziemi była rozwiniętą powierzchnią walca (południki i równoleżniki przedstawione są jako linje proste do siebie prostopadłe).

Merkurjusz ł. rtęć, żywe srebro.

Merkury ł. u Rzymian starożytnych bożek przemysłu, handlu i złodziei; nazwa planety.

Merla a. rodzaj grubej i sztywnej bawełnianej gazy, używanej przy robocie sukien, kapeluszy, dla nadania sztywności, także jako siatka do okien.

Merostwo f. godność, urząd i kancelarja mera; okrąg podległy jego władzy.

Merydjan ł. południk.

Merynosy hiszp. rasa cienkorunnych owiec hiszpańskich.

Merytoryczny ł. dotyczący głównej treści przedmiotu.

Mesjanizm heb. posłannictwo; mistyczna nauka Towiańskiego o posłannictwie ludzi wybranych i ludów.

Mesjasz hebr. dosł. namaszczony, pomazaniec; zapowiadany i oczekiwany Zbawiciel.

Meskinerja f. skąpstwo, sknerstwo, lichota; pospolitość i płytkość uczuć, ubóstwo duchowe.

Mesmeryzm, leczenie za pomocą magnetyzmu zwierzęcego (ob.).

Messalina, (nazwa od imienia żony cesarza rzymskiego Klaudjusza) kobieta najgorszych obyczajów; rozpustnica.

Messaż f. orędzie prezydenta rzeczypospolitej przy otwarciu izb.

Mesto w. w muz. smutnie, żałośnie, rzewnie.

Mestysi ob. Metysi.

Meta ł. cel, kres; ostro zakończony pal lub wzgórek u kresu toru wyścigowego lub placu gonitw.

Metafizyczny g. abstrakcyjny, leżący poza granicami zmysłów, nadzmysłowy.

Metafizyka g. filozofja badająca istotę, przyczynę i prawa wszechrzeczy.

Metafora g. figura retoryczna, wyrażenie obrazowe użyte nie we właściwem, lecz przenośnem znaczeniu, opartem na podobieństwie rzeczy lub pojęć (np. kamienne serce, wiosna życia).

Metafraza g. dosłowny przekład; transkrypcja wiersza na prozę lub prozy na wiersz.

Metagram g. rodzaj łamigłówki z wyrazów.

Metale g. pierwiastki chemiczne albo ich mieszaniny cz. aljaże, grupa ciał kopalnych nieprzezroczystych o właściwym blasku, odznaczających się dobrem przewodnictwem ciepła i elektryczności.

Metaliczny g. właściwy metalom, dźwięczny (głos).

Metaliki g. państwowe papiery wartościowe, za które płacą złotem al pari.

Metaloidy g. nazwa wszystkich pierwiastków chemicznych niemetalicznych.

Metaloterapja g. sposób leczenia za pomocą przykładania do ciała i noszenia na niem blaszek metalowych.

Metalurgja g. gałąź technologji, nauka o sposobach chemicznych i mechanicznych otrzymywania metalów z rud, oczyszczania ich i obrabiania.

Metamatematyka g. filozofja matematyki.

Metamorficzne g. skały cz. przeobrażone, skały, utworzone przez osadzenie się warstw z wody, które uległy następnie przeobrażeniu pod wpływem ognia wewnętrznego ziemi.

Metamorfoza g. przeobrażenie, przemiana, przekształcenie, przybranie innej postaci.

Metampsychoza g. w wierzeniach ludów starożytnych wędrówka dusz, przechodzenie dusz po śmierci z jednego ciała w drugie.

Metan, gaz błotny, węglowodór lekki, gaz bez woni i koloru, płonie bez blasku, wybucha pomieszany z powietrzem, gaz kopalniany.

Metastaza g. przestawienie, zmiana miejsca; w medycynie przeniesienie się choroby z jednej części ciała do drugiej, nie dotkniętej nią bezpośrednio.

Metateza g. w gram. przestawienie głosek w wyrazie.

Meteorograf g. narzędzie, zapisujące automatycznie zjawiska powietrzne.

Meteorolit ob. Meteoryt.

Meteorologja g. nauka o zjawiskach powietrznych i o stanie powietrza.

Meteory g. nazwa przemijających zjawisk powietrznych (grad, śnieg, zorza, tęcza, miraż i t. p.); w ściślejszem znaczeniu kule ogniste, gwiazdy spadające, meteoryty, aerolity.

Meteoryczny pył ob. Kosmiczny pył.

Meteoryt g. drobne ciało niebieskie, które spotkawszy w biegu atmosferę ziemską, zapala się w niej wskutek tarcia, pęka z hukiem, czasem spada na ziemię jako bryła kamienna lub żelazna.

Metier f. (metje) rodzaj zatrudnienia; zawód, fach.

Metoda g. sposób postępowania według wyrozumowanego, z góry obmyślanego planu, wiodący do osiągnięcia określonego celu, zwłaszcza w badaniach naukowych i nauczaniu.

Metodologja g. część logiki, nauka o metodach, które przyjąć należy, aby krytycznie przeprowadzić badania naukowe.

Metodyczność g. zgodność z metodycznym planem wyrozumowania, systematyczność w postępowaniu.

Metodyka g. wykład metody, ogół wskazówek i prawideł, odnoszących się do danej metody i umiejętnego zastosowania jej w praktyce.

Metodyści g. sekta protestancka w Anglji i Ameryce.

Metonimja g. rodzaj przenośni, polegającej na związku, jaki między pojęciami zachodzi, dozwalająca zamieniać wyrazy właściwe przez inne, mające z niemi związek myślowy (np. czytać Mickiewicza).

Metopa g. w budownictwie przedział kwadratowy pomiędzy paskami tryglifu, zazwyczaj ozdobiony rzeźbą.

Metr f. miara długości, w systemie dziesiętnym, zasadnicza jednostka miary = jednej dziesięciomiljonowej części ćwierci południka ziemskiego (3½ stopy).

Metr f. nauczyciel, mistrz.

Metrampaż f. w drukarni, układający złożone kolumny w formy do druku.

Metresa f. kochanka, utrzymanka.

Metrologja g. nauka o miarach i wagach.

Metronom g. przyrząd z mechanizmem zegarowym, służący do znaczenia szybkości tempa przy wykonywaniu utworów muzycznych, taktomierz.

Metropolita g. arcybiskup.

Metropolitalny kościół, kościół arcybiskupi.

Metropolja g. kraj macierzysty względem swoich kolonji; stolica; stolica arcybiskupia.

Metryczny system, system wag i miar, oparty na metrze jako na jednostce zasadniczej.

Metryczny wiersz g. wiersz miarowy, oparty na pewnym stałym układzie stóp t. j. połączeń głosek akcentowanych z nieakcentowanemi.

Metryka g. akt czyli świadectwo urodzenia; akt ślubny; nauka o mierze wierszy lub tonów; zbiór dawnych listów, aktów i dokumentów urzędowych.

Metysi hiszp. mieszańcy, potomkowie Europejczyków i Indjan amerykańskich.

Mezaljans f. małżeństwo z osobą niższego stanu, małżeństwo niestosowne, nieodpowiednie.

Mezocefal g. pośredniogłowiec (termin antropologiczny).

Mezozoiczny okres, w gieologji pokłady drugorzędowe.

Mezza-voce w. (meca wocze) półgłosem (w muzyce).

Mezzo-piano w. niezbyt cicho.

Mezzo-soprano w. niższy sopran, głos kobiecy pośredni między sopranem i altem.

Mf. (mezzo forte) w. niezbyt mocno (w muzyce).

Mgr. f. skróc. Monseigneur, monsignor (ob).

Miazmaty g. wyziewy zabójcze, chorobotwórcze, z gnijących materji zwierzęcych i roślinnych.

Miczman a. kadet marynarki, najniższy stopień oficerski w marynarce.

Midshipman a. (midszypmen) patrz: Miczman.

Mieux vaut tard que jamais f. (miö wo tar kö żame) lepiej późno niż nigdy.

Migracja ł. wywędrowanie, wędrówka zwłaszcza ptaków przelotnych, owadów i t. p.

Migrena f. silny ból zazwyczaj po jednej stronie głowy.

Mika ł. łyszczyk, minerał, dający się łupać na bardzo cienkie przezroczyste blaszki o perłowym połysku, używany zamiast szkła.

Mikado, tytuł monarchy panującego w Japonji.

Mikroby g. drobnoustroje, niższe organizmy roślinne, tak drobne, że dostrzegane być mogą tylko za pomocą mikroskopu, bakterje.

Mikrocefal g. człowiek o czaszce nadmiernie małej, małogłowiec (termin antropologiczny).

Mikrochemja g. metoda badań chemicznych przy pomocy mikroskopu.

Mikrofon g. urządzenie w telefonie wzmacniające przesyłane dźwięki.

Mikrokoki g. bakterje kuleczkowatego kształtu.

Mikrokosmos g. świat na małą skalę (człowiek).

Mikrokrystaliczny, złożony z kryształów mikroskopijnie drobnych.

Mikrometr g. a. śruba mikrometryczna, narzędzie do mierzenia bardzo drobnych rozciągłości.

Mikroorganizm g. drobnoustrój.

Mikroskop g. przyrząd optyczny do powiększania obrazu przedmiotów drobnych a blizkich, drobnowidz.

Mikroskopijny g. bardzo drobny, ledwo dostrzegalny.

Mikroskopja g. sposób użycia mikroskopu, metoda stosowana przy badaniach mikroskopowych.

Mikrotom g. przyrząd do robienia niezmiernie cienkich skrawków z tkanek zwierzęcych lub roślinnych, do badań mikroskopowych.

Mikstura ł. lekarstwo płynne, złożone z kilku środków; mieszanina.

Milady a. (miledi) ob. Lady.

Milicja ł. siła zbrojna, nie należąca do armji stałej; wojsko złożone z obywateli, z ludu.

Milieu f. (milje) środowisko.

Miligram ł. miara wagi, tysiączna część grama.

Milimetr ł. miara długości, tysiączna część metra.

Militarny ł. wojskowy.

Militaryzm ł. przewaga wojskowości, system rządowy oparty na wojskowości, przyznający sprawom wojskowym naczelne miejsce.

Miljard ł. tysiąc miljonów, biljon.

Miljarder ł. posiadacz miljardów, miljonów, niezmierny bogacz.

Miljon ł. tysiąc razy tysiąc.

Miljoner ł. człowiek bardzo bogaty, posiadający jeden lub kilka miljonów.

Millenium ł. tysiąclecie.

Milord a. ob. Lord.

Milrejs port. zdawkowa moneta portugalska i brazylijska = 1000 rejsom (wartości 40 kop.).

Mimika g. sztuka wyrażania uczuć i myśli za pomocą wyrazu twarzy, postawy ciała, ruchów i giestów.

Mimikry a. mimetyzm, naśladownictwo, objawy niezwykłego podobieństwa pewnych zwierząt z postaci i barwy do roślin lub innych zwierząt i przedmiotów martwych; przybieranie ochronnych kształtów naśladowniczych.

Mimoza hiszp. czułek, roślina z rodziny strąkowych, rosnąca w krajach gorących, której listki gdy je dotknąć zamykają się.

Mina f. podkop podziemny, wypełniony materjałem wybuchowym, w celu rozsadzania skał w kamieniołomach i kopalniach; w sztuce wojennej w celu szybkiego niszczenia fortyfikacji, mostów i t. p.; w górnictwie kopalnie, miejsce, skąd dobywają minerały; wyraz twarzy, postawa; pozór.

Minaret tur. wysmukła okrągła wieżyczka na tureckim meczecie, z której krużganków muezin wzywa 5 razy dziennie wiernych na modlitwę.

Mincarstwo n. mennictwo, bicie pieniędzy.

Miner f. żołnierz służby inżynierskiej pjonierów, używany do zakładania min i podkopów.

Mineralne g. wody, wody lecznicze zawierające w sobie rozpuszczone ciała mineralne, lub odznaczające się wysoką temperaturą.

Mineralny gabinet, zbiór minerałów ułożonych systematycznie.

Mineralogja g. dział nauk przyrodniczych, traktujący o minerałach, o kopalinach.

Minerał g. związek chemiczny, wytworzony w naturze, występujący jako jedna ze składowych części skorupy ziemskiej.

Minerwa, rzymska bogini mądrości i inteligiencji przedstawiana z hełmem na głowie i tarczą oraz włócznią.

Minimum ł. najmniej, najmniejsza ilość; conajmniej.

Minister ł. najwyższy urzędnik państwa, będący doradcą panującego i zawiadujący pewnym wydziałem spraw państwa; sekretarz stanu.

Minister rezydent ł. pełnomocnik jakiego rządu przy innym rządzie.

Ministerjum ł. rada ministrów przy panującym lub prezydencie państwa, zarząd sprawami państwa, wydział spraw państwa.

Ministrant ł. służący do Mszy Św.

Ministrantura ł. sposób służenia do Mszy Św.

Minja ł. tlenek ołowiu, czerwień ołowiana, ciężki, pięknie czerwony proszek, używany jako farba, kit i t. p.

Minjardyza f. wązka, ozdobna tasiemeczka, używana do robót szydełkowych.

Minjatura f. portrecik drobnych rozmiarów, wykonany wodnemi farbami na cienkiej płytce z kości słoniowej, na pergaminie lub papierze.

Minjaturowy f. bardzo drobny.

Minnesängerzy n. średniowieczni, liryczni poeci-rycerze, opiewający miłość po dworach książęcych, wędrowni śpiewacy miłości.

Minorytet ł. mniejszość (głosów).

Minorowa tonacja w muzyce: ob. Moll.

Minorum gentium ł. (giencjum) niższego rodzaju, drugorzędni; literaci, artyści, wogóle osoby miernych zdolności, nie mogące równać się z pierwszorzędnemi talentami.

Minotaur g. bajeczny potwór: pół człowieka, pół byka.

Minstrel a. bard, średniowieczny wędrowny pieśniarz-poeta.

Minus ł. mniej; brak, niedobór; w matematyce znak odejmowania — tyle co „mniej“.

Minuta ł. 60-ta część godziny; 60-ta część stopnia; chwila; referat biurowy.

Mioceniczna formacja g. w gieologji pokłady trzeciorzędowe, datujące od epoki utworzenia lądów dzisiejszych (pokłady solne, naftowe, piaskowce i t. p.).

Miologja g. część anatomji traktująca o muskułach.

Miopja g. krótkowzroczność.

Mirabela f. odmiana śliwki, słodka soczysta i pachnąca.

Mirabile dictu ł. rzecz zadziwiająca, dziwna, trudna do wypowiedzenia; w stylu żartobliwym rzecz wcale nie zadziwiająca.

Mirabilja ł. cudowne, dziwne rzeczy.

Miracula ł. cuda.

Miraż f. złudne zjawisko napowietrzne; mamidło; ob. Fata morgana.

Mirra g. wonna, w smaku gorzkawa gumożywica, wypływająca z kory balsamowca, na Wschodzie używana jako cenne kadzidło.

Mirjady g. niezliczona ilość.

Mirjorama g. zbiór obrazów tworzących przy układaniu ich z sobą coraz nowe widoki i obrazy.

Mirza a. Murza pers. (czyt. Mir-za) tytuł postawiony po imieniu oznacza członka dynastji panującej (to samo co książe krwi), przed imieniem znaczy pan albo uczony.

Miscellanea a. Miscelle ł. zbiór utworów, artykułów, rozpraw rozmaitej treści, mieszanina.

Mise en scène f. (miz a͡ę sen) ob. Inscenizacja.

Miserere ł. dosł. zmiłuj się, początkowe słowa psalmu pokutnego; choroba niebezpieczna: wymioty kałem.

Misericordia ł. litość, miłosierdzie; dawniej nazwa trójsiecznego sztyletu, którym rycerz zadawał powalonemu przeciwnikowi ostatni t. zw. cios łaski.

Miserum est miseris insultare ł. nikczemnością jest znęcać się nad nieszczęśliwym.

Misiurka, część dawnej zbroi: rodzaj czepca z kółek żelaznych, okrywającego czoło i skronie, a z tyłu szyję i ramiona.

Misja ł. posłannictwo, zlecenie, poselstwo; stowarzyszenie, mające na celu szerzenie chrystjanizmu i oświaty wśród ludów dzikich i pogańskich.

Misjonarze ł. kapłani, podejmujący posłannictwo szerzenia wiary chrześcijańskiej i oświaty wśród dzikich ludów Afryki i Azji; członkowie zgromadzenia ks. Misjonarzy albo Lazarystów reguły Św. Wincentego a Paulo.

Mispikiel n. minerał, związek arsenu z siarką i żelazem.

Miss a. panna.

Mister a. pan.

Misterje g. tajemne obrządki religijne u Greków, w których uczestniczyli tylko wybrani i wtajemniczeni; w wiekach średnich dramaty, mające za treść historję męki i zmartwychwstania Chrystusa Pana.

Mistral f. zimny, gwałtowny wiatr północno-zachodni, wiejący na wybrzeżach południowej Francji i w dolinie Rodanu.

Mistress a. (missis) pani, w Anglji tytuł dawany w rozmowie kobietom zamężnym, które nie mają prawa do tytułu „lady“.

Mistycyzm g. wiara w tajemniczy bezpośredni stosunek duszy z Bogiem, dostępny jednostkom wybranym; nastrój głęboko religijny, zatapianie się w rozmyślaniu o Bogu i rzeczach nieziemskich; zaciekanie się w tajemnicach rzeczy nadzmysłowych.

Mistyczny g. tajemniczy, nadzmysłowy.

Mistyfikacja f. wprowadzenie kogoś w błąd, wywiedzenie w pole, nadużycie łatwowierności w celu wyśmiania lub ośmieszenia.

Mistyka ob. Mistycyzm.

Misywa ł. pismo, odezwa; piśmienne poselstwo; orędzie władzy składane izbom w Stanach Zjedn.

Miszna hebr. pierwsza część talmudu.

Mit g. podanie bajeczne, opowiadanie z zamierzchłych czasów o bogach i półbogach pogańskich.

Mitologja g. nauka o mitach, zbiór podań bajecznych o bogach i półbogach pogańskich.

Mitra g. infuła biskupia, korona książęca.

Mitrailleuse f. (mitrajöz) kartaczownica.

Mityczny g. tyczący się mitologji, bajeczny, legiendowy.

Mitygować ł. uspakajać, łagodzić, powstrzymywać.

Mityng a. zgromadzenie ludowe, zwołane dla obrad w sprawach publicznych; wiec.

Mixtum compositum ł. mieszanina rzeczy lub wyrazów bez ładu i składu.

Mizantrop g. nieprzyjaciel ludzi; stroniący od ludzi, odludek.

Mizantropja g. wstręt do ludzi.

Mizerak ł. biedak, nędzny, godny politowania.

Mizerka, w grze w wista: nieposiadanie żadnego atutu.

Mizogamja g. wstręt do stanu małżeńskiego.

M-lle f. skróc. Mademoiselle: panna.

mm. skróc. milimetr.

M-me f. skróc. madame pani.

Mnemonika a. Mnemotechnika g. sztuka doprowadzenia pamięci do niezwykłego wyrobienia, za pomocą specjalnych metod i odpowiednich ćwiczeń, sposób dopomagania pamięci.

Mnemozyna g. matka dziewięciu muz, bogini wspomnienia i pamięci.

Mobilizacja ł. uruchomienie wojska, postawienie armji na stopie wojennej.

Mobilja ł. ruchomości, własność ruchoma.

Moccoletti w. (mokoleti) świece, światełka służące do zabawy publicznej w czasie karnawału rzymskiego.

Mocja ł. ruch; projekt, wniosek parlamentarny; w dawnem prawie polskiem odwołanie się do wyroku wyższej instancji, apelacja.

Moda f. zwyczaj przemijający, zależny od nawyknień, od gustu, upodobania chwili, zwłaszcza co do ubierania się; szczególny sposób postępowania.

Model ł. wzór; wzorowa forma, osoba służąca artyście za przedmiot studjów.

Modelka, kobieta pozująca malarzowi, rzeźbiarzowi.

Modelować ł. wyrabiać lub odciskać z gliny i gipsu figury mające służyć za wzory, kształtować według pewnego modelu.

Moderacja ł. umiarkowanie.

Moderato ł. w muz. z umiarkowaniem.

Modernista f. pisarz lub artysta, idący za najnowszym kierunkiem w literaturze lub sztuce.

Modernizm f. współczesność, najnowszy, nowoczesny kierunek w literaturze i sztuce.

Modernizować f. nadawać zabytkom dawnym pozór nowoczesny, przerabiać coś przestarzałego na sposób nowoczesny.

Moderować ł. miarkować, łagodzić, uspokajać.

Modła n. wzór, miara, model; forma albo szablon, wykrojony z deski albo blachy, używany przez mularzy do wyrabiania gzymsu na świeżej zaprawie.

Modny f. zgodny z modą, z najświeższemi upodobaniami chwili.

Modulacja ł. harmonijne prowadzenie tonów melodji z tonacji jednej do drugiej; podnoszenie i zniżanie głosu w mowie, deklamacji; cieniowanie.

Moduł ł. miara używana w budownictwie, połowa dolnej średnicy słupa, służąca do wyznaczenia różnych części kolumny, liczba wyrażająca pewną jednostkę mierniczą.

Modus ł. miara, sposób; rodzaj; forma mówienia, ton.

Modus procedendi ł. sposób postępowania.

Modus vivendi ł. w polityce i w życiu prywatnem sposób zachowania znośnych zobopólnych stosunków.

Modyfikacja ł. zmiana, złagodzenie, ograniczenie.

Modyfikować ł. robić zmiany, ograniczać, łagodzić.

Mofetty f. wyziewy kwasu węglanego ze szczelin w gruncie wulkanicznym, wogóle źródła gazowe, wydzielające kwas węglany.

Mohair a. (moher) wełna angorska i tkanina wełniana włochata i połyskująca.

Moire antique f. (muar a͡ętik) gatunek mory (ob.).

Moirée metallique (muare) kwieciste wzory na powierzchni blachy po wytrawieniu kwasem.

Moist colors a. (moist colurs) akwarelowe (miodowe) farby.

Mokassiny, sznurowane buty indjan północno amerykańskich, sporządzone z niewyprawnej skóry.

Mokka ar. najlepszy gatunek kawy arabskiej.

Moksy hiszp. (właśc. mocha) kawałki waty napojone spirytusem, które dawniej palono na skórze ludzkiej w celu leczniczym.

Molekuły ł. drobinki, najdrobniejsze cząsteczki ciał.

Moleskin a. cienki, gięty barchan strzyżony, używany pod ceratę.

Molestować ł. błagać, natrętnie prosić, naprzykrzać się.

Moletty f. kółka stalowe z wyciętemi na obwodzie wzorami ozdobnemi do wytłaczania na metalach.

Moll w. tonacja lub gama: do której wchodzi mała tercja złożona z całego i z półtonu, oraz mała seksta czyli odległość (interwał) = 4 tonom.

Mollientia ł. (moljencja) środki rozmiękczające, łagodzące.

Molo w. tama, grobla kamienna, głęboko wchodząca w morze, która zamyka wejście do portu, chroni port od uderzeń bałwanów morskich lub od zasypania naniesionym piaskiem.

Moloch hebr. u Chananejczyków i Fenicjan bożyszcze, któremu poświęcano ludzi na ofiarę.

Molto w. w muz. bardzo.

Molton f. miękka wełniana tkanina o długim włosie, strzyżona i kiprowana; gruby barchan.

Mołła tur. duchowny mahometański i wyższy sędzia.

Moment ł. chwila, oka mgnienie; okoliczność stanowcza, przyczynowa; momentalna fotografja, zdjęcie fotograficzne zapomocą przyrządu migawkowego odsłaniającego kliszę na b. krótki przeciąg czasu.

Momus ł. bożek żartu i szyderstwa.

Monachomachja g. dosł. wojna mnichów; żartobliwa epopeja Krasickiego satyrycznie malująca zakonników i życie klasztorne.

Monadologja g. metafizyczny pogląd, według którego monady są ostateczną przyczyną wszechbytu.

Monady g. filozoficzna nazwa jednostek, pierwiastków natury duchowej, składających wszechświat; mikroskopijnie drobne żyjątka należące do gromady pierwotniaków.

Monarchista g. zwolennik monarchicznej formy rządu.

Monarchja g. jedynowładztwo, forma rządu, według której naczelna władza w państwie spoczywa w ręku jedynego władcy Monarchy (M. absolutna); lub w której bierze udział reprezentacja narodu (M. konstytucyjna).

Monery, pierwotniaki, najprostsze istoty zwierzęce.

Moneta ł. pieniądz kruszcowy, opatrzony wybitym na niem stemplem państwowym oraz napisem, oznaczającym wartość.

Monetarna stopa, przepis określający ile jednostek monetarnych ma być wybitych z jednostki wagi kruszcu.

Monetarny system, ogół postanowień prawnych, przepisujących, jaka ma być stopa monetarna, waga, postać i rodzaje monet.

Monitor ł. dosł. napominający; dawniej bat jako kara; rodzaj parowego pancernika bez masztów, mało wystającego nad wodą, opatrzonego w silną stalową wieżę, mieszczącą dwa ciężkie działa.

Monitować ł. napominać, przypominać, upominać się o coś, domagać się.

Monitum ł. napomnienie, przestroga.

Monizm g. pogląd filozoficzny, który w przeciwieństwie do dualizmu uznaje jednostkową zasadę istności wszechbytu, czy to materjalną (materjalizm) czy to duchową (spirytualizm).

Mon jour f. (mą żur) stały dzień przyjmowania gości.

Monochromja g. jednobarwność; malowidło jednobarwne na tle tej samej barwy.

Monodram g. dramat, w którym występuje tylko jedna osoba działająca i mówiąca.

Monofiletyczny, jednego pochodzenia; m. teorja, według której wszystkie twory pochodzą od jednego organizmu pierwotnego.

Monofiletyzm g. teorja wyprowadzająca wszystkie jestestwa organiczne od jednego organizmu pierwotnego.

Monofobja g. chorobliwa obawa samotności.

Monogamja g. jednożeństwo, małżeństwo jednego mężczyzny z jedną kobietą, w przeciwieństwie do dwużeństwa, wielożeństwa.

Monografja g. utwór literacki, wyczerpujące opracowanie w formie zamkniętej całości jednego działu jakiejś nauki, jednego faktu lub okresu historycznego, dziejów jednego rodu, osoby, miejscowości i t. d.

Monogram g. figura ułożona z artystycznie powiązanych ze sobą początkowych liter imienia i nazwiska.

Monokl f. szkiełko powiększające, noszone na jednem oku, ćwikier.

Monolit g. dzieło sztuki wykonane z jednej bryły kamienia, obelisk, pomnik, kolumna.

Monolog g. dosł. rozmowa z samym sobą; w utworze dramatycznym ustęp wygłaszany przez aktora, gdy jest sam na scenie i mówi do siebie, jakby głośno myślał lub jakby z kim rozmawiał.

Monomachja g. pojedynek.

Monomanja g. zboczenie umysłowe na jednym punkcie, chorobliwe zajęcie się jedną wyłącznie myślą.

Monomerja g. jednorodność, własność ciał składania się z jednakowych cząstek.

Monomeryczny g. jednakowy.

Monometalizm g. system finansowy przyjmujący monetę złotą za walutę urzędową, a srebrną dopuszczający w wypłatach tylko w ograniczonej ilości z kursem chwiejnym.

Monomorfizm g. jednopostaciowość.

Monopol g. prawo wyłącznego handlu lub fabrykacji jakiego przedmiotu.

Monosylabowy g. jednozgłoskowy, np. odpowiedzi monosylabowe: „tak“ lub „nie“.

Monoteizm g. wiara w jednego Boga.

Monotonny g. jednotonny, jednostajny, nudny.

Monroe’go doktryna, „Ameryka dla Amerykanów“ — zasada wygłoszona przez prezydenta Monroe, że żadne państwo europejskie nie ma prawa mieszać się do spraw amerykańskich, uciskania niepodległych Stanów, ani zakładania nowych kolonji w Ameryce.

Monseigneur f. (mąsenjer) i Monsignor w. (mąsinjor) Wasza Wysokość, tytuł honorowy dawany książętom, biskupom, wogóle osobom znakomitym godnością i stanowiskiem.

Mons pietatis ł. (dosł. „góra pobożności“) lombard (ob.).

Monstrancja ł. naczynie okazałe w kształcie słońca z promieniami, w środku którego między dwoma szkiełkami znajduje się podstawka w kształcie półksiężyca pozłacanego, w który zakłada się Hostja Św.

Monstrualny ł. potworny, niekształtnie wielki lub brzydki.

Monstrum ł. potwór, straszydło.

Monsun a. Musson malajs. wiatr południowo-azjatycki, zmieniający co pół roku perjodycznie kierunek, wskutek niejednakowego ogrzewania się lądu i morza.

Montenegro ł. Czarnogórze.

Monter f. mechanik składający, ustawiający i wprawiający w ruch nowe maszyny.

Montgolfier f. (mągolfje) najpierwszy rodzaj balonu, napełnianego ogrzanem tj. rozrzedzonem powietrzem, nazwany tak od wynalazcy.

Montować f. uzbroić, zaopatrzyć w potrzebną odzież i amunicję; urządzić, zaopatrzyć, zestawić, złożyć maszynę.

Montyona nagroda, „nagroda cnoty“, udzielana we Francji za czyny wzniosłe, bohaterskie.

Monument ł. pomnik, dzieło sztuki wystawione w miejscach publicznych na cześć znakomitych ludzi lub na pamiątkę wiekopomnych wydarzeń.

Monumentalny ł. pomnikowy, w wielkim stylu wykonany.

Mon verre est petit, mais je bois dans mon verre f. (mą wer e pti, me żö bua da͡ę mą wer) niewiele rzeczy znam dobrze, ale mówię o tem tylko, co znam dokładnie.

Mora f. tkanina jedwabna lub wełniana z odblaskiem falującym; falowaty deseń na papierze.

Moralizować ł. nakłaniać do zmiany postępowania na lepsze, oddziaływać słowem na poprawę i uszlachetnianie obyczajów, wytykać błędy, napominać.

Moralna filozofja ob. Etyka.

Moralność ł. nauka o obyczajach, obowiązkach, cnocie i zachowywaniu ich w życiu.

Morał ł. nauka obyczajowa zastosowana w poszczególnym wypadku, wniosek wyciągnięty z jakiego utworu dydaktycznego, ze zdarzenia, mogący wpłynąć na postępowanie, na obyczaje; M-y = zrzędne wytykanie wad, napominanie.

Moratorjum ł. udzielenie zwłoki w wypłacie długów, wydane przez rząd.

Morbidezza w. miękkość, delikatność, wyrażenie używane w kwestji kolorytu w malarstwie.

Mordent ł. w muz. rodzaj krótkiego trylu bez zakończenia.

Morderowy f. kolor, barwa brunatno czerwona.

More antiquo ł. starym zwyczajem.

Moreny f. odłamy skał i kamieni, pozostałe wzdłuż brzegów lodowców.

Mores ł. obyczaje.

Morfeusz g. bożek snu i marzeń, przedstawiany w postaci uskrzydlonego starca.

Morfina g. alkaloid otrzymywany z makowca (opjum), silna trucizna działająca odurzająco; (w małych dawkach uspakaja ból i wywołuje sen).

Morfinista g. używający nałogowo morfiny.

Morfinizm g. nałogowe przyzwyczajenie się organizmu do morfiny.

Morfologja g. nauka o budowie i kształtowaniu się ciał organicznych (roślin i zwierząt); dział gramatyki: nauka o budowie wyrazów i ich odmianach.

Morganatyczne st. n. małżeństwo, małżeństwo zawierane przez książąt krwi i monarchów z osobami niższego urodzenia; małżeństwo z lewej ręki, nie dające dzieciom prawa do nazwiska i majątku ojca.

Morgue f. (morg a. morga) budynek, gdzie wystawiają znalezione zwłoki osób niewiadomego nazwiska.

Morituri ł. ci co mają umrzeć, ci co mają zginąć.

Morituri te salutant Caesar ł. idący na śmierć pozdrawiają cię Cezarze (słowa pozdrowienia, zwracane przez gladjatorów do cezara przed rozpoczęciem śmiertelnej walki).

Morja g. rodzaj obłąkania, objawiający się głupowatem ożywieniem (śmiechem, tańczeniem i t. p.).

Mormoni a. sekta w północnej Ameryce popierająca wielożeństwo.

Mors ultima ratio ł. śmierć jest ostatnim kresem wszystkiego.

Mortadela w. gatunek wędliny: kiszka włoska.

Mortyfikacja ł. uśmiercenie, unieważnienie, zniesienie, umorzenie; umartwienie, udręczenie ciała.

Moschus ł. piżmo.

Moslem tur. moslemin: mahometanin, prawowierny wyznawca Islamu.

Mosso w. (w muz.) prędko, z ożywieniem.

Mot d’ordre f. (mo dordr) hasło.

Motet w. krótki utwór kościelny chóralny do śpiewu, zwykle bez akompanjamentu.

Motja ł. połowa, wspólnictwo w grze, w zysku.

Motor ł. przyrząd nadający ruch maszynie; maszyna, przy pomocy której jakakolwiek siła (wody, gazu, elektryczności i t. p.) wytwarza pracę mechaniczną; siła poruszająca, pobudzająca; sprawca, działacz.

Motoryzacja ł. żądza ciągłej działalności.

Motto w. godło; zdania, słowa lub wiersze przytoczone z jakiego autora, jako myśl przewodnia; temat.

Motu proprio ł. z własnego popędu.

Motyw f. pobudka, powód działania; bodziec, myśl zasadnicza; główna melodja przewodnia utworu muzycznego.

Motywować f. wyłuszczać powody do czego, uzasadniać.

Movens ł. poruszające (siły).

Mozaizm, zbiór politycznych i religijnych urządzeń, odnoszących się do Mojżesza; religja Mojżeszowa albo żydowska.

Mozajka f. kunsztownie ułożone desenie i obrazy z różnokolorowych kawałków marmuru, kamyków, szkła, drzewa i t. p. przen. rozmaitość.

1. Mp. patrz: mezzo piano.

2. Mp. i mpp. ob. manu propria.

Mr. = Monsieur f. Mister a. pan.

Mrs. skróc. Mistress a. pani.

Msgr. skróc. Monseigneur.

Mszał ł. księga liturgiczna zawierająca Msze, modlitwy odmawiane przez kapłana, oraz porządek ceremonji wykonywanych podczas Mszy Św.

Msza Św., ł. nieustająca bezkrwawa Ofiara Nowego Zakonu, w której przez ręce kapłana ofiarowuje się Bogu sam Jezus Chrystus pod postacią chleba i wina, zamieniającego się w ciało i krew Chrystusową.

Mudir ar. urzędnik turecki.

Muezzin ar. u mahometan: nawołujący z minaretów do modlitwy.

Mufa n. łącznik rur, osi.

Mufla, rodzaj naczynia żelaznego lub glinianego, służącego do wypalania farb na porcelanie, szkle; do wytapiania cynku z rudy, w piecach bez dostępu powietrza.

Mufty arab. najwyższy kapłan i sędzia w Turcji; wyjaśniający prawne i obyczajowe wątpliwości koranu.

Muker n. mruk, niezadowolony; mistyk.

Mulat hiszp. urodzony z ojca białego i matki murzynki lub naodwrót.

Multan f. gatunek wełnianej, miękkiej materji.

Multanka rum. piszczałka, fujarka drewniana.

Multa paucis ł. dużo powiedzieć w niewielu słowach.

Multum ł. wiele.

Multyplikacja ł. mnożenie.

Mułła ob. Mołła.

Mumja ł. zwłoki ludzkie lub zwierzęce zachowane od zepsucia przez zabalsamowanie; człowiek chudy, wyschły, jakby bez życia.

Mundować ł. przepisać na czysto (akta).

Mundum ł. przepisane na czysto.

Mundus vult decipi, ergo decipiatur ł. świat chce być oszukiwany, więc go oszukujmy.

Municja p. Amunicja.

Municypalność ł. zwierzchność miejska, zarząd miastem.

Municypjum ł. miasto starorzymskie, rządzące się samorządem miejskim.

Munsztuk n. ustnik; wędzidło.

Murłat n. belka na murze, na której spoczywają wiązania dachu i belki powałowe.

Murza tat. ob. Mirza.

Muskularny ł. silny, mający silne muskuły.

Muskuły ł. mięśnie.

Musować f. pienić się, szumieć.

Musson ob. Monsun.

Musterunek n. rewizja popisowych do wojska w celu orzeczenia ich zdatności; m. ekonomiczny, rewizja umundurowania i uzbrojenia.

Mustra n. ćwiczenie żołnierzy w obrotach wojskowych.

Musujące napoje, nasycone kwasem węglowym (wody gazowe, wino szampańskie).

Muszkiet f. strzelba dawniej używana, ciężka rusznica.

Muszkieter f. dawny żołnierz z gwardji królewskiej.

Muszkietery, mankiety.

Muszla n. skorupa małża, koncha.

Muszir tur. tytuł ministra i feldmarszałka w Turcji.

Muślin tur. cienka, rzadka tkanina bawełniana lub jedwabna, gładka lub wzorzysta.

Muta, w muz. niema nuta, pauza.

Mutacja ł. zmiana głosu w wieku młodzieńczym.

Mutatis mutandis ł. z potrzebnemi zmianami; zmieniwszy to, co powinno być zmienionem.

Mutra n. otwór, w który się śruba wkręca.

Muza g. bogini sztuk pięknych i nauk; natchnienie poetyczne.

Muzeum g. gmach zawierający zbiory okazów natury, utworów sztuk, nauk i t. p.; publiczne zbiory naukowe lub osobliwości.

Muzułmanin tur. wyznawca wiary mahometańskiej.

Muzyk, znający dobrze zasady muzyki i jej rodzaje; kompozytor; umiejętny wykonawca utworów muzycznych.

Muzyka, sztuka łączenia dźwięków w utwory muzyczne cz. kompozycje i wykonywania tych utworów zapomocą różnych instrumentów muzycznych lub głosu ludzkiego.

Muzykalja, artykuły dotyczące muzyki (nuty, papier nutowy, instrumenty).

Mycka n. czapeczka.

Mycosis ł. (mikozis) choroba tkanek spowodowana przez bakterje.

Myt g. ob. Mit.

Mynheer hol. mój panie, żartobliwa nazwa dawana holendrom.

N.

Nabab albo Nabob arab. namiestnik albo rządca prowincji w Indjach; przen. wielki bogacz.

Nachnahme n. zaliczka, przekaz, ściąganie należności za przesłany towar, przy odbiorze jego z drogi żelaznej lub z poczty.

Nacja ł. naród.

Nacjonalny ł. narodowy.

Nadir arab. punkt sfery niebieskiej przeciwległy zenitowi.

Nafta g. olej skalny, ropa naftowa.

Naftalina, ciało organiczne stałe w postaci białych płatków krystalicznych, o przenikliwym zapachu, palne, otrzymywane przy wyrobie gazu oświetlającego.

Naiwność ł. naturalność, prostota umysłu, nieświadomość rzeczy powszechnie znanych, nieznajomość rzeczy złych i zdrożnych.

Najada g. nimfa wodna.

Najzylber n. nowe srebro, mieszanina miedzi, cynku i niklu.

Namaz albo Namazi tur. modlitwa wspólna, którą Turcy codzień odmawiają.

Nankin, tkanina gładka i gęsta, barwy żółtawej, podobna do perkalu.

Napoleonidzi, członkowie rodziny Bonapartych.

Napoleonista, stronnik, zwolennik Napoleona I; ten co służył w wojsku pod Napoleonem I.

Narciarstwo, ślizganie się po śniegu na łyżwach zwanych narty.

Nargile tur. przyrząd do palenia tytuniu, w którym dym przechodzi przez flaszkę z wodą, używany w Turcji.

Narkotyczny g. odurzający, upajający, usypiający.

Narkotyki g. środki odurzające, usypiające.

Narkoza g. odurzenie, znieczulenie chorobliwe, lub spowodowane działaniem narkotyków.

Narracja ł. opowiadanie.

Narrata refero ł. sprawozdaję to, co opowiadano, a nie to, co sam doznałem (ob. Relata refero).

Narrator ł. opowiadający.

Narty, sanie syberyjskie długie i lekkie; długie łyżwy do biegania po śniegu.

National-liberalny, liberał narodowy; stronnictwo rządowe w parlamencie niemieckim.

Natura ł. przyroda, właściwość przyrodzona, usposobienie.

Natura horret vacuum ł. natura nie znosi próżni.

Naturalia non sunt turpia ł. rzeczy naturalne nie przynoszą wstydu, nie szpecą.

Naturalista ł. badacz natury, przyrodnik.

Naturalizacja ł. nadanie prawa obywatelstwa cudzoziemcowi.

Naturalizm ł. pogląd popisujący rację wszelkiego bytu samej tylko naturze bez nadprzyrodzonego objawienia; w sztukach i literaturze dążenie do wiernego oddania wszystkiego w rzeczywistości bez upiększenia i idealizowania.

Naturalizować się ł. przyjąć obywatelstwo w obcym kraju.

Naturalność ł. prostota, nieprzesadność, zgodność z naturą.

Nautyka g. umiejętność żeglarska, żeglarstwo.

Nawa ł. wnętrze kościoła; okręt.

Nawigacja ł. żegluga.

Na zdar czes. powodzenia! pomyślności!

NB. ob. Notabene.

Ne bis in idem ł. ob. Non bis in idem.

Necessitas frangit legem ł. konieczność łamie prawa.

Nec Hercules contra plures ł. (dosł. i Herkules nie poradzi przeciw wielu); siła złego, dwóch na jednego.

Nec locus ubi Troja fuit ł. ani śladu gdzie była Troja (mówiąc o rzeczy straconej lub zniszczonej).

Nec plus ultra ł. ani kroku dalej, ob. Non plus ultra.

Nefas ł. bezprawie, czyn niegodziwy; per nefas bezprawnie.

Nefelja g. biała plamka na rogówce oka; biała plamka na paznogciu; kłaczki w urynie.

Nefralgja g. ból nerek, kolka nerkowa.

Nefritis g. zapalenie nerek.

Negacja ł. przeczenie, zaprzeczenie.

Negatyw (w fotografji), pierwotny obraz fotograficzny na kliszy, w którym części jasne przedmiotu są ciemne i odwrotnie.

Negatywnie ł. odmownie, przecząco, ujemnie.

Negatywny, ujemny, zaprzeczający, przeciwstawny.

Negliż f. ubranie domowe, ranne albo nocne.

Negliżować f. zaniedbywać, nie zważać na kogo, na co; negliżować się: zaniedbywać się.

Negocjacja f. prowadzenie układów; umawianie się.

Negocjant f. kupiec na większą skalę; pośrednik w interesach handlowych.

Negocjator ł. prowadzący układy, umawiający się.

Negować ł. zaprzeczać, wyrzekać się.

Negr ł. murzyn.

Negretti, gatunek owiec hiszpańskich o gęstej wełnie.

Negrytosi hiszp. murzyni australscy.

Negus, tytuł króla Abisynji.

Nejzylber ob. Najzylber.

Nekrolog g. wiadomość w czasopiśmie o czyjej śmierci; krótki opis życia osoby świeżo zmarłej.

Nekrologja g. rubryka w czasopiśmie, poświęcona wiadomościom o śmierci osób wybitnych.

Nekrolatrja g. cześć oddawana umarłym.

Nekromancja g. mniemana sztuka wywoływania i zaklinania duchów, w celu zapytywania ich o przyszłość.

Nekromanta g. wywołujący duchy, czarnoksiężnik.

Nekropolis g. miasto zmarłych, cmentarz.

Nekrotomja g. otwarcie zwłok; wyjęcie obumarłej kości.

Nekroza g. zgorzel, gangrena.

Nektar g. napój bogów; słodycz, rozkosz, słodki sok kwiatów.

Nemezys g. bogini zemsty i sprawiedliwości karzącej.

Neminem captivabimus nisi jure victum ł. (dosł. nikogo więzić nie będziemy, chyba tego, kogo prawnie przekonamy o jego winie); zasadnicze prawo stanu rycerskiego w d. Polsce, podstawa wolności osobistej.

Ne misceantur sacra profanis ł. nie należy mieszać rzeczy świętych ze światowemi.

Nemo ł. nikt.

Nemo propheta in sua patria ł. nikt nie jest prorokiem we własnej ojczyźnie.

Nemo sapiens nisi patiens ł. nie nabędzie mądrości, kto nie ma cierpliwości.

Nemrod hebr. myśliwy.

Neofita g. każdy nowowierca, świeżo ochrzczony, szczególniej żyd, który przyjął wiarę chrześcijańską.

Neolityczna epoka, okres gieol. narzędzi kamiennych.

Neologizm g. nowy wyraz lub zwrot w mowie.

Neologja g. nowotorstwo.

Neoplatonizm g. nauka filozofów z 3—6 w. po Chrystusie, łącząca idee Platona z poglądami chrześcjańskiemi.

Nepotyzm ł. protegowanie, promowanie krewnych na posady i godności bez względu na ich zdolności.

Neptuniczne skały, sk. pochodzenia wodnego, osadowe.

Neptunizm ł. teorja przypuszczająca, że dzisiejsza postać ziemi powstała skutkiem działania wody.

Nequam ł. nicpoń, niegodziwiec.

Ne quid nimis ł. byle nie zanadto.

Nerejdy g. nimfy morskie.

Nervus rerum ł. główna sprężyna czynności ludzkich (zwłaszcza pieniądze).

Nerwacja ł. układ żył (żeberek) na liściach.

Nerwowy ł. o osłabionych nerwach, wraźliwy, draźliwy.

Nerw ł. narząd w ciele zwierzęcym w postaci białych nitek, rozchodzący się od mózgu i mlecza pacierzowego po wszystkich częściach ciała, służący do przeprowadzania wrażeń czucia i ruchu.

Neseser i neseserka f. toaletka, torebka lub puzderko na drobiazgi podręczne.

Nestor ł. mądry i doświadczony starzec; najstarszy pomiędzy ludźmi jednego zawodu.

Ne sutor ultra crepidam ł. niech szewc pilnuje kopyta (mówi się o tych, którzy się biorą do tego, czego nie rozumieją).

Netto w. czysty dochód po strąceniu wydatków; cena kosztu; waga samego towaru bez opakowania.

Neumeniczne pismo, średniowieczne pismo nutowe.

Neurastenja g. chorobliwa niemoc nerwowa, osłabienie nerwów, nadczułość nerwów.

Neurologja g. nauka o nerwach.

Neuropata g. cierpiący nerwowo.

Neuropatja g. choroba nerwowa.

Neuropatologja g. nauka o chorobach nerwowych.

Neurotomja g. przecięcie nerwu (chirurgiczne).

Neuroza g. choroba nerwowa.

Neutr. skr. neutrum ł. rodzaj nijaki.

Neutralizować ł. ubezwładnić; w chemji: zobojętnić.

Neutralność ł. niemieszanie się do sporu lub wojny prowadzonej przez inne państwa, bezstronność.

Neutralny ł. obojętny, bezstronny.

Newralgja g. ból nerwowy.

Newroza ob. Neuroza.

Nexus ł. związek, węzeł.

Nibelungi, tytuł staroniemieckiego poematu z 12-go wieku, opiewającego zdarzenia rycerskie i miłosne.

Niedyskretny f. niedochowujący sekretu, gadatliwy, ciekawy, nieostrożny, niedelikatny, bezwzględny.

Niedyspozycja f. złe usposobienie; niedomaganie.

Niedyspozyt f. niezdrów, niedobrze usposobiony.

Niekompetentny ł. nieświadomy, nie mogący wydać sądu lub zdania w jakiej sprawie.

Niekompletny ł. niezupełny, nie cały.

Niekonsekwentny ł. nielogiczny, nieuważający na następstwa.

Nielegalny ł. przeciwny prawu.

Nieorganiczny ł. patrz: Anorganiczny.

Nielojalny f. przeciwny rządowi, prawu, źle usposobiony politycznie, niechętny.

Nieparlamentarne wyrażenie: grubjańskie, nieprzyzwoite wyrażenie, słowa obelżywe, obrażające.

Nieprodukcyjny, nieproduktywny, nie przynoszący pożytku, bezpożyteczny, bezowocny.

Nieproporcjonalny, nie odpowiednio dobrany, nie zastosowany.

Nietzscheanizm, etyka filozofa Nietzsche, jego pogląd filozoficzny dotyczący zagadnień społecznych i moralnych.

Nihil est in intellectu, quod non erat in sensu ł. niema tego w umyśle, co nie weszło przez zmysły.

Nihiliści ł. najskrajniejsi anarchiści dążący do obalenia istniejącego porządku społecznego i religijnego.

Nihilizm ł. niewierzenie w nic, usunięcie i zniszczenie wszystkiego; zasady najskrajniejszego odłamu anarchistów.

Nihilować ł. unicestwiać, niszczyć.

Nihil probat, qui nimium probat ł. niczego nie dowiedzie, kto zawiele chce dowieść.

Nikiel n. gatunek metalu koloru srebrzysto stalowego, używany na wyroby.

Nikotyna f. związek organiczny trujący, alkoloid znajdujący się w tytuniu.

Nil admirari ł. nie dziw się niczemu.

Nil ad rem ł. to nie ma nic do rzeczy.

Nil desperandum ł. nie należy rozpaczać.

Nil humani a me alienum ob. Homo sum.

Nil nisi bene ł. nieinaczej tylko dobrze.

Nil novi sub sole ł. nic nowego pod słońcem.

Nimbus a. Nimb ł. ob. Aureola.

Nimfomanja g. chorobliwe podniecenie płciowe u kobiet.

Nimfy g. półboginie, piękne dziewice, boginie mórz, rzek, lasów i t. p.

Niobe g. mit. matka bolejąca po stracie dzieci.

Nirwana ind. w buddaizmie: oderwanie umysłu od wszystkiego ziemskiego; niczem niezamącony i wiecznie trwający spoczynek, pogrążenie się w nicości, absolutny spokój duszy.

Nisza f. zagłębienie w ścianie; rodzaj alkowy.

Nit n. ćwiek metalowy łączący dwa kawałki metalu i z obu stron zaklepany: spojenie cyną.

Nitować ł. łączyć, spajać metale za pomocą nitu.

Nitrobenzol g. ciecz oleista woni gorzkich migdałów, powstała z benzolu, służąca do wyrobu aniliny i do pachnideł.

Nitrogliceryna g. mieszanina gliceryny z kwasem azotowym i siarkowym, płyn oleisty koloru żółtawego, silnie eksplodujący.

Niwelacja f. w miernictwie poziomowanie, zrównanie gruntu.

Nizami tur. wojsko tureckie regularne.

N. N. zamiast niewymienionego nazwiska lub tytułu.

Nobiles ł. szlachta u dawnych Rzymian.

Nobilitacja ł. wyniesienie do stanu szlacheckiego, nadanie szlachectwa.

Nobility a. arystokracja angielska.

Noblessa f. szlachta, arystokracja.

Noblesse oblige f. (obliż) szlachectwo nakłada pewne obowiązki; przen. powodzenie obowiązuje.

Nocja ł. pojęcie, pojmowanie wyrozumowane.

Nokturn ł. część nabożeństwa zwanego jutrznią; utwór muzyczny o charakterze smętnym, rzewnym.

Nolens volens ł. chcąc, niechcąc.

Noli me tangere ł. nie dotykaj mnie; roślina: czułek.

Nomadowie g. ludy pasterskie koczujące.

Nom de guerre f. (ną de ger) przydomek, przybrane nazwisko artysty, literata itp.

Nomen ł. imię.

Nomen est omen ł. w nazwisku nieraz tkwi wróżba.

Nomenklatura ł. zbiór nazw i wyrazów technicznych właściwych pewnej nauce lub sztuce.

Nominacja ł. mian. na urząd.

Nominalizm ł. pogląd filozoficzny, według którego pojęcia ogólne (uniwersalia) nie mają znaczenia rzeczowego, ani istotnego bytu w rzeczywistości, lecz tylko znaczenie nazw dla wytworów abstrakcji.

Nominalny ł. imienny; wartość nominalna, wartość wyrażona na papierach kredytowych lub na pieniądzach, w przeciwstawieniu do wartości rzeczywistej, obiegowej.

Nomina sunt odiosa ł. wymienianie nazwisk jest niewłaściwe.

Nominat ł. mianowany na urząd np. biskup nominat; nie prekonizowany jeszcze przez Papieża.

Nominativus ł. mianownik, 1-szy przypadek.

Nominować ł. wymieniać, mianować, uznawać.

Non bis in idem ł. to samo nie powtarza się dwa razy; nie należy dwa razy jednego rozsądzać, lub dwa razy karać za jedno.

Nonchalance f. (nąszala͡ęs) niedbałość, zaniedbanie, brak starań, zbytnia bezceremonjalna swoboda.

Nonjusz a. Wernjer, przyrząd składający się z linijki ruchomej z drobniejszą podziałką, która, dodana do właściwej skali, umożliwia odczytanie bardzo drobnych długości i oznaczenie ścisłego wymiaru.

Nonkonformiści, w Anglji sekty, nie wyznające panującej religji państwowej (anglikańskiej).

Non licet ł. nie wolno, nie godzi się.

Non multa sed multum ł. nie dużo ale gruntownie.

Non olet ł. pieniądze nie śmierdzą, zysk jest dobry, skądkolwiek on wypływa; (wyrażenie ironiczne używane dla oznaczenia zysku pochodzącego z nieczystego źródła).

Non omnis moriar ł. nie wszystek umrę (dzieła moje, ideje przeżyją mnie).

Nonpareille f. (nąparej) gatunek druku bardzo małego.

Non plus ultra ł. ani kroku dalej, dotąd, do tego miejsca, nic nadto; zwrot używany także dla wyrażenia kulminacyjnego punktu (granicy) uczucia, lub czegoś doskonałego, niedoścignionego.

Non possumus ł. nie możemy; wyrażenie używane przez Papieża lub władzę, jako odpowiedź odmowna na żądania, których nie chce lub nie może spełnić.

Non scholae, sed vitae discimus ł. uczymy się nie dla szkoły, lecz dla życia.

Nonsens ł. niedorzeczność, absurd.

Non sum dignus ł. nie jestem godzien (słowa wymawiane przez kapłana w chwili przyjmowania komunji św.); w mowie potocznej zwrot wyrażający, że nie jesteśmy godni wyrządzonej nam czci, łaski i t. p.

Non troppo w. w muz. nie nazbyt, nie bardzo.

Norma ł. prawidło, przepis, miara, zasada.

Normalna szkoła ł. szkoła wzorowa; w Galicji: szkoła ludowa, w której przed założeniem seminarjów nauczycielskich kształcili się przyszli nauczyciele szkół ludowych.

Normalny ł. prawidłowy, zasadniczy, zgadzający się z przepisami lub wzorem, właściwy, należyty, zwykły, odpowiedni, zgodny ze swą naturą, taki jaki powinien być.

Normować ł. uregulować, ustalać, porządkować według pewnych zasad.

Norymberszczyzna, drobne sprzęciki do domowego użytku, drobna galanterja, zabawki dziecinne wyrabiane dawniej w Norymberdze.

Nosce te ipsum ł. znaj siebie samego.

Nosologja ob. Patologja.

Nostalgja g. gorące pragnienie ujrzenia ojczyzny, choroba, powstająca z tęsknoty za krajem rodzinnym.

Nostras ob. Cholera nostras.

Nostro ł. nasze (domyśl. conto).

Nostryfikacja ł. uczynienie czegoś swojem; przyjęcie i uznanie dyplomu doktorskiego, uzyskanego w jednem państwie, przez uniwersytet innego państwa.

Nota ł. znak, przypisek, uwaga, objaśnienie; rachunek towarów; nagana.

Nota bene skróc. NB. ł. dosł. uważaj dobrze, znak używany dla zwrócenia na co czyjej uwagi.

Notable f. obywatele pewnego państwa lub miasta, najznakomitsi stanowiskiem, wykształceniem i majątkiem; dawniej stany państwa we Francji.

Notacja ł. oznaczanie znakami umówionemi (notacja muzyczna, chemiczna, szachowa).

Nota dyplomatyczna, pismo treści politycznej przesyłane przez jedno państwo, lub jego przedstawicieli, drugiemu.

Notarjat ł. prawo notarjalne, czynność notarjusza, biuro notarjusza, instytucja notarjuszów.

Notarjusz ł. urzędnik przy jurysdykcji sądowej, ustanowiony do przyjmowania aktów sprzedaży, kupna, umów, zapisów i tp.

Notatka ł. uwaga zapisana dla pamięci.

Notaty ł. uwagi, spostrzeżenia, zaznaczenia, zapisywane dla pamięci.

Notes ł. książeczka do zapisywania wszelakich szczegółów, które mamy zapamiętać, notatnik dla pamięci.

Notoryczny ł. powszechnie znany, wiadomy, jawny.

Notować ł. zaznaczać, zapisywać.

Notturno w. ob. Nokturn.

Notyfikacja ł. uwiadomienie, ważne doniesienie urzędowe.

Noty państwowe, pożyczka państwowa, papiery państwowe nieprocentowane, płatne w każdej chwili okazicielowi.

Nouveauté f. (nuwoté) nowość, szczególniej w artykułach modnych.

Nouvelle du jour f. (nuwel diu żur) dosł. nowina dnia, głośna wiadomość, fakt, zdarzenie, zajmujące w danej chwili opinję publiczną, będące na dobie.

November ł. listopad.

Nowacja ob. Inowacja.

Nowalja ł. pierwszy raz podawana sezonowa potrawa, świeże, ukazujące się ogrodowizny i owoce.

Nowator ł. wprowadzający nowości, nowe pojęcia, zwyczaje i t. p.

Nowatorstwo ł. wprowadzenie nowych rzeczy, nowych pojęć, nowości.

Nowelista f. autor noweli.

Nowella ł. krótki utwór beletrystyczny, w szczupłych ramach artystycznie szkicujący kilku znamiennemi rysami jeden jakiś fakt życiowy, jedną cechę charakteru i t. p., obrazek, szkic powieściowy; ustawa, nie zmieniająca postanowień dawnych praw, lecz zastępująca niektóre przepisy innemi, ulepszająca dawne.

Nowenna ł. nabożeństwo 9-cio dniowe ku czci jakiego Sw.

Nowicjat ł. czas próby w zakonie.

Nowicjusz ł. osoba przebywająca czas próby w zakonie; nowowstępujący do jakiego zawodu, nieobeznany z nim, niedoświadczony.

N. S. = nowego stylu, rachuba czasu podług kalendarza Gregorjańskiego.

N. T. = Nowy Testament.

Nuance f. (niuans) odcień, lekka różnica.

Nulla dies sine linea ł. ani jeden dzień (nie minie) bez kreski (pracy), każdy dzień przynosi postęp w pracy.

Nulla regula sine exceptione ł. niema reguły bez wyjątku.

Numeracja ł. liczbowanie, oznaczenie liczbą, numerem.

Numerale ł. liczebnik (w lm. Numeralia).

Numeryczny ł. liczebny.

Numizmatyka g. nauka i opis starożytnych monet i medali.

Numulity ł. obecnie zaginione, kopalne żyjątka z rzędu korzenionóżek.

Nunc est bibendum ł. teraz należy wypić (słowa stosowane jako zachęta do zabawy).

Nuncjatura ł. urząd i miejsce zamieszkania nuncjusza.

Nuncjusz ł. poseł i pełnomocnik papieski przy dworach panujących.

Nupcjalny ł. weselny.

Nut n. wpust, żłobek (w stolarstwie).

Nuta ł. znak dźwięku czyli tonu, także sam ton.

Nutacja ł. wahadłowe zbaczanie, odchylanie się osi ziemskiej, które przy zakreślaniu okręgu koła na sklepieniu niebieskiem tworzy linję nie równą kołową, lecz zygzakowatą.

Nyktalopja g. wada wzroku, którą dotknięty widzi w jasny dzień gorzej, niż o zmroku.

O.

Oaza ar. urodzajna miejscowość wśród pustyni, obfitująca w roślinność i wodę.

Obducent ł. lekarz, robiący obdukcję i spisujący z niej protokuł.

Obdukcja ł. sądowo-lekarskie zbadanie zwłok, połączone z sekcją w celu stwierdzenia śmierci, jej rodzaju, przyczyny i warunków, wśród których nastąpiła.

Obedjencja ł. posłuszeństwo; w zakonach bezwarunkowe posłuszeństwo rozkazom przełożonego.

Obelisk g. wysmukła, czworoboczna, piramidalnie zakończona wysoka kolumna, wyciosana z jednej sztuki kamienia.

Objekcja ł. zarzut.

Objekt ł. przedmiot; cel; w zdaniu: wyraz, na który czynność słowa przechodzi.

Objektyw a. szkło objektywne, większa soczewka lupy, mikroskopu, przyrządu fotograficznego, zwracana ku rozpatrywanemu przedmiotowi, szkło przedmiotowe.

Objektywność a. Objektywizm ł. przedmiotowość; wydawanie sądu na podstawie znamion przedmiotu, bez uwodzenia się własnemi uprzedzeniami lub upodobaniami.

Objektywny ł. przedmiotowy, nie podlegający wpływom podmiotowych uczuć, nie zabarwiony indywidualnemi upodobaniami, zapatrywaniami i t. p.

Oblata ł. w dawnem prawie polskiem akt dosłownie wniesiony do ksiąg właściwych.

Oblig ł. przyznanie należności na piśmie, dowód zaciągniętego długu, rewers.

Obligacja ł. zobowiązanie, przyznanie długu na piśmie.

Obligacje ł. kredytowe papiery procentowe stwierdzające dług długoterminowy, stopniowo umarzane.

Obligato w. w muz. obowiązkowo.

Obligo w. w stosunkach kupieckich: zobowiązanie się, danie rękojmi, poręczenie.

Obligować ł. zobowiązywać, prosić usilnie.

Obój f. drewniany instrument muzyczny dęty.

Obol g. drobna starogrecka moneta.

Obscène f. nieprzyzwoity, wszeteczny.

Obsekwje ob. Egzekwje.

Obserwacja ł. badanie, śledzenie, dostrzeganie.

Obserwacyjny, spostrzegawczy, badawczy.

Obserwacyjny korpus ł. oddziały wojska na stopie wojennej, wystawione przez neutralne państwo w celu śledzenia przebiegu walki toczącej się w sąsiednim mocarstwie, lub poparcia akcji dyplomatycznej groźbą zbrojnej interwencji.

Obserwanci ł. zakonnicy reguły Sw. Franciszka.

Obserwant ł. wypełniający ściśle przepisy kościelne.

Obserwatorium ł. budynek, przeznaczony do dokonywania spostrzeżeń astronomicznych i meteorologicznych, zaopatrzony w przyrządy naukowe; spostrzegalnia.

Obserwować ł. przypatrywać się, badać, uważać; pilnować, zachowywać, przestrzegać.

Obskurant ł. nieprzyjaciel oświaty; człowiek bez nauki.

Obskurantyzm ł. dążność przeciwna oświacie, skłonność do podtrzymywania nieuctwa.

Obskurny f. ciemnego pochodzenia, podły, pospolity, lichy.

Obstrukcja ł. zatwardzenie, p. Obstrukcjonizm.

Obstrukcjoniści, stronnictwo w parlamencie, zastosowujące obstrukcjonizm w obradach.

Obstrukcjonizm a. Obstrukcja parlamentarna ł. przeciąganie rozpraw parlamentarnych dla wyczerpania czasu i niedopuszczenia do powzięcia jakiejkolwiek uchwały; przeszkadzanie obradom ustawicznym hałasem.

Obstupui ł. zdumiałem się, osłupiałem.

Obstypacja ł. zatwardzenie żołądka.

Obsydjan, minerał niekrystaliczny, właściwie stop różnych minerałów w ogniu wulkanicznym, czarny, brunatny lub ciemnozielony, szklisto połyskujący, używany do wyrobu drobnych przedmiotów ozdobnych.

Obsyligacja ł. sądowe opieczętowanie ruchomości.

Obszlegi n. wyłogi u munduru, obłożenie.

Obwoluta ł. owinięcie, okładka wierzchnia, obłożenie okładki papierem.

Ocean g. wielkie nieprzerwane przestrzenie wód słonych na kuli ziemskiej.

Ocembrować n. opatrzyć ścianami dół lub studnię.

Ochlokracja g. panowanie gminu ulicznego.

Ochmistrz n. urząd dworski, marszałek dworu, przełożony nad dworem; dawniej nauczyciel domowy.

Ochmistrzyni n. nauczycielka domowa, przełożona.

Ochra a. Ugier g. minerał ziemisty, mieszanina wodanu tlenniku żelaza z glinką, barwy żółtej lub brunatnej, trwała tania farba, używana w malarstwie, przy drukowaniu tkanin, tapet, zabarwieniu cementów i t. d.

October ł. październik.

Octroi f. (oktrua) pozwolenie władzy, koncesja, przywilej; opłata przy wprowadzaniu, np. do miasta, przedmiotów konsumpcji.

Oda g. utwór liryczny, uroczyście, podniośle opiewający przedmioty uczuć wzniosłych, wzniosła pieśń pochwalna.

Odaliska tur. służebna pokojowa w haremie baszy lub sułtana; powszechnie nazwę tę dają pięknym niewolnicom wschodnim.

Odeon a. Odeum g. w starożytnej Grecji budynek przeznaczony na popisy i współubieganie się poetów i śpiewaków; nazwa gmachu, przeznaczonego na przedstawienia muzykalne.

Oderint dum metuant ł. niechaj nienawidzą, byleby się bali.

Odium ł. nienawiść, wstręt.

Odol, płyn miętą pachnący używany jako lekki środek antyseptyczny do płukania ust.

Odontolit g. kamień winny na zębach; zęby skamieniałe znajdywane w ziemi; skamieniałości.

Odontologja g. nauka o zębach.

Odontoterapja g. nauka leczenia chorób zębów.

Odor ł. zapach, woń; przykry zapach.

Odseparować ł. odłączyć, oddzielić.

Odwach n. strażnica wojskowa, posterunek, gdzie stale przebywa straż garnizonowa.

Odysseja g. starogrecka epopeja Homerowa, której treścią jest opis przygód Odysseusza (Ulissesa) w drodze powrotnej z Troi do Itaki; przen. wędrówka długa i pełna przygód i niebezpieczeństw.

Oedema g. obrzęknięcie, nabrzmienie, puchlina.

Oeil de boeuf f. (ejl de bef) okrągłe okno w dachu; luka.

Oeil de chat f. (ejl de sza) kocie oko, minerał: odmiana krzemienia, używana jako pół-drogi kamień.

Ofenzywa ł. postępowanie zaczepne z nieprzyjacielem.

Ofenzywny ł. zaczepny.

Oferta ł. zaofiarowanie, propozycja podjęcia się roboty, dostawy i t. p., zawierająca warunki i cenę.

Offertorium ł. część Mszy Św., Ofiarowanie.

Officinalia ł. środki lekarskie dozwolone.

Officium ł. nabożeństwo; obowiązek, służba.

Ofiara ł. Sakrament Ciała i Krwi Pańskiej, Msza św.; dar; rodzaj podatku.

Oficer f. ogólny tytuł wyższych stopni wojskowych (od porucznika do gienerała).

Oficjalista ł. urzędnik prywatny; wyższa służba w większych gospodarstwach wiejskich.

Oficjalnie ł. urzędownie.

Oficjał ł. wikarjusz biskupi, któremu powierzone są sprawy sądowe; urzędnik skarbowy i pocztowy w Austrji.

Oficyna ł. osobny budynek mieszkalny, przybudowany do większego od strony wewnętrznego dziedzińca lub ogrodu; nazwa dawana drukarniom; także pracownia farmakologiczna.

Oficynalny środek ł. środek leczniczy objęty obowiązującą w kraju farmakopeją.

Ofiklejda g. wielki mosiężny dęty instrument muzyczny.

Ofir hebr. bajeczna kraina bogactw: złota, drogich kamieni i t. d.

Oftalmja g. zapalenie oczu.

Oftalmologja g. okulistyka, nauka o oczach w stanie zdrowia i choroby.

Oftalmoskop g. wziernik oczny, przyrząd do badania wnętrza oka.

Ohma prawo, siła prądu elektrycznego jest wprost proporcjonalna do siły elektrowobudzającej, a odwrotnie proporcjonalna do oporu całego pasma.

Oka ar. miara wagi, używana w krajach wschodnich = około 1¼ kilograma.

Okaryna w. gliniany instrument muzyczny dęty.

Okazja ł. sposobność, okoliczność sposobna, sprzyjająca czemu; O. wojenna = bitwa, potyczka.

Okcydentalny ł. zachodni.

Okseft a. wielka beczka na wino lub inne ciecze, zawierająca od 200 — 240 kwart.

Oksydacja g. utlenianie, proces łączenia się danego związku chemicznego z tlenem.

Oktant ł. ósma część okręgu koła.

Oktawa ł. ósmy djatoniczny stopień, powtórzenie tonu głównego; skala ośmiu tonów; ośmiodniowy przeciąg czasu; obchód ośmiodniowy niektórych uroczystości kościelnych; w poezji strofka albo zwrotka ośmiowierszowa, w której jedenastozgłoskowe wiersze rymują się: 1 z 3 i 5, 2 z 4 i 6, a 7 z 8; stanca.

Oktet ł. utwór muzyczny, napisany na 8 różnych głosów lub 8 instrumentów.

Oktrojowanie f. nadawanie przywilejów w handlu; nadanie konstytucji.

Oktrojowany f. pozwolony, nadany przez panującego lub rząd.

Okular ł. soczewka w lunecie, mikroskopie i t.p. przyrządach optycznych, do której się oko przykłada; szkło oczne.

Okulary ł. szkła szlifowane, wypukłe lub wklęsłe, oprawione tak, że można je nakładać na oczy, w celu dokładniejszego widzenia przedmiotu lub dla poprawienia wzroku.

Okulista ł. lekarz chorób oczu.

Okulistyka ł. część medycyny, zajmująca się badaniem i leczeniem chorób ocznych.

Okulizacja ł. oczkowanie, sposób szczepienia drzew, polegający na odjęciu kawałka kory wraz z oczkiem (pączkiem) z drzewa szlachetnego i przeniesienia go na dziczkę.

Okultyzm f. ogólna nazwa dawana zjawiskom w naturze i życiu psychicznem (hypnoza, telepatja, jasnowidzenie), których nie można objaśnić znanemi przyczynami i działaniem znanych sił natury.

Okupacja ł. objęcie w posiadanie, przywłaszczenie sobie rzeczy, zwłaszcza nie będącej niczyją własnością; obsadzenie wojskiem obcego kraju dla zabezpieczenia spełnienia zobowiązań.

Okupacyjna armja ł. wojska które zajęły kraj cudzy na pewien czas.

Okupowane kraje ł. miejscowości, zajęte przez obce wojska, którym oddane są do administrowania.

Olbrot, masa mleczno biała, tłusta, krystalicznie przeświecająca, która znajduje się w głowie kaszalotów i innych wielorybowatych, używana do wyrobu drogich świec.

Olejki eteryczne a. lotne, ogólna nazwa rozmaitych oleistych cieczy roślinnych, odznaczających się silnym, mniej lub więcej przyjemnym zapachem.

Olejne farby, farby utarte z olejem.

Oleodruk, rycina odbita farbami olejnemi sposobem litograficznym.

Oleum et operam perdidi ł. straciłem olej i pracę (napróżno) = szkoda czasu i atłasu, szkoda zachodów i kosztów daremnych.

Oligarchja g. panowanie w kraju kilku rodzin arystokratycznych; rząd możnych; możnowładztwo.

Olimp g. najwyższa góra w Grecji, uważana w mitologji greckiej za siedzibę bogów.

Olimpijskie igrzyska, starogreckie uroczystości narodowe, które się co 4 lata odbywały w Olimpji.

Olimpjada g. czteroletni przeciąg czasu między dwoma olimpijskiemi igrzyskami, jednostka rachuby czasu u starożytnych Greków.

Oliwki ł. owoce drzewa oliwnego, z których otrzymuje się oliwa.

Olla potrida hiszp. rodzaj bigosu, ulubiona narodowa potrawa hiszpańska; mieszanina, rozmaitość.

Olstro, futerał skórzany u siodła na pistolety.

Ombrometr ł. przyrząd do mierzenia ilości opadów atmosferycznych (deszczu i t. p.), deszczomierz.

Omega g. ostatnia litera greckiego alfabetu; alfa i omega = początek i koniec czego.

Omen ł. znak, przepowiednia, wróżba.

Omisja ł. opuszczenie, pominięcie.

Omladina serb. związek narodowy w Serbji, dążący do zjednoczenia i niepodległości Serbów; najskrajniejsze stronnictwo młodoczeskie.

Omlet f. potrawa z jaj.

Omne trinum perfectum ł. wszystko co potrójne, jest najlepsze.

Omnia mea mecum porto ł. wszystko, co posiadam, noszę z sobą.

Omnibus ł. rodzaj powozu publicznego dla większej ilości osób, kursującego w większych miastach.

Omnipotencja ł. wszechmoc, wszechpotęga.

Onanista g. popełniający samogwałt.

Onanizm g. samogwałt.

On call a. (onkol) na wezwanie, za okazaniem (weksel).

Ondulacja ł. ruch falisty ciała jakiego, wahanie się tonu.

Ondyna f. nimfa wodna, rusałka.

On ne parle pas de la corde dans la maison d’un pendu f. (ą ne parl pa de la kord daę la͡ mezą d͡ę paęndiu) dosł. nie mówi się o stryczku w domu powieszonego; nie należy mówić przy kimś tego, co może urazić.

Onomatopeja g. harmonja naśladowcza, polegająca na dobieraniu takich wyrazów, które samem już brzmieniem naśladują pojęcia i przypominają dźwięki w naturze (huk, grzmot, zgrzyt).

On revient toujours a ses premiers amours f. (ą rewię tużur a se premie zamur) stara miłość nie rdzewieje.

Ontologja g. nauka o bycie, część metafizyki.

Onus probandi ł. obowiązek dowiedzenia, przekonania.

Onyks g. piękna, biało i czarno prążkowana odmiana chalcedonu.

Oolit g. wapień ziarnisty, ikrowiec.

Oologja g. nauka o jajach i gniazdach ptasich.

Op. skróc. Opus (ob.).

Opactwo, klasztor i dobra klasztorne znajdujące się pod zwierzchnictwem opata.

Opal ł. minerał, niekrystaliczna odmiana kwarcu, drogi kamień, odznaczający się prześliczną grą barw na tle mleczno białym.

Opalizacja ł. zjawisko barwienia się rozcieńczonych emulsji, gra barw na mlecznym tle.

Opalizować, mienić się różnemi kolorami, jak opal.

Oparafować f. karty księgi policzbować, tęż księgę przeciągnąć sznurem, opatrzyć go pieczęcią i podpisem na ostatniej stronnicy.

Opat hebr. przełożony niektórych zakonów; kapłan świecki, który posiada beneficjum sekularyzowane z tytułem opactwa.

Opera w. dramat muzyczny, dzieło sceniczne, w którem akcja, ilustrowana jest muzyką i śpiewem tj. aktorowie nie mówią lecz śpiewają.

Opera buffa w. opera treści wesołej z wtrąconemi djalogami mówionemi.

Operacja ł. rękoczyn, czynność mechaniczna, wykonana na chorych częściach ciała rękami lub przy pomocy narzędzi; przedsięwzięcie finansowe.

Operacja chirurgiczna ł. szereg czynności mechanicznych, wykonanych na chorym przez lekarza w celu leczniczym, przy pomocy instrumentów chirurgicznych.

Operacja finansowa ł. obmyślany obrót pieniężny przynoszący zysk.

Operacja wojenna ł. wszelkie ruchy strategiczne wojska, mające na celu pokonanie nieprzyjaciela.

Operacyjna linja, linja działań wojennych, ob. linja bojowa.

Operacyjna podstawa, główny punkt oparcia dla działań wojennych, zwłaszcza grupa fortec.

Operam et oleum perdidi ł. ob. Oleum etc.

Operat ł. wszystkie znajdujące się w biurze dokumenty, dotyczące danej sprawy; coś wypracowanego piśmiennie.

Operator ł. lekarz-chirurg, dokonywający operacji.

Operatyzm ł. sposób osiągnięcia łaski Bożej przez uczynki zewnętrzne (ob. Opus operatum).

Opereta a. Operetka ł. utwór sceniczny błahej a zabawnej treści, w którym djalogi mówione przeplata śpiew z towarzyszeniem orkiestry.

Operować ł. dokonywać operacji, przeprowadzać jakąś czynność mechaniczną.

Opiat ł. środek usypiający przygotowany z opjum.

Opinja ł. zdanie, mniemanie, przekonanie, sąd o czem; ogólne zdanie o kimś, sąd ludzki, reputacja.

Opinja publiczna, głos powszechny.

Opjum ł. makowiec, stężały sok mleczny, wypływający po nacięciu z niedojrzałych makówek i łodyg pewnego gatunku maku, hodowanego na Wschodzie, silna trucizna; w małych dawkach środek leczniczy odurzający i uśmierzający ból (na Wschodzie palą je samo lub z tytuniem).

Opodeldok, maść galaretowata lub płynna, składająca się z roztworu mydła w spirytusie, kamfory, amonjaku i olejków lotnych.

Oponent ł. wygłaszający przeciwne zdanie, czyniący zarzuty, przeciwnik w dyskusji.

Oponować ł. twierdzić przeciwnie, przeciwstawić swoje zdanie innemu, w dyspucie być przeciwnego zdania, czynić zarzuty; opierać się czemu.

Opoponaks, wonna żywica, wydzielana przez pewien gatunek pasternaku, rosnący w Syrji, służy do wyrobu perfum i pachnideł.

Oportunista ł. zwolennik oportunizmu, umiejący naginać się do okoliczności i wyciągać z nich korzyść.

Oportunizm ł. polityka zastosowana do okoliczności; naginanie się do sprzyjających w danej chwili okoliczności.

Opozycja ł. opór, przeciwieństwo zdań; w sejmie stronnictwo przeciwne rządowemu; wogóle mniejszość występująca przeciw projektom, uchwałom większości; położenie ziemi, w czasie obiegu jej koło słońca, pomiędzy księżycem lub jaką planetą a słońcem; wystąpienie sądowe ze strony skazanej o zmianę wyroku zaocznego.

Opresja ł. ucisk, przygnębienie; uczucie ściskania w niektórych chorobach.

Oprymować ł. uciskać.

Optativus ł. tryb życzący, forma słowa, wyrażająca życzenie, zależne od pewnych warunków (np. dałby to Bóg!)

Optima fide ł. w najlepszej wierze.

Optima forma, w najlepszej formie.

Optometr g. narzędzie do oznaczenia siły wzroku.

Optotypy g. litery różnej wielkości do probowania siły wzroku.

Optować f. dobrowolnie wybierać, szczególniej poddaństwo jednego lub drugiego kraju.

Optyczne narzędzia, przyrządy, zbudowane według praw optyki, ułatwiające widzenie przedmiotów bardzo odległych lub bardzo drobnych, w ogóle powiększające siłę wzroku.

Optyczne złudzenie, złudzenie wzroku, zjawisko pozorne, widzenie przedmiotów nie takiemi, jakiemi są w rzeczywistości.

Optyczny g. tyczący się światła i wzroku; pozorny, łudzący.

Optyk g. wykonywujący narzędzia optyczne.

Optyka g. część fizyki, traktująca o świetle i wzroku; na optykę, dla pozoru.

Optymaci ł. w starożytnej rzeczypospolitej rzymskiej klasa bogaczów, potomkowie patrycjuszów i wzbogaconych rodów plebejuszowskich, partja senatu, w przeciwstawieniu do partji ludowej gminu (populares).

Optymista ł. widzący wszystko w najlepszem świetle, nie zrażający się niepowodzeniami, ufający ludziom, wierzący w ich uczciwość i szlachetność.

Optymizm ł. pogląd filozoficzny, polegający na przekonaniu, że w świecie jest więcej szczęścia, niż nieszczęścia i że niedoskonałości, zła i nieszczęścia wychodzą w końcu ludzkości na dobre; w życiu potocznem skłonność do wynajdywania we wszystkiem stron dodatnich i uważanie wszystkiego z najlepszej strony.

Opugnować ł. czynić zarzuty, prowadzić spór.

Opus ł. dzieło.

Opuskuł ł. dziełko, broszura.

Opus operatum ł. dosł. dzieło dokonane; w terminologji kościelnej każda działalność, która bez osobistego współudziału człowieka wychodzi mu na dobre (sakramenty); także zewnętrzne uczynki religijne, spełniane bezmyślnie, nie oparte na podstawie duchowej, uczuciowej.

Oracja ł. przemowa, mowa.

Ora et labora ł. módl się i pracuj.

Oranż f. kolor pomarańczowy, żółto-czerwony.

Oranżada f. napój z wody, pomarańcz i cukru, otartego o skórki pomarańczowe.

Oranżerja f. właściwie cieplarnia do przechowywania podczas zimy drzewek pomarańczowych i cytrynowych, także wogóle każda cieplarnia oszklona od strony słonecznej i ogrzewana, w której przechowują się rośliny ozdobne południowe, nie wytrzymujące ostrego klimatu.

Ora pro nobis ł. módl się za nami.

Oratio pro domo sua ob. Pro domo sua.

Orator ł. mówca.

Oratorjanie a. Filipini ł. bractwo religijne, założone w Rzymie w XVI w. dla modlitwy, dobrych uczynków, umoralnienia ludzi, szerzenia wiary, którego członkowie nie składają ślubu ubóstwa i mogą występować ze zgromadzenia.

Oratorjum ł. sala przeznaczona do modlitwy; religijny dramat muzyczny, treści zaczerpniętej z biblji, złożony jak opera z uwertury, chórów, arji, ale przeznaczony do wykonania nie na scenie, lecz w kościele lub na koncercie.

Oratorski ł. krasomówczy.

Orbis pictus ł. świat malowany, świat w obrazach.

Orbita ł. droga, zakreślana w obiegu przez planetę; jama oczna, oczodół.

Orchideje g. storczyki.

Orda ob. Horda.

Ordalia ł. średniowieczne sądy Boże, próby ognia, wody, Komunji św., pojedynku i t. p., orzekające jakoby na podstawie woli Bożej winę lub niewinność oskarżonego.

Order f. honorowa odznaka w kształcie gwiazdy lub krzyża na wstędze, udzielana przez Papieża, Monarchę lub prezydenta rzeczypospolitej za położone zasługi.

Ordo est anima rerum ł. porządek jest duszą wszechrzeczy.

Ordonator, w dawnem wojsku pols. intendent czuwający nad skarbem wojskowym, pożywieniem i szpitalami wojskowemi.

Ordre de bataille f. (ordr de batajl) rozporządzenie wydawane przez naczelnego wodza przed rozpoczęciem kampanji, tyczące się podziału wojsk i rozmieszczenia ich.

Ordre du jour f. (ordr diu żur) porządek dzienny, spis spraw, podlegających obradom podczas posiedzenia danego zgromadzenia.

Ordynacja ł. zarządzenie porządkujące, układające jakieś stosunki prawne, przepisujące sposób postępowania w danych sprawach; prawne przekazanie spadku w ten sposób, że majątek i jego używanie przysługuje tylko najstarszemu synowi lub najbliższemu krewnemu; ob. majorat.

Ordynans f. żołnierz, przeznaczony do pełnienia służby dziennej w koszarach, szpitalu wojskowym, także do stałej służby oficera.

Ordynansowy oficer, przeznaczony do pełnienia służby dziennej w komendzie lub przy panującym.

Ordynarja ł. dodatek do płacy sługom i ofiacjalistom wiejskim w zbożu i innych artykułach spożywczych.

Ordynarjusz ł. gospodarz klasy, główny nauczyciel klasy; profesor zwyczajny na uniwersytecie.

Ordynaryjny ł. zwyczajny; pospolity, gminny; grubjański.

Ordynat ł. posiadacz majątku na prawach ordynacji.

Ordynator ł. lekarz ordynujący w szpitalu.

Ordynek n. porządek, szyk (zwłaszcza w wojsku).

Ordynować ł. zalecać, przepisywać, udzielać porady lekarskiej.

Oremus ł. módlmy się (słowa kapłana, zwrócone do ludu podczas Mszy św.).

Orfeum a. Orfeon g. nazwa stowarzyszeń muzycznych i śpiewaczych, także lokalu, przeznaczonego na produkcje muzyczno-wokalne.

Organ g. część ciała zwierzęcia lub rośliny, spełniająca pewną określoną funkcję fizyczną lub psychiczną, narząd; dźwięk głosu, brzmienie; urząd, przedstawiciel władzy; czasopismo, występujące w roli przedstawiciela pewnego stronnictwa.

Organiczna wada, wada ustrojowa, powstała wskutek nienormalnego rozwoju lub zmian w danym narządzie.

Organiczne materje, ciała roślinne i zwierzęce w przeciwstawieniu do nieorganicznych, pochodzących od ciał mineralnych.

Organiczny g. ustrojowy, zaopatrzony w narządy, spełniające funkcje życiowe; pochodzący od istoty, obdarzonej organizmem; należący do pewnej całości; chemja O. = chemja związków węgla z innemi ciałami.

Organizacja g. urządzenie, układ; budowa wewnętrzna organizmu zwierzęcego i roślinnego; forma urządzenia pewnego stowarzyszenia, wojska, całego społeczeństwa, według pewnych reguł, ustrój, ustawa.

Organizator g. urządzający.

Organizm g. całość, ustrój, układ narządów ciała, budowa.

Organizować g. urządzać, w czyn wprowadzać.

Organmistrz g. fabrykant organów.

Organografja g. opis budowy narządów u roślin.

Organtyna f. sztywna bawełniana materja w rodzaju tiulu.

Organy g. największy z instrumentów muzycznych, składający się z piszczałek różnej wielkości, klawiszów i miechów — ze względu na rozległość skali, imponującą powagę i miękkość brzmienia znajduje pełne zastosowanie w muzyce kościelnej.

Orgja g. w starożytnej Grecji obrzędy ku czci boga Bachusa, połączone z pijatyką i rozpasaną bezwstydną zabawą; wyuzdana zabawa, dzika pijacka uczta.

Orgue de Barbarie f. (org de barbary) katarynka.

Orgue-melodykon f. pokojowy instrument muzyczny klawiszowy z miechami, o organowym tonie.

Orjent ł. Wschód, kraje wschodnie.

Orjentalista ł. znawca krajów wschodnich, języków i literatur Wschodu.

Orjentalny ł. wschodni.

Orjentować się f. zdawać sobie sprawę z miejsca gdzie się znajdujemy, rozpoznawać położenie; pomiarkować się w sytuacji.

Orkan malajs. gwałtowna burza morska lub nadmorska w okolicach międzyzwrotnikowych; cyklon, huragan.

Orkiestra g. grono artystów muzyków, pod kierunkiem dyrektora wykonywujące samodzielnie kompozycje muzyczne, bądź towarzyszące śpiewom w operach, oratorjach i t. p., kapela; miejsce w teatrze między sceną a widownią, gdzie zasiadają członkowie orkiestry.

Orkiestrjon g. duży instrument muzyczny samogrający za nakręceniem korbą, z mechanizmem naśladującym grę całej orkiestry.

Orlean f. farba koloru pomarańczowego; tkanina półwełniana gładka.

Orleanista f. stronnik dynastji Orleanów we Francji.

Ormuzd pers. według religji Zoroastra bóg światłości i dobra, przeciwnik Arymana.

Ornamenty ł. ozdoby, dzieła sztuki malarskiej, rzeźbiarskiej, grawerskiej i t. p. zdobiące budowle, ich części, lub sprzęty i przedmioty do użytku i t. d.

Ornamentyka ł. sztuka zdobnicza, umiejętność właściwego zastosowywania ornamentów w architekturze, w artystycznych wytworach rzemiosł.

Ornat ł. wierzchni ozdobny ubiór kapłański, wkładany przy odprawianiu Mszy Świętej.

Ornitolity g. kopalne szczątki zaginionych ptaków.

Ornitolog g. uczony znawca ptaków.

Ornitologja g. część zoologji, obejmująca naukę o ptakach.

Orognozja g. nauka o górach.

Orografja g. część gieografji ogólnej, zajmująca się powstawaniem i ukształtowaniem gór, wogóle nauka o plastycznych kształtach powierzchni lądu.

Orometrja g. nauka, zajmująca się pomiarami kształtów powierzchni lądu, oznaczeniem średniej wysokości grzbietów, dolin, pochyłości stoków i t. p.

Orszada f. napój chłodzący z migdałów, cukru i wody.

Orszak węg. grono osób, towarzyszących komuś dla dodania mu powagi i znaczenia, dla podniesienia uroczystości chwili, dla okazania czci; poczet, drużyna.

Ortele, ortyle n. wyroki według prawa miejskiego niemieckiego w średnich wiekach.

Ortodoksja g. prawowierność, ścisłe trzymanie się nauki i przepisów swego kościoła.

Ortoepja g. nauka o właściwem wymawianiu dźwięków i zgłosek.

Ortognaci g. ludzie prostozębni, o szczękach mało wystających.

Ortograficzny g. zgodny z prawidłami pisowni poprawnej.

Ortograficzny rzut g. rysunek przedmiotu, utworzony w ten sposób, że od punktów przedmiotu prowadzimy prostopadłe na płaszczyznę i łączymy spodki prostopadłych.

Ortografja g. pisownia poprawna, zbiór zasad poprawnego oddawania mowy w piśmie.

Ortopedja g. część chirurgji, nauka zajmująca się badaniem i leczeniem skrzywień i zniekształtnień ciała ludzkiego.

Ortopedyczny instytut, zakład leczący skrzywienia i nieprawidłowości ciała ludzkiego.

Ortopedysta g. lekarz specjalista leczący skrzywienia i nieprawidłowości ciała.

Ortopter a. Ortoplan g. przyrząd latający, poruszany za pomocą skrzydeł, wprawianych w ruch przez rozkręcanie się sznurka kauczukowego lub wskutek wybuchów zapalanych ładunków prochu.

Oryginalność ł. ogół cech, właściwych osobie lub rzeczy, czyniących ją niepodobną do żadnej innej; samoistność; w dziele sztuki nowość, świeżość, charakterystyczna odrębność pomysłu lub obrobienia; przesadne uganianie się za czemś nowem, niebywałem, wyróżnianie się od otoczenia.

Oryginalny ł. nienaśladowany, wypływający z osobistego świeżego pomysłu, charakterystyczny, odrębny; dziwacznie osobliwy.

Oryginał ł. pierwowzór służący do naśladowania, do wykonywania kopji, ale sam nie mający wzoru; dzieło sztuki samorzutnie pomyślane i wykonane; dokument, akt właściwy, pierwotny, (w odróżnieniu od kopji); dziwak.

Oryktognozja g. nauka o ciałach kopalnych, mineralogja.

O sancta simplicitas! ł. o święta naiwności! (okrzyk politowania nad głupotą, naiwnością ludzką lub nieświadomością rzeczy, które powinny być każdemu znane).

Oscylacja ł. ruch ciała około punktu równowagi, zakreślający linję krzywą zawiłą i splątaną; wahanie się, kołysanie, falowanie; przen. chwianie się w wyborze między dwoma sprzecznościami, skłanianie się to w tę, to w ową stronę.

Osmanowie tur. nazwa dawana Turkom od czasów Osmana I.

Osmologja g. nauka o woniach i ciałach pachnących.

Osmoza g. przenikanie, przesiąkanie, mieszanie się dwóch płynów różnych przez błonę, która je oddziela.

Ostentacja ł. wystawność, okazałość dla popisania się z bogactwem, uwydatnianie wyższości, przewagi zalety dla popisu, dla zwrócenia na nią uwagi, wystawianie na pokaz.

Ostentacyjny ł. obliczony na pokaz, na zwrócenie uwagi.

Osteolit g. ziemista odmiana apatytu, używana jako nawóz fosforowy (zawiera często resztki kości zwierząt kopalnych).

Osteologja g. część anatomji człowieka, obejmująca naukę o kościach, ich powiązaniu, rozwoju, składzie chemicznym i budowie mikroskopowej.

Ostjarjusz ł. odźwierny, najniższy stopień z niższych święceń kapłańskich.

Ostracyzm g. w demokratycznie urządzonych państwach starożytnej Grecji powszechne głosowanie ludowe, którego wynikiem było skazanie na wygnanie na czas pewien obywatela, niebezpiecznego dla równości demokratycznej wskutek znaczenia, wpływu lub zasług obywatelskich.

O tempora! o mores! ł. o czasy! o obyczaje! (wykrzyk podziwu lub oburzenia na widok zepsucia, skażenia dawnych obyczajów).

Ote toi que je m’y mette f. (ot tua kö żö mi met) usuń się, bo ja chcę zająć twoje miejsce.

Otium ł. wczas, odpoczynek.

Otium cum dignitate ł. odpoczynek szlachetny, wczas męża zasłużonego po uwolnieniu się od obowiązków publicznych.

Otjatrja g. część medycyny, zajmująca się chorobami uszu i ich leczeniem.

Otolity g. kamyki słuchowe; ciałka wapniste, znajdujące się w organie słuchowym.

Otomana tur. nizka sofa wyściełana, we wschodnim rodzaju, jakby złożona z większych i mniejszych poduszek, okrytych dywanem.

Otomańskie państwo, państwo tureckie.

Otoskop g. wziernik uszny, przyrząd do badania wnętrza ucha.

Oubliettes f. (ubljet) nazwa więzień podziemnych dla skazanych na dożywotnie więzienie, także lochy z poziomemi drzwiami w rodzaju klapy, gdzie wtrącony więzień bywał potajemnie tracony.

Outsider a. (autsajder) koń wyścigowy, usunięty z powodu małych szans zwycięstwa.

Owacja ł. uczczenie kogoś publicznie, urządzenie komuś okazałego przyjęcia.

Owal f. linja krzywa zamknięta, tworząca wydłużone koło, forma okrągłopodłużna, jajowata; twarz ludzka widziana z przodu.

Ozokeryt g. wosk ziemny, mieszanina węglowodorów, minerał miękki, żółtawo-zielonawy, brunatny lub czarny, łatwo topliwy, oczyszczony (ma zastosowanie w przemyśle).

Ozon g. tlen czynny, odmiana tlenu, gaz bezbarwny, charakterystycznego fosforowego zapachu, posiadający własności dezynfekujące i lecznicze, zwłaszcza w chorobach piersiowych.

Ozonol g. środek dezynfekcyjny i odświeżający powietrze.

Ozonometr g. narzędzie do mierzenia zawartości ozonu w powietrzu.

P.

P. lub pag. skróc. pagina.

p. w nutach skróc. piano.

Pacht n. dzierżawa, arenda, ustąpienie na pewien czas jakiejś rzeczy korzyść przynoszącej, dla ciągnienia z niej zysków wzamian za pewne określone zobowiązania.

Packet-boot (peket but) statek pocztowy.

Pacjent ł. cierpiący, chory będący na opiece lekarza.

Pacta conventa ł. w politycznem prawie polskiem dobrowolna umowa narodu z królem (obieralnym), mocą której określano wzajemne obowiązki.

Pacyfikacja ł. uspokojenie, załagodzenie (zwłaszcza zaburzeń krajowych, rozruchów) przywrócenie porządku sposobem zgodnym.

Pacyfikał ł. schowanie na świętości w kościele katolickim; także: krzyż, który kapłan daje do pocałowania.

Paczula chińs. roślina południowo-azjatycka, wydzielająca bardzo silną właściwą woń, (silnie pachnące liście jej wysuszone i pocięte używane są do wyrobu pachnideł i jako środek przeciw mólom).

Padyszach pers. pan królów, tytuł monarchów tureckich i perskich.

Pagina ł. stronica książki.

Paginacja ł. numerowanie stronic książki.

Pagina fracta ł. stronica przełamana wzdłuż na dwie połowy, z których jedna ma być zapisana.

Pagoda ind. świątynia wyznawców buddaizmu w Indjach Wschodnich i Chinach; bożyszcze hinduskie; potworna figurka z ruchomą główką.

Paille f. (pajl) słoma; kolor słomiany, blado żółty.

Paiża, krótka tarcza u dawnych konnych rycerzy.

Paj tur. udział w przedsiębiorstwie, akcja.

Pajac w. Bajazzo, błazen.

Pajuk pers. pokojowiec sułtana tureckiego, także żołnierz z gwardji przybocznej sułtańskiej; pokojowiec na dworach możnych panów, towarzyszący pojazdowi konno, lub siedzący za powozem albo na koniu z przodu.

Pakiebot f. pośpieszny parowiec do przewożenia poczty, podróżnych i pakunków.

Pakkamer n. skład pak, towarów, bagaży, rzeczy.

Pakt ł. umowa, ugoda, układ pokojowy.

Paktol, rzeka niegdyś złotodajna w Azji Mn., przen. opływanie w bogactwa.

Paktować ł. układać się z kim.

Paladyn f. znakomity rycerz, towarzyszący panującemu; rycerz słynny ze swych rycerskich czynów; błędny rycerz, szukający przygód po świecie.

Palankin port. ozdobne nosze, zaopatrzone w dach i jedwabne firanki, lektyka niesiona przez 4—8 tragarzy, używana w Indjach Wschod. jako środek lokomocji.

Palatalizacja ł. miękczenie (spółgłosek) ob. Palatalny.

Palatalny ł. podniebienny; spółgłoski P-e = podniebienne czyli miękkie, zmiękczone (np. ś, ź, ń i t. d.).

Palatyn ł. dawniej tytuł wysokich urzędników dworskich, pełniących urząd w najbliższem otoczeniu króla; w Polsce — wojewoda; na Węgrzech najwyższy dygnitarz państwowy, zastępca króla, ob. Pfalzgraf.

Palatynat ł. dawniej w Niemczech prowincja, podlegająca władzy palatyna.

Pale-ale a. (pel-el) jasne piwo angielskie.

Paleografja g. nauka o rodzajach pisma w starożytności, umiejętność odczytywania starożytnych napisów, rękopisów, dokumentów i t. p. oraz ich znajomość.

Paleolityczny okres g. wiek kamienny, najdawniejszy okres w dziejach rozwoju cywilizacyjnego ludzkości.

Paleontologja g. nauka o skamieniałych szczątkach zwierząt i roślin kopalnych.

Paleozoiczny, dotyczący zwierząt najdawniejszych epok gieologicznych.

Palestra g. korporacja obrończa sądowa w dawnej Polsce.

Palestrant g. członek palestry biegły w prawie, lub pomocnik prawnika; kształcący się na prawnika.

Palet ł. wezwanie o zapłacenie należności skarbowej lub wyznaczające kwaterę dla wojska; kostka lub płaski krążek metalowy, rzucany do oznaczonego celu w grze.

Paleta f. owalna drewniana czasem porcelanowa lub metalowa deseczka, z otworem na wielki palec do trzymania w lewej ręce, służąca do rozrabiania i mieszania farb podczas malowania.

Palimpsest g. stary rękopis na pergaminie, z którego usunięto dawne pismo dla napisania nowego.

Palingieneza g. odrodzenie się, odnawianie się; doskonalenie się obyczajowo-moralne człowieka; przemiany owadów.

Palinodja g. w poezji odwołanie obrażającego, krzywdzącego lub uwłaczającego czyjej czci wiersza; wogóle odwołanie krzywdzących słów; przen. pochwała tego, co się pierwej ganiło.

Palisada f. ogrodzenie z grubych, u góry zaostrzonych palów, służące jako środek dodatkowy do wzmocnienia fortyfikacji, częstokół, ostrokół.

Palisander, drewno z pewnego drzewa południowoamerykańskiego, odznaczające się pięknym ciemnym kolorem, używane na kosztowniejsze wyroby stolarskie, głównie jako fornir.

Paljatywy a. Paljatywne środki ł. środki lekarskie, nie usuwające zasadniczo choroby, lecz przynoszące chwilową ulgę, łagodzące cierpienia, półśrodki.

Paljowy kolor f. kolor słomkowy.

Paljusz ł. w kościele katolickim taśma z białej wełny, ozdobiona 6 krzyżykami, wyszytemi czarnym jedwabiem, noszona na szyi przez arcybiskupów w ten sposób, że jeden jej koniec spada na piersi, a drugi na plecy.

Palka ł. kwadratowa przykrywka na kielich do Mszy Św.

Palladium g. posążek bogini Minerwy (Pallady), świętość miasta Troi, którą miała strzec od zdobycia przez nieprzyjaciela; przen. świętość, tarcza, chroniąca od niebezpieczeństwa i nieprzyjaciela, moralny puklerz ochronny.

Palmeta f. ornament w kształcie pierzastego liścia palmowego; nazwa kształtu, nadawanego karłowatym drzewkom owocowym.

Palmitynowy kwas, kwas organiczny, jeden z głównych składników większości tłuszczów zwierzęcych, biała, krystalicznie krzepnąca masa.

Palpitacja ł. przyśpieszone bicie serca i pulsu.

Paludament ł. krótki, czerwony płaszcz wojenny wodzów rzymskich, przywdziewany na zbroję i przytwierdzany na lewem ramieniu; purpurowy płaszcz cesarski jako odznaka cesarskiej godności; P-y = górne ozdoby sceny teatralnej, zastępujące sufit.

Pałanka tur. fortyfikacja z ziemi, otoczona rowem i palisadą.

Pamflecista a. autor pamfletu.

Pamflet a. broszurka, ulotne pismo treści złośliwej, obelżywej lub potwarczej.

Pampa (w lm. Pampas) hiszp. rozległe bezdrzewne trawiaste stepy w Ameryce południowej.

Pan g. (mitol.) bóg pasterzy i trzód, przedstawiany z rogami na głowie i koźlemi nogami, faun.

Panaceum g. uniwersalny środek lekarski na wszystkie choroby.

Panama, przen. oszustwo na wielką skalę (nazwa od kanału Panamskiego, przy którego budowie kompanja francuska dopuściła się takiego oszustwa).

Pancernik n. wielki okręt wojenny, okuty grubą żelazną blachą, zabezpieczającą od pocisków działowych, i uzbrojony w ciężkie działa; zwierzę z rodziny szczerbatych, pokryte rodzajem pancerza z łusek kostnych.

Pancerny towarzysz, w dawnem wojsku polskiem rycerz okryty pancerzem i misiurką, należący do chorągwi lekkiej husarji, złożonej z samej szlachty.

Pancerz n. zbroja z blachy żelaznej, okrywająca rycerza; ochrona z żelaza lub stali, osłaniająca okręt, fortyfikację.

Pandekty a. Digesty g. główna część składowa zbioru praw Justynjana (Corpus juris civilis) obejmująca zbiór pism słynnych rzymskich prawników, wyjaśniających postanowienia, rozstrzygających kwestje sporne w prawie rzymskiem; nazwa cywilnego prawa rzymskiego wogóle.

Pandemonium g. piekło, miejsce gdzie przebywają złe duchy, szatani; przen. miejsce gdzie szerzy się zło i zepsucie moralne.

Pandory puszka g. w mitologji greckiej podanie o pierwszej na ziemi kobiecie, wyposażonej we wszelkie wdzięki i obdarzonej przez bogów puszką, z której po otworzeniu wysypały się na ziemię klęski i niedole; przen. źródło wszelkiego złego.

Pandury, dawniej zbrojni słudzy magnatów w Kroacji i Slawonji; wojsko węgierskie, zamienione na dzisiejszy 53 pułk piechoty; żandarmi węgierscy.

Panegiryczny okres, w historji literatury polskiej czasy przesadnego hołdowania modzie pisania panegiryków (od poł. XVII do poł. XVIII-go w.)

Panegiryk g. mowa pochwalna, pismo prozą lub wierszem, sławiąca z przesadą osoby, czyny lub zdarzenia; przesadna pochwała.

Panegirysta g. autor panegiryków; przesadny chwalca.

Panem et circenses! ł. chleba i igrzysk! hasło ludu rzymskiego z czasu cezarów; przen. wyrażenie zaznaczające brak szlachetniejszych celów, wyłączne oddanie się zaspakajaniu potrzeb materjalnych i pragnień poziomych.

Pangiermanizm, g. dążenie do zjednoczenia wszystkich plemion giermańskich w jedną polityczną całość i uświadomienia jednolitości narodowej.

Panglos g. mówiący o wszystkiem, udający że wszystko wie, zarozumiały gaduła, wszystkowiedz.

Panhelenizm g. dążenie do zjednoczenia wszystkich Greków w jednolite państwo.

Panika g. nagły, często bezpodstawny przestrach, ogarniający licznie zgromadzoną publiczność lub tłum; ogólne przerażenie, popłoch.

Panis bene merentium ł. (dosł. chleb dobrze zasłużonych), majątek, dochody, utrzymanie, przyznawane ludziom zasłużonym jako nagroda za zasługi.

Panklastyt g. silny materjał wybuchowy, składający się z kwasu podazotnego i siarku węgla.

Pankreatyczny g. sok; sok trzustkowy, trawiący.

Pankreatyna g. ferment wytwarzany w trzustce, zmieniający ciała białkowate na peptony.

Panneau f. (pano) podłużne wgłębienie w ścianie ujęte w ramę, przyozdobione malowidłem, rzeźbą, stiukiem i t. p.

Panoplia g. pełne uzbrojenie rycerza w średnich wiekach; dziś: całkowity rynsztunek rycerski, rozwieszony na ścianie muzeum, zbrojowni lub jako ozdoba.

Panopticum a. Panoptikon g. zbiór osobliwości wszelkiego rodzaju godnych widzenia.

Panorama g. krajobraz lub sceny z życia, malowane na płótnie, rozpiętem wewnątrz dokoła ścian okrągłego budynku, oświetlonego z góry, z wzniesioną pośrodku platformą dla widza; także szereg obrazów oglądanych przez szkła powiększające; w ogóle rozległy i piękny widok, roztaczający się dokoła pewnego punktu widzenia.

Panotyp g. pierwotny rodzaj fotografji na ceracie lub ciemnem szkle.

Panslawizm g. dążność do połączenia wszystkich słowian w jedną całość.

Panteizm g. pogląd filozoficzny utożsamiający Boga i wszechświat.

Pantelegraf g. rodzaj telegrafu, przy pomocy którego można przesyłać sposobem telegraficznym rysunki, portrety, pismo i t. p.

Panteon g. u starożytnych Greków i Rzymian świątynia poświęcona wszystkim bóstwom; gmach poświęcony czci wielkich ludzi, mieszczący zwłoki mężów sławnych i zasłużonych.

Pantograf g. przyrząd do kopjowania rysunków w dowolnej skali tj. do mechanicznego zmniejszania ich lub powiększania.

Pantometr g. przyrząd gieodetyczny do mierzenia kątów poziomych i pionowych, długości i wysokości.

Pantomima g. (błęd. Pantomina) przedstawienie sceniczne bez słów, czyniące akcję zrozumiałą za pomocą wyrazu twarzy, ruchów i giestów aktorów.

Pantomimika g. sztuka przedstawiania pantomim, wyrażania uczuć i myśli giestami, wyrazem twarzy.

Panurga owce, ludzie naśladujący innych bezmyślnie, owczym pędem.

Papa n. tektura smołowcowa do krycia dachów.

Paperasy f. niepotrzebne zapisane papiery.

Papeterie f. ozdobne pudełko z wykwintnym papierem listowym, kopertami i t. p. przyborami do korespondencji.

Papier maché f. (papje masze) masa ze startego i rozgotowanego papieru z dodaniem kleju, kredy lub gipsu, używana do wyrobu lekkich ornamentów, zabawek, masek i drobnych przedmiotów.

Papilot f. zwitek papieru, na który nawija się włosy, aby się kręciły.

Papista stronnik Papieża i władzy papieskiej.

Papryka węg. ususzony i na proszek starty owoc pieprzu tureckiego, czerwonej barwy, palącego smaku, używany jako przyprawa.

Papyrus g. staroegipski rodzaj papieru do pisania, wyrabiany ze rdzenia rośliny papyrusu.

Par f. tytuł członka izby wyższej parlamentu w Anglji, a dawniej i we Francji.

Parabaza g. w komedji starogreckiej przemowa koryfeusza w imieniu autora do publiczności, nie mająca związku z fabułą sztuki.

Parabola g. porównanie, przypowieść w prostem opowiadaniu potocznych zdarzeń, kryjąca głębszą prawdę życiową lub pouczającą naukę moralną; w gieom.: linja krzywa, powstała z przecięcia stożka płaszczyzną równoległą do tworzącej.

Paracenteza g. wypompowanie z jam ciała płynów chorobliwych.

Parada f. popisowe wystąpienie, okazałe i wystawne; uroczyste wystąpienie wojska w pełnym stroju i rynsztunku podczas przeglądu; w fechtunku zasłonięcie się przed ciosem, odbicie pchnięcia lub cięcia.

Paradigma g. wzór, wzorzec.

Paradny f. okazały, strojny: w uroczystej formie; żartobliwie: wyborny.

Paradoks g. zdanie sprzeczne z ogólnem mniemaniem, w rzeczywistości niedorzeczne lub noszące tylko pozory prawdopodobieństwa.

Par adresse f. pod adresem.

Paradyz f. w teatrze najwyższa i najtańsza kondygnacja miejsc dla widzów.

Parafina f. substancja biała, przeświecająca, tłusta, łatwo topliwa, otrzymywana ze smoły naftowej, wosku ziemnego, węgla i t. p. używana do wyrobu świec, zapałek oraz do innych celów przemysłowych.

Parafja g. gmina kościelna, kościelny okrąg, kościół i urząd stanu cywilnego pod duchownem zawiadywaniem jednego proboszcza; mieszkańcy tegoż okręgu.

Parafjalny g. należący do parafji.

Parafjanie, członkowie parafji; ludzie zacofani, prości, bez ogłady i znajomości form towarzyskich, zadomowieni wieśniacy.

Parafjański, nieokrzesany, pozbawiony ogłady, gustu, dobrego smaku.

Parafonja g. nieprzyjemny dźwięk głosu przy zmienianiu się jego w wieku młodzieńczym.

Parafować g. ob. Oparafować.

Parafraza g. szersze rozwinięcie jakiejś myśli lub tekstu, uzupełniające lub rozjaśniające; w muz. oddanie tematu muzycznego z pewnemi zmianami i dodatkami, warjacje; układ tematu muzycznego na inny instrument.

Parafrazować g. przerabiać, rozszerzać czyjeś myśli, objaśniając i uzupełniając; omawiać obszernie.

Paragieneza g. pogląd naukowy, udowadniający prawidłowość współczesnego występowania minerałów, ważny przy badaniu żył kruszcowych.

Paragon g. ubieganie się z kim, wyrównanie komu.

Paragraf g. mały ustęp w rozdziale, oznaczony znakiem §, zwłaszcza ustęp w zbiorze praw lub rozporządzeń władzy; sam ten znak, położony na czele ustępu z odpowiednią cyfrą kolejną.

Paragram g. zmiana znaczenia przez dodanie lub przemianę litery lub wyrazu; rodzaj zagadki powstającej przez opuszczenie lub zmianę pierwszej litery wyrazu.

Paraklet g. dosł. pocieszyciel; Duch Św.

Paralaksa g. pozorna zmiana miejsca, zajmowanego przez jakiś przedmiot przy obserwowaniu go z rozmaitych punktów; w astron.: kąt zawarty między linjami poprowadzonemi ze środka danego ciała niebieskiego do dwu różnych punktów na ziemi, ułatwiający obliczenie odległości tego ciała od środka ziemi.

Paralela g. równoległość; w gieom. linje proste lub płaszczyzny, które się nigdy z sobą nie przetną, jakkolwiek je przedłużymy; w retoryce porównanie, wykazanie podobieństw, zwłaszcza zestawienie z porównania różnych epok lub sławnych ludzi; przekopy oblężnicze równoległe do obleganej twierdzy.

Paralelizm g. równoległość, stosunek wzajemny do siebie rzeczy podobnych.

Paralelizm psychofizyczny g. pogląd filozoficzny, według którego każdemu zjawisku duchowemu odpowiada pewne ściśle oznaczone zjawisko materjalne, i naodwrót.

Paralelogram g. figura gieometryczna, równoległobok.

Paralipomena g. późniejsze dodatki, suplementy; księgi Kronik Starego Testamentu.

Paraliż g. porażenie, bezwład, utrata ruchów dowolnych całego ciała lub częściowa.

Paraliżować g. ubezwładniać, unieruchomiać; przen. pozbawiać dowolności działania, przeciwdziałać, neutralizować, niweczyć czyjeś zamiary lub działalność.

Paralogizm g. wniosek błędny, fałszywy.

Paramenty ł. przy służbie Bożej używane uroczyste szaty liturgiczne duchowieństwa katolickiego, wogóle ozdoby ołtarzy i kościelne.

Parametr g. linja prosta jako miara linji krzywych i służąca do objaśnienia własności stożka.

Paramimja g. niezdolność wyrażania myśli i uczuć wyrazem twarzy lub giestami, występująca przy chorobach umysłowych.

Parapet f. poręcz, mocne ogrodzenie, służące do oparcia się przy patrzeniu z miejsc wyniesionych (okien, tarasów, mostów, pokładu okrętowego i t. p.) w sztuce fortyfikacyjnej: górna część szańca, zasłaniająca wojsko, broniące go; wał ochronny, przedpiersień.

Parapleksja g. częściowy paraliż.

Parawan f. sprzęt, złożony z kilku ruchomych ścianek, obciągniętych papierem lub tkaniną, stawiany jako zasłona.

Parazyt g. pasorzyt, żyjący kosztem innych.

Parcela f. część całości; cząstka, kawałek gruntu, oddzielony od wielkiej całości dóbr.

Parcelować f. dzielić na cząstki większy majątek ziemski, w celu rozsprzedania go częściowo.

Parcere subjectis et debellare superbos ł. oszczędzać zwyciężonych, korzyć zuchwałych.

Parcjalny ł. odnoszący się do jakiejś części, częściowy; stronny, niesprawiedliwy.

Pardon f. przebaczenie, darowanie winy, obrazy; prośba zwyciężonego o litość, o darowanie życia na wojnie; żądać pardonu = prosić o przebaczenie, zmiłowanie, zdawać się na łaskę i niełaskę; nie dawać pardonu = nie przebaczać, nie znać litości.

Pardon! f. (pardą) przepraszam!

Pardonować f. przebaczać, ułaskawiać.

Pareggio w. (paredżio) w kupiectwie równowaga finansowa, wyrównanie i zamknięcie rachunków.

Paremjografja, Paremjologja g. nauka o przysłowiach.

Parentela ł. ród, pokrewieństwo, powinowactwo, ogół krewnych i powinowatych.

Par excellence f. (exelans) przedewszystkiem; w całem znaczeniu tego wyrazu; w najwyższym stopniu.

Par exemple f. (egza͡ępl) naprzykład.

Par exprès f. przez umyślnego (posłańca).

Par force f. (fors) przemocą, siłą, gwałtem, z natężeniem, z wysiłkiem.

Par force polowanie, rodzaj polowania, gdzie konni myśliwi z chartami lub gończemi ścigają aż do zmęczenia zwierzynę, którą następnie dognawszy, zabijają.

Pargamin ob. Pergamin.

Pari albo al pari w. równej wartości, nominalnej wartości, bez przewyżki lub zniżki; sto za sto; pari! f. o zakład.

Pari passu ł. równym krokiem, w równym stopniu lub mierze; równomiernie.

Parjasi sanskr. najniższa z kast indyjskich, uboga, niewolnicza, wszelkich praw pozbawiona ludność Ind. Wschod.; przen. gorzej uposażone warstwy społeczne; ludzie, wyzuci z wszelkich dóbr moralnych i materjalnych, nędzni, upośledzeni, zaniedbani.

Park a. ogrodzony obszar ziemi, urządzony nakształt sztucznego lasku, służący do przechadzki; ogród angielski, naśladujący dziką naturę.

Park aeronautyczny, oddział aeronautów wojskowych z balonem na uwięzi i potrzebnemi przyrządami.

Park artyleryjski, oddział artylerji fortecznej z działami oblężniczemi wielkiego kalibru.

Park telegraficzny, oddział telegrafistów wojskowych zaopatrzonych w aparaty i wszelkie potrzebne materjały do zakładania linji telegraficznych dla użytku wojsk.

Parki ł. (mitol.) boginie przeznaczenia, które przędą nić życia ludzkiego.

Parkiet f. posadzka taflowa ozdobna, wzorzysto ułożona; w teatrze: najbliższe sceny miejsca dla widzów, między parterem i orkiestrą.

Parlament f. zgromadzenie przedstawicieli narodu, sejm; obie izby ustawodawcze; izba deputowanych i senat.

Parlamentarna flaga, chorągiew biała wywieszana jako znak chęci rozpoczęcia układów z nieprzyjacielem lub poddania się.

Parlamentarny f. tyczący się parlamentu, zgodny z przepisami obrad w parlamencie; oparty na uchwałach parlamentu; odpowiadający godności zgromadzenia prawodawczego (w przeciwieństwie do: nieparlamentarny).

Parlamentaryzm f. system polityczny państwowy opierający się na rządach parlamentarnych; wpływ i udział parlamentu w rządzie.

Parlamentarz f. w czasie wojny: wysłaniec do obozu nieprzyjacielskiego w celu zawiązania układów, żądania kapitulacji, zawieszenia broni i t. p.

Parlamentować ł. układać się z nieprzyjacielem.

Parlando w. w muz. wyraziście, deklamując; w zastosowaniu do śpiewu, ustęp mówiony śpiewnie, a nie śpiewany.

Parlatorjum w. izba w klasztorze do rozmowy z osobami świeckiemi, rozmównica.

Parloir f. (parluar) w niektórych zakładach pokój do przyjmowania osób, chcących się widzieć z mieszkającemi w zakładzie.

Parlour a. (parlör) pokój bawialny, salonik.

Parlować f. używać języka francuskiego dla popisu.

Parmezan w. ser zielony wyrabiany w okolicach miasta Parmy.

Parnas g. góra w Grecji poświęcona Apollinowi i muzom; według starożytnych kraina poetyckiego natchnienia, dziedzina poezji i poetów; wejść na Parnas, pisać poezje, być poetą.

Parnasiści f. szkoła poetów francuskich, dążących do najwyższego udoskonalenia formy językowej utworu; stowarzyszenie poetów.

Paroch g. pleban, proboszcz.

Parodja g. naśladowanie poważnego utworu w sposób żartobliwy lub śmieszny, z zachowaniem głównego podobieństwa, zastosowywanie poważnej formy lub nastroju do treści śmiesznej, nie licującej z nim; karykaturalna kopja, przedrzeźniająca oryginał; nieudolne naśladownictwo.

Parodjować, naśladować w sposób ośmieszający; naśladować niezdarnie.

Paroksyzm g. nagłe powtórzenie się napadu choroby, silniejszy atak po okresie łagodnego przebiegu choroby.

Parol f. hasło; zagiąć parol, czyhać na coś, mieć ochotę na co; w grze w karty: podwójna stawka.

Parole d’honneur f. (parol donör) słowo honoru.

Parować f. w fechtunku zastawiać się, odbić, np. cios, cięcie pałasza.

Parricidium (ł.) ojcobójstwo.

Parsimonia ł. oszczędność, skąpstwo.

Parsowie, pierwotni mieszkańcy dawnej Persji, wyznawcy religji Zoroastra, czciciele ognia.

Partenon g. starogrecka świątynia poświęcona bogini mądrości Atenie, zawierała najwspanialsze dzieła starożytnej sztuki greckiej (dziś zniszczona).

Parter f. część dolna domu nad piwnicami, mieszkanie pod pierwszem piętrem; w teatrze miejsca dla widzów, gdzie się mieści najniższa kondygnacja lóż, krzesła i przestrzeń między lożami i krzesłami, bez siedzeń, zw. wyłącznie parterem.

Participium ł. imiesłów.

Partie de plaisir f. (parti de plezir) wycieczka dla rozrywki.

Partie fixe f. (parti fiks) stałe przebywanie w towarzystwie danej osoby podczas zabawy, zebrania, wycieczki; w grze w karty granie przez cały czas z jednym i tym samym partnerem.

Parti pris f. (pri) rzecz postanowiona, stały zamiar, niezachwiane postanowienie.

Partja ł. część, oddział; stronnictwo polityczne lub społeczne, połączone dla dążenia do wspólnego celu; w muz. część większej kompozycji, oddzielnie wypisane głosy każdego instrumentu lub każdego śpiewaka; w teatrze rola; korzystne małżeństwo; całość gry.

Partner a. współgrający, uczestnik, biorący udział w grze, w zabawie.

Parturiunt montes, nascetur ridiculus mus ł. góra porodziła mysz; z wielkiej chmury mały deszcz.

Partycja a. Partytura w. zestawienie w jednej książce i w należytym porządku wszystkich głosów wokalnych i instrumentalnych, do danego utworu muzycznego należących.

Partycypować f. brać udział w czem, uczestniczyć, podzielać co.

Partykularny ł. odnoszący się do jakiejś części, wyłączny, odosobniony; prywatny, nie urzędowy.

Partykularyzm ł. w polityce dążność poszczególnych krajów lub państw, złączonych w całość polityczną, do jak największej samodzielności i niezależności; popieranie osobistych celów, nie uwzględnianie celów ogólnych.

Partykularz ł. miejscowość oddalona od wielkich centrów ruchu umysłowego i cywilizacyjnego, mała mieścina lub wioska, t. zw. kąt zabity deskami od świata.

Partykuła ł. nieodmienna część mowy; cząstka.

Partytura w. patrz: Partycja.

Partyzant f. członek, zwolennik danego stronnictwa; ochotnik walczący w podjazdowej wojnie, należący do t. zw. partji, czyli podjazdowego oddziału.

Partyzantka f. wojna podjazdowa, prowadzona przez małe oddziały na własną rękę.

Parwenjusz f. wzbogacony prostak, używający majątku ze śmieszną pychą, dorobkiewicz.

Pas f. (pa) krok w tańcu; Pas de deux (pa de dö) solowy taniec w balecie, wykonywany przez 2 osoby.

Pasamonictwo f. rzemiosło dostarczające pasmanterji, szmuklerstwo.

Pasaty ł. wiatry zwrotnikowe, stale wiejące w jednym kierunku.

Pasaż f. przejście; w wielkich miastach kryte przejście dla pieszych z jednej ulicy na drugą; rodzaj galerji, w której znajdują się sklepy; rodzaj korytarza w mieszkaniu, łączącego oddzielne części lokalu; w muz. biegnik, szereg tonów szybko po sobie następujących, melodyjne przejście.

Pasażer f. podróżny, który używa publicznych sposobów lokomocji (parowców, kolei żelaznych, poczty, tramwajów i t. p.).

Pascha hebr. u chrześcijan święta Wielkanocne obchodzone na pamiątkę Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa; u Żydów święta obchodzone na pamiątkę wyjścia z Egiptu.

Paschalia g. obliczenie czasu, w którym przypadają święta wielkanocne.

Paschał g. wielka świeca kościelna poświęcana w W. Sobotę, z pięciu otworami, na pamiątkę 5 ran Pana Jezusa.

Paser f. przechowujący rzeczy kradzione.

Pasja ł. historja męki Jezusa Chrystusa, odczytywana według czterech Ewangielistów od kwietniej niedzieli do wielkiego piątku; namiętność; gniew, wściekłość, szalona złość.

Pasjans f. rodzaj jednoosobowej zabawy w karty, polegającej na układaniu kart podług pewnych zasad, aby w końcu uzyskać jako rezultat pewne zamierzone kombinacje.

Pasjonat ł. człowiek gwałtowny, zapalczywy, łatwo wybuchający gniewem, złośnik.

Pasmanterja f. wyroby szmuklerskie, ozdoby do mebli lub ubrania, plecione z nici złotych, jedwabnych lub wełnianych, z taśmy, sznura, paciorków, jako mniej więcej ażurowe wstęgi wązkie lub szerokie, rozety, guziki, kwasty i t.p.

Pasować n. przystawać, przypadać, być odpowiednim, właściwym, zgadzać się z czem; przykładać tak, aby co do czego przypadało gładko, równo; w grze karcianej: nie deklarować gry, w domino, nie móc dostawić potrzebnego kamienia; P. się mocować się, walczyć, męczyć się.

Pasować na rycerza, w średnich wiekach wręczyć młodzieńcowi ze szlacheckiego stanu pas rycerski, miecz i ostrogi wśród odpowiedniej ceremonji, podnieść do godności rycerza.

Pas redoublé f. (Pa reduble) szybki marsz wojskowy.

Passe-partout f. (pas partu) nieograniczony wolny bilet wejścia; rodzaj ramy do rycin i obrazów, w postaci szerokiego pola z grubego białego papieru, pokrywanego wraz z ryciną taflą szkła.

Passepied f. (Paspié) starofrancuski taniec podobny do menueta, lecz o szybkim tempie.

Passeport f. (paspor) ob. Paszport.

Passe-temps f. (pas ta͡ę) rozrywka, przyjemne przepędzenie czasu.

Passez f. (passe) proszę przejść, w kontredansie przejście z jednej strony na drugą.

Passez moi le mot f. (pase mua lö mo) darujcie, że takiego użyję wyrazu, przepraszam za wyrażenie.

Passionato w. w muz. z namiętnością.

Passiva ł. w kupiectwie stan bierny, rozchody, długi do zapłacenia, w ogóle ciężary na majątku w przeciwstawieniu do aktywów.

Passivum ł. w gram. strona bierna, forma czasownika, gdy czynność innego przedmiotu przechodzi na podmiot, który nie działa, lecz biernie ulega działaniu.

Pasta w. ciasto, miazga, mieszanina farmaceutyczna urobiona nakształt ciasta, miękka i plastyczna.

Pastel f. kredka kolorowa, sucha farba; obraz malowany taką farbą.

Pasteryzować (od Pasteur’a) ogrzewać płyn do pewnej temperatury niedochodzącej wrzenia w naczyniu szczelnie zamkniętem w celu przeszkodzenia rozwojowi bakterji.

Pastor ł. pasterz dusz, duchowny, który spełnia obowiązki proboszcza w gminie protestanckiej.

Pastorale ł. sielanka, idylla, scena z życia wiejskiego; utwór muzyczny w stylu sielankowym, przypominający grę na fujarce, gęśli i t. p. o nastroju pełnym poetycznej sielskiej prostoty.

Pastoralna teologja ł. teologja pasterska czyli nauka o obowiązkach kapłańskich.

Pastoralny ł. w muz. sielski, idyliczny.

Pastorał ł. długa ozdobna laska zakrzywiona u góry, służąca jako znamię godności i władzy biskupiej.

Pastorałki ł. sielskie pieśni nabożne śpiewane w czasie Bożego Narodzenia, kolendy.

Pastourelle f. (pasturel) rodzaj dawnego tańca francuskiego w stylu sielankowym.

Pastylki f. małe, okrągłe, płaskie cukierki, zaprawione aromatem lub środkiem leczniczym.

Pasyjne nabożeństwo, nabożeństwo poobiednie w czasie W. postu, poświęcone rozpamiętywaniu męki Jezusa Chrystusa.

Pasywa ob. Passiva.

Pasza ob. Basza.

Paszalik tur. prowincja zarządzana przez paszę.

Paszkwil w. zjadliwe pisemko potwarcze, obelga piśmiennie lub w inny sposób publicznie rozprzestrzeniana.

Paszport f. urzędowe świadectwo dla podróżujących, opatrzone rysopisem osoby, dla której zostało wydane, dozwalające na swobodny przejazd, zwłaszcza za granicę lub na pobyt w obcej miejscowości przez czas oznaczony.

Pasztet ł. na masę zsiekane i odpowiednio przyprawione mięso lub ryba, zapieczone w powłoce z ciasta lub tłuszczu.

Pat w. w szachach takie położenie partji, w którem nie można zrobić żadnego posunięcia.

Pataty a. Bataty, roślina zwrotnikowa z rodziny powojowatych, uprawiana w krajach gorących dla kłączy bulwiastych, pod względem pożywności zastępujących kartofle.

Patella ł. w anatom. mała kostka okrągława, leżąca przed stawem kolanowym, rzepka.

Patena ł. talerzyk złoty lub wyzłacany, na którym spoczywa Hostja Św. podczas Mszy Św.

Patent ł. pozwolenie rządowe na prowadzenie jakiego procederu; dokument zapewniający wyłączne przemysłowe zużytkowanie wynalazku na pewną liczbę lat; dyplom, świadectwo; dokument mianujący wojskowego oficerem.

Patentowany ł. zabezpieczony patentem, zaopatrzony w przywilej, który otrzymał na co patent, przywilej, przyznanie.

Patera ł. u starożytnych Rzymian płaska okrągła czara do picia, do składania ofiar, zwłaszcza libacji; rodzaj płaskiego ozdobnego talerza, wieszanego na ścianach lub stawianego na stołach i konsolach jako ozdoba.

Pater familias ł. u starożytnych Rzymian: głowa rodu, ojciec rodziny.

Pater noster ł. „Ojcze nasz“, pierwsze słowa modlitwy Pańskiej; przen. bura, nagana, surowe napomnienie, wyrzuty.

Pater patriae ł. ojciec ojczyzny, tytuł honorowy cesarzów rzymskich i ludzi zasłużonych krajowi.

Pater peccavi ł. ojcze, zgrzeszyłem; pełne skruchy przyznanie się do winy (z przypowieści o Synu marnotrawnym).

Pate sur pate f. (pat siur pat) sposób ozdabiania porcelany i fajansu, polegający na pokrywaniu kolorowej ciemnej polewy białą powłoką, skąd utworzone białe mniej więcej przeświecające wzory, przedstawiają się jak wypukłe kamee i dają piękne efekty światła i cieniów.

Patetico w. w muz. patetycznie, z wyrazistą deklamacją.

Patetycznie g. z patosem, wzniośle, z uczuciem i zapałem.

Patientia (pacjencja) vincit omnia ł. cierpliwość zwycięża wszystko.

Patogienja g. część medycyny, obejmująca naukę o przyczynach powstawania chorób.

Patologiczny g. chorobliwy, anormalny, zmieniony wskutek choroby; tyczący się patologji.

Patologja g. część medycyny, traktująca o chorobach, ich przyczynach, objawach, przebiegu, skutkach i zejściach.

Patois f. (patua) narzecze prowincjonalne, mowa prostego ludu we Francji.

Patos g. sposób mówienia lub pisania wzniosły i namiętny a pełen godności i powagi, wywołujący silne wrażenie, wzruszający; fałszywy P. = mowa lub styl napuszony, niesmacznie naśladujący wzniosłość i prawdziwe uczucie.

Patrimonium ł. odziedziczony po ojcu dziedziczny rodowy majątek, ojcowizna.

Patrjarcha g. w Piśmie Św. praojciec pokolenia ludzkiego, także nazwa trzech protoplastów ludu izraelskiego; tytuł przedstawicieli Sanhedrynu; później tytuł biskupów Rzymu, Aleksandrji, Antjochji, Konstantynopola i Jerozolimy; w kościele greckiego obrządku najwyższa godność duchowna; przen. czcigodny starzec, głowa rodu, otoczony liczną rodziną.

Patrjarchalny g. oparty na władzy najstarszego w rodzie, na poszanowaniu starszeństwa, odznaczający się rodzinną zgodą, prostotą i czystością obyczajów.

Patrjarchat ł. władza, godność i obręb władzy patrjarchy.

Patrjota ł. obywatel, kochający ojczyznę, gorliwy o dobro swego kraju.

Patrjotyczny ł. tyczący się patrjotyzmu, oparty na miłości ojczystego kraju.

Patrjotyzm ł. miłość ojczyzny, gorące przywiązanie do rodzinnego kraju.

Patrol f. oddział policji przebiegający ulice miasta jako straż bezpieczeństwa; oddział żołnierzy objeżdżający posterunki wojskowe; mały podjazd wojenny, wysłany na zwiady.

Patrologja g. część teologji historycznej, obejmująca życiorysy, naukę i pisma Ojców Kościoła i znakomitych pisarzów kościelnych.

Patrolować f. pilnować za pomocą patroli; wogóle pilnować, stać na straży.

Patron ł. Święty opiekun, Święty orędownik; Święty, czczony głównie w danym kraju lub mieście.

Patron ł. w starożytnym Rzymie patrycjusz w stosunku do klijentów i wyzwoleńców; obrońca prawny; wzór lub model, według którego robota ma być wykonana; wzór powycinany w desenie, używany przez malarzy pokojowych; ładunek do broni palnej.

Patronat ł. stosunek patrona do klijenta; przywilej przedstawiania biskupowi kandydata na beneficjum.

Patronesa f. dama opiekująca się instytucją dobroczynną, zajmująca się urządzeniem zabawy, balu i t. p. na korzyść biednych.

Patrontasz n. torebka na naboje, ładownica.

Patryca ł.stempel do wytłaczania matrycy; narzędzie do nacinania mutry śrubowej; w galwanoplastyce oryginał, na którym metal osiada w kąpieli.

Patrycjat ł. znakomici miejscy obywatele, rody jedynie uprawnione do zasiadania w radzie miejskiej.

Patrycjusz ł. w starożytnym Rzymie członek starego i znakomitego rodu, posiadający wyłącznie prawa polityczne i przywileje; w miastach członek rodzin zamożnych i piastujących dziedzicznie wysokie godności i urzędy miejskie.

Patrymonjalne sądy, dawniej prawo sądzenia ludzi niewolnych (chłopów poddanych), przywiązane do posiadania dóbr ziemskich, sprawowane przez dziedzica, pana.

Patrymonjalny ł. należący do spadku po ojcu, stanowiący ojcowiznę; ojcowski.

Patrystyka ob. Patrologja.

Pattes d’oie f. (pat dua) dosł. gęsie łapy, drobne zmarszczki w kącikach oczu u ludzi starzejących się.

Patyna ob. Patena.

Patyna f. powłoka brunatno-zielonawa, nalot pokrywający z czasem wskutek wpływów powietrza i wilgoci przedmioty z bronzu i śpiżu.

Patynować f. powlekać patyną, nadawać wygląd starożytnego bronzu, naśladować stare bronzy.

Paulatim summa petuntur ł. powoli dosięgamy celu.

Pauper ł. ubogi chłopiec, dawniej: ubogi uczeń, który utrzymywał się z posług kościelnych i jałmużny.

Pauperyzm ł. zubożenie kraju, ubóstwo wielkich mas ludności.

Pauza ł. przestanek, czasowa przerwa w pewnej czynności; w utworze muzycznym: zamilknięcie głosów w oznaczonem miejscu, także znak, wskazujący miejsce zamilknięcia i długość jego trwania; znak przestankowy.

Pauzować ł. zrobić przerwę, przestanek w czynności, odpoczywać; w muz. nie grać w miejscu oznaczonem w nutach znakiem pauzy.

Pavane w. starowłoski taniec w poważnem tempie.

Pawilon f. środkowa część lub boczne skrzydło domu; lekki mały budynek ze szpiczastym dachem zwłaszcza w parku lub ogrodzie; na placach wystaw ozdobny budynek obejmujący jakiś dział wystawianych przedmiotów; chorągiew o barwach narodowych, flaga okrętowa.

Pawiment f. różnobarwne taflowanie podłogi, posadzka mozajkowa.

Pax ł. pokój; bogini pokoju.

Pax vobiscum ł. pokój z wami, pozdrowienie wiernych przez kapłana.

Paź f. młody chłopiec rodu szlacheckiego na usługach książąt; w średnich wiekach giermek rycerza.

P. compl. = par complaisance f. przez grzeczność.

Pean g. u starożytnych Greków uroczysta pieśń na cześć bogów, a zwłaszcza Apollina, pieśń zwycięstwa, dziękczynna lub pochwalna.

Pech n. brak szczęścia, brak powodzenia.

Pecunia ł. pieniądze.

Pecuniae obedient omnia ł. złotu ulega wszystko.

Pedagog g. wychowawca, nauczyciel; uczony, pracujący nad ulepszeniem metody wychowania i nauczania.

Pedagogiczny g. zgodny z zasadami pedagogiki.

Pedagogika g. nauka o wychowaniu, teorja racjonalnego wychowywania młodego pokolenia, podająca i uzasadniająca środki do tego celu wiodące.

Pedał ł. w organach: klawiatura dolna poruszana nogą; w fortepianie: przyrząd służący do wzmacniania lub tłumienia tonów; w harfie — do zmiany tonu przez skracanie struny; przycisk nożny w maszynach do szycia, w kołowrotku, tokarni i t. p.; pedały, żartobliwie: nogi.

Pedant f. człowiek trzymający się z drobiazgową ścisłością z góry ułożonych prawideł bez względu na zmianę okoliczności, zważający więcej na formę niż na istotę rzeczy; uczony nudziarz.

Pedanterja a. Pedantyzm f. przesadne dbanie o drobnostkową dokładność, trzymanie się ślepe pewnych formułek, szkolarstwo.

Pedatrofja g. uwiąd dziecinny, tuberkuliczne wycieńczenie organizmu dziecięcego.

Pedel ob. Bedel.

Pederastja g. pociąg lubieżny mężczyzny do mężczyzny.

Pedestralny posąg, posąg w postawie stojącej (w przeciwstawieniu do konnego).

Pedestrjanizm ł. sport pieszy, piesza wędrówka, podróżowanie piechotą dla przyjemności.

Pedjatra g. lekarz chorób dziecięcych.

Pedjatrja g. nauka leczenia chorób dziecięcych.

Pedometr g. przyrząd do mierzenia przebytej pieszo drogi, automatycznie notujący liczbę zrobionych kroków.

Pedro Ximenes hiszp. białe wino hiszpańskie z okolic Grenady.

Peer a. (piir) par. (ob).

Pegaz g. w greckich podaniach mitologicznych skrzydlaty rumak muz, symbol polotu poetyckiego; nazwa gwiazdozbioru; dosiadać pegaza: probować sił na polu poezji.

Pegmatyt gruboziarnista odmiana granitu.

Pehlewi pers. stary język piśmienniczy perski z czasów Sassanidów.

Peignoir f. (peniuar) długi ranny kaftan damski używany przy czesaniu.

Peintre graveur f. (pętr grawör) dosł. malarz rytownik; artysta miedziorytnik, zwłaszcza akwaforcista.

Peinture mate f. (pętiur mat) sposób malowania terpentynowemi farbami na niegruntowanem płótnie, wynaleziony i rozpowszechniony przez belgijskiego malarza Wiertz’a.

Pejzaż f. krajobraz.

Pejzażysta f. malarz malujący widoki, pejzaże.

Pekeflajsz n. mięso konserwowane w soli, z dodatkiem saletry, pieprzu i korzeni.

Peklowanie n. sposób konserwowania mięsa, polegający na przesypywaniu go warstwami soli, saletry, pieprzu i korzeni, ułożeniu bardzo ścisłem w beczułkach i szczelnem zamknięciu dnem.

Pektoralny ł. piersiowy.

Pektorał ł. krzyż, który wyższe duchowieństwo katolickie nosi na piersiach.

Pekunjarny ł. pieniężny.

Pela f. nieskręcane nitki bardzo cienkiego jedwabiu, używane do haftu i innych kobiecych robót ręcznych.

Pelada f. choroba ludzi i zwierząt, objawiająca się wypadaniem włosów, próchnieniem i wypadaniem zębów oraz osłabieniem kończyn.

Pelagiczny g. morski, oceaniczny.

Pêle-mêle f. (pel mel) mieszanina bezładna, „groch z kapustą“.

Pellagra g. trąd lombardzki, endemiczna choroba skórna w górnych Włoszech i połudn. Francji, powodowana rozwojem grzybka, pasorzytującego na kukurydzy.

Pelotka f. elegancka poduszeczka do igieł i szpilek, zaperfumowana jakimś zapachem.

Pelvimetrja g. sztuka mierzenia miednicy (część antropometrji).

Pemminkan, Pemmikan, suszone na słońcu i utłuczone na kawałki mięso bizonów lub łosiów zmieszane z tłuszczem i zapakowane w puszki, bardzo posilny i długo przechowujący się prowjant mięsny.

Penaty ł. w wierzeniach starożytnych Rzymian domowe bóstwa opiekuńcze; przen. ognisko domowe, rodzina, dom.

Pendant f. (pa͡ęda͡ę) przedmiot lub pojęcie odpowiadające drugiemu, podobne lub dopełniające je, dzieło sztuki, zwłaszcza obraz, rzeźba, tworzące z drugiem wskutek podobieństwa lub kontrastu pewną symetryczną całość.

Pendent ł. pas od pałasza.

Penelopa g. wierna małżonka Odyseusza, która oczekiwała powrotu męża z wojny Trojańskiej przez lat 20. P-y robota, tkanina, po której skończeniu Penelopa, obiecała powtórnie wyjść za mąż, i, aby tę chwilę odwlec, pruła w nocy to, co zrobiła w dzień; przen. nigdy nie kończące się zadanie, nie mająca końca robota, działalność bez rezultatu.

Penetracja ł. przenikliwość, przeglądanie.

Penetrować ł. przeglądać, przeszukiwać, badać, przenikać, dociekać, zgłębiać.

Penitencja ł. żal, pokuta, kara.

Penitencjarjusz ł. kapłan mający prawo rozgrzeszania w szczególnych wypadkach.

Penitent ł. skruszony grzesznik, pokutnik.

Penny a. (peni) lub pence (pens) drobna moneta angielska, 12 część szylinga = 4 kop.

Penny a liner a. (e lajner) wzgardliwa nazwa reportera dziennikarskiego nadawana ze względu na normę wynagrodzenia (1 penny za wiersz).

Pensée f. (pa͡ęse) bratek, także kolor fijołkowy z odcieniem brunatno-czerwonym.

Pensja f. stała płaca; zakład naukowy prywatny, zwłaszcza dla dziewcząt.

Pensjonarka, uczennica pensji prywatnej.

Pensjonarz f. wychowaniec pensjonatu; osobnik otrzymujący całe utrzymanie w jakiejś instytucji dobroczynnej.

Pensjonat f. prywatny zakład wychowawczy, gdzie uczniowie oprócz nauki otrzymują mieszkanie i życie; zakład, wynajmujący mieszkanie z całodziennem utrzymaniem, zwłaszcza w miejscowościach kąpielowych.

Pensjonowany f. ob. Emeryt.

Pensum ł. zadanie, ćwiczenie, praca wyznaczona uczniom w szkole lub do odrobienia w domu, także zadanie dane za pokutę.

Pentaedr g. pięciościan; bryła gieometryczna, ograniczona pięciu ścianami.

Pentagram g. znak mistyczny w kształcie pięcioboku z umieszczonemi na bokach trójkątami równoramiennemi; w średnich wiekach używany jako znak czarodziejski przeciw złym duchom.

Pentametr g. wiersz pięciostopowy daktyliczny.

Pentateuch g. pięcioksiąg Mojżesza w Starym Testamencie, u Żydów Thorah.

Peonja, piwonja, ozdobna roślina ogrodowa, hodowana dla wielkich czerwonych lub białych kwiatów.

Peota w. rodzaj weneckiej gondoli, lekka szalupa.

Pepinjera f. szkółka drzewek; przen. zakład, kraj, dostarczający ludzi uzdolnionych w pewnym kierunku.

Pepinjerka f. pełniąca obowiązki nauczycielki w zakładzie naukowym za poprzednią bezpłatną naukę.

Peplum a. Peplos g. w starożytności, wełniana, fałdzista szata kobiet greckich, spięta na ramionach.

Pepsyna g. najważniejsza część składowa soku żołądkowego, rozpuszczająca ciała białkowate.

Peptica ł. środki pobudzające trawienie.

Peptony g. substancje wytwarzane z ciał białkowatych i kleistych w czasie trawienia, pod wpływem działania soków żołądkowych (głównie pepsyny).

Per ł. przez, za.

Pera, dzielnica zamieszkana przez europejczyków w Konstantynopolu.

Per abusum ł. dzięki nadużyciu.

Per accidens ł. przez przypadek.

Per acquit f. (akki) kwituję z odbioru.

Per adresse ob. Par adresse.

Per angusta ad augusta ł. przez cieśnie do wyżyn, przez twarde próby dochodzi się do powodzenia.

Per aspera ad astra ł. dosł. twardą ścieżką do gwiazd; przez ciernie do sławy, przez walkę do zwycięstwa.

Per cassa ł. za opłatą, za gotówkę.

Percepcja ł. dostrzeganie; uświadomione wrażenie.

Percepta ł. dochód, wpływ pieniędzy.

Perceptować ł. wpisywać wpływy pieniężne.

Per comptant f. (per kąta͡ę) za gotowe pieniądze.

Per dominum pstrum: byle jak, wyrażenie makaroniczne, oznaczające niedbalstwo lub lekceważenie czynności jakiejś lub osoby.

Pereat! ł. niech zginie, niech przepada, precz z nim!

Pereat mundus fiat justitia ł. niech świat zaginie, byle stało się zadość sprawiedliwości.

Peregrynować ł. wędrować, podróżować, pielgrzymować.

Peremptorycznie ł. stanowczo, nieodwołalnie, niezwłocznie.

Per expressum ł. przez umyślnego posłańca.

Per fas et nefas ł. wszelkiemi środkami, godziwemi i niegodziwemi.

Perfectum ł. w gram. czas przeszły dokonany.

Perfekcja ł. doskonałość.

Perfidja ł. wiarołomstwo, zdrada, przewrotność.

Perforacja ł. przedziurawienie, prześwidrowanie, w medyc. przebicie, przewiercenie, chirurgiczne otwarcie jam ciała; maszynowe przebicie papieru drobnemi dziurkami dla łatwiejszego oddzierania.

Perfumy f. substancje przyjemnie pachnące, używane do zapachniania ubrań i rozmaitych przedmiotów; pachnidła.

Pergamin ł. starannie wyprawiona i dobrze wygładzona, niegarbowana skóra barania, używana dawniej jako materjał do pisania, dziś służy do spisywania dyplomów, aktów uroczystych, do oprawiania książek.

Peri pers. w podaniach perskich nazwa nadziemskich istot, cudnej piękności, dobrych wieszczek, dobroczynnych gienjuszków.

Pericarditis ł. zapalenie osierdzia.

Periculum in mora ł. niebezpieczeństwo we zwłoce, hasło alarmujące, wyrażające potrzebę szybkiej pomocy, ratunku.

Perigeum g. w astr. w czasie obiegu planety najbliższy punkt jej stanowiska względem ziemi.

Perihelium g. w astr. w czasie obiegu planety najbliższy punkt jej stanowiska względem słońca, punkt przysłoneczny.

Per interim ł. tymczasowo.

Peritonitis ł. zapalenie otrzewnej.

Peritus ł. świadomy, biegły.

Perjod g. przeciąg czasu, okres, epoka; czas ograniczający powrót zjawiska, powtarzającego się w regularnych odstępach; w astr. czas obiegu planety t. j. czas jakiego potrzebuje, aby wyszedłszy z danego miejsca, do tegoż miejsca powróciła; w mat. grupa cyfr dziesiętnych ułamka dziesiętnego, ciągle w tym samym porządku powracająca; w gram. ustęp stylowy, zawierający pełną i zamkniętą myśl, wyrażoną zdaniem głównem wraz z podrzędnemi lub kilku współrzędnemi wzajem się dopełniającemi, okres; w fizjol. comiesięczne czyszczenie u kobiety, miesiączka, menstruacja.

Perjodyczny g. powtarzający się regularnie co pewien przeciąg czasu.

Perkal pers. gładka, gęsta tkanina bawełniana, podobna do płótna.

Perkusja ł. uderzanie, ostukiwanie; w med. sposób badania narządów klatki piersiowej i jamy brzusznej przez opukiwanie ciała wprost ręką lub za pomocą cienkiej kościanej płytki i młoteczka.

Perkusyjna broń, broń zapalająca się przez uderzenie kurka w piston.

Perkusyjne instrumenty, w których dźwięk lub rytm otrzymuje się za pomocą uderzenia, np. bęben, fortepjan.

Permanencja ł. ciągłość trwania, stałość, trwałość (jakiegoś stanu rzeczy, instytucji i t. p.).

Permanentny ł. stały, ustawiczny; nieprzerwanie trwający.

Per mille ł. za tysiąc sztuk.

Permska formacja, w gieologji pokłady przejściowe między pierwszorzędowym a drugorzędowym okresem tworzenia się pokładów skorupy ziemskiej.

Permutacja ł. przemiana, zamiana, przestawienie.

Per nefas ł. nieprawnie.

Per non sunt ł. uważać za niebyłe, nieistniejące.

Peron f. miejsce podwyższone przed dworcem kolejowym do wsiadania lub wysiadania z wagonów.

Peronnelle f. niemądra i gadatliwa kobieta; młode niedowarzone, pstro w głowie mające stworzenie.

Perora ł. długa i uroczysta przemowa, zakończająca wykład; rozwlekłe i nudne napomnienie.

Perorować ł. długo, szeroko i z pewną emfazą przemawiać w jakiejś kwestji.

Per pedes ł. pieszo.

Per pedes apostolorum ł. podróżować na wzór apostołów t. j. pieszo.

Perpendykularny ł. prostopadły, pionowy.

Perpendykuł ł. wahadło zegarowe, pion.

Perpetuum mobile ł. maszyna wiecznie poruszająca się, nazwa idealnej maszyny, któraby spełniała pracę nieustannie, siłą pierwszego nadanego pędu bez zasilania jej następnie jakąkolwiek energją; zadanie niemożliwe do urzeczywistnienia.

Per procura w. w zastępstwie, z pełnomocnictwa.

Per risum multum debes cognoscere stultum ł. poznać głupiego po śmiechu jego.

Per saldo w. do wyrównania, pozostałość z ostatniego obrachunku.

Per se ł. samo z siebie, samo przez się.

Perseidy g. rój meteorytów sierpniowych, które zdają się promieniować ze środka gwiazdozbioru Perseusza.

Persekucja ł. prześladowanie.

Persewerancja ł. wytrwałość, stałość.

Persienne f. (persjen) rodzaj zewnętrznej zasłony okiennej, złożonej z cienkich deseczek drewnianych ruchomo osadzonych w ramie.

Persiko, likier zrobiony na pestkach brzoskwiń lub na gorzkich migdałach.

Persona, personat ł. osoba; osoba poważna, dygnitarz.

Persona comica ł. osoba komiczna w utworze scenicznym.

Persona grata ł. osoba mile widziana, w łaskach będąca.

Personalja ł. okoliczności dotyczące życia jakiej osoby.

Personel f. ogólny skład pracowników jakiejś instytucji (biura, handlu, zakładu przemysłowego).

Personifikacja ł. uosobienie, figura retoryczna przypisująca przedmiotom nieożywionym i pojęciom abstrakcyjnym myśl, uczucie, w ogóle właściwości ludzi w celu nadania stylowi większej barwności, obrazowości i życia.

Personifikować ł. uosabiać.

Perspektograf ł. g. przyrząd, za pomocą którego można mechanicznie nakreślić perspektywiczny obraz przedmiotu z jego planu i zarysu, a także odwrotnie z perspektywicznego obrazu przedmiotu oznaczyć prawdziwe stosunki wymiarów.

Perspektywa ł. narzędzie optyczne do patrzenia na odległe przedmioty; widok w dal, przedstawiający się oku w prostej linji, jakby ujęty z boku w coraz zwężające się ramy; sztuka, umiejętność przedstawiania na rysunku przedmiotów bliższych i dalszych tak, jak się przedstawiają z jakiegoś punktu widzenia w naturze; widoki na przyszłość.

Perswadować ł. przekonywać, doradzać, odradzać, przekładać, namawiać.

Persyflaż f. drwienie z kogo, mówiąc mu niby to grzeczności; pochlebne słówka, szyderstwo pod osłoną pozornej uprzejmości; dworowanie, wyszydzanie.

Perszeron f. cięższy koń wierzchowy lub powozowy, także ciężki koń pociągowy, zazwyczaj maści szpakowatej, z rasy hodowanej w północnej Francji.

Pertraktacja ł. zgłębianie, rozważanie; umawianie się, układy.

Perturbacja ł. zamieszanie, zaniepokojenie; zakłócenie w ruchu planety z powodu zbliżania się innego ciała niebieskiego.

Peruka f. fałszywe włosy, nakrycie głowy, naśladujące naturalne uczesanie dla zamaskowania łysiny, (dawniej jako modna ozdoba).

Peruwiański balsam, olejek, z drzewa południowo amerykańskiego, ciemno-brunatny, pachnący przyjemnie, używany jako lek i jako pachnidło.

Peryferja g. obwód koła lub wogóle jakiejś płaszczyzny krzywą linją zamkniętej.

Peryfraza g. omówienie, figura retoryczna, której używamy, gdy, zamiast nazwać po imieniu rzecz lub pojęcie, omawiamy je kilku lub więcej wyrazami określającemi.

Perykopy g. rozdziały, ustępy z Pisma Św. objaśniane w kościele.

Perymetr g. okrąg, obwód figury gieometrycznej; w okulistyce instrument używany do mierzenia pola widzenia.

Perypatetycy g. dosł. „przechadzający się“; zwolennicy filozofji Arystotelesa (perypatetycznej).

Perypatetyczna filozofja, filozofja Arystotelesa, nazwana tak od jego zwyczaju przechadzania się w czasie wykładu; następnie filozofja jego szkoły.

Perypetja g. nagła niespodziana zmiana losu; przełom w dramacie jako przygotowanie do katastrofy.

Peryspryt f. uzrocz; okołoduch (termin spirytystyczny) ob. Astralny.

Perystaltyczny ruch g. ruch robaczkowy kiszek.

Perystyl g. w greckiem budownictwie kolumnada, otaczająca ze wszystkich stron nienakryty dziedziniec; przedsionek wsparty na kolumnadzie, przejście lub galerja otoczona kolumnami.

Peseta moneta hiszpańska = 4 realom (około 30 kop.).

Pesymista ł. człowiek dopatrujący we wszystkiem złą stronę, nie wierzący w powodzenie, w szlachetność ludzką, w każdym wypadku oczekujący najgorszych następstw.

Pesymizm ł. pogląd filozoficzny, dowodzący, że na świecie więcej jest cierpień niż szczęścia, że w ogóle szczęście nie istnieje, że jest złudzeniem; skłonność do wynajdywania we wszystkiem złych stron, do widzenia wszystkiego w czarnych barwach.

Petarda f. przyrząd z nabojem prochu, służący do wysadzania w powietrze, łamania cienkich murów; kładziony na szynach kolejowych służy jako sygnał, ostrzegający maszynistę wybuchem o niebezpieczeństwie.

Petent ł. proszący, podający petycję.

Petit f. gatunek drobnego druku.

Petit comité f. en petit comité (a͡ę pti komité) w szczupłym gronie przyjaciół.

Petitio principii ł. w logice: sofizmat polegający na przyjęciu za wiadome tego, co jeszcze nie jest dowiedzione.

Petits fours f. (pti fur) drobne suche ciasteczka, herbatniki.

Petrofacta ł. skamieniałości.

Petrografja g. część gieologji, zajmująca się skupieniami minerałów czyli skałami, opisanie skał.

Petroleum ł. olej skalny, nafta.

Petryfikacja ł. proces kamienienia.

Petycja ł. prośba, podanie, żądanie; prośba wnoszona do władz w sprawach, tyczących się ogółu.

Petyneta w. delikatne tkanie z bawełny i jedwabiu w desenie o tle podobnem do koronkowego.

Pfalzgraf n. hrabia palatyn, w Niemczech w średnich wiekach tytuł wysokiego urzędnika dworskiego, zastępca króla, także sędzia w sprawach między królem i książętami.

P. f. v. na bilecie wizytowym: pour faire visite f. (pour fer wizit) dla złożenia wizyty.

Philemon ob. Filemon.

Phtisis g. (ftizis) suchoty.

Phylloxera g. ob. Filoksera.

Pia causa ł. cel dobroczynny, miłosierny.

Pia desideria ł. dosł. pobożne życzenia; przen. pragnienia, dążności i cele trudne lub zgoła niemożliwe do urzeczywistnienia w praktyce.

Pia fraus ł. dosł. pobożny podstęp; przen. oszukaństwo, podstęp lub kłamstwo w jakimkolwiek szlachetnym celu.

Pianino w. „mały fortepjan“, rodzaj fortepjanu skróconego tem, że struny naciągnięte są pionowo.

Pianissimo ł. w muzyce: jaknajciszej, najlżej.

Pianista f. grający koncertowo na fortepjanie.

Piano ł. w muz. lekko, cicho.

Piassava hiszp. włókno pewnego gatunku palmy, używane do wyrobu szczotek.

Piastr w. moneta włoska, hiszpańska i turecka rozmaitej wartości.

Piazza w. (pjaca) plac, rynek.

Piazzetta w. mały plac, placyk.

Pic f. (pik) wyniosły szczyt górski, ostro zakończony, skalisty i samotnie wznoszący się.

Picadores ob. Pikador.

Piccolo w. (pikolo) mały; moneta zdawkowa włoska.

Piccolo flauto ob. Pikulina.

Pick pocket a. (pik poket) rzezimieszek, złodziej kieszonkowy.

Pidgin-English a. Pigeon-English a. (pidż’n inglisz) angielsko-chiński żargon, złożony z poprzekręcanych wyrazów angielskich, używany w Chinach.

Pièce f. (pjes) kawałek, część; sztuka (teatralna, utwór muzyczny, literacki); pokój, każda oddzielna składowa część mieszkania.

Pièce à tiroirs f. sztuka teatralna t. zw. szufladkowa, w której sceny luźno połączone, nie wiążą się z sobą konsekwentnie i logicznie na siebie wzajemnie nie wpływają.

Pied à terre f. (pje ta ter) mieszkanie, które zajmuje się rzadko, w przejeździe, urządzone w tym celu, aby zawsze było gdzie zajechać i zatrzymać się.

Piedestał f. podstawa kolumny, pomnika lub posągu; wywyższenie.

Pielgrzym pątnik, wędrownik odbywający podróż do miejsc świętych.

Piemia g. zakażenie krwi.

Pierrot f. (pjero) komiczna osoba francuskiej pantomimy, nosząca szerokie białe ubranie z wielkiemi guzami i biały szpiczasty kapelusz; osoba przywdziewająca strój P-a podczas zabawy kostjumowej.

Piezometr g. przyrząd do mierzenia stopnia ściśliwości płynów.

Pifferaro w. włoski kobziarz wędrowny.

Pigmejczyk g. karzełek, malutki człowieczek.

Pigment ł. barwnik we krwi, nadający kolor skórze i włosom ludzi i zwierząt.

Pijarzy ł. zakon pod nazwą Zgromadzenia szkół pobożnych, który wziął za zadanie kształcenie młodzieży i podnoszenie oświaty krajowej.

Pik f. jeden z czterech kolorów w kartach do gry.

Pika f. broń ręczna, złożona z długiego drzewca, zakończonego ostrym żelaznym grotem, włócznia, dzida.

Pikador hiszp. w hiszpańskich walkach byków uczestnik, walczący konno z włócznią (piką) w ręku.

Pikantny f. korzenny, pieprzny, ostry, szczypiący; zaostrzający ciekawość; drastyczny, lubieżny.

Pikelhauba n. kask noszony przez wojsko pruskie; zakończony na szczycie ostrym grotem.

Pikieta f. mały oddział żołnierzy, stojący na czatach lub w pobliżu straży, aby ją wzmocnić w razie potrzeby, placówka; rodzaj gry w karty.

Pikle a. młode jarzynki zamarynowane w occie z korzeniami.

Piknik f. uczta, wycieczka, zabawa składkowa.

Pikować f. kłuć, draźnić, dojmować, docinać; wzorzysto przeszywać materjał.

Piktografja g. pismo obrazowe.

Pikulina w. flecik wyższy o oktawę od zwykłego fletu.

Pilastr ł. czworograniasty słup, wpuszczony połową lub większą częścią w mur z którego wystaje, dla wzmocnienia tego muru lub jako ozdoba.

Pilokarpina g. alkaloid z liści Jaborandi, krzaku rosnącego w Brazylji, używany jako środek leczniczy.

Pilot f. sternik wprowadzający okręt do portu.

Pilot-charts a. (pajlot czarts) karty ze spisanemi na nich wynikami spostrzeżeń meteorologicznych na morzu, na podstawie których pewniej można kierować statkiem.

Pilotowanie f. wbijanie za pomocą kafaru pali, zaostrzonych na jednym końcu, w grunt mokry lub niestały, aby uzyskać trwałą podstawę.

Pilaw a. Pilaf tur. ulubiona wschodnia potrawa, złożona z tłustej baraniny gotowanej z ryżem.

Piment f. drzewo wysp antylskich, którego niedojrzałe suszone jagody znane są pod nazwą pieprzu angielskiego, a liście p. n. ziela angielskiego.

Pinacle f. (pinakl) w architekturze szpiczaste zakończenie wieżyczki; najwyższa część budynku, szczyt.

Pinakoteka g. zbiór obrazów w północnem skrzydle Propyleów na Akropolu w Atenach; galerja obrazów i zbiór dzieł sztuki.

Pince-nez f. (pęs ne) nanośniki, okulary niezakładane za uszy, binokle.

Pincety f. (pęsety) małe sprężynowe szczypczyki do chwytania drobnych przedmiotów (np. części werku zegarka), także do chwytania i przytrzymywania błon, naczyń przy operacjach chirurgicznych.

Pinchebeak a. (pinczbik) powłoka metalowa, przypominająca złoto, będąca mieszaniną miedzi i cynku, używana do przyozdobienia wyrobów przemysłowych.

Pinczer a. mały pies, pokryty długim kudłatym włosem.

Pinxit ł. „wymalował“, podpis z boku pod obrazem.

Pion w. sznurek z ciężarkiem na końcu, wskazujący kierunek prostopadły do poziomu.

Pionek f. pieszek (figura w szachach); przen. człowiek będący narzędziem w czyichś ręku.

Pionjer f. żołnierz, przeznaczony do pełnienia służby technicznej lub inżynierskiej (wytykania dróg, budowania mostów, sypania szańców i t. p.); osadnik amerykański, trzebiący lasy dziewicze; człowiek torujący innym drogę, krzewiący postęp, oświatę, cywilizację.

Pionowy, prostopadły do poziomu.

Pipa, beczułka podłużna, używana w Hiszpanji do wina i araku.

Pipeta, Pipetka f. przyrząd do zaczerpnięcia małej ilości płynu, składający się z lejka, zakończonego długą rurką i zamkniętego błoną, lub z rurki szklanej, osadzonej w rurce gutaperkowej, zamkniętej z jednego końca.

Piquant ob. Pikantny.

Piramida g. bryła gieometryczna, złożona z szerokiej podstawy, tworzącej figurę prostolinijną i tyluż trójkątów zbiegających się we wspólnym wierzchołku, ile podstawa ma boków, ostrosłup; olbrzymi grobowiec dawnych królów egipskich kształtu czworobocznego ostrosłupa.

Piramidalny g. o kształtach piramidy lub ostrosłupa; przen. ogromny, olbrzymi.

Pirat f. rozbójnik morski, korsarz.

Piraterja f. rozbójnictwo morskie, korsarstwo.

Piroga hiszp. wązkie czółno, wydrążone w pniu drzewa lub wyrobione z kory, używane przez Indjan płd. Ameryki i dzikich wyspiarzy oceanu Wielkiego.

Piroksylina g. bawełna strzelnicza, oczyszczona bawełna, nasycona mieszaniną kwasu siarczanego z dymiącym kwasem azotnym, używana jako materjał wybuchowy, (rozpuszczona w eterze lub alkoholu ma zastosowanie w medycynie i fotografji jako kolodjum).

Pirometr, Piroskop g. przyrząd do oznaczania bardzo wysokich temperatur, których termometr rtęciowy wskazać nie może.

Pirotechnika g. sztuka przygotowywania ogni sztucznych.

Piruet f. szybkie okręcenie się w miejscu wkoło na jednej nodze, opartej na końcach palców.

Piryty g. iskrzyki, związki naturalne siarki z metalami.

Piscem natare doces ł. uczysz rybę pływać? (mówi się o zarozumiałych dających rady rozumniejszym, lub lepiej się znającym na danym przedmiocie).

Piscyna ł. miejsce w zakrystji do zlewania wody, w której myto naczynia święte i prano bieliznę kościelną; naczynie, w którem starożytni przechowywali żywe ryby.

Pistacja f. drzewko, rosnące w Syrji i Persji, dostarczające owocu, którego nasienie oleiste, zwane zielonym migdałem, używane bywa w cukiernictwie.

Pistol w. złota moneta różnej wartości, używana dawniej w Hiszpanji, Włoszech, Francji, Szwajcarji, Niemczech i Danji.

Pistolet f. krótka ręczna broń palna.

Piston f. w broni palnej: przyrządzik metalowy z masą zapalną wewnątrz, nakładany na sztyft z otworkiem prowadzącym do naboju; klapa czyli wentyl u trąbki.

Piu w. (w muz.) więcej.

Pium desiderum ł. ob. Pia desideria.

Piunezka f. sztyfcik, którym przytwierdza się papier do deski, pluskiewka.

Piuri a. barwa indyjska, żółty barwnik przyrządzany w Bengalu z moczu krów, karmionych liśćmi mangowemi, używany w malarstwie olejnem i akwarelowem jako farba lakowa.

Piuska ł. czapeczka księża.

Pizang, rodzaj bananu, odznaczający się owocami mączystemi, przypominającemi w smaku kartofle.

Pizański mur, mur zrobiony z gliny ubitej ze słomą.

Pizolit g. wapniowiec, złożony z pozlepianych z sobą okrągłych ziarenek węglanu wapnia, wielkości grochu; grochowiec.

Pizzicato w. w muzyce granie na instrumentach smyczkowych nie smyczkiem, lecz szarpiąc struny palcami.

Pjetyści ł. zwolennicy doktryny chrześcijańskiej, dążącej zrazu do podniesienia uczuć religijnych i czynnej działalności chrześcijańskiej, doktryny która popadła z czasem w oschłe trzymanie się formułek i niewyrozumiały fanatyzm.

Pjetyzm ł. doktryna wyznawana przez pjetystów; podniesione uczucie religijne, gorliwość religijna; cześć, poszanowanie w odnoszeniu się do kogoś lub czegoś.

Pl. albo plur. = pluralis ł. liczba mnoga.

Placer a. (pleser) pole złotonośne, piaski złotonośne w rzece.

Placetum regium a. placet ł. zezwolenie panującego na ogłoszenie i wykonywanie rozporządzeń papieskich.

Plackomendant n. oficer, sprawujący nadzorczą władzę w sprawach wojskowych nad większą załogą miasta lub twierdzy.

Placmajor n. oficer, kierujący biurowemi sprawami komendy, przydany do pomocy głównemu komendantowi miasta lub twierdzy.

Plafon ł. sufit ozdobiony malowidłami, stiukiem lub rzeźbą.

Plagjat ł. kradzież literacka lub artystyczna, przywłaszczenie cudzych pomysłów i podawanie ich za własne.

Plagjator ł. pisarz wypisujący ustępy z obcych dzieł i podający je za własne.

Plaid ob. Pled.

Plain chant f. (plę sza͡ę) ob. Gregorjański śpiew.

Plajta hebr. podstępne bankructwo.

Plaka f. ob. Plaque.

Plakat f. ogłoszenie umieszczone w miejscach widocznych, na murach ulicznych.

Plan ł. naprzód obmyślany w szczegółach sposób wykonania jakiegoś przedsięwzięcia; w głównych punktach wytknięty szkic, zarys jakiejś pracy; pomniejszony rysunek budynku lub miejscowości, dający obraz miejsca, zajętego przez przedmiot, położenia i stosunkowych wymiarów pojedyńczych części; poziome przecięcie; projekt budynku lub robót inżynierskich ob. sytuacyjny plan.

Plandeka n. płótno nieprzemakalne do przykrywania towarów lub rzeczy.

Planeta g. ciało niebieskie biegnące naokoło słońca po drodze zbliżonej do koła i otrzymujące od niego światło i ciepło.

Planetarium ł. przyrząd naukowy, przedstawiający przy pomocy mechanizmu zegarowego lub poruszania korbą nasz układ słoneczny i ruch planet dokoła słońca.

Planetarny a. słoneczny system, w astr. nazwa pewnych fizycznych całości, składających się z wielkich ciał niebieskich zw. słońcami i pewnej ilości mniejszych (planet) ciał krążących około nich.

Planetoidy g. małe planety, niedostrzegalne prawie gołem okiem, krążące dokoła słońca w liczbie około 300, asteroidy.

Planiglob ł. mapa gieograficzna półkuli ziemi lub nieba.

Planimetr a. Integrator, przyrząd do mechanicznego mierzenia powierzchni figur płaskich.

Planimetrja g. część gieometrji, zajmująca się linjami i powierzchniami płaskiemi: gieometrja płaska.

Planktony g. drobniutkie organizmy żyjące na powierzchni lub blizko powierzchni oceanu.

Planografja ł.-g. sposób drukowania z powierzchni płaskich, równych, na których rysunek nie jest ani wgłębiony ani wypukły.

Planować f. układać plany, projektować; maczać papier drukowy w wodzie z klejem, żeby na nim atrament nie zalewał.

Plansza f. płyta rytowana do odbijania z niej rycin; rycina, sztych.

Plant f. nasyp pod kolej żelazną; planty, plantacje: nasypy; sztucznie urządzone miejsca do przechadzek, obsadzone drzewami i krzewami.

Plantacja ł. obszar gruntu użyty pod uprawę roślin przemysłowych; sadzenie i uprawa tychże roślin.

Plantator ł. uprawiający na większą skalę rośliny przemysłowe; właściciel plantacji (zwłaszcza w Ameryce).

Plantować ł. wyrównywać powierzchnię gruntu, niwelować teren, aby przedstawiał równą płaszczyznę, sadzić rośliny.

Plaque f. wyroby platerowane ob. Platerowanie.

Plasować f. umieszczać.

Plasma g. minerał, drogi kamień, ciemno-zielona odmiana chalcedonu.

Plaster n. lek do zewnętrznego użytku w postaci masy, rozsmarowanej na tkaninie do przykładania na stłuczenia, rany, owrzodzenia i t. p.

Plastron f. w zbroi blacha kirysu osłaniająca piersi; skórzany, miękko wysłany napierśnik dla ochrony od ciosu rapirem przy nauce fechtunku; płaskie przybranie ubioru na piersiach; przen. iron. osoba, towarzysząca komu dla opieki, przyzwoitości; nudny a nieunikniony towarzysz.

Plastyczne g. sztuki te ze sztuk pięknych, które obejmują dzieła, przedstawiające się oczom w kształtach bryłowatych (architektura, rzeźba, snycerstwo).

Plastyczność g. wypukłość, bryłowatość; zdolność przyjmowania i zachowywania nadawanych kształtów (taką właściwość ma np. glina); zaleta rysunku, malowidła, w którem przedmioty bryłowato odskakują od tła, mają naturalną wypukłość; w utworze literackim barwność stylu, dająca obrazy, odznaczające się wielką prawdą życiową, które niemal widzimy oczami.

Plastyczny g. dający się urabiać w dowolne kształty; wypukły, bryłowaty; obrazowy, barwny.

Plastyka g. sztuka tworzenia z materjałów miękkich (glina, wosk) lub twardych (marmur) przedmiotów w ich kształtach naturalnych lub zmniejszonych albo powiększonych, uwydatnianie, wyrazistość.

Platan, piękne duże drzewo amerykańskie o liściach szerokich, spodem omszonych, podobne do jaworu.

Plattdeutsch n. djalekt ludowy używany w północnych Niemczech.

Platerowanie f. powlekanie wyrobów miedzianych warstwą srebra lub złota; pokrywanie płyty jakiego metalu blaszką innego metalu, aby obie tworzyły jakby jedną masę.

Platforma f. dach płaski; miejsce sztucznie podwyższone i wyrównane; łoże działa; podwyższony pomost przed dworcem kolejowym, to samo co peron; otwarta część wagonu osobowego; wagon towarowy nie przykryty; rodzaj wozu z szeroką płaską płytą do stawiania lub kładzenia na nią ciężarów.

Platoniczna miłość g. miłość idealna, duchowa, pełna czci, wolna od zmysłowości.

Platonizm g. filozofja Platona, której podstawą jest świat idei.

Platyna hiszp. najcięższy ze szlachetnych metali, koloru biało-szarawego.

Plaudite cives ł. bijcie oklaski obywatele! słowa wygłaszane po zakończeniu przedstawienia w teatrach rzymskich.

Plazma g. ciało białkowate, półpłynne, stanowiące pierwiastkową materję składową tworów organicznych, to samo co protoplazma; płynne osocze krwi żółtawo bezbarwne.

Plaża f. morskie wybrzeże płaskie i otwarte, z łagodną spadzistością ku morzu.

Plebejusz ł. w starożytnym Rzymie człowiek z gminu, z ludu, nie posiadający praw obywatelskich.

Plebiscyt ł. w starożytnym Rzymie uchwała zapadła na zgromadzeniu plebsu, któremu przewodniczył trybun; uchwała narodowa wynikła z głosowania powszechnego.

Plebs ł. lud, gmin.

Pled a. rodzaj płaszcza górali szkockich z grubej wełnianej kraciastej tkaniny; szal wełniany gruby w szkocką kratę.

Plein air (plę ner) kierunek nowszej szkoły malarzy, polegający na przedstawianiu przedmiotów w pełnem świetle, unikając ostrych kontrastów światła i cieniów, efekt kolorystyczny oddający przejrzystość powietrza i bogactwo światła.

Plein pouvoir f. (plę puwuar) pełnomocnictwo, pełna władza, zupełna swoboda działania.

Plejada g. gromada małych gwiazd w konstelacji Byka; przen. w starożytności 7 poetów z czasów Ptolemeusza Filadelfosa; w liter. francuskiej 7 pisarzy z czasów Henryka III i 7 z czasów Ludwika XIV; w ogóle szereg znakomitych pisarzy mniej więcej jednoczesnych.

Plejzerowany n. zraniony, skaleczony bronią białą.

Plenarne zebranie n. zgromadzenie się wszystkich członków pewnej instytucji dla narad, walne posiedzenie.

Plenipotencja ł. pełnomocnictwo, upoważnienie do działania w sprawach danej osoby.

Plenipotent ł. pełnomocnik upoważniony przez mocodawcę do działania w jego imieniu; zarządzający majątkiem i interesami wielkich właścicieli ziemskich.

Plenum ł. ogół, wszyscy.

Plenus venter non studet libenter ł. pełny brzuch przeszkadza do pracy; przen. wyrażenie stosowane do ludzi bogatych, którzy mając byt zapewniony, nie poczuwają się do obowiązku pracowania dla społeczeństwa.

Pleonast minerał, drogi kamień, czarna odmiana spinalu.

Pleonazm g. większa ilość wyrazów lub zdań aniżeli potrzeba do określenia rzeczy, wada stylu przeciwna zwięzłości (P. rozmyślnie użyty w stylu pięknym dodaje mu siły i dobitności).

Plesymetr g. płytka z kości słoniowej, służąca wraz z młoteczkiem do opukiwania lekarskiego; ob. Perkusja.

Plethora g. krwistość całego organizmu (jako oznaka zdrowia) lub też oddzielnych części ciała.

Pleura g. opłucna, błona wyścielająca wnętrze klatki piersiowej.

Pleureuse f. (plöröz) białe obszycie sukni żałobnej pokryte czarną krepą.

Pleuritis, Pleuroza ł. zapalenie opłucnej.

Pliant f. (plija͡ę) lekkie, przenośne, składane krzesełko bez oparcia.

Plié f. ruch w tańcu ze zgięciem kolan.

Plik ł. zwój, pęk papierów.

Plika ł. kołtun (choroba).

Plioceniczna formacja g. w gieologji wierzchnie najpóźniejsze warstwy pokładów trzeciorzędowych.

Plisa f. gładkie przybranie sukni damskiej w rodzaju taśmy.

Plomba f. ołowiana pieczęć przy towarach jako znak opłaconego cła; masa (kit lub metal) wypełniająca zepsuty ząb.

Pludry n. szerokie fałdziste spodnie, sięgające tylko do kolan.

Plombowanie f. przyczepianie ołowianej pieczęci na towarach; wypełnianie zęba zepsutego kitem lub metalem.

Plumpudding a. (plömpuding) narodowa potrawa angielska, przyrządzana z mąki i tłuszczu wołowego z rozmaitemi przyprawami.

Pluralis ł. w gram. liczba mnoga.

Plus ł. w matematyce znak dodawania lub wielkości dodatniej, wyobrażany przez prosty krzyżyk (+); więcej, przewyżka.

Plus catholique que le pape f. (pliu katolik kö lö pap) dosł. lepszy katolik niż sam papież; zanadto gorliwy.

Plus licytant ł. ten, kto daje największą cenę na licytacji.

Plus minus ł. mniej więcej.

Plus potest negare asinus, quam probare philosophus ł. więcej wad może wykazać osieł, niż zalet filozof; wyrażenie stosowane do niepowołanych krytyków, którzy radzi wyszukują wady, aby pokazać swoje znawstwo, a pomijają zalety, którychby stworzyć nie potrafili.

Plusquamperfectum ł. w gram. czas zaprzeszły.

Plusz f. tkanina jedwabna, wełniana lub bawełniana, podobna do aksamitu, lecz odróżniająca się dłuższym włosem.

Pluta ł. ulewa, słota.

Plutokracja g. arystokracja pieniężna, warstwa społeczna, złożona z najbogatszych ludzi bez względu na pochodzenie; bogacze; wpływ bogaczów na rządy kraju.

Pluton g. w wierzeniach starożytnych bożek piekieł i świata podziemnego.

Pluton f. oddział wojska.

Plutoniczna teorja, pogląd przypisujący utworzenie się skorupy ziemskiej sile ognia wewnętrznego ziemi.

Plutoniczne a. ogniowe skały, utworzone skutkiem stygnięcia roztopionej masy law pierwotnych.

Plutoniczny g. powstały skutkiem działania ognia podziemnego.

Plutus ł. bożek bogactw.

Pluwjał ł. niegdyś rodzaj płaszcza, którym osłaniał się kapłan podczas deszczu, słoty, przy sprawowaniu publicznych procesji; z czasem przetworzony w ozdobną kapę, wkładaną w czasie uroczystych ceremonji kościelnych.

Pluwjometr ł. przyrząd do mierzenia ilości opadów atmosferycznych (spadłego deszczu, śniegu, gradu i t. p.) deszczomierz.

Płatnerz n. rzemieślnik wyrabiający zbroje.

P. m. = Pro memoria ł. dla pamięci.

Pneumatometr ob. Pneumometr.

Pneumatyczna machina g. pompa powietrzna, przyrząd służący do wydalania powietrza z przestrzeni hermetycznie zamkniętych.

Pneumatyczna poczta, urządzenie do przesyłania listów i posyłek w wagonikach przepychanych przy pomocy siły ścieśnionego powietrza przez rury biegnące pod ziemią.

Pneumatyczny g. oparty na własnościach zgęszczonego lub rozrzedzonego powietrza.

Pneumatyk g. w kołowcu (rowerze) bandaż gumowy na koła, napełniony zgęszczonem powietrzem.

Pneumatyka g. część mechaniki, obejmująca naukę o równowadze i ruchu gazów, aeromechanika.

Pneumometr g. ob. Spirometr.

Pneumonja ł. zapalenie płuc.

Pnyx g. plac w starożytnych Atenach, gdzie odbywały się zgromadzenia ludowe.

Poco w muz. trochę.

Poco a poco w. w muz. stopniowo.

Podagra g. choroba z nabrzmieniem stawów u nóg, artrytyzm w nogach.

Podest w. rozszerzony pomost pomiędzy kondygnacjami schodów.

Podesta w. burmistrz i wójt we Włoszech.

Podium ł. u starożytnych Rzymian wywyższenie dokoła areny cyrkowej, murem od niej oddzielone, z miejscami dla senatorów, posłów zagranicznych, westalek; pomost podwyższony dla łatwiejszego widzenia, co się wokoło odbywa, lub podwyższona platforma, skąd patrzeć można (np. w panoramie).

Podminować f. zrobić podkop, podłożyć miny; zachwiać w podstawach; przen. podkopać w opinji publicznej.

Poemat g. większy utwór poetyczny.

Poeta ł. człowiek niezwykle odczuwający estetyczne wrażenia i podniosłe nastroje ducha, obdarzony talentem wypowiadania ich pięknie i wywoływania w innych podobnych obrazów i uczuć, wieszcz, rymotwórca; przen. marzyciel gardzący prozą życia.

Poetyczny ł. pełen poezji, idealny, wzniosły, budzący wrażenia piękne i stany duszy wzniosłe; obrazowy, ubarwiony przenośniami.

Poetyka g. wykład i teorja poezji.

Poetyzować ł. marzyć, idealizować.

Poezja g. sztuka wywoływania słowami podniosłych uczuć i wysokich nastrojów duszy, malowania harmonijnym językiem pięknych obrazów i budzenia estetycznych wrażeń; utwór wierszowany; iron. mrzonka, nie dająca zastosować się w życiu praktycznem.

Poganizm ł. bałwochwalstwo.

Poi w. potem; e poi la coda, a potem zakończenie.

Point f. (puę) koronka niciana, ręcznie robiona.

Point d’argent, point de Suisse f. (puę darża͡ę, puę de siuis) dosł. niema pieniędzy, niema Szwajcara; przen. wyrażenie używane w znaczeniu, że darmo nic otrzymać nie można; pochodzi z czasów gdy Szwajcarowie służyli jako najemne wojska.

Point de vue f. (puę de wiu) punkt widzenia, zapatrywania.

Point d’honneur f. (puę donör) punkt honoru.

Pointe f. (puęt) ostro zakończony szczyt; słówko dowcipne ostre a wytworne.

Polarna gwiazda ł. gwiazda biegunowa północna.

Polarność ł. własność magnesu zwracania się ku biegunowi północnemu.

Polarny ł. biegunowy, podbiegunowy.

Polaryzacja ł. zmiana fizycznych własności promieni światła przy przejściu przez niektóre ciała przezroczyste lub przy odbiciu.

Polemika g. spór naukowy, religijny, polityczny i t. p. prowadzony publicznie przy pomocy pisanych lub drukowanych rozpraw, artykułów dziennikarskich i t. d.

Polemizować g. prowadzić spór piśmienny.

Polenta w. narodowa włoska potrawa, przyrządzana z mąki kukurydzanej, to samo co węgierska mamałyga.

Polerowanie f. nadawanie przedmiotom powierzchni gładkiej i połyskującej; przen. okrzesywanie, kształcenie.

Poliandrja g. zwyczaj poślubiania kilku mężów (u niektórych dzikich ludów).

Polichromja g. wielobarwność, w budownictwie i rzeźbie ozdabianie ornamentów różnobarwnemi malowidłami.

Policja f. instytucja rządowa mająca na celu czuwanie nad porządkiem i bezpieczeństwem publicznem.

Poliemia g. pełnokrwistość.

Polifiletyczny g. tyczący się polifiletyzmu, wyprowadzający pochodzenie od wielu gatunków pierwotnych.

Polifiletyzm g. teorja wyprowadzająca gatunki jestestw organicznych od wielu gatunków pierwotnych.

Polifoniczny g. w muz. wielogłosowy.

Poligamja g. wielożeństwo, związek małżeński jednego mężczyzny z kilku kobietami.

Poliglota g. człowiek mówiący wieloma językami.

Poligon g. wielokąt, wielobok; w sztuce wojennej szaniec wieloboczny zamknięty.

Poligon artyleryjski, pole ograniczone do ćwiczeń w strzelaniu z dział.

Polihistor g. uczony, posiadający wszechstronne wiadomości w rozmaitych dziedzinach wiedzy (zwłaszcza w historji i literat.).

Polihistorja g. wszechstronne wykształcenie naukowe.

Polihymnia g. muza pieśni lirycznej, wymowy i muzyki (przedstawiana z lirą).

Poliklinika g. nauka praktyczna medycyny na chorych w ich mieszkaniach prywatnych pod nadzorem profesora.

Polimerja g. wielokrotność (w chemji).

Polimeryczne g. ciała, ciała złożone z jednakowych pierwiastków chemicznych, różniące się atoli ilością składowych atomów.

Polimorficzne g. ciała, mające jednakowy skład chemiczny, ale tworzące kryształy odmiennego kształtu.

Polimorfizm g. wielokształtność, zjawisko polegające na tem, że jeden i ten sam utwór (związek chemiczny, roślina, zwierzę) może istnieć w kliku różnych, ale zawsze stałych, jemu tylko właściwych formach.

Polip g. żyjątko morskie, należące do typu jamochłonnych, o ciele galaretowatem i wielu ramionach, otaczających otwór ustny, zwierzokrzew; chorobliwa narośl, rozwijająca się na błonie śluzowej różnych narządów i jam ciała.

Polisa f. dowód asekuracyjny towarzystwa ubezpieczeń.

Poliskop g. szkło o wielu ścianach, przedstawiające jeden przedmiot w licznych odbiciach.

Polispast g. blok złożony do podnoszenia wielkich ciężarów.

Poliszynel f. charakterystyczno-komiczna postać farsy ludowej; marjonetka z garbem z przodu i z tyłu, pajac.

Politechnika g. ogół wyższych nauk i wiadomości potrzebnych w sztukach i przemyśle; wyższa szkoła techniczna.

Politeizm g. wiara w wielu bogów, wielobóstwo.

Politura f. gładkość i połysk, nadawane sztucznie wyrobom z drzewa; przen. ogłada.

Polityczna ekonomja, nauka gospodarstwa społecznego, rozpatrująca gospodarczą działalność człowieka i podająca środki podniesienia ogólnego dobrobytu.

Polityczny g. odnoszący się do polityki, mający związek z polityką; przen. ostrożny, zręczny, grzeczny, układny.

Polityk g. mąż stanu; zajmujący się polityką.

Polityka g. sztuka rządzenia państwem i utrzymania stosunków z obcemi państwami; grzeczność, przebiegłość.

Politykować g. rozprawiać o polityce; udawać, być nieszczerym.

Politypja g. wykonywanie wielu odbitek drukowych; druk ozdób, np. winjet.

Polnische Wirtschaft n. (polnisze wirtszaft) polska gospodarka, wyrażenie ironiczne, jednoznaczne z nieładem, bezrządem.

Polonez f. taniec narodowy polski polegający na poważnym pochodzie szeregu par, wykonywających różne obroty pod przewodnictwem jednej pary; muzyka do tego tańca.

Poloneza, rodzaj sukni damskiej z niewcinanym stanikiem.

Polor f. gładkość, połysk; ogłada, grzeczność.

Polucja ł. mimowolny wypływ nasienia, zmazanie nocne.

Połynja r. w okolicach podbiegunowych wielki kanał lub jezioro wśród lodów, pokryte cienkim lodem.

Pomada f. kosmetyk służący do smarowania włosów, składający się z oczyszczonego tłuszczu, wosku i pachnideł.

Pomolog g. uczony znawca owoców.

Pomologiczny g. owocowy.

Pomologja g. naukowa znajomość gatunków owoców; nauka o hodowli drzew i krzewów owocowych.

Pomona ł. starorzymska bogini owoców; opis owoców ogrodowych.

Pompa f. przyrząd do podnoszenia cieczy z poziomu niższego do wyższego przy pomocy ciśnienia atmosferycznego.

Pompa g. wystawność, okazałość, przepych.

Pompatycznie g. wystawnie, okazale; górnie; napuszenie.

Pompjer f. członek straży ogniowej, obsługujący sikawkę.

Pompon f. ozdoba ubrania, wyrobiona w kształcie gałki ze strzyżonego jedwabiu, wełny lub bawełny.

Poncz a. napój z wody, araku, cukru i cytryn.

Ponderabilia ł. ciała ważkie.

Poniter f. uczestnik gry, grający przeciw bankierowi.

Poniterować f. stawiać na kartę (w grze), obłożyć kartę stawką.

Pons asinorum ł. dosł. ośli most, podręczniki bardzo ułatwiające mało pojętnym zrozumienie nauki, (głównie języków obcych).

Ponsza hiszp. rodzaj płaszcza szerokiego bez rękawów, opończa.

Pontifex maximus ł. najwyższy kapłan w starożytnem państwie rzymskiem; dziś tytuł dawany Głowie Kościoła katolickiego t. j. Papieżowi.

Pontonjerzy f. techniczne oddziały wojskowe przeznaczone do stawiania mostów pontonowych na użytek armji w czasie kampanji.

Pontony f. duże płaskie łodzie, na których ustawia się most.

Pontyfikalne nabożeństwo, Msza Św. odprawiana uroczyście przez biskupa w ubiorze pontyfikalnym czyli uroczystym.

Pontyfikalja ł. uroczyste biskupie szaty obrzędowe i insygnja; kapłańskie czynności, których prawo sprawowania przysługuje tylko biskupom.

Pontyfikalny ł. biskupi, biskupowi właściwy, uroczysty.

Pontyfikał ł. księga liturgiczna, zawierająca zbiór przepisów, tyczących się sprawowania obrzędów religijnych przez Papieża i biskupów.

Pontyfikat ł. w starożytności urząd i władza najwyższego kapłana; godność i władza Papieża, także czas trwania rządów papieskich.

Pony a. rasa najmniejszych koni karłowatych hodowanych w zachodniej Europie, także w Chinach i Japonji.

Popelina f. tkanina, której osnowa jest z jedwabiu, a wątek z cienkiej, dobrej wełny.

Populacja ł. ludność, zaludnienie.

Popularność ł. udzielanie się ogółowi, zyskanie wziętości i zaufania u ogółu; przystępność wykładu, zrozumiałość jego nawet dla szerszych mas.

Popularny ł. ogólnie lubiany, jednający sobie wszystkich; przystępny, zrozumiały.

Popularyzować f. upowszechniać, uprzystępniać, czynić łatwo zrozumiałym dla wszystkich.

Porcelana w. najdelikatniejszy i najlepszy wyrób garncarski z kaolinu, odznaczający się czystą białością masy, własnością przeświecania i wydawania dźwięku jak szkło.

Porcja ł. część, cząstka; pewna odmierzona ilość artykułów żywności, wydzielona każdemu w udziale.

Porfir g. skała wybuchowa dawniejszych epok gieologicznych, twarda, zbita, złożona z kryształów kwarcu, feldspatu, miki, połączonych cementem niekrystalicznym, licząca wiele odmian, z których najpiękniejsze są: czerwona i zielona.

Pornografja g. pisma i obrazy treści lubieżnej.

Pororoca, fala morska wsteczna, wchodząca głęboko w ujście rzeki i tamująca jej bieg, zjawisko dające się zaobserwować przy ujściu Amazonki.

Porowatość g. własność ciał posiadania porów, dziurkowatość i gąbczastość.

Port ł. większa przystań morska odpowiednio urządzona, aby okręty w każdej chwili mogły do niej wpływać, dająca im bezpieczne schronienie podczas burzy i chroniąca je od fal tamami; przen. spokojne i bezpieczne schronienie; po burzach życiowych cicha i spokojna egzystencja, odpoczynek.

Portal ł. ozdobne, rzeźbami okryte główne wejście kościoła, pałacu, w ogóle wspaniałej budowli.

Portamento w. (w muzyce) przejście umiejętne od jednej nuty do drugiej, zwykle od górnej do dolnej.

Porta Ottomańska a. Wysoka Porta, rząd turecki, państwo tureckie.

Portatyl ł. ołtarzyk przenośny w kształcie kamiennej tablicy z relikwjami Św., zastępujący stały ołtarz kamienny lub kładziony na ołtarzach nie poświęconych przez biskupa.

Porte-bonheur f. (port bonör) dosł. przynoszący szczęście, rodzaj amuletu jakoby sprowadzającego szczęście; bransoletka w kształcie gładkiego paska złotego lub srebrnego.

Porte-cigarres f. (portsigar) pugilares na cygara, cygarnica.

Porte-crayon f. (port kreją) obsada; w którą wkłada się ołówek.

Portefeuille f. i Portofolio w. patrz: Portfel.

Porte lettres f. (port letr) teczka na listy.

Porte-montre f. (port mątr) podstawka do zegarka.

Porter a. czarne angielskie piwo.

Portfel f. teka do listów lub na papiery; teka z aktami, dokumentami; papiery bankowe, listy zastawne, weksle; przen. godność ministerjalna.

Portjer f. odźwierny, szwajcar.

Portjera f. zasłona u drzwi z ciężkiej wełnianej lub jedwabnej tkaniny.

Porto a. Portorja w. opłata pocztowa od posyłek i listów.

Portret f. podobizna, wizerunek osoby oddany farbami lub na rysunku.

Portwein, ogniste, mocne wino portugalskie z okolic miasta Oporto.

Portyk ł. rodzaj przedsienia lub ganku przed drzwiami wchodowemi, którego sklepienie wsparte jest na szeregu kolumn lub na arkadach.

Pory g. drobniutkie otworki, przerywające masę ciała organicznego i nieorganicznego, wypełnione powietrzem, gazami lub substancją, nie wchodzącą właściwie w skład materji danego ciała; ujścia gruczołów potowych w skórze.

Posejdon g. w wierzeniach starogreckich bóg otchłani morskich, przedstawiony z trójzębem w ręku.

Posesja ł. posiadłość, własność, majątek nieruchomy; dzierżawa.

Posesjonat ł. posiadacz własności gruntowej.

Posesor ł. właściciel, posiadacz; dzierżawca.

Possa n. wesoła błahostka sceniczna, której treść, okraszona niewybrednym dowcipem, polegająca na zabawnem powikłaniu sytuacji i zdarzeń, farsa, burleska, krotochwila.

Postdatować ł. położyć datę późniejszą.

Poste-restante f. (post resta͡ęt) napis na liście lub posyłce, oznaczający że posyłka ma pozostać w urzędzie pocztowym do odbioru przez adresata.

Posterunek n. mały oddział wojskowy lub pojedyńczy żołnierz, stanowiący jedno ogniwo rozrzuconych na pewnej linji straży ochronnych lub obserwujących nieprzyjaciela; policjant lub żandarm, stojący w pewnem oznaczonem miejscu jako straż, i miejsce przezeń zajmowane; przen. miejsce, stanowisko, gdzie ktoś znajduje się z obowiązku; ważne, wybitne stanowisko.

Post factum ł. po spełnionym czynie.

Post festum ł. po uczcie, po uroczystości, zapóźno, po niewczasie.

Post hoc ergo propter hoc ł. dosł. po tem, a więc w skutek tego; formuła filozoficzna, określająca błędne wnioskowania, że z dwu zauważonych wypadków wcześniejszy jest koniecznie przyczyną późniejszego.

Post numerando ł. wypłata po ukończeniu roboty, z dołu.

Post pisces vinum misces ł. po rybie pij wino.

Postscriptum ł. skróc. P. S. dopisek do listu, dodany na końcu po podpisie.

Postulacja ł. żądanie, wymaganie.

Postulat ł. właściwie wymaganie; w nauce zdanie, nie ulegające zaprzeczeniu, zasada konieczna, twierdzenie, od którego zależy szereg innych twierdzeń, którego nie można ani dowieść ani obalić.

Postument ł. podstawa pod figurę, pod pomnik, pod jakiś przedmiot.

Postura ł. postawa.

Postylla ł. wykład Ewangielji na niedziele i święta.

Posybilistyczny ł. możliwy, mogący być uskutecznionym, urzeczywistnionym.

Potas ł. pierwiastek chemiczny, metal lekki, miękki, srebrnej barwy, chciwie łączący się z tlenem, w stanie wolnym w naturze nie spotykany, ale w związkach występujący w wielkiej obfitości.

Pot au feu f. (po to fö) mięso przeznaczone na rosół i sztuka mięsa.

Potaż n. węglan potasu, biała sól łatwo rozpuszczalna, dająca roztwór gryzący, używana do szorowania, fabrykacji mydeł i do wyrobu niektórych gatunków szkieł.

Pot de vin f. (po dö wę) porękawiczne, suma wypłacona po za umówioną ceną przy zawarciu tranzakcji handlowej.

Potencja ł. siła, potęga; silne i wielkie państwo; w mat. potęga, iloczyn jednakowych czynników.

Potencjalna energja, ilość siły, energja zużyta do podniesienia ciała ciężkiego do pewnej wysokości i utrzymania go na niej, utajona zdolność wykonania pracy, gdy przeszkoda zostanie usunięta.

Potencjalny ł. posiadający siłę ukrytą, występującą dopiero przy sposobności.

Potentat ł. mocarz.

Potfisz, Potwal, Kaszalot, Olbrotowiec, zwierzę ssące z rzędu wielorybów, z którego otrzymuje się olbrot cz. spermacet i ambra.

Potpourri f. (popuri) rodzaj bigosu z rozmaitych gatunków mięsa; w muz. utwór składający się z wyjątków z jednej lub kilku oper, wiązanka melodji powszechnie znanych i lubionych.

Poult de soie f. (pu de sua) ciężka francuska tkanina jedwabna, prążkowana, ze słabym połyskiem.

Pour acquit f. (pur akki) kwituję z odbioru (pokwitowanie).

Pourboire f. (purbuar) napiwek, datek udzielany poza płacą należną woźnicom, posłańcom, usługującym i t. p.

Pour la bonne bouche f. (pur la bon busz) na deser.

Pour le mérite f. (pour lö merit) order zasługi.

Pour le roi de Prusse f. (pur lö rua de Prius) dosł. dla króla pruskiego, wyrażenie używane dla określenia trudu poniesionego daremnie, napróżno, bez skutku lub nagrody.

Pourparler f. (purparle) układy, umawianie się, porozumiewanie się.

Pour passer le temps f. (pur passe lö ta͡ę), dla przepędzenia czasu.

Poza f. postawa; układ postaci, mina.

Pozer f. fotograf nadający układ postaci osoby przed zdjęciem fotograficznem; chcący się wydać innym, niż jest w rzeczywistości.

Pozować f. przybierać pewną postawę lub minę; służyć za model; udawać coś.

Pozycja ł. położenie, miejsce, stanowisko; postawa, ułożenie; stan; w rachunkach: szczegółowe cyfry, działy.

Pozytura ł. postawa, to samo co postura.

Pozytyw ł. odbitka z kliszy fotograficznej, gdzie miejsca ciemne i jasne są rozmieszczone tak jak w naturze, t. j. dające obraz rzeczywisty przedmiotu; w potocznej mowie: fotografja.

Pozytywizm ł. kierunek filozoficzny opierający się wyłącznie na ustalonych wynikach nauki, na doświadczeniu.

Pozytywka, rodzaj małej katarynki, umieszczonej w pudełeczkach, zegarach, sprzętach, samogrającej po nakręceniu lub przy pomocy obracania korbą.

Pozytywny ł. twierdzący, dodatni (w przeciwstawieństwie do negatywny); rzeczywisty, uzasadniony, namacalny; pewny, stanowczy.

p. p. = par politesse f. przez grzeczność (napis).

p. p. = per procura (ob.).

pp. skróc. pianissimo (ob.).

P. P. = Praemissis praemittendis ł. na okólnikach: zamiast tytułów i wstępu.

P. p. skróc. praeter propter.

P. p. c. = Pour prendre congé f. (pur pra͡ędr kąże) na bilecie wizytowym: z pożegnaniem.

Pr. acquit ob. pour acquit.

Prado hisz. w miastach hiszpańskich miejsce przeznaczone do publicznych przechadzek, ogród spacerowy.

Praepositio ł. w gram. przyimek.

Praerafaelityzm ob. Prerafaelityzm.

Praesens ł. obecny, teraźniejszy; w gram. czas teraźniejszy.

Praeterita ł. rzeczy minione.

Praeteritum ł. w gram. czas przeszły.

Praeter propter ł. mniej więcej.

Pragmatyczna historja g. sposób przedstawienia dziejów z wykazaniem związku przyczyn i skutków.

Pragmatyczna g. sankcja ł. ustawa państwowa, która na wieczne czasy ma zostać nienaruszona, nic na sile nie tracąc; austrjacka S. P. = następstwo tronu w krajach dziedzicznych austrjackich ustanowione przez Karola VI.

Pragmatyczny g. oparty na logicznym związku rzeczy, ścisły.

Prakryt, nazwa pewnej liczby starożytnych narzeczy ludowych hinduskich.

Praktyczny ł. oparty na praktyce, na doświadczeniu, mający zastosowanie w rzeczywistości, odpowiedni celowi, umiejący zastosować teorję w życiu.

Praktyk ł. mający w czemś wprawę, w czemś biegły.

Praktyka ł. zastosowywanie teorji w rzeczywistości, wykonywanie rzeczywiste czynności, w przeciwstawieniu do poznania jej teoretycznego; wprawa, biegłość nabyta, przy wykonywaniu danej czynności; czynność wykonywana dla nabycia w niej wprawy; czynność zawodowa lekarza lub prawnika; P-i = czynności obrzędowe (religijne); skomplikowane tajemnicze działania.

Praktykant ł. odbywający praktykę, uczący się stosować nabytą teorję w rzeczywistości, sposobiący się doświadczalnie do pracy w pewnym zawodzie.

Pralinki f. migdałki smażone w cukrze; cukierki zrobione ze specjalnie przyrządzonej czekolady.

Prałat ł. duchowny sprawujący wyższy urząd w kościele (biskup, opat, kanonik kapituły).

Prasa f. przyrząd mający na celu wywieranie silnego mechanicznego nacisku na ciała, w celu zmiany ich kształtu, zwiększenia gęstości, odbicia na ich powierzchni pewnych znaków lub odcisków, tłocznia; ogół pism, ogłaszanych drukiem; ogół czasopism; dziennikarstwo i dziennikarze.

Prct. skr. procent, % od sta, odsetek.

Prebenda ł. dobra kościelne, z których dochody pobiera duchowny, w zamian za obowiązki, które spełnia.

Prebendarjusz a. Prebendarz ł. kapłan zarządzający majątkiem duchownym i pobierający z niego dochód.

Precedencja ł. pierwszeństwo, poprzednictwo.

Precedens ł. wypadek poprzedzający inny podobny, mogący zatem służyć za wzór, jak postąpić w takiem samem położeniu.

Preceptor ł. nauczyciel.

Precesja ł. poprzedzanie punktów równonocnych, zjawisko polegające na tem, że oba punkty równonocne nie zajmują na ekliptyce położenia niezmiennego, lecz przesuwają się po niej wciąż bardzo nieznacznie od wschodu ku zachodowi.

Precipitando w. w muz. szybko, bardzo przyśpieszając.

Precjoza ł. rzeczy drogocenne, kosztowności, klejnoty.

Precyzja f. dokładność, ścisłość, zwięzłość; dosadność.

Precyzyjny, oznaczony, dokładny, niezawodny; pewny, wyraźny, punktualny.

Predestynacja ł. przeznaczenie, los.

Predominacja ł. górowanie, przewaga.

Predykant ł. kaznodzieja.

Predykat ł. w gram. orzeczenie.

Predylekcja ł. szczególne upodobanie do czegoś, do kogoś, przekładanie, lubienie czegoś lub kogoś, więcej niż innych (przedmiotów lub osób).

Predyspozycja ł. usposobienie, skłonność do czego; skłonność organizmu do ulegania pewnym chorobom.

Preegzystencja ł. byt uprzedni, istnienie duszy ludzkiej przed połączeniem się jej z ciałem.

Prefacja ł. wstęp, przedmowa; zakończenie drugiej części Mszy Św., modlitwy poprzedzające kanon.

Prefekt ł. u starożytnych Rzymian tytuł pewnej liczby urzędników wojskowych i cywilnych; administracyjny naczelnik departamentu we Francji; dyrektor policji w wielkich miastach; ksiądz wykładający religję w szkołach i seminarjach.

Prefektura ł. okrąg podlegający władzy prefekta, urząd i miejsce urzędowania prefekta.

Preferans f. rodzaj gry w karty; szczególne względy.

Preferować ł. przekładać jedną rzecz albo osobę nad drugą.

Prefiks ł. w gram. przedrostek.

Preiskurant n. cennik.

Prejudykat ł. właściwie przesąd, uprzedzenie; w prawie wyrok sądowy miarodajny dla następnych wyroków, wydawanych w podobnych sprawach; szkodliwe następstwa wynikające dla strony, która nie dopełniła pewnej przepisanej prawnej czynności.

Prekaryjny ł. niepewny, chwiejny, odwołalny, zależny od kogoś lub czegoś.

Prekluzja ł. ostateczny termin, po którego upływie traci się przysługujące prawa.

Prekluzyjny termin ł. termin prawny ostateczny.

Prekonizacja ł. uroczyste mianowanie biskupa przez Papieża w obec zgromadzonych kardynałów.

Prelatura ł. godność prałata.

Prelegient ł. wygłaszający odczyt.

Prelekcja ł. wykład, odczyt.

Preliminarny ł. tymczasowy, wstępny.

Preliminarja ł. układy przedwstępne, tymczasowe, stanowiące przygotowanie do późniejszych stanowczych układów i postanowień.

Preliminarz f. uprzednie obliczenie przypuszczalnych dochodów i wydatków, projekt wydatkowania.

Preliminować, zestawiać i obliczać naprzód przypuszczalne wydatki i dochody.

Preludjum f. w muz. przegrywka, krótkie fantazjowanie na instrumencie przed rozpoczęciem utworu muzycz., krótki wstęp muzyczny; rodzaj krótkiej kompozycji muzycznej na fortepian lub organy.

Premedytacja ł. rozmysł, obmyślanie czego naprzód, z góry obmyślana celowość środków wiodących do czynu, układanie planu, przedsięwzięcia, ze spokojnym rozmysłem.

Premissa ł. przesłanka, w syllogizmie zdanie, z którego drogą rozumowania wyprowadzamy wnioski, jedna z szeregu prawd ogólnych (lub szczególnych), wiodących drogą wnioskowania do pewnej prawdy szczególnej (lub ogólnej) jako wyniku.

Premja ob. Premjum.

Premjer f. naczelnik gabinetu, prezes ministrów.

Premjera f. pierwsze przedstawienie sztuki teatralnej.

Premjować ł. wynagrodzić, przyznać nagrodę.

Premjowa pożyczka, pożyczka państwowa, z którą połączona jest możność wygrania większych lub mniejszych sum, umarzająca się przez losowanie.

Premjum ł. odznaczenie; dodatkowa nagroda za szczególne zalety wyrobu lub lepszą od innych pracę; opłata składana przez ubezpieczonego instytucji ubezpieczającej; rycina lub album otrzymywane bezpłatnie w końcu roku przez członków towarz. sztuk pięknych; bezpłatne dodatki dawane prenumeratorom pism, jako zachęta do prenumeraty.

Premonstratensi a. Norbertanie, zakonnicy reguły Św. Norberta.

Prenotacja ł. notata, uwaga; tymczasowe zwolnienie od użycia stempla.

Prenumerando ł. sposobem przedpłaty, płacąc z góry.

Prenumerata ł. przedpłata z góry na pismo lub dzieło.

Preopinant ł. pierwszy występujący z wnioskiem podczas obrad nad pewną kwestją.

Preparacja ł. przygotowanie.

Preparat ł. przetwór, rzecz, ciało, substancja, nie znajdująca się jako taka w naturze, lecz przygotowana przez człowieka sztucznie, w określonym celu.

Preparat anatomiczny, odpowiednio przygotowane ciało ludzkie lub zwierzęce, służące do doświadczeń w celach naukowych.

Preparat chemiczny, ciała, związki, przygotowane jako materjał do badań chemicznych.

Preparat farmaceutyczny, mieszanina przyrządzona w celu leczniczym, lekarstwo.

Preparatywa f. przygotowania.

Preparować ł. przyrządzać, przygotowywać.

Preponderencja ł. przewaga.

Prepotencja ł. przemożność, przewaga mocy, siły, potęgi, zbytnia moc.

Prerafaelityzm, kierunek w malarstwie, nawracający do sposobu malowania malarzy włoskich przed Rafaelem.

Prerje f. bezdrzewne równiny w Ameryce północnej, północno-amerykańskie stepy.

Prerogatywy ł. przywileje, prawa dające wyjątkowe ulgi, uchylające od ogólnych ustaw krajowych; szczególne względy, pierwszeństwo.

Presbiopja g. dalekowzroczność, wada wzroku właściwa starcom i powiększająca się z wiekiem, powstająca wskutek spłaszczenia soczewki i zmniejszonej zdolności akomodacji oka.

Presbiter g. kapłan mający prawo odprawiania Mszy Św. i udzielania Sakramentów Św.

Presbiterjanie g. w Anglji sekta religijna protestancka, nieuznająca władzy biskupów (anglikańskich).

Presbiterjum g. część kościoła, gdzie mieści się wielki ołtarz, oddzielona od reszty kościoła balustradą czyli kratkami.

Présence d’ésprit f. (prezans despri) przytomność umysłu.

Preser g. drukarz, który formy ułożone przez zecera układa na maszynie do odbijania.

Presja ł. nacisk, przymus.

Preskrypcja ł. w prawie: przedawnienie.

Prestacja ł. w prawie: obowiązek odrobienia jakiejś roboty na cele publiczne, wypełnienie nakazanej przez władzę powinności.

Prestacyjna tabela, tabela wykazująca ilość gruntów, jaka była w posiadaniu włościan, oraz ich powinności przed oczynszowaniem.

Prestige f. (prestiż) urok, czar.

Prestissimo w. w muz. jaknajszybciej.

Presto w. w muz. szybko.

Prestydygitator w. kuglarz, popisujący się publicznie z rozmaitemi sztuczkami, polegającemi na niezwykłej zręczności palców; ob. Eskamoter.

Presuponować ł. z góry przypuszczać.

Pretekst ł. pozór, nieprawdziwy powód, zmyślona pobudka.

Pretendent ł. roszczący sobie prawa do czegoś, ubiegający się o coś.

Pretendować ł. domagać się, rościć prawa do czego, ubiegać się o co.

Pretensja ł. uroszczenie, prawo, które ktoś posiada lub niesłusznie sobie rości; żal słuszny lub niesłuszny za niespełnione wymaganie, żądanie; P-e = wymuszoność, niesmaczna przesada w stroju i zachowaniu.

Pretensjonalność ł. przesadne i niesmaczne ubieganie się o wyjątkową strojność ubrania, wymuszone, nienaturalne ułożenie i ruchy.

Pretium affectionis ł. cena amatorska, wyższa nad koszty materjału i roboty, płacona za przedmioty pamiątkowe, lub rzadkie.

Pretium fisci ł. najwyższa cena postąpiona na licytacji.

Pretium liciti ł. cena licytacyjna, cena, od której zaczyna się licytacja.

Pretor ł. w starożytnej rzeczyposp. rzyms. najwyższy urzędnik sądowy, w którego ręku spoczywał wymiar sprawiedliwości.

Pretorjanie ł. gwardja przyboczna dawnych cesarzów rzymskich, która doszła do wielkiej władzy i wpływała na sprawy państwa i obiór cesarzów, zniesiona przez Konstantyna W.

Prewencyjna cenzura ł. władza przeglądająca rękopisy przed ich wydrukowaniem.

Prewencyjny ł. zapobiegający; uprzedni.

Prezencja ł. okazały wygląd zewnętrzny, wytworna i imponująca powierzchowność, piękna postawa.

Prezent f. podarunek.

Prezenta ł. przedstawienie biskupowi kapłana do zatwierdzenia na wakujące beneficjum.

Prezentacja ł. przedstawienie jednej osoby drugiej, zapoznanie, zaznajomienie.

Prezentata ł. data wejścia dokumentu do biura.

Prezentować ł. przedstawiać jedną osobę drugiej, zaznajamiać; P. broń = trzymać broń przed sobą w sposób przepisany dla wojska jako oddanie honorów wojskowych; P. weksel = przedstawić weksel w celu aby go zapłacono lub do przyjęcia go.

Prezerwatywa ł. środek zapobiegający, ochronny.

Prezerwować ł. ochraniać.

Prezes ł. tytuł urzędnika stojącego na czele stowarzyszenia, instytucji, zgromadzenia lub ciała politycznego, przewodniczący.

Prezesura, stanowisko prezesa.

Prezumować ł. przypuszczać, wnosić, wnioskować, mniemać, dorozumiewać się.

Prezumpcja ł. przypuszczenie, domniemanie.

Prezydent ł. przewodniczący; naczelnik rzeczypospolitej; burmistrz miasta.

Prezydentura, stanowisko prezydenta.

Prezydować ł. przewodniczyć na posiedzeniu.

Prezydjalny ł. dotyczący władzy prezesa.

Prezydjum ł. grono osób przewodniczących w pewnem stowarzyszeniu, instytucji i t. p.

Prima ł. pierwsza np. klasa (w szkołach pruskich najwyższa); w fechtunku: pierwsza postawa, cięcie z góry w głowę; pierwszy głos w chórze; pierwszy ton gamy muzycznej; najlepszy gatunek.

Prima aprilis ł. tradycyjne zwodzenie się w dniu pierwszym kwietnia.

Prima ballerina w. najpierwsza najlepsza tancerka baletu.

Prima charitas ab ego ł. pierwsza miłość od siebie.

Primadonna w. pierwsza śpiewaczka opery.

Prima nota w. pierwsze notatki, bruljon, szkic; memorjał.

Prima vista w. grać z nut biegle, odrazu, bez przygotowania.

Prima volta w. (w muz.) pierwszy raz.

Prima weksel, pierwszy egzemplarz wekslu, którego było albo może być wystawionych kilka egzemplarzy.

Primo ł. lub pro primo, po pierwsze.

Primogenitura ł. pierworodztwo, prawo pierwszeństwa najstarszych synów, wogóle najstarszych potomków męskich w linji prostej, do dziedziczenia następstwa tronu, majoratu i t. p.

Primo gradu ł. pierwszego rzędu.

Primo impetu ł. za pierwszym popędem.

Primo voto ł. pierwszego ślubu.

Primula a. Primula veris ł. pierwiosnek.

Primus inter pares ł. pierwszy między równemi (definicja władzy królewskiej w wiekach średnich).

Principjum ł. zasada główna.

Priorytety ł. papiery procentowe wypuszczone przez towarzystwa akcyjne z przyznaniem pierwszeństwa procentowi od nich przed procentem od innych akcji i przed dywidendą.

Privatim ł. poufnie.

Prix fixe f. (pri fiks) cena stała.

Pr. M. skróc. pro mille, ‰ od tysiąca.

Pro anno ł. na rok, rocznie.

Pro aris et focis ł. za ołtarze i ogniska domowe (walczyć).

Probabilizm ł. metoda filozoficzna, podług której niema zupełnego osiągnięcia prawdy lecz tylko prawdopodobieństwo.

Probacja ł. próba klasztorna, nowicjat.

Probatum est ł. dowiedzione, wypróbowane.

Probiernia n. władza oznaczająca próbę złota i srebra.

Problemat g. zadanie, zagadnienie do rozwiązania.

Problematyczny g. zagadkowy, wątpliwy, niepewny.

Procedencja ł. pochodzenie, rodowód.

Proceder ł. zajęcie, rzemiosło, fach.

Procederzysta ł. zajmujący się jakim przemysłem lub prowadzący handel.

Procedura ł. przepisane postępowanie w prowadzeniu spraw sądowych.

Procent ł. ilość części przypadająca na każde sto części danej całości; odsetki wyrażone znakiem %; dochód lub zysk otrzymany od włożonego w przedsiębiorstwo kapitału; wynagrodzenie za kapitał wypożyczony na czas pewien.

Procentowa stopa, procent wymagany lub oznaczony, wysokość dochodu od stu jednostek kapitału zwykle za przeciąg jednego roku.

Procentować ł. przynosić zysk, dochód.

Proces ł. postępowy rozwój kolejnych stanów, przez które przechodzi dane ciało, szereg kolejnych zmian, będących z sobą w przyczynowym związku, którym podlega dane ciało; szereg następujących po sobie reakcji chemicznych, zachodzących wśród jednych i tych samych, tworzących jedną całość substancji; spór toczony między dwiema stronami wobec władz wymierzających sprawiedliwość, ciąg sprawy sądowej, a także całe postępowanie sądowe w danej sprawie.

Procesja ł. w kościele katolickim uroczysty pochód duchowieństwa i ludu z krzyżem, chorągwiami i obrazami św. przy towarzyszeniu chóralnego śpiewu i dźwięku dzwonów.

Procesować się ł. prawować się.

Pro domo sua ł. we własnej sprawie, we własnej obronie.

Prodroma g. rozprawa przedwstępna; oznaki przedwstępne np. choroby.

Producent ł. wyrabiający, wytwarzający, wytwórca.

Produkcja ł. podstawowy dział gospodarstwa społecznego, zdobywanie w przyrodzie materjałów surowych i przerabianie ich na przedmioty użyteczne i potrzebne dla człowieka, wytwarzanie dóbr, wytwórczość.

Produkcyjność ł. wydajność.

Produkcyjny ł. płodny, wydajny, zyskowny.

Produkować ł. wytwarzać (płody, towary); przedstawiać np. dowody; produkować się z czem, popisywać się.

Produkt ł. płód, wytwór.

Pro et contra ł. za i przeciw.

Profan ł. w starożytnym Rzymie osoba niewtajemniczona w sprawy święte; człowiek nieobeznany zawodowo z jakąś sztuką lub nauką, niefachowy, niebiegły, nieobeznany z czemś gruntownie.

Profanacja ł. zbezczeszczenie, znieważenie rzeczy świętych lub zasługujących na poszanowanie; spospolitowanie.

Profes ł. zakonnik, który złożył uroczyste śluby.

Profesor ł. nauczyciel w wyższym zakładzie naukowym.

Profesja ł. stan, zawód, rzemiosło, zajęcie, śluby zakonne.

Profesjonista ł. rękodzielnik, rzemieślnik; fachowiec.

Profil f. kontur twarzy widzianej z boku; rysunek przecięcia poprzecznego (budynku lub gruntu).

Profilaktyczny g. środek zapobiegający chorobie.

Profitka f. krążek płaski lub lekko wklęsły, z otworem w środku, wkładany na lichtarz, aby zatrzymywać skapującą z świecy stearynę, wosk i t. d.

Profitować f. zyskiwać, korzystać.

Pro forma ł. dla formy, dla prostej grzeczności; dla pozoru, dla przyzwoitości.

Proforma ł. w dawnej Polsce początkowa szkoła męska.

Progienitura g. potomstwo.

Progimnazjum g. szkoła przygotowawcza do gimnazjum, przygotowawcze gimnazjum czteroklasowe.

Prognat g. człowiek o wystających szczękach, skośnozębny (termin antropologiczny).

Prognatyzm g. kształt twarzy z mocno wysuniętemi naprzód szczękami, szczękoskośność.

Prognostyk g. znak, oznaka, przepowiednia, wróżba.

Prognoza g. w medycynie przepowiednia co do prawdopodobnego dalszego przebiegu i zakończenia choroby.

Program g. wyszczególnienie kolejnego następstwa części składowych koncertu, widowiska, uroczystości, zabawy; wyłożenie zasad politycznych i zapowiedź przyszłej działalności nowego ministerjum, męża stanu, partji politycznej; wyszczególnienie przedmiotów i zakresu w jakim są wykładane w każdym oddziale zakładu naukowego.

Progres ł. postęp.

Progresiści ł. postępowcy, nazwa stronnictw postępowych w parlamentach.

Progresja ł. stopniowe wzrastanie, wzmaganie się, postęp; w mat. szeregi uporządkowane według potęg dodatnich pewnej wielkości zasadniczej.

Progresyjny a. Progresywny ł. postępowy; stopniowo wzmagający się, wzrastający, rosnący.

Prohibicja ł. zakaz, wzbronienie.

Prohibicyjny system ł. system rządowy ekonomiczny, polegający na obłożeniu wysokiemi cłami ochronnemi towarów zagranicznych, w celu uniemożliwienia przywozu ich do kraju; system zakazowy, zabraniający wstępu do kraju pewnym przedmiotom, towarom.

Prohibity ł. przedmioty, których wprowadzanie do kraju z zagranicy jest wzbronione.

Pro honore domus ł. dla honoru domu.

Pro informatione ł. dla wiadomości.

Projekcja ł. rzut; w gieom. obraz linji prostej, powstający na innej prostej lub na płaszczyźnie, gdy z końcowych punktów pierwszej prostej rzucamy na drugą prostopadłe; ogólniej, przedstawienie na płaszczyźnie obrazu linji lub w bryły przestrzeni tak, aby obraz dawał pojęcie o ich kształcie, położeniu i stosunkowych wymiarach. P. a. projekcyjny przyrząd, przyrząd optyczny do rzucania na ekran powiększonego obrazu jakiego przedmiotu (laterna magica).

Projekt ł. pomysł wykonania pewnego przedmiotu lub czynności, wypowiedziany, napisany, skreślony i t. p.; pierwszy zarys, szkic; zamiar powzięty; wniosek rzucony w jakiejś sprawie.

Projektować ł. układać plany, obmyślać, zamierzać.

Proklamacja ł. uroczyste publiczne ogłoszenie, obwieszczenie, odezwa monarchy do narodu, dowódcy do armji; drukowana i szeroko rozpowszechniona odezwa do ogółu, mająca na celu wywarcie wpływu na usposobienie i postanowienia szerszych mas w danej sprawie.

Proklamować ł. ogłaszać, oznajmiać, obwieszczać.

Proklityka g. wyraz nieakcentowany zwykle jednozgłoskowy, łączący się pod względem tonicznym z wyrazem następującym.

Prokonsul ł. w starożytnym Rzymie konsul, który po upływie swego urzędowania otrzymywał do zarządzenia prowincję; wielkorządca prowincji rzymsk.

Prokrustes g. według mitologji greckiej zbój, który kładł pochwycone ofiary na żelaznem łożu i albo obcinał im członki, gdy łoże było za krótkie, lub wyciągał je dotąd w męczarniach, aż stały się dosyć długie.

Prokrustowe łoże przen. męczące położenie pełne cierpień; w liter. mierzenie czegoś niewłaściwą miarą, wtłaczanie w niewłaściwe formy.

Prokseneta g. faktor, pośrednik, rajfur.

Prokura ł. w kupiectwie piśmienne pełnomocnictwo do załatwienia interesu, prawo udzielone przez właściciela firmy lub przedsiębiorstwa do podpisywania się zastępczo w jego imieniu, do zaciągania zobowiązań i t. p.

Prokuracja ł. pełnomocnictwo do zastąpienia kogoś w pewnej czynności; małżeństwo przez prokurację: ślub pomiędzy osobami z rodzin panujących za pośrednictwem pełnomocnika, który w imieniu narzeczonego poślubia pannę młodą.

Prokurator ł. wyższy urzędnik sądowy, oskarżający w imieniu państwa osoby, obwinione o przestępstwo i pilnujący ścisłego wymiaru sprawiedliwości; oskarżyciel publiczny i stróż prawa.

Prokuratorja ł. władza broniąca praw własności publicznej i skarbowej przed sądami.

Prokurent a. Prokurysta ł. pełnomocnik domu handlowego, podpisujący zastępczo właściciela firmy.

Prokurować ł. przygotować, wystarać się, dostarczać.

Prolegomena g. objaśnienia wstępne, przedmowa przygotowawcza.

Proletarjat ł. stan ubogi, ludzie bez własności i bez stałego sposobu do życia.

Proletarjusz ł. ubogi mieszkaniec starożytnego Rzymu, nie posiadający żadnego majątku i nie należący do żadnej klasy, który nie wchodził do wojska i nie płacił podatków.

Prolog g. w dramacie starożytnych rodzaj wstępu, stanowiącego oddzielną całość, który miał na celu obznajmienie słuchaczów z treścią utworu i ułatwienie zrozumienia akcji; wstęp, przedmowa w utworach dramatycznych i beletrystycznych.

Prolongata ł. przedłużenie, odroczenie terminu, zwłoka.

Prolongować ł. przedłużać, odraczać termin.

Prom n. rodzaj statku do przewożenia przez rzekę wozów z zaprzęgami, pakunków i podróżnych.

Pro memoria ł. dla pamięci, jako przypomnienie.

Promenada f. przechadzka, spacer; miejsce przeznaczone do publicznej przechadzki w wielkich miastach.

Promesa f. obietnica, przyrzeczenie; rodzaj akcji tymczasowej, dokument stwierdzający, że po zapłaceniu całej należytości akcja właściwa wydaną zostanie; dokument uprawniający do wygranej w pewnem oznaczonem ciągnieniu, ustąpienie prawa do losu lub pożyczki premjowej na pewien czas.

Prometeizm g. tytaniczny bunt, protest przeciwko złym potęgom świata w interesie ludzkości (nazwa od Prometeusza).

Prometejski g. tytaniczny; potężny, z nadludzką siłą dążący do zdobycia szczęścia i dobra dla ludzi.

Prometeusz g. w mitologji greckiej Tytan, który wykradłszy z nieba ogień dla ludzi, został za to przez Zeusa przykuty do skały, a orzeł co dnia wyżerał mu wątrobę, która wciąż odrastała; symbol niestrudzonego ducha ludzkiego, który wśród katuszy dąży naprzód w pracy dla ludzkości.

Pro mille ł. za tysiąc (sztuk), od tysiąca.

Promocja ł. posunięcie na wyższy stopień akademicki, nadanie wyższych godności akademickich; wyniesienie na wyższy stopień w urzędowaniu; przejście ucznia z klasy niższej do wyższej.

Promotor ł. protektor, opiekun, popierający kogo, zawiadujący czem; projektodawca.

Promować ł. wynosić kogo na wyższy stopień, na wyższą godność, popierać; promować się: posuwać się w godnościach.

Promulgacja ł. ogłoszenie, opublikowanie, zwłaszcza prawa ustawy.

Pronomen ł. zaimek.

Pronunciamento hiszp. publiczne objawienie buntowniczych, powstańczych przeciw rządowi zamiarów, rokosz wojskowy w Hiszpanji.

Pronuncjacja ł. sposób wymawiania, wymowa.

Propaganda ł. skróc. zam. Congregatio de propaganda fide, zgromadzenie kardynałów w Rzymie, kształcące misjonarzy do rozszerzania wiary katolickiej; rozpowszechnianie, szerzenie, krzewienie wśród ogółu pewnej myśli, przekonań, zasad, pozyskiwanie stronników dla pewnej sprawy.

Propagator ł. szerzyciel jakich zasad.

Propagować ł. rozpowszechniać, szerzyć.

Propedeutyka g. nauki przygotowawcze, wstępne.

Propinacja ł. miejsce i prawo wyszynku napojów spirytusowych.

Propinator ł. dzierżawiący prawo wyszynku napojów spirytusowych, szynkarz.

Proponować ł. poddawać, nasuwać myśl, rzucać pomysł, podawać projekt lub wniosek, projektować.

Proporcja ł. w mat. dwa stosunki równe, połączone znakiem równania; właściwe ustosunkowanie części składowych, odpowiedni wymiar dwu lub kilku rzeczy, dobrze do siebie dobranych.

Proporcjonalny ł. w odpowiednim stosunku; kształtny.

Propozycja ł. zaofiarowanie się z czem, stręczenie czego, przełożenie swego żądania lub życzenia, poddanie projektu.

Propretor ł. w starożytnym Rzymie najwyższy urzędnik sądowy w prowincji rzymskiej.

Propria laus sordet ł. własna pochwała śmierdzi; wyrażenie używane w znaczeniu, że wszelkie samochwalstwo jest wadą, rzeczą niewłaściwą i śmieszną.

Propria manu ł. ob. Manu propria.

Pro primo ł. po pierwsze, najprzód.

Proprio motu ł. z własnego popędu, z własnej chęci.

Pro publico bono ł. dla dobra publicznego.

Propyleje g. (pierwsze drzwi) kolumnada stanowiąca rodzaj halli wejściowej przed właściwą bramą wchodową świątyni lub innej wspaniałej budowli.

Pro rata ł. w stosunku do udziału.

Prorektor ł. pomocnik i zastępca rektora.

Prorogacja ł. odroczenie, przedłużenie terminu.

Pro saldo w. pozostałość z poprzedniego rachunku.

Proscenjum g. w starożytnym teatrze grecko-rzymskim miejsce przed sceną właściwą, oddzielone od niej kotarą; w nowożytnym teatrze przednia część sceny, pomiędzy kurtyną i orkiestrą.

Pro secundo ł. powtóre.

Prosektor ł. asystent profesora anatomji, wykonywający potrzebne przy wykładzie czynności sekcyjne i przygotowujący preparaty anatomiczne.

Prosektorjum ł. sala przy szpitalach i wydziałach lekarskich, przeznaczona do wykonywania sekcji na trupach w celach naukowych lub dla wyjaśnienia przyczyny śmierci.

Prosit! ł. niech będzie na pożytek! hasło inauguracyjne Rzymian; życzenie powodzenia.

Proskrypcja ł. w starożyt. Rzymie kara wymierzana bez sądu, zwykle jako zemsta na przeciwnikach politycznych, polegająca na wypisaniu nazwiska winnego na tablicy, którą wywieszano w publicznem miejscu, wyjmując tem samem osobę daną z pod opieki prawa, poczem każdy mógł ją zabić bezkarnie, a majątek jej ulegał konfiskacie i sprzedaży publicznej na rzecz skarbu; wydalenie z kraju, wygnanie.

Prospekt ł. ogłoszenie, zapowiedź mającego ukazać się wydawnictwa (dzieła, pisma); widok.

Prosperować ł. powodzić się pomyślnie.

Prostata ł. gruczoł krokowy podpęcherzowy u mężczyzn.

Prostracja ł. wielki upadek sił, osłabienie.

Pro studio et labore ł. za staranność i pracę (napis na medalach).

Prostytucja ł. nierząd, oddawanie się nierządowi.

Prostytutka ł. kobieta złego prowadzenia, nierządnica.

Protégé f. (proteże) popierany, otaczany opieką, doznający pomocy, protegowany.

Protegować ł. opiekować się, popierać.

Proteinowe ciała ł. ciała białkowate.

Protekcja ł. szczególna opieka, poparcie lub względy udzielane przez ludzi wpływowych, możnych, pewnym osobom przed innemi, poparcie, orędownictwo, t. zw. plecy.

Protekcjonizm ob. Protekcyjny system.

Protekcyjny system ł. opieka dawana przez rząd przemysłowi krajowemu, zasadzająca się na nakładaniu wysokich ceł na wyroby zagraniczne i popieranie wywozu przez premje wywozowe.

Protektor ł. opiekun, popierający.

Protektorat ł. rozciągnięcie zwierzchniej władzy opiekuńczej przez jedno mocarstwo nad innem obcem państwem, zwłaszcza w jego stosunkach zewnętrznych.

Protest ł. zaprzeczenie, oświadczenie się przeciw czemu, opieranie się, przeciwienie się czemu; prawne zastrzeżenie przeciw czemu.

Protestacja ł. oświadczenie się przeciw czemu; wystąpienie przeciw czemu.

Protestantyzm ł. wyznanie ewangielicko-augsburskie i ewangielicko-reformowane.

Protest wekslowy, akt urzędowy notarjalny o niezapłaceniu wekslu we właściwym czasie.

Proteusz g. w wierzeniach greckich bóstwo morskie, obdarzone darem proroczym, słynne z licznych przemian, pod jakiemi się ukrywało; człowiek zmiennego sposobu myślenia i postępowania, umiejący przybierać rozmaite pozory; płaz odmieniec.

Protokół g. akt spisany przez właściwego urzędnika, zaświadczający, że pewna czynność prawna odbyła się; stwierdzający przebieg i warunki jakiegoś wypadku, zeznania świadków podczas śledztwa i t. p. sprawozdanie z narad obradującego zgromadzenia.

Protomedyk g. starszy, główny lekarz (miasta).

Protonotarjusz g. apostolski, tytuł prałatów papieskich, obdarzonych wysokiemi przywilejami, którzy poświadczają dokumenty papieskie.

Protoplasta g. najstarszy przodek, od którego ród początek swój wywodzi.

Protoplazma g. drobnoziarnista, białkowata, półpłynna substancja, podstawowa materja życiowa zarówno najniższych jak i najwyższych tworów, zaródź, sarkoda.

Protopresbiter g. duchowny, kapłan zarządzający kilku parafjami.

Prototyp g. typ pierwotny, pierwszy wzór według którego coś jest utworzone, pierwowzór, oryginał.

Protozoa g. najniższy typ zwierząt mikroskopijnie drobnych, o ciele jednokomórkowem, złożonem z miękkiej protoplazmy z jądrem wewnątrz; pierwotniaki.

Protuberancje ł. wypukłości, pagórki, słupy lub chmury płomieni czerwonych, rozmaitych zmieniających się kształtów, obserwowane dokoła obwodu tarczy słonecznej podczas całkowitych zaćmień.

Pro ultimo ł. na dzień ostatni, formuła buchalteryjna, oznaczająca rachunek, mający być uregulowanym w ostatnim dniu miesiąca.

Pro venia legendi ł. dla uzyskania prawa do wykładów na uniwersytecie.

Prowent ł. dochód z gospodarstwa wiejskiego.

Prowentowy pisarz, utrzymujący kontrolę dochodu gospodarstwa wiejskiego.

Prowidencja ł. opatrzność.

Prowidować ł. zaopatrywać.

Prowincja ł. w starożytności obcy kraj, podbity przez Rzymian uorganizowany na sposób rzymski i zarządzany przez rzymskiego wielkorządcę; każda z oddzielnych części pewnej całości państwowej, zwłaszcza złożonej z odrębnych krajów i ludów; każda miejscowość w kraju poza stolicą; zapadły kąt, partykularz.

Prowincjał ł. przełożony, stojący na czele klasztorów jednej reguły w pewnej prowincji.

Prowincjonalizmy ł. wyrazy, zwroty i sposoby mówienia, właściwe tylko pewnej okolicy kraju lub całej prowincji.

Prowizja ł. odsetkowe wynagrodzenie za załatwienie jakiego interesu, za czynności handlowe, komisowe i t. p.; zapasy żywności, zaopatrywanie, dostarczanie żywności.

Prowizor ł. zarządzający; pierwszy pomocnik aptekarski.

Prowizorjum ł. stan rzeczy tymczasowy; tymczasowy układ, zarządzenie; tymczasowe pozostawienie komuś używalności rzeczy posiadanych, do kogo innego należących.

Prowizoryczny ł. tymczasowy.

Prowjant ł. żywność, zapas żywności.

Prowjantować ł. zaopatrywać w żywność.

Prowokacja ł. wyzwanie, zaczepka, poduszczenie.

Prowokować ł. wyzywać, zaczepiać, drażnić.

Proza ł. zwykła mowa ustna lub piśmienna niewiązana; powszedniość; rzeczywistość.

Prozaiczny ł. pisany prozą; niepoetyczny, zwykły, pospolity, powszedni.

Prozaik ł. piszący prozą.

Prozaika ł. nauka prozy.

Prozapja ł. ród, przodkowie.

Prozelita g. osoba zmieniająca wiarę, przyjmująca inne wyznanie, nowonawrócony; przen. osoba zjednana dla jakiejś idei, przekonania, stronnictwa.

Prozelityzm g. żarliwość w nawracaniu.

Prozerpina g. w wierzeniach starogreckich bogini śmierci i świata podziemnego czyli piekieł.

Prozodja g. nauka o długości i krótkości zgłosek w wierszowaniu; iloczas.

Prozopopeja g. uosobienie, jedna z najpiękniejszych figur retorycznych, kiedy autor wkłada słowa w usta zmarłych lub nieobecnych, a nawet każe przedmiotom martwym mówić, myśleć, czuć i działać po ludzku; wyższy stopień personifikacji.

Próbant ł. żart. człowiek obznajmiony z wypadkami życiowemi, który przeszedł rozmaite próby i zdarzenia.

Pruderja f. udana skromność, udana wstydliwość.

Prunela f. tkanina wełniana, używana do wyrobu lekkiego obuwia.

Prunelki f. suszone śliweczki obrane ze skóry.

P. r. v. = pour rendre visite f. (pour raędr wizit) z wzajemną wizytą (napis na biletach).

Prym ł. pierwszeństwo; pierwszy główny głos w chórze, najwyższy głos w utworze muzycznym.

Prymarja ł. pierwsza Msza poranna.

Prymarjusz ł. naczelny lekarz kierujący szpitalem lub osobnym oddziałem większego szpitala.

Prymas ł. tytuł niektórych arcybiskupów, do którego przywiązane są pewne honorowe prawa; w niektórych krajach dostojnik nietylko religijny, lecz i państwowy (w dawnej Polsce); arcybiskup-metropolita.

Prymat ł. najwyższe biskupstwo, papiestwo, pierwszeństwo.

Prymicje ł. pierwsza Msza nowo-wyświęconego księdza.

Prymitywny ł. pierwotny, pierwiastkowy; niewytworny, surowy, nieogładzony.

Prymka, garstka tytuniu żuta w ustach.

Prymulka ł. pierwiosnek.

Prymus ł. pierwszy uczeń w klasie.

Pryncypalny ł. główny.

Pryncypał ł. właściciel zakładu handlowego, szef.

Prytaneum g. w starożytnych greckich miastach budowla, gdzie zbierało się zgromadzenie prytanów t. j. członków wielkiej rady, sprawującej zwierzchnią władzę rządzącą; szkoła wojskowa we Francji.

Prywacja ł. przymusowe obywanie się bez czegoś; przykrość wypływająca z braku czegoś, umartwienie.

Prywata ł. sprawa osobista, indywidualna, w przeciwstawieniu do spraw ogółu; szukanie tylko własnej korzyści z uszczerbkiem sprawy publicznej.

Prywatdocent ł. nieetatowy profesor uniwersytetu.

Prywatny ł. domowy, niepubliczny, nieurzędowy.

Pryzma a. Pryzmat g. graniastosłup; trójkątny graniastosłup ze szkła bezbarwnego przezroczystego, posiadający własność rozkładania białego światła słonecznego na barwy tęczowe; kupa szabru, ułożona w kształcie graniastosłupa na szosie.

Przeor ł. przełożony klasztoru w pewnych zakonach.

Przeorysza ł. przełożona klasztoru.

Przywilej ł. prawo nadane jednostce lub klasie społecznej, uwalniające od pewnych ciężarów ogólnych, przyznające szczególne ulgi, korzyści lub uprawnienia, od których inni obywatele są wykluczeni; pozwolenie na zajmowanie się czem, na prowadzenie jakiego handlu lub przemysłu dane wyjątkowo jednej osobie, towarzystwu, stanowi lub miastu; ob. Prerogatywa.

P. S. = post scriptum (ob).

Psalmista g. autor psalmów, nazwa dawana królowi Dawidowi.

Psalmodja g. melodja psalmów i sposób ich śpiewania; intonowanie księdza przed ołtarzem.

Psalmy g. starohebrajskie i na wzór ich pisane utwory liryczno-religijne, wyrażające skargę bolesną lub modlitwę dziękczynną.

Psałterjon g. staroświecki instrument muzyczny strunowy, używany niegdyś przy śpiewaniu psalmów.

Psałterz g. księga psalmów.

Psałterzysta g. śpiewający psalmy w czasie nabożeństwa.

Pseudo g. niby; nieprawdziwy, fałszywy, podszywający się pod coś, udający coś.

Pseudonim g. imię lub nazwisko autora zmyślone, przybrane.

Pseudomorfizm g. zjawisko obserwowane w świecie mineralnym, polegające na tem, że pewien minerał przyjmuje formę krystaliczną sobie niewłaściwą, a właściwą innemu minerałowi.

Psyche g. dusza; w mitologji greckiej oblubienica Erosa, wyobrażana w postaci pięknego dziewczęcia ze skrzydłami motylemi; symbol nieśmiertelności; duże lustro stojące, ruchomo osadzone w bocznych podstawach, aby można je było dowolnie pochylać.

Psychiatra g. lekarz chorób umysłowych.

Psychiatrja g. część medycyny, zajmująca się badaniem i leczeniem chorób umysłowych.

Psychiczny g. duchowy, tyczący się ducha i objawów życia duchowego, nie podpadający pod zmysły.

Psychika g. ogół cech duchowych pewnej jednostki lub narodu.

Psychofizjologja g. nauka badająca związek, zachodzący między zjawiskami psychicznemi a temi ze zjawisk fizjologicznych, które stale towarzyszą pewnym objawom życia duchowego.

Psychofizyka g. nauka zajmująca się stopniem i rodzajem zależności życia duchowego człowieka od otaczających zjawisk zmysłowych i stosunkiem naszych wrażeń od wywołujących je podniet.

Psycholog g. uczony zajmujący się psychologją, badacz i znawca duszy ludzkiej.

Psychologiczny g. odnoszący się do psychologji, oparty na jej zasadach i wynikach.

Psychologja g. nauka o duszy, o objawach psychicznych i prawach życia duchowego.

Psychopata g. chory umysłowo.

Psychoza g. choroba psychiczna, nienormalny stan umysłowy.

Psychrometr g. narzędzie do mierzenia wilgoci w powietrzu.

P. T. skróc: Pleno titulo ł. napis na listach i okólnikach znaczący: z zachowaniem należnych tytułów.

Ptah, bóstwo egipskie, uosabiające siłę dobroczynną, ogrzewającą i zapładniającą przyrodę, czczone w mieście Memfis.

Pterodaktylus g. zaginiony przedpotopowy gad latający.

Ptomainy g. alkaloidy, tworzące się jako produkty gnicia ciał białkowych w psującem się mięsie, w padlinie, także w przewodzie pokarmowym żywego organizmu w chorobach zakaźnych, silna trucizna organiczna.

Ptyjalina g. ferment zawarty w ślinie, który działa na pokarmy roślinne, przemieniając nierozpuszczalny krochmal w glukozę, wskutek czego ma wielkie znaczenie w procesie trawienia.

Publicysta ł. literat, dziennikarz piszący w sprawach współczesnych, w kwestjach na dobie, zwłaszcza natury politycznej lub ekonomicznej.

Publiczny ł. powszechny, ogólny, tyczący się wszystkich, wspólny wszystkim, otwarty, jawny.

Publika a. Publiczność ł. większe zgromadzenie osób, zebrane w jakimś określonym celu (wspólnej zabawy, korzystania z jakiegoś widowiska i t. p.) widzowie, słuchacze; ogół.

Publikacja ł. ogłaszanie, obwieszczanie, wydanie na widok publiczny świeżo wydrukowanego dzieła lub pisma.

Publikować ł. głosić, ogłaszać.

Pucować n. czyścić.

Pudenda ł. części płciowe, rodne.

Pudding a. budyń, angielska narodowa potrawa, ob. Plumpudding.

Puder f. bardzo miałka mąka ryżowa zaperfumowana pachnidłem, używana jako bielidło do twarzy i do posypywania włosów, zwłaszcza peruk; miałko sproszkowany cukier.

Pudlingowanie a. oczyszczanie w odpowiednim piecu surowca (żelaza).

Pudreta f. nawóz sproszkowany wyrabiany z ludzkich odchodów.

Puerperalny ł. połogowy.

Puf a. kłamstwo umyślnie puszczone w obieg, bąk; gra w kości; sute upięcie; rodzaj nizkiego wyściełanego taboretu.

Pugilares, ł. rodzaj małej teczki na banknoty i papiery.

Puginał ł. długi obosieczny nóż noszony u pasa.

Pularda f. kura tuczona.

Pulcinello w. pajac ob. Poliszynel.

Pulpa ł. miąższ owoców lub korzeni; miazga zębowa.

Pulpit ł. stolik do pisania z pochyłym blatem, podstawka przenośna z pochyłym blatem, na której kładzie się mszał podczas Mszy św.; pochyła podpórka, rodzaj stalużek pod nuty, książkę i t. p.

Pulque hiszp. (pulke) ulubiony napój Meksykanów, przygotowywany ze sfermentowanego soku agawy.

Puls ł. tętno krwi w arterjach, miarowe kurczenie i rozkurczanie się tętnic, zależne od skurczów serca.

Pulsacja ł. bicie tętna, bicie serca; drganie faliste.

Pulsometr, pompa parowa, przyrząd do podnoszenia płynów do dowolnej wysokości za pomocą bezpośredniego działania ciśnienia pary.

Pulwersak n. worek skórzany na śrót.

Pulweryzator ł. rozpylacz, przyrząd do rozbijania płynu na pył drobniutkich kropelek w celu rozprowadzenia go po powietrzu, w celu delikatnego spryskania czego, odetchnięcia nim.

Pulweryzować ł. sproszkować; rozpylać.

Pumeks ł. minerał tworzący w pobliżu wulkanów pokłady podobne do zastygłych potoków, białawy lub szary, dziurkowaty, gąbczasty, szorstki w dotknięciu, używany do polerowania marmuru, metali, kamieni litograficznych.

Pumpernikel n. chleb razowy westfalski, piernik.

Punkcja a. Punktura ł. to samo co Paracenteza (ob.)

Punkt ł. kropka; miejsce rzeczywiste lub idealne; najdrobniejszy rozmiar; stanowisko; jednostka rachunku w grze.

Punktacja ł. stawianie znaków pisarskich; w muz. zmiany i ułatwienia w głosach, szczególniej solowo-wokalnych, zastosowane do osobistości wykonawców; umówione i spisane warunki umowy.

Punktualność ł. drobiazgowa dokładność, stawienie się lub wykonanie czego na czas ściśle oznaczony, ścisłość.

Punktura ł. w maszynie drukarskiej: dwa sztyfty służące do równego nakładania papieru; ob. Punkcja.

Punktowanie, metoda niektórych hodowców oznaczania liczbami pewnych cech zewnętrznych zwierząt przy ocenianiu ich przydatności do pewnych celów.

Punkty ł. szkic umowy, warunki umowy.

Pupil ł. wychowaniec, pozostający pod opieką.

Purée f. (piuré) warzywa lub owoce rozgotowane na gęsto i przetarte.

Purgans ł. lekarstwo przeczyszczające.

Purgatorjum ł. czyściec.

Purgatywne środki, środki przeczyszczające.

Purim hebr. święto żydowskie i post na pamiątkę ocalenia od przygotowanej im przez Hamana klęski.

Puros, w Hiszpanji: czyści, t. j. stronnictwo królewskie.

Purpura ł. barwnik dostarczany przez pewien rodzaj mięczaków śródziemnomorskich, znany starożytnym Fenicjanom, w stanie świeżym bezbarwny, pod wpływom światła przybierający kolor fijoletowy lub szkarłatny; barwa jasno-czerwona, szkarłat; przen. wysokie dostojeństwo, godność królewska lub kardynalska.

Purpurat ł. dostojnik kościoła, kardynał.

Pur sang f. (pür sa͡ę) czystej krwi (zwierzę).

Puryfikacja ł. oczyszczenie; podczas Mszy św. oczyszczenie kielicha po komunji kapłańskiej.

Puryfikaterz ł. ręczniczek płócienny do wytarcia kielicha i rąk kapłańskich podczas Mszy św.

Purysta ł. dbający o poprawność i czystość języka, dążący do wyplenienia wyrazów i zwrotów cudzoziemskich; dbający o czystość obyczajów, o moralność.

Purytanie ł. w Anglji i Ameryce stronnictwo religijne wśród presbiterjanów (ob.), dążące do oczyszczenia kościoła ze wszystkich dodatków nie opartych na Piśmie św.; przen. ludzie surowych i niezachwianych zasad.

Puryzm ł. oczyszczanie języka z cudzoziemskich wyrazów i zwrotów; przesadna czystość w mowie.

Pusować f. pchać naprzód, popierać osobę lub interes wszystkiemi siłami.

Puszty węg. stepy węgierskie.

Puzon n. instrument muzyczny metalowy dęty, rodzaj trąby, składającej się z dwu części, które można rozsuwać i zsuwać, a przedłużając lub skracając instrument, wydobywać tony różnej wysokości.

Pylony g. potężne, czworoboczne, tępościęte wieże, ozdabiające główne wejście świątyń egipskich.

Pyrrhusowe zwycięstwo, zwycięstwo odniesione przez króla Epiru Pyrrhusa nad Rzymianami pod Herakleją, po którem, poniósłszy ogromne straty, Pyrrhus miał powiedzieć: jeszcze jedno takie zwycięstwo a pozostanę bez wojska; przen. zwycięstwo bezowocne, pozorne, opłakane.

Pyrronizm g. nadmierny sceptycyzm (nazwa od filozofa greckiego Pyrrona).

Pytja g. kapłanka w świątyni Apollina w Delfach, z której słów, wygłoszonych w odurzeniu, kapłani układali przepowiednie przyszłości.

Q.

Quaerens quem devoret ł. szukając, kogoby pożarł (nieraz życzenia przechodzą w namiętność poszukującą tego, coby ją zadowolniło).

Quaestionis ł. to, o czem mowa.

Quai f. (ke) nadbrzeże portu morskiego, piękna ulica w mieście nad brzegiem rzeki.

Qualis ł. jaki, Qualis rex, talis grex, jaki pan, taki sługa.

Quand même f. (ka͡ę mem) bądź co bądź.

Quantitas ł. iloczas.

Quantum ob. Kwantum.

Quantum mutatus ab illo ł. jak niepodobny do tego, jakim był dawniej!

Quantum satis ł. ilość dostateczna.

Quarter ob. Kwarter.

Quarto ł. po czwarte.

Quasi ł. jakoby, prawie, nakształt, pozornie.

Quasimodo ł. pierwsza niedziela po wielkiejnocy, niedziela przewodnia.

Queen a. (kin) królowa.

Qu’en-dira-t-on f. (ka͡ę dira tą) co ludzie na to powiedzą, jaka stąd powstanie pogłoska, gadanina.

Queue f. (kö) robić; czekać swojej kolei, stojąc jeden za drugim.

Quidam ł. osoba, której imienia nie znamy lub nie chcemy wymienić, ktoś, pewna osoba, jakaś figura.

Quid novi? ł. co nowego? co słychać?

Quieta non movere ł. nie poruszaj tego, co jest spokojne, co się już ustaliło (zasada konserwatystów).

Quièto ł. spokojnie.

Qui gladio ferit, gladio perit ł. kto mieczem wojuje, od miecza ginie, przysłowie urobione ze słów Chrystusa w chwili wydania Go przez Judasza.

Quincunx ł. piątka; figura będąca jakby kombinacją dwu trójkątów zwróconych wierzchołkami do siebie; albo dwu V rzymskich; pięć dwunastych części danej całości; starożytna rzymska moneta miedziana = 5/12 asa, która na jednej stronie obok obrazu Dioskurów miała wyobrażenie 5 kropek; naprzemianległe ukośne sadzenie drzew przypominające kształtem rzymską cyfrę V.

Qui ne risque rien, n’a rien f. (ki nö risk rię, na rię) kto nic nie ryzykuje, ten nic nie ma.

Qui nimium probat, nihil probat ł. ob. Nihil probat.

Quinquenium ł. pięciolecie; kwota o którą podwyższoną została pensja urzędnika po upływie pięciu lat.

Quinto ł. po piąte.

Qui pro quo ł. (kwi pro kwo) jedno zamiast drugiego, zabawna pomyłka, nieporozumienie.

Qui se ressemble, s’assemble f. (ki se resa͡ębl sasa͡ębl) swój swego znajdzie.

Qui s’excuse s’accouse f. (ki sekskiuz sakkiuz) kto się uniewinnia, ten się sam oskarża.

Quis scit ł. któż wie.

Qui tacet, consentire videtur ł. kto milczy, ten zdaje się zezwalać.

Qui trop embrasse, mal étreint f. (ki trop a͡ębras mal etrę) kto za wiele zagarnia, mało utrzyma; przedsiębiorąc wiele prac naraz, żadnej nie wykonamy dokładnie, studjując kilka gałęzi wiedzy odrazu, żadnej nie zgłębiamy gruntownie.

Qui veut la fin, veut les moyens f. (ki wö la fę, wö le muaję) kto chce dojść do celu nie może przebierać w środkach, cel uświęca środki.

Qui vive f. (ki wiw) kto tam? kto idzie?

Qui vivra, verra f. kto dożyje, zobaczy.

Quod erat demonstrandum ł. co było do dowiedzenia, formuła używana po ukończeniu rozumowania i logicznego wywodu na dowód, że rozumowanie jest tak jasne i ścisłe a ostateczny wynik tak niewzruszony, że zaprzeczeniu ulegać nie może.

Quod libet ł. co kto lubi, wyrażenie oznaczające rozmaitość, dowolność i możność wyboru; utwór muzyczny lub przedstawienie teatralne złożone z rozmaitych urywków.

Quod licet Jovi, non licet bovi ł. co przystoi Jowiszowi, nie wolno wołowi.

Quod scripsi — scripsi ł. co napisałem — napisałem, słowa wzięte z Ewangielji św. Jana — wyrażają siłę woli i niezłomność postanowienia, ale często i upór zaślepiony, smutny w skutkach.

Quo jure? ł. jakiem prawem?

Quorum pars magna fui ł. w czem i ja miałem wielki udział.

Quos ego! ł. ja was! (domyśl. nauczę).

Quot capita, tot sensus ł. co głowa, to rozum.

Quot homines tot sententiae ł. ilu ludzi tyle zdań, aforyzm wyrażający różnorodność krytyki i brak zgody tam, gdzie ona jest potrzebna.

Quo titulo ł. z jakiego tytułu; jakiem prawem?

Quousque tandem? ł. dokądże tego będzie? słowa te używane tak w stylu poważnym jak i żartobliwym, wyrażające oburzenie lub zdziwienie na widok czynu lub przedmiotu wzbudzającego zgrozę lub zasługującego na pośmiewisko.

Quo vadis? ł. dokąd idziesz?

R.

R. w zegarku skróc. retard: cofnąć strzałkę dla zwolnienia chodu zegarka. R. przy stopniach ciepła lub zimna = Réaumura, podług termometru Réaumura, R. na receptach = rec. skr. recipe (ob.)

Ra egip. bóstwo egipskie wyobrażane z głową krogulca.

Rabat w. ustępstwo od ceny towaru, obliczone w procentach od ceny, a przyznane z jakiegoś powodu przez sprzedającego kupującemu.

Rabata f. grządka kwiatowa bramująca trawnik, obrzeżająca ścieżkę, ulicę w ogrodzie.

Rabaty f. wyłogi odmiennego koloru na ubiorze, zwłaszcza na uniformie wojskowym.

Rabbi heb. nauczyciel, mistrz.

Rabin hebr. urzędowy przedstawiciel gminy żydowskiej, uczony żydowski i kaznodzieja, kapłan żydowski.

Rabulista ł. krętacz prawny, matacz, tłómaczący przewrotnie prawo na swoją korzyść.

Raca ob. Rakieta.

Racahout tur. (rakau) mieszanina sproszkowanego perskiego salepu, proszku ze słodkich żołędzi, kakao, mąki kartoflanej, ryżowej i cukru miałkiego, dająca po ugotowaniu na mleku jak czekolada napój posilny i wzmacniający.

Race f. (ras) ob. Rasa.

Race a. (res) wyścig, bieg wyścigowy do mety.

Racer a. (reser) wyścigowiec, koń wyścigowy.

Rachitis g. dziecięca choroba, objawiająca się tem, że kości, wskutek nieprawidłowego składu chemicznego stają się miękkie i wyginają się nienormalnie, krzywica, angielska choroba.

Racja f. rozumowana przyczyna, powód, dowód; słuszność; wyznaczona porcja żywności lub furażu; racja stanu: przyczyny polityczne jakiegoś postanowienia rządowego.

Racjonalista ł. zwolennik racjonalizmu.

Racjonalizm ł. odrzucanie Objawienia i wszelkich prawd religijnych, których rozum nie może pojąć, wiara wyrozumowana; w filozofji kierunek dążący do poznania wszelkich prawd naukowych, źródeł i granic wiedzy wyłącznie za pomocą rozumowania, a odrzucający doświadczenie (w przeciwstawieniu do empiryzmu).

Racjonalny ł. uzasadniony, wyrozumowany.

Radix ł. korzeń; pierwiastek.

Radjacja ł. promieniowanie.

Radjofon g. przyrząd przesyłający dźwięki za pomocą światła.

Radjolarje ł. mikroskopijne, drobne żyjątka, z typu pierwotniaków, posiadające szkielet krzemionkowy, złożony z igieł, rozchodzących się promienisto lub tworzących kulę kratkowaną.

Radjometr g. przyrządzik fizyczny w postaci lekkiego wiatraczka, z poczernionemi z jednej strony skrzydełkami, obracającego się pod wpływem promieni ciepła lub światła.

Radotage f. (radotaż) paplanina, gadanina, bajanie trzy po trzy.

Radykalista a. Radykał ł. zwolennik radykalizmu w polityce; człowiek krańcowy.

Radykalizm ł. sposób myślenia lub postępowania, usiłujący przyjętą zasadę bez najmniejszych ustępstw bezwzględnie przeprowadzić; w polityce dążność do zasadniczych i gwałtownych zmian w ustroju społecznym, do przekształcenia z gruntu istniejących urządzeń państwowych; krańcowość.

Radykalny ł. bezwzględny, krańcowy; gruntowny, zasadniczy, sięgający do podstaw, do źródła.

Radża sansk. monarcha hinduski w przednich Indjach.

Rafa n. skała podwodna; długa, wązka, piaszczysta lub kamienista ławica w morzu; kratka lub siatka druciana do przesiewania ziemi; narzędzie do czochrania lnu.

Rafinada f. cukier zupełnie czysty, znajdujący się w handlu w formie głów.

Rafinerja f. fabryka w której chemicznie oczyszczają produkty naturalne lub sztuczne przetwory; oddział cukrowni, gdzie oczyszczają cukier.

Rafinowanie f. oczyszczanie cukru z domieszek; wyszukana wymyślność, subtelność, wydelikacona wytworność; drobiazgowe obmyślanie czegoś.

Rafować p. arfować.

Rafraîchissements f. (rafreszisma͡ę) chłodniki, chłodzące napoje, sorbety, owoce.

Rafraîchisseur f. (rafreszissör) rozpylacz, przyrząd do rozpylania płynów.

Ragoût f. (ragu) potrawka.

Rail way (reelwe) a. Railroad (reelrod) a. droga żelazna.

Raisonneur f. ob. Rezoner.

Rajah ob. Radża.

Rajasy arab. nie mahometańscy poddani w Turcji.

Rajgras n. rodzaj trawy, służącej do tworzenia trawników ogrodowych i obsiewania łąk, dająca wyborną paszę zieloną i suchą.

Rajsbret n. deska na której przytwierdza się papier do rysowania.

Rajscajg n. zbiór narzędzi do wykonywania rysunków linearnych i gieometrycznych.

Rajsfeder n. obsadka do kredki rysunkowej.

Rajtarja n. ciężka kawalerja.

Rajtszula n. ujeżdżalnia.

Rajtuzy n. szerokie spodnie do jazdy.

Rakieta a. Raca w. cylinder metalowy lub papierowy napełniony ubitą mieszaniną prochu i węgla i zaopatrzony w kij do nadawania kierunku, zapalony szybko wznosi się w powietrze jako fajerwerk, sygnał, służy też do oświetlania miejsc do których chcemy strzelać w nocy, do przesyłania lin ratunkowych statkom i t. p.

Rakieta, rodzaj łopatki okrągławo owalnej, złożonej z rączki i ramki z rozpiętą siatką ze sznura lub skręconych strun, służąca do podbijania wolantu lub piłki w lawn-tennisie.

Rakuszanie (przestarzałe) Austrjacy.

Rakuski ł. austrjacki.

Ral skróc. Rallentando w. w muz. zwalniając.

Ramadan lub Ramazan tur. miesiąc postu u mahometan.

Ramage f. (ramaż) deseń ciągniony z gałązek, splotów liści i kwiatów, zwłaszcza na tkaninach.

Ramajana hind. narodowa epopeja starożytnych Indów, opiewająca losy królewicza Ramy.

Ramazan p. Ramadan.

Ramifikacja ł. rozgałęzienie.

Ramota g. lichy utwór literacki.

Rampa f. poręcz, balustrada schodów; spadzistość, podjazd; pomost do ładowania i wyładowywania towarów do wagonów i z wagonów; rząd lamp u brzegu sceny w teatrze.

Ramponowany f. uszkodzony (towar).

Ranga f. stopień, godność.

Rankor ł. uraza żal, do kogo.

Rańtuch n. rodzaj długiej płachty, którą kobiety wiejskie używają jako wierzchnie okrycie.

Ranz des vaches f. (ra͡ęz de wasz) melodja na kobzie grywana przez pasterzy bydła w Szwajcarji.

Ranżerować f. wybrakowywać, usuwać osobniki lub przedmioty nie mogące służyć dalej do danego celu.

Rapir f. długa, wązka, obosieczna szpada z koszem drucianym u rękojeści używana do fechtunku.

Raport f. sprawozdanie, doniesienie piśmienne, zwłaszcza składane przez podwładnych zwierzchnikom, przez podkomendnych przełożonym w wojsku.

Raportować f. donosić, zdawać sprawę.

Rapować f. kłaść pierwszą warstwę tynku z mięszaniny piasku z rzadkiem wapnem.

Raps n. rzepak.

Rapsod g. w starożytnej Grecji wędrowny śpiewak pieśni epickich zwłaszcza Homerowych; większy urywek poematu epicznego, fragment epopei, także samoistny poemat opiewający jakiś jeden doniosły fakt dziejowy.

Rapsodja g. pieśń epiczna śpiewana przez greckich rapsodów; ustęp wielkiego poematu; rodzaj fantazji muzycznej w stylu szlachetnym, osnutej na motywach melodji ludowych, zazwyczaj ognistej i burzliwej.

Rapsodyczny, urywkowy, nie powiązany w jedną całość.

Rapt ł. porwanie panny, uwiezienie.

Raptularz ł. zeszyt lub księga do spisywania odręcznie zdarzeń, wypadków, wogóle rzeczy, które chcemy zapamiętać, zbiór tymczasowych notat, bruljon.

Raptus ł. człowiek gwałtowny, porywczy.

Rara avis ł. dosł. rzadki ptak, wyrażenie stosowane przenośnie do ludzi wielkiego charakteru, talentu lub nauki, wogóle do przedmiotów rzadkich lub zjawisk niezwykłych.

Rarytas ł. rzadkość, osobliwość.

Rasa f. zbiór typów, odróżniających się pewnemi odmiennemi cechami od cech gatunku, do którego należą; fizycznie odmienne typy ludzi, różniące się między sobą kolorem skóry, budową czaszki, rodzajem i układem włosów, kształtem i położeniem oczu i t. p.

Rasowa a. łódź, łódź wyścigowa.

Rasowy f. posiadający w pełni wszystkie przymioty dobrej rasy.

Rastaquouére f. (rastakuer) cudzoziemiec wiodący wystawny tryb życia, a którego źródła dochodów są nieznane.

Rastral a. Rastrum ł. rodzaj pióra z blachy mosiężnej do kreślenia pięciolinji na papierze nutowym.

Raszpla n. pilnik grubo nacinany.

Rata ł. częściowa wypłata należności, długu, czynszu, w oznaczonych odstępach czasu.

Ratafja w. rodzaj słodkiego likieru owocowego, przyrządzanego ze spirytusu, soków owocowych i cukru.

Ratyfikacja ł. przyjęcie, uznanie i zatwierdzenie umowy, układów, zwłaszcza między mocarstwami.

Raut a. większa zabawa wieczorna bez tańca.

Raut, djament szlifowany z jednej strony w ścianki, z drugiej płaski.

Razzia ar. (racja) wyraz arabski, używany w Berberji i Algierze dla określenia wypraw łupieskich przeciw wrogim lub zbuntowanym plemionom w celu rabunku, zniszczenia ich siedzib, porwania trzód.

Rdlr. skr. rigsdaler (ob.)

Reagować ł. oddziaływać, działać odpornie; w chem. wywoływać zmiany chemiczne, działać chemicznie.

Reakcja ł. oddziaływanie, działanie odporne, zwrot; w polityce: dążenie do przywrócenia dawniejszego poprzedniego stanu rzecz, przeciwdziałanie postępowi w życiu społecznem, wstecznictwo; w chem. proces, dający w rezultacie, wskutek wzajemnego oddziaływania na siebie ciał, nowy związek chemiczny, także pewne charakterystyczne działanie chemiczne związków, odczyn.

Reakcjonista ł. człowiek wstecznych dążności.

Real hiszp. srebrna moneta zdawkowa w Hiszpanji i Portugalji.

Realgar arab. minerał, składający się z siarki i arszeniku, miękki, barwy różowo-czerwonawej, w proszku pomarańczowy, używany w pirotechnice i jako farba malarska (silna trucizna).

Realia, ob. Realne nauki.

Realista ł. zwolennik realizmu, człowiek trzeźwo liczący się z rzeczywistością, pojmujący życie tylko ze strony rzeczywistej, pozbawiony wyższych polotów duchowych, szlachetniejszych dążności; artysta dążący do wywołania swemi dziełami złudzenia rzeczywistości.

Realizm ł. sposób myślenia oparty wyłącznie na zmysłowem postrzeganiu i doświadczeniu, odrzucający ideje i ideały, zadawalniający się rzeczywistością i stosujący się do niej; kierunek filozoficzny uważający pojęcia oderwane za przedmioty rzeczywiste; w literat. i sztuce dążenia do jaknajwierniejszego naśladowania natury bez uwzględnienia idealnych duchowych pierwiastków.

Realizować ł. spełnić, urzeczywistnić, wprowadzić w czyn; sprzedać, spieniężyć, zamienić na gotówkę.

Realna szkoła`, zakład naukowy męski, uwzględniający głównie matematykę, nauki przyrodnicze, języki nowożytne i rysunki, jako kształcące do praktycznych zawodów.

Realne nauki lub Realia ł. nauki mające na celu kształcenie w kierunku praktycznym.

Realność ł. rzeczywistość; posiadłość, majątek nieruchomy.

Realny ł. rzeczowy, istotny, rzeczywisty; realna wartość: wartość rzeczywista, prawdziwa, w przeciwstawieniu do nominalnej.

Reasekuracja ł. ubezpieczenie się towarzystwa asekuracyjnego ze swej strony w innych towarzystwach przed możliwemi stratami jakie ono z przedsiębiorstwa asekuracyjnego mogłoby ponieść.

Reasumcja ł. wznowienie, np. przez spadkobiercę procesu, przerwanego przez śmierć jednej ze stron.

Reasumować ł. zebrać w jedną całość, powtórzyć w krótkości; wziąć jeszcze raz pod rozwagę (sprawę, proces).

Réaumur’a (Reomiura) termometr, termometr 80 stopniowy, tak nazwany od swego wynalazcy.

Rebelizant ł. powstaniec.

Rebelja ł. rokosz, bunt, powstanie.

Rebus ł. zagadka obrazkowa, rodzaj łamigłówki polegającej na przedstawieniu w szeregu obrazków uzupełnionych cyframi, literami, sylabami a nawet całemi wyrazami, jakiejś sentencji, aforyzmu lub przysłowia.

Rec. skr. recipe ł. weź (na receptach.

Rec. skr. recitativo (ob.).

Recenzent ł. autor recenzji.

Recenzja ł. krytyczna ocena utworu literackiego, scenicznego, wykonania dzieła muzycznego i t. p.

Recepcja ł. przyjęcie.

Recepis ł. pokwitowanie z odbioru.

Recepta ł. wogóle krótki przepis do przygotowania pewnej mieszaniny w technicznym lub innym celu, zwłaszcza piśmienne wskazówki lekarza, według których aptekarz przygotowywa lekarstwo.

Receptura ł. sztuka pisania i przyrządzania lekarstw.

Reces ł. w prawie: cofnięcie się, odstąpienie od procesu lub sporu, zrzeczenie się praw lub pretensji, ułożenie się zgodne.

Recipjent ł. przyjmujący; w robotach chemicznych: naczynie do zbierania wytwarzających się gazów, pary i t. d.; dzwon szklany w machinie pneumatycznej, pod którym umieszcza się przedmioty, mające być wystawione na działanie próżni.

Reciproque f. (resiprok) wzajemny.

Recitativo w. (reczitatiwo) w operze ustęp nawpół deklamacyjny, nawpół muzyczny, właściwie śpiewne opowiadanie z towarzyszeniem muzyki.

Record a. ob. Rekord.

Recte ł. właściwie.

Reçu f. (resiu) otrzymany; kwit, pokwitowanie, rewers.

Recydywa ł. powtórzenie się tej samej choroby, która tylko co ustąpiła pozornie lub rzeczywiście.

Recydywista ł. przestępca, powtórnie popełniający występek, za który poniósł karę.

Recytować ł. wygłaszać, wypowiadać z pamięci.

Redagować ł. wyrażać myśli piśmiennie, układać artykuł, pismo, utwór; kierować doborem artykułów do czasopisma.

Redakcja ł. skład osób należących do naczelnego kierunku i układu jakiego pisma, dzieła i t. p.; układ pisma, dzieła.

Redaktor ł. kierownik czasopisma lub dzieła zbiorowego.

Redde Caesari quae sunt Caesaris, et quae sunt Dei Deo ł. oddaj Cezarowi co należy do Cezara, a Bogu co do Boga, (słowa Chrystusa w odpowiedzi Faryzeuszom, czy należy płacić podatki).

Redde quod debes ł. oddaj, coś winien.

Redemptoryści ł. zakon założony przez św. Alfonsa Liguori, mający na celu podnoszenie przez misje ludzi upadłych moralnie, zwłaszcza umoralnianie ludu wiejskiego.

Redivivus ł. zmartwychpowstały, odrodzony.

Redowa czes. taniec czeski, to samo co polka mazurka.

Redresować f. odmienić, cofnąć.

Reductio ad absurdum ł. wykazanie że z danych postępków lub rozumowań w ostatecznym wyniku wypadłaby niedorzeczność, niepodobieństwo.

Redukcja ł. zmniejszenie, ograniczenie, zniżenie; zamiana miar, wag, monet, ilości jednych na drugie; zamiana figury gieometrycznej na mniejszą, zmniejszenie proporcjonalne; w chemji i metalurgji: całkowite lub częściowe wydzielanie pierwiastków ze związków, zwłaszcza tlenu i tlenków metali; w chirurgji: nastawienie złamanych kości.

Redukować ł. ograniczać, zmniejszać, upraszczać; w chemji: uwalniać od związku z innemi ciałami.

Reduta f. szaniec polny, mała fortyfikacja zamknięta wśród większej; bal maskowy.

Redyfy tur. turecka obrona krajowa, powoływanie do czynnej służby w czasie wojny dla wzmocnienia wojska linjowego.

Reeskontować, odprzedać zdyskontowany weksel, dyskontując go nanowo.

Re et nomine ł. z czynów i z imienia.

Refakcja hol. strącenie z należności z powodu uszkodzenia dostarczonych towarów.

Refektarz ł. sala jadalna w klasztorze, w seminarjach duchownych.

Referat ł. piśmienne sprawozdanie, piśmienne opracowanie jakiego interesu lub sprawy.

Referencja ł. świadectwo, rekomendacja, powołanie się na kogo.

Referendarz ł. w daw. Polsce urzędnik, który odbierał wszelkie skargi i prośby na piśmie i zdawał z nich sprawę kanclerzowi, miał też prawo sądzić i wyrokować w niektórych sprawach.

Referent ł. urzędnik odrabiający referaty.

Referować ł. układać, sporządzać referaty, odrabiać urzędowe papiery.

Referować przysięgę, odrzucić przysięgę i żądać jej od strony przeciwnej.

Refleks ł. odblask; odbicie się światła, głosu; odruch nieświadomy.

Refleksja ł. zastanowienie, rozważanie, wzgląd; odbicie promieni światła.

Reflektant ł. przedsiębiorący staranie, robiący kroki, współubiegający się o proponowany interes, zajęcie, posadę.

Reflektor ł. wklęsłe zwierciadło, zwykle metalowe, w które zaopatruje się latarnie powozów, lokomotyw, sygnałów i t. p., chcąc skupić i skierować w jedną tylko stronę ich światło; teleskop zwierciadłowy, posiadający zwierciadło wklęsłe, zamiast soczewki przedmiotowej, dający obrazy przez odbicie (refleksję) promieni światła.

Reflektować ł. wziąć pod uwagę, mieć coś na celu; robić o co starania; zgadzać się na co; przywodzić kogo do rozwagi, do zastanowienia się; odbijać promienie światła.

Reforma ł. przeprowadzenie zmian na lepsze, wprowadzenie ulepszeń, przekształcenie na drodze legalnej jakich urządzeń, stosunków, instytucji społecznych.

Reformaci ł. zakon reguły św. Franciszka.

Reformacja ł. wielki ruch religijny w XVI w. zapoczątkowany przez Lutra, który wystąpił przeciw dogmatom i obrzędom kościoła katolickiego, chcąc przeprowadzić gruntowną zmianę i przywrócić kościół do pierwotnego stanu; skutkiem tego wytworzyły się odrębne od katolicyzmu wyznania chrześcijańskie.

Reformator ł. wprowadzający zmiany, ulepszenia.

Reformować ł. poprawiać, przekształcać, ulepszać.

Reformowani ewangielicy, wyznawcy kościoła ewangielickiego według reformy Kalwina.

Refrain f. (refrę) wiersz powtarzający się w każdej zwrotce; wyrażenie często powtarzane.

Refrakcja ł. załamanie się promieni światła.

Refraktor ł. teleskop soczewkowy czyli luneta, oddająca obraz przez załamanie się (refrakcję) promieni światła.

Refugium ł. ucieczka, schronienie, przytułek.

Refutacja ł. odparcie zarzutów, zbicie dowodów przeciwnika.

Reg... ob. także: Rej...

Re galantuomo w. rycerski król, przydomek dawany królowi włoskiemu Wiktorowi Emanuelowi.

Regalia ł. prawem zastrzeżone przywileje monarsze, prawa najwyższej władzy państwa do pewnych dochodów; oznaki godności królewskiej.

Regał ł. urodzaj półki na towary, na książki; w drukarni półki z szufladami w których przechowują się czcionki, linje i ozdoby; małe przestarzałe organy, rejestr organowy.

Regaty w. wyścigi na łodziach.

Regens ł. przełożony zakładu naukowego duchownego; zarządzający kancelarją konsystorską.

Regesta ł. chronologicznie uporządkowany spis dokumentów wraz z podaniem krótkiej treści, miejsca przechowania lub pisma albo dzieła, gdzie zostały przedrukowane.

Regiencja ł. zarząd państwem tymczasowy ustanowiony z powodu małoletności, choroby lub dłuższej nieobecności monarchy.

Regieneracja ł. odrodzenie, odnowienie; w fizjologji: odtworzenie się utraconej części ciała.

Regient ł. panujący w zastępstwie monarchy w czasie jego małoletności, dłuższej choroby lub nieobecności.

Regiestr ob. Rejestr.

Regiestratura a. Registratura wykaz spraw karnych jakie miał podsądny; kontrola papierów urzędowych wchodzących do biura i wychodzących z niego.

Régime f. (reżim) sposób, tryb życia, postępowania, zwłaszcza sposób postępowania przepisany chorym; rządy; Ancien régime, p. Ancien.

Regiment ł. pułk.

Regimentarz ł. w dawnej Polsce: wódz zastępujący hetmana.

Regjon ł. okolica, kraina, pas, strefa; warstwa powietrza; sfera.

Reglamentacja f. urządzenie, rozporządzenie.

Regle, strefa lasów w Tatrach, wznosząca się z uprawionej i zamieszkałej wyżyny do wysokości 1500 metrów.

Regres ł. możność poszukiwania zwrotu strat poniesionych.

Regresywna metoda, metoda uczenia, rozczłonkowująca, rozwijająca, analityczna.

Regresywny ł. wsteczny.

Regulacja ł. uporządkowanie, doprowadzenie do stanu pewnej prawidłowości, urządzenie, sprostowanie według pewnych prawideł; obliczenie i zapłacenie należności.

Regulamin ł. zbiór przepisów i rozporządzeń, według których pewna czynność lub szereg czynności ma się odbywać; zbiór przepisów obowiązujących członków pewnej instytucji, zgromadzenia, zakładu; przyjęty lub przepisany plan postępowania zgodny z pewnemi zasadami.

Regularność ł. zgodność z pewnemi prawidłami i przepisami; prawidłowość, kształtność, foremność; menstruacja kobieca.

Regularny ł. zgodny z pewnemi przepisami, zastosowany do prawideł; ujednostajniony, ujęty w pewne przepisane ramy; prawidłowy, kształtny, proporcjonalny.

Regularyzacja ł. uporządkowanie, uregulowanie.

Regulator ł. przyrząd ujednostajniający ruch maszyny parowej t. j. nie dający mu odstępować od pewnej z góry oznaczonej normalnej szybkości; zegar wahadłowy stojący lub ścienny nakręcający się raz na tydzień lub rzadziej.

Regulatywa ł. przepis, postanowienie.

Regulówka ł. w ogrodnictwie czynność, mająca na celu przewrócenie warstwy ziemi tak, aby spodnia jej żyźniejsza część poszła na wierzch, a wierzchnia na spód.

Reguła ł. prawidło; reguły zakonne: ustawy zakonne.

Rehabilitacja ł. uniewinnienie, przywrócenie do czci, do dobrej sławy, oczyszczenie z niesłusznych zarzutów.

Reichsrat n. sejm ogólnopaństwowy w Austrji.

Reichstag n. sejm niemiecki.

Reinette ob. Reneta.

Reinkarnacja ł. kolejne wcielanie się duszy (teorja Allana Cardec’a).

Reintegracja ł. przywrócenie do posiadania.

Reis port. moneta portugalska i brazylijska (lm. od real portugalski, którego nie należy mieszać z realem hiszpańskim).

Reis efendi tur. kanclerz turecki albo minister spraw zagranicznych.

Reja, poprzeczny drąg u masztu, utrzymujący żagiel.

Rejent ł. urzędnik sądowy, spisujący akty dobrej woli, ob. notarjusz.

Rejestr ł. spis, lista, wykaz; wykaz firm handlowych, mających obowiązek protokółować swe powstanie, zwinięcie i wszelkie zmiany przy właściwym sądzie; w głosie ludzkim różne gatunki głosu, wymagające rozmaitego oparcia; znaki na zębach u koni, po których poznaje się ich wiek.

Rejestry u organów, zasuwy otworów w piszczałkach organowych, służące do zmiany głosów.

Rejterada ł. odwrót.

Rejwach n. tumult, zamieszanie, hałas; wrzawa.

Rekapitulacja ł. treściwe powtórzenie głównych punktów; w rachunkach: zestawienie wyników z pojedyńczych działów.

Reklama f. publiczne polecanie, zachwalanie przedmiotów handlu, wytworów sztuki i t. p. przez niezwykłe, rzucające się w oczy ogłoszenia, oryginalne afisze, prospekty, szyldy i inne sposoby zwrócenia uwagi i zainteresowania publiczności.

Reklamacja ł. zażalenie o naruszone prawo, upomnienie się o wyrządzoną krzywdę, zwłaszcza żądanie zwrotu rzeczy przypadkowo utraconych lub nieprawnie zabranych; zażalenie o niedokładność w rachunkach, w dostawie.

Reklamować ł. wymagać zwrotu, upominać się; zachwalać; reklamować się ogłaszać się, polecać się w pismach.

Rekluzja ł. zamknięcie w ścisłem więzieniu; odosobnienie od świata.

Rekognicja ł. w języku prawnym uznanie tożsamości osoby, rzeczy albo prawdziwości dokumentu.

Rekognoscent ł. poświadczający tożsamość osoby.

Rekognoskować ł. rozpoznawać, badać, zwłaszcza okolicę, miejscowość, w celach wojskowych.

Rekolekcje ł. ćwiczenie duchowne jako przygotowanie się do spowiedzi; rozpamiętywanie, rozmyślanie, rozbieranie wewnętrznego stanu duszy.

Rekomendacja ł. zalecanie, polecanie kogo, pochlebne świadectwo.

Rekomendowany f. list przesyłka za pokwitowaniem pocztowem: t.zw. polecony.

Rekompensacja ł. wynagrodzenie straty, szkody, przykrości; wyrównanie przewagi na korzyść jednej ze stron odpowiednią korzyścią drugiej strony, zrównoważenie ubytków i korzyści obu stron.

Rekoncyljacja ł. pojednanie kogo z kim; poświęcenie na nowo sprofanowanego kościoła.

Rekonesans f. podjazd wojskowy wysłany na zwiady dla rozpatrzenia stanowisk i sił nieprzyjacielskich.

Rekonstrukcja ł. odbudowanie, wykonanie gruntownych zmian w budynku, gruntowne przerobienie, przekształcenie maszyny.

Rekonstytuować ł. urządzić napowrót, odbudować.

Rekonwalescencja ł. powolny powrót chorego do zdrowia.

Rekonwalescent ł. chory, przychodzący zwolna do zdrowia.

Rekord a. wyścig na dalszą odległość, polegający na udowodnieniu wytrzymałości.

Rekreacja ł. zwolnienie od zajęć szkolnych, czas przeznaczony na zabawę i wypoczynek, wogóle wypoczynek po pracy, połączony z rozrywką.

Rekrut f. żołnierz świeżo zaciągnięty do wojska, nie obznajmiony jeszcze ze służbą czynną.

Rekrutować f. odbywać pobór żołnierzy do wojska, zaciągać do służby wojskowej; przen. dopełniać liczbę członków jakiegoś stowarzyszenia, zbierać zwolenników lub uczestników.

Rekryminacja ł. oskarżanie się wzajemne, składanie zrzucanej winy na kogo innego, zobopólne obrzucanie się wyrzutami.

Rektor ł. zwierzchnik stojący na czele wyższego zakładu naukowego.

Rektyfikacja ł. sprostowanie, wyjaśnienie; oczyszczanie spirytusu od fuzlów i nadmiaru wody przez powtórną dystylację; w gieom. obliczenie długości łuku, zamiana krzywej na równie długą prostą.

Rekuperacja ł. odzyskanie.

Rekurs ł. odwołanie się od wyroku niższej instancji do wyższej, od władzy niższej do wyższej, prawo poszukiwania należności wekslowej na indosancie wekslu.

Rekuza ł. odmowa, odprawa.

Rekwirent ł. urzędnik sądowy, przeznaczony do badania oskarżonych, sędzia śledczy.

Rekwirować ł. wymagać, zażądać urzędownie.

Rekwizycja ł. żądanie jednej władzy od drugiej udzielenia pomocy lub poparcia, wezwanie jednego sądu, aby inny coś załatwił; zażądanie od mieszkańców nieprzyjacielskiego kraju, aby dostarczyli wojsku środków żywności i potrzeb wojskowych.

Rekwizytor ł. nadzorca, przełożony nad składem rekwizytów teatralnych.

Rekwizyty ł. ogół przedmiotów potrzebnych do wykonania pewnej czynności, służących do pewnego celu; w języku teatralnym przedmioty potrzebne do wystawienia sztuki na scenie (oprócz dekoracji i kostjumów.)

Relacja ł. zdanie sprawy; stosunek, związek wzajemny osób lub rzeczy.

Relata refero ł. powtarzam, co słyszałem, (wyrażenie używane dla zrzucenia z siebie odpowiedzialności za wiarogodność opowiadanych szczegółów).

Relatywny ł. będący w związku, odnośny, względny.

Relegować ł. usuwać, wydalać, zwłaszcza ucznia ze szkoły.

Relicytacja ł. powtórna licytacja z powodu niedotrzymania warunków pierwszej licytacji.

Relief f. robota wypukła, płaskorzeźba; bryłowate odstawanie przedmiotów od tła w obrazie; przen. wypuklanie się pewnych cech, wskutek zestawienia z przeciwnemi cechami, wskutek kontrastu.

Religja ł. wiara w Boga i cześć Mu oddawana; wyznanie.

Religjant ł. zachowujący ściśle zasady religji i przepisy kościoła.

Relikwiarz ł. skrzyneczka zawierająca relikwie Świętych.

Relikwie ł. szczątki ciał Świętych oraz rzeczy używanych przez Świętych; przen. drogie sercu pamiątki.

Relsy a. szyny kolei żelaznej.

Remanent ł. pozostałość kasy; zapas w kapitale lub zbożu; zaległość podatkowa.

Rembrandtowskie oświetlenie, efekty światłocienia, odznaczające się silnemi kontrastami świateł i cieni.

Rembursować f. pokryć, zaspokoić rachunek, zwrócić wyłożone pieniądze, zapłacić należność.

Remedjum ł. środek zaradczy; prawem dozwolony brak na wadze (lub próbie) monet złotych i srebrnych.

Remember a. (rimember) pamiętać! — ostatnie słowo na szafocie Karola I króla Anglji.

Remessa ob. Rimessa.

Reminiscencja ł. wspomnienie, zapamiętane szczegóły odległych rzeczy, zdarzeń; w literat. i muz. ustępy spotkane już gdzieindziej, bezwiedny plagjat wskutek oczytania i osłuchania.

Remis f. (remi) w grze w szachy: partja nierozegrana.

Remisja ł. odłożenie sprawy na inne posiedzenie.

Remitenda ł. w księgarstwie: książki wzięte w komis i odsyłane napowrót jako niesprzedane.

Remitent ł. w prawie wekslowem osoba, której lub na której zlecenie wystawca wekslu (trasant) zobowiązuje osobę trzecią (trasata) do zapłacenia oznaczonej sumy w oznaczonym czasie, nabywca wekslu.

Remitować ł. zwracać, odsyłać napowrót; posyłać weksel.

Remiza f. wozownia; powóz 4 osobowy do najęcia.

Remonstranci f. sekta religijna kościoła ewangiel. reformowanego, to samo co arminjanie.

Remonstrować ł. czyimś twierdzeniom przeciwstawiać swoje odmienne twierdzenia, zbijać czyjeś wywody swojemi wywodami; przekładać, napominać.

Remont f. zakupienie koni dla wojska w miejsce ubyłych; naprawa i utrzymanie drogi, budynku i t. p.

Remontoir f. (remątuar) zegarek z przyrządem do nakręcania bez kluczyka.

Remuneracja ł. jednorazowe wynagrodzenie, zapłata.

Renaissance f. (renesans) odrodzenie, wielki zwrot w dziejach sztuki i piśmiennictwa w XV i XVI w., cechujący się rozbudzonem upodobaniem ku starożytności greckiej i rzymskiej.

Renesansowy styl, w architekturze styl odrodzenia, w szczegółach ornamentacyjnych, wzorujący się na starożytnych wzorach, odznaczający się beczkowatemi sklepieniami i kopułami oraz ornamentyką obfitującą w maski, kwiaty, owoce, i t. p.

Rendant f. zawiadujący kasą, prowadzący rachunki i wypłaty, poborca.

Rendez-vous f. (ra͡ęde wu) schadzka umówiona.

Renegat ł. zaprzaniec, odszczepieniec, odstępca od wiary, zwłaszcza poturczony chrześcijanin.

Renesans ob. Renaissance.

Reneta f. ceniony gatunek jabłek.

Renitent ł. stawiający opór, oporny.

Renoma f. dobre imię, dobra sława, dobra opinja; wziętość, rozgłos.

Renomowany f. z ustalonem dobrem imieniem, chwalony, sławny.

Renons f. odmowa; w kartach: nieposiadanie wcale pewnego koloru.

Renonsować f. wyrzekać się, zrzekać się czego; w grze w karty zdawać kartę innego nie właściwego koloru.

Renowacja ł. odnowienie.

Renseignement f. (raę͡seńma͡ę) objaśnienie; udzielenie szczegółów wyjaśniających, potrzebnych do zrozumienia i poznania danej rzeczy lub faktu.

Renta f. w ekonomji politycznej ta część dochodu z produkcji, którą otrzymuje właściciel bogactw przyrody przy produkcji zużytkowanych; stały roczny dochód z majątku czy kapitału oddanego bezpowrotnie wzamian za ten dochód.

Renta gruntowa, czysty dochód z ziemi po potrąceniu procentu od kapitału włożonego i wynagrodzenia za pracę.

Renta państwowa, dług państwowy nieumarzalny, który zaciągając, państwo nie zobowiązuje się do zwrotu kapitału, lecz tylko do spłacania procentów.

Rentjer f. człowiek utrzymujący się z renty.

Rentować f. przynosić dochód, opłacać się.

Renuncjacja ł. zrzeczenie się czego, zaniechanie.

Reokupacja, powtórne zajęcie (kraju).

Reorganizacja ł. urządzenie w inny sposób, przekształcanie.

Reparacja ł. naprawa.

Repartycja ł. rozdział, rozłożenie w odpowiednim stosunku podatków, opłat, kosztów lub wydatków.

Reperkusja ł. w muz. odbijanie tonów w fortepjanie i nowszych melodykonach; skupienie powtórzeń tematu przy końcu fugi.

Repertorjum ł. skorowidz, wykaz.

Repertuar f. spis sztuk przeznaczonych do odegrania w teatrze; spis ról, do których odegrania lub odśpiewania artysta jest przygotowany.

Repetitio est mater studiorum ł. powtórzenie jest matką wiedzy.

Repetitorium ł. książka zawierająca skrócone powtórzenie wykładu szkolnego.

Repetjer n. zegarek kieszonkowy bijący za pociśnięciem sprężyny.

Repetjerowa broń n. nazwa gatunków ręcznej broni palnej, nabijanej jednocześnie pewną liczbą nabojów (do 16 sztuk), które w danej chwili mogą być w szybkiem tempie kolejno wystrzelane.

Repetycja ł. powtórzenie.

Replika ł. w języku prawnym odpowiedź powoda na obronę pozwanego; w muz. powtórzenie melodji.

Reponować ł. odkładać, składać do przechowania.

Report a. i f. w rachunkowości: przeniesienie sumy z jednej stronicy na drugą; operacja giełdowa, polegająca na odstąpieniu papieru w formie sprzedaży z zastrzeżeniem prawa wykupu w oznaczonym czasie i według oznaczonego kursu.

Reporter a. dziennikarz, zbierający wiadomości bieżące dla czasopisma.

Repoussoir f. (repusuar) w malarstwie ciemne tło, na którem pierwszoplanowe przedmioty rysują się wypukle, środek wywoływania efektów przez kontrast, zestawienie przeciwieństw.

Repozytorjum ł. półki, szafa na księgi lub akta.

Represalja ł. przeciwdziałanie środkami gwałtownemi, środki gwałtowne, mające na celu odwet lub stłumienie, odparcie jakiegoś ruchu.

Represja ł. ucisk, bezwzględne stosowanie surowych środków odwetu.

Reprezentacja ł. przedstawicielstwo, zastępstwo osoby prawnej lub zbiorowej; ogół przedstawicieli, występujących w imieniu pewnego stanu, jednym zawodem związanych osób, stowarzyszenia lub instytucji, której interesy reprezentują; wystawność, okazałość; wystawienie sztuki w teatrze.

Reprezentacyjny rząd, rząd konstytucyjny.

Reprezentacyjny system, ustrój państwowy, dopuszczający naród przez jego przedstawicieli do udziału w prawodawstwie i w rządzie.

Reprezentant ł. przedstawiciel, zastępujący kogoś.

Reprobacja ł. niegodzenie się na co, nieuznawanie, odrzucanie; nagana.

Reprodukcja f. odtwarzanie w licznych kopjach danego oryginału sposobem mechanicznym, zwłaszcza za pomocą prasy, także odbitka pisma, ryciny, obrazu; wznowienie sprawy.

Reprymenda ł. nagana, wymówka.

Reptilienfond n. fundusz gadzinowy, (pogardliwa nazwa dawana w Niemczech funduszom, przeznaczonym na subwencjonowanie oddanej rządowi prasy i na tajne cele polityczne).

Reptylje ł. płazy.

Republika ł. rzeczpospolita, państwo rządzone przez przedstawicieli narodu.

Republikanin ł. obywatel republiki; zwolennik republikańskiej formy rządu.

Repugnancja ł. odraza, wstręt.

Repulsja ł. odrzucenie, odbicie, odpychanie; wstręt.

Reputacja ł. dobre imię, dobra sława, opinja.

Requiem ł. pierwsze słowo, od którego zaczyna się wstęp do mszy żałobnej, także wogóle nabożeństwo żałobne; śpiew i muzyka do mszy żałobnej.

Requiem aeternam dona ei Domine ł. wieczny odpoczynek daj mu, Panie; słowa wypowiadane i śpiewane podczas nabożeństwa za dusze zmarłych i pomieszczane na nagrobkach; przen. życzenie spokoju lub zapomnienia.

Requiescat in pace ł. niech spoczywa w pokoju, śpiew kapłana przy grzebaniu zwłok chrześcijańskich.

Resekcja ł. wycięcie, wypiłowanie części chorej kości.

Reskrypt ł. rozporządzenie wyższej władzy.

Res nullius ł. rzecz niczyja, do nikogo nie należąca.

Resory f. sprężyny, na których oparte jest pudło powozu, bryczka, wagon i t. p. w celu zmniejszenia trzęsienia.

Respective ł. odnośnie, względnie.

Respekt ł. poszanowanie, poważanie, szacunek, wzgląd.

Respektowy dzień, dzień ulgi w którym weksel nie może być protestowanym.

Respice finem ł. patrz końca.

Respicjent w Austrji najwyższy stopień w służbie straży skarbowej państwowej.

Respiracja ł. oddychanie.

Respirator ł. przyrząd w kształcie czółenka z czarnej gazy lub siatki jedwabnej, nakładany na usta aby ochronić płuca od wdychania kurzu, złych wyziewów i mroźnego powietrza.

Respiro w. w kupiectwie zezwolenie na zwłokę w wypłacie, przedłużenie terminu.

Respons ł. odpowiedź.

Responsorja ł. w kościele śpiewana odpowiedź ludu lub chóru na śpiew kapłana.

Respublika ł. patrz: Republika.

Res sacra miser ł. nędza jest rzeczą świętą — dewiza zakładów dobroczynnych, zachęcająca do wspierania i opiekowania się ubóstwem.

Restanty ł. należności, o które się nie upominano; papiery publicznie wylosowane, a nie zrealizowane.

Restauracja ł. odbudowanie, odnowienie, naprawa, przywrócenie do poprzedniego stanu; w polityce przywrócenie na tron wyrugowanej przez rewolucję dynastji, zwłaszcza powrót Burbonów na tron francuski po upadku Napoleona I i powrót Stuartów na tron angielski po śmierci Kromwela; zakład jadłodajny, jadłodajnia.

Restitutio ad integrum ł. przywrócenie sądowe do pierwotnego majątku.

Restrykcja ł. ograniczenie, zastrzeżenie; myśl wsteczna.

Restytucja ł. oddanie, przywrócenie, zwrot rzeczy posiadanej nieprawnie; przywrócenie do poprzedniego stanu, odtworzenie, odrysowanie według pozostałych szczątków i opisu; w prawie: uzyskanie pozwolenia sądowego na przedsięwzięcie zaniedbanej w swoim czasie czynności procesowej.

Resumé f. (reziumé) krótkie streszczenie.

Resurrecturi ł. ci co mają zmartwychwstać; Resurrecturis, tym, co mają zmartwychwstać.

Resurs ł. sposób ratowania się, środek ratunku, ucieczka; środek pomocniczy materjalny, zasób.

Resursa f. stowarzyszenie mające na celu zabawę; lokal tegoż stowarzyszenia.

Retiarii ł. w starożytnym Rzymie gladjatorowie walczący przy pomocy sieci, którą starali się omotać przeciwnika, sieciarze.

Reticentia ł. inaczej Apozjopeza g. przemilczenie, figura retoryczna polegająca na niedopowiedzeniu zaczętego zdania wskutek silnego uczucia, pod wpływem którego zamierają słowa; rwą się myśli.

Retman n. sternik.

Retirade f. ustęp, klozet.

Retor ł. mówca, krasomówca.

Retorta f. naczynie ze szkła trudno topliwego lub metalowe, w kształcie bani z długą zagiętą szyją, używane do dystylowania płynów i reakcji chemicznych, związanych z dystylacją.

Retoryczny ł. krasomówczy, stylowo pięknie ułożony, ozdobny, kwiecisty.

Retoryka ł. nauka wykładająca teorję pięknego wypowiadania myśli, piękna wymowa, krasomówstwo.

Retour f. (retur) napowrót.

Retraktacja ł. cofnięcie, odwołanie.

Retriever a. (retriwr) angielski pies myśliwski używany podczas polowania na dzikie ptactwo, do aportowania zabitej zwierzyny.

Retro ł. napowrót, wstecz.

Retroakcja ł. działanie wstecz.

Retrogradacja ł. pozornie wsteczny ruch planety, cofanie się.

Retrospekcja ł. rzut oka wstecz, w przeszłość.

Retrospektywna wystawa, wystawa obrazów malarzy różnych czasów, chronologicznie ułożonych, dająca obraz rozwoju sztuki malarskiej w pewnym kraju.

Retrospektywny ł. spoglądający za siebie, wstecz, odnoszący się do przeszłości, rozważający omawiane poprzednio rzeczy.

Retuszer f. wykończający i poprawiający niedość wyraźne szczegóły na kliszy fotograficznej i odbitce.

Retuszować f. wykończać, cieniować ręcznie fotograficzne zdjęcia tuszem lub farbami, przyciemniając miejsca zbyt jasne, uwydatniając szczegóły niedość wyraźnie odbite; odświeżać stare malowidła, zużyte klisze miedziorytnicze, drzeworytnicze i t. p. także ostatecznie wykończać obraz, wycieniować kliszę przed użyciem jej; przen. poprawiać zlekka rzecz napisaną.

Reumatyzm g. zapalenie stawów i mięśni, objawiające się obrzmieniem i bólem miejsc dotkniętych, gościec.

Reunion f. (rejunją) większe towarzyskie zebranie w celu wspólnej zabawy.

Revanche f (reva͡ęsz) odwzajemnienie się; odpłata pięknem za nadobne, odwet, zemsta; ob. Rewanż.

Revenons á nos moutons f. (rewną a no mutą) dosł. powróćmy do naszych baranów: wyrażenie przysłowiowe, zaczerpnięte ze starofrancuskiej farsy „l’Avocat Patelin“, używane jako przypomnienie gdy ktoś odstępuje, zbacza od głównego przedmiotu, traci z oczu główny cel.

Reverendissimus ł. najczcigodniejszy, najprzewielebniejszy.

Rêverie f. (rewri) marzenie.

Revers de la medaille f. (rewer de la medajl) odwrotna strona popiersia na monetach i medalach; przen. ujemna strona przedmiotu, faktu, zła strona, ciemna.

Revue f. i Review a. (rewiu) przegląd, tytuł czasopisma.

Rewakcynacja ł. powtórne szczepienie ospy.

Rewanż f. odwet, odwzajemnienie; w grze w karty druga partja, którą rozpoczynamy w celu powetowania przegranej lub dania przeciwnikowi sposobności odegrania się.

Rewelacja ł. wykrycie, wyjawienie, objawienie.

Rewerber f. błyszcząca blacha metalowa przy lampie, wzmacniająca światło; latarnia uliczna z takiemiż blachami wewnątrz.

Rewerencja ł. uszanowanie, poważanie; świadectwo, opinja.

Rewerenda ł. długa suknia używana przez księży, sutanna.

Rewers ł. dowód piśmienny na otrzymaną sumę.

Rewident f. urzędnik przeglądający, sprawdzający, rewidujący; tytuł wyższych urzędników rachunkowych.

Rewindykacja ł. odzyskanie napowrót; odebranie; domaganie się zwrotu własności.

Rewir n. okrąg, obwód, dzielnica, cyrkuł; dział.

Rewirowy, urzędnik czuwający nad porządkiem w swoim obwodzie.

Rewizja ł. przeglądanie, sprawozdanie, przeszukiwanie, przetrząsanie mieszkania przez powołane do tego władze; przeglądanie bagażu na komorze celnej przez odpowiedniego urzędnika w celu niedopuszczenia przemytnictwa; w drukarstwie ostatnia korekta.

Rewizor f. urzędnik sprawdzający, kontrolujący.

Rewja ł. przegląd wojska, parada wojskowa.

Rewokacja ł. odwołanie, cofnięcie (słowa).

Rewoltować f. podburzać, buntować; wywoływać oburzenie, oburzać.

Rewolucja ł. gwałtowny przewrót w stosunkach politycznych; powstanie.

Rewolucjonista ł. człowiek dążący do przewrotu politycznego w kraju.

Rewolwer a. krótka, ręczna broń palna kilkostrzałowa.

Rezerwa f. zapasowe oddziały wojska, pozostające w odwodzie; zapas zachowany na chwilę zapotrzebowania; zachowanie się powściągliwe, niewypowiadające się.

Rezerwista żołnierz należący do wojsk zapasowych.

Rezerwować ł. zachować, zastrzegać zawarować.

Rezerwuar f. zbiornik, ze wszystkich stron zamknięty, przeznaczony do tymczasowego przechowywania wody lub płynów, które się ciągle zużywają; część lampy, zawierająca naftę, olej i t. p.

Rezolucja ł. postanowienie, uchwała, odpowiedź stanowcza.

Rezolutny f. stanowczy, śmiały, odważny.

Rezolwować ł. rozwiązywać; decydować, rozstrzygać; (chem.) rozpuszczać.

Rezon f. pewność siebie, dobra mina.

Rezonans f. akustyczne odbicie dźwięku; odgłos; wzmocnienie dźwięku kamertonu, struny lub innego drgającego ciała przez współdrganie otaczających przedmiotów.

Rezoner f. rozprawiający o czemś w długich wywodach, roztrząsający z upodobaniem wady cudze; w komedji charakterów osoba nie wpływająca czynnie na akcję lecz w wyrozumowanych dysertacjach wypowiadająca poglądy autora, analizująca jego tezę.

Rezonować f. rozprawiać, dowodzić.

Rezorbcja ł. chłonienie, wessanie.

Rezorbować ł. wessać, wchłonąć.

Rezultat ł. ostateczny wypadek, wynik.

Rezurekcja ł. Zmartwychwstanie Pańskie; nabożeństwo, od którego rozpoczyna się uroczystość Zmartwychwstania.

Rezurekcjoniści ł. zakon Zmartwychwstańców.

Rezydencja ł. miejsce zamieszkania monarchy lub panującego księcia; wspaniała siedziba wielkopańska.

Rezydent ł. polityczny pełnomocnik państwa przy obcym rządzie, niższej rangi aniżeli poseł; stale bawiący w czyim domu.

Rezydować ł. stale mieszkać, przebywać.

Rezygnacja ł. pogodzenie się ze stanem rzeczy, którego nie można zmienić; stłumienie i porzucenie nadziei lub pragnienia, nie dającego się urzeczywistnić, poddanie się losowi; zrzeczenie się czegoś, ustąpienie.

Rezygnować ł. wyrzec się czego, zgodzić się mimo woli.

Reżyser f. w teatrze artysta, od którego zależy wybór i obsada sztuki oraz wystawienie jej na scenie, z zachowaniem stylowych właściwości, charakteru sztuki i intencji autora.

Rf. a. rfz. skróc. Rinforzando.

Rialto w. wzniesienie, nazwa głównego wysokiego mostu w Wenecji.

Ricambio w. weksel zwrócony z protestem.

Ric-à-ric f. (rik-a-rik) co do joty, z drobiazgową dokładnością i ścisłością.

Ricochet f. (rikosze) odskok, odbicie się rzuconego ciała np. kuli od jakiego przedmiotu.

Ridendo castigat mores ł. śmiech poprawia obyczaje.

Ridicule f. (ridikiul) śmieszny, pocieszny; rodzaj małej torebki noszonej dawniej przez panie, zamiast kieszeni.

Rigaudon f. (rigodą) staroświecka francuska melodja i taniec o charakterze łagodnie wesołym.

Rigolon, lotny składnik nafty, używany zamiast chloroformu.

Rigorosa ob. Rygoroza.

Rigsdag duńs. sejm w Danji.

Rigsdaler duń. do 1854 r. jednostka monetarna w Danji = 68 kop. w zł., obecnie zastąpiona przez koronę.

Riksdaler, szwedzka i norweska jednostka monetarna = 34 kop. w zł.

Rimessa w. w kupiectwie weksel przesyłany w celu sprzedania go lub dla pokrycia należności w miejsce gotówki.

Rinforzando w. w muz. wzmacniając.

Rio hiszp. i port. rzeka.

Rio jap. stara złota moneta japońska zwana także kobang; jednostka wagi w Japonji zw. też monme.

Riposta w. żywa i trafna odpowiedź; w fechtunku: odparowanie, odbicie ciosu.

Rira bien qui rira le dernier f. (rira bię ki rira lö dernje) dosł. ten się śmieje najlepiej, kto się śmieje na końcu; przyszłość pokaże, kto będzie tryumfował.

Riscontro w. księga rachunków bieżących; wyrównanie rachunków.

Risum teneatis ł. czy możecie się powstrzymać od śmiechu?

Rit. skróc. Ritenuto w. w muz. zwalniając.

Ritardando w. w muz. zwlekając, wolniej.

Ritornell’a w. Ritournelle f. (riturnel) w muzyce: zwrotka lub przygrywka powtarzająca się; wstęp do tematu muzycznego lub dodatek po nim.

Ritus ł. obrządek.

Roastbeef ob. Rostbif.

Rober a. dwie partje wygrane przez jedną stronę w grze w wista.

Robinsonada f. opowiadanie o niezwykłych przygodach w podróży, wzorowane na powieści Defoe’go: Robinson Crusoe; przesadne opowieści żeglarzy.

Roboracja ł. urzędowe potwierdzenie umowy prywatnej.

Robron f. dawniej używana szeroka, sztywna i odstająca suknia kobieca.

Rocaille f. (rokajl) wykładanie ścian muszlami i kamyczkami; grota wyłożona muszlami i kamyczkami.

Rococo ob. Rokoko.

Rodały ł. zwoje pergaminowe zawierające pięcioksiąg Mojżesza, napisany po hebrajsku.

Rodomontada f. samochwalstwo, blaga, junakierja.

Roentgena promienie a. promienie X, promienie wysyłane przez t. zw. rurkę Crookes’a, połączoną z biegunami odpowiedniego induktora, a mające własność przechodzenia przez niektóre ciała nieprzezroczyste, dla oka niewidzialne; na płytę fotograficzną działają jak promienie świetlane; padając na ciała, obdarzone własnością fluorescencji, pobudzają je do świecenia.

Roentgenizacja poddawanie chorego obserwacji, za pomocą promieni Roentgena.

Rojalista f. zwolennik monarchicznej formy rządu, stronnik dynastji królewskiej.

Rojalizm f. kierunek polityczny, dążący do monarchicznej formy rządu; przywiązanie do dynastji królewskiej.

Rokieta f. rodzaj komży, noszonej przez kanoników i prałatów.

Rokoko w. w sztuce: nazwa stylu odznaczającego się kapryśną wykrętnością linji, widocznym brakiem symetrji, obfitością ozdób w kształcie dziwacznie pogiętych muszelek, fantastycznych floresów, rozstrzępionych kwiatów, palm i splotów.

Roksolania ł. ob. Roxolania.

Rola f. w sztuce teatralnej wystąpienie i udział każdego aktora oddzielnie; wyciąg ze sztuki teatralnej zawierający słowa i działanie każdej z osób w niej występujących; przen. przybrany pozór, udany charakter; działalność którą ktoś rozwija w danym wypadku; stanowisko, które zajmuje w danych okolicznościach.

Rolada ob. Rulada.

Rolka f. zwój.

Rollo w. werbel na bębnie.

Roma locuta, causa finita ł. Rzym przemówił i sprawa skończona, (stosuje się do decyzji wszelkiej władzy i osoby, decyzji wyczekiwanej a dla kogokolwiek ważnej).

Roma locuta est ł. Rzym wyrzekł, przen. decyzja zapadła, sprawa została rozstrzygnięta, ktoś zdecydował się do wystąpienia czynnie.

Romanca w. poemat epiczny, zbliżony do ballady, na tle pieśni ludowej osnuty, pełen prostoty i przejrzystości w stylu, zwykle ożywiony djalogiem, zabarwiony liryzmem.

Romancero hiszp. zbiór romanc i pieśni ludowych, zwłaszcza starohiszpańskich.

Romaneska w. stary taniec włoski z XVI w.

Romans f. u ludów romańskich w średnich wiekach utwór epiczny rymowany, opiewający tematy rycerskie w języku ludowym; utwór beletrystyczny, przedstawiający życie ludzkie w najrozmaitszych jego objawach którego osnową bywa zwykle miłość dwojga ludzi; pieśń treści miłosnej; andante instrumentalne w uczuciowym stylu.

Romansa ob. Romanca.

Romańskie języki, języki powstało ze zmieszania ludowej łaciny z językiem celtyckim, arabskim, giermańskim i t. d. (francuski, włoski, hiszpański itd.).

Romański styl, w architekturze, zwłaszcza kościelnej, styl, odznaczający się półkolistemi łukami, filarem złożonym z kolumn wysokich i cienkich, kopułą ośmioboczną, ornamentacją przeważnie prostolinijną, przeplataną wyobrażeniami bajecznych zwierząt, potwornych twarzy ludzkich, niebywałych kwiatów i liści.

Romantyczność a. Romantyzm, kierunek literacki i duchowy z końca XVIII i początku XIX w. porzucający tradycję klasyczną, czerpiący tematy ze źródeł swojskich, narodowych, wyzwalający uczucie i wyobraźnię z ciasnych ram klasycznych, nad doskonałość i wykończenie formy stawiający wyżej świeżość myśli i treści; nastrój zbliżony do pojęć średniowiecznych rycersko-marzycielskich; fantastyczność, malowniczość.

Romantyczny f. tyczący się kierunku przeciwklasycznego; przekraczający szranki codziennego życia, aby wejść w sferę uczucia, wyobraźni, fantastycznej nadprzyrodzoności, marzycielstwa.

Romantyk f. zwolennik kierunku przeciwklasycznego, autor tworzący pod wpływem uczucia, i wyobraźni, nie krępując się formami klasycznemi, piszący na tle narodowem.

Romanza ob. Romanca.

Romanzero ob. Romancero.

Romb g. równoległobok, mający wszystkie boki równe, 2 wewnętrzne kąty ostre, 2 — rozwarte, kwadrat ukośny.

Romboid g. równoległobok, którego boki przyległe nie są sobie równe i kąty nie są proste.

Romboidalny g. mający kształt romboidu.

Romit, materja wybuchowa, składająca się z azotanu, amonjaku, parafiny, naftaliny i chlorku wapna, delikatny żółty proszek, nie eksplodujący pod wpływem uderzenia i na powietrzu.

Rond f. (rą) koło, okrąg.

Ronde f. (rąd) piosenka do tańca i taniec z towarzyszeniem chóralnego śpiewu; ob. Ront.

Rondeau f. (rondo) śpiew i utwór muzyczny, w którym główny temat kilkakrotnie się powtarza.

Rondel f. okrągła wieża, okrągły bastjon w fortyfikacjach, plac obmurowany w kształcie koła.

Rondino, w. małe rondo ob. Rondeau.

Rondo f. pismo okrągłe francuskie; dolny brzeg kapelusza; ob. Rondeau.

Ront f. patrol nocny, obchodzący straże i posterunki wojskowe, dla sprawdzenia, czy wszystko w porządku.

Roquefort f. nazwa sera przedniego gatunku, wyrabianego w prowincji Languedoc we Francji.

Roraty ł. nabożeństwo adwentowe odbywane wczesnym rankiem.

Rossolis f. słodka wódka pachnąca.

Rostbif a. pieczeń wołowa z rożna przyrządzona na sposób angielski.

Rostra ł. mównica na placu publicznym w starożytnym Rzymie.

Rosynant hiszp. nazwa konia Don Kiszota; przen. ogromna, chuda, nędzna szkapa.

Rota n. oddział żołnierzy; orszak, zgraja.

Rota ł. formuła przysięgi.

Rotacja ł. ruch obrotowy, wirowy pewnego ciała dokoła swej osi, krążenie koło osi; w gospodarstwie rolnem: w pewien stały system ujęty cykl zmian w kolejnem następstwie siewu płodów na polach ornych, płodozmian.

Rotacyjna maszyna drukarska, prasa pośpieszna, która samodzielnie smaruje farbą cylinder z nawiniętym stereotypem, odbija druk na rozwijającym się z rulonu papierze, tnie papier na arkusze i składa je, dostarczając około 30,000 arkuszy na godzinę.

Rotacyjna piła, piła w kształcie koła lub tarczy.

Rotmistrz n. dawniej dowódca roty; stopień oficera kawalerji lub służby taborowej, odpowiadający kapitanowi w piechocie.

Rotowy ogień, strzały jednocześnie dawane przez całe szeregi wojska.

Rotulacja ł. uporządkowanie i zszywanie akt i dokumentów.

Rotunda w. budynek okrągły, rodzaj dużej altany z kopułą; rodzaj płaszcza damskiego bez rękawów.

Rouge et noir f. (ruż e nuar) czerwone i czarne, gra hazardowna w gałki czerwone i czarne; takaż gra w karty; ob. Ruleta.

Rower a. bicykl, w którym oba koła są równej wielkości.

Roxolania ł. Ruś Czerwona.

Royal f. (ruajal) wielki format papieru.

Rozbratel n. kotlet wołowy bity.

Rozeta f. ornament płaski lub wypukły w kształcie róży lub kwiatu rozwiniętego, złożony z listków w środku połączonych; w architekturze okno koliste z promienistym podziałem; kształt nadawany drogim kamieniom, a zwłaszcza djamentom (spód szlifowany płasko, a górna część w trójkątne ścianki), raut.

Rp. skr. Recipe ł. na receptach znaczy: weź.

Rsm skr. reichsmark = marek niemieckich.

Rubicel, minerał, drogi kamień, czerwono-żółta odmiana spinelu.

Rubikon przejść, zrobić krok stanowczy, zdecydować się (od czasów Juljusza Cezara, który przeszedłszy rzekę Rubikon, tem samem rozpoczął wojnę domową).

Rubin w. minerał, drogi kamień, przejrzysta, pięknie czerwona odmiana korundu, (wszystkich odcieni od blado-różowego do ciemno-karminowego).

Rubrum ł. napis na aktach, zawierający ich osnowę.

Rubrycela ł. kalendarz zawierający spis duchowieństwa, świąt, oraz porządek odprawiania nabożeństwa na każdy dzień roku.

Rubryka ł. dawniej nadpis w rękopisie, tytuł rozdziału, zwłaszcza w księdze ustaw, naznaczony czerwono; w księgach, zwłaszcza rachunkowych, oddział oddzielony od innych linjami do wpisywania rzeczy tego samego rodzaju; kolumna w czasopiśmie, w książce.

Ruche f. (riusz) naszywka mocno fałdowana u sukien, kapeluszy i t. p.

Rudel n. przyrząd do kierowania statkiem, łodzią, ster.

Rudera ł. budynek zniszczony, stary, walący się w gruzy.

Rudymenta ł. wiadomości początkowe, podstawowe, elementarne; szczątkowe, niewykształcone organy roślin i zwierząt.

Rudymentarny f. początkowy, zarysowujący się; niezupełnie wykształcony.

Rufa a. tylna część okrętu.

Rugi n. masowe wydalenia obcych poddanych z państwa, praktykowane szczególnie w Prusach.

Rugować n. usuwać z zajmowanego miejsca, wydalać.

Ruina f. zwaliska, gruzy; walenie się, chylenie się do upadku; przen. strata majątku, utrata zdrowia, urody, wogóle szczątki dawnej świetności.

Rujnacja ł. zniszczenie.

Rujnować ł. niszczyć, burzyć, walić, zamieniać w gruzy; przywodzić do upadku, do utraty majątku.

Rulada f. w muz. mały pasaż, gama prędko wykonana w śpiewie; w gastron. potrawa z ryb, mięsa lub drobiu, oczyszczonego z kości i odpowiednio przyrządzonego, z dodatkiem korzeni i różnych przypraw, które następnie zwija się w rodzaj wałka, zaszywa i gotuje.

Rule Britannia! a. (rul Brytanja) panuj Angljo! pierwsze słowa angielskiego hymnu narodowego.

Ruleta f. gra hazardowna, do której potrzebny jest odpowiednio urządzony stół i ruchoma biegająca dokoła kulka, która, zatrzymując się na sztyftach, wpada w miejsce puste lub na cyfry rozstrzyga grę.

Rulon f. zwój; pieniądze zawinięte w wałeczek.

Rum a. napój gorący otrzymywany przez fermentację alkoholową melasy z trzciny cukrowej, arak.

Rumacja ł. przeprowadzka.

Rumfordzka zupa, tak nazwana od wynalazcy swego, zupa z rozgotowanych kości, krwi, jarzyn i innych tanich produktów, rozdawana najczęściej ubogim.

Rumor w. hałas, zgiełk, wrzawa; rozruch.

Rumpsteak a. Rumsztyk pieczeń wołowa z grzbietu.

Rundlauf n. kołobieg, przyrząd gimnastyczny: słup zaopatrzony na szczycie w obracającą się tarczę, do niej przytwierdzone są sznury z pętlą lub drabinką, za które chwyta się, biegając dokoła.

Runy got. runiczne pismo, najstarsze znaki pisarskie, używane niegdyś przez Giermanów i Skandynawów.

Rupja sansk. moneta złota i srebrna, używana w Indjach Wschodnich i w Persji.

Ruptura ł. przepuklina; rozerwanie; chorobliwe wydobycie się trzewiów z jam ciała przez nienaturalne otwory i tworzenie podskórnych guzów.

Rustykalny ł. włościański.

Ruszt n. palenisko, kratowanie pod ogniskiem.

Rutyna f. biegłość w czem, zdobyta przez praktykę, wprawę, bardziej przez przyzwyczajenie, nawyknienie niż przez teoretyczne studja.

Rutynowany f. biegły, wprawny, uzdolniony przez praktykę, wprawę.

Rychtować n. ustawiać, kierować, przyrządzać.

Rydel n. wązka łopata żelazna.

Rydwan n. u starożytnych wóz dwukołowy, otwarty z tyłu, używany podczas wojny, podczas igrzysk, lub wyścigów.

Rygał n. stół, na którym kaszta drukarska leży pochyło, a w nim przegrody na chowanie kaszt; szafa bez drzwi na książki i papiery.

Rygi, podkładka linjowana pod papier do pisania.

Rygor ł. surowość, karność; przymus prawny.

Rygoroza ł. egzaminy ścisłe dla otrzymania stopnia akademickiego doktora pewnej umiejętności.

Rygorysta ł. surowo i bezwzględnie stosujący się i przestrzegający przepisów i praw.

Rygoryzm ł. zbytnia surowość, ścisłość, ostrość postępowania.

Rygować n. linjować papier do pisania nut; przeszywać rzadkim ściegiem.

Rykoszet patrz. Ricochet.

Rym n. jednobrzmienność końcówek w wierszach.

Rymować ł. układać wiersze; zgadzać się.

Rynek n. plac miejski; targowisko; rynek handlowy: miasto, w którem handel jakimś przedmiotem prowadzi się na wielką skalę.

Ryngraf n. poświęcana blacha mosiężna z wyrytym na niej wizerunkiem Najświętszej Marji Panny Jezusa Chrystusa, noszony przez rycerzy na zbrojach.

Rynoplastyka g. operacja, mająca na celu odbudowanie nosa, zniszczonego przez chorobę lub wskutek operacji chirurgicznej, za pomocą skóry ramienia z czoła lub policzków.

Rynsztunek n. przedmioty służące do uzbrojenia; zbroja, uzbrojenie żołnierza.

Ryps f. gęsta tkanina jedwabna lub wełniana z cieniutkiej przędzy, okrywającej znacznie grubszą osnowę, wydatnie prążkowana.

Rys n. pociągnięcie piórem lub ołówkiem, kreska, sztych; znak, odznaka, cecha; kształt, zarys, kontur; krótki wykład, szkic.

Rysa n. szpara, kresa, szrama, blizna.

Rysak ros. rasa koni rosyjskich, wysokich, niezupełnie harmonijnej budowy, doskonałych w chodzie kłusem; kłusak.

Rysy, nazwa szczytów Tatr na 2500 m. wysokości.

Rytm g. ruch miarowy, harmonja wypływająca z następstwa po sobie ruchów lub dźwięków, w jednakowych odstępach czasu, w pewnym porządku i według pewnych zasad; w poezji: harmonijne, kolejne następstwo sylab długich i krótkich, akcentowanych i nieakcentowanych, nadające wierszowi śpiewność; w muz. kombinacja rozmaitych dźwięków co do ich wartości, zabarwiająca odrębnym charakterem utwór muzyczny.

Rytmiczność: zachowywanie rytmu (w muzyce, w poezji).

Rytmika g. nauka o rytmie, harmonijny spadek tonów, dźwięków.

Rytmy g. wiersze, poezje.

Rytuał ł. księga ceremonji kościelnych; obrządek kościelny.

Rywal f. współubiegający się, współzawodnik.

Rywalizacja f. współubieganie się, współzawodnictwo.

Rywjera f. naszyjnik brylantowy.

Ryzyko w. niebezpieczna próba, niebezpieczeństwo, niepewność, traf.

Ryzykować w. odważyć się, przedsięwziąć co z narażeniem się na niebezpieczeństwo, na przykrość, zdać się na los, stawić na los szczęścia, na kartę.

S.

$ = dolar, moneta amerykańska.

Sabbat hebr. siódmy dzień wypoczynku u Izraelitów; mniemana schadzka czarownic pod przewodnictwem szatana.

Sabeizm hebr. cześć boska oddawana ciałom niebieskim (słońcu, gwiazdom, planetom i t. p.).

Saboty f. drewniane obuwie, używane przez wieśniaków we Francji.

Saccadé f. (sakade) ostry, urywany, ucinkowy.

Sacharymetr g. przyrząd do oznaczania gatunku i zawartości cukru w roztworach przy pomocy polaryzacji światła.

Sacharyna ł. produkt otrzymywany sztucznie ze smoły naftowej lub z węgla kamiennego, 280 razy słodszy od cukru, nie posiadający jednak własności pożywnych.

Sachet ob. Saszetka.

Sacré-Coeur f. (sacre kör) dosł. Święte serce (Jezusa) nazwa zakonów żeńskich Serca Jezusowego albo inaczej Sercanek, poświęconych zadaniu wychowywania i kształcenia dziewcząt.

Sacrilegjum ł. świętokradztwo.

Saduceusze hebr. sekta żydowska, która odrzuca nieśmiertelność duszy i zmartwychwstanie.

Saepe stylum vertas ł. często styl (ob.) odwracaj t. j. poprawiaj, wygładzaj to, co napisałeś.

Safjan tur. skóra owcza lub koźla wyprawna i farbowana.

Safo g. słynna poetka grecka; nazwa dawana kobietom poetkom.

Saga skand. (zaga) bajeczne podanie skandynawskie.

Sagaja, rodzaj długiej włóczni, dzirytu, używanego przez ludy dzikie, zwłaszcza murzynów.

Sage-femme f. (saż fam) akuszerka.

Sagitalny ł. strzałkowy (szew t. j. spojenie kości czaszki).

Sago malajs. krupy i mączka jadalna z rdzenia palmy azjatyckiej.

Sahajdaczny tat. dawniej wódz Kozaków, drugi po atamanie.

Sahib ar. towarzysz, pan, w Persji i w Indjach tytuł dawany Europejczykom.

Sain et sauf f. (sę ne sof) zdrów i cały.

Saint-Antony’s fire a. (sent Entonis fajr) dosł.: ogień św. Antoniego, róża (choroba).

Sainte Barbe (sęt barb) na okrętach wojennych francuskich miejsce, gdzie przechowuje się proch i amunicja.

Saint-Simonizm f. (sę ..) teorja socjalistyczna, zbudowana przez zwolenników nauki Saint-Simon’a, dążąca do zjednoczenia ludzi w jedną moralną i polityczną całość, do oparcia hierarchji społecznej na uzdolnieniu jednostek oraz do zniesienia prawa dziedziczenia i przywilejów.

Sais on f. patrz: Sezon.

Saison morte f. (sezą mort) martwa pora roku, czasy ogórkowe.

Sajdak tat. kołczan wraz z łukiem i strzałami.

Sajety f. żart. jedwabie, atłasy, kosztowne, wspaniałe stroje.

Sak f. worek, torba; sieć na ptaki, na ryby; skóra cielęca wyprawna; matnia; letni męski paltot.

Sakada f. krótkie i ostre pociągnięcie smyczkiem, biorące naraz kilka nut.

Sakra ł. czynność i ceremonja wyświęcenia i namaszczenia.

Sakrament ł. znak widomy niewidzialnej łaski Bożej; obrządek religijny uroczysty, uświęcający i obdarzający pod widomym znakiem niewidzialną łaską Bożą.

Sakramentalia ł. błogosławieństwa kościelne jako też rzeczy należące do służby Bożej, a przez kościół poświęcone, np. woda święcona, olej, wino, palmy i t. p.

Sakramentalny ł. mający moc Sakramentu, uroczysty; przen. uświęcony.

Sakramentki ł. zakon religijny żeński nieustającej adoracji Najśw. Sakramentu.

Sakryfikować ł. poświęcić co komu, czynić ofiary.

Sakwojaż f. torba podróżna.

Sala f. wielka i piękna komnata przeznaczona zwłaszcza na miejsce: posiedzeń obradujących, zabaw, wogóle licznych zgromadzeń.

Salami w. rodzaj salcesonu, przyrządzanego we Włoszech i Tyrolu z mięsa wieprzowego, grubo posiekanego z dodatkiem czosnku.

Salamlik ar. pokój, sala przyjęć.

Salarium ł. płaca, żołd.

Saldo w. różnica, zachodząca w pisanym rachunku między przychodem i rozchodem, w księgach rachunkowych po zamknięciu rachunku reszta po stronie: winien lub ma.

Saldować w. zamykać rachunki w księdze; zapłacić, wyrównać rachunek.

Salem alek tur. pokój z tobą! (powitanie tureckie).

Salep pers. rodzaj mączki zawartej w bulwiastych korzeniach różnych gatunków storczyka w pomieszaniu z substancją do gumy podobną, używany głównie na Wschodzie do przyrządzania miejscowych przysmaków.

Saletra ł. związek solny kwasu azotnego i potażu.

Salickie prawo, prastare prawo Franków Salickich, wykluczające kobiety od dziedziczenia własności, zastosowane później do dziedziczenia tronu przez potomków żeńskich.

Salicyl a. Salicylan sodu ł. połączenie kwasu salicylowego z węglanem sodu, ciało białawe, słodkawosłone w postaci łusek krystalicznych, stosowane jako środek leczniczy w chorobach reumatycznych i nerwowych.

Salicylowy kwas ł. bezbarwne i bezwonne kryształy, powstające przy działaniu kwasu węglanego na ogrzany związek fenolu z sodem, używany jako środek antyseptyczny i przeciwgnilny (trucizna).

Saliny ł. żupy solne, warzelnie soli.

Saliwacja ł. ślinotok.

Salmiak a. Salamoniak, związek chemiczny wodanu amonu z kwasem chlorowodorowym, sól krystaliczna, bezbarwna, smaku słonego, używana w medycynie, w przemyśle technicznym.

Salon f. pokój bawialny; wystawa sztuk pięknych.

Salonowość ł. ułożenie wykwintne.

Salsaparylla, korzenie krzewu, rosnącego w Wirginji, używane jako środek leczniczy, wzbudzający poty i czyszczący krew.

Salsefja, „owsiane“ korzonki, korzenie kozibrodu łąkowego, jadane jako jarzyna.

Saltante w. tanecznie, wesoło.

Saltarella w. taniec włoski o szybkim tempie, z towarzyszeniem gitary.

Saltimbanque f. (saltęba͡ęk) kuglarz wędrowny, linoskok, skoczek podwórzowy.

Salto mortale w. skok śmiały, niebezpieczny; przen. przedsięwzięcie z wielkiem niebezpieczeństwem połączone.

Salus reipublicae suprema lex esto ł. dobro państwa powinno być najwyższem prawem.

Salutować ł. witać po wojskowemu, oddawać honory wojskowe.

Salwator ł. Zbawiciel; zbawca.

Salve! ł. witaj! bądź pozdrowiony!

Salve Regina! ł. witaj Królowo! pierwsze słowa pięknej pieśni na cześć Matki Boskiej, jako Królowej Niebios.

Salvation Army a. (salwesz’n ermi) Armja Zbawienia (ob).

Salvo calculo ł. z możliwością omyłki w rachunkach.

Salvo honore ł. bez ujmy honoru.

Salvo jure ł. z zastrzeżeniem prawa.

Salvus conductus ł. list bezpieczeństwa, list żelazny, glejt.

Salwa f. wystrzały jednoczesne z wielu strzelb lub armat, dawane na czyjąś cześć, przy powitaniu, nad grobem, podczas uroczystości.

Salwować ł. ratować, ocalić.

Sam skróc. Samuel, żartobliwa nazwa dawana amerykanom Stanów Zjednoczonych.

Samson hebr. jeden z sędziów żydowskich, słynny z niezwykłej siły; przen. człowiek niezmiernie silny, siłacz.

Samum ar. gorący, duszny, unoszący tumany drobniutkiego pyłu wicher, właściwy pustyniom Arabji, Syrji i półn. Afryki.

Sanacja ł. uzdrowotnienie.

Sanatorjum ł. zakład leczniczy w miejscowości zdrowotnej, uzdrowisko.

Sancta simplicitas ł. święta naiwności! ob. O sancta simplicitas!

Sanctissimum ł. Najświętszy Sakrament.

Sanctum sanctorum ł. Święty Przybytek.

Sanctus ł. Święty; część Mszy Świętej.

Sancyt ł. w dawnem prawie polskiem termin na wyznaczenie wyroków sejmowych, lub uchwał.

Sandał, drzewo rosnące w Indjach, dostarczające cenionego drzewa biało żółtawego z pięknym zapachem, używanego do kadzenia i do wykładania zbytkownych wyrobów stolarskich.

Sandały g. rodzaj obuwia, złożonego tylko z podeszwy, przymocowanej do nóg rzemieniami.

Sandaraka g. żywica wydzielana przez niektóre gatunki drzew iglastych półn. Afryki, żółtawa, twarda, łatwo topliwa, rozpuszczająca się w alkoholu, używana do wyrobu werniksów i likierów.

Sandwich a. (senduicz) skibka, kawałek chleba z masłem, nałożony szynką itp.

Sandwichman a. (senduiczmen) człowiek z przytwierdzonemi na plecach i piersiach ogłoszeniami, krążący po mieście dla reklamy.

Sandżak tur. chorągiew; powiat w Turcji.

Sang froid f. (sa͡ę frua) zimna krew, spokój, przytomność umysłu, nie uleganie, nie poddawanie się wzruszeniu.

Sangwiniczny ł. krwisty, żywy, ognisty, wrażliwy, gorący (temperament).

Sangwinik ł. człowiek krewki, prędki, gorączka.

Sanhedryn a. Synedrium g. najwyższa zwierzchność, rodzaj senatu, a zarazem najwyższego sądu u starożytnych Izraelitów.

Sanitarny ł. zdrowotny, tyczący się utrzymania zdrowia i zapobiegania chorobom.

Sankcja ł. zatwierdzenie przez najwyższą władzę, uprawnienie, uświęcenie czegoś.

Sankcjonować ł. potwierdzić, nadawać moc prawną.

Sankiuloci, (dosł. bez spodni), nazwa szydercza nadawana partji ludowej oraz zagorzałym republikanom za czasów pierwszej rewolucji francuskiej.

Sanktuarjum ł. miejsce w głównym ołtarzu, gdzie się przechowuje Najświętszy Sakrament; Przybytek Święty.

Sanktyfikacja ł. poświęcenie, uświątobliwienie.

Sans-culottes ob. Sankiuloci.

Sans-culottides f. (sa͡ę-kiulotid) w republikańskim kalendarzu z czasów pierwszej rewolucji francuskiej ostatnie pięć dni w roku uroczyście obchodzone.

Sans façon f. (sa͡ę fasą) bez ceremonji.

Sans gène f. (sa͡ę żen) nie krępując się, nie zadając sobie przymusu.

Sanskryt, prastary język induskich Arjów, jeden z najbogatszych i najwytworniejszych, język uczonych i świętych ksiąg indyjskich oraz pomników literatury indyjskiej.

Sans peur et reproche f. (sa͡ę pör e röprosz) bez trwogi i skazy (rycerz), przydomek dawany rycerzowi francuskiemu Bayard’owi którego męstwo i szlachetność wzbudzały podziw nawet wrogów jego.

Sans-souci f. (sa͡ę-susi) bez troski.

Santonina, organiczny związek chemiczny, składający się z węgla, wodoru i tlenu, bezbarwne błyszczące kryształki, rozpuszczalne łatwo w alkoholu, eterze, używane jako lekarstwo przeciw robakom, w większych dozach trujące.

Sapere aude ł. ośmiel się być mądrym.

Saperzy f. oddziały wojska, zajmujące się sypaniem szańców, zakładaniem min, kopaniem rowów etc.

Sapiens sufficit sibi ł. mędrzec wystarcza sobie.

Sapienti sat ł. mądremu dość nadmienić; mądrej głowie dość dwie słowie.

Sarabanda hiszp. staroświecki w poważnem tempie taniec hiszpański z kastanjetami i towarzyszeniem śpiewu.

Saraceni, właściwie nazwa jednego ze szczepów arabskich, nadawana w wiekach średnich wszystkim Arabom; później rozszerzona na mahometan i wogóle ludy niechrześcijańskie, — niewiernych, przeciw którym przedsiębrano wyprawy krzyżowe.

Sardanapal, ostatni król starożytnej Asyrji według podania słynny z rozpusty i zniewieściałości; przen. człowiek zniewieściały oddany rozpuście, tonący w zbytkach i rozkoszach.

Sardar ob. Serdar.

Sardele i Sardynki w. rodzaj małych śledzików z morza Śródziemnego.

Sardoniczny g. naigrawający się, szyderczy, uszczypliwy.

Sardonyks, biało i czerwono prążkowana odmiana chalcedonu, oszlifowana zwykle okrągło, używa się w jubilerstwie.

Sarkastyczny g. szyderski, ironiczny, dokuczliwie złośliwy, zjadliwy.

Sarkazm g. żart dotkliwy, gryzące szyderstwo, zjadliwa ironja.

Sarkofag g. wspaniała wielka trumna kamienna, bogato rzeźbami okryta, w której starożytni chowali królów i kapłanów; rodzaj kamiennego grobowca w kształcie trumny.

Sarkom g. mięsak, guz złośliwy, mogący rozwijać się na wszystkich organach, najczęściej pod skórą między mięśniami (usuwany przy pomocy operacji chirurgicznej).

Sarmaci g. plemię, które w starożytności zajmowało te części Europy, gdzie później osiedlili się Słowianie; nazwa dawana Słowianom, a zwłaszcza Polakom.

Sarmacja, starożytna Polska.

Sarmatyzm, cechy charakteru i obyczaje starej, zacofanej szlachty polskiej (nazwa stworzona przez postępowców w XVIII w.).

Saszetka f. torebka lub poduszeczka, napełniona substancją wonną, używana do zapachniania bielizny i różnych innych przedmiotów.

Satelita ł. ciało niebieskie, krążące dokoła swojej planety, księżyc; nieodstępny towarzysz, trabant.

Satis ł. dosyć.

Satrapa g. wielkorządca prowincji w starożytnej Persji; tyran, ciemięzca.

Saturacja ł. nasycenie płynu substancją rozpuszczalną.

Saturn ł. w wierzeniach starorzymskich — bożek czasu; planeta.

Saturnalja ł. uroczystości starorzymskie na cześć Saturna, podczas których znikała chwilowo wszelka nierówność stanów; zabawy rozpustne.

Satyna i satynka f. tkanina cienka bawełniana, naśladująca atłas.

Satynowanie f. nadawanie różnym wyrobom fabrycznym gładkości i połysku atłasu.

Satynowany papier, piękny, gładki, połyskliwy papier.

Satynówka a. Satynjerka, maszyna z walcami do gładzenia papieru, tektury i różnych materjałów.

Satyr g. w mitologji greckiej bożek leśny, wyobrażany z koźlemi nogami, różkami i ogonem, swawolny, śmieszny i tchórzliwy, uganiający się za nimfami, winem, muzyką i tańcami; przen. człowiek cyniczny, lubieżny, rozpustnik.

Satyra ł. utwór prozą lub wierszem, potępiający, wyszydzający lub zlekka ośmieszający przywary, wady i nałogi ludzkie; wyszydzanie wszelkiej śmieszności z humorem i dowcipem.

Satysfakcja ł. zadosyćuczynienie, zadowolenie.

Sauf-conduit f. (sof kądiui) pozwolenie wydane przez władzę na swobodny przejazd lub pobyt w danej miejscowości, bez obawy zaaresztowania; karta bezpieczeństwa, list żelazny, glejt.

Sauvegarde f. (sowgard) opieka, obrona, straż ochronna przydana dla bezpieczeństwa.

Sauve-qui-peut f. (sow ki pö) ratuj się, kto może! okrzyk w chwili ucieczki, rozsypki, na widok niebezpieczeństwa.

Savoir faire f. (sawuar fer) zręczność i umiejętność postępowania, wzięcia się do rzeczy dla dopięcia celu.

Savoir-vivre f. (sawuar wiwr) znajomość form towarzyskich, prawa życia towarzyskiego.

Sawanny hisz. stepy w Ameryce północnej.

Sawantka f. kobieta popisująca się uczonością.

sc. pod sztychami, znaczy: sculpsit ł. rytował, sztychował.

S. C. skróc. salvo calculo (ob).

Scartabellus ł. nowo-uszlachcony za zasługi wojenne, którego potomkowie dopiero stawali się szlachtą pełnych praw rycerskich (w d. Polsce).

Scena g. w teatrze miejsce podniesione ponad widownią, gdzie występują aktorowie; w utworze dramatycznym część, dział, którego granicą jest zdarzenie wpływające na bieg akcji, wejście lub wyjście ważnej osoby; przen. miejsce, gdzie się coś dzieje; czynność, żywa akcja między kilku osobami; zdarzenie; burzliwe zajście, awantura.

Scenarjusz w. książka w którą wpisuje się porządek wejść każdego artysty na scenę, oraz wszelkie czynności i rekwizyty, potrzebne do wystawienia sztuki teatralnej.

Scenerja ł. przyozdobienie sceny; krajobraz, okolica.

Sceptrum ł. berło, oznaka władzy monarchicznej.

Sceptycyzm g. pogląd filozoficzny, odmawiający człowiekowi zdolności do poznania prawdy, podający wszystko w wątpliwość; powątpiewanie o wszystkiem, niewiara.

Sceptyczny g. wątpiący, niedowierzający.

Sceptyk g. człowiek wątpiący o wszystkiem i nie wierzący aby wątpliwości jego mogły być kiedy usunięte.

Schadenfreude n. (szadenfrajde) radość z cudzej szkody.

Scheda ł. dział majątku ze spadku; część dziedziczna.

Schemat g. wzór, forma, zarys.

Schematyzm g. postępowanie podług pewnych wzorów oznaczonych.

Scherzando w. (skercando) w muz. żartobliwie.

Scherzo w. (skerco) utwór muzyczny treści wesołej, lekkiej, żartobliwej.

Scholar ł. uczeń, szkolarz.

Scholastyk ł. uczony, zajmujący się zasadami filozofji średniowiecznej; kanonik, członek kapituły; przełożony szkoły katedralnej lub kolegjalnej w wiekach średnich.

Scholastyka ł. kierunek filozofji średniowiecznej, cechujący się podporządkowywaniem badań filozoficznych pod powagę religji, ślepem i bezwzględnem poleganiem na pismach Arystotelesa, oraz zamiłowaniem w djalektyce i rozbiorach subtelnych aż do drobiazgowości.

Scholia ł. krótkie naukowe objaśnienie wyrazów.

Schwamm drüber n. zapomnijmy o tem, nie mówmy o tem, zamrużmy oczy na to.

Schyzma g. dosł. rozdział, oddzielenie; wielki rozdział jaki nastąpił między kościołem zachodnim i wschodnim w XI w.; oderwanie się kościoła wschodniego, który odrzucił władzę Papieża.

Scientyficzny ł. tyczący się wiedzy, ściśle naukowy.

Scil. skróc. scilicet ł. to jest, mianowicie, tu się domyśleć potrzeba.

Scintillante w. w muz. błyskotliwie.

Sciolto w. (szjolto) w muz. swobodnie.

Scjoptikon ob. Skjoptikon.

Sclavus saltans ł. niewolnik tańczący (cenna rzeźba w muzeum Luwru), symbol nieszczęścia połączonego z lekkomyślnością umysłu, nie czującego swej nędzy.

S. Cond. = salve conditioni, ł. z zastrzeżeniem warunków.

Sconto w. potrącenie z należności przy płaceniu za towar gotówką.

Scontro w. księga handlowa, w której prowadzą się oddzielne rachunki przychodu i rozchodu pojedyńczych artykułów oraz zysków i strat; wzajemne wyrównanie rachunków.

Scorso w. ubiegły miesiąc; miniony termin wekslu.

S. crescendo, coraz mocniej.

Scrutinium ob. Skrutynium.

Scyjatyka g. choroba kończyn dolnych (nóg) polegająca na zapaleniu nerwu kulszowego, bardzo bolesna, długa, uporczywa ob. Ischias.

Scylla, skała w cieśninie Sycylijskiej naprzeciw wiru Charybda; między Scyllą a Charybdą: być w opałach, w niebezpieczeństwie, w niepewności, między młotem i kowadłem.

Scysja ł. rozdwojenie, rozdział; spór, niesnaski, niezgoda.

Seans f. posiedzenie.

Seceders a. (sisiders) w Szkocji członkowie gminy kościelnej zw. także zjednoczonym kościołem presbiterjańskim, która odłączyła się od państwowego kościoła szkockiego.

Sec. skr. Secunda ob.

Secesja ł. odłączenie się, oddzielenie się, usunięcie się, zerwanie związku; w hist. rzymskiej wyjście plebejuszów z Rzymu na Górę Świętą; w dziejach St. Zjedn. odłączenie się południowych Stanów od Unji, poprzedzające wojnę o zniesienie niewolnictwa.

Secesjonista ł. odłączający się, odstępca.

Secesjoniści ł. stronnictwo w St. Zjed. dążące przed r. 1861 do odłączenia się od Unji.

Seconda volta w. w nutach: drugie zakończenie melodji po powtórzeniu jej aż do „prima volta.“

Secret (le) de polichinelle f. (sekre de poliszinel) tajemnica, o której wszyscy wiedzą.

Secret professionel f. (sekre profesjonel) utrzymanie w tajemnicy wiadomości wynikających z zajęcia, a dotyczących osób, fachu, wyrobu lub źródeł nabycia.

Secundo ł. powtóre.

Secundo voto ł. drugiego ślubu.

Sedentarne ł. życie, życie siedzące, pozbawione ruchu.

Sedes ł. stolec.

Sedia gestatoria ł. wspaniałe krzesło, na którem noszą Papieża w czasie uroczystości.

Segregować ł. dzielić, rozdzielać według gatunków i kategorji, porządkować, rozgatunkowywać.

Seismograf, seismometr ob. Sysmograf.

Sekator ł. nożyce ogrodnicze ze sprężyną, używane do ucinania gałązek.

Sekatura w. drażnienie się, dokuczanie, dręczenie, ciemiężenie.

Sekciarz ł. zwolennik pewnej sekty; odszczepieniec, heretyk; człowiek ślepo przywiązany do swej doktryny.

Sekcja ł. rozcinanie, rozdzielanie; w med. badanie zwłok t. j. otwieranie jamy czaszkowej, piersiowej i brzusznej dla zbadania zmian poczynionych przez chorobę i stwierdzenia przyczyny śmierci; wydział w niektórych urzędach; wydział ministerjum.

Sekować w. dręczyć, nękać, dokuczać.

Sekrecje ł. wydzieliny.

Sekret ł. tajemnica.

Sekretarjat f. urząd i miejsce urzędowania sekretarza.

Sekretarz f. załatwiający korespondencję osoby, u której służbę pełni; członek zgromadzenia, redagujący sprawozdanie z posiedzenia, obrad i t. p.; urzędnik zajmujący się przygotowywaniem aktów i czuwający nad biegiem spraw w kancelarjach i biurach; S. stanu = minister przy osobie monarchy, załatwiający najważniejsze sprawy państwowe; książka zawierająca wzory listów, podań i t.p.; rodzaj gry towarzyskiej; ptak drapieżny afrykański spokrewniony z jastrzębiem.

Seksta ł. w muz. szósty stopień gamy; szósta klasa w szkołach.

Sekstant ł. szósta część koła czyli 60 stopni; przyrząd astronomiczny do mierzenia kątów, zwłaszcza zaś wysokości słońca nad horyzontem w celu oznaczenia czasu i szerokości gieograficznej.

Sekstern ł. zeszyt do pisania, kajet.

Sekstet a. Sekstuor ł. utwór muzyczny na 6 głosów ludzkich lub na 6 instrumentów.

Sekstola w. w muz. grupa z 6 nut, powstała przez zdublowanie trójki, w wykonaniu mająca wartość 4 nut tegoż gatunku.

Sekstyljon ł. szósta potęga miljona, wyrażana przez jedność z 36-ciu zerami, albo tysiąc kwintyljonów czyli jedność z 21 zerami.

Sekstyna w. zwrotka 6-cio wierszowa, złożona z jedenastozgłoskowych wierszy rymujących się: pierwszy z trzecim, drugi z czwartym i piąty z szóstym; (co innego Sestyna ob.).

Seksualny ł. płciowy.

Sekt hiszp. mocne słodkie wino, tłoczone z prawie suchych winogron z dodaniem alkoholu i skoncentrowanego moszczu.

Sekta ł. stronnictwo religijne odstępujące od zasad wiary kościoła głównego.

Sekularyzacja ł. zamiana stanu zakonnego na świecki; zniesienie dóbr duchownych i przejęcie ich na rzecz skarbu.

Sekund ł. drugi głos, wtór.

Sekunda ł. 60-ta część minuty godzinowej i minuty stopniowej (miara czasu i miara kąta); w muz. drugi stopień gamy, drugi ton od toniki, drugie skrzypce, drugi klarnet; druga struna skrzypców; lewa strona nut (zwykle basowa) w utworach na 4 ręce; duplikat wekslu; w fechtunku cięcie pod ramię; druga klasa w szkołach.

Sekundant ł. towarzysz pojedynkującego się, układający warunki spotkania i świadek pojedynku.

Sekundarja ł. drugie niebezpieczniejsze objawy tej samej choroby; następstwa pierwszej niewyleczonej.

Sekundarjusz ł. lekarz podwładny prymarjusza (ob.); drugi skrzypek w orkiestrze.

Sekundnik ł. skazówka w zegarku pokazująca sekundy.

Sekundogienitura ł. drugorodztwo, prawa drugiego syna do dziedziczenia.

Sekundować ł. udzielać pomocy, pomagać, wtórować; służyć za świadka w pojedynku.

Sekundycje ł. 50-ta rocznica pierwszej mszy (prymicji) kapłana, 50-cio letni jubileusz kapłaństwa.

Sekutnica ł. swarliwa, dokuczliwa, utrapiona baba, złośnica, jędza.

Sekwens ł. następny; następstwo, kolej; w kartach: następstwo kilku kart porządkiem starszeństwa w jednym kolorze.

Sekwestr a. Sekwestracja ł. oddanie czyjegoś majątku do tymczasowego zachowania i zarządu osobie trzeciej, w celu zabezpieczenia żądań (praw) osoby drugiej; zajęcie majątku przez rząd na rzecz skarbu, albo dla ściągnięcia należności rządowej.

Sekwestrator ł. urzędnik dopełniający sekwestru; urzędnik administracyjny, egzekwujący podatki.

Seladon ob. Celadon.

Seledynowy kolor ł. barwa blado-zielona.

Selenici g. przypuszczalni mieszkańcy księżyca.

Selenografja g. opisanie księżyca.

Selfgovernement a. samorząd.

Self-help a. samopomoc, pomoc własna.

Self made man a. (self med men) człowiek, który o własnych siłach doszedł do stanowiska i majątku, który sobie tylko wszystko zawdzięcza.

Selling stakes a. (seling steks) wyścig sprzedażny tj. wyścig, po którym koń zwycięski za oznaczoną sumę musi być sprzedanym.

Semafor g. pierwotnie nazwa optycznego telegrafu na wybrzeżach Francji, który oznajmiał o przybyciu i ruchach okrętów na pełnem morzu, później połączony z siecią telegraficzną ustanawia komunikację, z okrętami na pełnem morzu; służy także jako stacja meteorologiczna i daje ostrzegające burzowe sygnały; przyrząd sygnałowy optyczny na kolejach.

Semazjologja g. w językoznawstwie nauka o znaczeniu wyrazów.

Semejografja g. sztuka pisania znakami, umiejętność szybkiego notowania; sztuka przenoszenia tonów na papier, pisanie nut.

Semestr ł. 6-cio miesięczny okres czasu, półrocze, zwłaszcza półroczny kurs w wyższych zakładach naukowych.

Semici, semickie narody, szczep wschodni plemienia kaukaskiego (Żydzi, Arabowie, Syryjczycy); w języku potocznym nazwa dawana wyłącznie Żydom.

Semickie języki, języki: arabski, hebrajski, chaldejski i t. p.

Seminarjum ł. zakład naukowy dla kształcenia duchownych; S. nauczycielskie: zakład przygotowujący nauczycieli i nauczycielki szkół początkowych.

Semityzm, sprzyjanie Żydom.

Semjotyka a. Semjologja g. część medycyny, zajmująca się obserwowaniem objawów organizmu człowieka żyjącego, w celu wyciągnięcia wniosków o stanie zdrowia lub choroby tegoż organizmu.

Semotis arbitris ł. bez świadków na osobności.

Semper idem ł. zawsze ten sam, zawsze to samo.

Sempervirens ł. wiecznie zielony.

Sempre w. ciągle.

Sen. skr. Senjor (ob).

Senat ł. w starożytnym Rzymie rada rządząca, złożona z naczelników rodów patrycjuszowskich; w wiekach średnich rada miejska znaczniejszych miast; najwyższa władza sądowa; izba wyższa parlamentu.

Senator ł. członek senatu, dygnitarz państwa zasiadający w senacie.

Senatus consultum ł. postanowienie senatu.

Senjor ł. najstarszy członek rodu; starszy; przełożony bractwa, konwiktu i t. p.

Senjorat ł. starszeństwo; urząd senjora; prawo dziedziczenia następstwa tronu, wedle którego po śmierci monarchy tron przechodzi nie na syna, lecz na najstarszego w rodzie.

Senjor wrangler (sinjor rangler) w Cambridge nazwa dawana studentowi, który najlepiej złożył egzamin z nauk matematycznych.

Se non è vero è ben trovato w. jeżeli to nieprawdziwe, to przynajmniej dobrze wymyślone.

Senor hiszp. (senjor) pan.

Senora hiszp. (senjora) pani, dama.

Senorita hiszp. (senjorita) młoda dama, panna.

Sens ł. rozsądek, rozum, zdolność pojmowania; znaczenie, treść; myśl zawierająca wniosek.

Sensacja ł. wrażenie.

Sensacyjny ł. sprawiający wrażenie.

Sensat ł. człowiek przesadnie poważny.

Sens moralny, wniosek, nauka płynąca z bajki, ze zdarzenia, z opowiadania.

Sensualizm ł. zmysłowość; pogląd filozoficzny oparty na twierdzeniu, że wszelką wiedzę zawdzięczamy wyłącznie spostrzeżeniom zmysłowym; pogląd stawiający zadowolenie zmysłów jako cel i największe dobro.

Sensytywność ł. wrażliwość, podatność niektórych osób do wywoływania objawów medjumicznych.

Sentencja ł. krótkie treściwe zdanie, zawierające piękną, moralną myśl, głęboką prawdę życiową; osnowa wyroku sądowego.

Sentencjonalny ł. bogaty w sentencje, wyrażający się zdaniami zwięzłemi, pełnemi głębszej myśli ogólnego znaczenia.

Sentencjonarz ł. księga sądowa, w którą zapisuje się podczas sesji sentencję czyli osnowę wyroku.

Sentyment ł. uczucie.

Sentymentalność a. Sentymentalizm ł. uczuciowość, tkliwość, czułość, czułostkowość, przesadne oddawanie się uczuciom rzewnym.

Senza accompagnamento w. w muz. bez wtórowania, bez akompanjamentu.

Senza fiori a. Senza ornamenti w. w muz. bez ozdób, bez upiększeń.

Senza rigore di tempo w. w muz. nie trzymając się ściśle miary, taktu.

Senza sordino w. w muz. bez tłumików.

S. E. & O. pod rachunkami: Salvo errore et omissione ł. z uwzględnieniem możliwych omyłek i opuszczeń.

Separacja ł. rozłączenie, rozdzielenie; odłączenie gruntów; rozłączenie małżeństwa na czas nieograniczony bez rozwodu.

Separat lub separatka f. małżonkowie nierozwiedzeni lecz rozłączeni sądownie.

Separatyzm ł. odrębność, odłączenie się od większości, od swego stronnictwa politycznego lub religijnego.

Sepja g. mątwa, morski mięczak głowonogi, wydzielający ze specjalnego gruczołu płyn brunatny, używany do wyrobu brunatnej farby zw. sepja.

Septembrisade f. dni wrześniowe, rzeź politycznych więźniów w więzieniach Paryża w d. 2 i 3 września 1792 r.

Septembryści ł. członkowie partji terorystycznej, której dziełem była rzeź wrześniowa w Paryżu w 1792 r.; w Portugalji partja zwolenników konstytucji z 1822 r.

Septenat a. Septenium ł. siedmiolecie.

Septentrjonalny ł. północny.

Septet ł. utwór muzyczny na 7 głosów ludzkich lub na 7 instrumentów.

Septidi f. we francuskim republikańskim kalendarzu siódmy dzień dekady.

Septyczne substancje, pierwiastki zakaźne, które, wprowadzone do żywego organizmu, wywołują zatrucie i śmierć wskutek rozpleniania się zawartych w nich chorobotwórczych bakterji.

Septyczny g. zakaźny, wywołujący rozkład, psucie się, gnicie.

Septyljon ł. siódma potęga miljona, wyrażana przez jedność z 42 zerami, albo tysiąc sekstyljonów czyli jedność z 24 zerami.

Septyma ł. w muz. siódmy stopień gamy; siódma klasa w szkołach.

Septymowy akord ł. akord składający się z 4 tonów t. j. z tonu podstawowego, tercji, kwarty i septymy.

Sepultura ł. akt zejścia jako dowód wdowieństwa.

Seraf a. Serafin hebr. anioł należący do pierwszej hierarchji duchów niebieskich.

Seraj tur. pałac sułtański; nazwa dawana także części domu, zamieszkiwanej przez kobiety w Turcji.

Serapis egip. bóstwo egipskie Ozyrys wcielony w Apisa.

Seraskier tur. w Turcji najwyższa godność wojskowa, tytuł ministra wojny, także tytuł głównego wodza armji.

Seraskierat tur. ministerjum wojny w Turcji, obwód podległy władzy seraskiera.

Serdak, krótki do pasa kożuszek góralski bez rękawów ozdobnie wyszywany.

Serdar tur. naczelny wódz armji czynnej, feldmarszałek turecki.

Serenada a. Serenata w. muzyka lub śpiew, wykonany wieczorem lub nocą pod oknami danej osoby, w celu okazania jej tym sposobom czci lub miłości.

Serenissimus ł. jaśnie oświecony, tytuł dawany książętom panującym.

Serge f. (serż) wełniana kamgarnowa tkanina na sposób atłasu przygotowana, używana do wyrobu lekkiego damskiego obuwia, jako pokrycie meblowe etc., także nazwa kiprowanej materji jedwabnej.

Serja ł. kolej, następstwo, szereg, rząd liczb następujących po sobie, a obejmujących jeden dział rzeczy (losów loteryjnych, przedstawień, występów, wydawnictw i t. p).

Serjo ł. poważnie, bez żartu; naprawdę, rzeczywiście.

Serpent f. (serpa͡ę) wężownica, dawny instrument dęty o nizkich dźwiękach, rodzaj trąby w kształcie skrętów węża.

Serpentine f. taniec wężowy; także długie, kolorowe wstążki papierowe, rzucane dla zabawy i rozwijające się jak węże.

Serpentyn ł. minerał barwy zielonawej, przechodzącej w żółtawą lub czarniawą, i jak skóra węża pocentkowanej plamami czerwonemi, brunatnemi, żółtemi i szaremi; wężowiec.

Serpentyna ł. rodzaj śmigownicy; krzywa szabla używana do stroju i do pojedynku.

Serso ob. Cerceau.

Servum pecus ł. trzoda naśladowcza.

Servus ł. sługa! (forma powitania).

Servus servorum Dei ł. sługa sług Bożych, tytuł Papieża.

Serwantka ł. szafa oszklona ze wszystkich stron, przeznaczona na srebro, na szkło wykwintniejsze i na różne cacka ozdobne.

Serwaser n. kwas azotny.

Serwilizm ł. służebnictwo, uniżoność, płaszczenie się.

Serwis f. zastawa stołu, zbiór naczyń stołowych ze szkła, porcelany lub srebra.

Serwitut ł. służebność, powinność, ciężar, przywiązany do czyjejś własności lub majątku z którego mają prawo inni pożytkować.

Sesja ł. posiedzenie, obrady, narada.

Sestercja ł. starorzymska srebrna moneta = 2½ asa = około 7 kop.

Sestyna w. całostka poetycka, z 6-ciu zwrotek 6-cio wierszowych z 7-mą trójwierszową, o kunsztownym splocie rymów.

Seter a. gatunek wyżła.

Sextidi f. we francuskim republikańskim kalendarzu szósty dzień dekady.

Sezam pierwsze słowo magicznego zaklęcia: „Sezamie otwórz się“! (z Tysiąca i jednej nocy); przen. środek magiczny, pokonywający wszelkie trudności, klucz odkrywający tajemnice.

Sezon f. pora roku; pora odpowiednia do czegoś np. pora kąpieli, karnawału.

Sezonowy f. właściwy pewnej porze, stosowny w pewnej porze.

Sfera g. kula jako ciało niebieskie; przestrzeń nieba, okalająca ziemię; zakres działania, myśli, wiedzy; warstwa towarzyska, społeczna.

Sfera armilarna g. przyrząd astronomiczny, używany w starożytności do pomiarów położenia gwiazd na niebie, złożony z kilku kół, które mogły być ustawione odpowiednio do zasadniczych kół sfery niebieskiej i tworzących jakby przezroczystą sieć globusu niebieskiego.

Sferoida g. ciało kształtu spłaszczonej kuli.

Sferoidalny g. kształtu sferoidy.

Sferyczny g. odnoszący się do sfery; kulisty.

Sfinks g. u starożytnych Egipcjan bóstwo wyobrażone w postaci leżącego lwa, z głową i piersiami kobiety; w mitologji greckiej bajeczny potwór, przebywający na skale pod Tebami i zadający przechodniom zagadkę, której jeżeli nie odgadli, zostawali pożerani; przen. symbol mądrości i tajemniczości; nazwa gatunku motyla zmierzchnicy.

Sforzando w. (sforcando) w muz. wzmacniając, z większą siłą, z naciskiem.

Sfr. skr. sforzando.

Sfragistyka g. część heraldyki, nauka o starych pieczęciach i medalach.

Sfygmograf a. Sfygmoskop g. instrument służący do mierzenia i notowania automatycznie szybkości i siły uderzenia pulsu, pulsomierz.

Sh. skr. Shilling ob. Szyling.

Sherry a. (szery) nazwa angielska wina Xérès.

Shire a. (szajr) w połączeniu z nazwą miejscowości znaczy: hrabstwo.

Shirting a. (szyrting) cienka i gęsta tkanina bawełniana, perkal w dobrym gatunku.

Shocking a. (szoking) niewłaściwe, nieprzyzwoite, obrażające.

Shylok a. (Szajlok) główna postać w komedji Szekspira „Kupiec Wenecki“, która stała się przysłowiową jako twardy i chciwy lichwiarz, nieubłagany wierzyciel.

Sic ł. tak, dosłownie; wyraz kładziony zwykle w nawiasie dla zwrócenia uwagi na przytoczone słowa.

Siccativa ł. domieszka chemiczna przyśpieszająca schnięcie farb i lakierów.

Sic fata tulere ł. tak losy mieć chciały.

Siciliana w muz. lekka taneczna forma w takcie 6/8.

Sic itur ad astra ł. tak dąży się do gwiazd; w ten sposób dochodzi się do zaszczytów.

Sicosis ł. figówka, rodzaj wrzodzików tworzących się na skórze ludzkiej w miejscach porosłych włosami.

Sic transit gloria mundi ł. tak przemija sława świata.

Sic volo, sic jubeo ł. tak chcę! tak rozkazuję!

Sic vos non vobis ł. pracujecie, lecz nie dla siebie.

Siderolity g. naczynia wyrobione artystycznie z gliny, suszone, niewypalone, pokryte pokostem i pobronzowane.

Si diis placet ł. jeżeli bogom się podoba.

Siècle f. (sjekl), wiek stulecie.

Sierra hiszp. pasmo gór.

Sierżant f. podoficer.

Siesta w. wypoczynek południowy; drzemka.

Si fabula vera ł. jeżeli to prawda, co mówią.

Signor w. (sinjor) pan.

Signora w. pani.

Signoria w. (sinjorja) w Wenecji rada czterdziestu, której zdania w sprawach państwa, doża obowiązany był zasięgać; dygnitarze.

Signum ł. znak, cecha.

Signum temporis ł. znamię czasu.

Silentium ł. (silencjum) milczenie.

Silhouette f. ob. Sylwetka.

Silk a. jedwab.

Silva rerum ł. las rzeczy, zbiór rozmaitych wiadomości; w dawnej rzeczypospolitej polskiej nazwa notat spisywanych w domach szlacheckich, lub przez księży, księga zawierająca listy znakomitych osób, mowy okolicznościowe, wypadki polityczne, spostrzeżenia własne, rozmaite przepisy, sentencje, dykteryjki i t. p.

Similia similibus curantur ł. podobne leczy się podobnem, dewiza medycyny homeopatycznej, przenośnie stosowana do wszelkich chorobliwych objawów w życiu społecznem.

Similis simili gaudet ł. podobne cieszy się podobnem; swój swego znajdzie, (słowa Arystotelesa, wyrażające wzajemną ku sobie skłonność osób, posiadających jednakowe przymioty lub wady, lub dążących do jednego celu).

Simplex ł. prosty, pojedyńczy.

Simplex servus Dei ł. prosty sługa Boży; w zastosowaniu oznacza człowieka uczciwego, prostodusznego, nieoświeconego prostaczka.

Sine dubio ł. bezwątpienia.

Sine ira et studio ł. bezstronnie.

Sine me de me ł. beze mnie o mnie (radzić, decydować).

Sine mora ł. bez zwłoki.

Sine qua non ł. ob. Conditio.

Sing. = Singularis ł. liczba pojedyńcza.

Singleton a. jedyna karta z koloru (w grze karcianej); przen. samotnik.

Sinolog g. badacz i znawca języka chińskiego.

Sint ut sunt, aut non sunt ł. muszą być, jakiemi są, lub niech nie istnieją, (słowa gienerała zakonu Jezuitów Wawrzyńca Ricci, wskutek których zakon został zniesiony).

Si parva licet componere magnis ł. jeżeli można porównywać rzeczy małe z wielkiemi.

Sipoje a. wojsko angielskie w Indjach, utworzone z krajowców.

Sir a. (sör) pan.

Sire f. (sir) tytuł dawany monarchom, Wasza Królewska Mość, Najjaśniejszy Panie.

Sirocco w. suchy gorący wiatr południowo-wschodni, wiejący we Włoszech.

Sisyphii labores ł. Syzyfowa praca (ob.).

Si tacuisses, philosophus mansisses ł. gdybyś był milczał, uszedłbyś za filozofa.

Sit saluti ł. na zdrowie!

Sit tibi terra levis ł. niech ci ziemia będzie lekką, (słowa ostatniego pożegnania zmarłych, umieszczane często na nagrobkach).

Sit venia verbo ł. niech mi wolno będzie powiedzieć, za pozwoleniem.

Siurpryza f. niespodzianka.

Si vis pacem para bellum ł. jeżeli chcesz pokoju, to bądź gotów do wojny.

Si vis vincere, disce pati ł. jeżeli chcesz zwyciężyć, naucz się cierpliwości.

S. J. skróc. Societas Jesu ł. Towarzystwo Jezusowe czyli zakon Jezuitów.

Sjamscy bracia, nazwa bliźniąt zrośniętych z sobą, urodzonych w Sjamie 1811 r., obwożonych na pokaz po Europie i Ameryce; w zastosowaniu przenośnem: nierozdzielni towarzysze.

Skafander g. ubiór gumowy nieprzemakalny dla nurków, złączony szczelnie z miedzianą banią zaopatrzoną w szkła na oczy, a wdziewaną na głowę, komunikujący się z okrętem za pomocą długiej rurki, przez którą wtłaczają ciągle z zewnątrz świeże powietrze.

Skala w. miara, podziałka, określająca stosunek między wielkościami na rysunku a temiż wielkościami w rzeczywistości, ob. Masztab; w muz. gama, objętość głosu, szereg tonów, jakie głos śpiewaka lub instrumentu wydać może; przen. stopa życia, zakrój.

Skald szwedz. poeta i śpiewak u dawnych ludów skandynawskich.

Skalp a. skóra zdarta z włosami z głowy zabitego, jako trofeum u Indjan.

Skalpel f. nóż chirurgiczny i anatomiczny.

Skalpować a. zdzierać zabitemu z głowy skórę razem z włosami.

Skancerowanie ł. owrzodzenie rany, zrakowacenie.

Skandal f. zdarzenie gorszące, wywołujące oburzenie, wstyd publiczny, awantura.

Skandaliczny f. gorszący, oburzający, przynoszący wstyd.

Skandować ł. mówić albo czytać wiersze rytmicznie, uwydatniając głosem podział na długie i krótkie zgłoski; uwydatniać rytm głosem przy wygłaszaniu.

Skarabeusz ł. owad z rodziny tęgopokrywych, chrząszcz czarny, lśniący, z głową tarczowatą, uzbrojoną w sześć ostrych wydatności, rozchodzących się nakształt promieni słońca, czczony przez starożytnych Egipcjan jako bóstwo słońca.

Skarpa f. pochyła ściana wykopu lub nasypu ziemnego, płaszczyzna spadzista przedpiersienia zamykająca jedną stronę rowu fortecznego; murowana gruba podpora w kształcie klina, opierającego się górnym wązkim końcem o ścianę, a dolnym szerszym o ziemię, przeznaczona do wzmocnienia wysokich murów, zwłaszcza w budynkach sklepionych.

Skaryfikacja ł. nacięcia robione lancetem na skórze ludzkiej; stawianie baniek.

Skaryfikator ł. narzędzie chirurgiczne do robienia wielu nacięć naraz na skórze ludzkiej; narzędzie rolnicze do spulchniania ziemi.

Skat w. rodzaj gry w karty.

Skating ring a. (sketing rink) tor przeznaczony do ślizgania się na łyżwach z kółkami — i sam ten sport.

Skeptyczny ob. Sceptyczny.

Sketch a. (skecz) szkic.

Sketch-book a. (skecz buk) album szkiców.

Skioptikon g. a. przyrząd projekcyjny, przyrząd optyczny używany przy odczytach, wykładach do rzucania na ekran powiększonych obrazów, które mogą być widziane zdaleka i przez wszystkich, wydoskonalona latarnia magiczna.

Skir g. rak (choroba).

Skleritis g. zapalenie rogówki.

Sklerometr g. przyrząd do oznaczania twardości minerałów.

Skolje g. u starożytnych Greków krótkie, najczęściej z jednej strofki złożone pieśni, rozmaitej treści, śpiewane po biesiadzie przy puharze.

Skoljoza g. skrzywienie kręgosłupa spowodowane wadliwem siedzeniem przy pisaniu.

Skomplikowany ł. złożony z wielu elementów, z części składowych; zawiły, zawikłany, zagmatwany.

Skoncentrowany ł. ześrodkowany, skupiony; stężony.

Skondensowany f. zgęszczony.

Skonsolidowanie ł. zespolenie, zjednoczenie; ob. Konsolidacja.

Skonstatować ł. sprawdzić, stwierdzić; dowieść jasno.

Skonsternowany ł. zdziwiony, zmieszany, przerażony, osłupiały, zgnębiony.

Skontrować i riskontrować ł. wyrównywać wzajemnie rachunki; w grze w karty: wygrać przeciwną partję.

Skorbut ob. Szkorbut.

Skorpjon ł. zwierzę stawonogie z gromady pająków, zamieszkujące połud. Europę i kraje podzwrotnikowe, którego ukłucie jest bardzo bolesne, a wielkich afrykańskich gatunków nawet śmiertelne, niedźwiadek; nazwa gwiazdozbioru, jeden z dwunastu znaków zodjaku.

Skrofuły ł. choroba krwi, zazwyczaj dziedziczna, objawiająca się chronicznym katarem, zapaleniem powiek, obrzmieniem gruczołów limfatycznych, wysypką skórną, zapaleniem stawów i kości.

Skrupulatność ł. wielka ścisłość i dokładność w wypełnianiu obowiązków, sumienność, drobiazgowe roztrząsanie wątpliwości sumienia, jakie nasuwa każdy własny czyn lub postępek.

Skrupulizować ł. mieć wątpliwości, być niepewnym w rzeczach sumienia, drobiazgowo rozważać, czy wykonany lub zamierzony czyn jest bez zarzutu.

Skrupuł ł. pewna wątpliwość w rzeczach sumienia; waga aptekarska = 20 granom.

Skrutynjum ł. w prawie kościelnem przedwstępne zbadanie, czy powołany do zajęcia urzędu kościelnego odpowiada zadaniu uzdolnieniem; wybór papieża lub biskupa przez sekretne wotowanie; wogóle obliczenie głosów oddanych przy tajemnem głosowaniu.

Skryba i Skrybent ł. piszący, pisarz; gryzmoła.

Skrypt ł. pismo, dokument, rękopis; piśmienny dowód zaciągnięcia pożyczki, rewers, pokwitowanie, zobowiązanie.

Skryptor ł. dosł. pisarz, tytuł wyższego urzędnika bibljotecznego.

Skryptury ł. korespondencje, pisanina, listy.

Skrystalizowany g. zastygły w formy krystaliczne przy wydzielaniu się z roztworu; przen. ujęty w pewną stałą formę, obleczony w kształty konkretne, z dziedziny teorji wprowadzony w praktykę, powołany do istnienia, do życia, uformowany, wyraźny.

Skud w. dawna moneta złota lub srebrna różnej wartości w różnych krajach.

Skulling a. długa łódź dwuwiosłowa używana do wyścigów wodnych.

Skulptura ł. snycerstwo, rzeźba.

Skunksy, w handlu nazwa futra śmierdzieli amerykańskich.

Skupczyna serb. sejm w Serbji.

Skwer a. plac publiczny w mieście obsiany trawą i zadrzewiony.

Skweres ł. wielki kłopot.

Sky skand. długie a wązkie drewniane łyżwy, używane przez mieszkańców północnych krajów do szybkiego przebywania przestrzeni pokrytych głębokim śniegiem.

Slang a. (sleng) nazwa gminnej londyńskiej gwary ulicznej, żargon uliczny; specjalne techniczne wyrażenia używane w przemyśle, handlu, różnych zawodach; pewne zwroty używane w mowie przez angielską arystokrację; także sposób mówienia właściwy pewnym angielskim kolonjom.

Slawa serb. cześć! sława! okrzyk powitalny odpowiadający okrzykowi: niech żyje!

Slawista, badacz i znawca języków lub literatur słowiańskich.

Slawistyka, filologja słowiańska.

Sleeping-car a. (slipin kar) wagon sypialny.

Slojd szw. kształcenie zręczności rąk za pomocą wprawy w używania różnych narzędzi rzemieślniczych.

Sloop a. (slup) szalupa, mały jednomasztowy statek brzegowy; mały statek wojenny, pośredni między krzyżowcem a kanonjerką.

Słowianofil, zwolennik Słowian i wszystkiego co słowiańskie.

Smalta a. farba niebieska t. z. błękit królewski, otrzymywana ze szkła potasowego, stopionego z tlenkiem kobaltu i zmielonego następnie na proszek.

Smaltyn a. minerał, związek kobaltu z arsenem, krystaliczny, barwy białej, ciężki i dość twardy, używany do otrzymywania barwników kobaltowych.

Smoking a. rodzaj męskiego surduta; zwierzchni długi stanik damski z klapami, otwarty z przodu.

Smorzando w. (smorcando) w muz. gasnąco, omdlewająco, osłabiając dźwięki aż do zupełnego uciszenia.

Snob a. człowiek bez wychowania i majątku udający pana; nadęty i pyszałkowaty parwenjusz; człowiek z nizkiemi popędami, wielbiący nizkie czyny; głupiec zadowolony z siebie.

Snobizm, pyszałkowatość.

Snycerz n. artysta rzeźbiarz, rzeźbiący na drzewie i kości słoniowej.

Sobranje, sejm w Bulgarji.

Sobriquet f. (sobrike) przydomek żartobliwy, przezwisko szydercze.

Socjal-demokraci, w Niemczech stronnictwo polityczne ludowe, dążące do urzeczywistnienia zasad socjalizmu.

Socjalista ł. wyznawca zasad socjalizmu.

Socjalizm ł. teorja społeczna dążąca do zniesienia różnicy stanów i własności prywatnej, do zaprowadzenia równości praw i równego podziału mienia i pracy.

Socjalny ł. dotyczący społeczeństwa ludzkiego, społeczny.

Socjologja ł. nauka o podstawach i urządzeniu bytu społecznego.

Socjusz ł. towarzysz, wspólnik, kompan, sprzymierzeniec.

Socynjanie ł. sekta religijna niewierząca w Bóstwo Chrystusa, arjanie.

Sod hiszp. pierwiastek chemiczny, metal srebrzystobiały, zielonego blasku, w połączeniu z chlorem stanowiący sól kuchenną.

Soda hiszp. związek tlenku sodu z kwasem węglanym cz. węglan sodu, sól ługowa, znajdująca się w popiele roślin morskich, otrzymywana chemicznie w różny sposób, używana w gospodarstwie domowem do prania, szorowania, w przemyśle do wyrobu szkła, mydła, mająca też zastosowanie w medycynie.

Sodalicje ł. a. Kongregacje Najświętszej Marji Panny: bractwa religijne, poświęcone czci N. M. P., których celem było rozszerzanie wiary, moralności i czystości obyczajów.

Sodalis Marianus ł. członek sodalicji N. M. P.

Sofista g. należący do szkoły filozofów greckich, hołdujących djalektyce, według których wszystko na świecie jest względnem, i przy pomocy sztuki dowodzenia można wykazać, że każde dane zdanie jest zarówno prawdziwem lub zarówno fałszywem; przen. człowiek usiłujący dowieść rzeczy fałszywej w założeniu za pomocą zręcznej djalektyki i podstępnych argumentów.

Sofistyka g. sztuka dowodzenia rzeczy fałszywych w założeniu przy pomocy błędnych wniosków i pozornie słusznych argumentów, dowodzenie za pomocą sofizmatów.

Sofizmat g. ubranie fałszu w pozory prawdy; wniosek pozornie prawdziwy, oparty na błędnej zasadzie albo na błędnem rozumowaniu.

Sofronista g. stróż obyczajów w starożyt. Grecji.

Softa pers. student wyższych szkół w Turcji; turecki mnich odprawiający modły nad grobami sułtanów.

Soirée f. (suaré) większa zabawa wieczorna.

Sokratyczna ironja g. udawanie, że się nie rozumie czego, aby tym sposobem lepiej poznać myśli drugiego.

Sokratyczna metoda uczenia, nauczanie, nie za pomocą wykładu, lecz przez zadawanie pytań odpowiednio dobieranych, które pobudzają do samodzielnego zastanawiania się i zmuszają ucznia do czynnego współudziału w zdobywaniu wiedzy.

Sol w. w muz. nuta G, piąty stopień od Ut.

Solano hiszp. gorący i suchy wiatr wiejący w południowej Hiszpanji.

Solarjum ł. zegar słoneczny.

Solarny ł. słoneczny.

Sola weksel ł. weksel własny, którego tylko jeden egzemplarz wystawiono.

Sold w. moneta włoska, 20 część lira.

Solecyzm g. wyraz lub wyrażenie pospolite, gminne, trywjalne; zwrot przeciwny piękności i wytworności języka literackiego.

Solenizacja ł. uroczystość, np. imienin.

Solenizant ł. obchodzący uroczystość swoją np. imieniny.

Solenny ł. uroczysty, świąteczny.

Solfeggio w. (solfedżjo) w nauce śpiewu ćwiczenia głosowe, przy których śpiewaniu trzeba wymawiać nazwy nut; śpiewanie gam.

Solicytant ł. dopraszający się, domagający się.

Solicitor a. adwokat.

Solidarnie ł. łącznie, odpowiedzialnie.

Solidarność ł. odpowiedzialność każdego z członków związku za zobowiązania wszystkich i całego związku za każdego z członków (jeden za wszystkich i wszyscy za jednego), łączność, wspieranie się wzajemne; zgodność w postępowaniu członków stronnictwa.

Solidny f. mocny, trwały, gruntowny, niezachwiany, pewny.

Solidometrja a. Stereometrja ł. część gieometrji traktująca o linjach i kształtach w przestrzeni, zajmująca się pomiarem i własnościami brył.

Solipsyzm ł. pogląd filozoficzny, uznający tylko świadomość swego ja za rzeczywistość, cały zaś świat zewnętrzny, za złudzenie, krańcowy subjektywizm.

Solista f. wirtuoz lub śpiewak, grający koncertowo, mogący popisywać się pojedyńczo.

Soliter f. tasiemiec, glista płaska, żyjąca pasorzytniczo w przewodzie pokarmowym człowieka lub zwierząt; wielki djament osobno oprawiony.

Solmizacja w. metoda solfedżjowana i nazwy stopni gamy w śpiewie, wynaleziona przez Gwidona z Arezzo w XI w.

Solo w. sam jeden; utwór muzyczny lub śpiew wykonany na jednym instrumencie lub przez jednego śpiewaka z akompanjamentem lub bez; taniec wykonany przez jednego tancerza lub tancerkę.

Solsticjum ł. punkt największego oddalenia słońca od równika, przesilenie dnia z nocą.

Solucja ł. rozwiązanie zagadnienia; roztwór, przejście w stan ciekły; wypróżnienie żołądka.

Somacja ł. żądanie połączone z zagrożeniem, odezwa nalegająca; ultimatum.

Somatologja g. nauka o ciele ludzkiem.

Somatyczny g. dotyczący ciała.

Sombrero hiszp. kapelusz z wielkiem rondem.

Somnambulizm ł. chodzenie we śnie ob. Lunatyzm, Hypnoza.

Sonata w. utwór muzyczny klasyczny złożony z 3 lub 4 części o ściśle określonym charakterze.

Sonatina w. mała sonata najczęściej dla dzieci skomponowana.

Sonda f. przyrząd do mierzenia głębokości wód; narzędzie chirurgiczne służące do badania wnętrza ran i jam ciała, zgłębnik.

Sondować ł. mierzyć głębokość; zgłębiać, badać.

Sonet w. utwór poetyczny rozmaitej treści i kolorytu, złożony z czternastu 11-sto lub 13-sto zgłoskowych wierszy w 4 strofach, z których dwie pierwsze są czterowierszowe, a dwie drugie trzywierszowe.

Sonore w. w muz. dźwięcznie, jasnemi tonami.

Sontagsjäger n. dosł. niedzielny strzelec, mieszczuch wychodzący na polowanie tylko niekiedy w niedzielę; niewprawny i nieumiejętny myśliwy.

Sontagsreiter n. dosł. niedzielny jeździec, jeżdżący konno tylko w święto, nieumiejący jeździć konno.

Soporifera ł. środki nasenne, lekarstwa sprowadzające sen.

Soporyficzny ł. sprowadzający sen, usypiający; przen. nudny.

Sopran w. najwyższy głos kobiecy.

Sorbet arab. chłodzący i orzeźwiający napój z cukru, soków owocowych i zapachów.

Sorbona f. dawniej słynna akademja teologiczna w Paryżu; obecnie gmach, w którym odbywają się akademickie wykłady literatury i nauk ścisłych.

Sordino w. tłumik, przyrząd do tłumienia tonów skrzypcowych lub fortepianowych.

Sorgo ind. rodzaj traw zbożowych, których najważniejszym gatunkiem jest proso afrykańskie, uprawianych w krajach południowych, jako zboże dające mąkę dla ludzi i karmę dla żywego inwentarza, lub jako rośliny cukrodajne.

Sornettes f. (sornet) głupstwa, androny, banialuki.

Sortie f. (sorti) wyjście.

Sortie du bal f. (sorti diu bal) strojna zarzutka używana przez kobiety przy wejściu do sali balowej, koncertowej i t. p.

Sortować f. gatunkować, dobierać, porządkować według gatunków.

Sortyment f. wybór towarów do sprzedaży zaopatrzony we wszelkie gatunki i rodzaje, w księgarni: zapas i dobór książek.

Sosiska f. kiełbaska parowa.

Sosjerka f. naczynie do sosu.

Sospirando w. w muz. żałośnie, jakby z westchnieniem.

Sostenuto w. w muz. wstrzymując tony, nie śpiesząc się, wolniej.

Sot-l’y-laisse f. (so-li les) dosł. głupi pozostawia, nazwa delikatnego kawałka w pieczystem poniżej grzbietu u drobiu, (kuperek).

Sotto voce w. półgłosem, zcicha.

Sou f. (su) drobna miedziana moneta francuska, = 5 centymom (1/20 franka).

Soubrette ob. Subretka.

Soufflé f. (sufle) suflet, legumina z jaj bitych na pianę z utartemi owocami.

Souper f. (supe) wieczerza, kolacja.

Soupir de croche f. (supir de krosz) w muz. raz wiązana pauza.

Sous-bande (suba͡ęd) pod opaską krzyżową (przesyłka pocztowa).

Soutache ob. Sutasz.

Souvenir f. (suwnir) pamiątka, wspomnienie, upominek na pamiątkę.

Spacja n. w drukarstwie: czcionka bez litery, do rozdzielania liter lub wyrazów; przedział między wierszami.

Spacjum ł. przestrzeń, miejsce, odstęp.

Spadassin f. (spadasę) rębacz, zabijaka, zawadjaka, hałaburda.

Spahi tur. nieregularna kawalerja turecka; w Algierze lekka jazda francuska, złożona po większej części z krajowców, dowodzona przez oficerów europejskich.

Sparadrap f. plaster lepki.

Sparodjować f. ob. Parodjować.

Spartański g. surowych obyczajów.

Spat a. Szpat, nazwa mineralogiczna ciał krysztalicznych, dzielących się na blaszki rozmaitej grubości o powierzchni mieniącej się.

Spauzować ł. wstrzymać się, przerwać.

Spazmatyczny g. mający charakter ataku nerwowego, kurczowy.

Spazmy g. automatyczne skurcze mięśni; w języku potocznym silny płacz ze łkaniem, omdleniem, kurczowym niepohamowanym śmiechem, nerwową czkawką i biciem serca.

Species ł. gatunek, rodzaj.

Specimen ł. wzór, próba, okaz.

Specjalista ł. oddający się wyłącznie pewnemu zawodowi, studjujący pewną tylko gałąź wiedzy, wszechstronnie i gruntownie znający dany przedmiot, biegły, znawca.

Specjalizować ł. rozłożyć na poszczególne części, kierunki, zakresy, wyszczególniać; dany szczegół, zawód, wszechstronnie poznać, zbadać, opracować.

Specjalność ł. gałąź wiedzy, zawód, zajęcie, któremu wyłącznie ktoś się oddaje, a które wszechstronnie i gruntownie zna; biegłość wyłączna w danym kierunku lub zakresie.

Specjalny ł. wyłączny, szczególny, właściwy.

Specjał ł. przysmak; osobliwość.

Spectrum ł. widmo; w optyce obraz świetlny, otrzymany przez rozszczepienie na części składowe promieni światła, przechodzących przez pryzmat; widmo optyczne.

Speculum ł. narzędzie chirurgiczne do badania wnętrza niektórych organów ciała, wziernik.

Specyficzna waga ł. oznaczenie, ile razy ciało jest cięższe aniżeli woda lub powietrze tejże samej objętości.

Specyficzny ł. właściwy czemu; wyłączny.

Specyfik ł. lekarstwo służące wyłącznie do leczenia pewnej tylko choroby.

Specyfikacja ł. wyszczególnienie, spis szczegółowy.

Spedycja w. przewóz lub wysyłka rzeczy i towarów do miejsc odległych.

Spedytor w. ob. Ekspedytor.

Speech a. (spicz) mowa, przemówienie.

Speeker a. (spiker) mówca, orator; w Anglji prezydujący w izbie niższej.

Spektakl f. widowisko, przedstawienie teatralne.

Spektator ł. widz.

Spektralna analiza, rozbiór widmowy, badanie składu chemicznego ciał na podstawie widma, które dają świecące ich pary.

Spektroskop g. przyrząd optyczny, przeznaczony do otrzymywania widm ciał płonących, dokładnego badania ich i mierzenia.

Spekulacja ł. dosł. rozważanie, badanie; w filozofji dochodzenie prawd, leżących po za obrębem doświadczenia; domysły nie dające się oprzeć na podstawie doświadczenia; rachuby i widoki; w życiu potocznem, w handlu, w przemyśle: przedsiębiorstwo, interes, obliczony na zysk zależny od warunków, okoliczności niezawisłych od przedsiębiorcy.

Spekulant ł. przedsiębiorca oddający się spekulacjom handlowym, goniący za zyskami chwiejnemi, niepewnemi, zależnemi od pewnych warunków, okoliczności.

Spekulatywny ł. badawczy.

Spelunka ł. jaskinia, nora; przen. obskurna miejscowość, zakazany, zapadły kąt.

Spencer a. ubiór krótki męski i kobiecy jakby frak bez poł (t.zw. od lorda Spencera, który na polowaniu stracił przypadkiem poły od fraka).

Speranda ł. zysk spodziewany, nadzieje, widoki na coś.

Sperma ł. płyn nasienny.

Spermatozoa g. żyjątka nasienne.

Spikanard a. Nard ł. u starożytnych nazwa rozmaitych substancji aromatycznych pochodzenia roślinnego, a zwłaszcza nazwa olejku wonnego, wydobywanego z gatunku rośliny kozłek indyjski, używanego do namaszczania i bardzo cenionego; na Wschodzie stosowanego jako lek.

Spinel f. minerał, związek glinu i magnezji z tlenem, krystaliczny, przezroczysty, o pięknym połysku, rozmaicie zabarwiony (czarno, czerwono, niebiesko, zielono), zaliczany do kamieni szlachetnych.

Spinet albo Szpinet w. dawny instrument klawiszowy podobny do fortepianu.

Spiralna linja ł. linja krzywa, która obwija sama siebie w sposób ciągły na podobieństwo skorupki ślimaka lub sprężyny w zegarze.

Spiralny ł. ślimakowaty, kształtu śruby.

Spiritus flat ubi vult ł. duch objawia się gdzie chce.

Spiritus movens ł. duch poruszający; główny działacz, będący duszą, motorem, sprężyną danej sprawy.

Spiritus promptus est, caro infirma ł. duch jest ochotny, ale ciało mdłe.

Spirometr g. przyrząd do mierzenia ilości powietrza, jaką płuca mogą objąć.

Spirylle ł. drobnoustroje, bakterje kształtu wężykowatego.

Spirytualia ł. rozgrzewające napoje, trunki.

Spirytualista ł. zwolennik i wyznawca zasad spirytualizmu.

Spirytualizm ł. pogląd filozoficzny, polegający na przekonaniu, że istnieją tylko istoty duchowe, a cały świat materjalny egzystuje tylko pozornie jako wytwór wrażeń i myśli (przeciwieństwo materjalizmu).

Spirytualny f. duchowy.

Spirytus ł. wyskok, mieszanina alkoholu etylowego z wodą w różnych stosunkach.

Spirytysta ł. zwolennik spirytyzmu.

Spirytyzm ł. wiara w możliwość stosunków z duchami zmarłych, oraz ogół czynności z tą wiarą złączonych, a zmierzających do wywoływania duchów i porozumiewania się z niemi.

Splanchnologja g. dział anatomji obejmujący naukę o trzewiach.

Spleen a. (splin) chorobliwy rozstrój nerwowy, objawiający się zobojętnieniem na wszystko, zmniejszeniem energji woli, chorobliwym smutkiem, przygnębieniem, obrzydzeniem życia.

Splendor ł. świetność, okazałość, przepych, blask.

Spodjum ł. węgiel otrzymywany przez wyprażanie kości bez przystępu powietrza, używany w przemyśle, zwłaszcza przy fabrykacji cukru ze względu na własności silnie odbarwiające; popiół z metalu; sadze z palonej kości słoniowej.

Spolja ł. łupy wojenne, zdobycz.

Spoljacja ł. wyzucie z posiadania przez gwałt lub podstęp, wydzierstwo, złupienie.

Spondej g. w heksametrze greckim i łacińskim stopa wierszowa złożona z dwóch długich zgłosek.

Spontaniczny ł. dobrowolny, dowolny, samorzutny, powstający bez podniety z zewnątrz.

Sporadyczne choroby g. choroby nieepidemiczne, pojedyńcze wypadki jakiejś choroby.

Sporadycznie g. pojedyńczo, oddzielnie.

Sport a. rozrywki, które obok przyjemności przyczyniają się do wyrobienia zręczności i siły, hartują i wzmacniają ciało (jazda konna, wiosłowanie, ślizgawka, polowanie, różne gry ogrodowe etc.).

Sportsmen a. zwolennik wszelkich rozrywek sportowych; doprowadzający uprawiany sport do pewnej doskonałości.

Spurt, najszybsze tempo jazdy na rowerze.

Spy a. (spaj) szpieg.

Square ob. Skwer.

Squatter a. (skuoter) osadnik na dalekim Zachodzie, półn. Ameryki.

Squaw g. (ska) żona Indjanina w północnej Ameryce.

Squire a. (skuajr) w Anglji: wielmożny.

S. T. = Salvo titulo ł. z zachowaniem przynależnego tytułu (napis na okólnikach).

Stabat mater ł. „stała Matka pod krzyżem“, słowa początkowe hymnu kościelnego.

Stabilizm ł. niechęć do zmian, obstawanie przy obecnym stanie np. jakiejś instytucji.

Stabilizować ł. wejść na etat, otrzymać etatową posadę.

Staccato w. w muzyce: odrywając.

Stacja ł. miejsce zatrzymania się, przystanek (np. poczty, pociągu); zakład przeznaczony do wykonywania badań, robienia obserwacji w pewnej miejscowości, do zastosowywania w sposób próbny używanych gdzieindziej środków i wynalazków.

Stacje kościelne, droga krzyżowa Chrystusa Pana na Kalwarję, w czternastu obrazach przedstawiona, rozpamiętywanie męki Jezusa.

Stacjonarna ludność n. nie zwiększająca się, ani ubywająca.

Stacjonować f. mieć gdzie stanowisko, stać (o wojsku), przebywać.

Stadjum g. przebieg, okres w rozwoju jakiego zdarzenia lub stanu np. choroby.

Staffage f. (stafaż) ozdobienie obrazu postaciami ludzkiemi i zwierzęcemi.

Stagnacja ł. zastój; brak ruchu handlowego, zatrzymanie się, zatamowanie.

Stalagmity g. nacieki wapienne o kształcie stożkowym, tworzące się na spodzie pieczary.

Stalaktyty g. w najnowszych czasach powstałe wapienne utwory gieologiczne postaci różnokształtnych sopli, zwieszających się ze sklepień, z pochyłych ścian wielu grot, z pieczar.

Stalle w. siedzenia ustawione w presbiterjum po obu stronach wielkiego ołtarza, zazwyczaj bardzo ozdobne i bogato rzeźbione.

Stalugl n. drewniana podstawa a. nogi, kozły, do umieszczania tablicy szkolnej, roboty malarskiej i t.p.

Stambuł tur. nazwa Konstantynopola.

Stambułka tur. fajka turecka, lulka.

Stampilja f. pieczęć z nazwiskiem lub firmą, pieczątka.

Staniol w. cieniutka blaszka cynowa, cynfolja, papier cynowy.

Stante pede ł. natychmiast.

Stanza w. (stanca) zwrotka ośmiowierszowa z rymami w pewnym stałym porządku po sobie następującemi, ob. Oktawa; nazwa fresków Rafaela w Watykanie.

Start a. miejsce, od którego konie zaczynają bieg na wyścigach.

Starter a. dający znak do ruszenia z miejsca przy rozpoczęciu wyścigów konnych lub cyklistowskich.

Stataryczne czytanie ł. czytanie wolne z zatrzymywaniem się w celu robienia objaśnień.

Statua ł. posąg, rzeźba w postaci figury z kamienia, metalu, drzewa i t. p.

Statuder hol. naczelnik państwa za czasów dawnej rzeczypospolitej holenderskiej.

Statuetka w. posążek, figurka służąca do ozdoby.

Statura ł. postać, postawa, budowa.

Status in statu ł. państwo w państwie, wyrażenie używane, gdy pewne stronnictwo lub instytucja usiłuje wyzwolić się z pod obowiązujących praw, postawić się wyżej nad nie i walczy z rządem istniejącym.

Status quo ł. obecny stan rzeczy; formuła dyplomatyczna wyrażająca istniejące w chwili obecnej warunki polityczne lub społeczne danego państwa lub stan wzajemnych stosunków międzypaństwowych; w bardziej ogólnem zastosowaniu to samo co stagnacja.

Status quo ante ł. stan dawniejszy, przywrócenie do stanu, jaki był poprzednio przed spełnieniem się danego faktu.

Statut ł. ustawy, zbiór praw; ustawa jakiego stowarzyszenia.

Statyczny g. będący w równowadze w spoczynku.

Statyka g. część mechaniki, traktująca o równowadze ciał.

Statysta n. aktor odgrywający role nieme, figurant; mąż stanu, dyplomata, polityk.

Statystyczny ł. dotyczący wyrażonego w liczbach stanu ludności lub jej produkcji.

Statystyka ł. umiejętność przedstawienia w cyfrach działalności społecznej i stanu jakiego narodu lub kraju.

Statyw ł. podstawa, służąca do podtrzymywania przyrządów naukowych lub tych ich części, które same nie stałyby dostatecznie spokojnie i pewnie.

Stauropigja g. klasztor grecko-nieunicki, podlegający patryjarsze wschodniemu.

Steamer (stimer) a. Steamboat a. (stimbot) parostatek, parowiec.

Stearyna g. część składowa wielu tłuszczów, mieszanina kwasów tłuszczowych palmitowego i stearowego, służąca prawie wyłącznie do wyrobu świec.

Steeple-chasse a. (stipl-czes) wyścig z przeszkodami przez rowy i płoty.

Steganografja g. sztuka pisania cyframi i odczytywania takiego pisma.

Stelechity g. skamieniałe pnie drzew przedpotopowych.

Stelmach n. rzemieślnik wyrabiający wszystkie drewniane części potrzebne do złożenia wozu, bryczki, powozu i t. p. kołodziej.

Stelwaga n. drewno w poprzek na dyszlu, przy którem są przytwierdzone orczyki.

Stempel n. przyrząd do odciskania pieczęci, znaków, cyfr, do wybijania monet i medalów; sam odcisk; pręt do przybijania naboju w strzelbie; tłok w pompie, w sikawce; podpora drewniana do podtrzymywania ściany; znak z herbem państwa nalepiany na podaniach, aktach it.d. jako opłata skarbowa; przen. cecha.

Stenograf g. biegły w stenografji.

Stenografja g. umiejętność szybkiego pisania zapomocą bardzo prostych znaków i skróceń.

Stenogram g. pismo stenografowane.

Stentato w. w muz. silnie zwalniając.

Stentor g. grecki wojownik, jeden z bohaterów wojny Trojańskiej, opiewany przez Homera, odznaczający się niezmiernie donośnym głosem.

Stentorowy głos g. głos bardzo silny.

Ster n. przyrząd do kierowania statkiem; jednostka francuskiej miary bryłowatości i objętości = 1 metrowi sześcien. przen. naczelne kierownictwo.

Stereografja g. część gieometrji, traktująca o przedstawieniu brył na płaszczyźnie.

Stereometrja ob. Solidometrja.

Stereoskop g. przyrząd optyczny w kształcie niewielkiej skrzynki z wprawionemi w jedną ścianę dwoma szkłami powiększającemi, przez które patrząc obojgiem oczu na umieszczone w przeciwległej ścianie dwa obrazki tegoż samego przedmiotu, narysowane tak, jak on się każdemu oku z osobna przedstawia, doznajemy wrażenia, jakbyśmy widzieli przedmiot w przestrzeni (bryłowaty, plastyczny) a nie płaski obrazek.

Stereotomja g. część gieometrji, traktująca o przecięciach brył.

Stereotyp g. jednolity odlew z metalu czcionkowego, odciśnięty ze złożonej do druku kolumny drukarskiej, używany do drukowania wielkich edycji, lub bardzo licznych egzemplarzy pisma; druk wykonany takim odlewem.

Stereotypowy g. odbity z płyt stereotypowych; przen. zawsze jednakowy, niezmienny (np. wyraz twarzy); oklepany, zwyczajny.

Sterkoryzacja ł. uprawa gruntu przy pomocy nawozów sztucznych.

Sterlet, najmniejsza odmiana jesiotra, ryba poławiana w rzekach wpadających do morza Kaspijskiego, Czarnego i zatoki Fińskiej, ceniona dla delikatnego i smacznego mięsa, czeczuga.

Sterling funt a. moneta angielska wartości 6 rubli złotem.

Sterylizacja ł. wyjaławianie, czynność mająca na celu zniszczenie bakterji chorobotwórczych i ich zarodków zapomocą poddania wyjałowionych substancji i przedmiotów (pokarmów, napojów, instrumentów chirurgicznych, naczyń i sprzętów po chorych, płynów przeznaczonych do sztucznej hodowli bakterji i t. p.) działaniu bardzo wysokiej lub bardzo nizkiej temperatury.

Sterylizator ł. przyrząd do wyjaławiania mleka.

Sterylizowane mleko, mleko wyjałowione, wolne od bakterji wskutek gotowania 10—15 minut aż do wrzenia w naczyniach hermetycznie zamkniętych.

Stetograf g. przyrząd do graficznego przedstawiania ruchów oddechowych.

Stetoskop g. narzędzie używane w medycynie przy auskultacji, rurka drewniana lub kauczukowa, otwarta i rozszerzona na obu końcach, a w górnym końcu zaopatrzona w wypukłą lub wklęsłą tarczę.

Stet pro ratione voluntas ł. niech rozkaz starczy za powód.

Steward a. (stiuerd) zarządzający, nadzorca, dozorujący prowjantu; na okręcie służący, lokaj.

Stimmung n. nastrój.

Stirpikultura, nazwa propagandy nowej sekty w Ameryce, dopuszczającej małżeństwa wyłącznie pomiędzy osobami zdrowemi i rozumnemi.

Stiuk w. mieszanina gipsu, wapna i piasku z dodatkiem kleju, zrazu miękka i bardzo plastyczna, później silnie twardniejąca i dająca się łatwo szlifować, używana do pokrywania murów, drewnianych ścian i sufitów, oraz na ornamenty wszelkiego rodzaju wewnątrz i zewnątrz budynku.

Stoa g. kryta kolumnada, zwykle z jednej strony osłonięta ścianą, opasująca świątynie, domy mieszkalne i rynki miast greckich, służąca do przechadzek, ćwiczeń cielesnych, narad w kwestjach politycznych i przedmiotach naukowych, portyk.

Stoicyzm g. pogląd szkoły filozofów greckich, za najwyższe dobro i najwyższy cel życia uznających cnotę, za jedyne zło – występek, upatrujących doskonałość w zupełnem zapanowaniu nad własnemi namiętnościami, pragnieniami i cierpieniami i w zgodności postępowania człowieka z prawami natury; przen. obojętność na własne cierpienia i niepowodzenia, spokój duszy w nieszczęściu.

Stoik g. filozof grecki, wyznający zasadę stoicyzmu, przen. człowiek niezłomny, nieugięty, spokojnie przyjmujący życiowe troski i niepowodzenia.

Stop! a. stój! wstrzymaj! wyrażenie używane w marynarce.

Stora f. zasłona zajmująca całą szerokość okna, dająca się spuszczać i podnosić przy pomocy specjalnego urządzenia, roleta.

Storaks ob. Styraks.

Store a. (stor) zapas, prowizja; skład, magazyn, sklep.

Storno a. Ristorno w. w rachunkowości sprostowanie, poprawienie źle lub fałszywie do ksiąg buchalteryjnych wciągniętej pozycji przez wprowadzenie przeciwnej pozycji równej wartości.

Storthing szwed. sejm w Norwegji.

Stout a. (staut) piwo angielskie, mocne i ciemne.

Strabizm g. zezowanie, zez.

Strabotomja g. operacja chirurgiczna, mająca na celu usunięcie zeza.

Straby n. belki poprzeczne podtrzymujące wiązanie.

Straca w. bruljon, notatnik; w kupiectwie księga podręczna, w której zapisuje się dla pamięci wszystkie przychody i rozchody w miarę jak wpływają.

Stradivarius w. skrzypce wyrobione przez słynnego fabrykanta tego nazwiska, odznaczające się niepospolitemi zaletami, dziś ogromnie cenione i przepłacane na wagę złota.

Strand n. wybrzeże morskie.

Strangulacja ł. uduszenie, dławienie.

Stras n. szkło, służące do wyrobu imitacji brylantów i drogich kamieni, sztuczny, fałszywy, drogi kamień.

Strategiczna kolej, droga żelazna, przy której budowie przeważał wzgląd na obronę kraju i cele wojskowe.

Strategik g. wojskowy, posiadający gruntowną znajomość zasad strategji, biegły w strategji, wódz układający plan działań wojennych.

Strategja a. Strategika g. sztuka wojenna, nauka prowadzenia wojny, obejmująca obmyślanie planu kampanji i pokierowania działaniami wojennemi w sposób wiodący do zamierzonego celu.

Stratyfikacja g. układ warstwowy, ustrój utworów gieologicznych osadowych, tworzących pokłady równoległe, jedne na drugich piętrami ułożone.

Stratyfikować g. układać warstwami; w ogrodnictwie: układać w plaskiem pudełku nasiona powoli kiełkujące i łatwo tracące zdolność kiełkowania, przekładając je warstwami wilgotnego piasku lub ziemi inspektowej w celu przechowania ich przez zimę tak, aby nie straciły własności kiełkowania.

Strefy n. pasy klimatyczne, pięć wielkich działów powierzchni kuli ziemskiej, różniących się między sobą niejednakowemi stosunkami oświetlenia i ogrzewania przez promienie słońca.

Strejk a. wynikłe ze zmowy zaprzestanie pracy przez robotników jednej lub kilku fabryk, albo całej nawet gałęzi przemysłu, w celu uzyskania lepszych, korzystniejszych warunków pracy.

Stretto w. w muz. w szybkiem tempie utrzymane krótkie zakończenie dłuższego utworu muzycznego, jakiegoś ustępu dramatycznego; zakończenie w fudze, gdzie tematy w coraz bliższych odstępach się powtarzają.

Stricte ł. ściśle dokładnie.

Strike a. ob. Strejk.

Stroboskop a. Fenakistoskop g. przyrząd optyczny składający się z krążka, osadzonego na osi, z wyobrażonym na jego powierzchni szeregiem rysunków lub fotografji przedstawiających np. kolejne pozy osoby będącej w ruchu, który to przyrząd wprowadziwszy w ruch obrotowy, otrzymamy jeden obraz ciągły osoby wykonywającej ruchy bez przerwy, jak w naturze.

Strofa g. w poezji większy ustęp rytmicznie i syntaktycznie w sobie zamknięty; harmonijny splot wierszy, wyrażających prawie zawsze pewną myśl skończoną; zwrotka lub wrotka.

Strofować n. ganić, napominać, karcić słowami.

Struggle for life a. (strögl for lajf) walka o byt, wyrażenie wprowadzone przez Darwina, oznaczające współzawodnictwo w zdobywaniu środków do życia, przyczem słabsze organizmy ustąpić muszą w tej walce mocniejszym i giną.

Struktura ł. sposób łączenia pojedyńczych części w całość; pewien stały, charakterystyczny dla danego ciała, prawidłowy układ części składowych; budowa, układ.

Strychnina g. silnie trujący alkaloid, otrzymywany z nasion kulczyby (wroniego oka), w stanie czystym przedstawiający się w postaci drobnych, przezroczystych kryształów, bardzo gorzkich w smaku, trudno rozpuszczalnych w wodzie, a łatwo w rozcieńczonym alkoholu, benzolu, chloroformie.

Stryktura ł. chorobliwe zwężenie kanału w organizmie ludzkiem lub zwierzęcym; ściskanie.

Studiosus ł. student uniwersytetu, akademik.

Studja ł. nauka, badanie, poważne oddawanie się zdobywaniu wiedzy lub sztuki, zgłębianie jakiego odłamu nauki.

Studjować ł. uczyć się, przyswajać sobie szczegóły jakiejś wiedzy, oddawać się zgłębianiu, badaniu gałęzi jakiejś nauki; na podstawie licznych spostrzeżeń i badań dążyć do wyrabiania sobie sądu o danym przedmiocie, dociekać, starać się przeniknąć rzeczy na razie niezrozumiałe, niejasne.

Studjum ł. w malarstwie: szkic przygotowawczy do zamierzonej większej pracy; robota, będąca owocem zdobytej w malarstwie wiedzy; wizerunek charakterystycznej głowy; w piśmiennictwie: praca literacka będąca rezultatem przeprowadzonych nad pewnym przedmiotem badań; badanie, dociekanie.

Stultorum infinitus est numerus ł. liczba głupich jest nieskończona; czemu odpowiada przysłowie: nie trzeba głupich siać, sami się rodzą.

Stultum facit fortuna, quem vult perdere ł. głupim czyni los tego, kogo chce zgubić = kogo Pan Bóg chce ukarać, temu rozum odbiera.

Stuła ł. część obrzędowego ubioru kapłańskiego, rodzaj długiej i niezbyt szerokiej wstęgi, wyrobionej z tej samej materji co ornat, a wdziewanej na szyję.

Sturm und Drangperiode n. okres burzy i wrzenia w literaturze niemieckiej ku schyłkowi 18-go wieku, wywołany przez młodych poetów przeciw przestarzałym tematom i formom.

Stychiologja g. nauka o początku wszechrzeczy.

Stygmat g. u starożytnych Rzymian znak, szpiczastym narzędziem zrobiony zwłaszcza blizna wypalona lub wycięta dla napiętnowania złoczyńcy; znamię, piętno. S-y: rany Chrystusa występujące na ciele niektórych Świętych jako oznaka szczególnej łaski Boskiej.

Styl g. u starożytnych rylec z jednej strony zaostrzony, z drugiej płaski, do pisania na tabliczkach powleczonych woskiem; sposób, a zarazem sztuka wyrażania myśli na piśmie; w sztukach pięknych, a zwłaszcza w architekturze pewien całokształt form artystycznych i cech odrębnych, po których rozpoznać można, jaki okres czasu lub naród wytworzył dane dzieło sztuki; w rachubie czasu: oznaczanie daty według kalendarza Juljańskiego (stary s.) lub według kalendarza Gregorjańskiego (nowy s.)

Style (le) c’est l’homme ob. Le style c’est l’homme.

Stylici g. Święci słupowi, chrześcijańscy pustelnicy, dla umartwienia się spędzający większą część życia na szczycie wysokiego słupa.

Stylista g. autor piszący wytwornym i pięknym stylem.

Stylistyka g. nauka wykazująca warunki, od których zależy doskonałość stylu wewnętrzna t. j. tycząca się układu myśli, i piękność zewnętrzna pod względem formy.

Stylizacja ł. sposób układu i wyrażania myśli na piśmie.

Stylolity g. cylindryczne, wzdłuż żłobkowane utwory gieologiczne, wydzielane wskutek siły ciśnienia z pokładów kamienia wapiennego, prostopadle przecinające jego warstwy.

Stylowy g. tyczący się prawidłowego i pięknego wyrażania na piśmie; w sztuce: posiadający w całej czystości cechy właściwe wytworom pewnej epoki, pewnego narodu.

Stymulacja ł. pobudzenie, podniecenie.

Stypendjum ł. stała, roczna zapomoga pieniężna wyznaczona z odsetek pewnych funduszów publicznych lub prywatnych dla niezamożnej uczącej się młodzieży.

Stypendysta, korzystający ze stypendjum.

Stypulacja ł. umowa, zobowiązanie, ugoda oparte na kontrakcie, postanowienie; zawarowanie.

Stypulować ł. zastrzegać warunki w umowie, umawiać się.

Styraks, wonna żywica o korzennym gorzkim smaku, otrzymywana z drzewa, rosnącego w połud. Europie i Azji, używana do wyrobu perfum i kadzideł, a dawniej i w medycynie.

Styx g. w mitologji greckiej rzeka w świecie podziemnym, opasująca go dziesięciokrotnie swemi wodami, na które przez bogów złożona przysięga, była straszna i niezłomna, i które to wody czyniły ciało ludzkie nietykalnem dla ciosu.

Su f. patrz. Sou.

Sua cuique fortuna in manu est ł. każdy jest sprawcą swojego losu.

Sua sponte ł. z własnej woli.

Suaviter in modo, fortiter in re ł. łagodnie w formie, stanowczo w rzeczy, t. j. w słowach grzecznych, lecz tonem stanowczym, niedopuszczającym oporu ze strony przeciwnej lub myśli ustępstwa z naszej strony.

Subaltern n. podwładny, podrzędny.

Subarendować ł. poddzierżawiać, wydzierżawiać od dzierżawcy.

Subdelegat ł. pełnomocnik niższego stopnia, zastępca delegata.

Subdjakon g. najniższy z większych stopni kapłańskich.

Subdywizja ł. poddział.

Subhastacja a. Subhasta ł. sprzedaż publiczna przymusowa majątku nieruchomego i obdłużonego.

Subjekcja ł. trud, kłopot, zachody; przykrość.

Subjekt ł. podmiot; w filozofji istota zdolna do myślenia, która o czemś myśli, wydaje sąd; pomocnik sklepowy.

Subjektywność, Subjektywizm ł. podmiotowość, ścisła zależność od pewnej istoty myślącej; opieranie poglądów i postępków na osobistych uczuciach i wrażeniach; zabarwianie sądu o rzeczy osobistemi uczuciami i wrażeniami.

Subjektywny ł. podmiotowy, wypływający ze sposobu myślenia i czucia jednostki myślącej, bardziej, niż z dokładnego zbadania samej rzeczy.

Sub Jove ł. pod gołem niebem.

Sub judice lis est ł. sprawa jeszcze nie rozstrzygnięta.

Subkolektor ł. podkolektor, otrzymujący losy loteryjne od kolektora, nie z urzędu loteryjnego.

Sublicytacja ł. oddanie z licytacji najmniej żądającemu.

Sublimacja ł. operacja chemiczna, polegająca na wydzielaniu z mieszaniny, ciał, które ogrzewane, ulatniają się, nie przechodząc w stan płynu, przez ogrzewanie tej mieszaniny a następnie oziębianie; poczem w odbieralniku otrzymujemy kryształy, nie płyn.

Sublimat ł. w chemji każdy produkt otrzymywany drogą sublimacji w postaci ciała stałego; w ściślejszem znaczeniu: związek 2 atomów chloru z 1 at. rtęci, czyli chlornik rtęci: ciężki, biały, krystaliczny proszek, rozpuszczalny w wodzie, (silna trucizna, używana jako środek dezynfekcyjny i do konserwowania płynów, nie przeznaczonych do jedzenia).

Sublime f. (siublim) wzniosły, szczytny.

Sublokator ł. wynajmujący mieszkania nie od właściciela domu, lecz od lokatora.

Submersja ł. zatopienie, zanurzenie.

Submisja ł. poddanie się, pokora, uległość; oddanie robót w antrepryzę z licytacji.

Submitować się ł. przedstawiać się, tłomaczyć się.

Subordynacja ł. karność, uległość, posłuszeństwo.

Subretka f. sprytna, przebiegła pokojówka.

Subrogacja ł. podstawienie, wejście w prawa wierzyciela.

Sub rosa ł. w zaufaniu, w tajemnicy.

Sub secreto ł. w tajemnicy.

Subsidium charitativum ł. wsparcie miłosierne; rodzaj podatku w dawnej Polsce.

Sub sigillo ł. pod pieczęcią tajemnicy; S.s. confessionis: pod pieczęcią tajemnicy spowiedzi.

Subskrybent ł. podpisujący się na coś, prenumerator.

Subskrypcja ł. zobowiązanie się podpisem swoim do nabycia jakiegoś wydawnictwa, papierów kredytowych, wypuszczanych przez państwo; podpisanie się na składkę, przedpłatę.

Substancja ł. ogólna nazwa stałych postaci materji, pierwiastków składowych tworzących ciało; w filozofji: istota rzeczy i zjawisk, która pozostaje niezmienna i objawia się w mniej lub więcej przemijających własnościach rzeczy lub zjawisk, których jest źródłem i podstawą.

Substancjonalny ł. treściwy, pożywny.

Substantivum ł. rzeczownik.

Substrat ł. podścielisko, podkład, dany wypadek.

Substytucja ł. podstawienie, wyznaczenie na zastępstwo, na wyręczenie.

Substytuować ł. zastępować.

Substytut ł. zastępca, wyręczający.

Subsumować ł. podporządkowywać szczegóły pod ogólne prawidło.

Subsydjum ł. pomoc pieniężna, zasiłek.

Subtelność ł. uwzględnienie najdrobniejszych, z trudnością dostrzeganych różnic i odcieni; drobiazgowa delikatność i dokładność; bystrość.

Subtelny ł. drobny, delikatny, zaznaczający lub odtwarzający najdrobniejsze odcienia; bystry.

Subtylizować ł. brać rzeczy drobnostkowo, rozumować drobiazgowo.

Subwencja ł. zasiłek pieniężny, pomoc pieniężna, szczególnie udzielana z publicznych funduszów przez państwo instytucjom społecznym.

Subwersja ł. przewrót, obalenie, upadek.

Succès d’estime f. (sükse destim) uznanie, jakie utwór sceniczny, literacki lub dzieło sztuki zawdzięcza tylko nazwisku i wyrobionej sławie autora.

Sufficit ł. wystarczy, dosyć.

Suffrage universel f. (siufraż üniwersel) głosowanie powszechne.

Suffragium ł. głos wyborczy, przyzwolenie, prawo głosowania.

Sufiks ł. w gramatyce: przyrostek, który kojarząc się z pierwiastkiem, nadaje wyrazowi inne znaczenie, albo zmieniając jego formę, uwydatnia różne stosunki wyrazu w zdaniu.

Sufit w. pułap, strop gładki lub ozdobiony malowidłem albo stiukiem.

Sufler f. w teatrze: osoba, ukryta w budce na przodzie sceny, podpowiadająca aktorom słowa ich ról.

Suflerować f. podpowiadać.

Suflet p. Soufflé.

Sufokacja ł. duszenie się.

Sufragan ł. biskup bez djecezji, pomocnik biskupa djecezjalnego.

Suggestja ob. Sugiestja.

Sugiestja f. poddawanie myśli osobie pogrążonej w hypnozie, wpływ jednej osoby na drugą, będącą w stanie hypnotycznym.

Suicidium ł. samobójstwo.

Sui generis ł. w swoim rodzaju.

Suita f. utwór muzyczny, zbliżony do symfonji, ale utrzymany w lżejszym i swobodniejszym charakterze.

Suite f. (siuit) szereg, ciąg, dalszy ciąg.

Suivante f. (siu wa͡ęt) służąca, dodana dla opieki i towarzyszenia młodej osobie.

Sukces f. postęp, powodzenie, udanie się, poklask.

Sukcesja ł. następstwo, dziedzictwo, spadek.

Sukcesor ł. następca, spadkobierca.

Sukcesyjny ł. dziedziczny.

Sukurs ł. pomoc, zasiłek.

Sułtan arab. cesarz mahometański; tytuł monarchy na Wschodzie.

Suma ł. wielkość, która jest równa kilku innym razem wziętym; rezultat dodawania; ogół, zebranie w całość; wielka Msza.

Sumarjusz ł. krótki zbiór, wyciąg, spis.

Sumarycznie ł. ogólnie, treściwie, w sposób skrócony, bez formalności.

Sumitować się, p. Submitować.

Summa cum laude ł. z najwyższą pochwałą.

Summa summarum ł. w ogóle, wszystko razem.

Summum ł. najwyższy stopień.

Summum jus summa injuria ł. zbytnie przestrzeganie prawa prowadzi często do niesprawiedliwości.

Sumpt ł. koszt, nakład.

Sunna ar. księga zawierająca zbiór ustnych podań o Mahomecie i dogmatów podanych przez niego do wiary, a spisanych po jego śmierci, czczona obok Koranu, jako święta przez wyznawców islamu.

Sunnici ar. mahometanie uznający Sunnę, obok Koranu, za księgę świętą.

Sunt lacrymae rerum ł. i martwe przedmioty zdają się niekiedy płakać nad niedolą ludzką.

Superabundancja ł. nadmiar, zbytek obfitości, przepełnienie, przeładowanie.

Superarbiter ł. rozjemca, sędzia polubowny, rozstrzygający niezgodne zdanie arbitrów.

Superata ł. przewyżka.

Superfinowy n. przedni, wyższego gatunku; przemyślny.

Super flumina Babylonis ł. nad rzekami Babilonu, pierwsze słowa wspaniałej pieśni Izraelitów z czasów ich niewoli babilońskiej.

Superfosfaty ł. nadfosforany wapna, używane jako nawóz sztuczny, zawierający kwas fosforowy w postaci łatwo rozpuszczalnej.

Superintendent ł. w kościele ewangielickim: duchowny przełożony nad kościołami okręgu kościelnego.

Superior ł. przełożony w klasztorze.

Superlativus ł. w gramatyce: stopień najwyższy w stopniowaniu przymiotników.

Superlatywy ł. przymiotniki w najwyższych stopniach (określające najwyższy zachwyt, najwyższe oburzenie i t. p.).

Supernaturalny ł. nadnaturalny, nadprzyrodzony.

Superrewizja ł. dodatkowa rewizja sprawdzająca; przy poborze do wojska sprawdzanie stanu zdrowia i budowy ciała popisowych.

Suplement ł. dopełnienie, uzupełnienie, dodatek.

Suplent ł. zastępca nauczyciela w szkołach średnich; wykładający tymczasowo w uniwersytecie w zastępstwie profesora, którego jeszcze nie zamianowano.

Suplika ł. prośba na piśmie.

Suplikacje ł. pieśń błagalna religijna, zaczynająca się od słów: „Święty Boże.“

Suplikant ł. proszący, podający prośbę.

Suponować ł. przypuszczać, domyślać się.

Supozycja ł. przypuszczenie, domniemanie.

Supremacja ł. przewództwo, wyższość, przewaga, opanowanie władzy; w Anglji władza monarchy nad kościołem od czasów Henryka VIII.

Supremat ł. najwyższa władza, jaką posiada Papież w kościele katolickim.

Suprème f. (siuprem) najwyższy ponad wszystko, nie ulegający porównaniu; doskonały, wyborny.

Supresja ł. przemilczenie, zniweczenie, zniesienie, skasowanie.

Suprymować ł. przytłumić, pominąć, znieść, skasować, zniszczyć.

Supuracja ł. ropienie.

Surah, lekka materja jedwabna tkana w delikatne prążki.

Surcoup f. (siurku) w grze w karty: umyślne podprowadzenie karty przeciwnikowi, w celu przebicia jej przez partnera.

Surge et ambula! ł. wstań i idź! (słowa wzięte z ewangelji św. Mateusza o wskrzeszeniu Łazarza).

Surogat ł. sędzia duchowny zasiadający w konsystorzu.

Surogaty ł. substancje i materjały podobne co do głównych własności do produktów kosztowniejszych, lepszych, ale tańsze, gorsze, innego składu chemicznego, zastępujące tamte w handlu i w użyciu; w medycynie: leki tańsze zastępujące droższe.

Surprise f. (siurpriz) niespodzianka.

Sursum corda ł. wznieście serca!

Suspendować ł. zawiesić w pełnieniu obowiązków, także zawiesić moc obowiązującą pewnego rozporządzenia lub ustawy.

Suspensa ł. zawieszenie w urzędowaniu.

Suspensorjum ł. rodzaj bandaża z woreczkiem do podtrzymywania.

Suspicja ł. podejrzenie.

Sutanna w. suknia księża.

Sutasz f. wązka plecionka wełniana do naszywania sukien damskich.

Suterena f. część budynku pod poziomem gruntu, mieszkanie pod parterem, piwnica mieszkalna.

Suum cuique ł. każdemu, co mu się należy.

Suweren a. moneta angielska złota wartości 20 szylingów.

Suweren f. panujący, monarcha, władca.

Suzeren ł. w stosunkach lennych pan, zwierzchnik, oddający wasalowi ziemię na prawach lennych.

Swada ł. płynność w wysłowieniu się, dar łatwej i pięknej, porywającej wymowy.

Swastika ind. rodzaj koła albo krzyża, którego ramiona są w postaci 4 gamm Г greckiego abecadła; tajemniczy znak wyrażający życzenie szczęścia.

Świta f. orszak towarzyszący dostojnikowi, monarsze.

Sybaryta g. człowiek prowadzący życie miękkie i zniewieściałe, zamiłowany w zbytkach i rozkoszach, niewieściuch, pieszczoch.

Sybilla g. u starożytnych prorokini, wróżbiarka.

Syderalny rok g. rok gwiazdowy, przeciąg czasu, jakiego potrzebuje ziemia na dokonanie całkowitego obrotu dokoła słońca, nieco dłuższy od roku słonecznego.

Syfilidologja ł. nauka o chorobach wenerycznych.

Syfilis g. przymiot (choroba zaraźliwa), wenerja.

Syfon g. przyrząd do przelewania cieczy z miejsca wyższego w niższe, rurka ssąca, lewar; rura zgięta w kształcie litery S jako zamknięcie wodne w urządzeniach hydraulicznych i kanalizacyjnych; flaszka z przyrządem do przechowywania napojów gazowych.

Sygle ł. znaki skrócenia w stenografji.

Sygnalizować ł. dawać znak, zawiadamiać.

Sygnał ł. wszelki znak umówiony, dany na pewną znaczniejszą odległość.

Sygnał semaforyczny g. telegraf optyczny na kolei żelaznej.

Sygnatura ł. położenie znaku na towarze, na paczce; napis, podpis; w książce: liczba lub głoska kolejna umieszczona u dołu pierwszej stronnicy każdego arkusza książki; rowek w czcionce.

Sygnaturka ł. karteczka przy lekarstwie, oznaczająca sposób jego użycia; najmniejszy dzwonek na wieży kościelnej, dający znak rozpoczęcia nabożeństwa.

Sygnet ł. pierścień z kamieniem, na którym wyryty jest herb lub litery nazwiska, służący zamiast pieczęci.

Sygnifikacja ł. znaczenie wyrazów; zawiadomienie; zaznaczenie.

Sygnować ł. oznaczać, położyć znak, dawać znak, dzwonić.

Syjenit g. skała złożona ze spatu polnego, rogowca, kwarcu, miki i t. d., zabarwiona pstro na kolor szary, czerwonawy i czarno-zielony, używana w robotach architektonicznych.

Sykofant g. oszczerca, szalbierz, denuncjant, szpieg.

Sykomor, olbrzymie drzewo z rodzaju figowych o nadzwyczaj twardem drewnie.

Sylaba g. w mowie ludzkiej jeden lub więcej dźwięków, oddanych przy jednorazowym wydaniu głosu; samogłoska pojedyńcza lub w połączeniu z jedną lub kilku spółgłoskami, zgłoska.

Sylabus ł. spis wszystkich nauk i teorji potępionych przez Papieża.

Sylf g. w wierzeniach średniowiecznych duch nadprzyrodzony, gienjusz napowietrzny.

Sylfida g. żeński rodzaj od Sylf; przen. tancerka w balecie pełna wdzięku i lekkości.

Sylogizm g. wnioskowanie, z szeregu danych prawd drogą rozumowania wyciągające nową prawdę, wniosek za pomocą dwu sądów pośredniczących cz. przesłanek, prowadzący do wyniku.

Sylurska formacja, w gieologji najstarsza warstwa pokładów trzeciorzędowych skorupy ziemskiej.

Sylwan ł. w mitologji rzymskiej bożek leśny; tytuł czasopisma o leśnem gospodarstwie.

Sylweta, Sylwetka f. rysunek osoby lub przedmiotu w profilu, zrobiony czarno; czarny rysunek profilu zdjęty z cienia, odbitego przy świetle lampy lub świecy; szkicowa charakterystyka danej osoby.

Symbjoza g. współżycie dwu lub więcej gatunków roślinnych lub zwierzęcych, albo roślinnych ze zwierzęcemi, polegające na podstawie przysług wzajemnych, zazwyczaj na wymianie soków odżywczych.

Symbol g. znak, godło, zmysłowe wyobrażenie pojęcia.

Symbol chemiczny, znak umówiony, złożony z początkowych liter łacińskich nazw pierwiastków chemicznych, służący do oznaczania tychże pierwiastków.

Symboliczny g. uzmysławiający za pomocą znaków widocznych pojęcia oderwane, osłonięty, ukryty pod symbolem, alegoryczny.

Symbolika g. nauka zajmująca się wykładem i objaśnieniem znaków i godeł religijnych pod względem historycznym, dogmatycznym i liturgicznym.

Symbolista g. poeta lub malarz uprawiający w swych utworach symbolizm.

Symbolizm g. w poezji i w malarstwie sposób wywoływania wrażeń nie wprost, lecz pośrednio za pomocą innej, odrębnej rzeczy.

Symbol wiary, wyznanie wiary, godło wiary.

Symetrja g. równomierność, harmonijny układ pojedyńczych części pewnej całości pod względem wielkości, kształtu, liczby; stosunek wzajemny części do siebie i do całości taki, że szczegóły zawarte w tych częściach są w jednakowy sposób względem siebie i względem całości ułożone.

Symfonja g. najwspanialsza forma muzyczna instrumentalna, sonata orkiestrowa.

Symfonjon, rodzaj pozytywki pokojowej samogrającej.

Symonja g. świętokupstwo, handlowanie urzędami duchownemi, łaskami duchownemi i t. p.

Sympatja g. pociąg, skłonność do kogo, przychylność, sprzyjanie komu, współczucie.

Sympatyczna kuracja, leczenie za pomocą środków tajemniczo działających, nielekarskich.

Sympatyczny g. pociągający ku sobie, miły.

Sympatyczny atrament, płyn bezbarwny, który dopiero pod wpływem ciepła lub pewnych odczynników przybiera barwę.

Sympatyzować g. podzielać czyje uczucia, mieć wzajemną skłonność ku sobie.

Symplifikacja ł. uproszczenie, ułatwienie.

Symptomat g. objaw, oznaka np. choroby.

Symptomatologja g. nauka o poznakach, objawach choroby, to samo, co Semjotyka (ob.).

Symptosis g. upadek sił, obezwładnienie, niemoc.

Symulacja ł. udawanie, upozorowanie.

Symulant ł. udający coś, np. chorobę, obłudnik.

Symulator ł. naśladowca.

Symultanny ł. wspólny, współwyznaniowy; np. szkoła, kościół.

Synagoga g. dosł. zebranie i miejsce gdzie członkowie gminy się zbierają, a także miejsce przeznaczone do modlitwy; u Żydów świątynia, bóżnica.

Synapizm g. rodzaj kataplazmu, zawierający proszek z utartych nasion gorczycy; papier lub płótno napojone masą gorczycową, które zwilżone wodą i przyłożone do ciała, wywołuje silne zaczerwienienie skóry i działa odciągająco i orzeźwiająco.

Synchronistyczna metoda, sposób przedstawiania dziejów powszechnych epokami t. j. zestawiając współczesne fakty dziejowe różnych ludów w danym okresie czasu.

Synchronistyczna tablica, graficzne przedstawienie współczesności faktów dziejowych, które miały miejsce w tym samym czasie w różnych krajach.

Synchronistyczny g. przedstawiający wypadki jednoczesne.

Synchronizm g. współczesność, jednoczesność, zestawienie jednoczesnych wypadków, faktów.

Syndyk g. pełnomocnik wyznaczony lub wybrany przez wierzycieli masy upadłości do pilnowania ich praw i reprezentowania ich; adwokat, urzędnik wybrany przez jakąś korporację do załatwiania jej spraw prawnych, doradca prawny gminy, banku, kolei.

Syndykat g. orędownictwo, opieka, kuratela; stowarzyszenie producentów, mające na celu popieranie pewnej gałęzi przemysłu; stowarzyszenie kapitalistów mające na celu przeprowadzenie jakiegoś przedsięwzięcia (regulację rzek, osuszanie błot, naprawę dróg, uzdrowotnienie miejscowości) lub popieranie pewnej sprawy.

Synedrium g. ob. Sanhedryn.

Synegdocha g. figura retoryczna dla nadania barwności i siły stylowi, pozwalająca na wyrażenie całości przez część, gatunku przez rodzaj, wyrobu przez materjał zużyty, liczby nieokreślonej przez określoną, imienia pospolitego przez własne.

Synekura ł. urząd płatny, nie obowiązujący do pracy, posada intratna bez obowiązków.

Synergietyczny g. pomocny, wpływowy.

Synergizm g. pogląd filozoficzno-religijny, opierający się na przekonaniu, że współdziałanie woli ludzkiej może wpłynąć na odrodzenie duchowe i poprawę moralną człowieka.

Synkopa g. skrócenie wyrazu przez wyrzutnię samogłoski z pomiędzy dwóch spółgłosek; omdlenie; w muz. zmiana rytmu, gdzie akcent padając z silnej części taktu na słabą, zaciera tempo właściwe i nadaje muzyce charakter burzliwy.

Synkretyzm g. w historji filozofji i teologji dążenie do pogodzenia, pojednania przeciwnych stronnictw, sekt, przez wykład wyjaśniający w taki sposób różne ich nauki i teorje, aby każda partja w tem wyjaśnieniu swoje przekonanie znaleźć mogła; mieszanina poglądów religijnych.

Synod g. zjazd biskupów i duchownych, prawnie zwołany, na którym załatwiają się sprawy dotyczące kościoła; najwyższa rada państwowa lub prowincjonalna.

Synodalne dekrety g. rozporządzenia zgromadzeń kościelnych.

Synodyczny miesiąc, czas pomiędzy jednym a drugim nowiem lub pełnią.

Synodyczny okres, w obiegu planety około słońca przeciąg czasu pomiędzy dwu kolejno po sobie następującemi odpowiedniemi złączeniami lub opozycjami.

Synonimika g. nauka obejmująca objaśnienia wyrazów blizkoznacznych.

Synonimy g. wyrazy blizkoznaczne, które określając jedno pojęcie, cieniują wszakże różnice i odcienia w znaczeniu tegoż pojęcia (np. poważanie, szacunek, cześć), blizkoznaczniki.

Synopsis a. Synoptyka g. krótki przegląd, krótkie zestawienie dzieł, traktujących o jednym przedmiocie (np. Ewangielji).

Synoptycy g. trzej pierwsi ewangieliści.

Synoptyczne karty g. mapy izobar, wykazujące współczesność stanu powietrza w różnych miejscowościach i pozwalające na wyciąganie wniosków na przyszłość t. j. przepowiadanie pogody.

Syntaktycznie g. opierając na budowie zdań, składniowo, zestawiając, porządkując.

Syntaxis g. składnia, część gramatyki, omawiająca budowę zdania i sprawy wzajemnej zależności wyrazów w zdaniu.

Syntetyczna chemja, część chemji traktująca o sztucznem tworzeniu nowych związków chemicznych z prostszych składników i pierwiastków.

Syntetyczny g. postępujący drogą syntezy, od szczegółów dochodzący do ogólnego wyniku, zbierający części w całość.

Synteza g. w przeciwstawieniu do analizy (rozbioru) metoda postępująca od szczegółów do ogółu, od rzeczy prostych do złożonych, łączenie poszczególnych części w jedną całość.

Syon hebr. Jerozolima.

Syoniści, stronnictwo w społeczeństwie żydowskiem propagujące ideję powrotu Żydów do Palestyny.

Syonizm, ideja emigracji Żydów do Syonu, propagowana przez Syonistów.

Sypoje ob. Sipoje.

Syrena g. w wierzeniach starożytnych Greków nimfa morska, pół kobiety pół ryby, wabiąca uroczym śpiewem, aby potem wciągnąć w otchłań morską; przen. kobieta zalotna, wabiąca wdziękami, czarodziejka wiodąca na pokusę; instrument do mierzenia drgań głosu.

Syrinx g. w mitologji greckiej nimfa, która uciekając przed pogonią Pana została zamieniona w trzcinę wodną, z której to trzciny Pan wyciął sobie fujarkę; stąd później nazwa fletni pasterskiej.

Syrop a. Syrup f. cukier rozgotowany w małej ilości wody, lub soki owocowe gotowane z cukrem.

Sysmograf i Sysmometr g. przyrząd służący do notowania ruchów powierzchni ziemi podczas trzęsienia ziemi, wskazujący kierunek, siłę i czas trwania wstrząśnień.

System a. Systemat g. wszelka według pewnych prawideł lub pewnego planu ułożona całość, której części znajdują się we wzajemnej od siebie zawisłości; całość w pewnym porządku ułożonych wiadomości, tak, że późniejsze opierają się na poprzednich; zbiór zasad tworzących pewną doktrynę; zbiór praw pewnej czynności, kierujących wykonaniem na podstawie obmyślonego i na racjonalnych zasadach opartego planu; metoda, sposób, porządki.

Systematyczny g. uporządkowany wedle pewnego planu na zasadzie pewnych prawideł ułożony, ze ścisłością zachowujący plan, porządek, układ zasadniczy.

Systematyk g. człowiek trzymający się niewolniczo obmyślonego systemu, pedant.

Systematyka g. naukowy układ podobnych i pokrewnych sobie przedmiotów i pojęć, w grupy, podług pewnego systemu.

System nut, pięciolinja.

Systole g. w prozodji krótkie wymawianie długiej sylaby ze względu na rytm w wierszach miarowych; w fizjologji perjodyczne skurcze serca.

Sytuacja ł. położenie danej miejscowości lub przedmiotu w stosunku do otaczających przedmiotów; ogół warunków życiowych, w jakich się ktoś znajduje; stan rzeczy, stanowisko, pozycja; na scenie położenie, stan akcji w danej chwili, zbieg zdarzeń i wypadków potęgujących interes akcji; komedja sytuacji: utwór sceniczny, w którym zdarzenia, wypadki i zbieg okoliczności bardziej wpływa na akcję, niż charaktery działających osób, traktowane pobieżnie, szkicowo.

Sytuacyjny plan, plan wykazujący położenie miejscowości lub budynku względem otoczenia, lub wzajemne położenie względem siebie kilku budynków lub różnych części danej miejscowości.

Syzyfowa praca, przen. ciężka praca ustawiczna a daremna; trudne zadanie nigdy nie kończące się; cel, do którego dążąc, zdajemy się już dosięgać, a który oddala się i wymaga ciągle nowych wysiłków.

Syzygja g. w metryce greckiej połączenie dwu stóp wierszowych w jedną, dipodja; w astronomji: złączenia i opozycje księżyca t. j. nów jego i pełnia.

Szabas ob. Sabbat.

Szaber n. kamień drobno tłuczony sypany na drogę bitą.

Szablon f. modła, wzór, według którego robota ma być wykonana; wykrój deski lub blachy według rysunku, używany przez mularzy do wyrabiania gzymsu na świeżej zaprawie wapiennej lub gipsowej przen. pomysł, któremu brak oryginalności, naśladowanie oklepanych, utartych, pospolitych wzorów.

Szablonowy f. wykonany według wzoru; pozbawiony oryginalności, świeżości pomysłu; banalny, pospolity, oklepany.

Szabrować n. pokrywać ściany wapnem lub gliną, wciskając w nie kawałki cegły i kamienia.

Szach pers. tytuł monarchy w Persji; w grze w szachy: ostrzeżenie króla.

Szach-mat pers. w grze w szachy przegrana.

Szachownica, tablica kwadratowa do gry w szachy podzielona na 64 kwadraty (dawniej na sto), naprzemian czarne i białe; pola w szachownicę: pola dworskie i włościańskie na przemian leżące.

Szachrować n. oszukiwać, nieuczciwie handel prowadzić; w grze: postępować przeciw regułom, nieuczciwie starać się o wygranę.

Szacht n. w górnictwie: szyb, otwór w kopalni; wnętrze pieca do wytapiania surowca.

Szachy pers. gra, polegająca na kombinacji ruchów rozmaitych figur ustawionych na szachownicy; figury do gry szachowej.

Szafir g. odmiana korundu szlachetnego, drogi kamień przezroczysty, barwy ciemno niebieskiej.

Szafot f. rusztowanie, na którem spełniają karę śmierci na skazanych; gilotyna.

Szafować n. rozdawać, trwonić, marnować.

Szafunek n. rozdawanie, nadmierne wydawanie, trwonienie.

Szagryn f. skóra rekina szorstka (z powodu ziarnistych kostek wewnątrz zawartych); starannie wyprawna skóra z grzbietu konia, osła lub kozła drobno groszkowana, używana do pokrywania różnych wyrobów galanteryjnych i w introligatorstwie.

Szal f. rodzaj podłużnej chustki, kawał tkaniny wełnianej lub jedwabnej, zarzucany na ramiona jako okrycie.

Szala n. miseczka, talerzyk u wagi do ważenia.

Szalet f. domek górski, szałas górali szwajcarskich; dom wiejski budowany na sposób szwajcarski; mały budynek w mieście na ulicach lub placach do wygody publicznej.

Szalki n. przyrząd do ważenia, waga; talerzyki u wagi.

Szalotka, rodzaj małej cebulki, w smaku łagodniejszej i delikatniejszej niż cebula zwyczajna.

Szalować n. obijać deskami ściany budynku.

Szalupa f. statek jednomasztowy; wielka łódź do obsługi okrętu.

Szam... ob. także Cham....

Szaman sansk. kapłan i czarodziej u ludów północnej Azji.

Szamanizm sansk. religja głoszona przez szamanów, oparta na gusłach, czarach, wierzeniu w duchy złe i dobre.

Szambelan f. wysoki urzędnik dworski pełniący urząd na pokojach monarszych przy osobie panującego, podkomorzy.

Szamerować n. wyszywać plecionką, galonem, bramować; obmawiać kogo.

Szamerowanie n. wyszycie taśmą lub galonem, zwłaszcza szmuklerska ozdoba przodu ubiorów męskich i damskich, złożona z taśm naszytych równolegle wpoprzek, zakończonych pętlami i guzami; obmawiać.

Szamotowe f. wyroby rodzaj wyrobów ceramicznych, składających się z jednej części surowej, ogniotrwałej i dwu części surowej gliny i następnie sproszkowanej.

Szamotowy f. kamień, ogniotrwała masa, wyrobiona z glinianych kapsli, okrywających przy wypalaniu wyroby porcelanowe i następnie sproszkowane, urobiona na ciasto i w silnym ogniu wypalona, ogromnie wytrzymała na działanie wysokich temperatur, stąd używana na tygle do topienia szkła, metali, na cegły do pieców hutniczych, rury itp.

Szampan f. wino francuskie białe, musujące, bardzo cenione.

Szampinjon f. pieczarka.

Szampjon f. zapaśnik, rycerz walczący w szrankach, obrońca, poplecznik.

Szamua f. kolor płowo-żółty.

Szaniec n. okop ziemny w celu obrony, wał ochronny.

Szansa f. widoki powodzenia, prawdopodobieństwo udania się czegoś, wygranej; pomyślny traf, szczęście.

Szansonetka f. piosenka lekkiej, wesołej, komicznej treści.

Szansonistka f. śpiewaczka kawiarniana.

Szantaż f. wyłudzenie pieniędzy od kogo pod naciskiem groźby wyjawienia rzeczy, którą ten ukrywa; wyzyskiwanie na swoją korzyść czyjejś obawy ujawnienia karygodnego czynu.

Szanża f. zamiana; bank zamienny; w myśliwstwie zmiana drogi.

Szapoklak f. jedwabny, męski kapelusz cylindrowej formy, dający się złożyć zupełnie płasko zapomocą specjalnej sprężyny.

Szarada f. zagadka sylabowa, rodzaj łamigłówki, w której należy odgadnąć dany wyraz za pomocą znaczenia poszczególnych jego sylab lub różnych kombinacji tych sylab.

Szariwari ob. Charivari.

Szarlatan f. wędrowny przekupień niezawodnych jakoby środków leczniczych; przen. człowiek wyzyskujący łatwowierność ludzką, oszust, szalbierz, kuglarz.

Szarlotka n. legumina z jabłek, obranych, pokrajanych i upieczonych w kruchem cieście.

Szarmant f. młodzieniec uprzedzająco, rycersko uprzejmy dla kobiet; młodzieniec nadskakujący, usłużny i ugrzeczniony.

Szarmycel n. utarczka, starcie przednich oddziałów wojsk, harc; przen. utarczka językowa, sprzeczka, dysputa.

Szarnir f. zawiaski, nit, na którym się wieko porusza.

Szarpia f. skubanka ze starego płótna, zwykle napojonego substancjami dezynfekującemi, używana dawniej do opatrywania ran.

Szarwark n. obowiązek utrzymywania dróg w porządku, wkładany na gminy; rodzaj podatku; pańszczyzna.

Szarytka f. siostra miłosierdzia (zakonnica).

Szarża f. natarcie, atak, uderzenie konnicy; danie ognia z dział podczas bitwy; stopień, godność, ranga wojskowa; karykaturalne oddanie charakteru na scenie, przesada z uwydatnieniem komicznych stron dla wywołania jaskrawych, niewybrednych, efektów; ciężar, obsługa.

Szarżować f. nacierać, atakować, uderzać na wroga, napadać; przesadnie, karykaturalnie oddawać role na scenie; obciążać kogo czem.

Szaser f. strzelec, żołnierz lekko uzbrojony pieszy lub konny.

Szatan hebr. zły duch, duch ciemności, djabeł, czart.

Szatra węg. namiot, szałas.

Szatyn f. mający włosy ciemno-blond.

Szef f. zwierzchnik, naczelnik, przełożony, pryncypał, dowódca.

Szeik arab. naczelnik plemienia arabskiego.

Szeik-Ul-Islam arab. głowa wiernych w Turcji (najwyższy duchowny), mufti.

Szelak, żywica wyciekająca (wskutek nakłucia przez mszyce) z młodych pędów niektórych drzew figowych i akacjowych, rosnących w Indjach Wschodnich, zawierająca czerwony barwnik, podobny do karminu, używana do wyrobu politur, lakierów, laku do pieczętowania, do utrwalania pasteli.

Szemat ob. Schemat.

Szematyzm ob. Schematyzm.

Szerpentyna ob. Serpentyna.

Szeryf a. wyższy urzędnik municypalny w Anglji, spełniający obowiązki sądownicze i policyjne w obwodzie swego hrabstwa; ar. książe arabski, muzułmanin pochodzący od Mahometa; rządca Mekki.

Szewiot szkoc. wełna z górskich owiec szkockich i wyrabiana z tej wełny kiprowana ostra tkanina.

Szewron f. naszywka w kształcie kąta na rękawie munduru wojskowego, oznaczająca liczbę lat służby lub rangę; odznaka zaszczytna.

Szezlong f. rodzaj sofy wyściełanej z jednem bocznem oparciem, które przechodząc ku tyłowi, zniża się coraz bardziej.

Szkaplerz, dwa płatki sukna z wyszytem imieniem N. Maryi Panny poświęcane i noszone na szyi jako znak należenia do bractwa.

Szkarlatyna w. płonica, epidemiczna i zaraźliwa choroba gorączkowa, objawiająca się zapaleniem gardła i obfitą czerwoną wysypką, nadającą skórze szkarłatne zabarwienie.

Szkarłat w. tkanina jedwabna lub wełniana ufarbowana na ponsową barwę, purpura; barwa krwistoczerwona, purpurowa.

Szkarpa f. skośne przymurowanie podtrzymujące ścianę.

Szkic w. kilku charakterystycznemi rysami naznaczony rysunek lub malowidło; odręczny zarys przedmiotu, rzucony na papier lub płótno; pomysł, projekt; utwór literacki nie wyczerpujący przedmiotu wszechstronnie, lecz kilku artystycznemi rysami wywołujący wrażenie estetycznej całości.

Szkielet g. kostne rusztowanie, na którem wspierają się miękkie części ciała i które ochrania wewnętrzne, delikatne narządy; kościec, kościotrup; wiązanie statku wodnego; główna podstawowa część czegoś.

Szkorbut w. gnilec, choroba objawiająca się uporczywem krwawieniem i owrzodzeniem w jamie ustnej, a zwłaszcza na dziąsłach, podskórnemi wylewami krwi, ogólnem wyniszczeniem i osłabieniem, a występująca wśród ludzi żyjących w złych warunkach hygjenicznych, pozbawionych świeżej i zdrowej żywności.

Szkuta n. statek rzeczny, zwłaszcza do przewożenia zboża służący.

Szlafkamrat n. współmieszkający w jednym pokoju.

Szlaga n. kafar, taran, pniak z trzonkiem do ubijania bruku, ubijak.

Szlak n. droga, gościniec; brzeg odmiennego koloru lub odmiennego rysunku; pas w deseń, obrzeżający ubranie, meble, obicie itp.; bramowanie.

Szlaka n. szklista, brunatna lub zielonawa masa na powierzchni żelaza, tworząca się przy wytapianiu go z rudy; żużle.

Szlam n. rzadki muł, złożony z bardzo drobnej glinki, marglu, oraz rozdrobnionych szczątków pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego, pokrywający dna zbiorników wód stojących lub wolno bieżących, a osadzający się z wody.

Szlamować n. oczyszczać ze szlamu.

Szlamowanie a. pławienie, czynność mająca na celu wydzielenie najdrobniejszych, najmielszych cząstek z jakiej nierównomiernie rozdrobnionej substancji bez pomocy sita.

Szlichtada n. przejażdżka saniami, sanna.

Szlichtować n. w tkactwie: pocierać nici osnowy tkackim klejem.

Szlifować n. ścierać, gładzić dany materjał innym szorstkim materjałem; gładzić przedmiot metalowy, kamienny lub szklany w celu nadania mu połysku, blasku lub pewnych foremnych ścianek; ostrzyć, brusować.

Szlify n. szeroki galon, ozdobiony frędzlą, noszony przez oficerów na każdem ramieniu; przen. stopień oficerski.

Szlusować n. w języku wojskowym skupiać szeregi przerzedzone przez kule nieprzyjacielskie.

Szluza n. upust, urządzenie w rodzaju kanału z zastawami, utrzymujące wodę na żądanym poziomie w celu spożytkowania jej dla fabryki, młyna i t. p.

Szmaragd g. wysoko ceniony drogi kamień ciemno zielonego koloru.

Szmelc n. emalja, powłoka szklista, zwłaszcza tworząca się na metalach; przetopienie kruszców, stop metalowych przedmiotów na masę metalową przen. rzecz nie do użytku, na nic nie przydatna.

Szmelcować n. pokrywać metale szkliwem, polewą; przetapiać metale, kruszce.

Szmelcuga n. rodzaj potażu z drzew iglastych.

Szmergiel n. minerał: drobnoziarnista, błękitno-szara odmiana korundu, który potłuczony miałko, używa się jako proszek do szlifowania, polerowania, a także do wyrobu papieru a. płótna szmerglowego.

Szmermele n. sztuczne ognie o wężykowatych zakrętach; przen. szumne, brzmiące frazesy.

Szminka n. tłusta farba, składająca się z tłuszczu i barwników, używana przez aktorów do malowania twarzy przy charakteryzowaniu się.

Szmizetka f. półkoszulek; rodzaj kamizelki damskiej przy otwartym z przodu lub wyciętym u góry staniku.

Szmuklerstwo, rzemiosło, zajmujące się wyrobami pasmanteryjnemi.

Sznelcug n. pociąg pośpieszny kolei żelaznej.

Sznelka f. jedwabny, miękki, strzyżony sznurek.

Sznit n. cięcie, kawałek, odcinek; pewna miara.

Sznycel n. bity kotlet cielęcy przyrządzony na sposób wiedeński.

Sznyrkiel n. linja esowato kręcona, zakręt, ozdoba rysunkowa lub architektoniczna.

Szodon f. wino grzane z jajami z cukrem.

Szokować f. razić, obrażać swojem obejściem.

Szoner a. długi wązki statek dwu lub trójmasztowy, z jednym masztem pełnym i jednym albo dwoma bez rei.

Szory n. część przyboru zaprzęgowego na konia, idąca od chomąta wzdłuż grzbietu i po bokach.

Szosa f. droga bita, żwirówka.

Szowinizm f. fałszywie zrozumiany patrjotyzm, połączony z przecenieniem wszystkiego co swojskie, a ganieniem i niedocenianiem wszystkiego co obce.

Szpachla, szpatla n. łopatka rogowa lub metalowa do farb, kopystka.

Szpada w. broń biała o wązkiem, prostem ostrzu, używana do pojedynku, noszona u boku dla ozdoby.

Szpadel ob. Rydel.

Szpaler f. dwa szeregi, rzędy drzew lub krzewów odpowiednio ciętych, tworzące ulicę ogrodową; podwójny szereg ludzi ustawionych wzdłuż ulicy, drogi tak, aby pomiędzy jednym a drugim szeregiem pozostało wolne przejście.

Szpalta n. wązka kolumna drukowanych wierszy, tworząca stronicę druku sama przez się lub ułożona równolegle z jedną, dwiema itd. takiemiż kolumnami, które oddzielone są od siebie pionowemi linjami; łam pisma, gazety.

Szpanować n. naciągać płótno na blejtram, na ramę; wyciągać, wyprężać; zapełniać szpary w podłodze odpowiednio dobranemi listewkami drewnianemi.

Szpas n. żart.

Szpat ob. Spat.

Szpatla ob. Szpachla.

Szpic n. ostry koniec; gatunek psa domowego, pies mały, krępy, z kudłatą szerścią, szczupłym pyskiem i krótkiemi stojącemi uszami.

Szpicel n. gwarowa nazwa ajenta policji śledczej (w Austrji).

Szpicpal n. walcowata sztuka drzewa na końcu zaostrzona, do wbijania w podwodne dno.

Szpindel n. zatyczka żelazna.

Szponga n. spojenie drewniane poprzeczne; klamra drewniana.

Szprosa n. szczebel u drabiny; listewka poprzeczna między szybami.

Szprudel n. gorące źródło wody mineralnej.

Szprycka n. mała pompka ręczna, składająca się z rurki, zwężonej na jednym końcu, z ruchomym tłokiem wewnątrz, za pomocą którego napełniamy rurkę płynem, wystrzykując go cienkim strumieniem. Szprycka Prawaza, przyrząd do wstrzykiwań podskórnych.

Szpunt n. czop, kołek, którym się otwór w beczce zatyka.

Szpuntpal n. pal drewniany, mający u jednego węższego boku fugę (rowek) a u przeciwległego kant wystający tak, że kant jednego pala wchodzi w fugę drugiego.

Szrafirować w. cieniować kreskami, zwłaszcza w sztycharstwie, oznaczać góry kreskami na mapach gieograficznych; w heraldyce: oznaczać kolory kropkami lub kreskami.

Szrama n. blizna, kresa z cięcia lub z rany, głównie na twarzy.

Szranki n. miejsce ogrodzone, przeznaczone na igrzyska, gonitwy, potyczkę, arena; przen. pole działania; wchodzić z kim w szranki: wchodzić w zapasy, współzawodniczyć.

Szrapnel a. pocisk działowy napełniony mniejszemi kulkami, pękający lub zapalający.

Szraubcyjer n. narzędzie do wkręcania i wykręcania śrub.

Szrubsztak n. przyrząd śrubowy do przytrzymywania kawałków metalu obrabianego lub drzewa.

Sztab n. zarząd wojskowy i administracyjny armji, korpusu, dywizji, pułku, złożony z oficerów wyższego stopnia.

Sztaba n. płaski drąg metalowy, zwykle czworograniasty.

Sztabowi oficerowie, ogólna nazwa oficerów od majora do pułkownika włącznie.

Sztafeta f. goniec, pocztyljon umyślnie wyprawiony z pilną wiadomością, wymagającą wielkiego pośpiechu; papiery, wiadomość przezeń przyniesiona.

Sztafirowanie f. strojenie z przesadą; przyozdabianie.

Sztajngut n. wyroby ceramiczne t. zw. kamienne z gorszego gatunku glinki porcelanowej, dającej po wypaleniu masę szarą, ciemną, nie tak pięknie glazurowaną, (rury do wodociągów, kamionki do wód mineralnych, naczynia stołowe biało polerowane).

Sztam n. klej rybi używany na galaretę; pień.

Sztambuch n. książka do wpisywania lub rysowania na pamiątkę, imionnik, album.

Sztamgast n. stały gość w zakładach jadłodajnych.

Sztamować n. zaklepać krawędzie blach znitowanych ze sobą, ale nieprzylegających dokładnie, przy pomocy tępego dłuta, przykładanego ukośnie i przybijanego młotkiem; wyrabiać dziury w drzewie przy pomocy dłuta w celu wstawienia w nie innego drzewa.

Sztamowy n. pienny, prowadzony w pień jako drzewko.

Sztanca w. stalowe narzędzie w rodzaju stempla z brzegami gładkiemi lub ostremi, tnącemi, o formie przedmiotu lub deseniu, który ma być wytłoczony lub wycięty.

Sztancowanie w. wytłaczanie lub wybijanie w metalach, skórze, papierze, drzewie, sztucznych masach, drobnych przedmiotów, deseni płaskich, płaskorzeźb, brzegów i t. p.

Sztandar n. chorągiew wojskowa, proporzec; godło, znak; zasada, myśl przewodnia postępowania jednostek, stronnictw, narodów.

Sztandary n. wysokie belki prostopadłe, które podtrzymują rusztowanie, otaczające nowowznoszony budynek.

Sztanga n. długi drążek metalowy, sztaba.

Szteingut ob. Sztajngut.

Sztelwaga. n. ob. Stelwaga.

Sztokada f. sztych szermierski.

Sztolnia n. w kopalniach lekko pochyły chodnik, ukośny podkop, galerja.

Sztoper p. Sztuber.

Sztorc n. część przedmiotu stercząca do góry, położenie przedmiotu opartego na ostrej krawędzi, na kancie i sterczącego pionowo; na sztorc: ostrym końcem do góry.

Sztorcować n. ociosywać do równości.

Sztos n. pchnięcie; uderzenie kijem kuli bilardowej; gra hazardowna w karty; powodzenie, szczęście, dobry humor.

Sztraby n. cegły wystające, umyślnie zostawione w murze dla powiązania ich z następnemi cegłami, strzępia.

Sztraca ob. Straca.

Sztras ob. Stras.

Sztuber lub Sztoper n. sadzonka, odcięta gałązka rośliny, wsadzona w ziemię w celu wytworzenia z niej nowego krzewu.

Sztucer n. krótka strzelba silnie bijąca.

Sztuka n. jedna rzecz cała pojedyńczo wzięta; kawałek, część; pewna ilość łokci arszynów, metrów płótna lub tkaniny, sprzedawana w całości; postaw; przedmiot doskonale wyrobiony, przedstawiany przez rzemieślnika przy wyzwolinach w dowód uzdolnienia; rzecz, do której wykonania trzeba szczególnej zręczności i specjalnych sobie wiadomych sposobów; dar, umiejętność; artyzm, kunszt; umiejętność wytwarzania dzieł wysokiej wartości estetycznej, budzących wrażenia podniosłe i działających na uczucie i wyobraźnię; utwór sceniczny.

Sztukaterja w. ozdoby architektoniczne, odlewane z gipsu i przylepiane następnie przy pomocy gipsu lub gwoździ na mularskiej wyprawie, ob. Stiuk.

Sztukator w. robiący ozdoby gipsowe.

Sztundyści n. a. Bracia Chrześcijańscy: sekta religijna przyznająca Sakramentom tylko symboliczne znaczenie, nauczająca równości wszystkich ludzi, potępiająca handel, a dozwalająca tylko na zamianę dóbr, nie uważająca za własność osobistą ziemi, wody i bydła.

Szturm n. natarcie, atak, zwłaszcza piechoty, uderzenie wojska na twierdzę w celu zdobycia jej, wdarcie się do wnętrza.

Szturmak n. gatunek strzelby o szerokim wylocie; przen. kobieta niezgrabna, ciężka, ordynaryjna, popychadło.

Szturmować n. uderzać, napadać, dobijać się.

Sztych n. pchnięcie czemś ostrem albo szpiczastem, ukłucie; ostry koniec; jedno przeciągnięcie igły z nitką przez tkaninę w szyciu, ścieg; rycina ryta na miedzi, lub stali, miedzioryt, staloryt; przen. wystawić na sztych: narazić.

Sztychować n. rytować za pomocą stalowego rylca na gładkiej płycie miedzianej lub stalowej; przen. starannie, pięknie pisać, kaligrafować.

Sztyftować n. zakładać, fundować, wystawiać, uzbrajać.

Sztygar n. dozorca górniczy w kopalni.

Sztylet w. broń ręczna, złożona z rękojeści i krótkiego obosiecznego ostrza, zwężającego się na końcu; w drukarstwie: szydło zaostrzone, którem zecer wydobywa ze złożonych wierszy błędnie umieszczone czcionki.

Sztylpy n. wyłogi na cholewach wysokich butów męskich.

Szufla n. wielka łopata drewniana do przerzucania, do wiania, ryzowania zboża; rodzaj łyżki miedzianej z długą rękojeścią do wsypywania prochu do armaty; rodzaj tablicy, na którą zecer z winkielaka złożone pismo wykłada.

Szuflada n. rodzaj skrzynki, mającej dno i cztery boczne ściany, stanowiącej przegrodę a. kompartyment szafy, komody, kufra i t. d., dający się wsuwać i wysuwać, wyjmować i wkładać.

Szufrygiel n. zasuwa.

Szus n. sus, wybryk, wyskok, dziwaczny postępek; mieć szusa, być narwanym.

Szwadron n. oddział konnicy składający się ze 120 do 200 ludzi.

Szwajcar n. odźwierny, portjer.

Szwank n. uszkodzenie.

Szwankować n. cierpieć, szkodę ponosić; utykać, być niedokładnym, mieć pewne wady.

Szwarc n. czernidło do butów, błyszcz.

Szwarcować n. czernić; przemycać.

Szwejggeld n. łapówka za zamilczenie jakiej sprawy.

Szwejsowanie n. spajanie kawałków żelaza przez rozgrzanie ich w ogniu i zbijanie ich razem.

Szwele n. podkłady drewniane pod szyny kolei żelaznej.

Szwindel n. szachrajstwo, oszustwo.

Szwindler n. oszust.

Szwoleżery f. lekka kawalerja.

Szyb n. pionowa studnia w kopalni, przez którą górnicy spuszczają się do wnętrza.

Szyber n. zasuwa rury pieca.

Szych, fałszywe złoto lub srebro, używane do wyrobu galonów, haftów i rozmaitych ozdób; przen. fałszywy blask, pozorna świetność, wielkość; blichtr.

Szychta n. warstwa, żyła minerałów, ciągnąca się w ziemi; pokład; wyznaczony czas pracy górników.

Szychtować n. układać warstwami, porządkować.

Szyfer n. łupek, (mineralogiczna nazwa skał różnego gatunku, łatwo łupiących się na cienkie blaszki), używany do krycia dachów, na chodniki, tabliczki do pisania, także jako budulec; rodzaj ołówka do pisania na tabliczkach szyfrowych.

Szyfon f. gałganek, gałgan, szmatka; nieporządna kobieta.

Szyfonjerka f. pudełko otwarte półowalne tekturowe lub drewniane zawieszone na ścianie, na gałganki, drobiazgi.

Szyici arab. sekta mahometańska w Persji, uznająca Koran, a odrzucająca Sunnę.

Szyk n. w gram.: porządek wyrazów w zdaniu i zdań wobec siebie; Szyk f. (chic) dobre i korzystne przedstawianie się, zręczność w ruchach i ułożeniu; dobry smak w ubiorze, elegancja.

Szykana f. umyślne utrudnianie komu czego, w celu dokuczenia, robienie dotkliwych przykrości w celu wykazania swej przewagi, urąganie.

Szyk bojowy, porządek w jakim ustawione jest wojsko, gdy ma ruszać do boju.

Szykować n. urządzać, przygotowywać.

Szyld n. godło, napis na ścianie, na tablicy zawieszonej nad sklepem, podający firmę kupiecką i rodzaj towarów zawartych w sklepie.

Szyldkret n. rogowe płyty okrywające skorupę pewnego gatunku żółwia morskiego, używane do wyrobu grzebieni, szpilek, spinek, okładek i różnych drobnych galanteryjnych przedmiotów.

Szyldwach n. żołnierz stojący na warcie; warta.

Szyling a. moneta angielska, 20-sta część funta sterlinga.

Szynion f. warkocz przyprawiony.

Szyper n. pierwszy dozorca okrętowy, nadzorca statku rzecznego i mający dozór nad flisakami.

Szyszak węg. hełm (ob).

Szyzma ob. Schizma.

T.

Tabaka hiszp. odpowiednio przyrządzony tytuń w proszku, używany do wciągania w nos.

Tabakierka f. małe pudełeczko służące do noszenia z sobą tabaki.

Tabela ł. tablica, dokładny wykaz poszczególnych przedmiotów, zestawienie rachunkowe, przedstawione w liczbach lub graficznie.

Tabelaryczny, ułożony w kształcie tabeli.

Tabernaculum ł. namiot, przybytek; w kościele katolickim ozdobna szafka na ołtarzu, przeznaczona do przechowywania Najświętszego Sakramentu; u Izraelitów przybytek, gdzie spoczywała arka przymierza.

Tabes dorsalis ł. uwiąd rdzenia pacierzowego, choroba przewlekła, bezgorączkowa, cechująca się bólami przeszywającemi w nogach i zboczeniami w chodzie.

Tabetyk ł. cierpiący na uwiąd rdzenia pacierzowego.

Tablatura n. dawne pismo muzyczne, w którem oznaczano tony nie nutami lecz literami; zbiór przepisów, odnoszących się do tworzenia pieśni, obowiązujący u meistersingerów średniowiecznych; płótno na którem się maluje.

Tableau f. (tablo) obraz, malowidło; widok dający się objąć okiem: żartob. zdarzenie, scena komiczna, zbieg okoliczności stawiający osobę biorącą udział w danem zdarzeniu, w położeniu śmiesznem, przykrem lub charakterystycznem.

Tableau vivant f. (tablo wiwa͡ę) żywy obraz, malowidło, przedstawione przez żywe osoby, odpowiednio upozowane i ugrupowane.

Table d’harmonie f. (tabl darmoni) w muz. deka rezonansowa, deska do odbijania dźwięków u fortepjanu, umieszczona pod strunami.

Table d’hôte f. (tabl dot) obiad w restauracji o jednej porze dla wszystkich gości, nie wybierany z jadłospisu.

Tablinum ł. w starorzymskich domach komnata położona po za atrium.

Tabor tur. obóz otoczony wozami, zbiór wozów i pakunków wojska w czasie marszu; ogół parowozów i wagonów, któremi rozporządza dana droga żelazna.

Taboret f. krzesło bez poręczy i bez pleców.

Tabu australijs. świętość nietykalna, której dotknięcie jest karane śmiercią.

Tabula ł. tabela, tablica; tablica prawna, w Austrji to samo co hipoteka.

Tabula franca w. wspólna uczta, w której każdy za siebie płaci.

Tabula rasa ł. dosł. tablica gładka; czysta karta; pusta przestrzeń ziemi, zniszczenie, po którem nic nie pozostało.

Tabularny wyciąg, wyciąg hipoteczny.

Tabun, r. stado dzikich lub zdziczałych koni na stepach.

Taburet f. krzesełko bez poręczy i oparcia, stołek.

Tace ł. milcz!

Tacher n. tuzin.

Tachlować n. mieniać, szachrować.

Tachometr g. przyrząd do mierzenia i oznaczania szybkości płynącej wody, ruchu części maszyn, biegu pociągów i t. p.

Tachydrom g. szybkobieg.

Tachygrafja g. to samo co: Stenografja.

Tachymetr g. w gieodezji: przyrząd do mierzenia pionowych i poziomych kątów i odległości.

Tacito consensu ł. za milczącem zezwoleniem.

Taedium vitae ł. zniechęcenie do życia.

Tael a. jednostka monetarna, a właściwie waga srebra w Chinach = 6 rub. w złocie.

Tafla n. płyta.

Tafta f. tkanina jedwabna bardzo cienka, tkana tak, jak płótno, kitajka.

Tagale, nazwa ludu malajskiego na Filipinach.

Taille f. (tajl) figura, kibić, stan; stanik; postawa, miara; w muz. tenor, altówka.

Taille à etoile f. (tajl a etual) szlifowanie brylantów w gwiazdę.

Taille douce f. (tajl dus) rysunek rytowany na płycie miedzianej bez pomocy akwaforty, miedzioryt.

Tailleur f. (taljör) krawiec.

Tailor a. (telör) krawiec.

Tajfun chiń. gwałtowna burza wirowa szalejąca na morzu Chińskiem.

Tajga r. gęsty, nieprzebyty las iglasty, rosnący na bagnistych gruntach Syberji.

Tajkun jap. tytuł dawany przez cudzoziemców monarsze japońskiemu, (w Japonji nazywa się Mikado).

Tajpingi chińs. powstańcy w Chinach.

Tajstra n. torba, tornister.

Taksa ł. cena urzędownie ustanowiona.

Taksacja ł. oszacowanie.

Taksator f. biegły, oceniający wartość rzeczy.

Takt n. w muz. podział melodji na krótkie równe co do czasu części, składające się z dźwięków miarowo regularnie we właściwych odstępach czasu następujących po sobie; rozsądne i stosowne w danej chwili postępowanie; postępowanie z godnością.

Taktowny, oględnie i roztropnie postępujący.

Taktyka g. sztuka ustawiania wojsk i kierowania obrotami żołnierzy; przen. sposoby użyte dla osiągnięcia celu.

Talar n. moneta pruska wartości 3 marek niemieckich; moneta austrjacka wartości 2 guldenów i 10 krajcarów, używana w handlu z krajami wschodniemi; u starożytnych Rzymian długa tunika w rodzaju togi; urzędowa długa suknia duchownych protestanckich, toga.

Talent ł. w starożytności waga srebra, później jednostka monetarna przedstawiająca wartość srebra lub złota ważącego talent, (w dzisiejszej monecie = około 1415 rb.); wybitna zdolność umysłowa, przechodząca zwykłą miarę.

Talja g. jedna z dziewięciu muz, opiekunka sztuki dramatycznej, przedstawiana ze zwierciadłem w jednej, a maską w drugiej ręce.

Talja f. kibić, figura, postawa; pewna ilość kart potrzebnych do danej gry.

Taliter qualiter ł. jako tako.

Talizman arab. przedmiot, posiadający jakoby tajemniczą moc przynoszenia szczęścia, chronienia od złego, zachowywania zdrowia i t. p.; to samo co amulet, środek czarodziejski.

Taljon f. w grze w karty: dwie lub więcej kart odłożonych i zakrytych, dostających się najwyżej licytującemu.

Talk, łojek, minerał miękki, barwy białej, żółtawej lub zielonawej, blasku perłowego w dotknięciu tłusty, używany do glansowania papieru, skóry, także używany przez krawców do robienia znaków na suknie, (drobno sproszkowany nosi nazwę federwajsu).

Talmigold a. Talmizłoto, aljaż będący stopem miedzi, cynku, cyny i żelaza, platerowany złotem, używany na wyroby tanich biżuterji.

Talmud hebr. zbiór ksiąg religijnych i prawodawczych żydowskich, ułożony przez rabinów w III w. po Chr., a składający się z dwuch części: Miszny i jej objaśnień Gemary.

Talmudysta, znający dobrze talmud, uczony żydowski; żyd uznający naukę talmudu za świętą (dla odróżnienia od żydów karaimów, którzy tę naukę odrzucają).

Talon f. odcinek od asygnacji, za którym kasa rządowa wypłaca okazicielowi należność.

Tama n. zastawa zbudowana z cegieł, kamieni, ziemi, faszyny i t. p. mocna, nieprzepuszczająca wody, mająca na celu wstrzymanie pędu wód w rzekach, morzach i zwracanie ich prądy w żądanym kierunku.

Tamburek f. bębenek, rodzaj szerokiej obręczy drewnianej, na którą sztywno naciąga się materjał, przeznaczony do roboty haftarskiej.

Tamburino w. bębenek ręczny z dzwonkami, instrument muzyczny.

Tambour-major f. (tambur mażor) starszy dobosz.

Tamować n. powstrzymywać.

Tampon f. czopek z szarpi lub waty do tamowania upływu krwi.

Tam-tam chińs. u ludów południowo-azjatyckich instrument muzyczny, składający się z tarczy metalowej z lekko zagiętemi brzegami, w którą uderzając odpowiednią pałeczką, dobywa się przeraźliwe grzmiące i huczące dźwięki, gong-gong.

Tanatologja g. nauka o śmierci.

Tancmistrz n. nauczyciel tańca; doskonale tańczący.

Tandem ł. nareszcie, nakoniec.

Tandem a. dwukołowy powozik, zaprzężony w dwa, jeden za drugim biegnące konie; dwu lub trzykołowy welocyped z siedzeniami dla dwuch, jedna za drugą siedzących osób.

Tandeta w. wyrób rzemieślniczy niestarannie, niedokładnie i z lichego materjału wykonany; starzyzna i handel starzyzną.

Tandetny, wykonany ladajako i lichy w gatunku.

Tangens w mat. linja styczna.

Tanina ł. garbnik wyciągnięty z galasu cz. dębianki, lekki, drobnokrystaliczny proszek brudnosłomkowej barwy, rozpuszczalny w wodzie, mający zastosowanie w medycynie.

Tantala męki, męczarnie z powodu niemożności osiągnięcia celu pomimo jego blizkości; (wyrażenie pochodzi od Tantala króla frygijskiego, który za zdradzenie tajemnic skazany został na drugim świecie na wieczne pragnienie i głód, nie mogąc zaczerpnąć wody wśród której stał, ani urwać owoców, zwieszających się nad jego głową).

Tant de bruit pour une omelette f. (ta͡ę de brüi pur ün omlet) dosł. tyle hałasu o jeden omlet; wiele hałasu o nic.

Tantjema f. udział w zyskach pracowników lub uczestników handlowego lub przemysłowego przedsiębiorstwa, wypłacany jako stały dochód, lub dodatkowo, zależnie od zwiększenia się zysków.

Tantny, dostatni, zamożny.

Tantum-quantum ł. tyle ile.

Tapeta n. obicie ścian pokoju zrobione z papieru kolorowego, ozdobionego deseniami, lub z tkaniny, skóry i t. p.

Tapirować n. wichrzyć włosy grzebieniem, aby nie opadały i tworzyły większe pukle.

Tapisserie f. (tapisri) robota haftarska, wyszywanie igłą na kanwie lub innym materjale bawełną, wełną lub jedwabiem.

Tapjoka, mączka otrzymywana z korzenia rośliny manjok gorzki, zwilżona wodą, zarobiona w gałeczki i wysuszona na ogniu.

Tara w. waga opakowania towaru.

Taran g. u starożytnych: machina wojenna do rozbijania murów twierdz obleganych.

Tarantas r. powóz podróżny, mający pudło podobne do karecianego, osadzone na długich drągach zamiast resorów.

Tarantela w. taniec włoski w bardzo szybkim tempie.

Tarantula w. pająk, zamieszkujący południową Europę, o którym istniało błędne przekonanie, że ukąszenie jego sprowadza szaleństwo.

Taranty, konie maści niejednolitej, lecz składającej się z łat białych, pomieszanych z czarnemi, siwemi, kasztanowatemi itp.

Taras f. forma wyżyny przechodzącej w nizinę nagłym stromym spadkiem nakształt stopnia schodów; szerokie podmurowanie na pochyłości, stromą ścianą schodzące ku zboczu; przy wykwintniejszych budynkach rodzaj szerokiej niekrytej werandy, wzniesionej na słupkach lub na podmurowaniu; płaski dach otoczony balustradą.

Tarasować f. zamykać mocno, zaryglować.

Tarcza w. deska okrągła, owalna lub w kształcie wydłużonego trójkąta, pokryta skórą lub blachą, czasem metalową; część uzbrojenia dawnego rycerza, służąca jako ochrona przed pociskami; pole herbu; na kolei: przyrząd do sygnałów, obrotnica; w zegarze: krążek, na którym są wypisane cyfry oznaczające godziny; deska służąca za cel do strzelania; przen. obrona, ochrona, puklerz.

Tarde venientibus ossa ł. spóźniającemu się dostają się kości tylko, wyrażenie przysłowiowe, jednoznaczne z polskiem: kto późno przychodzi sam sobie szkodzi.

Tarlatan f. cienka, lekka, przejrzysta bawełniana tkanina w rodzaju rzadkiego muślinu.

Taro, mączka otrzymywana z rośliny zw. kolokarją, hodowanej w tym celu w krajach gorących.

Tarok w. rodzaj gry w karty w 78 kart i z 7 królami.

Tarpan, dziki koń, żyjący na stepach Azji środkowej, od którego przypuszczalnie pochodzi koń domowy.

Tarpejska skała, skała z której w starożytnym Rzymie zrzucano zdrajców.

Tartan szk. szkocka tkanina w różnokolorowe kraty.

Tartana w. mały jednomasztowy statek rybacki.

Tartar ł. u starożytnych: piekło.

Tartuffe f. (tartiuf) postać z komedji Molière’a, przen. hipokryta, fałszywy nabożniś, świętoszek.

Tartynka f. cienki kawałek chleba lub bułki z masłem.

Taryfa arab. urzędowy spis cen, wykaz opłat celnych lub przewozowych; spis domów.

Tastiera w. w muz. klawjatura.

Tasto w. w muz. klawisz.

Tasto solo w. w nauce harmonji wyrażenie zaznaczające, że należy uderzać sam ton główny nie dobierając akordów.

Tattersal a. (tetersel) zakład przeznaczony na publiczną sprzedaż koni, powozów i t. p.; ujeżdżalnia.

Tatuowanie polinez. ozdabianie ciała kolorowemi, wiecznie trwałemi deseniami, które wykłuwają na skórze igłą i w miejsce nakłute wcierają odpowiednio przygotowane farby (zwyczaj niektórych dzikich ludów).

Taumatologja g. nauka o cudach.

Taumaturg g. cudotwórca.

Tautogram g. utwór wierszowany, w którym każdy wiersz lub każdy wyraz zaczyna się od tej samej litery.

Tautologja g. powtarzanie zbyteczne tych samych myśli innemi wyrazami.

Tawerna f. szynk, gospoda, karczma.

Taxa laborum ł. w taksie aptekarskiej należność za przygotowanie lekarstwa.

Teatr g. gmach, gdzie odbywają się przedstawienia sceniczne; miejscowość, gdzie zachodzą pewne wypadki; widownia; pole działania.

Teatr anatomiczny g. budynek przeznaczony do wykładów anatomji i doświadczeń na trupach.

Teatromanja g. przesadne zamiłowanie teatru.

Teatyni w. przez św. Kajetana i Jana Piotra Caraffę (później papieża Pawła IV) założony zakon, którego reguła nie pozwalała posiadać żadnej własności, ani żebrać, i który podjął zadanie kształcenia duchownych i pielęgnowania chorych.

Tebaida egips. pustelnia, samotnia.

Techniczne wyrażenia, nazwy naukowe, wyrażenia właściwe wyłącznie pewnej sztuce, nauce, zawodowi lub rzemiosłu.

Techniczny g. tyczący się zewnętrznej, rzeczowej strony pewnej sztuki lub rzemiosła.

Technik g. posiadający teoretyczne i praktyczne wiadomości w zakresie jakiego przemysłu lub fachu; uczeń szkoły politechnicznej.

Technika g. zbiór sposobów tyczących się wykonania danej czynności, pracy, w dziedzinie sztuk, przemysłu i rzemiosł; biegłość w wykonaniu, wprawa; wyższy techniczny zakład naukowy.

Technolog biegły w naukach stosowanych do przemysłu, rękodzieł i rzemiosł.

Technologja g. nauka zajmująca się sposobami przetwarzania surowych materjałów w przemyśle i rękodzielnictwie.

Te Deum laudamus ł. Ciebie Boże chwalimy! pierwsze wyrazy hymnu dziękczynnego, śpiewanego w kościele katolickim podczas większych uroczystości.

Teetotaler a. (titoteler) w Anglji członek towarzystw wstrzemięźliwości, które propagują zupełne powstrzymanie się od napojów alkoholowych.

Teina ł. alkaloid zawarty w liściach herbaty chińskiej, to samo co kofeina (ob).

Teint f. (tę) barwa skóry; płeć, cera.

Teista g. wyznający zasady teizmu.

Teizm g. pogląd filozoficzny, według którego Bóg jest najwyższą i jedyną przyczyną wszechrzeczy, Stwórcą świata, którym rządzi i kieruje.

Tek, rodzaj drzewa mocnego i twardego używanego na ściany okrętowe.

Teka ł. rodzaj podłużnej zamykanej torebki skórzanej lub tekturowej na rysunki, papiery itp.: przen. urząd ministra.

Tekst ł. treść, osnowa pisma lub mowy; wyjątek z Pisma S-go, będący przedmiotem kazania; słowa lub objaśnienie do rycin; słowa podkładane pod muzykę; gatunek czcionek.

Tekstualnie ł. dosłownie.

Tektonika, wytwarzanie kunsztownych wyrobów z drzewa lub kamienia.

Tektura ł. gruby wyrób papierowy ze szmat, odpadków papieru, ze słomy lub masy drzewnej.

Telamony g. w budownictwie figury rzeźbione z kamienia, podpierające gzyms lub belkowanie.

Telautograf g. rodzaj telegrafu odtwarzającego podobiznę własnoręcznego pisma lub rysunku.

Telefon g. przyrząd do przenoszenia na znaczną odległość dźwięków mowy i tonów muzyki.

Telegraf g. przyrząd elektromagnetyczny lub optyczny do szybkiego przesyłania na znaczną odległość wiadomości i do dawania sygnałów.

Telegrafja g. umiejętność przesyłania drogą telegraficzną wiadomości na znaczną odległość.

Telegram g. wiadomość telegraficzna, depesza.

Telektroskop g. przyrząd dający przy pomocy elektryczności obrazy przedmiotów, znajdujących się w znacznej odległości.

Telelog g. telegraf przeznaczony do zaprowadzenia porozumienia między baterją działową, operującą w wielkiej odległości, a posterunkiem obserwującym strzały i informującym baterję za pomocą odpowiednich znaków, w jaki sposób ma skutecznie ostrzeliwać cel.

Telemetr g. elektryczny aparat, wykazujący na znaczną odległość, dane termometryczne, barometryczne, manometryczne itp.

Teleologja g. nauka o celowości w świecie.

Telepatja g. ogół zjawisk obejmujących rzekome widzenie rzeczy i osób oddalonych, zamienianie myśli bez pomocy słów, wogóle możność odbierania wrażeń odległych w przestrzeni lub w czasie.

Teleskop g. dalekowidz, przyrząd optyczny służący do obserwowania ciał niebieskich.

Tellurium g. przyrząd wprawiany w ruch za pomocą mechanizmu zegarowego, służący do unaoczniania obrotu ziemi około słońca i ruchu księżyca około ziemi, oraz zjawisk stąd wypływających.

Telluryczny g. dotyczący ziemi, ziemski.

Temat g. zadanie przewodnie myśli, treść, przedmiot omawiany; myśl główna rozwijana i opracowywana w danym utworze; założenie; przedmiot zadany uczniowi do rozwinięcia w ćwiczeniu szkolnem; w gram. osnowa wyrazu t. j. część mniej więcej niezmienna, z której po dodaniu końcówek tworzą się różne formy tegoż wyrazu; w muz. szereg tonów; myśl muzyczna, powtarzana i opracowywana jako materjał do większej kompozycji; główny motyw.

Temblak tat. pas rzemienny u rękojeści szabli, na którym dobytą szablę można na ręce zawiesić; taśma szeroka zawieszona u szyi dla podtrzymywania chorej ręki.

Temida g. w mitologji greckiej bogini sprawiedliwości przedstawiana z zawiązanemi oczami, z wagą i mieczem w ręku.

Temperament ł. wrodzone usposobienie człowieka, objawiające się w uczuciach, które dane bodźce w nim budzą, oraz w sposobie w jaki pod wpływem tych bodźców postępuje; w życiu potocznem usposobienie bardzo żywe i namiętne; żywość.

Temperatura ł. ciepłota, stan ciepła danego ciała; stan powietrza pod względem ciepła; w muz. budowa niektórych instrumentów taka, że tony enharmoniczne nie są w nich rozróżniane.

Temperować ł. łagodzić, miarkować; zaostrzać ołówek lub pióro.

Tempestologja ł. dział meteorologji, nauka badająca zjawiska burzowe ze względu na warunki w jakich powstają, na przebieg burz, oraz ich siłę.

Tempi pasati w. czasy minione! przeszłość!

Templarjusze ł. zakon rycerski założony w 12 w. przez rycerzy francuskich w Jerozolimie dla obrony chrześcjan przed napadami niewiernych, po utracie Ziemi Św. przeniesiony do Europy, w 14 w., zniesiony przez papieża Klemensa V.

Tempo w. wymiar czasu; stopień szybkości, z jakim utwór muzyczny ma być wykonany, szybkość ruchu; ruch.

Temporalia ł. prawa i dochody przywiązane do urzędów kościelnych.

Tempora mutantur et nos mutamur in illis ł. czasy się zmieniają i my zmieniamy się z niemi.

Temporyzować, zwlekać, wyczekiwać sprzyjających okoliczności.

Tendencja ł. dążność, cel; zabarwianie odpowiednim kolorytem utworów literackich, dzieł sztuki, przemówień, w celu oddziaływania w pewnym duchu na masy, wzbudzenia pewnych uczuć, wpojenia pewnych przekonań.

Tendencyjny ł. z pewną dążnością, mający jawny lub ukryty cel.

Tender a. mniejszy statek, służący większemu na posyłki; wóz przy lokomotywie zawierający paliwo i wodę.

Tenor ł. brzmienie, osnowa (np. pisma).

Tenor w. najwyższy głos męski.

Tenor di forza w. (forca) silny tenor bohaterski.

Tenor di grazia w. (gracja) tenor liryczny.

Tenor leggiero w. (ledżero) lekki tenor.

Tensja ł. wyprężenie, natężenie, prężność.

Tentacja ł. chętka, życzenie trudne lub niemożliwe do spełnienia; pokusa.

Tentować ł. kusić się o co, próbować.

Tenuta w. dzierżawa, rata dzierżawna.

Teobromina, alkoloid zawarty w nasionach kakao i w niektórych gatunkach herbaty, pokrewny kofeinie, tylko słabszy w działaniu.

Teodolit g. przyrząd matematyczny używany w gieodezji do mierzenia kątów w przestrzeni, głównie poziomych, przystosowywany też do mierzenia kątów wzniesienia.

Teodycea g. obrona wiary w sprawiedliwość Bożą przeciw zarzutom, wynikającym z pozornej sprzeczności między istniejącem na świecie fizycznem i moralnem złem, a dobrocią i sprawiedliwością Boga.

Teognozja g. znajomość Boga.

Teogonja g. rodowód i pochodzenie bogów starożytności.

Teokracja g. rządy sprawowane w imieniu Boga, rządy kapłańskie.

Teolog g. uczony w rzeczach wiary, poświęcający się nauce teologji.

Teologja g. nauka o Bogu i religji; ogół nauk, udzielanych kształcącym się na duchownych.

Teorban w. instrument muzyczny strunowy w rodzaju lutni.

Teoremat g. twierdzenie naukowe, którego należy dowieść.

Teoretyk g. znający gruntownie jaką naukę, choć niekoniecznie umiejący praktycznie ją stosować.

Teorja g. wszelki naukowo uzasadniony pogląd na całość zjawisk pewnego rodzaju, objaśniający ich przyczyny i wzajemny związek; wszelka wiedza lub znajomość rzeczy w przeciwstawieniu do czynnego wykonania i zastosowania w życiu zdobytej umiejętności.

Teozofja g. znajomość Boga i rzeczy Boskich na podstawie filozoficznych mniemań.

Terapeuta g. biegły w leczeniu lekarz praktykujący.

Terapja g. wiedza lekarska i sztuka lecznicza.

Teratologja g. nauka o niekształtnościach, formach wyjątkowych, potwornych, w królestwie zwierząt i roślin.

Tercerol f. pistolet kieszonkowy, krócica.

Terceroni hiszp. dzieci Europejczyka i mulatki.

Tercet w. śpiew na 3 głosy lub utwór muzyczny na 3 instrumenty.

Tercja ł. sześćdziesiąta część sekundy; gatunek czcionek i druku większego od cycera; w muz. trzeci ton od tonu głównego; godzina kanoniczna; trzecia klasa w szkołach; w fechtunku: cios w prawe ramię.

Tercjan n. woźny szkolny, pedel.

Tercjarze i Tercjarki, bracia świeccy, przez Św. Franciszka z Assyżu utworzony t. zw. zakon trzeci, którego członkowie, zachowując regułę zakonną, nie składają ślubów zakonnych i nie noszą habitu.

Tercyna w. zwrotka złożona z trzech wierszy jedenastozgłoskowych, o układzie rymów takim, że środkowy wiersz każdej zwrotki rymuje się z pierwszym i trzecim następnej.

Teren f. przestrzeń ziemi, obszar gruntu, miejscowość, okolica; miejsce będące widownią pewnego zdarzenia; przen. pole działania.

Tergiwersacja ł. zwrot w tył; wykręty, matactwo.

Termidor g. miesiąc gorąca, 11-sty miesiąc w kalendarzu 1-ej rewolucji francuskiej (od 19 lipca do 19 sierpnia).

Termin ł. granica, kres; czas wyznaczony na coś, czas nauki w rzemiośle; wyraz właściwy jakiej nauce; nazwa naukowa.

Terminalnie ł. według formuły prawnej.

Terminator ł. w rzemiośle: uczeń sposobiący się na czeladnika.

Terminologja ł. nauka o nazwach naukowych (terminach), w ściślejszem znaczeniu: ogół wyrażeń technicznych i nazw naukowych, używanych w pewnej nauce, sztuce lub umiejętności jej tylko właściwych.

Termochemja, część fizyki obejmująca zjawiska cieplne, zachodzące przy reakcjach chemicznych.

Termoelektryczność, termomagnetyzm g. elektryczność i magnetyzm powstałe przez działanie ciepła.

Termofon g. instrument, z którego wydobywać można dźwięki pod wpływem promieni ciepła.

Termograf g. przyrząd samozapisujący zmiany temperatury dzienne i dłuższe.

Termografja g. graficzne przedstawienie temperatury, zwłaszcza stanu ciepłoty krwi w chorobach gorączkowych.

Termometr g. ciepłomierz, przyrząd za pomocą którego można oznaczyć temperaturę cz. stopień ciepła.

Termometrograf g. przyrząd samozapisujący najwyższą i najniższą temperaturę w danym okresie czasu.

Termomikrofon g. telefon magnetyczny o wielkiej sile i wrażliwości.

Termomultyplikator g. przyrząd do mierzenia najmniejszych zmian temperatury, oparty na zasadzie wzbudzania elektryczności działaniem ciepła.

Termopatogienja g. nauka o powstawaniu i przyczynach gorączki.

Termoskop g. przyrząd, pokazujący zmiany w stanie ciepłoty danego ciała.

Termostat g. przyrząd zamknięty, ogrzewany z zewnątrz i służący do utrzymywania pewnej stałej temperatury w ciałach weń wstawionych.

Termostatyka g. część fizyki zajmująca się badaniem stanu ciepła.

Termoterapja g. sposób leczenia chorób za pomocą gorących kąpieli, gorącego powietrza, pary itp.

Termy g. gorące źródła; w starożytnym Rzymie wytworne urządzenia kąpielowe publiczne, połączone z pomieszczeniem dla ćwiczeń gimnastycznych i przechadzek.

Terno f. wyrób wełniany, delikatny.

Terno w. trzy numery razem wygrywające na loterji liczbowej.

Teroryzm ł. system panowania oparty na postrachu i krwawym przymusie; w historji Francji krwawe rządy Jakobinów.

Terpentyna ł. płyn żywiczny, wypływający z pni wielu gatunków drzew iglastych, ciecz gęsta, ciągliwa, o zapachu ostrym, smaku korzennym, mająca obszerne zastosowanie w przemyśle i w medycynie.

Terpsychora g. muza tańca, przedstawiana z lirą w ręku i wieńcem na głowie.

Terque, quaterque beati! (terkwe, kwaterkwe) trzykroć, czterykroć szczęśliwi!

Terra di Sienna w. gatunek farby brunatno-czerwonej.

Terra incognita ł. (inkognita) ziemia nieznana, przen. wszelka nauka, sztuka lub pole działalności, nieuprawiane, nowe, lub mało komu znane; rzeczy nie znane.

Terrakota w. artystyczne wyroby z gliny t. zw. kaflowej, wypalane i nieemaljowane, barwy czerwonej wszelkich odcieni.

Terre-neuve f. (ter nöw) pies z wyspy New-Foundland, ogromny, silny, posiadający palce błoną spięte, który wybornie pływa i ratuje tonących.

Terreur f. (törer) ob. Teroryzm

Terreur blanche f. (törör bla͡ęsz) nazwa dawana czasom grozy i krwawych czynów, spełnianych przez rojalistów na południu Francji w pierwszych latach Restauracji Burbonów.

Terrier a. jamnik, taks, pies mały, z krzywemi krótkiemi nogami, używany do polowania na borsuki, lisy i t. p.

Tertio ł. po trzecie.

Tertium non datur ł. (tercjum) innego punktu wyjścia niema.

Tertius gaudet ł. trzeci cieszy się (gdy się dwaj spierają).

Teryna f. miseczka.

Terytorjalna armja, we Francji żołnierze, którzy przesłużyli oznaczoną liczbę lat w służbie czynnej i w zapasie; obrona krajowa, landwera.

Terytorjalna polityka, polityka równowagi: dążenie do powiększenia własnego obszaru i niedopuszczenie do powiększenia się innych państw.

Terytorjalny ł. należący do pewnego obszaru ziemi, do kraju; gruntowy, ziemski.

Terytorjum ł. obszar ziemi, obwód, posiadłość.

Testament ł. akt zawierający rozporządzenie własnością na wypadek śmierci; ostatnia wola; część Pisma Ś-go.

Testator ł. robiący testament.

Testimonium maturitatis ł. świadectwo dojrzałości, patent, dokument, wydawany przez władzę szkolną młodzieży po ukończeniu średnich zakładów naukowych; przen. poczucie dojrzałości umysłowej i przejścia z młodzieńca w mężczyznę.

Testimonium paupertatis ł. świadectwo ubóstwa; przen. dowód ubóstwa umysłowego.

Tetanos g. tężec, choroba zakaźna, przyranna, gorączkowa, cechująca się bolesnemi i trwałemi kurczami wszystkich niemal mięśni podległych woli.

Tête à tête f. (tet a tet) sam na sam; w cztery oczy.

Tetrachord g. u starożytnych Greków system muzyczny oparty na skali czterech tonów; starożytny instrument muzyczny czterostrunowy.

Tetraedr g. bryła gieometryczna ograniczona czterema płaszczyznami; czworościan; w szczególności: bryła ograniczona czterema równobocznemi trójkątami, posiadająca sześć równych krawędzi; trójścienna piramida.

Tetragon g. czworobok, czworokąt.

Tetralogja g. u starożytnych Greków cztery sztuki dramatyczne tj. trzy tragiedje (trylogja) i dramat satyryczny, powiązane wewnętrzną spójnią zasadniczej myśli w jedną całość i przedstawiane razem w kolejnem następstwie.

Tetrametr g. wiersz miarowy, składający się z czterech stóp wierszowych w rytmie anapestowym lub daktylicznym, albo z czterech dipodji tj. stóp podwójnych, jeżeli wiersz jest pisany jambem lub trochejem.

Tetrarcha g. w starożytności: jeden z czterech wielkorządców państwa lub podbitego kraju, podzielonego na cztery części.

Teurgja g. sztuka wywoływania duchów.

Teutonowie n. dawne plemię giermańskie.

Teutoński zakon n. zakon krzyżacki.

Teza g. zdanie sporne, mające być dowiedzionem.

Thalia g. ob. Talja.

That ist the question a. (zet is zö kweszczen), oto pytanie, w tem kwestja.

Thesis g. w muz. pierwsza część taktu uwydatniona silniejszym akcentem, mocna część taktu.

Thule ob. Ultima Thule.

Tic f. (tik) mimowolne kurczenie pewnych muskułów, zwłaszcza twarzowych; przen. niewłaściwe, często śmieszne przyzwyczajenie wykonywania pewnych ruchów prawie bezwiednie.

Tiers-état f. (tjers eta) w czasach monarchicznych Francji przedrewolucyjnej stan trzeci tj. mieszczanie i lud w przeciwstawieniu do dwu stanów uprzywilejowanych: szlachty i duchowieństwa.

Tilbury a. (tilböri) lekki otwarty powozik o dwóch kołach.

Timbre f. (tębr) barwa głosu, brzmienie właściwe każdemu instrumentowi lub głosowi danej osoby, różniące go od innych.

Timbre-poste f. (tębr post) marka pocztowa.

Time is money a. (tajm is möni) czas to pieniądz.

Timeo Danaos et dona ferentes ł. obawiam się Greków nawet wtedy, gdy składają dary; obawianie się podstępu.

Times a. (tajms) czasy, nazwa słynnej gazety angielskiej.

Timpani w. kotły, instrument muzyczny obciągnięty skórą uderzany pałeczkami.

Tingel-tangel n. podrzędna kawiarnia lub piwiarnia z szansonistkami.

Tire-bouchon ob. Trybuszon.

Tire-bouton f. (tir butą) haczyk, służący do zapinania obuwia, rękawiczek i t. p.

Tirelire f. (tirlir) skarbonka.

Tire-sou f. (tir su) dusigrosz, skąpiec.

Tirocinium ł. książka łacińska dla początkujących.

Tiul f. lekka, cienka, przezroczysta tkanina wyrabiana nakształt siatki.

Tiunika ob. Tunika.

Tjara g. potrójna złota korona papieska.

Toaleta f. gotowalnia, sprzęt w rodzaju stołu, zaopatrzony w ruchomo oprawione pionowe lustro, oraz we wszelkie przedmioty potrzebne przy czesaniu się i ubieraniu; wytworny całkowity strój kobiecy.

Toast a. wzniesienie zdrowia podczas uroczystych uczt; krótka mówka zakończona propozycją wychylenia kielichów za czyjeś zdrowie, powodzenie czyjegoś przedsięwzięcia lub na cześć czyjąś.

To be or not to be, that is the question a. (tu bi or not tu bi, tzät is zö kweszczen) być albo nie być, to jest pytanie, (pierwsze wyrazy słynnego monologu Hamleta w tragiedji Szekspira).

Toccata w. utwór muzyczny na fortepian lub organy, w którym temat przechodzi ciągle w rozmaitych odmianach z jednej ręki do drugiej.

Toga ł. długa wierzchnia szata, używana przez starożytnych Rzymian, złożona z podłużnej sztuki tkaniny wełnianej, zręcznie zarzuconej na lewe ramię a pozostawiającej prawe odsłoniętem; uroczysty strój profesorów akademji, sędziów i adwokatów.

Tokaj, najlepsze wino węgierskie nazwane od okolicy, w której rośnie.

Toksykologja g. część medycyny zajmująca się badaniem działania trucizn na organizm ludzki oraz zwierzęcy.

Tolerancja ł. względność, pobłażliwość, zwłaszcza pod względem różnicy zapatrywań, a szczególniej w dziedzinie przekonań religijnych.

Tolerować ł. znosić, cierpieć, pobłażać, zezwalać.

Tołumbas w. wielki bęben używany w orkiestrach.

Tom ł. część dzieła stanowiąca osobną książkę.

Tomahawk, topór wojenny, używany do walki przez Indjan północnej Ameryki.

Tombak malaj. aljaż, zawierający 90% miedzi, a 10% cynku, także czasem małą ilość cyny, mieszanina barwy czerwonawej, przypominającej trochę złoto, używana do wyrobu tanich biżuterji i niektórych naczyń.

Tombola w. zabawa publiczna połączona z loterją.

Ton g. dźwięk, głos, brzmienie, akcent; sposób wyrażania się; sposób życia, obejścia się, zwyczaj towarzyski; koloryt obrazu lub ryciny; w muz. dźwięk, a także odległość między dwoma klawiszami lub dźwiękami, przedzielonemi trzecim.

Tonacja g. w muz. gama panująca w jakimś utworze lub ustępie muzycznym.

Toniczny g. orzeźwiający, wzmacniający, sprężysty, jędrny.

Tonika w. pierwszy zasadniczy ton gamy; podstawa akordu.

Tonna f. beczka, jednostka wagi = 1000 kilogramów, używana do oznaczania ciężaru ładunków okrętowych.

Tonsura ł. wygolone kółko na głowie księży, jako znak przyjęcia święceń.

Tontynowy system w. ubezpieczenie pewnej grupy osób na życie w ten sposób, że ubezpieczeni pozostający przy życiu, dzielą pomiędzy sobą udziały zmarłych ubezpieczonych, a przeżywający ostatni, pobiera całą niepodzielną rentę aż do śmierci.

Topaz g. kamień szlachetny przezroczysty najczęściej żółtawego lub czerwonawego koloru.

Topika g. dowody i źródła, jakiemi się posługują mówcy dla poparcia swych twierdzeń.

Topinambur n. słonecznik bulwowy, roślina której korzeń ma zgrubienie bulwiaste, pożywne, smaku słodkawego, używany jako roślina pastewna, także do fabrykacji spirytusu.

Topograf g. opisujący miejscowość dokładnie i szczegółowo, zdejmujący plany topograficzne z miejscowości.

Topograficzna mapa, mapa przedstawiająca daną miejscowość z drobiazgowemi szczegółami, nie uciekając się do schematycznych znaków (kropek, gwiazdek i t. p.) lecz oddając wszystko według kształtów rzeczywistych.

Topografja g. dokładny opis położenia pewnej niewielkiej miejscowości z uwzględnieniem właściwości gruntu, wód, zadrzewienia, dróg, mostów, linji kolejowych, telegrafów, zabudowań, ludności i t. d.

Top weight a. (uejt) najwyższa waga, jaką może być obciążony koń w handicapie.

Tor f. bieg, droga, kolej, ślad, szlak.

Tora hebr. księgi praw Mojżeszowych, pięcioksiąg.

Toreador, zapaśnik uczestniczący w hiszpańskich walkach byków konno.

Torero hiszp. zapaśnik w walkach byków walczący pieszo.

Torf n. masa roślinna, złożona ze szczątków zbutwiałych i nawpół zwęglonych roślin, włókien roślinnych, piasku i mułu, tworząca się w moczarach okolic chłodnych i wilgotnych, (wysuszona i sprasowana używaną bywa jako materjał opałowy).

Tornado hiszp. hiszpańska nazwa cyklonu, dawana zwłaszcza gwałtownym burzom wirowym, szalejącym w okolicach międzyzwrotnikowych w porze deszczów.

Tornister n. czworokątna torba skórzana, przytwierdzona na plecach za pomocą rzemieni, w której żołnierze piechoty noszą wszystko, co im najbardziej potrzebne w marszu i podczas służby w polu; podobna torba używana przez uczniów do noszenia książek szkolnych.

Torpeda ł. wybuchający pocisk podwodny, wyrzucany przez specjalne otwory w boku statku, poruszający się pod wodą, własną albo nadaną siłą, w kierunku okrętu, który ma zniszczyć.

Torpedowiec a. torpedowa łodź, niewielki, bardzo lekki i szybki statek wojenny, żelazny, służący do wyrzucania torped.

Torpedowy awizo, statek ochronny, przeznaczony do niszczenia torped.

Torpilla f. drętwa, gatunek ryby, której za broń służą wyładowania elektryczne sprawiające ból; także to samo co Torpeda.

Torricellego próżnia, przestrzeń bez powietrza, tworząca się po nad słupem rtęci w barometrze lub w termometrze.

Tors w. tułów posągu bez głowy i kończyn.

Torsada f. wyrób pasmanteryjny w rodzaju taśmy lub sznura do naszywania sukien damskich, obić meblowych, draperji i t. p.

Torsja ł. skręcenie; wymioty.

Torticollis ł. skrzywienie głowy wskutek reumatycznego cierpienia mięśni szyjowych; męczarnie, cierpienia.

Tortury ł. męki, katusze, męczarnie, zadawane w celu zmuszenia oskarżonych do zeznań, okrutny środek używany dawniej przez władze sądowe, świeckie i duchowne; straszne narzędzia do męczenia obwinionych.

Torysi a. stronnictwo arystokratyczno-konserwatywne w Anglji.

Totalizator, urządzenie do gry hazardowej, podczas wyścigów konnych, polegające na składaniu stawek na wybrane konie, poczem wygrywają ci, którzy stawili na konia zwyciężającego.

Tot capita, p. Quod capita.

Totumfacki ł. zaufany sługa, jakby rodzaj powiernika, który ma prawo rozporządzać się w czyim domu, prawa ręka gospodarza; natrętny pieczeniarz, podejmujący się wszelkich usług.

Totus ł. cały, wszystek; w grze w preferansa: zadeklarowanie wzięcia wszystkich lew (wziątek).

Toujours des perdrix f. (tużur de perdri) dosł. zawsze kuropatwy; wyrażenie przysłowiowe, używane w znaczeniu, że i najlepsza nawet rzecz zbyt często powtarzana, przesyca wreszcie.

Tour de force f. (tur dö fors) czyn, będący dowodem siły, zręczności lub odwagi.

Tour de mains f. (tur dö mę) w tańcu: obrót dwóch osób trzymających się za ręce.

Tourneé f. (turne) obrót, objazd; podróż okólna dla przyjemności lub w interesie.

Tout comme chez nous f. (tu kom sze nu) zupełnie jak u nas.

Tout comprendre c’est tout pardonner f. (tu kompra͡ęndr se tu pardone) kto zrozumie słabe strony natury ludzkiej, ten będzie wyrozumiały i pobłażliwy.

Toutes proportions gardées f. (tut proprosją gardé) przy porównaniach: podobnie, ale z zachowaniem odpowiedniej skali.

Tout est perdu fors l’honneur f. (tute perdü for lonör) wszystko stracone prócz honoru.

Towianizm, nauka Towiańskiego o posłannictwie narodów.

Trabant w. w średnich wiekach żołnierz straży pobocznej osób dostojnych, uzbrojony w hełm i halabardę, odziany w odznaczający się, najczęściej hiszpański strój; ciało niebieskie drugorzędne, wirujące dokoła głównej planety, księżyc, satelita.

Trachea g. kanał oddechowy, tchawica.

Tracheotomja g. operacja chirurgiczna, (rozcięcie tchawicy i wprawienie w ranę rurki, aby otwór się nie zamykał), robiona w celu wprowadzenia powietrza do płuc, gdy krtań lub gardziel, zajęta chorobą, nie dozwala na swobodne, naturalne oddychanie.

Trachit g. skała wybuchowa, barwy szarej, żółtawej, czerwonawej lub zielonawej, w odłamie ziarnista i delikatnie dziurkowata, używana jako materjał brukowy.

Trachoma g. zapalenie egipskie oczu.

Trade-mark a. (tred mark) marka fabryczna.

Trades-Unions a. (treds juniens), stowarzyszenia robotnicze w Anglji, których zadaniem jest utrzymanie zarobków na pewnej wysokości, lub podniesienie ich, pomaganie członkom w wyszukaniu pracy i wspieranie ich w razie choroby, starości lub bezrobocia.

Tradować ł. zabierać czyją własność za dług.

Traduttore-traditore w. dosł. tłomacz jest zdrajcą: przekład często wykrzywia myśl i zmniejsza powab oryginału.

Tradycja ł. podanie, sposób, droga, którą wiadomości i przekonania przechowują się przez długie wieki, przechodząc ustnie z pokolenia na pokolenie; przekazanie z przeszłości; zajęcie urzędowe czyjej własności i oddanie jej wierzycielowi.

Tradycjonalny ł. przekazany w podaniach.

Trafika f. sprzedaż tytuniu.

Tragi n. nosze.

Tragiczny g. właściwy tragiedji, tyczący się tragiedji; wstrząsający, wzruszający, budzący uczucie grozy, okropny, straszny.

Tragiedja g. utwór dramatyczny treści wzniosłej i głębokiej, przedstawiający ludzi wielkiego charakteru, którzy dążąc do wyższych celów, walczą z przeciwnościami i w walce tej giną.

Tragik g. autor tragiedji; aktor oddający główne role w tragiedji.

Tragi-komedja g. tragiedja, w którą wplątany jest żywioł komiczny i która nie kończy się śmiercią bohatera.

Tragi-komiczny g. posiadający cechy smutne, wzruszające, a zarazem strony zabawne, śmieszne.

Training a. (trening) systematyczne, stopniowane ćwiczenie przygotowawcze dla wydoskonalenia się, nabycia wprawy i zręczności w danym sporcie.

Trajektorja ł. linja opisana przez pocisk lub w ogóle przez ciało, któremu nadano ruch.

Trakcja ł. siła pociągowa lokomotywy; eksploatacja przewozu towarów i ludzi na kolejach żelaznych.

Trakt ł. droga bita, gościniec; w trakcie czegoś: w ciągu.

Traktament ł. poczęstunek, uczta; żołd, płaca.

Traktat ł. rozprawa naukowa; układ, umowa między państwami.

Traktować ł. mówić o czem; układać się o co, postępować z kim; raczyć kogo, częstować.

Tram n. belka główna, podpierająca inne; zrąb.

Trampolina n. deska pochyło leżąca i elastyczna, od której odbija się nogą, robiąc skok gimnastyczny.

Tramwaj a. rodzaj wozu poruszającego się po szynach przy pomocy siły konnej, parowej, gazowej lub elektryczności, służący do przewożenia większej ilości osób.

Tran n. płynny oleisty tłuszcz, otrzymywany z podskórnych tłustych warstw ciała walów, delfinów i różnych ryb czteropłetwych, używany przez ludy północne do oświetlania, wyrobu mydeł, smarów itp., także u nas jako środek leczniczy.

Tranchons le mot f. (tra͡ęszą lö mo) nazwijmy rzecz po imieniu.

Trans, głęboki sen magnetyczny (termin spirytystyczny).

Transakcja ob. Tranzakcja.

Transalpiński, z tamtej strony Alp.

Transatlantycki ł. zaatlantycki.

Transcendentalna filozofja, oparta tylko na rozumowaniach, nie poddająca się doświadczeniom, rozmysłowa.

Transcendentalny ł. przechodzący granicę doświadczenia, tyczący się pojęć oderwanych, nadzmysłowy.

Transferować ł. zaznaczyć cesję w księgach.

Transfert ł. przeniesienie, przelanie na inną osobę (renty), cesja, przekazanie; przeniesienie rzeczy wydrukowanej na kamień litograficzny, w celu robienia odbitek sposobem litograficznym.

Transfiguracja ł. przekształcenie, przeobrażenie; Przemienienie Pańskie.

Transformacja ł. przekształcenie, przemiana, przeobrażenie.

Transformator ł. przyrząd indukcyjny, służący do zamiany danego prądu elektrycznego na inny.

Transformizm ł. nauka Darwina o przemianie gatunków.

Transfuzja ł. przelewanie, szczególniej krwi z osoby zdrowej w żyły chorej.

Transitio ł. w muz. przejście z jednego tonu w drugi.

Transito w. przewóz towarów przez kraj do innego kraju bez zatrzymywania się.

Transkrypcja ł. przepisanie, przerobienie, przekazanie jakiejś własności lub prawa na osobę drugą; przełożenie np. śpiewu na fortepjan, przełożenie z jednej tonacji na inną; przyozdobienie melodji w rozmaite figury.

Translacja ł. przekład, tłomaczenie; przeniesienie jakiegoś prawa na drugą osobę.

Translator ł. tłomacz, zwłaszcza tłomacz prawny.

Translitawja ł. kraje leżące na wschód rzeki Litawy, należące do Korony Węgierskiej.

Translokacja ł. przeniesienie na inne miejsce.

Transmigracja ł. przesiedlenie, wywędrowanie, wędrówka dusz, przechodzenie duszy z jednego ciała w drugie.

Transmigrować ł. wywędrowywać, przesiedlać się.

Transmisja ł. przesłanie; prawne przekazanie jakiegoś prawa na osobę trzecią; w maszynerji: przyrząd przenoszący ruch na inny punkt lub na inny przyrząd.

Transmutacja ł. przemiana, przeobrażenie.

Transpadański, z tamtej strony rzeki Po.

Transparent ł. przezrocze, rysunek lub napis na przezroczystym papierze lub na tkaninie napojonej tłuszczem, z tyłu oświetlony.

Transpiracja ł. wydzielanie przez skórę pary wodnej, pocenie się, wypacanie.

Transpirować ł. wypacać, pocić się: stawać się wiadomem, dochodzić do wiadomości czyjej.

Transplantacja ł. przesadzenie z jednego miejsca w drugie.

Transponować ł. przełożyć np. sztukę muzyczną do innej tonacji.

Transport ł. przewóz, dowóz towarów; wysyłka, przesyłka towarów; towar przesyłany koleją lub pocztą; w rachunkach: przeniesienie sumy z jednej stronicy na drugą.

Transportator ł. przenośnik, narzędzie miernicze do przenoszenia kątów.

Transportowy ł. przewozowy.

Transpozycja ł. przestawienie; przestawienie wyrazów w równaniu matematycznem; przełożenie utworu muzycznego z jednego tonu na inny.

Transsept ł. poprzeczne skrzydło w budowlach; skrzydło przecinające główną nawę kościoła.

Transsubstancjacja ł. przeistoczenie chleba i wina w Ciało i Krew Chrystusa Pana podczas komunji.

Transumpt ł. wypis z oryginału, wyciąg, odpis.

Transwersalny ł. poprzeczny, przecinający co wpoprzek.

Transze f. doły wykopane w ziemi w różnych celach, rowy oblężnicze.

Tranzakcja ł. układ, umowa, ugoda piśmienna.

Tranzytowy handel, handel przewozowy, w którym towary są prowadzone z jednego państwa do drugiego przez trzecie.

Trapez g. czworokąt o dwóch bokach równoległych, a dwóch nierównoległych; orczyk; drążek zawieszony równolegle do poziomu, służący do ćwiczeń gimnastycznych.

Trapezoid g. czworokąt nie mający boków równoległych.

Trapiści, zakon o bardzo surowiej regule, nakazującej milczenie, poddawanie się rozmyślaniom, ciężkiej pracy i innym udręczeniom; przen. człowiek milczący, surowych obyczajów.

Trapper a. (treper) w górnictwie: pilnujący wejścia w kopalniach węgla; łowiec w puszczach półn. Ameryki.

Trasa f. w inżynierji: kierunek jakiejś drogi wijącej się w linjach prostych lub łukowych np. kolei żelaznej, kanału i t. p.

Trasant w. wystawiający weksel; ciągnący weksel.

Trasat w. ten, na którego weksel został wystawiony.

Trasować w. wystawić weksel na drugą osobę, ciągnąć weksel; wytykać kierunek drogi.

Trata w. albo weksel trasowany, weksel wystawiony na osobę drugą, do pokrycia przez osobę trzecią; weksel ciągniony.

Tratować n. deptać; do lądu sterować.

Traumatyczny g. dotyczący rany, stłuczenia.

Travailler pour le roi de Prusse (trawajje pur lö rua de Prius) pracować dla króla Pruskiego t. j. daremnie pracować.

Traviata w. zbłąkana, uwiedziona.

Trawestacja w. przebranie; przekręcenie, przerobienie żartobliwe rzeczy poważnej; parodja.

Trąba w. instrument muzyczny metalowy dęty; wielka, gwałtowna wirowa burza na lądzie lub morzu, podnosząca w górę piasek lub wodę.

Trebhauz n. cieplarnia.

Tre corde w muz. puścić pedał piano.

Trefić n. włosy strojnie czesać, kędzierzawić.

Trefl f. koniczyna; maść w kartach: żołądź.

Trel ob. Tryl.

Trema w. drżenie głosu, rąk, całego ciała, z obawy; obawa, która ogarnia występujących publicznie, na widok wielu ludzi.

Trema g. w pisowni: dwa punkty nad samogłoską, rozłącznik.

Tremo ob. Trumeau.

Tremolo lub Tremolando w. drżąc w muz. wibrując.

Tren g. pieśń żałosna, żal.

Tren f. przedłużenie u sukni damskiej ciągnące się z tyłu po ziemi.

Trener a. zajmujący się układaniem ludzi i koni do wyścigów i do produkcji gimnastycznych.

Trenowanie a. wprawianie konia do wyścigów. T. się, systematyczne rozwijanie sił fizycznych i stopniowe nabieranie wytrzymałości w pewnym sporcie (wioślarskim, łyżwiarskim, kołowym).

Trente et quarante f. (tra͡ęt e kara͡ęt) rodzaj hazardownej gry w karty.

Trepan g. świder chirurgiczny do wiercenia czaszki.

Trepanacja g. operacja wypiłowania lub prześwidrowania czaszki.

Trepang, chińs. mięczak kształtu walcowatego w azjatyckich morzach, uważany u Chińczyków za przysmak.

Trepidacja ł. drżenie ze strachu.

Trepy n. schody.

Tres faciunt collegium ł. trzech stanowi komplet t. j. skoro zebrało się trzy osoby, można rozpocząć jaką czynność lub zabawę.

Tresowanie a. Tresura n. układanie różnych zwierząt do rozmaitego użytku np. koni do jazdy i do sztuk, psów do myśliwstwa i także do sztuk.

Tre volte w. w muz. trzy razy (powtórzyć).

Tricenium ł. przeciąg 30-letni czasu, trzydziestolecie.

Triceps ł. trójgłowy.

Triclinium ł. p. Tryklinja.

Tric-trac p. Tryktrak.

Triennium ł. trzylecie, przeciąg czasu trzyletni.

Trieur f. (trjör) sortownik (przyrząd gospodarski).

Trimestre f. ćwierćrocze, kwartał.

Trimurti, trójca bóstw indyjskich: Brahma, Wisznu i Siwa.

Trinitas ł. Święta Trójca.

Trio w. tercet w. utwór muzyczny na trzy głosy lub trzy instrumenty; część trzecia utworu muzycznego do tańca.

Triola w. w muz. figura z 3 nut zastępujących dwie.

Triple-alliance f. (triplalia͡ęs) związek 3 państw, potrójne przymierze.

Triplex ł. potrójny.

Tristemente w. w muz. smutno.

Trjada p. Tryjada.

Trjangulacja g. mierzenie płaszczyzny za pomocą podziału jej na trójkąty.

Trjanguł ł. trójkąt; instrument muzyczny w kształcie stalowego trójkąta; trzy świece poświęcone, jednej wielkości i kształtu, oznaczające Trójcę Św..

Trjarchja g. panowanie trzech na raz.

Trjasowy p. Tryjasowy.

Trjolet p. Tryjolet.

Trochej g. stopa wierszowa składająca się z pierwszej długiej i drugiej krótkiej sylaby.

Trofea a. Trofeje g. znaki zwycięstwa: broń, sztandary, zdobycze, łupy.

Troglodyci g. mieszkańcy jaskiń w starożytności.

Trois-quart f. (trua kar) w trzech czwartych (rysunek twarzy lub figury).

Trokar f. narzędzie lekarskie w formie rurki ostro zakończonej do wypuszczania płynów i gazów z wnętrza ciała.

Tron g. krzesło monarsze, symbol władzy monarchicznej.

Tropikalny g. podzwrotnikowy; gorący.

Troppo w. za wiele, bardzo.

Tropy g. wyrażenia obrazowe, figury retoryczne: metonimja, synegdocha, metafora, alegorja, personifikacja; obrazowy sposób wyrażania się.

Trotuar f. chodnik po bokach ulicy.

Trubadur f. średniowieczny prowansalski śpiewak i poeta; śpiewak miłości.

Trouble-fête f. (trubl fet) zakłócający uroczystość i zabawę.

Trucht n. kłus konia.

Truck a. (trök) zręczny sposobik; zamiana; system zamienny, według którego pracodawcy usiłują wynagrodzić pracowników towarem, nie pieniędzmi, i zmusić ich do kupowania w razie potrzeby tylko we wskazanych zakładach.

Trufla f. rodzaj grzyba rosnącego pod ziemią, używanego jako przyprawa do potraw.

Trumeau f. (trümo) duże długie zwierciadło, sięgające do podłogi.

Trupa n. towarzystwo aktorów dramatycznych.

Trust a. (tröst) rodzaj kartelu wielkich przedsiębiorstw w Stanach Zjednoczonych pod kierownictwem t. zw. „Opiekunów“, którym pojedyńcze fabryki oddają cały dochód, w celu rozdzielenia tychże w umówionym stosunku na wszystkie przedsiębiorstwa.

Trutynować ł. rozbierać, roztrząsać.

Tryb n. sposób; w gram. forma odmiany słowa (czasownika); koło zębate.

Trybować n. pędzić roślinę aby prędzej rosła.

Trybowanie, wybijanie na blasze rozmaitych wzorów tak, aby były wypukłe.

Trybulacja f. ucisk, niepokój, zmartwienie, frasunek.

Trybularz ob. Turybularz.

Trybun ł. obrońca praw ludu u Rzymian; przywódca ludu.

Trybuna ł. wzniesione miejsce dla mówcy, dla sędziów lub dla widzów.

Trybunał ł. sąd, grono sędziów; miejsce posiedzeń sądu; dawniej: instancja sądowa sądząca sprawy cywilne.

Trybuszon f. korkociąg.

Trybut ł. danina, haracz, hołd, podatek.

Trychina g. robak włoskowaty żyjący szczególnie w mięsie trzody chlewnej, sprowadzający po zjedzeniu go przykrą chorobę, często śmiertelną.

Trycykl f. trójkołowiec, welocyped o trzech kołach.

Tryglif g. trójwrąb, ozdoba architektoniczna fryzu złożona z trzech pasków pionowych, niekiedy z rzeźbą pomiędzy niemi.

Trygonometrja g. część gieometrji o mierzeniu trójkątów, użyteczna w rozmaitych pomiarach (wysokości, odległości i t. p.).

Tryjada g. zebranie trzech jedności, trzech osobistości, trzech bóstw; w muz. trzy najważniejsze akordy.

Tryjasowa formacja g. pokłady gieologiczne drugorzędowe, złożone z piaskowców, wapieni ze skamieniałościami i rudami.

Tryjolet f. forma rymotwórcza złożona z 8 wierszy, z których pierwszy powtarza się po trzecim, a po szóstym pierwszy i drugi.

Tryklinja g. u starożytnych Greków trójkątny stół jadalny; także sala jadalna.

Trykotaż i Trykoty f. tkanina robiona sposobem pończoszniczym; wyroby trykotowe.

Tryktrak f. rodzaj gry w kostki; rodzaj gry w karty.

Tryl w. ozdoba muzyczna polegająca na szybkiem powtarzaniu po sobie dwóch sąsiednich tonów.

Tryljon ł. miljon biljonów (jedynka z 18 zerami).

Trylobity g. rodzaj skamieniałości pewnych zaginionych skorupiaków.

Trylogja g. utwór literacki złożony z trzech oddzielnych części, stanowiących jedną całość.

Trymestr p. Trimestre.

Trymorfizm g. trójpostaciowość.

Trynitarze ł. dawny zakon religijny Świętej Trójcy, mający na celu wykupywanie jeńców z niewoli tureckiej.

Trypla f. gatunek glinki złożonej z drobniutkich skorupek okrzemek, służącej do polerowania metali, rogu, bursztynu i t. p.; w grze bilardowej: uderzenie jednej kuli drugą tak, aby ta się dwa razy od bandy odbiła.

Tryplet ł. trzy wiersze rymowane stanowiące jakieś przysłowie lub zagadkę.

Tryplika ł. w prawie: odpowiedź oskarżającego na duplikę t. j. na odpowiedź oskarżonego; odpowiedź trzecia.

Tryptyk g. obraz trzyskrzydłowy, złożony z 3 obrazów.

Tryton g. bóstwo morskie starożytnych Greków: pół człowieka, pół ryby; rodzaj jaszczurki.

Tryumf ł. zwycięstwo, oznaka zwycięstwa, radość z powodu zwycięstwa; najwyższy zaszczyt, okazywany wodzom w Rzymie starożytnym za odniesione zwycięstwo.

Tryumfalna brama, ozdobna budowla w kształcie bramy lub łuku wzniesiona dla uczczenia znakomitych osób, przez nią wjeżdżających.

Tryumfator ł. wódz zwycięski, zwycięzca.

Tryumfować ł. zwyciężać, cieszyć się ze zwycięstwa nad kimś odniesionego.

Tryumwir ł. jeden z trzech panujących w czasie tryumwiratu w starożytnym Rzymie.

Tryumwirat ł. panowanie trzech mężów.

Trywialne szkoły, szkoły elementarne, w średnich wiekach szkoły, w których uczono trzech przedmiotów; teraz w Austrji szkoły trzyklasowe.

Trywialność ł. pospolitość, płaskość.

Trywialny ł. gminny, pospolity, płaski, nieprzyzwoity.

Trywjum ł. dosł. droga rozstajna w trzy strony; trzy nauki wykładane w niższych szkołach w wiekach średnich: gramatyka, wymowa i djalektyka.

Tsung-li-Yamen chińs. ministerjum spraw zewnętrznych w Chinach.

Tuba ł. rura z blachy, służąca do przesyłania głosu na większą odległość; instrument metalowy dęty o najniższym tonie.

Tubalny ł. donośny, grzmiący.

Tuberkuliczny, gruźliczy.

Tuberkuloza ł. gruźlica, suchoty płucne.

Tuberkuły ł. gruzełki, wrzodziki na płucach i członkach ciała zarażonych tuberkulozą.

Tubka f. rurka w jednym końcu zamknięta, buteleczka metalowa do farb.

Tubus ł. rurka, rura do patrzenia na odległe przedmioty.

Tuf g. martwica, kruchy kamień wapienny dziurkowaty używany w budownictwie.

Tu l’as voulu, Georges Dandin! f. (tü la wulü, Żorż Da͡ędę) sam tego chciałeś! (wyrażenie z komedji Moljera).

Tulit alter honores ł. kto inny wziął zaszczyty.

Tum n. dom, kościół katedralny.

Tuman tur. gęsta kurzawa.

Tumba ł. grób, trumna używana w średnich wiekach dla Świętych (w rzymskich kościołach w „święto wszystkich dusz“).

Tumor ł. puchlina.

Tumult ł. zgiełk, zbiegowisko, wrzawa.

Tumulto, tumultuoso, con tumulto w. w muz. szumno, gwarno, burzliwie.

Tumultuoso w. p. Tumulto.

Tumulus ł. grób, nagrobek.

Tundra fińs. trzęsawisko bez drzew i bez bujnej roślinności, pokryte tylko mchem liściastym, przez większą część roku zamarznięte.

Tu ne cede malis, sed contra audentior ito ł. nie unikaj złego, lecz staw mu odważnie czoło.

Tunel a. przejście podziemne poprowadzone pod rzeką lub pod górą, albo wykute w skale, dla przeprowadzenia kolei.

Tunica proprior pallio est ł. koszula jest bliższa ciała niż suknia.

Tunicella ł. ubiór, (tego samego koloru co ornat) który wkłada biskup podczas odprawiania nabożeństwa pontyfikalnego.

Tunika ł. u starożytnych suknia spodnia z białej wełny; suknia pod ornatem; część sukni kobiecej pokrywająca spódnicę sukni.

Tupet f. peruczka, pokrywająca część głowy; przen. czelność.

Tu quoque! ł. i ty także! wyrażenie ździwienia lub oburzenia na widok przyjaciela, występującego nieprzyjaźnie.

Turbacja ł. niepokój, zamieszanie, kłopot.

Turban tur. zawój turecki z tkaniny, jako przykrycie głowy.

Turbator chori ł. śpiewak mącący zgodność chóru, psujący harmonję.

Turbina ł. koło wodne, poziome, kształtu ślimakowatego, służące do poruszania machin.

Turbować ł. niepokoić, przeszkadzać.

Turf a. (törf) murawa, tor wyścigowy.

Turgor, Turgescencja, ł. nabrzmienie, napływ, w botanice: napięcie tkanek roślinnych wskutek ciśnienia wody, pochłanianej przez korzenie.

Turibulum, p. Turybularz.

Turkus g. kamień szlachetny koloru zielonawo-niebieskiego.

Turma ł. najmniejszy oddział jazdy w starożytnym Rzymie.

Turma n. wieża, więzienie.

Turmalin w. minerał, kamień półszlachetny, różnej barwy, mający własność polaryzowania światła, używany w optyce, po ogrzaniu nabierający własności elektrycznych.

Turnia, skała naga stroma (w Tatrach).

Turniej f. średniowieczne igrzyska i zapasy rycerskie.

Turnikiet f. oziębiacz, oziębiacz wina; krępulec, przyrząd chirurgiczny do ściskania arterji przy upływie krwi; kołowrót.

Turnips a. gatunek rzepy.

Turnum ł. kreskowanie, wotowanie.

Turybularz ł. kadzielnica kościelna.

Turysta f. odbywający większe wycieczki, podróżnik.

Tusculanum ł. zacisze wiejskie (nazwa pochodząca od willi Cycerona).

Tusculum p. Tusculanum.

Tusz f. czarna farba chińska; kąpiel natryskowa, prysznic; w muz. dotknięcie, wydobycie tonu.

Tuszować f. przypalać kamieniem piekielnym; malować tuszem; natryskiwać ciało wodą; zamazywać; zacierać złe wrażenie; w grze bilardowej: stykać się (o bilach).

Tutta la forza w. w muz. całą siłą.

Tutti w. wszyscy.

Tutti-frutti w. mieszanina różnych owoców; mieszanina.

Tutti-quanti w. i tym podobni.

Tuwalnia w. ręcznik, chusta, obrus; ręcznik, który trzymają dla przystępujących do Komunji św.

Tyara ob. Tjara.

Tybet, delikatna tkanina wełniana, wyrabiana z wełny kóz tybetańskich.

Tyfoidalny, tyfusowy.

Tyfon g. olbrzym, grecka nazwa boga złego: egipskiego Setti; gwałtowny orkan, wiejący na oceanie Indyjskim.

Tyfus g. dur, durzyca, silna choroba gorączkowa.

Tygiel n. naczynie używane do topienia metali; rynka.

Tymotejka a. Tymotka, gatunek trawy.

Tympan a. Tympanum g. kotły, u Greków i Rzymian, instrument dęty podobny do tamburyna, używany przy uroczystościach religijnych; łuk nade drzwiami ozdobiony mozajką lub płaskorzeźbą; w anat. część ucha wewnętrznego.

Tynf a. Tymf, dawny pieniądz polski wartości 18 kopiejek.

Tynk n. powłoka ścian budynku, zaprawa wapienna narzucona na nie i zatarta.

Tynktura ł. alkoholowy roztwór jakichkolwiek substancji rozpuszczalnych w spirytusie.

Tynta w. ton, barwa obrazu, dobór barw światła i cieni; odcień.

Typ g. kształt zasadniczy; wzór, pierwowzór, cecha; przedstawiciel rodzaju, gatunku.

Typografja g. drukarstwo.

Typolog g. znawca, badacz typów, uczący poznawać typy.

Typologja g. nauka o typach i ich teorja.

Typometr g. przyrząd mierniczy, służący do mierzenia liter drukarskich, lub oczka czcionek.

Typometrja g. sztuka drukowania map według kawałków modeli.

Typtologja g. rozmowa z duchami za pomocą pukań (termin spirytystyczny).

Tyrada f. w muz. i śpiewie: ozdoba pomiędzy dwoma tonami, szybko przebiegając tony między temi leżące; długa mowa, potok słów o tonie deklamacyjnym, przesadne górnolotne wyrażanie się.

Tyraljer f. w wojsku: celny strzelec walczący przed główną linją w szyku rozrzuconym.

Tyraljerka f. prowadzenie bitwy szeregami rozproszonemi, szykiem rozrzuconym.

Tyran g. w starożytności: jedynowładca, panujący absolutnie; przen. człowiek bezwzględny, okrutnik, ciemięzca.

Tyranizować g. dręczyć, znęcać się, opanowywać, zmuszać kogo do czegoś egoistycznie.

Tyranja g. okrutne samowolne rządy, ciemięztwo, okrucieństwo.

Tyrolienne f. taniec lub śpiew tyrolski.

Tyrsus g. laska Bachusa otoczona bluszczem i liściem winogronowym, zakończona szyszką.

Tytan g. olbrzym, siłacz.

Tytaniczna praca, praca wielka, wymagająca wielkich wysiłków.

Tytel n. skrócenie.

Tytularny ł. posiadający tylko tytuł bez władzy, honorowy.

Tytulatura f. forma tytułowania.

Tytuł ł. nazwa; napis na dziele, na rozdziale; nazwa godności; prawo do czegoś, miano.

Tyzanna f. odwar z ziół lekarskich.

U.

Ubi amici, ibi opes ł. gdzie bogactwa, tam przyjaciele.

Ubi bene, ibi patria ł. Patria est ubicunque est bene, gdzie dobrze, tam ojczyzna (dewiza egoistów).

Ubikacja ł. mieszkanie, pokój; właściwość jakiejś rzeczy znajdowania się na jakiem miejscu.

Ubi lex, ibi poena ł. gdzie jest prawo, tam jest kara.

U. c. w muz. skróc. una corda (ob).

Ubi periculum, ibi lex ł. gdzie jest niebezpieczeństwo, tam powstaje prawo.

Ufnal n. gwóźdź do przybijania podkowy.

Ugier n. to samo co: Ochra.

U. I. O. G. D. skr. Ut in omnibus glorificetur Deus, niech będzie Bóg we wszystkiem pochwalony.

Uitlaenderzy, nienaturalizowani mieszkańcy Transwalu, szczególnie Anglicy.

U. J. D. skr. Utriusque juris doctor (ob).

Ukaz ros. rozkaz, rozporządzenie Cesarskie.

Ulceracja ł. jątrzenie się rany.

Ulem tur. uczony prawnik, teolog i duchowny u turków.

Ult skr. Ultimo (ob).

Ultima dies ł. dzień ostatni (życia), kres.

Ultima ratio ł. argument rozstrzygający; najsilniejszy argument.

Ultima ratio regum ł. ostatnie środki króla (armaty, proch i kule).

Ultima Thule ł. najdalsza, ostateczna granica; kres czego.

Ultimatum ł. nieodwołalne postanowienie, ostateczne warunki podano przy układach, pod groźbą zerwania układów lub zagrożenia wojną.

Ultima volta w. w muz. ostatni raz.

Ultimo ł. ostatni; w ostatnim dniu miesiąca(jako w dniu regulacji i zapłaty rachunków).

Ultimus ł. ostatni, najniższy w szkołach.

Ultra ł. ponad, nadto, nadmiernie, przechodzący granicę.

Ultracyzm ł. skrajność, przesada pojęć posunięta aż do sztuczności.

Ultrademokrata ł. krańcowy demokrata.

Ultrafjoletowe (chemiczne) i ultra-purpurowe (cieplikowe) promienie światła, niewidzialne dla oka ludzkiego.

Ultraliberalny ł. krańcowo liberalny, wolnomyślny.

Ultramaryna ł. farba niebieska; farbka.

Ultramonarchista ł. gorliwy zwolennik i obrońca monarchizmu.

Ultramontanin ł. gorliwy stronnik interesów kościoła, wszechwładztwa Papieża i duchowieństwa.

Ultra posse nemo obligatur ł. nikt nie jest obowiązany więcej czynić niż może.

Ultrarojalista ł. gorliwy stronnik władzy królewskiej.

Umbra ł. odmiana ziemista rudy żelaznej, kreda i farba ciemno-brunatnego koloru.

Umbrelka f. zasłona, daszek na oczy, zasłona lampy.

Una corda w. w muz. grać na jednej strunie; znak przyciśnięcia pedału lewego.

Unanimiter ł. jednomyślnie.

Uncja ł. waga aptekarska = dwunastej części funta.

Uncjalne litery ł. litery calowe, największy gatunek liter.

Undecima w. w muz. jedenasty stopień gamy, licząc od toniki.

Undecimola w. grupa z jedenastu nut.

Unde venis et quo tendis? ł. skąd idziesz i dokąd dążysz? jakie są twoje zasady i cel?

Undulacja ł. falowanie, ruch falowy (światła, głosu); wibracja w instrumentach smyczkowych.

Undulacyjna teorja, przypisująca światło i ciepło drganiom eteru.

Undyna f. ob. Ondyna.

Unguibus et rostro ł. bronić się wszelkiemi siłami (dziobem i pazurami).

Unica loco, na jednem miejscu, w miejscu.

Unifikacja ł. zjednoczenie, połączenie części w całość.

Uniform ł. ubranie według przepisanej formy, mundur.

Uniformiści ł. ludzie pragnący jednakowego ukształtowania wszystkich państw i religji.

Unikat ł. jedyny w swoim rodzaju, nadzwyczajna rzadkość.

Union (l’) fait la force f. (lünią fe la fors) łączność daje siłę.

Unisono w. skr. unis. jednotonnie, jednogłośnie, jednobrzmiennie.

Unita ł. należący do kościoła wschodnio-katolickiego.

Unitarjanie v. Unitarjusze ł. sekta przyjmująca jedną tylko osobę Boską.

Unitaryzm ł. w polityce: dążenie do jedności państwowej.

Unitis viribus ł. ze zjednoczonemi siłami.

Uniwersalizm ł. dążność umysłu do objęcia wszystkiego; nauka o ogólnej łasce Bożej, rozciągającej się na wszystkich ludzi.

Uniwersalność ł. wszechstronność.

Uniwersalny ł. powszechny, wszechstronny; uniwersalny spadkobierca, główny spadkobierca.

Uniwersał ł. list królewski, przedsejmowy; list okólny.

Uniwersum ł. świat, wszechświat.

Uniwersytet ł. najwyższy publiczny zakład naukowy, wszechnica.

Unja ł. związek, zjednoczenie, połączenie.

Unja osobista, związek 2-ch państw mających rząd odrębny, lecz jednego monarchę.

Unjoniści ł. zwolennicy zjednoczenia, utrzymania związku.

Un poco w. w muz. trochę; un poco adagio, trochę wolniej.

Un poco piu lento, trochę powolniej.

Un sot trouve toujours un plus sot, qui l’admire f. (ę so truw tużur ę pliu so ki l’admir) głupi znajdzie jeszcze głupszego, który go podziwia.

Unum et idem ł. jedno i to samo.

Unus post alterum ł. jedno po drugiem.

Uproporcjonować ł. ustosunkować.

Uraemja g. choroba pochodząca z zatrzymania moczu.

Uragan ob. Huragan.

Uran, nazwa planety; nazwa pierwiastku chemicznego wchodzącego w skład niektórych rzadkich metali.

Uranja g. muza astronomji przedstawiana z globem w ręku.

Uranografja g. opisanie nieba.

Uranolatrja g. czczenie nieba i gwiazd jako bóstwa.

Uranologja g. nauka o niebie.

Uranoskop g. teleskop.

Urbarja ł. spisy powinności gruntowych poddanych względem pana w czasie pańszczyzny w Austrji.

Urbi et orbi ł. miastu Rzymowi i całemu światu, (błogosławieństwo Papieża); każdemu w szczególności i wszystkim wogóle.

Urgon, formacja w pokładach trzeciorzędowych tworząca pokłady gliny i marglu grubości nieraz do 3000 stóp.

Urgować f. zmuszać, kłaść nacisk na co, trwać przy swojem.

Urjańskie perły f. (od wyrazu: Orient) perły prawdziwe.

Urlop n. uwolnienie na pewien czas od pełnienia obowiązków.

Urna ł. naczynie gliniane lub metalowe w kształcie wazonu, służące w starożytności do przechowywania popiołów zmarłych, popielnica.

Uroskopja g. badanie moczu.

Urszulanki zakon żeński reguły św. Augustyna, zajmujący się pielęgnowaniem chorych i wychowywaniem dziewcząt.

Uryna ł. mocz.

U.S. skr. United States (junajted stets) Stany Zjednoczone (Ameryki półn.).

u.s. skr. ut supra.

Usance f. (juza͡ęs) uzans, zwyczaj przyjęty.

Usus te plura docebit ł. więcej nauczy cię praktyka.

Uskoki serb. wychodźcy serbscy, którzy w 16-ym wieku przenieśli się do Węgier i Wenecji, gdzie położyli zasługi waleczności w walkach z Turkami.

Uso ł. termin wypłaty wekslu zwyczajem ustalony.

Usque ad finem ł. aż do końca.

Usus ł. zwyczaj.

Utensylja ł. sprzęty, narzędzia i przybory.

Ut fama fert ł. jak wieść niesie.

Ut fata trahunt ł. jak losy prowadzą, na łasce losów.

Uti doctis placent ł. jak się uczonemu podoba.

Utile dulci ł. przyjemne łączyć z pożytecznem.

Utinam falsus sim vates ł. obym był fałszywym prorokiem.

Ut infra ł. jak niżej.

Uti possidetis ł. w granicach teraźniejszych; umowa między państwami prowadzącemi wojnę, że każde z nich zatrzyma ziemie, które zajęło.

Utopista g. marzyciel, dążący do czegoś niedoścignionego.

Utopja g. dosł. kraj, którego niema nigdzie; kraj wymarzony (podług satyry napisanej przez Morusa) przen. urojenie niepodobne do urzeczywistnienia.

Utrakwistyczny ł. dwujęzykowy.

Utrakwiści ł. przyjmujący Komunję św. pod dwiema postaciami; chleba i wina (dawna nazwa gałęzi Husytów).

Utrakwizm ł. system szkolny dwujęzykowy w niektórych krajach, gdzie są dwa języki krajowe.

Utrecht n. gatunek aksamitu.

Ut, re, mi, fa, sol, la, si, nazwa tonów gamy djatonicznej: c, d, e, f, g, a, h.

Ut retro ł. jak na odwrotnej stronie.

Utriusque juris doctor ł. doktór obojga praw (cywilnego i kanonicznego).

Ut sequitur ł. jak następuje, a mianowicie.

Ut supra ł. jak wyżej.

Utylitarność ł. oglądanie się wyłącznie na pożytek materjalny.

Utylitaryzm ł. pogląd, według którego każdy powinien dążyć do osiągnięcia jak największych korzyści i pomyślności społecznej.

Uwertura f. dosł. rozpoczęcie; utwór muzyczny poprzedzający operę i często na jej motywach oparty.

Uzurpacja ł. bezprawne przywłaszczenie władzy.

Uzurpator ł. przywłaszczyciel bezprawny władzy.

V.

V = rzymska cyfra 5.

V. w muz. skróc. voce lub Violino.

v. = vel ł. albo, lub.

v. = vide ł. patrz.

Va banque f. (wa ba͡ęk) o cały bank! (stawka w grze hazardownej).

Vacat ł. miejsce wolne, próżne, nie zajęte, wakujące.

Vacillando a. Vagamente w muz. wahająco się.

Vacuole ł. wodniczki, miejsce próżne w galaretowatej masie zwierząt i roślin mikroskopowych.

Vacuum ł. próżnia, miejsce puste.

Vade in pace ł. idź w pokoju!

Vade mecum ł. dosł. idź za mną, tytuł książki służącej jako przewodnik w podróży, podręcznik kieszonkowy, przewodnik.

Vade retro satanas! ł. odstąp szatanie!

Vadium ł. suma składana na pewność dotrzymania warunków umowy: zastaw, kaucja, zakład, rękojmia, poręka.

Vae soli! ł. biada człowiekowi samotnemu.

Vae victis ł. biada zwyciężonym!

Vale ł. bądź zdrów!

Valenciennes f. (wala͡ęsien) gatunek cienkich koronek.

Vale et me ama! bądź zdrów i kochaj mnie.

Valeur p. Walor.

Valor notarum ł. wartość nut.

Vana sine viribus ira est ł. próżny gniew bezsilnego.

Vanitas vanitatum et omnia vanitas ł. marność nad marnościami, próżność próżności i wszystko próżność.

Vaqueros hiszp. polujący na bawoły, pasterze.

Var. w muz. skr. Warjacja.

Varia ł. rzeczy rozmaite, rozmaitości.

Varices ł. rozdęcie żył.

Varietas delectat ł. rozmaitość bawi.

Variétés f. teatr rozmaitości w Paryżu.

Varinas, nazwa najlepszego gatunku tytuniu z Wenezueli.

Variola ł. ospa.

Vatermörder n. wysoki stojący szpiczasty kołnierzyk męski noszony w pierwszej połowie XIX w.

Vaudeville f. p. Wodewil.

Vaux hall a. (uoks hal) nazwa słynnego ogrodu nad Tamizą, w którym odbywają się różne zabawy, Foksal.

Vecchio conto w. dawny rachunek.

Vederemo w. zobaczymy!

Veemente w. w muz. gwałtownie.

Vegetabilia ł. rośliny, pokarmy roślinne.

Vel ł. albo, lub.

Veloce w. szybko.

Velocissimo w. w muz. bardzo szybko, jaknajszybciej.

Velociter-feliciter ł. kto się śpieszy ten zyskuje, ten pierwszy przychodzi.

Velodrome f. zob. Welodrom.

Veloutine, puder z bizmutu albo mąki ryżowej.

Velum ł. zasłona z przezroczystej tkaniny używana przez księdza do trzymania Monstrancji.

Vena poetica p. Wena.

Vendetta w. zemsta krwawa u Korsykan.

Venia ł. pozwolenie, zwolnienie.

Venia aetatis ł. zwolnienie od warunku posiadania pewnego wieku, wymaganego do objęcia posady.

Venia legendi ł. pozwolenie na wykładanie w uniwersytecie.

Venia sit ł. niech mi wolno będzie.

Venia studiorum, zwolnienie od nauk i egzaminów wymaganych do otrzymania pewnego urzędu.

Veni Creator ł. „Przybądź Stworzycielu“ (początek hymnu kościelnego).

Veni, vidi, vici ł. przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem (słowa zwycięskiego Cezara).

Ventre à terre f. (wa͡ętr a ter) galopem, co tylko koń wyskoczyć może, wcwał.

Venus p. Wenus.

Verba et voces, praetereaque nihil ł. próżne słowa i nic więcej.

Verbalia ł. wyrażenia słowne.

Verba non sunt verbera ł. słowa nie są jeszcze uderzeniem.

Verba praescripta ł. słowa przepisane.

Verba veritatis ł. słowa prawdy (słowa użyte w znaczeniu nagany lub wyrzutów).

Verba volant, scripta manent ł. słowa ulatują, pismo zostaje.

Verbi causa ł. dla przykładu.

Verbi divini minister ł. sługa Słowa Bożego.

Verbum ł. czasownik, słowo.

Verbum nobile ł. słowo szlacheckie.

Verbum nobile debet esse stabile ł. słowo dane winno być dotrzymane.

Verlag n. skład, sprzedaż tytuniu.

Vermillon f. czerwona farba z cynobru.

Vermicelli w. (wermiczelli) makaron cienko krajany.

Verso (folio) ł. odwrotna strona kartki.

Vert antique f. (wer antik) brązowe wyroby, naśladujące starożytne brązy zzieleniałe.

Vert poli f. (wer poli) wyroby brązowe powleczone pateną, gładkie, jak polerowane, barwy ciemnozielonej.

Vert. skr. Vertatur.

Vertatur albo Verte ł. obrócić (kartkę).

Verte ł. odwróć, odwróć na drugą stronę.

Vertumnalia ł. uroczystości na cześć bożka zmieniających się pór roku i ogrodnictwa.

Vesicantia ł. środki lecznicze naciągające.

Vestiarium ł. ubieralnia, garderoba.

Vestibule f. (westibiul) przedsionek, sień, korytarz.

Veto ł. nie pozwalam!

Vettura w. powóz wynajęty.

Vetturino w. najęty stangret.

Via ł. droga; przez: (z wymienieniem miasta lub kraju na adresie listu lub posyłki).

Via crucis ł. droga krzyżowa.

Via doloris ł. droga cierpień.

Vice ł. w zastępstwie, zamiast.

Vice versa ł. naodwrót, nawzajem.

Victis honos ł. cześć zwyciężonym!

Victoria ł. zwycięstwo; bogini zwycięstwa.

Vid. skróc. Vide albo Videatur.

Vide ł. zobacz, patrz; w muz. miejsce w partyturach, które się opuszcza.

Videant consules ne quid respublica detrimenti capitat ł. ob. Caveant consules.

Vide cui fide! ł. patrz, komu ufasz!

Video meliora, proboque, deteriora sequor ł. widzę i uznaję co lepsze, ale postępuję gorzej.

Vide supra ł. patrz wyżej.

Videtur ł. zdaje się; zdanie, mniemanie.

Vidi ł. widziałem.

Vigilantibus leges sunt scriptae ł. prawa są pisane dla czuwających, tj. trzeba znać prawa, żeby ich nie przekroczyć.

Vigoroso w. żywo, z naciskiem.

Vilanella w. stary taniec włoski ze śpiewem, śpiew pasterski.

Villeggiatura (willedżatura) p. Wilegjatura.

Vingt-un (węte) dosł. 21; rodzaj gry w karty.

Vinum laetificat cor ł. wino rozwesela serce; dobry trunek na frasunek.

Viola w. skrzypce; altówka.

Viola d’amore w. instrument smyczkowy większy od altówki, o 14 strunach.

Viola di gamba w. dawny instrument smyczkowy podobny do wiolonczeli.

Violentemente w. w muz. gwałtownie.

Violino w. skrzypce.

Virago ł. dragon-baba, kobieta przypominająca mężczyznę charakterem i postacią.

Viribus unitis ł. wspólnemi siłami.

Viritim ł. wszyscy co do jednego.

Virtuti militari ł. za zasługę wojskową.

Vis à vis f. (wizawi) naprzeciwko; osoba mieszkająca lub siedząca naprzeciwko.

Vis comica ł. siła komizmu (właściwość aktora wywoływania śmiechu).

Vis legis ł. siła prawa.

Vis major ł. siła wyższa; potęga, której skutkom lub działaniu człowiek oprzeć się nie może.

Visum repertum ł. widziano, znaleziono: sprawozdanie lekarskie z oględzin ciała ludzkiego.

Vis vitalis ł. siła życiowa.

Vita brevis, ars longa ł. życie jest krótkie, ale sztuka jest długą.

Vitae non scholae discendum est ł. trzeba się uczyć dla życia, nie dla szkoły.

Viva, w. vive! f. (wif) vivat! ł. niech żyje!

Vivace w. (wiwacze) żywo, ochoczo.

Vivarium ł. miejsce do hodowania żywych zwierząt (nie domowych) mały zwierzyniec.

Viva voce (wocze) w. donośnym, żywym głosem.

Vivisepultura ł. pogrzebanie żywcem (dawna kara śmierci).

Vivo w. żywo!

Vivos voco, mortuos plango, fulgura frango ł. żywych zwoływam, umarłych opłakuję, błyskawice przerywam (łamię) (napis na wielu dzwonach).

Vocales ł. samogłoski.

Vocativus ł. wołacz, 5-ty przypadek w deklinacji.

Voce (wocze) di petto w. głos piersiowy.

Voce (wocze) di testa w. falset (głos).

Vogue f. (wog) wziętość, sława, rozgłos.

Vogue la galère f. (wog la galer) dosł. niech płynie statek; niech się dzieje co chce, na los szczęścia.

Vol. skr. Volumen ł. (ob.).

Volapük, rodzaj sztucznego języka międzynarodowego.

Vol au vent f. (wolowa͡ę) lekki pasztecik z ryb albo z mięsa.

Volens nolens ł. chcąc nie chcąc.

Volentem ducunt, nolentem trahunt ł. los chcącego prowadzi, niechcącego ciągnie.

Volenti non fit injuria ł. nie dzieje się krzywda temu, kto jej chciał; komu stało się to, czego sam żądał, nie ma prawa się żalić; chcącemu nie dzieją się bezprawia.

Volksraad hol. parlament, sejm w Transwalu.

Volta w. w muz. raz: 1a v. zakończenie sztuki, które gra się na końcu ustępu za pierwszym razem, 2a v. które się gra po powtórzeniu całego ustępu.

Volte face f. (woltfas) zmiana frontu, obrót.

Volumen ł. tom, objętość; w muz. siła i objętość głosu.

Volumina legum ł. zbiór dawnych praw polskich od r. 1437, wydany w 10-iu tomach.

Voluptas w. rozkosz, przyjemność.

Vostro w. wasz.

Vostro conto w. wasz rachunek.

Voto ł. ślubu, 1° voto = pierwszego ślubu 2° voto = drugiego ślubu.

Votum ł. ślub; ofiara, głos (za kim).

Votum separatum ł. odrębny wniosek posła w parlamencie, różny od wniosku, popieranego przez ogół; zaznaczenie swej niezgodności w przyjęciu jakiegoś wniosku.

Vox clamantis in deserto ł. głos wołającego na puszczy.

Vox populi vox Dei ł. głos ludu, to głos Boga.

Vox, vox, praeterea nihil ł. słowa, słowa i nic po nadto!

v.s. skr. veteris styli ł. według starego stylu, według kalendarza Juljańskiego.

Vt. skr. vidit ł. przejrzane, widziane.

Vulgo ł. zwykle, powszechnie, pospolicie; to jest; albo.

Vulgus amicitias utilitate probit ł. tłum ceni przyjaźń według korzyści.

W.

Wachmistrz n. najstarszy rangą podoficer, komendant posterunku żadnarmerji.

Wachtparada n. parada wojskowa, odbywająca się przy luzowaniu warty.

Wafle n. rodzaj lekkich, suchych ciastek wypiekanych w płaskiej maszynce.

Wagabunda ł. włóczęga.

Wagmeister n. dozorca wagi; ważący towar na kolei.

Wagon a. wóz kolejowy.

Wagon-lit f. (wagą li) wagon sypialny.

Wajdelota lit. niższy kapłan i pieśniarz za czasów pogańskich Litwy.

Wakacje ł. czas wolny od zajęć szkolnych; ferje.

Wakans ł. miejsce nie zajęte, posada nie obsadzona.

Wakcyna ł. ospa krowia, krowianka.

Wakcynacja ł. szczepienie ospy.

Walc n. taniec pochodzenia niemieckiego w tempie ¾ i muzyka do niego.

Walcownia n. zakład, w którym wyrabiają szyny, blachy, druty; maszyna służąca do walcowania żelaza.

Walenrodyzm, zemsta nad wrogiem przez uprzednie udawanie przyjaźni a potem wystąpienie przeciw niemu.

Walet f. czwarta (od asa) figura w kartach.

Waleta ł. pożegnanie, uczta pożegnalna.

Walhalla (w germ. mit.) raj, niebo, miejsce pobytu bohaterów po śmierci; nazwa budowli przeznaczonych na przedstawienia teatralne, muzykalne itp.

Wali arab. zarządzający prowincją turecką.

Waliza f. kuferek ręczny, pokryty skórą lub płótnem.

Walkirje n. boginie kierujące losem bitew i odprowadzające poległych bohaterów do Walhalli.

Walor ł. wartość, znaczenie.

Walory ł. papiery wartościowe.

Walpurga n. opiekunka nocy.

Walpurgi noc, noc czarownic (z 30 kwietnia na 1 maja).

Waltornia n. metalowy dęty instrument muzyczny o nizkim tonie.

Waluta w. wartość, stopa mennicza; stosunek pieniędzy papierowych do srebra, wartość obiegowa wekslu; rodzaj pieniędzy, w jakich weksel bywa wystawiony.

Waluta rachunku, suma rachunku.

Walwacja f. ocenienie, oznaczenie wartości.

Walwacyjna tabela, wykaz nominalnej wartości różnych monet.

Wampir w. rodzaj nietoperza; w podaniach ludu upiór, wysysający krew ludziom i zwierzętom.

Wandal, barbarzyniec, niszczyciel wszystkiego, co napotka.

Wandalizm, żądza niszczenia wszelkich zabytków oświaty; barbarzyństwo, dzikość.

Wandalowie, naród giermański, który odbył napad niszczycielski na południowe kraje.

Wangi n. bale boczne, w których są schody osadzone, boki schodów.

Wanilja f. wysuszone strąki pewnego gatunku storczyków środkowej Ameryki o silnej, przyjemnej woni, używana jako przyprawa do potraw słodkich.

Wańtuch n. worek na wełnę, na chmiel i t. p.

Wapory ł. wyziewy, gazy sprawiające wzdęcie.

Waporyzacja ł. parowanie.

Warcaby, gra uprawiana na szachownicy kółeczkami wyglądającemi jakby toczone guziki zw. warcabami albo bierkami.

Warjacja ł. zmiana, przemiana, odmiana; w muz. przeprowadzenie w rozmaity i coraz nowy sposób tej samej melodji lub tematu; obłąkanie; nierówności w biegu planety.

Warjant ł. ten sam ustęp lub wiersz tekstu pewnego utworu poetycznego, napisany w innej formie, odmianka.

Warrant a. świadectwo wydane na złożony towar w składzie, na mocy którego właściciel może zaciągnąć pożyczkę.

Warranted a. na angielskich wyrobach: gwarantowane, patentowane.

Warsztat n. pracownia.

Wasal f. lennik, hołdownik.

Waselina, tłuszcz otrzymany przy dystylacji ropy naftowej, używany do maści, do smarowania skóry, lub metalowych części maszyny.

Wasserpolak, ironiczna nazwa nadawana Szlązakom przez niemców.

Wasserwaga ob. Libella.

Wasserzupa n. wodzianka, zupa z wody gorącej, masła i bułek.

Wata f. bawełna lub wełna czesana, w sposób spilśniony urobiona i wodą klejową spojona.

Watażka tat. dawny kozak ukraiński, przywódca drużyny wojskowej lub bandy rozbójniczej.

Waterklozet a. (uoterklozet) rodzaj wychodka z przyrządem do spłukiwania nieczystości za pomocą wody.

Waterproof a. (uoterpruf) nieprzemakalna tkanina i ubranie z niej zrobione.

Watt a. nazwa jednostki pracy prądu elektrycznego (736 wattów odpowiada sile jednego konia parowego).

Watykan ł. pałac w Rzymie, będący rezydencją Papieża, stolica papieska.

Waza ł. naczynie głębokie o ozdobnych kształtach w rodzaju misy z wygiętemi brzegami.

Wazon f. doniczka na kwiaty.

Weba n. najcieńsze płótno lniane.

Wecować n. ostrzyć.

Weda sans. święte księgi Hindusów, najdawniejsze zabytki piśmiennicze sanskrytu, obejmujące pieśni, hymny i modlitwy.

Wedeta patrz Wideta.

Wedgewood a. (uedżud) słynne i cenne, pięknie wyrabiane wyroby garncarskie, czarne i błękitne, z wypukłemi białemi ozdobami.

Wegietabilja ł. rośliny, pokarmy roślinne.

Wegietacja ł. wzrost roślin, życie roślin, roślinność.

Wegietarjanin ł. jarosz.

Wegietarjanizm ł. żywienie się wyłącznie pokarmami roślinnemi, jarstwo.

Wegietować ł. rosnąć, wzrastać; żyć z dnia na dzień, wlec żywot.

Wehemencja ł. gwałtowność, natarczywość, zapalczywość, gniew.

Wehikuł ł. pojazd, wóz, środek przewozowy.

Weksacja ł. dręczenie, dokuczanie, drażnienie.

Weksel n. piśmienne zobowiązanie się, napisane w pewnej odrębnej, przez ustawy kupieckie ściśle przepisanej formie, wypłacenia osobie drugiej, lub na zlecenie tejże, osobie trzeciej, pewnej oznaczonej kwoty, w oznaczonym czasie i miejscu; na kolei żelaznej: zwrotnica, służąca do skierowania parowozu z jednych szyn na drugie.

Welfowie n. w średnich wiekach: stronnictwo nieprzyjazne cesarzowi niemieckiemu; dziś: stronnicy samodzielności byłego królestwa Hanowerskiego.

Welin f. cienki pergamin; piękny, gładki, sztywny papier podobny do pergaminu.

Welocyped f. przyrząd do jazdy na kołach wprawiany w ruch nogami; kołowiec.

Welocypedysta, jeżdżący na welocypedzie, kolarz, rowerzysta.

Welodrom g. cyklodrom, tor do jazdy i wyścigów na welocypedach.

Welon ł. długa przezroczysta zasłona upięta u głowy lub u kapelusza.

Weltschmerz n. rozgoryczenie i boleść wypływająca z odczuwania nieszczęść, trapiących ludzkość.

Welwet a. bawełniany aksamit.

Wena ł. żyła w ciele; ochota, humor do czego, zdolność i zapał wypowiedzenia, zdolność do poezji.

Wendeta p. Vendetta.

Wenera ob. Wenus.

Wenerja ł. rodzaj zaraźliwej choroby, nabywanej przez cielesne obcowanie; przymiot (syfilis).

Wenerować ł. czcić, poważać, szanować.

Wenta f. sprzedaż, targowisko na cel dobroczynny.

Wentyl ł. klapa przykrywająca otwór przewiewny w kotle parowym; w instrumentach dętych klapa, za pomocą której można wydobyć chromatyczne tony.

Wentylacja ł. przewietrzanie, przewiewanie, odświeżanie powietrza.

Wentylator ł. przewiewnik, przyrząd do wpuszczania świeżego powietrza, do przewietrzania.

Wenus ł. bogini piękności i miłości; nazwa planety, zwanej także gwiazdą poranną i wieczorną; jutrzenka.

Weranda hiszp. przybudowanie przy domu w rodzaju altany otwartej na zewnątrz.

Weratryna, alkaloid zawarty w nasionach ciemiężycy, o trujących własnościach.

Werbalny ł. słowny, dosłowny, ustny.

Werbel n. bęben wojskowy, tryl na bębnie, powstający z szybkich uderzeń kolejno obu pałeczkami.

Werbować n. namawiać, zaciągać do wojska.

Werbunek n. zaciąg do wojska.

Werdykt a. wyrok, orzeczenie sędziów przysięgłych.

Weredyk ł. mówiący prawdę.

Werk n. mechanizm, zbiór części stanowiących maszynerję.

Werkführer n. kierujący warsztatem lub fabryką.

Werkmeister n. gospodarz warsztatowy, dozorca.

Wermicel w. drobny makaron kształtu podłużnego.

Wermut n. wino białe z odwarem piołunu.

Wernier f. ob. Nonjusz.

Werniks f. płyn przezroczysty, oleisty lub żywiczny, szybko schnący, służący do pokrywania przedmiotów powłoką chroniącą.

Wersaliki ł. w drukarstwie: duże litery początkowe.

Werset f. wiersz lub kilka wierszy w ustępie tekstu, stanowiących pewną całość i zawierających pewną myśl (np. w Biblji).

Wersety w. w muz. przygrywka, przygrywka na organach wśród śpiewu.

Wersja ł. zwrot mowy, przekład, pewien sposób przedstawiania rzeczy, wypadku; opowiadanie, wieść, pogłoska.

Wersyfikacja ł. wierszowanie, budowa wierszy.

Wertebralny ł. pochodzący z mlecza pacierzowego.

Wertebralny system ł. system nerwowy, wychodzący z mlecza pacierzowego.

Wertykalny ł. pionowy, wierzchołkowy.

Werwa f. zapał, uniesienie.

Weryfikacja ł. sprawdzenie.

Weryfikować ł. sprawdzać.

Weryzm w. naturalizm.

Westa ł. bogini niewinności i domowego ogniska; nazwa planety.

Westalka ł. (mit.) kapłanka strzegąca palącego się wiecznie ognia w świątyni Westy; dziewica niepokalanej czystości.

Westminster a. w Londynie opactwo i kościół, miejsce grobów i pomników monarchów angielskich i ludzi zasłużonych.

Westybul ł. sień, przedsionek.

Weteran ł. wysłużony stary żołnierz; doświadczony, zasłużony w jakimś zawodzie.

Weterynarja ł. nauka o chorobach zwierząt i ich leczeniu.

Weterynarz ł. lekarz zwierząt.

Wezykatorja ł. plaster przygotowany z owadów t.zw. much hiszpańskich, naciągający bąble na ciele, używany jako środek leczniczy.

Wezyr tur. minister w Turcji; wielki wezyr pierwszy minister.

Whisky a. (uiski) wódka ze zboża, żytniówka.

Whist a. p. Wist.

Wiadukt ł. droga, kierunek drogi, droga sztucznie budowana na murowanych arkadach, prowadząca ponad ulicami, dolinami, bagnami i t. p.

Wiatyk ł. ostatnia komunja dawana umierającym.

Wibracja ł. drganie, wahanie.

Wibrjon f. rodzaj wymoczków i bakterji o kształcie wydłużonym.

Wicedyrektor, zastępca dyrektora.

Wicekanclerz, zastępca kanclerza.

Wicekról, namiestnik kraju.

Wiceprezes, zastępca prezesa.

Wicynalna ł. kolej, droga żelazna poboczna, podrzędna, służąca do użytku pewnej okolicy, łącząca wsie, zakłady fabryczne, kopalnie i t. p. z linją kolejową.

Wicynalny ł. gminny, wiejski, sąsiedni.

Wid. ob. Widymata.

Wideta w. czaty, placówka, żołnierz konny postawiony dla pilnowania ruchów nieprzyjaciela; pikieta.

Widymata a. Vidimus ł. urzędowe poświadczenie jakiegoś pisma, kopji i t. p. wypis z ksiąg urzędowych, poświadczenie.

Widymować ł. kłaść widymatę; zaświadczyć skróconym podpisem imienia i nazwiska w dowód zrobionego przeglądu jakiegoś pisma lub księgi handlowej.

Wigilja, Wilja ł. dzień poprzedzający większą uroczystość; dzień poprzedzający inny dzień (w wigilję = w przededniu).

Wigilje ł. nabożeństwa wieczorne za umarłych.

Wigoń f. gatunek kosmatej tkaniny wełnianej z wełny lamy wigoń.

Wigor ł. siła, dzielność, rzeźkość.

Wigowie a. dawniej ironiczna nazwa wyznawców kościoła szkockiego; dziś stronnictwo postępowe i ludowe w Anglji.

Wigwam, chata indjan północnej Ameryki.

Wikarjat ł. urząd i siedziba wikarjusza; władza kościelna złożona z biskupów.

Wikarjusz lub Wikary ł. pomocnik proboszcza.

Wikarjusz Apostolski, dostojnik duchowny z pełnomocnictwem od Papieża.

Wikt ł. żywność, stół, życie.

Wiktorja ob. Victoria.

Wiktuały ł. artykuły spożywcze, żywność.

Wilajet tur. prowincja, namiestnictwo w Turcji.

Wilegjatura w. letni pobyt na wsi dla wypoczynku.

Wilja ob. Wigilja.

Willa w. domek letni, wiejski pałacyk w okolicach miasta.

Winda n. przyrząd do podnoszenia ciężarów w kierunku pionowym; blok.

Windować n. podnosić do góry.

Winduga w. ob. Binduga.

Windykacja ł. zemsta, ratunek, obrona, obrona czci i t. p.; żądanie zwrotu prawnej własności.

Windykować ł. domagać się zwrotu, dochodzić prawnie własności.

Winegret f. sos z octu, oliwy, soli etc.

Winiety f. drobne rysunki, ozdabiające kartki książek, papier do pisania, okładki książki, kajetu itp.

Winkeladwokat a. Winkel konsultant n. pokątny doradca.

Winkiel n. narzędzie przedstawiające kąt prosty, węgielnica, narożnik, kątownik.

Winkielak n. przyrząd metalowy, w którym zecer umieszcza czcionki przy składaniu wyrazów.

Wink von oben n. wskazówka z góry, słówko lub postępek osób u władzy będących, uważane przez podwładnych za wskazówkę ich zamiarów.

Wiolacja ł. shańbienie, znieważenie, zgwałcenie, pogwałcenie.

Wiolencja ł. gwałtowność, porywczość, przemoc.

Wiolinowy klucz, w muz. klucz skrzypcowy.

Wiolonczela w. instrument muzyczny smyczkowy o 4 strunach, o nosowym tonie, większy od skrzypiec.

Wir f. kręcenie się w kółko, odmęt, zamieszanie, szybkie gwałtowne falowanie wody wokoło jakiegoś punktu, sięgające aż do dna.

Wirować f. kręcić się w kółko; krążyć, obracać się około czegoś, w około siebie.

Wirtuoz w. artysta wykonywujący po mistrzowsku utwory muzyczne.

Wirydarz ł. murawa lub gaik ze ścieżkami krętemi dla przechadzki, skwer, ogród ozdobny przy domu.

Wirylista ł. członek sejmu, zasiadający nie z wyboru, lecz wskutek zajmowanego stanowiska z mocy statutu krajowego.

Wirylny głos ł. głos osobny, oddzielny, dawany w imieniu własnem.

Wisc. skr. Wisconsin, nazwa jednego ze Stanów Półn. Ameryki.

Wist a. (dosł. milczenie), rodzaj 4-osobowej gry w karty; napój z herbaty, cytryny i wina czerwonego; wistować: grać przeciw graczowi, który wziął taljon.

Wisznu hind. ożywiający, utrzymujący, nazwa bóstwa Hindusów.

Wiszor n. szczotka do wycierania armaty po wystrzale.

Wiszorek n. wałeczek ostro zakończony z irchy lub bibuły, do rozprowadzania cieni na rysunku ołówkowym lub kredkowym.

Witalizm ł. nauka o odrębnych czynnikach, wywołujących procesy życiowe.

Witerunek n. węch; przynęta zakładana na zwierzęta drapieżne.

Witraż f. okno malowane z wizerunkami Świętych.

Witryna f. szafa oszklona, okno wystawowe.

Witrjol f. kwas siarczany.

Witz n. dowcip, koncept; ob. Pointe.

Wiwandjerka f. sprzedająca wiktuały w obozie.

Wiwarjum ł. skrzynka szklana lub większe pomieszczenie urządzone do hodowli zwierząt lądowych, zwłaszcza płazów, gadów, ślimaków i t. p.

Wiwat ł. niech żyje!

Wiwenda ł. fundusz na przeżycie.

Wiwifikacja ł. ożywienie, wlanie życia napowrót.

Wiwisekcja ł. krajanie, rozczłonkowanie żywych zwierząt dla doświadczeń fizjologicznych.

Wiza ł. poświadczenie urzędowe (np. na paszportach).

Wizerek, celownik u strzelby na lufie blizko zamku: mała płytka z wcięciem, przez które się patrzy na cel znajdujący się na końcu lufy.

Wizja ł. widzenie, przywidzenie, urojenie, złudzenie zmysłowe.

Wizjonerstwo f. urojenie, że się miewa wizje; wiara we własne obcowanie z siłami nadprzyrodzonemi; kierowanie się pojęciami urojonemi; usiłowanie urzeczywistnienia zamiarów oczywiście niemożliwych.

Wizorjum ł. cel, punkt obserwacyjny.

Wizować ł. potwierdzić, poświadczyć; celować, mierzyć.

Wizyta ł. odwiedziny.

Wizytacja ł. zwiedzanie, odwiedzanie, oglądanie.

Wizytator ł. zwiedzający z urzędu zakłady naukowe lub klasztory, dobra ziemskie i t. p. dla przekonania się o ich stanie.

Wizytki ł. zakon żeński Nawiedzenia N. Marji Panny.

Woal f. długa zasłona przezroczysta, przyczepiona z boku lub z tyłu kapelusza.

Woalka f. przezroczysta zasłona z tiulu itp. na twarz.

Wodewil f. sztuka dramatyczna lekkiej treści, przeplatana śpiewami; nazwa teatrzyku, w którym lżejsze utwory bywają przedstawiane.

Wojaż f. podróż.

Wojażer f. podróżujący, podróżny.

Wokabularz ł. słownik.

Wokabuły ł. słówka, wyrazy, zwłaszcza do nauczenia się na pamięć.

Wokacja ł. powołanie, skłonność do jakiego stanu, do fachu.

Wokalizy f. ćwiczenia do śpiewu bez słów.

Wokalna muzyka ł. śpiew.

Wokanda ł. lista spraw przeznaczonych do sądzenia; porządek przywoływania spraw.

Wolant f. piłka z piórkami do zabawy; szeroka falbana u sukni; lekki powozik odkryty.

Woljera f. ptaszarnia.

Wolta f. zręczny szybki obrót; w szermierstwie: zręczny obrót z uniknięciem ciosu przeciwnika; bieg kręty koni wkoło; zręczna zamiana kart, szybki obrót kart.

Woltametr, przyrząd do mierzenia natężenia prądów elektrycznych i do mierzenia objętości wydzielonych przy elektrolizie gazów.

Woltyżer f. dawniej żołnierz oddziału piechoty, przeznaczonego do bitwy szykiem rozproszonym; linoskok, robiący zręczne skoki w powietrzu.

Woltyżerowanie f. zręczne wskakiwanie i zeskakiwanie z konia, toczenie koniem, sztuki na koniu nieosiodłanym lub na linie.

Woluntarjusz ł. ochotnik, pracujący bez wynagrodzenia, dla obznajmienia się z zawodem.

Womity ł zwrócenie przez usta zawartości żołądka.

Wota ł. śluby; dary czynione na czyją intencję; głosy za kim.

Wotować ł. dawać swój głos, głosować.

Wotywa ł. Msza odprawiana na czyjąś intencję, na uproszenie Boga, na podziękowanie; Msza śpiewana przed Sumą.

Wrak n. kadłub rozbitego okrętu.

Wulgata ł. przekład łaciński Biblji, uznany i przyjęty przez kościół katolicki.

Wulkan ł. bożek ognia; góra ogniem i lawą ognistą buchająca; przen. człowiek gorącego, zapalczywego usposobienia, prędko wybuchający.

Wulkaniczny ł. powstały wskutek działania ognia wewnątrz ziemi.

Wulkanizm ł. teorja, podług której ziemia otrzymała swą postać wskutek działania ognia.

Wulkanizować ł. rozpalać, hartować kauczuk za pomocą silnego ognia i siarki.

Wulkanizowany kauczuk, kauczuk zmieszany z siarką.

Wyderkaf n. odkup; wyłudzenie datku.

Wyksatyna a. płótno pokryte kauczukową powłoką.

Wyrafinowany f. wymyślny, wyszukany.

Wysforować, wykierować, wypierać kogo naprzód.

Wysztafirować f. wystroić, wymuskać przesadnie, urządzić pięknie.

X.

X, cyfra rzymska = 10.

X. skr. ksiądz; XX. skr. księża.

x. skr. krajcar.

x. ilość niewiadoma; ktoś.

Xeres hiszp. (cheres) gatunek wina białego (nazwa od miasta).

Y.

Yacht club a. klub wioślarzy.

Yankee, w lm. Yankees a. ob. Jankesi.

Yankee-doodle (jenki dudl) śpiew narodowy Amerykanów Stanów Zjednocz.

Yard a. p. Jard.

Yeoman a. (jomen) właściciel dóbr, zamożny dzierżawca; żołnierz przybocznej gwardji.

Z.

Zaawansować f. posunąć kogo na wyższy stopień w służbie; dać komu zaliczkę na rachunek zamówienia lub pensji.

Zabarykadować f. zagrodzić barykadą, zamknąć się tak, że się nie można dostać.

Zabastować w. zaprzestać.

Zadokumentować f. zaznaczyć, stwierdzić podpisem.

Zaim tur. książe, posiadacz lenna.

Zakasować n. zaćmić kogo, przewyższyć.

Zakrystja g. izba przy kościele dla przechowywania przyrządów, ubrań i rzeczy kościelnych, oraz dla kapłana do przywdziewania szat kościelnych.

Zakrystjan g. kościelny, mający nadzor nad zakrystją.

Zamsz n. skóra łosiowa, jelenia, koźla, miękko wyprawna o powierzchni mchatej.

Zaratustra ob. Zoroaster.

Zażenowany f. onieśmielony, zakłopotany, zawstydzony.

Zbir w. siepacz, oprawca, policjant we Włoszech.

Zblazowany f. znudzony, zmęczony, przesycony wrażeniami, wyczerpany wskutek hulaszczego życia, zobojętniały na wszystko.

Zdeklarowany f. skończony, zupełny.

Zderutować ob. Derutować.

Zebaoth hebr. zastępy niebiańskie; (niewłaściwie: Pan Bóg).

Zecer n. w drukarstwie: składacz, składający czcionki do druku i układający je w wiersze i kolumny.

Zeffirino w. w muz. lekko, powiewnie.

Zefir g. w mit. syn Eola; łagodny zachodni lub południowy wietrzyk.

Zefir w. rodzaj bawełnianej tkaniny.

Zefiry f. nazwa dawana we Francji osadnikom w Algierze, oraz załodze lekkiej afrykańskiej piechoty.

Zelant, Zelator a. Zelota g. gorliwiec, zapaleniec, zagorzalec; u żydów: zagorzały wyznawca judaizmu.

Zeloso, Zelo w. w muz. gorliwie, z zapałem.

Zelotyzm g. gorliwość w rzeczach wiary, zagorzałość w wierze.

Zend per. doktryny religijne Zoroastra z komentarzami; język starożytnych Persów w którym te doktryny były pisane.

Zendawesta pers. dosł. żywe słowo, księga święta starożytnych Persów.

Zendra n. opiłki żelazne, miedziane i t. p. odpadające przy kuciu.

Zendrówka n. cegła mocno wypalona, z domieszką żelaza, trudna do stopienia.

Zenit arab. punkt sklepienia niebieskiego, znajdujący się wprost ponad naszą głową; najwyższy stopień wzniesienia się.

Zerlity g. skamieniałości źródeł wrzących.

Zero, znak 0 oznaczający brak liczby lub cyfry; punkt, od którego liczą się stopnie termometru; nic, człowiek bez znaczenia, nic nie znacząca osobistość.

Zeus g. ob. Jowisz.

Zjidjocieć, zgłupieć zupełnie, stać się idjotą.

Zingara, Zingarella, Zingaresca hiszp. śpiewka cygańska; młoda cyganka.

Zmanjerowany f. postępujący według jednego przyjętego sposobu, naśladowniczy, nienaturalny, wymuszony.

Znicz, mniemany ogień święty pogańskich litwinów; przen. zapał.

Zodjak g. zwierzyniec niebieski, gromada gwiazd, znajdująca się po obu stronach ekliptyki, a zawierająca 12 konstelacji czyli t. zw. znaków zodjakalnych.

Zodjakalne światło, zorza zwierzyńcowa, blade światło, dające się widzieć w marcu na zachodzie, a w jesieni na wschodzie, przed wschodem i po zachodzie słońca.

Zoil g. nazwisko mówcy greckiego i złośliwego krytyka; przen. krytyk zawistny, uszczypliwy, złośliwy.

Zoochemja, chemiczne badanie składowych części ciała zwierzęcego.

Zoofag g. jadacz mięsa zwierzęcego.

Zoofity g. zwierzokrzewy.

Zoogienja g. nauka o powstawaniu zwierząt.

Zoogieografja g. gieografja zwierząt, geograficzne rozmieszczenie ich na ziemi.

Zoogonja g. wydawanie na świat żywych młodych.

Zoolity g. skamieniałości zwierzęce, zwierzęta skamieniałe.

Zoolog g. zajmujący się nauką o zwierzętach, badacz zwierząt.

Zoologja g. nauka o zwierzętach.

Zoopatologja g. nauka o chorobach zwierząt.

Zooplastyka g. naśladowanie kształtów zwierząt.

Zooterapja g. nauka leczenia zwierząt.

Zootomja g. dysekcja zwierząt w celu naukowym.

Zootrop g. zabawka optyczna podobna do stroboskopu (ob.) przedstawiająca ruchome figury na białej płaszczyźnie.

Zoroaster (Zaratustra) założyciel religji starożytnych Persów, według którego, rządzą światem dwa duchy, dobry i zły, które ciągle walczą z sobą; ob. Ormuzd.

Z partesu, z napuszonością, pretensjonalnie, z przesadzoną powagą; mówić jak z partesu = jak z książki.

Zuccetto w. (Cukketo) czerwona czapeczka kardynalska.

Zuchthaus n. (Cuchthaus) dom poprawy przestępców.

Zycbad n. kąpiel nasiadowa.

Zygzak f. linja kręta, łamana.

Ż.

Żabot f. fałdowana ozdoba z muślinu, jedwabiu itp. noszona na piersiach u sukni lub u koszuli.

Żagiel n. płótno mocne, rozpinane na masztach i rejach okrętów i łodzi, w które dmie wiatr i popycha statek.

Żakiet f. krótki surdut otwarty, o jednym rzędzie guzików; krótkie okrycie wierzchnie damskie.

Żaluzje f. zazdrostki, zasłona u okna, zrobiona z deseczek ruchomo z sobą połączonych.

Żandarm f. żołnierz policji wojskowej dla utrzymania publicznego porządku i bezpieczeństwa.

Żardinjera f. ozdobna podstawa lub kosz na kwiaty.

Żargon f. zepsuta mowa o wyrazach poprzekręcanych.

Żelatyna g. gatunek kleju zwierzęcego, zupełnie oczyszczonego, zaprawionego cukrem, używany do przypraw kuchennych.

Żenada f. nieśmiałość, zakłopotanie, niewygoda.

Żenować się f. doznawać zakłopotania, wstydzić się.

Żerant f. p. Gerant.

Żeton f. znaczek metalowy lub kościany do gry lub do odznaki, jako nagroda.

Żiwio serb. niech żyje!

Żokiej a. foryś; lokaj jadący z tyłu powozu lub na koniu za panem; dosiadający konia na wyścigach za umówionem wynagrodzeniem.

Żołd n. płaca dawana wojskom najemnym.

Żongler f. kuglarz.

Żuawi f. algierska piechota francuska.

Żuawka f. krótki damski kaftanik wierzchni bez rękawów, niedostający do stanu, otwarty z przodu; figaro.

Żupan czes. naczelnik pokolenia, prowincji, wódz; dawna suknia polska spodnia, męska, na którą wkładał się kontusz.

Żurnal f. dziennik, pismo perjodyczne z modami; jak z żurnalu: podług najświeższej mody.

Żyrandol f. ozdobny świecznik wiszący, o kilku ramionach t. zw. pająk.

Żyrant w. przekazujący weksel osobie trzeciej; poręczający weksel.

Żyro w. formuła pisania na odwrotnej stronie wekslu, zawierająca przekazanie tegoż wekslu na osobę trzecią; poręczenie wekslu.

Żyrondyści f. stronnictwo republikańskie umiarkowane w pierwszej rewolucji francuskiej (nazwa według departamentu Girondy (Garonny).

Żyrować w. przekazać, ustąpić weksel osobie drugiej, poręczyć wypłatę wekslu.




DODATEK.

Aequo animo ł. ze spokojem ducha, z pogodą.

Afiks ł.w językoznawstwie: rostek.

Afrykanderzy, mieszkańcy kolonji angielskich Afryki południowej, pochodzenia przeważnie holenderskiego.

Alhambra ar. pałac królów maurytańskich w Granadzie.

A limine ł. (dosł. z proga), mimochodem, z lekka, powierzchownie.

Alkazar ar. nazwa pałaców królów maurytańskich, nadawana niekiedy miejscom zabaw publicznych.

Alpinista, członek jednego z licznych „stowarzyszeń alpejskich“ mających na celu zbadanie Alp.

Amerykan, rodzaj odkrytego powozu z kozłem z tyłu, lub bez kozła.

Androgyne g. istota o cechach mężczyzny i kobiety.

Armja Zbawienia (a. Salvation Army) sekta angielska religijna, uorganizowana na sposób wojskowy.

Arytmogryf g. ob. Arytmograf.

Asemityzm, wrogie stanowisko wobec Żydów, ale bez pierwiastku rasowej lub religijnej nienawiści, która tkwi w antysemityzmie.

Assawuła, Essauł, oficer kozacki, kapitan u turków.

Aubade f. (obàd) muzyka grana na dzień dobry (od franc. l’aube du jour = brzask, świt).

Balon captif f. (balą kaptif) balon na uwięzi, używany w celu obejrzenia miejscowości z lotu ptaka.

Bar a. (dosł. szynk), zakład bufetowy z przekąskami, wykwintnie urządzony, ale bez stolików i krzeseł, w którym można co przekąsić naprędce.

Bedekier, przewodnik dla podróżujących w pewnym kraju, miejscowości lub mieście, (nazwa od wydawcy lipskiego Baedekera).

Breveté f. opatentowane.

Bizantynizm, sztywna etykieta dworska; pedanterja; hołdowanie idejom bizantyjskim.

Brykiety f. cegiełki prasowane z miału węglowego służące do podpału.

Ça ira f. jakoś to będzie! (pierwsze słowa pieśni z czasów wielkiej rewolucji francuskiej).

Calcio w. (kalczo) włoska zabawa, polegająca na podrzucaniu piłki nogą.

Cezaryzm, władza oparta na przemocy; ob. Imperjalizm.

Chiton g. spodnia szata długa lub krótka z półrękawami, używana przez dawnych Greków.

Chityn, substancja składowa, twarda, pokryw chrząszczów i skorupiaków.

Clara voce w. jasnym, czystym głosem.

Colosseum p. Kolizeum.

Cri-cri f. (dosł. świerszcz), rodzaj małej grzechotki, którą można ukryć w dłoni.

Cyrceńskie igrzyska, widowiska urządzane dla ludu w cyrkach w dawnym Rzymie.

Cyrenejska szkoła, szkoła filozoficzna, ob. Hedonizm.

Cuchthaus p. Zuchthaus.

Das ewig weibliche – zieht uns hinan! n. co wiecznie niewieście — pociąga nas i podnosi nas w górę (w niebiosa) — (końcowe słowa „Fausta“, poematu Goethego).

Defekacja f. oczyszczanie soku z buraków od ciał nie będących cukrem; w medycynie: wypróżnienie, oddanie kału.

Degringolada f. upadek (moralny, majątkowy).

Deminutiva ł. w gram. wyrazy zdrobniałe.

Demiurg g. u Platona: stwórca świata; u gnostyków duch złego, stwórca materji.

Denar ł. drobna moneta zdawkowa, używana dawniej w różnych krajach, i w dawnej Polsce.

Djagnostyk g. lekarz specjalista w stawianiu djagnozy.

Djakrytyczny znak g. w grafice: znaczek odróżniający, (kropka, przecinek, daszek lub ogonek) nad lub pod literą np. ń, ę, ż.

Donżuanerja, awanturnicze uwodzicielstwo kobiety.

Dossier f. teka, akty; zbiór dokumentów, dotyczących jednej sprawy.

Dum-dum, kule ołowiane w koszulkach niklowych rozrywających się w ciele.

Dżyngoizm, szowinizm anglosaski w Stanach Zjedn. Ameryki Półn.

Ebonit, masa z kauczuku wulkanizowanego, naśladująca heban lub róg, używana na wyroby niektórych przyrządów lekarskich i elektrycznych.

Editio princeps ł. pierwsze, najdawniejsze wydanie dzieła, pierwodruk; zwłaszcza pierwsza edycja pisarza starożytnego.

Eforka g. inspektorka, dozorczyni zakładów naukowych żeńskich (za czasów Księstwa Warsz).

Egotyczny ł. egotyzmem nacechowany.

Egotyzm ł. skłonność do zajmowania wszystkich swoją osobą; w filozofji: ob. Solipsyzm.

Eon g. przeciąg czasu; wieczność.

Eony, u gnostyków: duchy pośredniczące pomiędzy Bogiem a stworzeniem: Eon zła — Demiurg (ob.); Eon dobra = Chrystus.

Eschatologja g. nauka kościoła o rzeczach ostatecznych (o śmierci, sądzie ostatecznym i życiu pozagrobowym).

Esteta g. ten, co rozważa wszystko ze stanowiska estetycznego.

Estetyk g. znawca piękna, sztuki; człowiek mający poczucie piękna.

Estetyzm g. ocenianie wszystkiego ze stanowiska przeważnie estetycznego.

Et haec meminisse juvabit, ob. Forsan.

Euforja g. przyjemne samopoczucie, poczucie siły, zdrowia.

Ewig weibliche p. Das ewig.

Ex aequo et bono ł. wedle prawa i słuszności.

Ex libris ł. (dosł. z książek), wyrazy odbijane na książkach, po nich następuje nazwisko właściciela bibljoteki, do której książka należy.

Fakultatywny ł. dowolny, nieobowiązujący.

Falacja ł. oszukaństwo, fortel.

Fantazm g. wytwór fantazji, wyobraźni; widziadło, przywidzenie, halucynacja.

Faryzeizm, faryzeuszostwo, obłuda, fałszywość, przewrotność.

Fasja ł. w Galicji deklaracja ze strony właściciela domu co do spisu lokatorów, oznaczenie, ile płacą komornego, i jaki mają dochód, wymagane przez władzę, dla określenia podatku.

Fatermerder n. p. Vatermörder.

Faun ł. w mitologji rzymskiej: bożek leśny, wyobrażany z rogami i nogami koźlemi, toż samo, co grecki Pan.

Felibrowie, związek Prowansalczyków, dążący do separatyzmu południa Francji, językowego i politycznego (założ. w r. 1854).

Fenomenologja, nauka o fenomenach, część jakiejkolwiek nauki, zajmująca się stroną zjawiskową przedmiotu tej nauki, F. ducha = nauka o rozwoju ducha.

Filheleni g. sprzyjający Grekom, przyjaciele Greków.

Floryzowany ł. rysowany w kwiaty; czcionki flor. = ozdobne.

Fonautograf g. przyrząd uwidoczniający drgania głosowe, wypisujące się same na walcu, który się jednocześnie obraca.

Forsan et haec olim meminisse juvabit ł. może i to kiedyś przypomnieć sobie będzie przyjemnem.

Fosforetroza, choroba, na którą zapadają pracujący wśród dymów fosforowych, polegająca na rozluźnianiu się wiązadeł mięśniowych.

Fotochromja g. p. Heljochromja.

Fotografja, Fotogram g. obraz (portret) fotograficznie otrzymany.

Fotograwiura g. p. Heljograwiura.

Frankiści, sekta żydowska, założona w Polsce w XVIII w. przez Franka.

Frascati, miejscowość pod Rzymem, słynna z ogrodów.

Froeblistka, ob. Freblówka.

Furażer f. żołnierz zajmujący się przygotowaniem furażu dla koni wojskowych.

Furjeryzm f. system urządzenia społeczeństwa podług Fourier’a, polegający na wspólności pracy i wspólności mieszkania członków stowarzyszenia (ob. Falanster).

Galaktoskop g. przyrząd do oceniania stopnia dobroci mleka.

Galaktoza g. cukier mleczny.

Gazolina, lotne części nafty, służące do otrzymania oleju z nasion, do odtłuszczania wełny.

Gieoidalny g. podobny kształtem do postaci kuli ziemskiej.

Gierylasówka, wojna podjazdowa, partyzantka (ob. Gierylasi).

Grafika g. oddawanie brzmień językowych za pomocą znaków; pewien, w danym języku przyjęty sposób wyrażania głosek za pomocą umówionych znaków (liter).

Grafofon g. p. Fonograf.

Grafoman g. ten, co ma manję pisania utworów literackich, nie mając odpowiedniego talentu; lichy autor.

Greffier f. pisarz sądowy.

Hedonista g. zwolennik, wyznawca hedonizmu (ob.).

Helikon g. trąba skręcona muzyki wojskowej, noszona przez ramię, tuba kontrabas.

Himatjon g. rodzaj sukni wierzchniej, obszernej starożytnych Greków.

Hofrat n. radca dworu.

Hospitantka ł. w uniwersytetach galicyjskich: słuchaczka prelekcji w charakterze gościa.

Huis clos f. (jui klo) przy drzwiach zamkniętych.

Huissier f. (juisje) odźwierny: woźny przy sądach.

Humanistyczny ł. humanizmem nacechowany.

Hydrocefal g. cierpiący na rozwodnienie mózgu.

Hyperkrytycyzm g. przesadny krytycyzm; zbyt surowa krytyka.

Hypsometrja g. wymiary absolutnych wysokości, czyli linji pionowych.

Ichor g. u Homera krew bogów.

Ilion g. Troja.

Iluzjonerstwo f. karmienie się złudzeniami, kierowanie się złudnemi, nieziszczalnemi nadziejami.

Il y a des juges à Berlin f. (ilja de żiuż a Berlę) dosł. są sędziowie i w Berlinie, sprawiedliwość wszędzie zwycięży.

Imperjalizm ł. ideja panowania nad światem; dążność do utworzenia cesarstwa.

Impostor ł. oszust; fałszujący pisma i zdania innych, albo rozmyślnie broniący przekręcone lub błędne twierdzenia.

Indywidualista ł. ten, co się nie łączy w grupy z innymi, żeby zachować swobodę własnych przekonań i usiłuje wyzwolić jednostkę z pod przewagi większości, choćby z uszczerbkiem karności społecznej.

In nuce ł. (dosł. = w orzechu), w zalążku, to co się rozwinąć musi albo powinno z jakiego faktu, choć na razie jest prawie niedostrzegalne.

Ipse dixit ł. on sam to powiedział (wyrażenie stosowane, gdy ktoś niekrytycznie powołuje się na czyjąś powagę).

Ipse fecit ł. sam to zrobił, on to wykonał.

Irreligijny, niereligijny.

Journal parlé f. (żurnal parle) dosł. dziennik mówiony; rozrywka, polegająca na odczytywaniu przez kilka osób ich własnych artykułów, mających przedstawiać jakoby numer czasopisma i w takim porządku, jak te artykuły są w piśmie ułożone; rodzaj dziennika, którego treść odczytuje się abonentom za pomocą telefonów.

Kastalskie źródło, źródło natchnienia u stóp Parnasu; ob. Parnas i Hippokrene.

Kazuistyczny, wykrętny, wyszukujący kruczków prawnych.

Klangor ł. głos żórawia.

Klinkier, gatunek bruku z cegiełek wypalonych.

Komensal ł. współbiesiadnik, przen. darmozjad, pieczeniarz.

Komensalizm g. pasorzytnictwo.

Kongresista, biorący udział w kongresie.

Kontradyktoryjny ł. sprzeczny.br>
Kontropozycja ł. stronnictwo opozycji, trzymające z nią, ale wychodzące z innych zasad.

Kruszon f. (dosł. dzbanek) napój chłodzący z wody, wina, soku, pomarańcz, cytryn, z kawałkami lodu.

Ksenomanja g. skłonność do obczyzny, popieranie cudzego.

Kustosz ł. u dołu stronicy wydrukowana pierwsza sylaba pierwszego wyrazu następnej stronicy (co do innych znaczeń p. Słownik).

Lapides clamabunt ł. kamienie wołać będą! (będą się skarżyły).

Latynista, znawca języka łacińskiego.

Leonidy, gwiazdy spadające, deszcz gwiaździsty przypadający do r. 1899 w nocy 13 listopada, z gwiazdozbioru Lwa.

Leukoplasty g. ciałka mączkowate, twory protoplazmatyczne bezbarwne, wytwarzające ziarna mączki w komórkach roślinnych.

Lewada f. czyste miejsce okolone wierzbami lub topolami; w jeździe konnej: podniesienie obu nóg przednich konia.

Ligatura ł. dodatek lichego metalu do szlachetnego.

Linguales ł. spółgłoski językowe.

Longimetrja ł. pomiary długości linji mieszczących się w poziomej płaszczyźnie.

Lyddit a. mieszanina kwasu pikrynowego z nitrocelulozą, materjał wybuchowy wyrabiany w mieście Lydd, niszczący i zabijający przez nacisk powietrza z odległości 150—200 metrów od celu, w który trafia.

Mare tenebrarum ł. morze ciemności.

Martyrologja g. opowiadanie pełne grozy o czyichś mękach, historja męczarni; p. Martyrologium.

Matuzal, bardzo stary, wiekowy człowiek (nazwa od postaci biblijnej).

Mazamora, maurytańskie więzienie niewolników.

Medjawel, gatunek czcionek o kroju okrągławym podobnym do dawnego pisma rzymskiego.

Megaloman g. chory na manję wielkości.

Mensa ł. stół; mensa Domini = stół Boga, ołtarz.

Mimy g. w staroż. Grecji: aktorzy występujący na scenie; kuglarze; giesty, gry mimiczne.

Moccoletti w. (mokoleti) zabawa polegająca na zdmuchiwaniu świeczek niesionych wysoko na kijach.

Monologista g. mający dar wygłaszania monologów, artysta występujący publicznie z monologami.

Morfinomanja g. toż samo co Morfinizm.

Neokantyzm, kierunek filozoficzny nawracający do filozofji Kanta.

Normatywny f. wzorodawczy.

Oculos habent et non vident ł. oczy mają a nie widzą (wyrażenie stosujące się do czemś zaślepionych).

Odeon g. u starożytn.: sala do śpiewu; nazwa przybierana przez niektóre teatry.

Oeuvre posthume f. (Ewr postium) dzieło pośmiertne.

Oligoceniczny g. pokład formacji trzeciorzędowej między eocenicznym i neocenicznym.

Paletnologja g. część antropologji, poświęcona starożytności rodu ludzkiego, oraz rasom kopalnym.

Penitencjarny ł. system, środki stosowane w więzieniach, mające na celu umoralnienie więźniów.

Platzkarta n. miejsce numerowane w wagonach niektórych pociągów kolejowych, za które się dopłaca.

Polemista g. prowadzący z kim polemikę.

Politykomanja, manja politykowania.

Post hostium ł. czasy po splądrowaniu przez nieprzyjaciela; miejscowości spustoszone przez nieprzyjaciela.

Posthumus ł. pogrobowiec.

Posybiliści, socjalistyczne stronnictwo robotników we Francji, uważające za możliwe przeprowadzenie swych zasad i celów.

Pseudoklasycyzm, kierunek literacki na początku XIX w., naśladujący klasycyzm francuski XVII stulecia.

Race-boot a. (Resbut) łódź wyścigowa.

Regurgitacja ł. u ptaków: oddawanie przerobionej w wolu żywności i karmienie tem piskląt.

Reporterja, reporterzy; zajęcie reporterów.

Restrykcyjny ł. ograniczający.

Retrakcja ł. ściągnięcie, skurcz mięśni i nerwów.

Réveil f. przebudzenie się; pobudka; budzik.

Reżyserja, reżyserstwo.

Sanitarjusz, posługacz szpitalny należący do służby zdrowia w czasie epidemji; pielęgnujący chorych.

Saprofity g. pasorzyty żyjące na tworach martwych.

Satanizm, kult szatana.

Schematyczny, uwzględniający tylko najważniejsze części przedmiotu, z pominięciem szczegółów.

Schematyzm, sposób wykładu, polegający na suchem wytłomaczaniu samych faktów; spis osób czynnych w pewnym zawodzie lub piastujących urzędy w pewnym kraju.

Scholastycyzm, kierunek filozoficzny średniowieczny; ob. Scholastyk.

Seguidilla hiszp. śpiewka ludowa hiszpańska z towarzyszeniem muzyki i tańca.

Seminarzysta, alumn seminarjum.

Sepet, kuferek, tłomok, zawiniątko.

Seroterapja ł. leczenie surowicą krwi.

Sine cura ł. bez troski; p. Synekura.

Stadjon g. plac dla wyścigów pieszych w staroż. Grecji, otoczony wznoszącemi się siedzeniami.

Stek a. kawał mięsa.

Strychować n. gładzić, równać; z lekka dotykać, muskać.

Stultorum plena sunt omnia ł. głupich pełno wszędzie.

Sub conditione ł. pod warunkiem.

Survival a. przeżytek, zjawisko szczątkowe (termin antropologiczny i etnograficzny).

Symbolizować, przedstawiać co za pomocą symbolów.

Sztycharz n. rytownik na miedzi lub stali.

Teatralia ł. rzeczy należące do teatru; wszystko, co dotyczy teatru.

Thé dansant f. herbata tańcująca, zabawa z tańcami.

Tivoli, teatr ogródkowy (nazwa od miasta w okolicach Rzymu).

Ubi crux ibi lux ł. gdzie krzyż, tam światło.

Uncle Sam (ękl sem) dosł. Wuj Sam (skróc. Samuel) żartobliwa nazwa uosabiająca Stany Zjednoczone Półn. Ameryki.

Usucapio ł. posiadanie czegoś w skutek przedawnienia.

Victrix causa diis placuit, set victa Catoni ł. sprawa zwycięzców podobała się bogom, sprawa zwyciężonych Katonowi.






Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Michał Arct.
  1. ↑ Przypis własny Wikiźródeł Błąd autora; odwołanie do hasła, które w tym słowniku nie istnieje. Zobacz to hasło w M. Arcta Słowniku ilustrowanym języka polskiego.
Źródło: „https://pl.wikisource.org/w/index.php?title=M._Arcta_Słowniczek_wyrazów_obcych/całość&oldid=3238874”