Żyto w dżungli
| Dane tekstu | ||
| Autor | ||
| Tytuł | Żyto w dżungli | |
| Wydawca | Wydawnictwo J. Przeworskiego | |
| Data wyd. | 1936 | |
| Druk | Zakłady Drukarskie F. Wyszyński i S-ka | |
| Miejsce wyd. | Warszawa | |
| Źródło | Skany na Commons | |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
| |
| ||
| Indeks stron | ||
|
ZBIGNIEW UNIŁOWSKI
ŻYTO W DŻUNGLI
Z 32 ILUSTRACJAMI
WARSZAWA 1936
WYDAWNICTWO J. PRZEWORSKIEGO OKŁADKĘ PROJEKTU ATELIER »MEWA» WYKONANO
W ZAKŁ. DRUK. GALEWSKI I DAU
ZAKŁADY DRUKARSKIE F. WYSZYŃSKI I S-KA WARSZAWA
|
Z Kurytyby — stolicy stanu Parana w Brazylji — zdarzało mi się wiele razy wyjeżdżać w głąb kraju komicznym pociągiem z zasapaną — niby tłusty kucyk — lokomotywą, z małemi wagonami, rozstrzęsionemi w czasie jazdy. Na peronie trzeba było się zjawić o siódmej rano, z niesmakiem w ustach i czadem w głowie naskutek wczesnego wywleczenia się z łóżka. Szarość i chłód stacyjny stwarzał tutaj nastrój mrocznej wilgoci, ale kiedy się powiodło wzrokiem wzdłuż toru, raptem podłe samopoczucie opadało ze mnie jak łachman, bo tam dalej działo się coś bardzo ślicznego; wschodziło słońce oślepiającą bryłą jasności; samotna — wiecznie ta sama — palma drżała smukłem srebrem w namiętnej i już upalnej, poczynającej się sile, i myśl, że pociąg ruszy ze mną prosto w tę kipiel kolorów, stwarzała gwałtowną chęć jechania natychmiast! To prawda, że tam dalej nic się nie działo, doznawało się jeszcze jednego zawodu przy zetknięciu z naturą w Brazylji. Słońce stawało się suche i białe, kolory ginęły, palma traciła swą dziwność, pociąg mijał domki ziejące smutkiem i brudem, jakieś fabryczki, ludzi stojących na drogach i głupio wgapionych w rozdzwonioną, parskającą lokomotywę. W wagonie zaczynało się przewalać wściekłe gorąco, razem z kłębami czerwonego pyłu i sadzy. Zawsze jednak doznawałem pewnego wrażenia, natomiast dziś wszystko maże się i pulchni w uporczywym deszczyku, zasila on jeszcze jadowitą, kurytybską wilgoć, razem z nią przenika odzież i ciało, nawet duszę. Z tą wilgocią, to jest tak jakoś... że wiatry przynoszą parę od mórz, uderzają one o łańcuch gór i... Nie jestem uczony w tej materji!
W Kurytybie, słowem, jest wilgoć.
Grzeszczeszyn nagle przedstawił mnie swemu znajomemu, który podał mi niemiłym zwyczajem tubylców końce palców. Znajomość ta ożywiła mnie trochę, chociaż słowa nie przemówiliśmy do siebie, bo Brazyljanin dalej rozmawiał z Grzeszczeszynem. To co mówił, było bardzo nieciekawe; rozwlekłe, powoli wypowiadane zdania odpowiadały sennej atmosferze w wagonie. Mówił o pogodzie, o jakiejś bójce i o spadku cen na świnie. W monotonnie zmieszanym rytmie kół, w szmerze deszczu na szybach i przyciszonych rozmów, słowa jego ciekły, mazały się po wagonie. Otuliłem się „capą“, chłód parański dokucza mi w ostatnich dniach bardzo; czekam na to słońce brazylijskie, które „pali“. Teraz jest początek września, za dwa tygodnie zacznie się tutejsza „primavera“, narazie wieczorami opada przejmująca mgła, wydaje się wtedy, że można ją ugryźć jak kłębek waty. Podobno w grudniu, styczniu i lutym mają tu być wielkie upały; myślę o tem z utęsknieniem.
Jedzie z nami może osiem osób; liczba ta pomniejsza się lub powiększa pasażerami, którzy nie mogą usiedzieć na jednem miejscu, przełażą z wagonu do wagonu. Dwóch pochylonych negrów rozmawia szybko i cicho, z rękami opartemi na kolanach. Nie patrzy na siebie, jakgdyby każdy oddzielnie mówił do pustej, przeciwległej ławki. Dalej siedzi kobieta bardzo tęga ale młoda i o pięknych oczach. Wierci się u jej kolan kędzierzawa dziewczynka o śniadej twarzyczce; podchodzi co chwila do siedzącego o dwie ławki dalej żołnierza, kopie go i zmyka na stanowisko u kolan matki. Co kilka minut przechodzi wzdłuż wagonu, między ławkami, kierownik pociągu, olbrzymi mulat. Kładzie on dłoń na głowę dziecka, potrzyma trochę, potem chwyta za podbródek, odwraca się do matki i pyta o coś, co tyczy małej. Powtórzyło się to już z dziesięć razy. Odchodzi z uśmiechem, dziewczynka znów kopie żołnierza, który skolei częstuje ją pomarańczą, mała odmawia, znów kopie, trwa to już z pół godziny i niedobrze jest tam patrzeć. Siedzi także rozparty przy oknie młody człowiek, rozgląda się ciągle wokół, czasem wyjdzie, wróci i siadzie; ma pełną twarz z wąsikiem, kapelusz na bakier, włosy czarne i lśniące. Nudzi go pewnie jazda, kupił sobie kilka pierożków z mięsem od przechodzącego sprzedawcy, zjadł je i poczuł gwizdać sam sobie, smutno, bo nikt uwagi na niego nie zwracał. Wagon był brudny, ławki zbite z listew drewnianych, poumieszczane są różnie, tak jak u nas w tramwajach. Koleje w Brazylji są w rękach francuskich kompanij, również zdaje się, że i w angielskich.
Wagony są budowane prymitywnie, wnętrza ich są niewygodne, ławeczki z miejscem tylko na dwie osoby, w pierwszej klasie plecione, żółte, w drugiej drewniane, z listw, trzeciej klasy niema zupełnie. My jedziemy drugą klasą, nie przez oszczędność, bo koleje tutaj są bardzo tanie, tylko w drugiej klasie jedzie publiczność, która mnie bardziej interesuje. Zatrzymaliśmy się już na kilku stacjach, o zadeszczonych, smutnych budyneczkach. Wydaje mi się, że teraz jedziemy prędzej, lokomotywa co pewien czas gwiżdże żałośnie rozdzierająco. Do wagonu wszedł człowiek w ubraniu z khaki, usiadł naprzeciw znudzonego młodzieńca i podał mu kilka biletów loteryjnych. Wziął, począł obracać na wszystkie strony, coś wypytywał, poczem oddał, znów wziął, trzyma w ręku i patrzy przez okno, mówi do umykającej przestrzeni. Trwało to z dziesięć minut, wreszcie odmówił kupna, zwrócił bilety, wstał i wyszedł, do drugiego wagonu chyba. Kolektor zbliżając się do nas, nieomieszkał dotknąć dłonią główki dziewczynki, uczynił to także kierownik pociągu, który znów przechodził przez wagon. Podszedł do nas, wyciągnął bilety z kieszeni i trzymał je przed nosem Grzeszczeszyna bez słowa. Spojrzałem na jego twarz i bezczelnie, napewniaka, zapytałem go, czy nie ma biletów loterji riograndeńskiej, bo właśnie takie mam zamiar kupić. Odpowiedział, że nie ma, tylko parańskie, wygrana dwadzieścia pięć kontów (25.000 milreisów). — „Kup, pan, może pan wygrasz!“ — Znajomy Grzeszczeszyna wziął bilety do ręki, potrzymał je, obejrzał, oddał i wrócił do rozmowy. Kolektor odszedł, odwrócił się jeszcze raz i powiedział do mnie: — „Kup pan, może...“ i poszedł sobie dalej.
Przysłuchuję się teraz rozmowie moich znajomych. Brazyljanin opowiada o Polakach-kolonistach znad rzeki Ivahi, jak żyją, ile który ma alkrów ziemi, on też mieszka trochę za Teresiną, wymienia nazwiska, wreszcie mówi, że naród to dla niego dziwny.
— Ja naprzykład urodziłem się tutaj, jestem dość pracowity, nie tak jak inni „giente do matto“, mam dwadzieścia alkrów ziemi, z tego rosuję jakieś osiem, mam dwa konie, czterdzieści świń, trzy krowy, karosę, dom, niezłą gospodarkę. Ale ja się tutaj urodziłem, mam już czterdzieści lat. A tu przyjeżdża Polak, dziesięć lat temu, może go znasz — Gonczak; z pustemi rękami, kupuje sześć alkrów ziemi, nie ma pieniędzy na konia, jego żona nagotuje fiżonu na cały dzień, bez tłuszczu, i jedzą to tak z dzieciakami. I pomyśl tylko, senhor żreszcze... trzeszczy... szczuszczu... ależ macie imię trudne dla mnie, teraz ten Polak ma siedemdziesiąt alkrów ziemi, ze sześć koni, ze sto świń, dużo bydła, wszystko przez dziesięć lat, i to na moich oczach, bo przy mnie ma ziemię. Dawniej on chodził do mnie na robotę, teraz ja do niego! to nie jeden, bardzo dużo jest takich. Co to jest? Ja też pracuję, i nie mogę narzekać, powodzi mi się, ale on przez dziesięć lat dorobił się trzy razy więcej niż ja. Tfy, czary jakie, barbaridade!
Ten towarzysz Grzeszczeszyna to typowy „kaboklo“, można już o nim mówić, że jest nie biedny. Ludzi tych nazywa się właściwie „gente do matto“ — ludzie z lasu. Kaboklo to nazwa pogardliwa, w oczy się tak nie mówi. Kaboklo przez swoje lenistwo, gnębiony przytem przez choroby, żyje bardzo nędznie, póki ma trochę pieniędzy, nie weźmie się do żadnej pracy. Przeważnie wszyscy są bardzo biedni, ale ludźmi pracującymi pogardzają, Polaków nazywają mułami: „Polaco burro!“[1], są ambitni, z przeczulonem poczuciem godności i honoru, łatwo się obrażają i obrazy nie darują, zabijają. Mają piękne i długie nazwiska, są uprzejmi i gościnni, cenią przyjaźń bardzo wysoko. Bogactwo ziemi pozwala im wegetować, uważają, że ich kraj jest tak piękny a życie tak krótkie, iż jedynie człowiek bez czułej duszy może się zajmować czemś tak zwierzęcem i wstrętnem jak praca. Znajomy Grzeszczeszyna jest już nieco spolszczony, ma majątek, jest inny niż ci z lasu, mieszkający ze swą rodziną samotnie. Ci, co mieszkają w pobliżu cudzoziemskich skupisk, przejmują trochę ich obyczaje. To co piszę jest powierzchowne, aby poznać ich psychologję trzeba lata żyć między nimi, każdy przyjeżdżający tutaj cudzoziemiec uważa, że są łatwi do poznania, i po kilku tygodniach pobytu w interiorze wygłasza stanowcze opinje o tych ludziach. Aby choć trochę scharakteryzować lenistwo i powolność kabokla, przytoczę dwa — podobno autentyczne — zdarzenia.
Kilku kabokli odwiedziło świeżo osiadłego kolonistę polskiego. Pogawędzili sobie, jak zwykle o błahych sprawach; kiedy odchodzili, żona kolonisty dała im bochenek żytniego chleba, oglądali ten bochenek, powiedzieli, że zjedzą później, poczem wyszli, uszli kilkanaście kroków i rozdłubali chleb na mnóstwo kawałków. Po kilku minutach kolonista przechodził obok nich i zapytał zdziwiony: „Co wy robicie, przecież się to je!“ „Tak, ale my szukamy nasienia!“ Trudno im sobie wyobrazić, że można coś przetworzyć. U nich wszystko rośnie, prawie wszystko jest gotowe.
Drugie zdarzenie. Drogą w lesie przejeżdżał samochód ciężarowy jakiejś kompanji, szofer widzi wlokącego się pieszo kabokla i proponuje mu, aby usiadł obok niego. Kaboklo wsiadł, ale po kilku minutach jazdy powiedział, że chce zejść. „Dlaczego?“ — pyta szofer. — „Za prędko!!“.
Pociąg nagle zaczyna wściekle gwizdać i raptem zatrzymuje się. Nie widać nigdzie budynku, więc wyglądam oknem i jestem doprawdy wzruszony, bo przecież o czemś takiem słyszało się tylko w anegdotkach z dawnych czasów. Na torze leży krowa, żuje sobie i nawet nie patrzy na pociąg, za nią stoi cielę zapatrzone, znieruchomiałe, prześlicznie głupie. Żołnierz również poszedł zganiać krowę z toru, na pomoc maszyniście. Za chwilę jedziemy, mijamy krowę i cielę; patrzę powłóczyście za pociągiem. Żołnierz przezornie usiadł na innej ławce, dziewczynka popatrzyła za nim smutno, potem przytuliła się do matki i usnęła. Kiwamy się wszyscy w wagonie, papieros mi nie smakuje, ciągle mam przykre poczucie bezsensu tej podróży. Kolektor wraca, pokazuje znów nam bilety, namawia ruchami głowy, idzie dalej, zatacza się między ławkami jak pijany, siada obok młodzieńca, tamten bierze bilety, coś mówi, patrzy w okno, oddaje bilet, a niech ich szlak trafi, nie mogę na to patrzeć. Odwracam się do okna, żadnej zmiany, równina, trochę zieleni, w zieleni mignie jadowicie czerwony kwiatek, palma, banan, wszystko w deszczu, cała ta „terra de cruzeiro do Sul“.
Na małej stacyjce zatrzymujemy się krótko, wychodzimy do stoliczka z kawą. Jest już osłodzona w czajniku, stara mulatka napełniła filiżanki, pije się w tłoku, potrącają mnie ciągle, kawa jest za słodka, przez co traci smak, ale ogrzewa, czyni umysł jaśniejszym. Duża filiżanka kosztuje dwieście reisów (sześć groszy). Grzeszczeszyn ze swoim towarzyszem wypijają przed kawą po dużym kieliszku „kaszasy“, wódki cuchnącej denaturatem, pędzonej z trzciny cukrowej. Ta wódka jest niesmaczna i słaba, innej w Brazylji niema, poza zagranicznemi trunkami. Głowę moją otacza zapach tego paskudztwa, wracamy do wagonu, przez okno patrzę na peron, kręcą się po nim romatyczne postacie w „capach“ i wielkich kapeluszach, długie ostrogi, groza! Ocierają się o nich słabowici, brudni kabokle o szlachetnym, godnym wzroku. Kilku murzynów zagląda do okien wagonu jak do klatki ze zwierzętami.
Znów jedziemy, lubelski pejzaż, w wagonie nastrój ospały, czasem ktoś głośniej rzuci zdanie, przelotne chwile ożywienia, nowa twarz, przykra podróż, żałosna bzdura. Oto duże miasteczko Ponta Grossa, tutaj przesiadamy się, godzina do drugiego pociągu. Grzeszczeszyn żegna się ze swoim kaboklem, klepią się po ramionach, taki zwyczaj, cała Brazylja się klepie — znaczy przyjaźń, serdeczność[2] Grzeszczeszyn prowadzi mnie do Polaka, Bukowskiego, właściciela hotelu. Mamy się tam dowiedzieć, gdzie i jak lepiej jechać. Miasto dobre, czyste — Kalisz. Na koniu jedzie jakiś Rinaldo Rinaldini, Grzeszczeszyn mówi do niego: „Jak się masz, Zieliński!“. „A, nic, deszcze!“. I pojechał dalej, wyniosły, małomówny. Bukowski wita nas, niedbale, jakbyśmy dziesięć razy dziennie składali mu wizytę. Na głowie ma pończochę, wąsy mu sterczą jak u huzara, każe nam podać obiad, ciągle chodzi jak nakręcony, znika w pokojach, zjawia się, mówi dalej to czego nie dokończył gdy wychodził, usiadł na chwilę, podsunął półmisek, znów wstał, dręczony własną, chroniczną, hotelową nudą. Odradza nam jazdę do Iraty — to miasteczko, do którego chce jechać Grzeszczeszyn, a także i ja muszę tam chcieć jechać, bo nic nie wiem, muszę tam jechać gdzie Grzeszczeszyn.
— Złapią was deszcze i będziecie gnili w Iraty ze dwa tygodnie. Lepiej przenocujecie u mnie i jutro pojedziecie kaminionem[3] do Prudentopolis. Po kiego djabła macie się tam narażać! No, mówię czy nie — nie jedźcie do Iraty, co?
Wsadził ręce w kieszenie spodni, rozkraczył się i raptem mówi do mnie:
— Ma pan jaki interes w interiorze, poco pan jedzie do interioru?
— Mówił mi Wietkowski w Kurytybie, że parę miesięcy temu zostawił u pana kapelusz. Mam go odebrać. Jest u pana ten kapelusz?
— Duży, riograndeński kapelusz? Jest, dałem go do odświeżenia, kosztuje dziesięć milów, wykupuje pan za dziesięć milów?
— Zapłacę. Jadę do interioru tak, rozejrzeć się. Chcę poznać jakie tam życie.
— No i czego pan odrazu nie odpowiada, tylko zawraca pan głowę kapeluszem. Kapelusz jest. Czego pan nie je? Gra pan w szachy?
Odpowiadam, że nie gram w szachy. Bukowski powtarza to samo: — hę, nie gram w szachy. Poszedł po kapelusz.
Grzeszczeszyn powiada, że to co mówi Bukowski nie jest ważne. Jedziemy do Iraty, to stara kolonja polska, warto żebym zobaczył. Bukowski przyniósł mi piękny kapelusz o szerokich skrzydłach, płacę za niego i za obiad, wstajemy od stołu i powiadamy, że idziemy na stację. Jedziemy do Iraty. Dowidzenia.
Bukowski idzie za nami w stronę drzwi i mruczy: — Nic, tak jak woda po psie. Ja mówię żeby nie jechali, zgnijecie tam, nie lepiej to przenocować u mnie?
— Dowidzenia, jedziemy do Iraty — woła z ulicy Grzeszczeszyn.
Słyszymy trzask drzwi. Idziemy pod domami, bo deszcz siepie teraz ostro. Na stacji odbieramy rzeczy od bufetowego, stajemy pod murem na peronie i czekamy na pociąg.
Siedzimy teraz w wagonie przepełnionym, głośnym od ruchu i rozmów. Przed nami siedzi trzech pijanych kabokli. Są nieruchomi, mówią powoli, cedzę, nie przerywając sobie. Stoi przed nimi młody człowiek z mocno zafrasowaną miną i tłumaczy jednemu z nich, promiennookiemu w kapeluszu obszytym skórą na krzyż, że nie może jechać, ma ku temu powody.
— Zapłacę ci podróż, a dom mój jest na twoje usługi, przyjacielu, ja cię polubiłem!
— Nie mogę, bardzo chcę, ale nie mogę, czekam na pracę obiecano mi.
— U mnie znajdziesz pracę, siadaj, jedź. Blisko mego domu jest tartak, właściciel, to mój „camarado“, u niego popracujesz, jedź ze mną.
— Wybacz, z tobą nie mogę jechać.
— Dlaczego?
— Bo tak już jest!
— To jedź, siadaj!
— Nie, nie mogę…
Namowa jest bardzo powolna i uporczywa. Słucha jej z powagą cały wagon. To kwestja przyjaźni, poznali się tutaj w mieście, gdzieś przy bufecie, dużo wypili, trudno im się rozstać, za chwilę pociąg rusza. Odmawiający jest szczerze zmartwiony, taką przykrość robi przyjacielowi. W tym kraju te rzeczy bardzo się ceni, co wart pieniądz i dobra doczesne! Tu, w środku, jest cała wartość, w duszy.
— Jedź, zobaczysz moją ziemię nad Ivahi, zapolujemy, jedź!
Ale pociąg rusza, więc klepią się serdecznie, młody człowiek wyskakuje w biegu, macha ręki, drugi siada prosto, twarz jego wyraża powagę smutku. Zaczęła się trzęsionka, Grzeszczeszyn ziewa, odwraca się do mnie i pyta rubasznie, pobłażliwie:
— No jak tam, znosi się jakoś podróż, hm, co, nieprzyzwyczajonemu. No, głupstwo, będzie gorzej.
Odpowiadam, że wszystko dobrze, „powolutku“, jednocześnie odmawiam pomarańczy, którą nas częstuje jakiś przechodzący kaboklo. Wciąż trzeba czegoś odmawiać — piwa, ciastek, owoców, ciągle ktoś częstuje. Grzeszczeszyn mówi mi dużo o sobie. Jest specem od kolonizacji, nikt nic nie wie. On czyści, segreguje, utrącił wielu ludzi na wysokich stanowiskach, nędznych karjerowiczów.
— Szary ja jestem, panie, niepokaźny, ale ci panowie, tam w kraju wiedzą cośniecoś o Grzeszczeszynie. Oczywista, to nie ja, to nie ja — poprostu talent, znajomość duszy chłopskiej.
Mam tu misję przez siebie samego narzuconą — misję tę wypełnię. Jaka — o tem później! Przyczaiłem się na posadzie skromnego nauczyciela w Antonio Olindo, zarabiam trzydzieści milów miesięcznie, ale tam kuję rzecz wielką, panowie, tam w kraju, nie prędko się podniosą po moich ciosach. No, pan nic nie wie, głupstwo, nieświadom jeszcze! W Brazylji się z głodu nie umiera, przetrzymam, a ja tu panie miałem kiedyś wielkie stanowisko, jeśli chodzi o kolonizację, No głupstwo! Martwisz się pan, że ja nie mam pieniędzy — hehehe! Pal pan, młody człowieku, „ainda senhor vera minha victoria!“[4].
Poufale i szeroko wetknął mi papierosa w zęby. Rozgadał się: jestem znośny; chcę coś wiedzieć, to tylko od niego; naogół mi z oczu patrzy. Powoli przestał mówić, zaczął się przysłuchiwać rozmowie trzech pijanych kabokli, wreszcie przysiadł się do nich, dużo mówili, pili piwo.
Robi się mroczno. Nie wiem dlaczego pociąg tak często przystaje; raz się zatrzymuje przed jakimś sklepem, to znów w szczerem polu. Zwracam na to uwagę, i widzę, że przy drodze poukładane jest drzewo, gotowe, porąbane. Zabierają trochę tego drzewa do lokomotywy, fiufiu! i jedziemy dalej. Także często przystają, aby nabrać wody. Zapalono lampy, żółte światło rozmazało się po wagonie, w tem świetle twarz Grzeszczeszyna nabrała demonicznego wyrazu. Przez okno widzę uciekające małe domki, coraz więcej zabudowań, wkońcu stajemy przed zatłoczonym peronem, na budynku stacyjnym wisi tablica z napisem: Iraty. Grzeszczeszyn jest znów przy mnie, ożywiony, pomaga mi ściągnąć rzeczy z półki. Po wyjściu z wagonu zostawiamy je w kancelarji stacji i wleczemy się w błocie, w deszczu i mroku do miasta. Mijamy szare budynki, ziejące straszliwą, prowincjonalną tęsknicą, Z trudem stawiamy kroki w błocie, plaszcze ono niemile, ludzie przechodzący obok nas wykonywają dziwaczne ruchy, starają się stąpać po lepszych miejscach. Doznaję głupiego uczucia, smętnej nijakości, działa na mnie ta uboga obcość. W drodze Grzeszczeszyn zastanawia się, gdzie przenocujemy: u księdza, czy u wojującego z nim postępowca, jakiegoś nauczyciela Marjankowskiego. Ja chcę do hotelu.
— Nie, jakże! Jest pan przecież wśród Polaków, wstyd byłoby mieszkać w hotelu, najlepiej będzie u księdza, tylko gdzie on mieszka? Zaraz, zapytamy się tego gościa z parasolem, co gada z tym grubym…
Zresztą wszystko mi jedno, byleby gdzieś się położyć. Może jutro nie będzie mnie to wszystko tak denerwowało. Człowiek z parasolem, to Polak, ale o jakiejś wstrętnej, scudzoziemszczałej twarzy. Opatulony jest szalikiem, nie ma palta. Żegna się ze swym towarzyszem i namawia nas, aby koniecznie odwiedzić księdza Grzywę.
W tej wilgotnej, rozpaćkanej ciemnicy jego słowa lepią się, cuchną podgorączkowaniem, są natrętne.
— Koniecznie panowie, bo Marjankowski to łajdak, bolszewik, tak! Ksiądz Grzywa, to szlachetny duchowny, nie zwraca uwagi na tego marniaczynę, ech, panowie, ważne rzeczy tu się dzieją. Uwaga!
Stoimy przed torem, z lewej strony syczy lokomotywka. Obok stoi słup z wąską, pionową tabliczką. Przytwierdzona do niej lampka oświeca słowa „Pare — Olhe — Escute — Passe (Stój — Patrz — Słuchaj — Idź)“. Słowa te mieszczą się jedno pod drugiem, zatrzymują nas kilka minut. Myślę o tym szmatławcu, naszym przewodniku, który powiada, że w tej parszywej dziurze dzieją się ważne rzeczy. Pociąg przemknął, pełen łebków w oknach.
— A ten Marjankowski, to myślicie panowie, że nie kradnie. Hoho, mnie wygryzł z towarzystwa, byłem tam prezesem, w lewo, panowie. Ja ostatecznie posiadam tutaj fabrykę wody sodowej, nie jestem pierwszym lepszym łatkiem, nauczycieliną. I jakież to życie bez księdza? Z kim on walczy! Teraz jest sam prezesem w tem towarzystwie. Tutaj panowie, zaklaskajcie przed oknem, to może ksiądz wyjrzy.
Stanęliśmy przed ładnym czystym domkiem. Grzeszczeszyn klaskał, pomagał mu trochę fabrykant wody sodowej. Zapaliła się elektryczna lampa u drzwi, z okna wyjrzała wesoła, pomarszczona staruszka.
— A co tam, panowie, co?
Obaj mówią, że chcą do księdza. Księdza niema, jest u zakonnic. Ona nie wie, kiedy wróci, może się zasiedzi. Gaśnie lampa, skrzypi okno. Fabrykant radzi do hotelu.
— On panów przekabaci, ten marniaczyna. Ja was tam nie zaprowadzę, nie przyłożę do tego ręki.
Wreszcie Grzeszczeszyn wyprasza pokazanie domu, chociaż zdaleka. Jestem rad z obrotu sprawy, jasne, że czuję sympatję do tego łajdaka Marjankowskiego. Plust, chlup, potrącamy się, idziemy w inną stronę. Fabrykant przycichł, tylko gwiżdże ironicznie. Skręcamy tu, skręcamy tam, wkońcu przechodzimy płotek, fabrykant mówi ponuro, wskazuje parasolem: „to to“ i znika w ciemnościach jak szatan, rozgwizdany, chichocący. Przed oknem Grzeszczeszyn znów klaszcze, to zwyczaj całej Brazylji, dom prywatny, to świętość, żadnego dobijania się. Z okna pyta ktoś energicznie:
— Co za cholera się tu tłucze?
— To ja, Grzeszczeszyn, panie Marjankowski! Przyjechaliśmy!
— Zaraz otwieram, idźcie tam od frontu, trochem niezdrów, wyleguję się, zaraz…
Ten ci to Marjankowski, co tu tyle złego narobił, co ma nas „przekabacić“! W drzwiach stoi dwudziestoparoletni chłopak, ładny, wesoły, z czupryną. Taki typ co to żadnej dziewusze nie przepuści. Zaprasza nas do środka, powiada że wrócił niedawno z jakiejś „lapy“.
— Lapa, to sanatorjum dla chorych na płuca, pan tu niedawno, to pewnie nie wie. Coś nietęgo byłem ostatnio z gardłem, teraz lepiej, miesiąc tam siedziałem, dopiero dwa dni temu wróciłem. Wcześnie się kładę, odpoczywam, gawędzimy sobie z żoną, nie pali się światła, plucha taka. Siadajcie panowie, ja zaraz wrócę, trochę się przyczeszę. Grzeszczeszyn, to was aż tu przyniosło, już wracam!
To pewnie jest sala tego „towarzystwa“, gdzie siedzimy, bo dużo krzeseł, pisma, książki na półkach… Moje buty wyglądają jak stępory, tak są oblepione błotem. Grzeszczeszyn informuje mnie, że ten Marjankowski, to może i porządny chłopak, tylko młody i nerwus. Grzywa to jest ksiądz! Jutro zaraz pójdziemy do niego. Szkoda, żeśmy go nie zastali, trudno, trzeba będzie przenocować u tego młokosa, lepiej to niż wydawać na hotel.
— Ale czekaj pan, ja mu tu dam szkołę, ja mu wybiję z głowy te ateuszostwa, niedarmo — panie — tu zdrowie straciłem na robocie społecznej. Ja go się zapytam, kto to go upoważnił do tych walk religijnych? Z narodowym księdzem sztamę trzyma, smarkul. Będziesz pan widział.
Więc to to jest poznawanie puszcz, dzikiego życia brazylijskiego! — myślę sobie. Po nieciekawej i męczącej podróży spotykam się tutaj z jakąś marniutką polityczką i atmosferą Lubartowa na jesieni. Patrzę na Grzeszczeszyna jak na okiennicę czy inny słupek. Teraz widzę, że jest brudas, ma brudny kołnierzyk, czarno za paznokciami, śmierdząca mina. Są tacy mężczyźni, jak się spojrzy na ich twarz, to się wie, że są brudasy i śmierdzą, choćby nie wiem jak elegancko byli ubrani. Grzeszczeszyn jest mi już wstrętny, nie wiem jeszcze, może się do niego przekonam, ale w tej chwili twierdzę, że jest paskudna posturka.
Marjankowski wraca, chudy, gładki, sylwetkowy, i siada obok nas.
— Ciągle pan bujasz po świecie — zwraca się do Grzeszczeszyna.
— Robi się co można. Jak tam u was kartofle tego roku?
— W Iraty rodzą się najlepsze kartofle — informuje mnie Grzeszczeszyn.
Marjankowski odpowiada, że są tu ważniejsze kwestje niż kartofle, i odrazu traci w moich oczach razem z temi swojemi ważnemi kwestjami. Zaczynają ze sobą rozmawiać, wymawiają nazwiska, które mi są nieznane, wkońcu już nie słucham nawet tego co mówią. W starym „Światowidzie“ widzę gębę znajomego bęcwała, że niby coś tam napisał czy wystawia. Oglądam inne pisma, dużo fotografij z powodzi w Polsce. Znów „Światowid“, na pierwszej stronie fotografja arystokratycznej grupki na balu, bardzo przystojni ludzie, trochę ładnych hrabianek, wszystko jedno, choć i hrabianki, zdrzemnąłbym się z którąś z nich tu, w tem Iraty. Za ścianą nieznana mi żona Marjankowskiego coś pitrasi, skwierczy to, łączy się ze słowami Grzeszczeszyna: …a przecież ksiądz Myszka nalał im za kark gorącego łoju. Podchodzę energicznie do Marjankowskiego i zadaję mu szereg pytań istotnych: ile zarabia, ile dzieci chodzi do szkoły, dlaczego wykłóca się z księdzem Grzywą? Wstaje i tłumaczy mi wszystko szczegółowo. Księdza Grzywę nazywa „Rzymianinem“, bo jest to ksiądz rzymsko-katolicki.
— Wcale się z nim nie wykłócam, tylko nasz chłop na tutejszym gruncie nie jest tak ciemny jak w kraju, i wszelkie księże bujania i wyłudzanie grosza nie może tu mieć miejsca.
Potem mi mówi dużo na ten temat, i rzeczywiście, jeśli to prawda, to ten ksiądz jest niedobry człowiek, niema co gadać. Do pokoju wchodzi kobietka z zadartym noskiem i prosi nas do stołu. Ładniutka jest ta żona Marjankowskiego, i nic dziwnego, że sobie z nią gawędzi w ciemnościach, o tak wczesnej porze. Jemy różne smaczne historyjki, i gdy się przytem patrzy na tak młodą, przystojną parę, wszystko nabiera zdrowego sensu życiowego, nawet słowa Grzeszczeszyna, że… „ci panowie z Polski przysyłają tu różnych bałaganiarzy, a ja, który wiem cośniecoś, jestem im niewygodny, bo lubię prawdę; ale to się wyklaruje“. Po kolacji znów słowa: spółdzielnia, szkolnictwo. Siedzę z nimi, przyklejają się do mnie te słówka, omal że się nie trzymam stołu, tak mnie ciągnie szerokie łóżko Marjankowskich. Wreszcie, żeby coś powiedzieć, pytam się Grzeszczeszyna kiedy się nabawił ospy, w jakich warunkach. Rzucam przytem podłą uwagę, że musiał być kiedyś ładnym chłopcem. Grzeszczeszyn bardzo grzecznie mi odpowiada, że zachorował na ospę na Górnym Śląsku, robił właśnie propagandową „robotę“. Marjankowski patrzy na mnie i zaraz proponuje nam jakiś pokój na górze, tylko go trzeba wpierw uprzątnąć. Z radością myślę, że zaśpię ten nudny, oleisty dzionek mojej podróży po Brazylji. Idziemy nagórę, rzeczywiście pokój trzeba uprzątnąć ze śmieci i zakurzonych butelek, tylko potem należy coś w niego wsprzątnąć, bo jest bez łóżek.
— Trzeba poznosić łóżka — powiada Marjankowski.
Tylko oni pracują, znoszą te deski, składają je, stukają młoteczkiem, bo ja otworzyłem okno i zasnąłem na parapecie jak nieopanowany wałkoń, leniuch.
Rano oczekiwałem czegoś poważnego, przypuszczałem, że mnie ugryzła jakaś „specjalna“ mucha kiedy wyjrzałem przez okno, albo że kwiaty jakieś mnie odurzyły. Przecież w takim nieznanym kraju czort wie co może człowieka spotkać. Ale Grzeszczeszyn powiedział mi najpierw: „…młody człowieku, pan jest niewytrwały“, potem: „rozespał się pan, trudno się pana było dobudzić, ale to tak pierwszy dzień, później się pan włoży do niewygód, nie przejmuj się pan tem“. Wcale nie mam zamiaru się przejmować, gniewa mnie tylko ton Grzeszczeszyna, wodzi oczami po ścianach, jest za wyrozumiały, dobry, pełen pobłażania. Przytem za oknami jest sina popielatość, znów wyglądam przez okno, mówię do Grzeszczeszyna, że może stary Bukowski miał rację, jest błoto, deszcz. Nie dzie można wyjechać stąd Bóg wie ile czasu.
— Gdzie panu tam deszcz? — mówi Grzeszczeszyn. Ziewa zapinając spodnie.
— Jakto, — mówię, — nie widzi pan, że pada, spójrz pan na szybę!
— Ale, ładnie jest, zdaje się panu — cedzi Grzeszczeszyn.
Patrzę na niego i widzę, że ma lisią minkę, z paskudnym, niteczkowatym uśmieszkiem. Uprzytamniam sobie, że jestem silny, Grzeszczeszyn sięga mi do ramion, i najlepiej będzie, jeśli go odrazu trzasnę w gębę. Jest taka sytuacja, że niema mowy tu o żartach, poprostu jakaś niesamowitka. Wyraźnie pada, nawet krople spływają po szybie. W tej chwili Grzeszczeszyn mówi:
— Pójdziemy najpierw do księdza Grzywy, potem na miasto, rozpytać się o konie. Nie ma pan czasem agrafki? Bo muszę przypiąć skarpetkę.
Wyciągam agrafkę z worka podróżnego, daję ją tej histerycznej, rozkapryszonej małpie. Zakrywam łóżko kocem, schodzę nadół z myśli o śniadaniu, on idzie też za mną, mruczy coś w rodzaju: „Kurzu w tej szkole, pożal się Boże! je-je-jej!“
Żonka Marjankowskiego, rozgospodarowana, wesoła kobietka, podaje nam kawę, pyta jakeśmy spali. Jej furkocąca sukienka rozprasza nalot niedobrej rozmowy z Grzeszczeszynem, tam nagórze. Chlipię kawę, staram się nie patrzeć na Grzeszczeszyna, więc siedzę niewygodnie, patrzę w okno, widzę smutne pinjory w zadeszczonej, rozpacznej dali. Przez ścianę, ze szkolnej sali słychać monotonny głos Marjankowskiego. Mówi coś o Sobieskim, o Turkach. Wstajemy ciężko od stołu, jak dwóch parobków, naciskamy kapelusze, Marjankowska mówi nam o obiedzie, aby się nie spóźnić. Grzęźniemy w błocie, rozlądam się po tem Iraty. Jednopiętrowe domki po obu stronach szerokiej, niebrukowanej drogi, vendy-sklepy ze wszystkiem, ziejące mrokiem i stęchłemi zapachami. Drzemiące w słocie Iraty nasuwa wspomnienia z przypadkowych niepotrzebnych podróży i przejazdów przez Rawę Mazowiecką albo Lubartów. Daleko, w szarzyźnie majaczą postacie na koniach. Sylwetki kilku mężczyzn w kapach i szerokich kapeluszach wolno przesuwają się przez drogę, jak widziadła. Wokół cisza, czasem jakieś człapanie. Miasteczko jest przemokłe i zaspane. Grzeszczeszyn wchodzi do wendy, tłumaczy mi, że to wenda bardzo bogatego Polaka, Hessla. Idę za nim, gdzie on tam i ja, trudno, tylko żeby mi tak często nie wyjaśniał różnych rzeczy, przecież nie jestem taki skończony niedojda, o tym Hesslu już mi wczoraj wspominał. I żeby był ścisły, ale w ciągu tej krótkiej podróży przyłapałem go kilkakrotnie na mylnych informacjach, mówi sam z siebie, niepytany — okłamuje mnie. Wita nas tęgi właściciel wendy, prowadzi nas do swojej kancelarji. Zapytuje dokąd jedziemy, takim tonem jakgdyby miał nam jakąś wizę wystawić. Ale jest to rubaszny, zażywny jegomość, raczej sympatyczny. Siedzimy przy stole, jest tu maszyna do pisania, liczydło, dużo rachunków na drutach, pachnie naftą i mąką. Obaj znów mówią na temat księży, wypowiada się Grzeszczeszyn, Hessel od czasu do czasu wtrąca: „Ha, trudno. Jakoś tam będzie, cierpliwości“. Na mnie patrzy dziwnie, powiedziałbym — porozumiewawczo. Właśnie przechodził jakiś młody człowiek, Hessel zatrzymał go, przedstawił nam jako syna, polecił mu coś tam przynieść, coś do wypicia. Nic nie rozumiem o czem oni mówię, ciągle słyszę obce mi nazwiska i nazwy miejscowości, słowa takie, jak zrzeszenie nauczycieli, kółka rolnicze, rosy, hodowla jedwabników. Syn Hessla przynosi wódkę, bułki i masło. Widać, że stary jest z gatunku tych ludzi, którym trudno rozmawiać na sucho. Podsuwa nam kieliszki, mówi: „Aby się nam dobrze działo“, a ja nagle doznaję jakiegoś straszliwego wstrząsu, bo to co wypiłem było nadwyraz niedobre, jakiś cuchnący ogień, znów ta okropna kaszasa. Poweseleliśmy. Smaruję bułkę masłem, nie wiem dlaczego wstałem i jedząc tę bułkę, przytupnąłem nogą w podłogę. Hessel, gwałtownie jak ulewa, zaczyna się natrząsać z Grzeszczeszyna. Że robi zamęt, obiecuje a nie wykonywa; miał przecież przysłać mu nasiona morwy.
Grzeszczeszyn mówi teraz o koniach. Żeby Hessel wystarał się nam o konie albo o karosę. Hessel obiecuje, że jak tylko będzie coś wiedział, zaraz nas zawiadomi. Nagle tematy się wypaliły, już niema o czem mówić, żegnamy się, wychodzimy. Jestem otumaniony wódką, zawsze sobie mówiłem, że rano nie należy pić. Znów doznaję wrażenia niesłychanej, lepkiej od bezsensu bzdury. Przecież ta cała rozmowa to było nic. Ale czego ja właściwie chcę? Ma się zaraz dziać coś wielkiego. Może dlatego, że ja raczyłem tu przyjechać. Dlaczego się ciągle przyczepiam do Grzeszczeszyna. Pragnę z niego na siłę zrobić dziwaczną postać, dominującą potworę w mojej podróży. Moja sprawa, to wszystko pokolei opisać jak należy i nie robić żadnej atmosfery, jakichś tam nastroików. Zwracam się do Grzeszczeszyna, klepię go po ramieniu i mówię:
— No co, kochany panie, mieliśmy pójść do księdza Grzywy? Idziemy, co?
— Zaraz, zaraz — wolnego! Już niech pan mnie zostawi, dokąd mamy pójść — młody człowieku.
Przystanęliśmy na środku drogi. Grzeszczeszyn uchwycił się ręką za brodę i zastanowił się. Przewaliło się nad naszemi głowami kilka ociężałych ptaków i opadły na pobliski dach. Znam już je, wiem, że to ścierwce brazylijskie: corvy. Są czarne, wielkości kury, uważają je tutaj za spełniające funkcje asenizacyjne. Nie wolno ich zabijać, są traktowane jak u nas bociany. Siedzi ich teraz kilka na dachu, wstrętne, ponure, niechlujne w ruchach. Mają napół opuszczone skrzydła, poruszają się ociężale. Symbol beznadziejności, nędzy istnienia.
Więc Grzeszczeszyn postanawia pójść do księdza. Zdążamy tam w rozkracznych podskokach, boleśni. Domek księży jest jak uzewnętrzniony pokój panieński. Anemiczny, czyściutki. Wczoraj wieczór nie dostrzegało się tego wyraźnie. Obskoczyły nas czarne, zuchwałe pieski; podskakujące, znaczące nasze ubrania plackami błota. W drzwiach zamajaczył ksiądz czarną groźną plamą. Wielki mężczyzna z twarzą jak pajda razowego chleba. Nad wypukłemi, brązowemi policzkami tkwiły oczka wypukłe, szkliste, przesłonięte skądś mi znaną mgłą. Zacząłem nerwowo i szybko myśleć, u jakich ludzi widzi się takie oczy. Ale ksiądz machnął przed nami ręką jak łopatą, chwilę przypatrywał się Grzeszczeszynowi, następnie powiedział: „Wejdźcie panowie do środka“ i zaraz potem wykrzyknął:
— Ależ to przecież kochany pan Grzeszczeszyn! Proszę, proszę! Gdzieśmy to się ostatni raz widzieli? A, na zjeździe nauczycielskim! O, to bardzo się cieszę — tu, tu! O, do tego pokoju!
Pokój pachniał jak wszystkie księże mieszkania. Przyjemnie i świeżo. Na ścianie wisiała reprodukcja obrazu przedstawiającego Chrystusa i Łazarza, poniżej to samo na płótnie, tylko jakieś inne, zamazane. Grzeszczeszyn przystanął przed temi obrazami i zapatrzył się okiem znawcy.
— To ja sobie tak kopjuję w wolnych chwilach — wyjaśnił ksiądz.
Grzeszczeszyn plasnął w dłonie i opuścił je na „podołek“.
— Jakie to jest śliczne, proszę księdza. Taki talent.
Ksiądz machnął ręką, pousadawiał nas w fotelach i powiedział, że zaraz przyjdzie, tylko przyniesie piwa. Wyszedł. Grzeszczeszyn jeszcze wpatrywał się w obrazy, cofał się parę kroków, to znów stawał tuż przy obrazie.
— Panie, powiedz pan: ksiądz i do tego tak ślicznie maluje. Ile w tem koloru.
Rzeczywiście wzrok Grzeszczeszyna wyrażał zachwyt i jeszcze coś: ekstazę, zażenowanie, szczęście. To wszystko zauważyłem w nim jak tylko zobaczył księdza. Twarz mu wyszlachetniała. Ksiądz przyniósł cztery butelki piwa, ponapełniał szklanki, wypił swoją jakoś chciwie, smacznie. Wyjął gdzieś tam stylu chusteczkę (przypomniał mi się Reymont, bo „zapachniało jak z trybularza“), wytarł nią usta i czoło, splótł ręce i oparł na nich brodę, poczem powiedział:
— Więc w podróż, w podróż po świecie? O, dawno nie wyjeżdżałem, pracy tyle, zło się tu nas wylęgło, trzeba je niszczyć, trzebić. Co to! psy! A szelmy, sai, sai!
Rzucił się do tych piesków z dziwną pasją, wyganiał je jakby to była grupka szatanków. Wreszcie trzasnął drzwiami, usiadł i powiedział:
— Pijcie panowie piwo.
Grzeszczeszyn jest podniecony, mówi piskliwie, z gardła.
— Ach, słyszałem, słyszałem, proszę księdza. Księża narodowi zakorzeniają tu niepokój. Mój Boże, co za czasy, poprzyjeżdżali jacyś wycirusy, bez Boga w sercu, tumanią ludzi. Myśmy musieli się zatrzymać u Marjankowskiego, może mi się uda przekonać tego wichrzyciela. Mam misję i muszę ją wypełnić. Ach, jak cierpię, gdy widzę łotrów podnoszących głos na prawych duchownych.
— E, nie jest tak źle. Damy sobie z nimi radę — odpowiedział ksiądz. — Nie trzeba się znów tak przejmować. A wiecie co, moi drodzy! może zjemy coś i napijemy się czegoś mocniejszego, co? Mam dobrą kaszasę, starą. Chichutko, zaraz każą ją podać i coś do przegryzienia. No bo jakże tak na sucho?
Grzeszczeszyn ukrył twarz w dłoniach i wysyczał czy wyjęczał: poczciwina — wszelkie łajdactwa rozbijają się o jego dobroć. Zaciągnąłem się papierosem łapczywie i poprawiłem się w fotelu. Z rozkoszą byłbym zrobił teraz Grzeszczeszynowi jakąś wyrafinowaną krzywdę, naprzykład zanurzyłbym mu twarz w łajnie, już nie wiem, coś w tym rodzaju. W tej chwili był ohydnie sztuczny, śliski, trudno to wyrazić. Za jakiego durnia musiał mnie uważać, skoro sobie pozwalał wobec mnie na takie komedje. Raptem spojrzał na mnie kwaśno i żałośnie i powiedział:
— E, pan tego wszystkiego nie rozumie!
— Rozumiem to, że jest pan skończona małpa — powiedziałem wreszcie.
Twarz mu się skurczyła, nabrała wyrazu. Powiedział słodko:
— Pan się upił, młody człowieku.
Ksiądz wszedł dużemi, energicznemi krokami. Zatarł ręce powiedział coś na temat pogody i że zaraz nam podadzą przekąskę. Na chwilę zaciekawiły go nasze miny i zaraz dodał:
— Mówmy o czemś weselszem, wy jesteście młodzi, ja też nie stary. Co tam słychać w Kurytybie, mówcieno ploteczki, moi drodzy.
Więc mówili o rzeczach dla mnie dziwnych, nieznanych mi zupełnie. Grzeszczeszyn zachowywał się teraz wspaniale; mówił powoli, a gdy mówił, patrzył w oczy księdzu, był opanowany, czułem że wie o mojem zdenerwowaniu, że strzeliłem głupstwo ubliżając nie jemu lecz mnie. Ja czułem się teraz marnie, ubogo i niepotrzebnie. Kiedy pomarszczona, znajoma mi od wczoraj pogodna staruszka z okna przyniosła karafkę z żółtą wódką i coś do zjedzenia, kiedy ksiądz przyjemnie zmrużył oczy i napełnił kieliszki, nie czekając na słowa księdza, coś w rodzaju: „Aby nam się dobrze działo“, wychyliłem gwałtownie kieliszek i kiedy go postawiłem, spotkałem się ze wzrokiem Grzeszczeszyna, wyrażającym upomnienie, zrozumienie i może jeszcze litość!
Piliśmy wódkę, przekąski były na ząb, ksiądz często mówi takie słowa: „Co tam, panowie! No, trzaśnijmy jeszcze po jednym! Wypić można, byle w miarę!“. Wszelkie symptomy pijackie, bo teraz już wiedziałem, że ksiądz to alkoholik, przypomniałem sobie wrażenie jakie na mnie zrobił gdy go zobaczyłem, jego wypukłe, szkliste oczy i nalaną twarz. Byłem odurzony, zły, wykrętnie odpowiedziałem księdzu na pytanie, co mnie tu sprowadza. Rozmowa ożywiała się, gasła, wreszcie ksiądz zaproponował, aby pójść obejrzeć kolegjum, które się buduje, i przy tej okazji złożyć wizytę siostrom. Wstaliśmy, poszurgaliśmy trochę nogami, ksiądz wziął kapelusz i parasol i ze słowami przy drzwiach: „Proszę, proszę, pan będzie łaskaw, ja tu gospodarz“ — wyszliśmy na rozmokły trakt. Nic się nie poprawiło na niebie, było brudne jak pomyje, wiatr ciął rzadkim deszczykiem, marszczył kałuże na drodze. Szliśmy w milczeniu, ksiądz lewą ręką podciągał sutannę, podskakiwał, pomagał sobie parasolem w utrzymaniu równowagi. W oddali ostrzyła się wieżyczka kościoła, właśnie zbliżała się do niej spasła, brunatna chmura, brzuchem nadziała się na szpic, pomyślałem sobie nieprzytomnie, że teraz z tego brzucha wypłynie może coś wstrętnego. Ale nic takiego się nie stało, tylko ksiądz wskazał parasolem w stronę wieżyczki i powiedział: „O, tam jest nasz kościół“. Grzeszczeszyn zapytał, gdzie, ale właśnie tam już nic nie było widać, bo chmury zakryły. Kiedy jest niepogoda i kiedy się widzi nieskończoną czerwoną budowlę i obok poukładane cegły, a wokół jakieś strużyny i wogóle nieporządek, to jest to widok nieprzyjemny i nadzwyczaj nudny. Kolegjum było, owszem — solidne, postawne, miało być kiedyś skończone. Obchodziliśmy wokół to kolegjum, ksiądz nam tłumaczył gdzie co będzie, bronił ręką kapelusza przed wiatrem, wyjaśniał ile brak cegieł, wszystko to było bardzo ludzkie, istotne — ale dla mnie obce i nieciekawe, przyznaję się do tego rzetelnie. W pobliżu stały jakieś domki, stamtąd z okien wyglądały — prawdę mówię — upiorne twarzyczki kobiece, obserwujące nas z chłodną bezmyślną ciekawością.
— No to teraz pójdziemy do sióstr — powiedział raptownie ksiądz.
Lecz nie, społecznik-Grzeszczeszyn polecił sobie obliczyć ile jeszcze potrzeba pieniędzy na ukończenie gmachu, on zrobi składkę, tak, on napewno przyczyni się, aby było jaknajlepiej. Już w Kurytybie słyszałem cośniecoś, że Grzeszczeszyn jest bardzo ubogi, że właściwie jest to człowiek bez znaczenia.
I teraz zatrzymuje nas na deszczu. Więc ksiądz zaraz obliczy, nie ma ołówka, daję mu ten ołówek — oblicza.
Grzeszczeszyn ma twarz skupioną powiedziałbym — cierpiącą.
— Potrzebaby jeszcze ze sto dwadzieścia tysięcy milrejsów — mówi ksiądz.
— No, tak… to się jakoś zrobi — powiada Grzeszczeszyn.
Idziemy do sióstr, widać poruszenie twarzyczek w oknach.
Grzeszczeszyn obiecuje przysłać nasiona morwy: trzeba, aby ten placyk nie był taki pusty. W drzwiach witają nas dwie siostry — smutne ptaki w czepcach. Siadamy w pachnącym czystą stęchliznę pokoiku — znów się mówi o morwach — przyśle je Grzeszczeszyn, napewno przyśle. Ksiądz siedzi — zuchowato czerwony na twarzy naprzeciw jednej z sióstr.
— Dowidzenia, szczęśliwej podróży, tylko niech pan nie zapomni o morwach, panie Grzeszczeszyn!
Ksiądz wyszedł z nami, żegnamy się na rozstaju, z uśmieszkarmi jak szkiełka na twarzy. Oglądam się za księdzem: wiatr miota jego sutanną, ksiądz zatacza się zdziebko, czarny jest, parasol nad nim czarny — dziwny sprzęt w rękach człowieka. Biorę Grzeszczeszyna pod rękę i mówię mu coś o przeproszeniu, że się uniosłem, że jestem nerwowy. Powiada:
— Głupstwo, tego nie było, tego się nie pamięta, chodźmy prędko, bo się spóźnimy na obiad.
Częstuje mnie papierosem, jest dobry, wybaczył mi.
Jemy teraz obiad u sympatycznych Marjankowskich. Opowiadam jakie na mnie zrobiły wrażenie dzisiejsze wizyty, opowiadam ja, bo Marjankowski mnie o to pyta. Mówię, że to wszystko jest może interesujące dla tutejszych ludzi, ale dla człowieka, który świeżo przyjedzie z Europy, bardzo szare, małe i ubożuchne. Że przytem dręczy mnie niepogoda, że tutejsze deszcze są dziwnie posępne, tęskliwe. Mówię o wizycie u sióstr, że ksiądz zachowuje się tam tak swobodnie, że bardzo po męsku…
— Bo przecież żyje z mniejszą — mówi Marjankowski poważnie.
Patrzę na Grzeszczeszyna, ale on się za czemś ogląda, wreszcie powiada, że mu potrzebna jest sól, że lubi słono. Marjankowski mówi dalej:
— Wie pan, ja tu niby z nim, jak to się mówi, walczę. I nie wypadałoby mi o nim źle się wyrażać, zwłaszcza o jego prywatnych historjach. Ale ten jego stosunek z przełożoną jest wszystkim wiadomy. Ludzie tutaj są tacy, że się szybko do największych dziwactw przyzwyczajają i lubią spokój. On przy tem wszystkiem jest zdecydowany alkoholik, często zdarza mu się mszę odprawiać po pijanemu, raz nawet zatoczył się z monstrancją przy ołtarzu. Chodzi sobie często do tych sióstr, one mu tam warzą różne nalewki, śpiewają mu — żyją sobie dość
dobrze, tak pospołu. Widzi pan, ja jestem człowiek młody, muszę się wyżyć, mam dużo energji, czytam Russella, czytam Boya — oni mnie nauczyli co to jest człowiek, świat wali naprzód jak wściekły, a tu taki lump w sutannie robi sobie z ludności stado owiec, rzeczywiście pasterz. Teraz to się trochę po moim przyjeździe zmieniło, ale dawniej to przecież on ze swego stolca kapłańskiego zbierał masę pieniędzy, i gdy się w tem zorjentowałem, to aż mi się niedobrze zrobiło, tak ludzie byli nim otumanieni. Sprowadziłem księdza narodowego,
ten znowuż tuman i niedołęga — ot, ksiądz bez praktyki. No, o tyle jest potrzebny, że chrzty i pogrzeby robi za darmo. Ludzie zaczynają się trochę orjentować. Grzywa robi nagwałt kolegjum, oczywiście poto, aby umocnić swoje wpływy. Kolonja jest bogata, udało mu się zebrać trochę pieniędzy — ale teraz koniec, zabrakło. Teraz tak trzebaby wykombinować, żebyśmy my ukończyli to kolegjum, żeby ostatnie słowo zostało przy nas. No, robi się cośniecoś — zobaczymy co będzie dalej. Pobędzie pan tu w Brazylji nieco dłużej, to się pan zorjentuje we wszystkiem. Chorobą i pasorzytem naszych kolonij tutaj jest ksiądz-misjonarz. Wyleczy się z tego — będzie zdrowie, będzie rzetelna, twórcza i ludzka robota.
Grzeszczeszyn siedzi niemrawo uśmiechnięty, i patrzę na niego, przychodzi mi na myśl, że przecież on nie posiada za grosz wyrazu, że ta twarz nic nie mówi. Ot, dupo-twarz. Widzę, że Marjankowski nie ma właściwie wyraźnego stosunku do niego, traktuje go jakoś niepewnie. No, ale dosyć już o tym Grzeszczeszynie, postać ta korci mnie bardzo, i ciągle się nią interesuję. Wstajemy od stołu i w sali towarzystwa Marjankowski nakręca patefon. Żałosne melodje kaboklerskie snują się między nami, wytwarzają nastrój banalnej lecz przyjemnej tęsknoty, pobudzają umysł do wspomnień o kraju, zdają się łączyć ze szmerem kropel na szybach, niesposób się z tego otrząsnąć, choć się wie, że jest to bardzo naiwne.
Potem gramy w preferansa. Grzeszczeszyn znów nam się ukazuje. — On przecież tyle nie licytował… a to mu się nie dorzuciło do koloru. — Czego pan wistuje, jak pan nic nie ma, bylibyśmy go położyli…
Rano pokazało się słońce w Iraty, ale deszcz pada ciągle — nie przeszkadzają sobie wzajemnie. Ciągle nie możemy jechać dalej, nie ma na czem, drogi rozmokły. Pali się dużo papierosów, swoim zwyczajem zadaję dużo niedyskretnych pytań Marjankowskiego. A to jak się poznali, a czy go kocha, czy dobrze im tu razem, czy nie tęskni za krajem. Odpowiada na wszystko, dodaje jeszcze parę słów od siebie, świetna kobietka z tej pani Marjankowskiej. Wierci się koło kuchni, coś sieka, furkocze jej powiewna sukienka, Marjankowski ma przerwę w lekcjach, więc wychodzimy na plac przed dom i kropimy ze smithów do celu. Ocknięte wystrzałami, ciężko odrywają się od ziemi corvy. Wszyscy trzej dobrze strzelamy, nic sobie nie mamy do zarzucenia. Na obiad przyszła ze swej szkoły, oddalonej o cztery kilometry od Iraty, panna Genia. Budzi we mnie bardzo zdrowe, choć ordynarne pragnienia, natomiast Grzeszczeszyn robi się sentymentalny, oczka robią mu się smutne, Piotr Płaksin — psiakrew! Panna Genia pali papierosy, choć jej szkodzą, jest marlenowata, co mnie rozbycza i denerwuje. Ponieważ panna Genia jest tam, w tej swojej szkole, nauczycielką, więc Grzeszczeszyn obiecuje poprawić jej byt. On już to zrobi, że panna Genia zostanie „przeniesiona“ do Kurytyby, poco ma się w tej dziurze marnować. Ona słucha, uśmiecha się poprzez kłęby dymu, przechyla głowę dotyłu, jest troszkę oszołomiona vermouthem — najwytworniejszym trunkiem, jaki tu można dostać, jest nawet dość interesująca.
Już dość nasłuchaliśmy się patefonu, Grzeszczeszyn, roztańczony, wodzirejowaty, usiadł przyjemnie znużony na krześle, ja nie tańczyłem, bo nie umiem, panna Genia zabiera się do powrotu, musi wrócić do siebie, zanim się zrobi ciemno. Pójdzie sobie górną ścieżką, nie chce abyśmy ją odprowadzali na takie błoto. Zupełnie słusznie. Poszła, zostawiła po sobie trochę kobiecego ciepła w naszych bardzo tego spragnionych sercach. Do kolacji Marjankowski opowiada nam o strasznych zdarzeniach, jak łatwo tu, w lasach, postradać życie. Tak mnie pokrzepia na duchu do dalszej podróży. Po kolacji idziemy do kina, bo jest kino w Iraty. W sali tupią nogami postacie groźne, w wielkich kapeluszach, gryzące orzeszki i obejmujące swoje dziewczęta. Tak, tutaj już jest trochę Ameryki.
Opowiadali mi, że ludzie z lasów mają zwyczaj strzelać do antypatycznych postaci na ekranie, że właściciele kinoteatrów często zmieniają płótna. Bardzo ciekaw jestem czy też przy mnie się to zdarzy. Ale nie. Film nie jest awanturniczy, to przeróbka z operetki Abrahama: Kwiat Hawai. Dziwnie się patrzy tutaj na taki film ze śpiewami. Czy ci ludzie myślą, że to prawda o tym księciu malajskim, czy też traktują to jako bujdę? Cicho jakoś siedzą, bierze ich.
Z kina wysypujemy się jak z worka w gęstą czerń ulicy, jacyś niewykończeni wewnętrznie. Więc powstaje pomysł zabrania do domu wódki; Grzeszczeszyn ma to załatwić. Widzieliśmy jak wszedł do spelunki ziejącej na milę morderstwem, jak przy bufecie wsunął coś do kieszeni i jak wyszedł do nas zdrów i cały. Ale w domu okazało się, że Grzeszczeszyn nabył rzecz straszną, mianowicie kupił butelkę „pingi“, wódki, przy której nasz denaturat jest nektarem. Uradziliśmy, że ma to odnieść i kupić za osiem milów butelkę underbergu; jest to ziołowa, gorzka wódka, przypominająca „angielską gorzką“. Poszedł, wrócił z tą wódką i z dwiema butelkami piwa. Wypiliśmy po jednym kieliszku tego trunku, conajmniej z pięć minut trwało milczenie, wreszcie gwałtownie i nieopanowanie Grzeszczeszyn wyrzucił z siebie szereg nazwisk kobiet, które jakoby miał, potem zaśmiał się niesamowicie, wstał, uderzył pięścią w stół, wykrzyknął:
— No, lejcie jeszcze, do jasnej cholery! Dziś ja się muszę upić!
Siedzieliśmy przy stole przez chwilę oszołomieni wybuchem Grzeszczeszyna. Ja, własną ręką napełniłem mu drugi kieliszek i zanim zdążyłem nalać nam, Grzeszczeszyn wessał chciwie wódkę, krzyknął jeszcze raz: „Lać, lać dalej!“. Więc nalałem mu — a jakże — znowuż, Grzeszczeszyn i to wypił, poczem wydął swe wątłe piersi i wyrzekł zimno, ze świstem.
— Dziś mógłbym zabić człowieka.
Teraz dopiero roześmialiśmy się we troje bardzo wesoło i serdecznie. Grzeszczeszyn, nie zwracając uwagi na żonę Marjankowskiego, zaczął nam opowiadać niesłychanie drastyczne i intymne przeżycia. Wychylił się bardzo nad stół i wymówił nazwisko pewnej mężatki.
— Oho, ta! Może ją mieć każdy za piętnaście milów. Tak, panowie! A jak była rewolucja, to kto poderżnął gardło brzytwą generałowi Caio Machado? Ha, nie wiecie, to teraz się dowiecie: ja! Grzeszczeszyn, własną ręką, bo jestem nieubłagany gdy chodzi o sprawę.
Marjankowski pił właśnie piwo i parsknął tak śmiechem, że opryskał nam głowy.
— Ależ panie, przecież Caio Machado żyje, siedzi w Sao Paulo!
— To może brat tamtego, czy co u licha — wyszeptał ponuro Grzeszczeszyn. — E, zresztę bierz was djabli, upiłem się jak rzemieślnik. Głupstwo, tańczmy, grajmy — kto wie, co człowieka może jutro spotkać!
Przeszliśmy do sali, Grzeszczeszyn szalał, tańczył sam przy dźwiękach „Śmierci Azy“. Wychyliliśmy się na chwilę z Marjankowskim przez okno, aby zobaczyć jaka pogoda zapowiada się na jutro, gdy raptem usłyszeliśmy za sobą pisk pani Marjankowskiej; obróciliśmy się i zobaczyliśmy pochylonego Grzeszczeszyna jak biegł szczypiąc palcami powietrze za łydkami niewiasty. Usadowiliśmy Grzeszczeszyna na krześle, zanosząc się od śmiechu. Mruczał coś o swem parszywem życiu i konieczności zrobienia czegoś wielkiego. Potem wstał, wyjął z kieszeni pomarańczę, — zdziwiło nas to, że nosił w kieszeni taką wielką pomarańczę — rozdarł ją palcami i zjadł łapczywie po pijacku.
Tak nas ciągle absorbował sobą, że ciągle byliśmy tylko nim zajęci. Siedzieliśmy teraz sennie, przeglądając pisma. Grzeszczeszyn wstał powoli z twarzą bladą i zdumioną, szybko podszedł do okna, otworzył je i zwisł tam jak szmata, w okropnych, przejmujących torsjach. Wynieśliśmy się do drugiego pokoju, Marjankowska zaczęła słać łóżko, a myśmy patrzyli sobie w oczy i bardzo serdecznie zanosiliśmy się od śmiechu.
Postać Grzeszczęszyna zjawiła się przed nami niby duch. Trzymał rękę na sercu i wyszeptał grobowo:
— Pomarańcza mi zaszkodziła. Patrzył na nas przez chwilę badawczo, jakie też wrażenie sprawiła na nas diagnoza. Po chwili powiedział jeszcze: Słusznie mówią Brazyljanie; pomarańcza jest rano złotem, w południe srebrem, a wieczorem zgubą. Idę spać.
Poszedł. Rozmawiałem jeszcze z Marjankowskim z godzinę, a kiedy poszedłem nagórę, zobaczyłem Grzeszczeszyna rozebranego i w łóżku, kolba smitha sterczała spod poduszki. Spał skulony jak embrjon, ze złą miną.
Rano wstałem z energją; myjąc się, podśpiewywałem sobie jak stary kawaler. Pogody nie było, za oknami ciekło jeszcze z nieba. Zdołu, spod podłogi dochodził mnie energiczny, kobiecy głos. Czasem słyszałem portugalskie słowa. Grzeszczeszyn spał nawznak, a może i nie spał, bo choć oczy miał zamknięte, mina jego była błoga, jakby wsłuchana w coś — marząca. Schodząc nadół, wypadało mi przejść przez salę szkolną z dzieciakami w ławkach wpatrzonemi w tablicę. Przy tablicy stała bardzo ładna panna, brunetka w białym, lekarskim płaszczu. Rysowała coś na tablicy i objaśniała w języku portugalskim. Skłoniłem się i poszedłem do kuchni, przywitałem się z panią Marjankowską i zapytałem, kto jest ta panna. Wyjaśniła mi, że to nauczycielka, Brazyljanka pochodzenia polskiego. W każdej polskiej szkole musi być wykładowca w języku portugalskim. Pijąc kawę wspomniałem o wczorajszym, wesołym wieczorze, pogawędziliśmy trochę o pogodzie, powiedziałem kilka słów na temat kłopotu, jaki im sprawiamy sobą, otrzymałem zapewnienie, że na tej pustce jest to raczej dla nich tylko przyjemność, poczem wyszedłem przed dom, ale zaraz przejęła mnie wilgotna mgła, więc stanąłem w drzwiach i paląc papierosa, z rękami w kieszeniach przewałkoniłem tak z dziesięć minut. Znów mnie ogarnęła nuda, przeszedłem przez salę, zerknąłem w stronę nauczycielki, powtórzyłem sobie jeszcze raz w myślach, że jest ładna, i przemierzywszy trzeszczące schody, wszedłem do pokoju. Grzeszczeszyn jeszcze leżał, palił papierosa, a na mój widok poruszył się w łóżku kokieteryjnie, wstydliwie. Powiedziałem mu dzieńdobry, posterczałem trochę w oknie, bo Grzeszczeszyn zaraz odezwał się do mnie tonem kapryśnej wymówki:
— Zamknij pan okno, bo przecież zimno, Jezusmarja!
Usiadłem na swojem łóżku i zacząłem przewracać kartki geografji portugalskiej, którą wiozłem ze sobą. Nadole brzmiały powolne i mocne słowa dziewczyny. Grzeszczeszyn uniósł na łóżku i powiedział:
— Panie, niech pan zejdzie nadół i powie tej nauczycielce co tam uczy, żeby tu do mnie przyszła, niech pan powie, że do Grzeszczeszyna, to ona już będzie wiedziała. Niech przerwie lekcje. A pan niech tu nie wchodzi z pół godziny, niech pan połazi trochę po mieście...
Odłożyłem książkę na bok, wstałem i podszedłem wolno do łóżka Grzeszczeszyna. Z początku uśmiechał się z wysuniętym językiem, ale na widok mojej miny, posunął się do ściany, podciągnął kołdrę pod szyję i wyszeptał:
— No co...
Zatrzymałem się nad nim i chwilę patrzyłem jak na robaka. Widziałem, że zbladł i nerwowo wpatrywał się we mnie. Powiedział cicho:
— Ojej, jaki pan dziwny, co panu szkodzi...
Przecież nie będę go bił, bo jakże bić takie paskudztwo. Odwróciłem się w milczeniu i poszedłem ku drzwiom. Dogoniły mnie słowa:
— Powiedz jej pan, powiedz! nie bądź pan ten co ryje...
Kiedy przechodziłem obok niej po raz trzeci, spojrzała na mnie dość ostro i zaraz odwróciła się. Mruknąłem po portugalsku coś w rodzaju przeproszenia. Do obiadu włóczyłem się w pobliżu domu z obrzydliwem samopoczuciem, w czasie jedzenia wyraziłem zniecierpliwienie w związku z przymusowym postojem tutaj. Marjankowski odpowiedział mi, że w Brazylji używa się ciągle słowa „paciencia“ — „cierpliwości“! Jakoś mnie uspokoili, ględziło się o tem i owem, w pewnej chwili weszła znajoma mi od rana nauczycielka, przywitała się z nami wesoło, do mnie powiedziała: „A, to pan tak ciągle w tę i nazad“... Grzeszczeszyn zaczął się jej przypominać, że byli razem na kursach w Kurytybie. Nie pamięta go, nie może go sobie przypomnieć. Odwołała nabok Marjankowską, bo przyszła w interesie. Znów całe popołudnie graliśmy w preferansa, przy kolacji mówiło się wiele o Sowietach, ale to wszystko było wodniste, bez humoru. Toteż wcześnie poszliśmy spać. Leżeliśmy już w łóżkach, w głowie tłukły mi się idjotyczne myśli, coś tak bez sensu, że aż brzydziłem się samym sobą. Przytem wwiercały mi się do ucha obleśne słowa Grzeszczeszyna:
—... a raz miałem jedną malarkę w Częstochowie — żyłem z nią — wie pan... Namalowała raz mój portret w smokingu i obtoczyła mnie namalowanemi nagiemi kobietami... to ja jej mówię: „Coś ty Nenka zwarjowała, przecież jakże ja to komu pokażę... taką nieprzyzwoitość“... No to ona zmalowała te baby... Tak, mówię, to teraz rozumiem... bo tylko powiedz pan...
Wcześnie rano obudził nas Marjankowski z wiadomością, że Hessel przysłał karosę, która jedzie do Prudentopolis. Pokój pełen był słońca, jasności, pogody. Nadole czekał na nas rudy Ukrainiec, handlarz owoców, ze swoją karosą. Siedem drzemiących mułów i jeden koń stało w zaprzęgu. Karosa była szeroka, miała płócienny dach — cygańska buda na czterech kołach. Z ochotą zbierałem swoje drobiazgi, uradowany pogodą i ruszeniem nareszcie z miejsca. Pożegnaliśmy się z Marjankowskimi, powiedziało się trochę słów na temat ich gościnności, umówiliśmy się z karośnikiem co do opłaty za przejazd, po dziesięć milreisów od osoby, i muły leniwie ruszyły. Z piętnaście minut jechaliśmy przez miasto. Iraty naskutek rozstania z niem wydało mi się milsze, pogodniejsze, takie sobie ciche, prowincjonalne miasteczko. Droga nieco podeschła, była czerwona i tłusta. Leżałem na deskach, trzęsło mną jak worem, sielankowo gryzłem sobie jakąś trawkę. Grzeszczeszyn siedział obok Ukraińca, który mu opowiadał, że przywiózł tysiąc pomarańcz, nie mógł ich sprzedać, wreszcie sprzedał je wendziarzowi za dwadzieścia milów. Stracił, my pokryliśmy mu tę stratę. Jakieś cztery kilometry za miastem, Grzeszczeszyn poprosił aby chwilę poczekać na niego, sam pobiegł do pełnego wrzasków dziecięcych budynku, przywitał się tam na ganku z wiotką postacią kobiecą, chwilę stali, on coś zapisał, potem ona odprowadziła go do furtki, i teraz zobaczyłem pannę Genię. Kiwnęła do mnie ręką, przechyliła głowę z leniwym uśmiechem na twarzy. Kiedyśmy ruszyli, patrzyłem na nią, w jej błękitne oczy pełne uśpionych, dziewczęcych tęsknot. Odwróciłem się i spotkałem tuż za sobą zmętniałe i kleiste oczka Grzeszczeszyna, wpatrzone we mnie ze śmieszną badawczością.
— Ja ją kocham, tę pannę Genię — wyszeptał spierzchniętemi wargami.
Wyraz twarzy miał idjotyczny, jego wyznanie obruszyło mnie. Czyż myśli — dureń — że mnie to cokolwiek obchodzi. I mówi mi takie rzeczy w tej karosie, w Brazylji, w słońcu. Potnik — psiakrew! Robił na mnie wrażenie starego potnika.
Jechało się tak po cygańsku, wesoło. Ukrainiec wykrzykiwał, nie miał nawet bata, bo w Brazylji rzadko się używa bata; muły wcaleby od tego prędzej nie biegły; lubią się wlec powoli. Czasem, z górki, ruszały trochę prędzej. Droga była dość szeroka, zarosła po obu stronach drzewkami splątanemi z krzewami i trzciną — takuarą. Ciągle jeszcze było mało egzotyzmu, czasem samotna palma. Mijały nas czasem wlokące się ciężko karosy, pozostawiając na mnie atmosferę nużącej, powolnej podróży, zaniku energji. Powożący kabokle byli przeważnie w portkach tylko i koszuli, w wielkich, słomianych kapeluszach na głowie. Styłu, za pasem tkwił długi czasem na łokieć nóż — fakon. Pozdrawiali nas skinieniem głowy, czasem który powiedział „bom dia“. Po dwóch godzinach jazdy, zatrzymaliśmy się przed przydrożną wendą. Ukrainiec kupił milji — kukurydzy dla koni, zaprosił nas do środka i wendziarz postawił przed nami półszklanki wódki z błękitnym kolorkiem nafty. Pijcie, powiedział do mnie Ukrainiec. Popatrzyłem z determinacją na szklankę, słyszałem, że to wielka obraza odmówić wypicia, przytem przyszło mi na myśl, że widać wendziarz nie ma więcej szklanek, trzeba więc ją opróżnić. Wychyliłem całą dozę straszliwego trunku i chwilę trwałem niemy, ogłupiały. Posłyszałem za sobą śmiech wendziarza, podniosłem głowę i spotkałem się z groźną miną Ukraińca. Grzeszczeszyn zaczął mu gwałtownie coś wyjaśniać, że jestem tu od niedawna, że wiele rzeczy jeszcze nie wiem. Potem zwrócił się do mnie ze słowami, że zrobiłem głupstwo, bo tutaj wódkę piją wszyscy z jednej szklanki, Ukrainiec nas zaprosił, mam go przeprosić. Zrozumiał, roześmiał się, kazał podać nową porcję, wypili i wleźli do karosy. Idjotyczny jakiś wypadek. Brr!
Śmieszny truchcik, na jaki się zdobywają muły, to chyba największy ich wysiłek. Naogół jedziemy wolno w zaczynającym się skwarze. Miejscami przejeżdżamy obok spalonych obszarów, t. zw. ros. Tę rabunkową gospodarkę powoduje ilość i taniość ziemi w Brazylji. Rolnik tutejszy rzadko karczuje i pługiem uprawia ziemię. Nacina foisą — wyostrzonem żelazem, umocowanem na kiju, — zarośla, pozostawiając tylko co większe drzewa, następnie podpala to wszystko. Zarośla‑krzewy, t. zw. capoeira, podcięte i wysuszone, palą się z trzaskiem i panonadą pękającej od ognia takuary[5], w brunatnych kłębach dymu migają czerwone płachty ognia. Bój, piekło. Na czarnej i nasyconej zwęgloną roślinnością ziemi sterczą kalekie kikuty opalonych drzew. Na tem pogorzelisku kolonista wykopuje w ziemi dołki i prymitywnie, ręką, sadzi w nich nasiona kukurydzy, fiżonu (fasoli), żyta i jeszcze innych trudnych mi w tej chwili do wyliczenia płodów rolnych. Mijając te żałosne, śmiertelne obszary, widzimy budzące się na nich nowe życie: zielone krzaczki przyszłych plonów. Czasem wśród ciemnej gęstwy dalekich lasów widać jasną plamę żyta czy pszenicy. Te czarne placki nagiej ziemi pośród skołtunionej flory brazylijskiej sprawiają wrażenie jakiejś paskudnej choroby, która niszczy bujną czuprynę puszcz i zarośli. Po obu stronach drogi teren staje się coraz dzikszy, daleko ciemnieją posępne, obrosłe lasem wzgórza. Coraz częściej zrywają się spośród gałęzi drzew stadka, to znów po dwie i trzy — papugi; wrzeszczą brzydko, trzepocąc szybko skrzydłami. Czasem przesunie się przed oczami masywny krzak banana z kiścią zielonych owoców. U końca tej kiści coś do złudzenia przypominające serce, ciemnoczerwone, matowe. Serce ofiarne.
Słońce grzeje duszno, nie widać go wyraźnie na niebie, różowieje bezkształtną, chorowitą plamę na tle wyblakłego i bez chmur oblicza niebios. Dzwonki, poruszane szyjami ciągnących nas bydląt, tną nerwowo powietrze. Trochę leżę, to znów siadam, jest mi gorąco, rozsadza mnie coś odwewnątrz, czuję w sobie jakieś jady. Tak podle zresztą miewam się już od paru miesięcy, powiadają że to aklimatyzacja. Ospowata twarz Grzeszczeszyna także pokryła się kroplami potu, wygląda teraz kostropato, niechlujnie. Jest zajęty rozmową z Ukraińcem, ciągle coś mówi, wypytuje. Rozmyślam o czasie, cóż to za bujda straszliwa wymyślona przez nas, przecież to nic nie znaczy, raz za krótko, raz za długo, teraz naprzykład dłuży mi się w lepką, nieskończoną nitkę, tu na tym wozie. We łbie mam wodę, myślę bzdury. Poco ja teraz jadę? Co ja tu robię? Co to za zajęcie dla mnie obijać się w tej budzie na kołach. Co! Wojna! Ucieczka! Muszę, do jasnej cholery!
Widać muszę, skoro jadę. Lecz żaden ze mnie dzielny podróżnik. Histeryczna, warszawska, kawiarniana wywłoka!
Odwraca do nas swoją czerwoną twarz Ukrainiec i radzi, żeby zostawić broń, jaką mamy, u księdza w Prudentopolis, bo tam dokąd jedziemy, aż do Hervalzinho, — krąży lotna policja z Benjaminem Branco naczele, odbiera wszystkim broń, obija pyski szikotami[6] i wyłapuje zastarzałych bandytów, takich, co to kilka lat temu kogoś ukatrupili, i teraz nareszcie policja się do nich wybrała. Grzeszczeszyn odpowiada, że bardzoby chciał się z tymi facetami spotkać, toby było dopiero pierwszorzędne poznajomienie, już oni prosiliby Boga, aby on tej broni nie wyjmował: „Mowy niema, nie rozstaję si ze swoim smithem‑pewniakiem“. Tak mówi Grzeszczeszyn, człowiek odważny, zaprawiony w tutejszem życiu. Ale we mnie coś się dzieje po słowach Ukraińca, niedobrze się ożywiam, chwyta mnie wstrętny lęk przed tem, co mnie spotka, bo zgóry wiem, że broni nie oddam, bo w Brazylji nikomu nie oddaje się broni, po takiem czemś i tak się odrazu dostaje kulą w łeb, i to z własnego rewolweru. Droga robi się nagle wściekle interesująca, wszystko jakoś wyplastyczniało. Zaczynam dużo i szybko myśleć. Słowo „wracać“ staje się dla mnie nagle bardzo istotne, otula mi głowę, nagli. Grzeszczeszyn gwiżdże, przesłania oczy dłonią i mówi: „Hej, jakież to żyto wspaniałe widzę“. Udam, że się rozchorowałem i wrócę. Takie straszne spotkanie, już widzę: otaczają nas... Nie, nie mogę przecież oddać broni, więc co? Strzelam, pakuję cały magazyn, ich jest więcej, koniec ze mną, ciągną za nogi i w capoeirę, tam gniję, rozdziobią mnie corvy. Ja się tu męczę, a to bydlę gwiżdże. Jakże mu powiem, że chcę wrócić, domyśli się tchórzostwa. Ale to nie tchórzostwo, to lęk przed sytuacją tego spotkania, przed obrzydliwą, idjotyczną śmiercią. Kładę się, rozklejony zupełnie i wiję się pod świdrem ohydnego lęku. I to jeszcze tak dostać parę kul w tym upale, w tym żarze, gdzieś na pustej drodze. Nie, ale nie wrócę. Komu innemu wyraziłbym chęć powrotu, ale Grzeszczeszynowi nie. Jadę dalej.
Karosa[7] zatrzymuje się przed domkiem bez szyb, z samemi tylko okiennicami. Tamci schodzą, wołają mnie abym szedł na szimaron. Zwlekam się z wozu, nieomal, że sam siebie biorę na ręce, czuję pełny ciężar swych osiemdziesięciu kilo. Jestem mokry od gorąca, tak zdenerwowanym można być w chłodny, deszczowy dzień, ale teraz jest to okropne. Wchodzimy do izby czystej, przewiewnej, do warsztatu krawca, gdzie dwóch chuderlawych ludzi pracuje, jeden siedzi na stole i podszywa podszewką marynarkę, a drugi prasuje spodnie przez mokrą szmatę. Siadamy, zaraz wyjaśnia się, że krawiec‑właściciel, to żydek z Łodzi, który przyjechał tu przed trzema laty. Założył sobie warsztat krawiecki. Tutaj, w tej dziczy. Nic się nie boi? Jaką ma klientelę? Różni; kabokle, koloniści w przejeździe zamawiają u niego ubrania. Zaczyna mnie chciwie wypytywać, odpowiadam, zwolna opada ze mnie to co przeżyłem tam, w wozie. Gadam jak najęty, zaspokajam cały jego trzyletni głód nowin. Przynoszą kuję, bombę i czajniczek z gotowaną wodą. Kuja, to okrągłe naczynie drewniane, duże jak garść, bomba, to metalowa rurka, przez którą pije się szimaron, bardzo ważny napój w całej Brazylji. Suszone i tłuczone liście z drzewa hervowego sypie się do kui z umieszczoną w niej bombą, zalewa się wrzątkiem i trzymając to wszystko jak fajkę pije się szimaron. Do tego napoju trzeba się przyzwyczaić: jest to gorąca, piekąca gorycz. Dawniej nie mogłem tego pić, ale teraz coś mi się odmieniło, piję z przyjemnością czuję, że mnie ochładza i podnieca. Kuja z szimaronem idzie z rąk do rąk, wkoło. W Brazylji, przeważnie w lasach, przyjmuje się tem gości, pije się w czasie wieczornych pogawędek, Jest to środek lekko podniecający, czyni myśl jaśniejszą. Jakoby nie jest szkodliwy. Przykro jest może pić po kimś, ale sczasem człowiek się przyzwyczaja, właśnie ja teraz, u tego krawca czułem, że będę pił często szimaron.
Popiliśmy tego szimaronu może z pół godziny, opowiedziałem krawcowi wszystko co wiem z ostatnich lat o Polsce, Ukrainiec przymierzył w czasie poprzedniego przejazdu zamówioną marynarkę, coś tam zapłacił, pożegnaliśmy się i ruszyliśmy dalej. Szimaron stłumił mój niepokój w związku z Benjaminem Branco, teraz bałem się tylko troszeczkę, lekkomyślnie rozmyślałem, że może się uda jakoś z tego wymigać. Jechaliśmy nieco prędzej niż poprzednio, zrobiło się trochę chłodniej, słońce było okrągłe, białe i niewyraźne jak lampa z matowym kloszem, świecąca się w biały dzień. Jadąc tak, odczuwałem od dłuższego czasu pewną dziwność mieszaniny dźwięku i wspomnienia. Teraz zaczęło mnie to uporczywie prześladować. Wreszcie chwyciłem: to te dzwonki u mułów! Dziwne, bo taki żar, a przecież to takie zimowe. Tak dźwięczą dzwonki, gdy trochę zmęczone konie ciągną sanie z Zakopanego do Kuźnic. Na tej czerwonej, brazylijskiej drodze, w sennej spiekocie, jest to doznanie niedobre i niemiłe. Godziny zdają się wkręcać w szprychy kół leniwie, niechętnie. Grzeszczeszyn umilkł, ciągle teraz coś notuje. Rzadko się kogoś spotyka, pejzaż jednostajny; kapuejra, czasem palma, rzadko papugi, rzadziej inny ptak. Zmierzch następuje bardzo szybko, słońce straciłem z oczu w ciągu dwu może minut, opadło krwistym kręgiem za jakieś wzgórze. Otumaniony zmęczeniem kiwam się w mroku. W pewnej chwili zamajaczyły odległe światełka. Ukrainiec zapytał się Grzeszczeszyna dokąd ma zajechać — „Do księdza proboszcza, na plebanję“ — odrzekł mu sennie.
Karosa stanęła przed plebanją. Na oświetlonym ganku pojawiła się szczupła postać w czerni, otoczona kilkoma poszczekującemi psami. Zbliżyliśmy się do siebie, był to ksiądz, chudy, o chorowitej twarzy, z głową jak szczotka, bo czesał się na jeża. Stał pochylony, z lewą ręką wtyle, gdzieś tam za sutanną, i przyglądał się nam. Rozpoznał Grzeszczeszyna i powitał go głosem skrzypiącego na wietrze okna. Do mnie podszedł blisko, twarz w moją brodę, bo był niższy, tchnął mi w nos niezdrowo, szybko pomyślałem, że jest chory na żołądek, i wyskrzypiał:
— A to kto znowu?
— To literat z Polski, przyjechał aby się zapoznać z życiem w Brazylji — wyjaśnił Grzeszczeszyn, powiedział przytem moje nazwisko.
— A! literat zapoznać się... no to chodźcie do środka... Pisarz, pwieściopisarz... zaraz tu nam co napisze... Patrzcie... przyjechał... zapoznać się... Juści... juści...
Wykrzykiwał tak sobie przez drogę, czułem w tem wykrzykiwaniu charakterystyczne ustosunkowanie się chlebożercy do artysty: mieszanina pogardy, podziwu, pobłażliwości, niezrozumienia i jeszcze tam czegoś. Z żalem pomyślałem, że nie jest to sobie taki ksiądz z brzuchem, wesoły lubiący wypić i zakąsić, pożartować trochę. Grzeszczeszyn znów zachowywał się dziwnie. Kręcił się koło księżych bioder, patrzył mu w oczy, pochylony, potakujący. Z miejsca jak tylko usiedliśmy w zatęchłym gabineciku, Grzeszczeszyn napomknął o nasionach morwy, pogadali trochę na ten temat, potem obaj tak się pogrążyli w rozmowie, w plotkach, że jakie dwie godziny już nie ja ale zwłoki moje siedziały na krześle. Wreszcie ksiądz spojrzał na mnie i złożył ręce:
— Więc powieściopisarz... Juści, juści... pisze, drukuje i potem ludzie czytają... Jejej! — No to chodźmy co zjeść!
Zaczynają mi się jawić różne wesołe obrazki w związku z Benjaminem Branco. Jedziemy, daleko widać grupkę ludzi, już są przy nas, krótka rozmowa, strzelanina i najgorsze, co mnie prześladuje, to zaciąganie mojego trupa w zarośla. Do pokoju wpada nagle wściekłe wietrzysko, za oknami dzieje się jakaś atmosferyczna awantura. Wyskakuję z łóżka i biegnę do okna, wychylam się, pakuję głowę w gęstą ciemnię. Ryk wiatru tasuje się z błyskawicami, zaczynają walić pioruny, i obfita, brazylijska burza ryczy nad miasteczkiem. Rzęsisty prysznic siecze z nieba, wszystko się kłębi, piekli i hałasuje. Trwa to ze trzy minuty, potem pyzata gęba księżyca wyłania się nad moją głową, i wszystko w porządku. Cisza. Kładę się. Zasypiam.
Koło szóstej zrana budzę się, siadam i patrzę na przeciwległe łóżko. Śpi tam Grzeszczeszyn, wogóle ma cechy sera francuskiego, jakiegoś „camembert“ albo „brie“. Znów zasypiam i budzę się o siódmej. Łóżko Grzeszczeszyna próżne niema go. Ubieram się i schodzę nadół. Gospodyni mówi, że ksiądz poszedł do kościoła razem z Grzeszczeszynem. Pogoda jest jakaś wiotka bez wyrazu. Ciepło, ale bez słońca, wiatr gna postrzępione chmury. Całe Prudentopolis mam przed sobą, Rzadkie domy, łączki między niemi. Na dachach sterczą nieruchomo corvy. Ludzi nie widać zupełnie, trochę kur i kilka czarnych świń. Miasteczko nieładne ale przyjemne. Spokój. Do kościoła jest blisko. Włażę do wnętrza, staję w kącie i rozglądam się. Ksiądz odprawia mszę, twarz ma jakby narysowaną na murze, czasem złoży ręce, wzniesie je. Pracuje dość szybko. Może ze dwadzieścia osób siedzi w ławkach, są to jacyś kabokle, większość kobiet. Przypatrują się badawczo księdzu, śledzą w milczeniu każdy jego ruch. Domyślam się, że jest to rodzina zmarłego za którego odprawia się mszę, albo też ci ludzie zakupili mszę na deszcz, może w ich okolicy oddawna nie było deszczu. Grzeszczeszyn też siedzi między nimi. Nikt mu nie umarł, nie potrzebuje deszczu przyszedł z księdzem i czeka pewnie aż skończy. Co do tych mszy deszczowych, opowiadano mi kiedyś, że w pewnej miejscowości kilku kabokli złożyło się i dali na mszę deszczową. Ale deszcz upadł wcześniej, przed mszą, więc poszli odbierać pieniądze i w rezultacie obili księdza, bo im nie chciał oddać. Klął ich potem z ambony. Nie jest więc tak świetny los sługi Bożego w Brazylji.
Wyszedłem na palcach z kościoła, stanąłem sobie na gołym placyku w środku miasteczka i rozglądałem się po świecie. Wokół bezbrzeżnie smutne pinjory, wysokopienne, z kręgiem wyciągniętych błagalnie ku niebu gałęzi u samego czuba. W wietrznej szarości na widnokręgu w jednem miejscu, samotny pinjor tworzył wielką i równą literę T. Łażąc po tym placyku poczułem się nagle ogromnie sieroco i samotnie. Opadła mnie przytem wściekła tęsknota, porównałem martwotę brazylijską z pełnym dziwnego czaru smętkiem naszych pól i lasów nawet w takie niepogodne dni. Obliczyłem, że teraz jest tutaj ósma, więc w Polsce dwunasta. Co się tam dzieje? Zaczęły mnie gnębić różne przypomnienia, więc polazłem do plebanji, pomówiłem trochę z gospodynią, palcami zatrzepotałem przed dwiema oswojonemi papugami, pies milczkiem i styłu uszczypnął zębami cholewę mego buta, dość długo w związku z tem mówiłem z gospodynią, potem tamci dwaj przyszli z kościoła, wypiliśmy kawę, zaraz poszedłem nagórę i zwaliłem się na łóżko, pełen wstrętu do wszystkiego co mnie otaczało.
Słyszę jak nadole Grzeszczeszyn wałkuje z księdzem sprawę dalszej jazdy. Od czasu do czasu zajadle społecznikują, i co chwila Grzeszczeszyn swoje: „Bo jeszcze złapie nas tu deszcz i będziemy ciężarem dla księdza“. Z dziesięć razy to powtórzył. Wkońcu obaj gdzieś wyszli, potem wrócili, znów mówili o pólkach doświadczalnych, o spadku cen na hervę...
Zawołali mnie na obiad. Dalej zawiezie nas kolonista, Polak, niejaki Jonczyn. Do obiadu dostajemy pomarańczowe wino, wypijam odrazu cały kieliszek, robi mi się jaśniej na duszy. Po jadle łazi mnóstwo much, ksiądz łapie je dłonią, robi to z wprawą i mówi: „A, co za paskudny robak!“. Te muchy są zupełnie takie same jak nasze, te domowe nieznośne takie. Przyszedł Jonczyn — przygarbione chucherko z jasnemi wąsiskami, w słomianym kapeluszu. Pocałował dobrodzieja w rękę i powiedział, że chyba nie da rady nas zawieźć, bo ma kobietę i chłopaka ze sobą, a wóz mały. Ksiądz go chwyta za ramiona, prosi i nakazuje nas zabrać, więc Jonczyn godzi się ostatecznie, idzie po wóz i po kilku minutach podjeżdża po nas. Żegnamy się, siedzimy już na wozie, ksiądz grozi mi palcem i mówi:
— Literato... pisarzu!... a nie opiścież mnie ta gdzieś... Juści... juści radbym nie był.
A, wio! Jedziemy. Żona Jonczyna ubrana jest obficie, kolorowo. Typowa chłopka z Lubelskiego. Między ojcem i matką siedzi dwunastoletni chłopak i przytrzymuje na głowie obiema rękami nowy kapelusz. Próbuję pomówić z nim trochę, ale on nie ma chęci do rozmowy. Wóz też rzeczywiście mały, ale dwa konie, co nas ciągną, są silne i wypasione. Grzeszczeszyn teraz rubaszny, wypytuje Jonczyna łaskawym tonem:
— A ileż to alkrów ziemi macie, hę? No i co... dobrze, wszystko dobrze idzie co? A chłopak do szkoły chodzi? Masz tu cukierka, nie bój się, jam w strachu. Cóż matko, dużo jeszcze macie dzieci? Co, dziewczęta… Hiho! Cztery. Ładne pewnie... no no, zajdziem do was na szimaron, to zobaczem. O moi drodzy zatrzymajcie się przed tą wendą, to sobie kupimy trochę rozmownej wody, hejże!
Zeszliśmy do wendy. Grzeszczeszyn kupił butelkę kaszasy[8], pogadaliśmy trochę z wendziarzem, Polakiem. Prosił nas, abyśmy pozdrowili jego matkę, bo będziemy pewnie przejeżdżali przez Baradarei ona ma tam też wendę, więc i tak będziemy musieli zajść. Mimo że w karosie można było leżeć i wogóle było przestronniej, wolę jednak ten wesoły, turkotliwy wózek. Jakoś lepiej odczuwa się świat niż w tamtej dusznej budzie. Wita nas teraz weselszy pejzaż, żywsza zieleń. Zwolna wjeżdżamy w kraj górzysty. Wdali czernieje martwa puszcza, nierówna wyniesiona wzgórzami i opadła dolinami, rozfalowana gęstwa. Powietrze robi się chłodne i wilgotne, przenikliwe. Grzeszczeszyn z Jonczynem pociągają z butelki, gryzą kiełbasę i tak są zagadani, że kobieta co chwila szarpie lejce w rękach męża. Siedzę zgarbiony, leniwie zagaduję chłopaka, on rzadko odpowiada, czasem się uśmiecha głupawo. Przejeżdżamy przez miasteczko Serra de Esperança, kilku kabokli gapi się na nas bezmyślnie, zaraz za miasteczkiem wyłania się łańcuch gór Serra de Esperança — mroczne i dalekie. Teraz, po obu stronach drogi spotykamy co paręset metrów kolonistów‑Polaków. Jonczyn wskazuje do kogo jaka gospodarka należy, jak się nazywa kolonista. Obszar, przez który przejeżdżamy, nazywa się Linha Parana. Spotykamy na drodze pojedyńczych ludzi, mówimy im dzieńdobry, odpowiadają nam po polsku, bez żadnego zdziwienia. Za drewnianemi ogrodzeniami t. zw. portrery, patrzą za nami ociężale rogate łby krów, konie i muły wyciągają do nas ciekawie szyje. Jest w tem wszystkiem przyjemna atmosfera spokojnego dostatku, czegoś bardzo czystego i bez blagi.
Późną nocą wjechaliśmy do zagrody Jonczynów. Z budynku ziejącego ruchomemi poblaskami wyskoczyły do nas dzieci Jonczynów, ale zaraz cofnęły się przestraszone naszym widokiem, tylko dwóch chłopów zostało wyprzęgać konie. Budynek ze światłem, to była kuchnia. Zaprowadzono nas tam. Na glinianem podwyższeniu paliło się duże ognisko pośrodku izby. Dym i tłuste kłęby kopciu waliły pod osmaloną, czarną i błyszczącą powałę, uchodziły przez kwadratowy otwór na dwór. Pod ścianami stały długie ławy, siedziały na nich z rękami na podołkach cztery dziewczyny, staruszka i mały, rozespany chłopczyk. Podaliśmy wszystkim pokolei ręce, potem usiedliśmy w kącie i długą chwilę patrzyliśmy na siebie w milczeniu. Jonczyn przyniósł węzełek, dzieci zgrupowały się wokół niego, i wśród głuchych, hamowanych pokrzyków wyciągano różne prezenty. Tylko staruszka siedziała cicho wpatrzona w ogień. Cała izba zdawała się drgać od blasków z ognia. Na uklepaną podłogę z gliny wysunął się paskudny, rudy kot z obciętym ogonem i jął bojaźliwie węszyć. Z dworu, przez próg, zaglądało kilka bardzo chudych psów z podtulonemi ogonami. Po jakim kwadransie może przypomniano sobie o nas, Jonczyn podał mi kuję z szimaronem, wszyscy, oprócz Jonczynowej, porozsiadali się po ławkach, ona tylko krzątała się koło kolacji. Milczenie przerwał Grzeszczeszyn, zagadnął najmłodszą dziewczynkę o jej imię. Odpowiedziała mu, że się nazywa Franciszka. „Aha, Szikinja“[9]? No to masz tu trochę cukierków. Tylko podziel się ze wszystkimi“. Dziewczynka poczęła dzielić cukierki, rodzeństwo poszturchiwało ją i kpiło. Wszyscy czuliśmy się sztucznie, przypływy dymu gryzły w oczy, nie było o czem mówić, byliśmy pomęczeni. Staruszka coś tam sobie osobno uwarzyła przy ogniu, z półeczki w wzięła łyżkę i jadła samotnie, powoli. Trzy duże, dorosłe dziewczyny w przyciasnych sukienkach ssały cukierki, czasem coś szeptały sobie, chichocąc. Jonczyn coraz śmielej zaczął nas wypytywać dokąd i poco jedziemy. Żywo rozprawiał z nim Grzeszczeszyn, zaczepiał dziewczęta, był niepożyty. Staruszka umyła swoje naczynia i powiedziała:
— A tam w Polsce to ponoć zliwa była okropna... Boże, Boże... siła narodu się namarnowało? Ponoć cmentarze zmyło, groby spłukało, że aż umarłe prądy niosły, i truchły i wszelki sprzęt mogilny... Ot, i kara spadła na tamtych nieszczęśników... Boże mój, Boże!
Skuliła się żałośnie pijąc szimaron, tkwiła posępnie i nieruchomo w czerwieni buzującego ognia. Grzeszczeszyn cośniecoś jeszcze jej dopowiedział, podniósł grozę nieszczęścia. Jonczyn powiedział, że jeździli po kolonjach i składki zbierali na powodzian. Mówili jeszcze długo o tem, aż Jonczynowa zawołała nas do drugiej chałupy, na kolację. W czystej, obszernej izbie, pełnej obrazków świętych na ścianach; z wysoko posłanemi, brzuchatemi łóżkami, podała nam smażoną kiełbasę, gotowany fiżon, chleb razowy i butelkę z wódką. Jedliśmy we trzech z Jonczynem. Później zaprowadzono nas do osobnego pokoju, gdzie na podłodze przygotowano nam posłanie ze słomy nakrytej prześcieradłami. Wyciągnąłem się jaknajdalej od Grzeszczeszyna. Czuć go było grzybem jakimś czy koprem.
Koło szóstej rano wstałem i wyszedłem na dwór. Mgły się powłóczyły tu i ówdzie, powietrze było parne, piały koguty, ranek był cichy i smutny jak w Polsce na wsi w niepogodne dni. W kuchni u Jonczynów palił się już ogień, po kątach włóczyły się rozespane dziewczęta, staruszka siedziała na swem miejscu i ssała szimaron. Usiadłem pod ścianą, przez drzwi widziałem Jonczyna, jak z zadartą głową łaził po podwórzu, wypatrywał pogody. Przystąpił do niego Grzeszczeszyn, coś tam mówili, obaj mali, pokraczni, pokazywali sobie coś na niebie, choć tam nic nie było, sama zamglona siność. Zacząłem rozmawiać ze staruszką. Zapytałem ją, jak dawno jest w Brazylji.
Mówiła wolno, jękliwie:
— Oj, dawno, panie, dawno. Ze cztyrdziści chyba roków nazad. Z Galicjiśmy przyjechali. A i kiepsko tu było z początku, oj jak marnie. Ni wody dobrej, gadów przeróżnych kupa, sama gorączka ogromna i choróbska. Sześcioro nas było: zięć z córką, ja ze swym mężem nieboszczykiem i jeszcze dwie córki. Tośmy zaczęli się parać z borem, jej, toźto marne życie było. Postawiły chłopy barak, trzebiły las, ogniem go pleniły. Jadło było bylejakie, miljeśmy[10] w stępach tłukły, fiżonu trochę się nagotowało i tak się to ćpało bez okrasy żadnej, bo i zwierza jakiego ubić nie było czem, a jak i się co uchyciło, to człowiek nie jadł, bo się bał że jaka strutka. A było nas może ze sześć familij, tośmy ta między sobą się wspomagali, bo z kaboklami nijak się dogadać nie było można. A jakieśmy posiali pierwsze żyto to i nawet pięknie wyrosło, tylko ptaszki ogromnie piły ziarno i mało co się zebrało. A potem jakoś lepiej poszło, wytrokowaliśmy[11] się z kaboklami na świnie, krowinę się jakąś sprawiło. Dziewczyny poszły zamąż, pobudowali się dalej, mój chłop umarł, a zięć zaczął się dorabiać i ma teraz niezgorszą gospodarkę. Ja sobie ta dokańczam dni swoich, a źle było z początku, oj źle panie...
Weszli Grzeszczeszyn z Jonczynem, Grzeszczeszyn przemówił się o szimaron. Kto wypił, podawał kuję następnemu, długi czas siedzieliśmy w milczeniu. Wreszcie Jonczynowa podała nam czarną kawę, racuchy i jajecznicę. Jedząc, Jonczyn co chwila wypatrywał na niebo i postękiwał: „Oj, ciężka będzie droga, na deszcz się zbiera, chyba nie dam rady“. Ale w godzinę może mgły pierzchły, pojaśniało na świecie, i Jonczyn zaczął zaprzęgać konie. Powynosiliśmy na dwór co było do siedzenia i usadowiliśmy całą rodzinę Jonczynów i porobiliśmy zdjęcia fotograficzne. Obiecaliśmy te zdjęcia im przysłać, Grzeszczeszyn oddał resztę cukierków dzieciom, usadowiliśmy się na wozie, wszyscy wylegli nas żegnać, długo machali do nas rękami dopiero na jakimś zakręcie straciliśmy tę poczciwą grupę z oczu.
Ciągle mijaliśmy pojedyńcze gospodarki polskich kolonistów. Droga smużyła się czerwonem pasmem, kręto, zgóry na dół. Po raz pierwszy w ciągu całej tej podróży Grzeszczeszyn zagadnął mnie dość ciepło, jak mi się to wszystko podoba, czy te polskie gospodarstwa nie budzą we mnie pewnego wzruszenia, kiedy się weźmie pod uwagę, ile same tylko ręce miały tu do pokonania, ile na to trzeba było cierpliwości i uporu aby stworzyć to wszystko. Odpowiedziałem mu, że budzi to we mnie wzruszenie i podziw. Byłem zdziwiony jego rozumnem i ludzkiem ujęciem tej sprawy. Zaczął mi opowiadać historję poszczególnych rodzin, był zajmujący. Otaczały nas te same zarośla co i poprzednio, na ten temat nic się nie zmieniło. Dzień był jasny, ale bez słońca, w oddali ciągle czerniło się pasmo wzgórz. Po dwóch godzinach jazdy zatrzymaliśmy się przed jakąś chałupą, wyszła do nas młoda, roześmiana kolonistka, i Jonczyn zapytał się jej o księdza Urszulika. Wskazała nam maleńki kościół oddalony o jakie dwieście metrów. „Jest chyba w kaplicy“ — powiedziała. Poszliśmy tam i pod rusztowaniem z małym dzwonem zastaliśmy księdza. Siedział na belce, gryzł trawkę i rozmawiał z dwoma chłopakami.
Na nasz widok wstał. Był niski, trochę garbaty, w wypłowiałej sutannie i wielkim, czarnym kapeluszu. Miał ładną, trochę chłopięcą, smagłą i roześmianą twarz.
— No, nie nudźcie mnie teraz, smyki — zawołał do chłopców. — Mamy gości.
Podszedł do nas i szerokim ruchem podał nam rękę. Grzeszczeszyna, który mu coś zakomunikował od księdza z Prudentopolis, znał już dawno. Skoro się tylko dowiedział, że świeżo przyjechałem z Polski, zaraz zaczął mnie wypytywać o sprawy muzyczne. Muzyka, to właściwie jego zawód, zanim został księdzem. Powiedziałem mu wszystko co wiedziałem na ten temat. Bardzo był ciekaw co w ostatnich czasach napisał Szymanowski, a co się dzieje z takim młodym muzykiem Perkowskim? Nad czem pracuje Maklakiewicz?
— Żeby tylko tang nie pisał, bo to taki zdolny kompozytor, a tanga — panie — tanga to zabójstwo! to śmierć!
Z zadartą głową patrzył mi w twarz, ciągle uśmiechnięty, bardzo zainteresowany tem co mówię. Skolei zaczął mi mówić o chórze jaki utworzył w Kurytybie. Szedł koło mnie bardzo wzruszony, pokazywał mi lepszą drogę, bo szliśmy przez zarośla: „0 tędy, panie, tędy lepiej“. Składał ręce, wykrzykiwał co chwila tytuły utworów. Posmutniał, kiedy się dowiedział, że już musimy jechać dalej. Uścisnął mi dłoń obiema rękami:
— Panie, jak to pięknie, że mi pan tyle powiedział o polskiej muzyce. Ten Szymanowski, to najczystszy genjusz! Panie kochany, a Strawinskij, co? W Paryżu, co? No naturalnie, przecież nie w Rosji! Tu niema z kim mówić o muzyce, niema! A gdyby pan wracał tędy, koniecznie niech się pan zatrzyma u mnie!
Stał na szeroko rozstawionych nogach i machał w naszą. stronę kapeluszem. W pewnej chwili upadł mu ten kapelusz, podniósł go, włosy opadły mu na czoło, wymachiwał dalej kapelaszem zapamiętale. Poczułem, że jest dla mnie pełnem uroku i nastroju zjawiskiem, ten ksiądz‑muzyk w brazylijskiej głuszy.
Z drzew przy drodze zrywają się coraz częściej stada papug, lecą nieładnie, jakby ostatkiem sił. Napotyka się miejsca bardziej egzotyczne z krzakami „abacaxi“[12] i bananów. Jak delikatne są tutaj różnice klimatu, świadczą te niewielkie dwustumetrowe przestrzenie, gdzie rosną właśnie ananasy, kawa czy banany, natomiast nieco dalej klimat jest inny, i nic takiego się nie spotyka. Niebo nad nami jest teraz bure, nawisłe, ale wokół, na widnokręgu, błękitny pas zdaje się je oddzielać od ziemi jak niedomkniętą pokrywę. Jonczyn proponuje zajść na szimaron do swoich kuzynów, którzy nazywają się Zabawa. Zatrzymujemy się przed ładnym i dużym domem, dalej widać inne budowle, wszystko wygląda dostatnio. Bardzo tęga, wesoła kobieta prowadzi nas do kuchni, jest gościnna, mówi dużo dobrym polskim językiem. Dowleka się do kuchni jej mąż, stary, schorowany na reumatyzm człowiek. Potem jej córka z dzieckiem i zięć, sympatyczny, trzydziestoparoletni mężczyzna w koszuli i portkach z lnianego płótna. Jest zgrzany, bo wraca prosto od roboty w polu, ma rumianą twarz i pogodny uśmiech. Rozmawiamy odrazu hałaśliwie, jakbyśmy dawno się znali. Częstują nas szimaronem, potem wódką własnego wyrobu i słodkiem ciastem.
Tęga kobieta pije za pomyślność Polski, entuzjazmuje się, jest wielką patrjotką, ma krewnych gdzieś w Lubelskiem, od nich wie doskonale wszystko co się w kraju dzieje. Siada koło mnie, wypytuje, namawia do picia i jedzenia, tak że czuję się jak na jakiemś weselu. Wyczuwa się tu atmosferę pewnej indywidualności tych ludzi, bez uniżoności i zahukania, tak właściwych chłopom polskim w kraju. I oni także mieli trudne początki, opowiadają to jedno przez drugie. Przyjechali bez grosza, pierwsze miesiące myśleli, że nie wytrzymają biedy i tęsknoty za krajem. Teraz mają najwięcej ziemi i najlepsze zabudowania z całej kolonji Linha Parana. Zabawiliśmy u nich może z kwadrans. Mimo całego mego sceptycyzmu, była to może moja najmilsza wizyta w ciągu ostatnich kilku lat. Na drogę dali nam koszyk pomarańcz, żegnali jak najbliższych, matka i córka popłakały się, te nasze przypadkowe odwiedziny urosły do jakiegoś wielkiego przeżycia. Kiedyśmy odjechali spory kawał drogi, Grzeszczeszyn szepnął mi poufnie:
— Panie, to wszystko sztuczne, najbardziej bezbożna rodzina z całej kolonji — ja panu to mówię.
Czort go bierz tego Grzeszczeszyna, znów mi się zmienił na złe, bo przecież zorjentowałem się, że to są dobrzy i niegłupi ludzie. Grzeszczeszyn był cały przesycony stosunkiem do chłopa jakiegoś ekonoma z czasów pańszczyźnianych. Czułem, że drażni go wszelki objaw samodzielnego myślenia u kolonisty. Z przykrością pojąłem, że to co mówił poprzednio o tych „samych tylko rękach“, to była obłuda. Wobec kolonistów zachowywał się dość arbitralnie, niby taki, co to zna duszę i psychologję „ludu“. A, nie chce mi się już o nim pisać.
Ujechaliśmy może kilometr, kiedy Jonczyn znów chce odwiedzić jakiegoś krewniaka. Zastajemy go w ogrodzie, pochylonego nad krzakiem kawowym. Odrywał zwiędłe listki i szukał liszek. Ma tych krzaków kawowych ze dwadzieścia, pokazuje je nam chętnie i ma się czem chwalić, bo w tej okolicy hodowla kawy, to rzadkość. Pierwszy raz widziałem kaw w naturze. Taki krzak, sięgający mi do ramion, porusza w człowieku pewne myśli. Kawa stworzyła tutaj miasta i magnatów, kawa jest przyczyną upadków i wzniesień. Krzak ten wygląda delikatnie, ma drobne listeczki i czerwone owoce. Rozłupuję jeden taki owoc, prawda, jest kawa — dwie połówki. Kolonista nazywa się Kapuściński. Zaprowadził nas do domu, tam poznaliśmy się z jego żoną, dała nam się napić tej własnej kawy. Napój niedobry, przesłodzony i słaby. Źle przyrządzona kawa. Grzeszczeszyn entuzjazmował się tą kawą, zabrał z sobą parę gałązek, obiecał pomoc w tej sprawie, interwencję w konsulacie.
Jest już dobrze popołudniu, Jonczyn pogania konie i zapewnia, że już nigdzie przed noclegiem nie będziemy się zatrzymywali. Jedziemy wertepami, droga się znacznie pogorszyła. Grzeszczeszyn już od godziny może zajęty jest swą kawą. Rozłupuje ziarenka, rozciera je w dłoniach, wącha, mruczy coś. Wreszcie mówi do mnie, że ta kawa to wielka rzecz, że założy się tutaj plantacje, będzie bogactwo, to szczęście że on to odkrył, bo kto inny toby to zbagatelizował. Na to odwraca się Jonczyn i powiada, że z tą kawą to bujda, nigdy ona nie dojrzewa. Kapuściński ją sztucznie suszy i nic nie jest warta, piliśmy przecież. Grzeszczeszyn powiedział tylko te parę słów:
— Już ja będę w tem, że będzie dojrzewała.
Po raz pierwszy w ciągu wspólnego obcowania Jonczyn przyjrzał mu się uważnie, potem pytająco spojrzał na mnie, podciął znów konie, splunął i odwrócił się tyłem. Jechaliśmy ciągle bardzo złą drogą. Wóz trząsł, i Grzeszczeszyn nie mógł robić swoich notatek. Dotyczyły one zapewne kawy. Czas mi się dłużył ogromnie, czułem się przytem zawiedziony, bo podróżnicy opisywali swe niesłychane przygody z ludźmi i zwierzętami, a tu stale jedzie się nudną i najzwyklejszą drogą, przez którą nawet mysz nie przebiegnie. Zeskoczyłem z wozu i ze dwa kilometry szedłem pieszo. Przyszedł mi do głowy Benjamin Branco, pomyślałem sobie trochę na jego temat, ale już bez nerwów, tylko na zimno i z uporem powtarzałem ciągle, że broni nie oddam. Tak mi trochę czasu zeszło, potem znów wskoczyłem na wóz. Na świecie znów się robiło brzydko, szarawo. Jonczyn zakasłał, więc Grzeszczeszyn zaczął go wypytywać o zdrowie. Stary wyraził obojętne przypuszczenie, że być może ma suchoty, ale to go nie obchodzi, bo i tak już jest chory na starość. Grzeszczeszyn bardzo się tem zainteresował.
— Panie, lecz się pan na miłość boską, bo przecież dzieci jeszcze pan pozarażasz! Kiedy byłem nauczycielem w Cruz Machado, przyszedł raz do mnie pewien bardzo chory na suchoty człowiek. Ledwo przyszedł. Blady, wychudły — Łazarz! Znałem sposób, owszem. Powiedziałem mu, że jak chce być wyleczony, niech przyjdzie jutro ze zdrowym koniem. Przyszedł, zwołałem chłopów, konia zabili, rozcięli na dwie połowy, chorego rozebraliśmy do naga i wsadziliśmy między te dwie połowy. Tak poleżał dwa dni i wyzdrowiał. Na kolanach mi dziękował!
Niceśmy z Jonczynem nie mieli do powiedzenia wobec tego cudownego sposobu. Mijało nas dwóch chłopaków, jeden niósł strzelbę na ramieniu, drugi trzymał za ogon zabitego pancernika.
— Dzieńdobry! — woła do nich Grzeszczeszyn. Odpowiadają po ukraińsku. — Cóż wy, nie rozumiecie po polsku — pyta Grzeszczeszyn.
— My nie z tych Mazurów co rozumieją — odpowiada jeden po polsku. Zaśmieli się obaj i poszli dalej. Zgniewali tem bardzo Jonczyna.
— A to juchy, ścierwy dopiero! Widzą, że jadą miejskie ludzie, to żadnego poszanowania nie mają, tylko jakie toto harde! Czekajcie, spotkałem ja was kiedy, to wam sprawię za takie gadanie!
Zaczęła się rozmowa na temat Ukraińców. Są tu w znacznej mniejszości, ale hardo się stawiają. Koloniści wobec nich zachowują się wyniośle, czasem zdarzają się bójki w wendach po pijanemu. Przejeżdżaliśmy właśnie przez okolicę, gdzie Polacy stanowili mniejszość. Droga znów zrobiła się bardzo ciężka, duże pochyłości, jechaliśmy nad przepaścią, po prawej stronie mieliśmy prostopadłą ścianę górską. Ściemniało się już, kiedy w dolinie zobaczyliśmy wyłaniające się z mgły zabudowania. Stanęliśmy przed wendą Marji Radomińskiej. Przez ladę przywitaliśmy się z tęgą, niestarą jeszcze kobietą. W sklepie czuć było charakterystyczną gamę zapachów, na ladzie leżała związana kura, przyniesiona przez dwóch chłopców. Radomińska zważyła tę kurę w ręku, dała za nią chłopcom parę skarpetek, kawałek fumy[13] i dwa cukierki. Pożegnali się po ukraińsku i wyszli. Grzeszczeszyn z Jonczynem odprzęgli konie, ja rozglądałem się po półkach, mieściły się tam najrozmaitsze rzeczy aż do materjałów na ubrania włącznie. W kącie espingarda[14] z odwiedzionym kurkiem. W zastępstwie Grzeszczeszyna powtórzyłem Radomińskiej pozdrowienie od jej syna. Podziękowała grzecznie i zapytała czy sprzedał już świnie do Pontagrossy i po czemu. Nic o tem nie wiedziałem. Zostawiła mnie samego w wendzie, powiedziała, że idzie przygotować nam kolację. Siedząc na ławce patrzyłem przez szerokie wejście na okolicę. Była to posępna, zamglona dolina, otoczona wysokiemi wzgórzami, miejsce nieprzyjemne, ponure. Za ladę zjawił się rosły chłopak; blondyn w zawadjackim kapeluszu, z zawiniętemi po łokcie rękawami koszuli. Pozdrowił mnie, usiadł na ladzie i znieruchomiał. Zapytałem go jak mu się żyje w takiem pustkowiu. Odpowiedział po polsku, ale źle, ochrypłym mutującym się głosem.
— Tu jest, panie, dużo roboty koło handlu, ciągle ktoś przejeżdża, jesteśmy tylko z matką, no i mała siostra, ale to się nie liczy. Dobrze tu się żyje, lepiej niż u was, w kraju. Byłem tam pięć lat temu, mieszkałem półtora roku w Lublinie. Bardzo marnie było, panie. Ludzie tylko myślą jakby zarobić na jedzenie, złe powietrze, zimno, mury. Kobiety są równe mężczyznom, rozpusta, panie. Wszyscy się pysznią a są zgniłki. A pan dawno tu jest?
Powiedziałem mu jak długo jestem w Brazylji. Wypowiedział mi swoje mętne poglądy na świat, mówił to ze sztuczną powagą, dał mi odczuć, że uważa się za rozumnego, trzeźwo myślącego młodzieńca. Miał dwadzieścia dwa lata. Weszło kilku kabokli, podał im szklankę z wódą i patrzył z pobłażaniem i wyższością i jak piją.
Nie wiem co ze sobą zrobić. Najchętniej wyciągnąłbym się na czemś miękkiem i kopcił papierosy. Wstaję z ławki, łażę po wendzie, natknąłem się na worek z owocami bawełny, staram się tem zainteresować, ale nic! Takie sobie bazie, niewiększe od fasoli, w środku — rzeczywiście — bawełna, wata. Kabokle kolejno całują swoją szklankę z kaszasą, przyglądają mi się. Wszyscy, jak jest ich czterech, sięgają mi wzrostem do ramion. Są chuderlawi, wynędzniali o żółtawej cerze — mikrusy. Syfilis, ankilostoma[15], szimaron i różne biszki[16] pokurczyły ich, zniszczyły prężność i mięśnie, nie pomaga dumnie wzniesiona głowa, godnie i powoli wymawiane zdania, płomieniste oczy. Można ich zgarnąć jednym ruchem ręki jak butelki ze stołu. Wyszedłem przed wendę i rozglądam się w tym kotle. Cicho tu jest, trochę smętnie i dziko, drzewiny jakieś pokraczne, gdzieniegdzie trochę trawy, parę chałup, mała drewniana cerkiew na wzgórzu, w pyle kapliczka polska, gdzieniegdzie pokazują się światełka, czerń nocy przyprusza to wszystko, opada i na duszę, nudzi, ach! jak nudzi.
Spotykam się w ciemnościach z Grzeszczeszynem i Jonczynem. Wchodzimy do wendy, na ladzie świeci lampa naftowa, przybyło trochę ludzi, wszystko to w kłębach dymu, załamujące się cienie na sprzętach. We trzech schodzimy po schodkach do kuchni, na podłużnym stole blaszane talerze i kolacja: kura na szmalcu i jajka, w rodzaju sadzonych, też na szmalcu. Wypijamy po kieliszku cieplutkiej kaszasy, inaczej tych potraw nie możnaby przełknąć. Po kolacji ci dwaj czują się znakomicie, ale ja siedzę osowiały, czuję ten szmalec w żołądku, wiem, że mi pomoże trochę szimaron, więc proszę o kuję, piję, i odrazu wszystko się staje jakieś prostsze i lepsze, staję się lekki, rozmowny. Wspaniałe świństwo.
Powoli i ostrożnie omijając się delikatnie słowami, Grzeszczeszyn i Jonczyn krążą powiewnie niby duszki taktu wokół pieniężnego tematu. Jeden drugiego nie chce urazić. Wreszcie na śmiałe pytanie Grzeszczeszyna, co się za tę całą podróż i nocleg należy, pada skromniutka odpowiedź:
— A to już ile pan uważa!
— Powiedzcie sami panie Jonczyn. Ja tam tego nie mogę wiedzieć, ile — mówi Grzeszczeszyn.
— Nie wiem panie. Ja tam z tego nie żyję, to i nie wiem. Wykalkulujcie sami i powiedzcie.
Jonczyn zachowuje się, jakby go ta kwestja mało obchodziła. Parę razy zmienił temat, zagadnął wendziarkę o jej handel, coś ram zaczął mówić, kiedy Grzeszczeszyn nagle zdecydował się i palnął:
— Dam panu dwa mile i pronto[17]. Co już?
Poderwało mnie to z ławki. Jonczyn na chwilkę się skrzywił, ruszył wąsami i zaraz spokojnie i z godnością odpowiedział:
— Co tam panie o pieniądzach będziemy mówili — Nic mnie nie ubędzie, jesteście z Polski, to co tam od was będę brał!
Patrzyłem ze zdumieniem na tego bezczelnego faceta Grzeszczeszyna. Dwa mile! Przecież to ostatnie draństwo coś takiego zaproponować za półtora dnia jazdy i nocleg. Sześćdziesiąt groszy. I na dobitkę, po ostatnich słowach Jonczyna, powiada:
— No, jak tak, to napijmy się piwa. Pieniądz to jeszcze nie wszystko na świecie!
Kolonista wymawiał się, Grzeszczeszyn przyjrzał mi się uważnie i powiedział:
— Tak, rzeczywiście. Dziesięć milów musi pan przyjąć, już płacę, proszę!
Wręczył pieniądze Jonczynowi. Miałem z Grzeszczeszynem rachunki, i umówiliśmy się, że on będzie płacił, a później się rozliczymy. Napiliśmy się jeszcze piwa, Jonczyn pożegnał się z nami i poszedł zaprzęgać konie. Grzeszczeszynowi widać nie chciało się ze mną rozmawiać, więc zaraz za nim wymknął się do wendy. Tkwiłem na ławce w kuchni dość długo, odurzony sennością, kiedy wreszcie wdowa Radomińska wskazała mi pokój przy wendzie, gdzie stały dwa łóżka, zapraszające załamanym rogiem kołdry jak ręka — na siebie. Rozebrałem się, zgasiłem świecę i leżąc, słuchałem monotonnych rozmów z wendy, przez niedomknięte drzwi sączył się stamtąd dym i smuga światła. Mówiono po portugalsku. O kryzysie, żartowano z prezydenta Brazylji, i z tych kilku bezceremonjalnych powiedzeń wywnioskowałem jak niezależny od rządu i jego polityki jest interior. Gdzieś tam, w Rio de Janeiro czy miastach stanowych, mieszkają ci utrzymankowie hojnej i z gestem, niewyczerpanej Brazylji. Pobierają wysokie pensje, i cała ta kieszeniowa polityka oparta jest jakby na pasorzytniczej administracji niesłychanie bogatego majątku. Ten lepszy miljon żyje ze sprzedaży. Mniejwięcej co dwa lata kilkunastu generałom i politykom zaczyna brakować gotówki, i wtedy robi się rewolucję. Postrzelają sobie parę tygodni, którąś z partyj zmęczy upał i niewygody, kapituluje albo idzie na kompromis, i zwycięzcy znów zakupuję serję wytwornych samochodów nowego typu, powiększa się zastęp kochanek. Pewien generał w czasie rewolucji utrzymywał pozycję wzdłuż toru kolejowego. Nadeszła depesza od prezydenta z Rio de Janeiro, że rewolucja skończona, należy cofnąć pułki do garnizonów. Odpowiedź brzmiała: „Potrzeba mi trzystu kontów[18], jeśli nie otrzymam, zniszczę tor kolejowy“. Pieniądze natychmiast przysłano. Porządeczek musi być.
Dla kabokla siedzącego przed swą ranszą i pijącego szimaron wszystko to jest tylko przedmiotem do żartów. „Nasza niezmierzona Brazylja jest tak cudowna, kiść bananów dojrzewa na słońcu, które znów grzeje cały rok. Cóż mnie wszystko obchodzi. Bóg przecież mieszka w Brazylji!“
Rano spojrzałem na posłanie mego towarzysza podróży — było opuszczone, lecz i zmięte, znaczy, że wstał wcześniej. Oto mi żywotność: ostatni dzień żegna i pierwszy go wita. Należało przemyślnego chłopca odszukać i pomówić na temat wyjazdu z tej kotliny. Ubrałem się w poziewaniach, nieskory do rozpoczęcia dnia. Zajrzałem przez szparę w drzwiach do wendy; odbywał się tam zwykły handel, kilku kabokli z batami w rękach stało u wejścia. Podawali sobie szklaneczkę z wiadomym płynem, za ladą wdowa zaglądała babie w węzełek. Już prawie ubrany, tylko jeszcze nieumyty i bez marynarki wylazłem na ganek od podwórka, rozejrzałem się po świecie. Przed sobą miałem błotny, ogrodzony wądoł pełen tucznych świń w najrozmaitszych pozach, pod parkanem od wewnętrznej strony stał Grzeszczeszyn i patykiem pieścił rozwaloną maciorę po brzuchu. Twarz jego wyrażała słodycz i czułość. Dalej widać było krzewy, nad krzewami niebo z rzadkiemi chmurami. Dzionek był bezsłoneczny, ale jasny jakiś, białawy. przez kilka minut w milczeniu przyglądałem się czynnościom Grzeszczeszyna. Właśnie zajął się inną pupilką, chciał nawet zapuścić się dalej, lecz wpadł nogą aż po kolana w zielonkawą maź i trwał teraz w dziwacznej koślawiźnie, zabrnął widać jakoś, bo zaczął popiskiwać, nie mogąc się jednak zdobyć na okrzyk o pomoc. Schodziłem właśnie po schodach z rękami w kieszeniach, pogwizdując sobie pewną smutną, polską melodję, kiedy mnie zobaczył i całą rzecz swoją począł traktować na wesoło:
— A tom się dostał, powiedz-no pan tylko... Ugrzązłem. Ale ładne sztuki, co?
— Pś, tak sobie. Nie wie pan, jakby tu wody do mycia dostać? — odpowiedziałem. Wiedziałem, że znajdował się w rozpaczliwem położeniu, bo mała kładeczka usunęła mu się spod lewej nogi i brnął dalej. Tylko ambicja wstrzymywała go od krzyku. Wreszcie wyjąkał:
— A możebyś mi pan jako pomógł, bo tu psia...
I w tym momencie zatrzepotał rękami i legł obok swej ulubienicy. Świnie widać nie lubią, gdy ludzie chcą się wylegiwać w błocie razem z niemi, bo za ogrodzeniem wszczęło się istne piekło, przed oczami migać mi zaczęły szare cielska, podniósł się kwik wściekły, bryzgi błota ulatywały wgórę jak z jakiego wulkanu, zrobiła się taka kotłowanina, że wprost rozeznać nie mogłem, gdzie ten człowiek się znajduje. Z kuchni wybiegły dwie tęgie dziewuchy i jak spłoszone kury zaczęły biegać wkółko, nie wiedząc co począć. Ale zaraz rwetes ucichł, trzoda zbiła się w kącie chlewu, i fukając gniewnie, patrzyła na punkt, gdzie coś się poruszało. Wybiegł ze sklepu syn wdowy a za nim sama wdowa. Zaczęli szukać wideł albo drąga. Akurat poginęły takie rzeczy w obejściu i wkońcu kabokle wynaleźli gałąź i zaczęli koniec jej podawać nieszczęsnemu, Ta gałąź okazała się za krótka. Patrząc na to, rozmyślałem, jak z błahego wprost powodu, ot ze zwykłej sympatji dla zwierąt może powstać tak niesłychana awantura. Grzeszczeszynowi udało jakoś usiąść, obtarł sobie trochę twarz i tak czekał na ratunek w milczeniu. Zapaliłem papierosa i patrzyłem na towarzysza nie mogąc mu w istocie pomóc. Nikt nie chciał wyjść za ogrodzenie, żeby bydlaki znów się nie rozpierzchły. Ludzie krzątali się pocichu, nic nie mówiąc. Wkońcu sam się wygrzebał. Pomyślałem, że mógł to wcześniej uczynić, ale widać stracił — jak to mówią — głowę. Poczłapał myć się gdzieś do komórki, pogrubiony od tego błota. Ludziska się rozeszli. Co tu gadać, ten wypadek rozproszył mój zły humor ranny. Dziewucha polała mi wody na podwórzu, umyłem się jak ułan na biwaku i ubrany poszedłem do wendy, gdzie omawiano wypadek Grzeszczeszyna. Przybiegła córka wdowy, żeby wskazać jego rzeczy, bo chce się przebrać. Wyjąłem jakieś portki i koszulę, poczem sam mu to zaniosłem. Stał w komórce w chustce na gołem ciele, coś postękiwał, że cholera... bydło... żadnego zabezpieczenia... przecież tam za dużo błota jak dla świń... Że nie umieją hodować...
Przynieśli mu do kuchni dużą szklankę wódki na rozgrzewkę i w rezultacie Grzeszczeszyn urżnął się trochę, poszedł potem pić piwo z kaboklami, nie zwracając uwagi na moje słowa, że przecież trzeba jechać dalej. Zjadłem śniadanie w kuchni, potem znów poszedłem do wendy, zabawa tam wrzała w biały dzień, postawili jakieś zachrypłe gramofonisko, właśnie była mówiona, jakiś komiczny monolog brazylijski.
Dobiegało południe, zwróciłem się do wdowiego syna, aby coś z tą jazdą wykombinować. „Dobrze, dobrze, tylko trzeba posłać na portrerę po konie“. Cała ta sprawa wlokła się do drugiej popołudniu, wreszcie załadowaliśmy pijanego Grzeszczeszyna na wóz i ruszyliśmy w drogę. Usnął natychmiast. Para tłustych koni ciągnęła nas po drodze pełnej rozpadlin, rozmokłej jeszcze i stromej. Otaczały nas gęstwą obrosłe pagóry tak, że miejscami niebo znikało nam z oczu i ciepły zaduch zielenizny bił z tej puszczy. Znów zaczęło się dłużyć, cmokania na konie nastrajało sennie, a skolei trzęsienie wozu nie dopuszczało do najsłabszej drzemki. Od dziecka nienawidziłem szczerze jazd na wszelkich brykach czy wozach, teraz jednak chwilami popadałem w pasję, kiedy zza zakrętu ukazywało się nowe „pod górę“. Styłu leżał Grzeszczeszyn. Trzeba się obejrzeć i obudzić go nawet, choćby dla rozrywki, bo młodzieniec przy lejcach nie nadawał się do pogwarki. Więc przerzuciłem nogi na tamtą stronę. Wyglądało „toto“ jak żywy trup, bo oddychał i przez sen gwizdał cichutko i jakoś przejmująco nosem. Włosy mu się rozsypały po czole i przyklapnięty kapelusz wyglądał jak piróg na płaskorzeźbie. Budziłem go długo i różnemi sposobami, wreszcie poderwał się, usiadł i — „Co, co! gdzie są!“ — wymamrotał. Nie tłumaczyłem nawet, dlaczego go obudziłem, tylko z miejsca nawiązałem rozmowę o misji inteligenta w Brazylji, i na co człowiek się naraża w długich i niewygodnych podróżach, choćby naprzykład ranny wypadek w zagrodzie świń. Słuchając mnie, wyjął ze spodni potrzaskane lustereczko, ziewnął w nie kilkakrotnie, zgarnął włoski z czoła, zwilżył je trochę śliną, krzepko nasunął kapelusz na ucho, skręcił dulca długiego na ćwierć łokcia, zakurzył i powiedział:
— Co pan możesz o tem wszystkiem wiedzieć.
Speszyło mnie to męskie zdanie. Rozejrzałem się bezradnie, znikąd ratunku, tylko gdzieś mi gałęziami skrawek nieba i nieruchomy ptak na niedopalonym szkielecie imbui[19]. Grzeszczeszyn przekręcał głowę, palił i chmurnie czasem popatrywał na mnie, wreszcie zaczął od słowa „bo“:
— Bo... uważa pan... ja jestem społecznik, ja... mnie gryzie troska o dobro tego wychodztwa tutaj, żeby ci ludzie nie zmarnieli, żeby im od czasu do czasu coś powiedzieć, poradzić, a i też przejechać się po nich, jak źle żyją. Pan sobie czasem patrzy na mnie i myśli: o, ten Grzeszczeszyn to prostak! Nic dziwnego, młody pan, wychowany w mieście i w dobrobycie pewnie, dopiero pan w piórka obrastasz, a ja stary wyga kolonizacyjny, ja mam — nie chwaląc się panie, ale mam, no mam od Boga ten talent rozumienia mas chłopskich, ja umiem do nich pogadać, chwycić ich za serce. Bo już temu się poświęciłem, bo jestem tym cichym, nieznanym bohaterem społecznym, tym pionierem oświecenia tego wychodztwa naszego, co błądzi, idzie na manowce, od misjonarza stroni; a kimże jest misjonarz jak nie tym łącznikiem ludzi z Bogiem, tym klejem co ich trzyma, aby nie zmarnieli. Taki — panie — kolonista jeden z drugim za parobka był w kraju, a tu wielki pan, chce się usamodzielnić, a nie widzi, że jest tą ciemnotą, co musi słuchać rozumniejszego, coby ich za pysk trzymał. I dlatego ja jeżdżę po tych licznych skupiskach naszego chłopstwa i radzę, do porządku nawołuję, krew i pot z siebie wypuszczam, żeby sługi bożego słuchali, bo religja jest od wieków i będzie, bo ciemnota musi się czegoś trzymać. Oto moja misja, panie, którą sam sobie narzuciłem i nie spocznę, dopóki jej nie spełnię.
Musiałem tego wysłuchać, bo przecież wyskoczyć z wozu i zwiać do lasu, to mi nie odpowiadało. Co to miało oznaczać: „nie spocznę dopóki nie spełnię misji“? Chciał zostać tutaj królem chłopów, czy co, do djabła? Chciałem mu powiedzieć, że to usamodzielnienie się chłopa w Brazylji jest właśnie piękne i normalne, bo gdzie się ma usamodzielnić? Zawdzięcza to przecież wszystko własnej pracy, a Grzeszczeszyn chciał, aby rezultatami dzielił się z misjonarzami. I wogóle co znaczy ten termin „misjonarz“? Czy nasi chłopi to jacyś murzyni, aby potrzebowali misjonarzy. Już w Kurytybie zauważyłem, że w Brazylji roi się od tego rodzaju „społeczników“. Chłop polski, który właśnie tutaj stał się kimś, nie chce znów tak bardzo, aby się nim opiekowano. Chce szkoły i polskiej gazety, na misjonarzu poznał się należycie, przeszedł szybko proces asymilacji i wcale się nie wynarodowił, jest Polakiem w granicach wystarczających, bo przecież tej nowej ojczyźnie też z siebie coś dać musi. I podczas kiedy banda tych „społeczników“ żre się o „prezesury“ różnych towarzystw, kolonista spełnia swe rzetelne obowiązki, żyje spokojnie i z pogardą patrzy na pasorzytów, którzy chcą go za łeb uchwycić i znów otumanić. Liczne zjazdy delegatów do tej Abdery‑Kurytyby wykazały, do czego może dojść bzdura ludzka. Przecież ci ludzie nie wiedzą, kim ten chłop jest w istocie, jak piękny jest jego czyn na tej ziemi obcej. Nie znają go.
Przyglądał mi się i czekał na odpowiedź, ale nuciłem wesołego marsza z miną, jakgdyby bieg jego w myśli był mi za głęboki i nieprzystępny. Wóz akurat wlókł się pod górę, więc Grzeszczeszyn wyskoczył na ziemię ze słowami: „Tak, mój młodzieńcze“, poczem zdjął marynarkę i szybko wyprzedził furę, a po chwili znikł w zaroślach, u szczytu.
Odwróciłem się do powożącego syna wdowy Radomińskiej i zapytałem, co to za rewolwer, co ma u pasa.
— Smith, dostałem go od Benjamin Branco — wyjaśnił obojętnie, następnie wyjął kule z bębenka i podał mi rewolwer. Znów to straszne nazwisko poraziło mi serce. Trzymałem broń w ręku, znieruchomiały, pełen rozhukanych, przeraźliwych myśli. Obejrzałem rewolwer bez entuzjazmu i zwróciłem go. W zasępieniu jechałem z dziesięć minut, wreszcie zapytałem ponuro:
— A cóż to za jeden, ten... gdzie on mieszka?
— Mieszka niby w Prudentopolis, ale tak to stale jest w objazdach. To komisarz lotnej policji, wyłapuje bandytów, odbiera broń, ma z pięciu ludzi. On — ile to?... Z tydzień temu był u nas, ale zaraz pojechał do Prudentopolis, tylko jego ludzie zostali. Pili całą noc, strzelali w naszej wendzie, a rano pojechali dalej, też za nim.
— Za nim, powiada pan? To... tutaj ich niema?
— Nie, zrobili swoje, poturbowali trochę ludzi, zrobili co komu należało i pojechali dalej. To właśnie jeden z tych skonfiskowanych smithów, zaraz postrzelamy.
Wtykał kule. Wytarłem twarz chusteczki i śmiało patrzyłem wokół. Nad uchem huknęło mi dwukrotnie, konie prędzej, zapachniało „przyjemnie“ prochem. Syn Radomińskiej wysympatyczniał mi nagle, wogóle poweselałem. Na drodze leżał przyczajony Grzeszczeszyn, ze skupioną twarzą, z obnażonym rewolwerem w dłoni. Konie stanęły. Chwilę trwało pytające milczenie z obydwu stron, wreszcie Grzeszczeszyn podniósł się ostrożnie i chyłkiem, pod krzakami szedł ku nam. Radomiński także wyjął swój rewolwer. Wtedy Grzeszczeszyn przystanął i zapytał głosem jakby z kiszek:
— Co jest z wami?
— Schowaj pan broń wpierw, co jest z panem? — powiedział Radomiński.
Teraz dopiero Grzeszczeszyn zorjentował się; wyglądał dziwnie w ubraniu z khaki, w sztylpach i z tym rewolwerem. Jak jeden z tych, co to „pieszo“ podróżują naokoło świata. Schował rewolwer ze słowami:
— Wy tu sobie żarty stroicie z wiwatami, a człowiek jest gotów do roboty.
Radomiński też schował broń, splunął, zaciął konie, Grzeszczeszyn wskoczył w biegu na wóz, i, wkładając marynarkę rzekł do mnie:
— Bo, uważa pan, tu u nas to niema żartów!
Umieszczał się wygodnie w słomie czy grochowinie styłu wozu jak skunks albo inne zwierzątko; coś tam szemrał i pomrukiwał. Mieliśmy przed sobą przestrzeń rozfalowaną, górzystą i ziejącą ogromem i dalą. Mijaliśmy przepaście, następowały prostopadłe ściany gór, powietrze było świeże, jakgdyby trochę kwaskowate. Gdzieniegdzie w dolinie szarzała pośród zieleni zagroda kolonisty; było to maleńkie, z niteczkami ścieżek, wydeptane przez człowieka miejsce. Zresztą były to przeważnie polskie osiedla. Zaczęły się też coraz częściej pokazywać chałupy, wkońcu już cała wieś jakby, z rzadkiemi domostwami po obu stronach drogi.
Chłop, mijając nas, rzucił z fury pozdrowienie po polsku, widać poznał w nas rodaków. Grzeszczeszyn znów ocknął się i wreszcie polecił zatrzymać się przed jakąś szopą, z szybami posklejanemi papierem, słowem wietrznem jakiemś i posępnem domostwem. Pół do ściany, pół do furtki przybity był napis po portugalsku, że jest to szkoła publiczna. Na turkot wozu wylazł z chałupy jakiś człowiek „leśny“, boso i ze zmierzwioną wiechą kudłów, w połatanych portkach na pasku i bardzo brudnej koszuli. Ukłonił się nisko i jakby z abnegacją. Grzeszczeszyn zaczął z nim rozmawiać, bijąc się patykiem po cholewie. Zlazłem i ja z wozu i we trzech weszliśmy do środka. W izbie stało kilka ławek z pulpitami i tablica z wyrysowaną kredą gębą i napisem: tratatata. Nędznie odziany człowiek przedstawił się nam jako nauczyciel i kierownik szkoły. Usiedliśmy w przyciasnych trochę ławkach. Grzeszczeszyn wyjął notatnik, plasnął nim energicznie o pulpit i począł wypytywać stojącego przed nami nauczyciela:
— Ile jest dzieci w szkole, dlaczego nie zamiecione i kiedy się odbywają lekcje?
Nauczyciel zaczął coś mówić, ale ja mu przerwałem; poprosiłem, żeby usiadł i możliwie grzecznie zapytałem, jak się nazywa i jak dawno tu jest? Usiadł w ławce stylu tak, że się trzeba było do niego wykręcić i odpowiedział, że się nazywa Kędzierski, że jest tu dwa lata, ale żyje trochę z tego co uprawi, bo dzieci jest tylko osiemnaście, z tego nie wszystkie przychodzą, także i nie wszyscy rodzice płacą tego mila od dziecka, że wogóle szkoła jest jakby trochę zamknięta; dawniej to było lepiej, ale od czasu jak chłopi podzielili się na partje, a misjonarz Kiełta zaczął ich buntować, to się mało uczy i rzadko który dzieciak przyjdzie. Z Kurytyby żadnej zapomogi mu nie dają, chłopi gadają, że źle uczy, co prawda to i sam wiele nie umie, trochę tylko czytać i pisać. Chciałby pojechać na kursy nauczycielskie do Kurytyby trochę się poduczyć, ale faktycznie to i nawet butów nie posiada. Był taki jakiś zapiekły w swej nędzy, że nawet nie znać było skargi w tem, co mówi. Tak więc dzieci tutejsze uczyć to się nie uczą, bo rodzice ogromnie się żrą między sobą, w zeszłym tygodniu na zebraniu towarzystwa, to się nawet postrzelali, a wszystko przez tego misjonarza Kiełtę, misjonarza, co jeździ na koniu i buntuje. Ano, chce, aby mu się ludzie opłacali za pogrzeby, śluby i chrzciny, a oni się wzbraniają.
— A i wy pewnie też z misjonarzem wojujecie! — wkrzyknął Grzeszczeszyn gniewnie.
— Wojować, to ja z nim nie wojuję, tylko wydaje mi się, że bardziej on na wendziarza się nadaje, niż na księdza. Ogromnie lubi pieniądze. Baby za nimby w piekło poszły, bo przemawia do nich na gołem powietrzu, a ładny jest, blondynek, to i baby w bek, i dalej go węzeł rozsupływać i ofiary to na to, a to na tamto. Do szkoły to tu nawet nie zaszedł, choć przejeżdżał nieraz. A wtedy chodziło dzieci ze czterdzieści. Ano chce jakąś tam inną szkołę po swojej myśli, przy kościele. Jak tam sobie kombinuje, to jego sprawa, tylko, że jako misjonarz, nie powinien mieć w sobie takiej niekatolickiej złości i zajść chociaż, odwiedzić tę szkołę, jakaby ona nie była.
— Ano, dlategoż tak się wam i dzieje marnie, że z djabłem trzymacie! — rzucił Grzeszczeszyn na odchodnem.
Ponieważ mroczniało już na świecie, podszedłem do Radomińskiego i zapytałem, gdzie będziemy nocować? Odpowiedział, że o jakie dwa kilometry stąd, u wendziarza. Nauczyciel dorzucił, że zna tego wendziarza, Seniuk się nazywa. Odpowiedziałem mu, żeby przyszedł tam później, to jeszcze trochę pogadamy. Przyrzekł, że przyjdzie. Uśmiechnął się jakoś boleśnie, jakeśmy odjeżdżali. Zaraz po kilkunastu metrach Grzeszczeszyn mnie ofuknął, że gadam z ludźmi i tylko ich psuję. Dosyć łagodnie powiedziałem mu, żeby pilnował swoich spraw. Zresztą przyszło mi jednocześnie na myśl, że może gdzieś w dalszej drodze jak trafi na zły humor, to i obiję tego Grzeszczeszyna. Wdałem się w pogawędkę z Radomińskim, wyjaśnił mi, że ta miejscowość nazywa się Herval. Ale o sprawach „społecznych“ niebardzo mu się chciało mówić, a może niewiele wiedział. Zresztą wyłaniały się budynki zza drzew, psy zaczęły ujadać, i po chwili tuż przy drodze zobaczyliśmy wielki, podłużny dom z gankiem przez całą długość, bez ludzi, choć szeroko otwarte drzwi od wendy świadczyły, że ktoś jest w domu.
Poschodziliśmy z wozu, w oknie coś zamajaczyło tajemniczo i ukazał się w drzwiach właściciel tego całego interesu, chłop olbrzymi i tęgi, o wyglądzie jakiegoś króla cygańskiego. Miał czarny zarost, rumiane policzki i oczy chytre, niespokojne. Niebardzo też nas uprzejmie powitał, a kiedy weszliśmy do wendy, to jakby taksował nas i obmacywał wzrokiem, chociaż odrazu powiedzieliśmy „kto zacz i w czem rzecz“. Nie pomógł także syn wdowy, mimo że się znali przecież, zresztą ten chłopak nie był przyjemny; mrukliwy i nabzdyczony. Gadatliwość, kręcenie dulców, plaskanie w palce Grzeszczeszyna, cała jego swoboda towarzyska nie rozproszyły chłodu Seniuka. Dopiero, kiedy weszła jego żona, wesoła i czerstwa kobiecina z kopytkowatym nosem, kiedy tak po sierocemu zacząłem opowiadać jej, jak się czuję w podróży i co się dzieje w Polsce, wówczas Seniuk rzucił jedno i drugie pytanie, wreszcie kazał podać wódki i słodkiego piernika, tak że w pół godziny już nas zaprosili do mieszkania, a gospodyni zakręciła się koło kolacji, wtrącając się z kuchni co chwila do rozmowy.
Otóż byli pod silnym strachem, bo jakiś tydzień temu najechała ich banda Benjamina Branco i niby pod pozorem szukania broni splądrowali cały dom, nakradli ile wlezie, a syna wyprowadzili na drogę, tam kazali mu uklęknąć i tak klęczącego sprali batami aż do krwi. To prawda, że ów syn, dwudziestopięcioletni mężczyzna, zabił pół roku temu kabokla w sprzeczce. Jakoby był napadnięty zresztą, co udowodniono w śledztwie. Ale, „policja“ Benjamina Branco wymierzyła po swojemu sprawiedliwość, poczem odjechała, strzelając dla postrachu z winchesterów. Szefa przy tem nie było, pojechał naprzód, w odwiedziny do bogatego fazendera, Niemca.
Wszystko to opowiedział Seniuk dość barwnie i ciekawie, w tonie zadraśniętej dumy, bo sam musiał być zabijaka nielada. Ale kiedy tuż przed kolacją przyszedł nauczyciel Kędzierski i okazało się, że ta sama banda obiła go w straszny sposób i dwuletnie dziecko porwali matce z rąk i z wysokości cisnęli w krzaki, wtedy ta cała sprawa już naprawdę nabrała grozy. Kędzierski dodał, że to wszystko za namową Niemca, przyjaciela Benjamina Branco, co nienawidził polskich kolonistów. Jechali tak od Hervalzinho, i gdzie jakiego Polaka napadli, to go bili, zabierali broń i co się dało, wszystko zresztą po pijanemu. Całe rodziny pouciekały do lasu, przerażenie było takie, jak za czasów rewolucji. Pomyślałem przy tem samolubnie, że gdyby te deszcze nie zatrzymały nas w Iraty, tobyśmy mieli miłe spotkanie.
Seniukowie i Kędzierski byli także tem zgnębieni, że znikąd żadnej pomocy, telegrafowali z Gurapuavy do konsula polskiego, a ten odpowiedział, że będzie załatwiał sprawę z interventorem; ale oni są pewni, że nic z tego nie będzie. Uspokoiłem ich, że przecież konsul nie ma swego wojska, żeby przesłać dla ukarania winnych, tylko musi to załatwić urzędowo i winni zostaną ukarani. Nic na to nie odpowiedzieli, tylko jękliwie dalej opowiadali szczegóły.
Przez cały ten czas Grzeszczeszyn siedział szeroko rozparty za stołem, bez marynarki, tylko w koszuli z khaki z kieszeniami na piersiach (pieszo naokoło... ), brodę wtulił w rozwarte palce lewej dłoni, cały wsłuchany, z miną surową i neutralną, prawą ręką notował co chwila w swym pokaźnym notesie. Kiedy już cała treść się wyczerpała, a zaczęły się komentarze, wówczas klapnął notesem, wstał i w drodze ku oknu powiedział dobitnie:
— To się załatwi doraźnie jutro i z pewnością u delegata policji, a pan ze mną pojedzie!
To ja miałem z nim pojechać, bo w moją stronę był skierowany jego palec. Ha, trudno.
— A co pan tam możesz załatwić, jeszcze pan co oberwie od delegata, boć to przecie przyjaciel tamtych — powiedział Seniuk tonem człowieka znającego stosunki tutejsze.
Grzeszczeszyn odwrócił głowę w jego stronę, „szarpnął się“ głęboko papierosem i pokiwał tą odwróconą głową. Seniuk wstał, poprawił kopcącą lampę i zaczął pomagać żonie w nakrywaniu stołu. Zasiedliśmy do tłustej i obfitej kolacji, przy butli z nalewką kaszasy na jakichś mocnych ziołach, humory się trochę poprawiły, rozmowa zeszła na drobne opowiadania z tutejszego życia.
Seniuk stał pod ścianą, nieco oddalony od stołu, z rękami do tyłu, zapatrzony w swoje buty. Rosły, brodaty, rzucał ponury cień na posmużoną żółtawemi refleksami podłogę. Żona stała w drzwiach kuchni i uważała czy nie trzeba dopełnić półmisków. Kędzierski jako gość częsty, jadł delikatnie i niewiele, odsunięty o jakie pół metra od stołu. Właśnie do niego Seniuk zaczął mówić, jakby porozumiewawczo a jednocześnie informacyjnie dla nas.
— Właśnie niedawno, bo zeszłej niedzieli zebrało się trochę ludzi przed szkołą i gadając o byle czem, przeszli na to, który kraj ma jaką chorągiew. Aż tu Ukrainiec Pałakić jak nie wykrzyknie: — „A Polaki to nie mają teraz nijakiej bandery“! Poruszyło to chłopów okropnie, i dopiero jeden, Kotus, powiada: — „Zamknij lepiej gębę! Konsula mamy to i bandera jest: białe z czerwonem, głupi Hryciu!“ — A Pałakić na to: „Ot mi konsul! szikotami oprali wam pyski benżaminy, a tak wasz konsul banderowy siedzi cicho w Kurytybie i kułak ssie!“ — Dopieroż jak go na to syn Kotusa nie praśnie przez gębę, to Pałakić przycichł, gębę utarł, pogroził i poszedł, bo naszych było więcej. Ale że oto człowiek musi wysłuchiwać co taka swołocz wygaduje, to już doprawdy wstyd.
Całe to opowiadanie osnuło nas oćmą posępnej nudy. Jeszcze raz napomknął o fazenderze Niemcu. Czuło się w słowach Seniuka wstyd w związku z hańbą jego syna i własną bezradnością. Różnie jeszcze pogadywali Seniuk i Kędzierski, czasem Grzeszczeszyn wtrącił coś w swoim stylu, ale było nudno a także wódka i suty posiłek odurzyły nas i rozprażyły. Siedzieliśmy objedzeni i porozwalani przy stole, kopciliśmy tytoń.
Zrobiło się późno, nasłuchałem się rozmaitości, jakoś to mnie otumaniło, przytem widziałem przez uchylone drzwi posłane łóżko w pokoju obok, więc wstałem, serdecznie się z zaszczutym przez los Kędzierskim i z zwierzęcą uciechą, omal nie skowycząc z zadowolenia, wpełzłem do łóżka. Pościel pachniała miodem i wilgocią. Usypiałem w niejasnem poczuciu, że ta podróż zaczyna nabierać istotnego znaczenia, że na tle tej sennej gęstwy brazylijskiej zarysowuje się człowiek i jego sprawy.
Grzeszczeszyn jest jakiś nieswój tego ranka. Jego nijakie oczy produkują powłóczysty smutek, lękliwą powagę. Wzułem już buty, tupię niemi, żwawo się krzątam, nucę coś i pokasłuję energicznie, a on ciągle leży nawznak — kobiecy — z ręką pod głową i białem ramieniem kugórze. „Dałby pan co zapalić“ — mówi obolało. Daję mu papierosa, podsuwam zapałkę jemu i sobie, zaciągam się i mówię:
— Zwlecz się pan, pogoda dzisiaj, słońce — trzeba jechać dalej!
— A on tylko, „A“, i nic więcej, ta tylko żałosna pierwsza z abecadła.
— Co pan taki mętny dzisiaj? — pytam pusto.
— A... cholera!
— Co, chory?
— A, człowiek to tak się czasem wygłupi, że już nie wiem...
— Gadaj pan z sensem! — ryknąłem.
— A... I westchnął rozdzierająco, poczem opuścił nogi na podłogę i siedział na łóżku kilka minut, w długich kalesonach z tasiemkami i flanelowej koszuli w błękitno‑żółtą kratę. Wyglądał jak żebrak indyjski. Włosy sterczały mu jak wiecheć siana, tylko oblać naftą i podpalić. Stanął wreszcie, przeciągnął się, zaraz też zrobiło się ciasno i duszno, więc wyszedłem myć się przed dom.
Tutaj w słońcu, na samym środku zajezdnego placyku stały na cienkich nóżkach dwa zamartwione konie ze zwieszonemi łbami, krzątał się koło nich gibki mężczyzna, przelazł pod ich brzuchami, ściągnął popręg jednemu, stęknął głęboko, drugiemu coś tam poprawił i wesoło zapytał mnie, za czem się rozglądam? Odpowiedziałem, że za studnią. Kazał mi chwilę zaczekać i obiecał przynieść wody. Chód jego był tak elastyczny, że nawet cień zdawał się kurczyć i rozciągać. Lekko przeskoczył drewniany płot i pochylony, znikł w zaroślach. Zdawał się być uosobieniem sprytu i przemyślności, a wyraz jego twarzy posiadał przyjemną zagadkowość.
Tymczasem na placyku robiło się coraz skwarniej, a jego pustka, senne koniska i dookolne kłęby zarośli podkreślały charakter tej samotni. Stałem nieruchomo z rękami w kieszeniach spodni i poprzez bezmyślną moją zadumę przedzierało się zaciekawienie dalszą podróżą. Dziś naprzykład po raz pierwszy od chwili wyjazdu z Kurytyby mieliśmy w dalszą drogę wyruszyć na koniach. Rumaki te zdawały się oczekiwać na małą tylko zachętę, aby legnąć na ziemi w błogiej drzemce. Jakieś muszki bzykały mi koło uszu. Zapragnąłem się od nich oddalić i zobaczyłem siedzącego na krawędzi ganku Grzeszczeszyna z bezradnie opuszczonemi bosemi nogami, zdającemi się wyrażać wzruszającą bezsiłę i — śmieszne — oddanie. W tem słońcu i całym nieporządku garderoby, mój Grzeszczeszyn ciągle jeszcze wyglądał jak żebrak indyjski. Głowa jego była okolona wiankiem muszek. Obok stał Seniuk i z zaciętością palił, a szerokie skrzydła słomianego kapelusza ocieniały jego posępną, cygańską twarz. Przez kilka minut patrzyliśmy na siebie we trzech, jakby nas tutaj kto ustawił i polecił milczeć. To idjotyczne znieruchomienie i ciszę przerwał gibki mężczyzna, który okazał się być synem Seniuka, owym zawadjaką i „valentonem“, tak sromotnie pohańbionym przez ludzi Benjamina Branco. Widać cały wstyd przejął na siebie tata, bo młodzian był usposobiony do świata jaknajbardziej beztrosko i przyjaźnie. Właśnie przyniósł mi wiadro z wodą i miednicę. Podziękowałem mu za to miłem słowem i uśmiechem, poczem zabrałem się do mycia.
— Będzie się pan mył?
Te słowa przyleciały od Grzeszczeszyna na skrzydełkach bezsensu, i nie doczekały się odpowiedzi. Wytarłem twarz i szyję, chlusnąłem brudną wodę koniom pod nogi i przechodząc koło Grzeszczeszyna, powiedziałem mu, że w wiadrze jest jeszcze woda.
— Coś pan taki zgaszony? — dodałem jeszcze.
Zeskoczył z ganku na ziemię, zadarł do mnie głowę i zaskuczał:
— A, panie! niepotrzebnie się wczoraj piło; mnie to szkodzi.
— O jakiem piciu pan mówi? przecież wczoraj robił pan to wcześnie i minimalnie, powinien pan już o tem nie myśleć.
Powlókł się do miednicy, mdły i rozkapryszony. Widać przechodzi jakieś swoje stany specjalne. Jakże inny jest od wczorajszego Grzeszczeszyna z okresu wieczornego, kiedy notował, junaczył, obiecał bronić pokrzywdzonych. Skomplikowany człowiek. Wszedłem do pokoju razem ze starym Seniukiem. Usiedliśmy przy stole, Seniukowa szykowała śniadanie, słychać było skwierczenie z kuchni. Przez otwarte drzwi napływały fale upalnej duchoty, mieszały się z zapachem smażonego tłuszczu i sprawiały przykrość. Ponury Seniuk stał pod ścianie i ciężko sapał, wpatrzony we mnie wyczekująco.
— Co, Radomiński pojechał? — zagadnąłem.
— A pojechał, zaraz jak pan poszedł spać.
Wszedł Grzeszczeszyn uczesany na mokro, z uszami obklejonemi pejsami swych przydługich włosów. Usiadł obok mnie, ziewnął rozdzierająco i wymamrotał:
— Rany Boskie, jakim‑że ja nie swój!
Ten temat się jednak nie przyjął, milczeliśmy dalej i kiedy Seniukowa przyniosła talerz pełen smażonej kiełbasy oraz chleb i kawę w kubkach — zabraliśmy się do jedzenia. Wszedł syn Seniuka i stanął obok ojca. Zaczął mówić o tem, że konie będzie trudno sprowadzić z Tereziny, i że musi z nami chyba pojechać, żeby konie spowrotem przyprowadzić. Porozumiał się z ojcem, którego konia jeszcze osiodłać i wreszcie wyszedł słowami: — „Raźniej będzie we trzech jechać i drogi też panowie nie znacie“.
Rad byłem temu; mój kontakt z Grzeszczeszynem ciągle jeszcze nie był wyjaśniony i wolałem uniknąć sam na sam. Obfite śniadanie, upał i zapachy z kuchni, wszystko to sprawiło, że czułem się jak opuchnięty i z przyjemnością pomyślałem że na koniu się nieco przetrząsnę. Seniuk, mimo moich nagabywań, nie chciał przyjąć pieniędzy za pobyt w jego domu, ani też za wynajem koni. Kiedy już bardzo nastawałem przerwał mi stanowczo: — „Niech pan da spokój, to jest po mojemu, i niema co mówić! Znajdą się tacy, co od pana wezmą i to będzie znów po ich myśli“.
Nie należy walczyć z zasadami. Dał mi do potrzymania kilogramową rękę, uścisnąłem także niezdarną kończynę Seniukowej, powiedziałem jeszcze szereg niepotrzebnych zdań w związku z ich gościnnością i — „wsiadłem na koń“. Senne zwierze lekko się zachwiało, następnie ugięło pode mną. Małżonkowie stali na ganku i żegnali nas w milczeniu. Wiało od nich obojętną serdecznością.
Trzej jeźdźcy wyjechali na szeroki... Więc jechaliśmy w słońcu, lekkim truchtem, rozmaicie siedząc na swych koniach. Syn Seniuka trzymał się niedbale, nogi zwisały mu obok wolno opuszczonych strzemion. Próbowałem anglezować, co było niewygodne w szerokiem, brazylijskiem siodle. Trząsłem się ciągle coś mnie ugniatało. Natomiast Grzeszczeszyn zmuszał mnie do obserwowania go co chwila. Nawet siedzieć w siodle nie umiał przyzwoicie. Hojdał się na prawem udzie, pogrążony w bolesnej zadumie. Co kilka minut ciężar ciała przesuwał na lewo lub prawo. Zwisał tak rozchybotany, żałosny. Nie smutne to było i nie wesołe, raczej wyrafinowanie i uporczywie drażniące. Co jest w tym człowieku? — W rozmaitych rozważaniach na temat mojej podróży niejednokrotnie zadawałem sobie to — zdawałoby się — nieistotne pytanie. Cokolwiek powiedział, zrobił gest jakiś; — wszystko to niezawsze było śmieszne, ale inne niż u zwykłych ludzi. Oto czem zmuszał mnie do uporczywego obserwowania go. Niechlujstwo jego umysłu kojarzyło się z jego sposobem poruszania się, mimiką. Zdawałoby się, przygodny towarzysz podróży, człowiek na tyle obojętny, aby skonstatować jego dziwność i zająć się innemi sprawami. Lecz ja na punkcie Grzeszeczeszyna dostałem pewnej obsesji. Niepokoił mnie sobą uporczywie, zmuszając do poszukiwania w nim materjału dla mego zmysłu obserwacyjnego. Niewątpliwie właśnie ten zmysł obserwacyjny i moja literackość natrafiły tutaj na istną kopalnie dziwności. Nie był przeciętny, oto moja udręka. Niezawsze jednak irytował. Był tak śmiesznej postury, mimikę miał zabawną, jego zadumy lub kaprysy, znudzenia i miny pełne wyrozumiałości malujące się na tej — w gruncie rzeczy — plugawej twarzy, wszystko to poprostu interesowało. Właśnie odwrócił się do mnie, — był w takiej pozycji, że powinien według moich obliczeń, zsunąć się z siodła — i wystękał:
— Wie pan, jest mi trochę lepiej, to i dobrze... Te Seniuki panie, to zbóje, och zbóje! wiem ja coś o nich. Pański jest trochę większy, ale mój to „marszador“[20] niesie jak w kołysce... Za jakie dwie godziny będziemy w Terezinie, cholera — gorąco... tam sobie odpoczniemy u Suchodolskiego... jedźmy prędzej, hu-ha! „Filho da puta!“
Po tym wściekłym okrzyku, pomknął dalej zwisający, djaboliczny Grzeszczeszyn.
Zboczyliśmy z drogi, jadąc teraz wąską ścieżką leśną. Ogarnął nas parny zaduch zielenizny i stężała, leśna cisza. Seniuk jechał naprzedzie, ja za Grzeszczeszynem. Raptem z gęstwy wysunął się wąsaty mężczyzna z kolorowo ubraną i w kapelusiku na czubku głowy, dziewczynką. Oboje byli na koniach i wyjechali z bocznej, niewidocznej ścieżki. Seniuk pozdrowił dłonią mężczyznę i powiedział: „bom dia“. Odpowiedział na ukłon; dziewczynka też coś tam zakwiliła. Przyglądali nam się z chłodną ciekawością. Seniuk odwrócił się do Grzeszczeszyna i powiadomił go, że to jest delegat policji i że wczoraj słyszał przez ścianę, jakeśmy o nim mówili. To wyjaśnienie podane było z uśmiechem przypomnienia. Zaraz też wdał się w rozmowę z delegatem. Jechaliśmy teraz razem, gęsiego. Grzeszczeszyn świstał przez zęby i badawczo spoglądał w gęstwę. Delegat mówił Seniukowi, że jedzie z córką do Suchodolskiego, po zastrzyk, bo dziewczyna, zdaje się, cierpi na malarję. Jechała o metr przed mną i trochę z boku. Podobna była do obrazka z dawnych czasów. Śniada, drobna, mogła mieć dwanaście lat. Wyglądała przyjemnie w swym słomianym kapelusiku z czerwona aksamitką na czubku głowy. Siedziała na koniu po kobiecemu.
— Możeby pan porozmawiał z delegatem o Benjaminie Branco, przedwczoraj mówił pan o tem? — zagadnałem Grzeszczeszyna.
— Rozmyśliłem się, zainterwenjuję listownie u konsula z Tereziny. A jak wrócę do Kurytyby, to osobiście pogadam z Ribasem.
— Przecież pan go nie zna, co mi pan tutaj opowiada!
— Ja nie znam Ribasa? Niech pan się nauczy najpierw myśleć a potem mówić, nie odwrotnie. Hu-ha, prędzej, bo wleczemy się jak za pogrzebem!
Kłamstwobym mu darował, ale ton, w jakim mi zaprzeczył znów mnie poirytował. Czułem na policzkach wypieki ze złości. Z lękiem pomyślałem, że ja tego człowieka kiedyś zbiję na kwaśne jabłko. Niepodobna się z nim kłócić, trzeba będzie sprać i patrzeć co z tego wyniknie.
Jechaliśmy prędko i w dudnieniu kopyt końskich usłyszałem słowa Seniuka:
— Panie Grzeszczeszyn, mówiłem delegatowi, że chce pan z nim porozmawiać o Benjamin Branco, chce z panem gadać? Zwolniliśmy, delegat czekał aż Grzeszczeszyn zbliży się do niego, i zapytał:
— Czy pan jest jakimś urzędnikiem, że pana to obchodzi?
— Ja nie, ale ten pan jest dziennikarzem z Polski i będzie o tem pisał, co tu nawyprawiali ludzie Benjamina Branco.
Skolei delegat zaczekał aż ja się do niego zbliżę.
— Pan jest dziennikarzem? — Niech pana to wszystko lepiej nie interesuje, bo Benjamin Branco spełniał polecenia z Kurytyby. Seniuk powinien być zadowolony, że go nie zabrali do więzienia. Zabił Brazyljanina. Nie trzeba się w to wtrącać, radzę panu. Wszystko się odbyło jak potrzeba!
Nieoczekiwanie musiałem coś odpowiedzieć.
— Tak, ale podobno bili dzieci i kobiety i rabowali.
— Czy pan to widział?
— Opowiadali mi o tem.
— Proszę pana, my tutaj jedziemy sobie prywatnie i tak też się rozstańmy. Ja nie chcę od pana żądać wyjaśnień urzędowo. Jest pan cudzoziemcem i nie należy się wtrącać w sprawy, o których się nie ma pojęcia!
Delegat pognał konia i wszyscy pędziliśmy w nieprzyjemnem milczeniu. Tak się skończyła ta idjotyczna rozmowa, w której mimowoli musiałem wziąć udział. Dziewczynka wyminęła nas i po chwili razem z ojcem znikła nam z oczu. W pewnej chwili zrównałem się z Grzeszczeszynem. Zagadnął mnie troskliwie:
— Pewnie się pan odparzył, bo jak kto nieprzyzwyczajony do konia i to w takie gorąco, to może sobie bólu narobić. W Terezinie zrobię panu okłady z hervy i jutro będzie pan zdrów. Patrz pan jaki ładny widok, Brazylja to kraj, psiakrew, tylko ludzie dranie. Ta rzeczka nazywa się Rio de Cavalhos, rzeka końska, mała rzeczka, ale ładna.
— Gdzież panu znów ta rzeczka tak się nazywa! — wykrzyknął Seniuk. — To jest Riozinho i nic więcej, wiem chyba lepiej od pana, bom się tu urodził!
Grzeszczeszyn uśmiechnął się do mnie porozumiewawczo. Nie pojąłem tego. Kiedy sobie uświadomiłem, że cała poprzednia rozmowa z delegatem, i to co sobie powiedzieli na ostatku ci dwaj odbyło się w dżungli, z którą się zetknąłem po raz pierwszy, że głupstwo przechodziło z ust do ust ludzi jadących w podrygach, otoczonych rozbestwionym kolorytem słońca i zieleni, — pomyślałem sobie, że spotkać się można z brednią w najbardziej nieprzewidzianych warunkach; słowem byłem w takim nastroju, że gdyby na ścieżce ukazał się jakiś znajomy Rozenbaum z Warszawy i zagadnął mnie czy nie widziałem Fogelnesta, wcalebym się nie zdziwił i odpowiedziawszy przecząco pojechałbym dalej.
Kołysząc się w siodle popadłem w leniwe rozmyślanie. Niepokój i zmienne nastroje towarzyszące mi od Kurytyby ustąpiły teraz miejsca spokojnej reakcji na wszystko co ma nastąpić, z tem że nie spodziewałem się nadzwyczajności. Tak to sobie umyśliłem. Doszedłem do pesymistycznego przeświadczenia, że wszystko to jest djablo nieciekawe, oprócz nieznanej mi dotychczas bliżej postaci polskiego chłopa - kolonisty, w której na podstawie luźnych obserwacyj dopatrywałem się sensu i rzetelnej prostoty. Czekałem też okazji trwalszego zetknięcia się z tymi ludźmi aby poświęcić im maksimum uwagi. Jasno sobie uświadomiłem, że nie jestem urodzonym podróżnikiem i, że ta wędrówka od chałupy do chałupy razi mnie nudną pospolitością. Uroda natury brazylijskiej raziła mnie swym przesadzonym bogactwem i rozwydrzeniem barw, jak razić może niegustownie ubrana żona właściciela dwudziestu jatek mięsnych w jakiemś mieście. Brakowało tu pejzażu, któryby wzruszył połączeniem drzew, łąki i rzeki, ową delikatnością i umiarem barw, nastrojów jaka cechuje sielskie widoki europejskie. Roślinność tutejsza upojona chamskim dobrobytem, kłębiła się w tłocznem rozpasaniu, drzewo wrastało w drzewo, mchy, trzciny i paprocie do spółki z lianami nachalnie tłoczyły się wokół drzew, tworząc jeden wielki, skołtuniony matecznik. Słyszałem zachwyty o zachodach słońca. Dotychczas jeszcze ani razu nie widziałem solidnego widoku na ten temat. Zielska napęczniałe od nadmiaru soków, prażone złośliwą gorączką z nieba, wydzielały odurzające wapory, dalekie od tego, co nazywamy balsamicznem powietrzem. Nadomiar, widok ten, któryby pierwszego dnia mógł się nawet spodobać, powtarzał się bezczelnie i dowodził złego smaku. Tutaj doświadczyłem, że natura może nudzić. Pozostał mi więc człowiek. Muszę sobie powiedzieć, że dotychczas w wyczerpującem znaczeniu tego określenia, nie zetknąłem się z nim jeszcze. Wszystkie te figury wydały mi się poprzetrącane psychicznie. Nie mam tu na myśli Jonczynów lub innych w ich rodzaju. Niedwuznacznie podejrzewałem klimat o te spaczenia. Należało czekać potwierdzenia tych wniosków. Narazie byłem nowicjuszem i posuwałem się wgłąb kraju bez planu właściwie i celu. Grzeszczeszyn też jeszcze nie wiedział. Na pytanie moje odpowiedział mi któregoś dnia: „Wszystko będzie wiadome w Candido do Abreu“. — Wiedziałem, że to miasteczko, to krańce polskich kolonij. Gdzieś w pobliżu były tolda indyjskie. Narazie trzeba było cierpliwie posuwać się naprzód. Teraz jechaliśmy we trzech na kiepskich szkapach; — karykatury podróżników. Popręg obsunął się dotyłu ze wzdętego brzucha mego konia, siodło starało się wypełznąć spode mnie, zeskoczyłem w porę, odpiąłem popręg, tamci dwaj pojechali, zostałem sam. Zdjąłem siodło, koń łakomie ukrył łeb w gęstwie takuary, usiadłem na ziemi, poczułem się dobrze, położyłem się, ogarnęła mnie błogość nieomal. Przy zbliżeniu ucha do ziemi dało się słyszeć utajone życie pośród roślin, ciche trzaski, szmery. Koń rytmicznie mełł żuchwami, pobrzękiwał wędzidłem, szło od niego potem. Byłem w nastroju szybkiego nawiązywania kontaktu z przyrodą brazylijską, być może nawet trwałego i pozytywnego pod wpływem błogostanu, kiedy nagle na ścieżce wyłonił się Grzeszczeszyn na koniu, wykrzykując na mój widok:
— Przytrafiło się panu co? Dlaczegoś pan został wtyle, jestem zaniepokojony!... Rany Boskie! Rany Boskie! co pan robisz, wstań pan w tej chwili! Leżysz pan w Brazylji, w selwie[21], jak na otomanie w hotelu! Wstań pan natychmiast!... Jararaca, jararaca może pana!...
Podniosłem się przerażony, szukając wzrokiem tego jadowitego gada, ale na wygniecionem miejscu i wpobliżu nie zauważyłem nic niepokojącego.
— Gdzie jararaca, gdzież pan ją widzisz, u pioruna!?
— Jeszcze niema, ale przecież w Brazylji roi się od tych żmij! jak pan możesz być tak lekkomyślny, ukąsiłaby pana i pewna śmierć!
Zsiadł z konia i począł badawczo patrzeć w trawę. Siodłając konia, powiedziałem:
— Napędził mi pan tylko niepotrzebnie strachu, myślałem, że już ją mam gdzieś za pazuchą.
— Ale mogła być, niech pan się nigdy nie kładzie na gołej ziemi, nigdy!
Szybko opuściliśmy to miejsce, gdzie po raz pierwszy — wnioskujac ze słów Grzeszczeszyna — zetknąłem się z utajoną grozą dżungli. Więc już nigdy, jak długo tutaj będę, nie będzie mi danem marzyć, leżąc? Na drzewo też nie będę właził, by nie spotkać się z pumą. Ktoś mi opowiadał dość sugestywnie, że często z gałęzi drzew zwisają żmije, czekając na ofiarę. Wyobraziłem sobie te żmije zwisające w kędziorach i jeśli ja, jadąc konno, trafię głową w takie kędziory, to już po mnie. Nie mogę więc leżeć, jeździć konno, i przesiadywać na drzewach. Życie stało się nagle wściekle trudne. Grzeszczeszyn zdawał się myśleć ze mną jednakowo, bo nagle odezwał się:
— Tak panie, to nie chichi, tutaj trzeba uważać, a jeszcze choroby, a jeszcze pijany kaboklo! Wracaj pan lepiej do Warszawy, na pół czarnej!
Zaśmiał się rubasznie i zaraz po tym jego śmiechu ukazała się wdole rzeka, a nad rzeką młody Seniuk poił konia. Na przeciwległym brzegu tkwiły w słonecznej ospałości drewniane budynki. Cała mieścina wyglądała nędznie i odpychająco.
— Dlaczego pan został? — zapytał mnie Seniuk, kiedyśmy przejeżdżali wbród rzekę.
Powiedziałem o popręgu, z niechęcią myśląc jednocześnie o tej groteskowej solidarności, jakbyśmy przejeżdżali przez najszczerszą puszczę, pełną dzikich ludzi i zwierząt. Naprzeciw nam posuwała się trzoda świń, z dwoma chłopakami w podkasanych portkach. — „Cie, gdzie leziez kurwo jedna!“ — krzyczał jeden rodzimym językiem. — „A gdzie, ryju cholerny, a gdzie!“ — wrzeszczał drugi. — Na rzece — słowem — panowało ożywienie, między palmami, pod obcem słońcem, słychać było tęgą polszczyznę. Wylądowaliśmy na zakurzone wybrzeże i jechaliśmy pod górę, w miasto. Między chałupami przebiegł pies z podtulonym ogonem i wywieszonym językiem, kudłata dziewczyna rozwieszała bieliznę na sznurze, zza węgła wybiegło drobnym kroczkiem dwuch ludzi, z drągiem na ramionach, z przymocowanym do drąga niby zabity jeleń, mężczyzną w portkach i koszuli, bosym i bez kapelusza, ze zwisającą głową i wielką, napiętą grdyką. Minęli nas i znikli na zakręcie, kiedy raptem ocknąłem się i zawołałem do Grzeszczeszyna:
— Panie, panie, co to, co to takiego?
— A bo ja wiem, nieżywy, czy co do cholery! Trzeba będzie zapytać się Suchodolskiego!
W głowie mi huczało od tego widoku i od gorąca. Podjechaliśmy do obszernego, parterowego domu z szyldem: Suchodolski & Srokoń. Przez dwa narożne wejścia widać było mroczne wnętrze wendy, na progach stało kilku mężczyzn, bosych, palących pajowce[22]. Przywiązane do słupów, stały cztery konie i dwa muły z kalgierami. Kabokle patrzyli na nas obojętnym, leniwym wzrokiem i przepuścili, nie przerywając gawędy, kiedyśmy wchodzili z Grzeszczeszynem do wendy. Seniuk został, aby przywiązać konie. Weszliśmy do chłodnego i wielkiego sklepu z ową charakterystyczną mieszaniną zapachów, gdzie pod ścianami stały worki i blaszanki, na drągu biegnącym ponad ladą zwisały nowe, barwne siodła, farbowane pelegi futrzane, wszelki sprzęt konny, za ladą uwijało się kilku subjektów, na tle półek z różnokolorowemi perkalikami, materjałami na ubrania obuwiem. Wenda zawalona była wszelką prowincjonalną tandetą, tutaj ściągali ludzie z okolicy, aby zaopatrzyć się w niezbędne sprzęty, tutaj załatwiało się najrozmaitsze handlowe interesy, intrygi, ścierały się ambicje, szef firmy był jak każdy większy wendziarz w swej okolicy, kacykiem, sędzią, nieomal dyktatorem, nazwanym przez kabokli „manda chuva“, czyli czarodziejem mogącym sprowadzić deszcz. O Suchodolskim słyszałem wiele w Kurytybie. Był on tutaj agentem banku, kierownikiem poczty, aptekarzem i korespondentem pism. Burżuazyjny radykał, zwolennik kościoła narodowego, bogaty i przedsiębiorczy wendziarz, Suchodolski miał opinję solidnego kupca z dużemi ambicjami. Wyemigrował z Polski do Brazylji kilkadziesiąt lat temu, tutaj się dorobił, rozpoczynając w swoim fachu. Był aptekarzem. Grzeszczeszyn przedstawił mnie jemu, kiedy stał pochylony nad ladą i coś obliczał. Był rosły, o wielkiej głowie ze śladami ospy na twarzy, miał jakieś czterdzieści parę lat. Moje nazwisko, granatowa koszula z plecionej wełny, bryczesy; wspaniałe, żółte buty, wszystko to nie zrobiło na nim żadnego wrażenia. Nigdy o mnie nie słyszał, specjalność moja ogłoszona przez Grzeszczeszyna obudziła w nim nieufne spojrzenie. Zaprowadził nas schodkami wdół, poprzez aptekę, do pokoju umeblowanego przyzwoicie, ale bez gustu. Tutaj zaczął się jeden ze znanych już popisów społecznych Grzeszczeszyna. Suchodolski słuchał go siedząc wygodnie w fotelu i co pewien czas mówił: „Tak to wiem“ — „Znam go“. — „A, o tem już słyszałem!“
Chłopak przyniósł imbryk z gorącą wodą i kuję z hervą, Suchodolski popił szimaronu, dolał wody i podał mi ze słowami: „Nie wiem, jak pan tam — pija to nasze picie?“ — Wziąłem kuję z ochotą, rad, że się czemś zajmę. Dziwnie nie lubiłem tych społecznych rozmów, były one nieważne, a cała sprawa o którą walczyli ci operetkowi politycy, była nędzna, powodowana niską ambicją wzbogaconego wendziarza i spekulanta. Zresztą atmosfera tych rozmów była niepoważna, ubożuchna w sen, a zwłaszcza tego dnia, w połączeniu ze skwarem, z nieprzyjemną drewnianą oschłością tego miasta, sprawiała wrażenie kołowatej przymusowej bzdury. Przez wzorki firanki zwisającej u okna, widziało się gołębia, czarną świnię i psa, jak zgodnie wylegiwali się w gorącym pyle. Bez gołębi byłoby przykro na to patrzeć. Już zgóry domyślam się zarzutów ogorzałych pionierów kolonizacyjnych, strzelających tygrysy jak kaczki, kochających trud i tężyznę życiową: „Pana wszystko nuży i nudzi, nie widzi pan rzeczy pozytywnych“.
Nie, ja tylko stwierdzam rzeczywistość brazylijską, która jest parszywa i wściekle nudna jak dotąd. Dla mnie, dla człowieka, który stwierdza jak jest. Taki Suchodolski, być może, jest typem dodatnim, ale jego wyniosły sposób bycia jest mi wstrętny. Przecież wegetuje w paskudnej dziurze i stwierdza tem swój nieciekawy stosunek do życia. Niewątpliwie jest to kraj dla ludzi łatwych, bez wymagań.
W tej chwili czułem się na tej wizycie jak człowiek, który nie wie czego chce. Suchodolski zdawał się wyczekiwać z naszej strony jakiejś prośby, żądań. Zachowywał też pewien dystans, aby móc odmówić. Toteż czułem się dość fałszywie, bo przecież mogłem go nigdy w życiu nie widzieć. Miał na sobie białą marynarkę, szare spodnie i solidne półbuciki na grubych podeszwach. Czyściutki, pachnący złą wodą kolońską, na przegubie dłoni zwisała mu złota branzoletka z dwoma wisiorkami: małpką z kości słoniowej i słoniem ze złota. Na palcu miał sygnet z herbem i obrączką. Zachowywał się, jakby nam dawał posłuchanie, audjencję. Z apteki pachniały lekarstwa. Wbiegł kudłaty pies, obwąchał nas i usiadł u nóg pana. Grzeszczeszyn właśnie kończył swoje wywody na temat nowego konsula w Kurytybie. — „Jest zdaje się chłop z charakterem, tylko nie zna stosunków, i niewiadomo jaką drogi pójdzie“. — Suchodolski nic na to nie odpowiedział, tylko po chwili zwrócił się do mnie z mętnem pytaniem, jak mi się podoba Brazylja? — Odpowiedziałem, że dotychczas mi się bardzo niepodoba, ale może w dalszej podróży trochę się poprawi. Na to on: „Tak, to nie jest kraj dla artystów — publiczność niewdzięczna, nieuczona“. — Nic na to już nie odpowiedziałem. Jaka publiczność? Przecież nie jestem śpiewakiem estradowym!
Napełnił kuję, psa poczochrał butem.
— No, a teraz dokąd panowie zmierzają?
— Pobędziemy tu kilka dni i dalej, do Candido do Abreu — odpowiedział Grzeszczeszyn. — Wybieramy się drogą przez lasy, na północ, do Londryny.
— A, to ciekawa podróż. Ale, skoro panowie tu trochę zostaną, to proszę zajść do mnie na szimaron. Radzę wam zamieszkać u Smyków, tam dość czysto i niedrogo. W hotelu drogo, i te dziewczyny — Gomora; wprost fantastyczne, co się tam wyprawia!
Podniosłem się z krzesła, pies warknął.
— Proszę pana, tu na drągu ponieśli jakiegoś człowieka, co to takiego? — zwróciłem się do Suchodolskiego.
— Aa, to pewnie ten kaboklo… widział to pan? Mówiłem — psiakość; żeby w nocy!… Umarł nędzarz na maleitę[23], tylko niech pan nie przypuszcza, że tutaj tak wszystkie pogrzeby się odbywają! To wyjątkowa sprawa, za późno mi dali znać o śmierci, ciało się zaczęło psuć, ale też… że nie chciało się dzikusom ponieść go na jakiej desce. Sami sobie winni, nie przychodzą do mnie po zastrzyki.
Był poruszony trochę tą nowiną, pożegnał mnie niespodziewanie uprzejmie, prosił, żeby koniecznie zajść.
W wendzie oczekiwał nas Seniuk, jedząc bułkę. Poprosiliśmy go aby zaczekał, przymocowaliśmy nasze worki do jednego konia, rozpytaliśmy się o drogę do Smyków, i ruszyliśmy, Grzeszczeszyn prowadził konia za uzdę. Szliśmy naprzełaj, zaśmieconym placykiem pełnym kóz. Uprzytomniłem sobie, że napewno wyglądamy jak na komicznym obrazku, lub ilustracji do nienapisanej książki. Tu, i jeszcze tam, kiedy odjeżdżaliśmy z wendy starego Seniuka. Nad głowami ukazało się słońce z otokiem, niby sadzone jajo. Chałupy były przeważnie drewniane, kryte ceglaną dachówką, często bez szyb, z drewnianemi okiennicami; — przewiewne. Kiedy dotarliśmy do zagrody Smyków, podniosło się z progu kuchni dwoje staruszków, przydreptali do nas żywo, — posłuchali, — że to z polecenia Suchodolskiego, i zaprowadzili przez kuchnię, do izby. Zdjęliśmy worki z konia; Grzeszczeszyn poszedł odprowadzić go młodemu Seniukowi. Wyjąłem z worka tualetowe drobiazgi i umieściłem je we wskazanym przez Smykową pokoiku. Powiadomiła mnie zachęcająco, że w tym pokoju zatrzymuje się stale ksiądz Kiełta, ilekroć jest w przejeździe. Umyłem się, poleżałem trochę na łóżku i zaproszony przez Smyka, poszedłem do kuchni na szimaron. Pachniało tu spalenizną, koło otworu w suficie lśniły się czernią spękane belki. Podano mi maleńką kuję pogniłą na brzegach, z blaszaną rurą. Pod ścianą, pochylona nad ławą, zawaloną kawałami świńskiego mięsa, stała Smykowa i połcie słoniny zaprawiała solą. Nad ogniem wisiał duży gar, gotowały się w nim świńskie nogi. Nieźle siedziało się z tymi starymi ludźmi. Kilka minut trwało milczenie, wkońcu zagadnąłem:
— Jakie tu życie? Spokojne pewnie?
— A, nam starym… to co tam narzekać — odpowiedziała Smykowa. — Obcy świat, ale my przywykli.
O czem tu z nimi gadać? Znówżeśmy sobie pomilczeli. Miny mają życzliwe, widać małomówni. Na progu turlają się dwa szczenięta; pies i kot. Piesek ma załzawione i zdziwione oczka, gładki, bronzowy — gryzie puszysty łepek kotka i warczy z uporem. Przyszła duża kotka, prychnęła, piesek potoczył mi się pod nogi skomląc. Kotek wpełzł pod matkę, począł ją ssać łakomie. Próbuję nawiązać rozmowę ze Smykiem, ale pytania moje brzmią sztucznie: — Czy mają jakich krewnych w Polsce?
— A, są — odpowiada Smykowa. — Są, ale co napiszą, to o pomoc proszą — myślą: amerykany, bogate… a tu taka i Ameryka nieprawdziwa. Mil nie dolar, idzie go ponoć trzy na złotego.
— A nie chce im się do was przyjechać?
— Jakże panie toć przecie koszt, tyli świata… a kolej, a statek… Niech lepiej siedzą na tem gruncie jaki tam mają.
— Tak, panie — wtrąca Smyk — pracowali my całe życie, teraz na stare lata mamy chałupę i co do gęby włożyć, ale żeby tak pomagać, to nie możemy. Co mamy, to dla nas wystarcza, a więcej nie chcemy… Nie chłopska rzecz się bogacić, a i to na obczyźnie, jak jakie zesłańce żyjemy. Wiadomo, kraj niebogaty w ziemie, ludzi musi się pozbywać, pretensji nie mamy, a to przyjemnie nam słuchać, że rząd teraz w Polsce jest mocny, własne wojsko i obce wyrzucone.
Znów się urwało.
Wszedł Grzeszczeszyn, pokracznie przestąpił koty na progu, zdjął kapelusz, przysiadł, łapczywie pochwycił kuję z rąk Smyka. Otulając dłońmi kuję, ssał, sapiąc. Mruczał:
— Znów się natknąłem na bagno w Terezinie; Janicki żre się ze Stachurskim, a Suchodolski chce obu za mordę trzymać! Będę musiał zaprowadzić tu porządek… co za ludzie! Suchodolski nie chce ze mną gadać, widać boi się silnej ręki!…
Człowiek czynu był rozeźlony, nie podał kui dalej, tylko sam sobie nalał wody i pił w gniewie. Smykowa przysmażyła mięsa na patelni, podała do stołu razem z kapustą i kartoflami. Jadłem w spokoju, daleki od złych myśli. Piłem kawę z blaszanego kubka, paliłem i przyglądałem się Grzeszczeszynowi. Był spocony, kostropaty na twarzy, fakonem czyścił sobie paznokcie.
Popołudniu przeszła nad Tereziną burza, kozy beczały, zrobiło się ospale z przymusowego lenistwa. Leżałem na łóżku, ubrany, w butach. W krzakach za oknem opadały krople z liścia na liść, zmoknięte kury poruszały się niemrawo. Przez uchylone drzwi widziałem pogrążonego w notatkach, Grzeszczeszyna. Co robić u licha — nuda, spić się chyba?! — Ale z kim? Grzeszczeszynowi alkohol nie służy. Leżę bezmyślnie wpatrzony w sufit. Wcale nie jest znów tam tak nieciekawie; jakieś ornamentacje, gęby, okręt, zwierzaki — a wszystko z niczego: wapno na deskach, trochę włosia z pendzla. Oto życie moje szalone, wymarzone podróże po zamorskich krajach! Przygoda! Chwytam się na wewnętrznym dialogu: — Poco masz się spijać, nie myśl o głupstwach, nie leń się, pocoś tu przyjechał? Obserwuj, patrz, poznaj myśli tych ludzi, może warto. — Jakich ludzi, jakie myśli? Wiem już co powiedzą: „A, żyje się jakoś panie“. Albo: „ksiądz ten wyzyskuje, ogłupia naród“. — A nie możesz to rozejrzeć się w naturze? egzotyzm przecież, obce, ciekawe!
Zrywam się z łóżka i wychodzę przed dom. Już po deszczu, pojaśniało. Senny muł czochra mordę o pniak. Nad przysadzistemi domostwami snują się dymy, pachnie spalone drzewo, ścieżka biegnie kręto poprzez wyleniałą trawę, błyszczą kałuże, czerwonawo, lśniące liście palmy wychylają się zza chałupy, cicho i pusto jakoś. Idę ścieżką, bez celu. W oddali, na prawo — cztery litery T — cztery piniory; na lewo — olbrzymi, leśny pagór. Na to wszystko spływa barwiczka z nieba. Brudny szkarłat. Pogrążony w nieciekawych rozmyślaniach, mętny spacerowicz po mokrych wertepach, podszedłem mimowoli pod wendę Suchodolski & Srokoń. Zatrzymałem się przy słupku, namyślając się czy wejść do środka, kiedy podszedł do mnie niezmiernie otyły chłopiec lat może dwunastu, z procą w ręku. Starał się ze mną nawiązać znajomość bez żadnych wstępów:
— Ten supeł od sznurka ciągle mi się zsuwa z gumy, co tu poradzić?
— Nie wiem, może ci kto inny poradzi.
— Ale niech pan wpierw obejrzy... przeciera się... licho!
Obejrzałem procę i oddałem mu ze słowami:
— Tu trzeba... nową gumę, ta jest jakaś marna.
Zasępił się:
— Ba, a skąd wziąć nowej?
Wzruszyłem ramionami. Stał na swych grubych nogach w iks, gołe kolana miał podrapane i zabłocone, beret sterczał mu na czubku głowy a całość ważyła ze sześćdziesiąt kilo.
— Jak ty się nazywasz? Czegoś taki gruby?
— Nazywam się Srokoń. Gruby? Taki już jestem… No, z tej procy od bidy można jeszcze postrzelać. O, w tego gołębia!
Napuszony gołąb spacerował po dachu i nie zwracał uwagi na przelatujące kamienie. Podniosłem kamień i cisnąłem gołą ręką w stronę ptaka. Gołąb spadł, chłopak przysiadł ze zdumienia a ja stężałem. Też traf, rzeczywiście! Mógłbym konać z głodu w puszczy i coś podobnego by mi się nie zdarzyło. Z wendy wyjrzało dwóch kabokli i patrzyli na mnie z otwartemi gębami. Młody Srokoń ochłonął i przyniósł gołębia za skrzydło. Weszliśmy obaj do wendy, kabokle rozstąpili się z szacunkiem. Zza lady wyszedł tęgi mężczyzna o nalanej, nieruchomej twarzy i pytająco patrzył na nas. Chłopak wyczuł coś niedobrego, bo rzucił gołębia i zaskrzeczał:
— To nie ja, ...to ten pan!
Mężczyzna powiedział z trudem i powoli:
— Co to pan wyprawia, to rasowy gołąb, poco to było?
Zapanowało milczenie. Podszedł Suchodolski, poruszył nogą gołębia i powiedział:
— Trzeba go zabrać do kuchni. Nudzi się pan czy co? Trudno... A ty z tą procą wynoś mi się, jeszcze komu oko wybijesz!
— Ile taki gołąb wart, ja chcę zapłacić — zagadnąłem niepewnie.
— Niech pan już zostawi, szkoda mówić — odpowiedział Suchodolski.
Wybąkałem coś, przepraszając i, nie zatrzymywany, wymknąłem się z wendy. Szedłem w fatalnym nastroju, jakiś speszony tem bzdurnem zdarzeniem, ośmieszony. Zrobiło się ciemno, wokół nikogo, droga do chałupy Smyków stała się dla mnie tajemnicą. Do wendy nie wrócę, spaliłbym się ze wstydu. Co im na tym gołębiu znów tak zależało? Dziwne! Tłukłem się w ciemnościach po oślizgłym gruncie, otoczony poruszającemi się bryłami. Coś tu jest niepokojącego. Przeklęty los, same idjotyczne przypadki. Nagle musiałem przystanąć przed czemś, co mówiło:
— A ty szelmo... zimno ci tu, paś się paś... a ty kosmatku... tytyty!...
— Kto tu jest! — wrzasnąłem.
Spod nóg równocześnie: coś się wyrwało, beknęło i dało susa w czerń. Jednocześnie wydłużyła się ludzka sylwetka.
— A to pan, panie… co pan tu robi?
No tak, to był Grzeszczeszyn, stał przy mnie, mówił:
— Wyszedłem pana szukać, bo tam z kolacją czekają, a po drodze spotkałem kozę, a ja lubię — panie — zwierzęta domowe i nie mogę wprost przejść, żeby się trochę nie podroczyć. Chodź pan do chałupy, za mną, bo mi pan jeszcze wpadnie w jaką dziurę.
Poszliśmy. W głowie tłukły mi się jakieś nieopanowane wnioski; — dziwactwa, swoją drogą! Powiedziałem Grzeszczeszynowi o tym gołębiu.
— A, toś pan celny... no nic, oni tak — wie pan, aby coś pogadać, ja to załatwię. To Srokoń z panem mówił. On jest trochę sparaliżowany na mózgu, opieszały taki... Dopiero kilkanaście sekund minie, zanim uświadomi sobie co pan do niego mówi, jakoś to się nazywa w medycynie... A było to tak: miał on wendę w Palmitalu i tam w nocy przyszli do niego kabole żeby wziąć na kredyt, nie chciał im dać, na to oni bili go w straszny sposób, potem powiesili za nogi — uważaj pan, bo tu jakaś woda... o, cholera!... Więc całą noc wisiał, dopiero go nad ranem zdjęli, i teraz taki kaleka, ale to porządny chłop... tylko syna; — ten chłopak, to był jego syn — ma trochę chorego... to chyba ze złej przemiany materji, — o, już, to światło, to u Smyków... Chłopak waży ze cztery pudy... My z tym gołębiem jutro załatwimy, może się pośmiać z pana chcieli, tutaj często trafiają się hyziowaci ludzie... Chodźmy, bo tam się już nazbierało kupa chłopa, zobaczysz mnie pan przy robocie!
W pokoju, gdzieśmy w południe jedli obiad, siedziało w żółtej poświacie naftowej lampy z sześciu mężczyzn; paru na ławie, dwuch przy stole, jeden stał z czapką w ręku. Siedzieli w dymie, po chłopsku, niewygodnie i ciężko. Wcisnęliśmy się między nich pomacawszy zgrubiałe i szorstkie łapy, Smykowa podstawiła nam talerze z jadłem, jedliśmy tylko we dwuch w tej — nieomal — ciżbie, w dusznym pogwarze chłopskich rozmów. Opowiadali sobie najrozmaitsze przypadki, czasem zarechotali śmiechem. Najwięcej mówił chudy, sczerniały na twarzy człowieczek o błyszczących oczach, zapadłych piersiach, pokasłujący w swem bronzowem, miejskiem ubranku; w ważniejszych momentach wstawał z krzesła z palcami w kieszonkach kamizelki, i wtedy spod wklęsłych piersi uwydatniał się maleńki, zabawny jak u tak chudego człowieka — brzuszek. Mówił po wiecowemu, „dokumentnie perswadując“. Grzeszczeszyn z gębą pełną kapusty, wpluł mi do ucha razem z jadłem informacje, że to jest kierownik okręgu „Junaka“ — Janicki. Spod ściany spoglądał na mnie opasły, czerwony na gębie syn Smyków, rzeźnik, jak mi wyjaśnił łakomy Grzeszczeszyn. Całe to zebranie nosiło charakter wymiany myśli z nami, lekko konspiracyjnego spotkania. Odsunęliśmy puste talerze, zapaliliśmy popijając kawę, wsłuchani w gawędy. Z wesołych rozmów począł się wyłaniać poważny temat tyczący księdza Kiełty. Janicki mówił:
— A co to mi za świętobliwy duchowny, który niczem żandanrm jaki jeździ na koniu od kościoła do kościoła, od kaplicy do kaplicy, i odprawia te msze na patatajkę, po dziesięć na niedzielę, rewolwer nosi pod kiecką, gdzie może podburzy, ludzi traktuje jak stado baranów, też djabeł wie skąd takiego władcę nam naniesło! I to opłacaj mu się jak jakiemu dziedzicowi, bo inaczej piekłem grozi jak za jakich średniowiecznych czasów. Kiedyś tu się spotkali z Kubistym w stowarzyszeniu. Kiełta patrzy na ścianę gdzie wisi portret Prezydenta i, dalejgo — powiada — zdjąć ten portret, tu te rządy nas nie dochodzą, tu Brazylja, a nie Polska! Tak Kubisty już się do bicia zabierał, tylko Kiełtę baby kieckami zasłoniły, boby go tam, tego całego duchownego, Kubisty obił jak się patrzy. Żeby to siedział na plebanji, co tam babom potrzeba z kazalnicy w niedzielę powiedział, nabożeństwa odprawiał, a nie wtrącał się w sprawy społeczne, nie jątrzył ludzi! Junacy — powiada — to sami masoni, w Boga nie wierzą i pod przykrywką sportu komunizm odprawiają. A przecież sami wiecie, co ten Junak znaczy dla naszej młodzieży! Młodzież naszego wychodźtwa organizuje się, uczy się obok tężyzny fizycznej myśleć po polsku, nie zatraca kontaktu z macierzą. I oto tego się te klechy tutaj dociepią, że chłop polski przyjdzie po rozum do głowy i wygna tych darmozjadów na zbity łeb…
Janicki przysiadł ze zmęczenia, zakasłał się i obtarł czoło chustką.
Siedziałem zahukany tym potokiem słów i chociaż czułem, że ten człowiek mówi jakąś prawdę, w gruncie rzeczy nic mnie to wszystko nie obchodziło. Nieważne sprawy nieważnych ludzi. Grzeszczeszyn przycupnął w kącie z neutralnym uśmieszkiem na swej charakterystycznej twarzy. — I oto wybrałem się w podróż, w przygodę… Po chwili milczenia charknął syn Smyków, objechał łapą po obfitej gębie i zaczął:
— Tutaj oni chcą tem chłopstwem za łeb wodzić bo w kraju już u tego chłopstwa żadnego posłuchu nie mają. Tak się tu i zjechali. A poczynają sobie z nami jak z jakiem bydłem, jakbyśmy oczy w portkach mieli. Już z niczem się nie liczą! Taki Weiss, werbista, ze szwabów, psia jego mać!... Kawalerzysta — łapie konia i pędzi galopa trzydzieści kilometrów, koń mu pada przed kościołem, a on do chłopów powiada: „o, widzicie! bydlę padło a ja na czas zdążył służbę bożą odprawiać“. I śmieje się, i włazi do kościoła jak do jakiego biura. A tu wiadomo, koń czy inne bydlę to dla chłopa jakby członek rodziny, to żywiciel, i jak z tem niewinnem bydlęciem taki miłosierny duchowny postępuje. Ale to jeszcze nic! Po mszy każe sobie przynieść puszki z datkami i pieniądze na oczach wszystkich, na ołtarzu liczy; — jak jaki kaboklo w wendzie. Tak, jakby tego nikt nie widział! A to przecież i wstyd człowiekowi, że go za takiego ciemnego uważa!
Znów przycichli. Argumentacja, rzeczywiście — sugestywna. Właśnie Grzeszczeszyn rzucił niepewnie: — „Ksiądz też jeść musi“…, kiedy do pokoju wszedł boczkiem młody chłopak, blondyn z loczkiem na czole i ludzie zaraz umilkli. Młodzieniec szarmancko mi się ukłonił, mocno uścisnął rękę, rozsiadł się swobodnie i powiedział wesoło:
— Te ateusze, to pewnie panu tutaj życie zatruwają swemi bajdami! Oni myślą, że tutejszy ksiądz, to to samo co w Polsce, gdzie jest porządek i jakaś wiara. Tutaj ksiądz jest jak żołnierz na posterunku, musi być twardy, surowy i bezwzględny. W takiej spiekocie objechać konno kolonję, kilka mszy odprawić, a często ledwo wróci do domu, znów go do chorego wołają na jakie czterdzieści kilometrów. To jest twarda służba misjonarska, pełna poświęcenia, nie jakiejś tam karjery. Co oni tu wygadują na Kiełtę? Że chce założyć kooperatywę w Hervalzinho! Przecież on sobie tego nie zakłada, tylko żeby usunąć wyzysk wendziarzy. Dalibyście lepiej spokój, drodzy ludzie!
Grzeszczeszyn wygodniej usadowił się i powiedział:
— To święta prawda, co pan nauczyciel Stachurski mówi. Ksiądz jest potrzebny prostym umysłom, boby sobie rady już choćby w moralności nie dali!
Janicki podniósł się czerwony na twarzy:
— Co wy tu gadacie, myśmy nie to ciemne chłopstwo z Polski, my sobie własną moralność ustanowimy! Jak tu w początkach chłop gnił z nędzy i robactwa, jak karczował te lasy wiekowe, to wtedy tu księży nie było, przyszli dopiero na gotowe!
— Oj, to prawda! — powiedział z kąta stary Smyk.
Rzeźnik znów się poprawił w sobie, charknął i rzekł:
— Pan Stachurski, to szpieg Suchodolskiego; oni się kochają i obaj chcą nam dać rady!
To zdanie zamąciło bieg moich myśli do tego stopnia, że wtrąciłem:
— Jakto, pan Stachurski twierdzi, że Kiełta poto założył kooperatywę, żeby uchronić ludzi od wyzysku wendziarzy, a pan mówi, że to szpieg Suchodolskiego? Nie rozumiem! Przecież pan Suchodolski ma wendę!
— A no właśnie, — wyszeptał Grzeszczeszyn, — właśnie. To jest właśnie taka kombinacja, że tam Kiełta już do spółki z Suchodolskim coś politykują!
— A ja panu powiadam! — wrzasnął Stachurski w moją stronę — że pan tutaj dostał się w grono ludzi, którzy nie mają nic do stracenia, umieją tylko mącić wodę i chcą aby pan stąd wyjechał z informacjami, które im będę na rękę!
Odetchnąłem, ale nie z ulgą. Oni mnie tu biorą za kogoś oficjalnego. Pomyślałem, jakby im to wyjaśnić, ale zaraz ogarnęła mnie mdła nuda i poczucie idjotyzmu sytuacji, że zwiesiłem głowę i dopiero wtedy ją uniosłem, kiedy Janicki ze Smykiem zabierali się wyrzucać wzburzonego nauczyciela. Ten jednak sam się wymknął z pokoju, złorzecząc z przejęciem, godnem dramatu, a nie tej chamskiej kłótni.
Rozeźleni chłopi skręcali pajowce, z okna wiał podmuch parnej nocy, w krzakach zaskrzeczał kogut jakby dławiony. Janicki przysiadł i powiedział do mnie:
— Widział pan te nasze sprawy?
Kiwnąłem głową obojętnie. Jeszcze trochę pogadali i poczęli się rozchodzić opieszale, z niewyraźnemi minami. Janicki podał mi rękę i powiedział na odchodnem:
— A niechno pan do mnie zajdzie jutro, wyjaśnię panu jeszcze wiele rzeczy.
Coś mu tam bąknąłem, wstałem i poszedłem do swego pokoju. Zapaliłem świecę, wziąłem z okna grubą książkę do nabożeństwa, prawdopodobnie lekturę bohatera dzisiejszego wieczoru, księdza Kiełty i począłem przeglądać co tam napisano. To pewne, że układał te wiersze zły poeta. W litanji do Matki Boskiej nazywają tę niewiastę „wieżą z kości słoniowej“. Bardzo zła i materjalistyczna metafora. Gdzieindziej były zdania: „Wino kosztowne, czystość panieńską ochraniając“. — Co to jest?! Albo: „Manno niebieska zakryta! Podróżne zasilenie w Panu umierających!... Jezu przez Twe w niewinnym wieku obrzezanie, Racz w sercu mojem zgładzić światowe kochanie!“ I jeszcze: „Naczynie poważne, Naczynie dziwnego nabożeństwa!!!“ Co też tu powypisywali! I to jeszcze w tem wszystkiem tyle złota, kości słoniowej, bogactw wszelkich! Ta zachłanność! Chyba ci chłopi mają rację. Oto los, trudno się zdecydować. Wierzyć nie wierzyć — w co wierzyć? Położyłem książkę na dawnem miejscu, nie moja rzecz ją recenzować.
Wyszedłem przed dom, który podlewał Grzeszczeszyn wzdychając jak utrapieniec. Otaczała nas gęsta czerń. Pies skomlał w przybudówce, Grzeszczeszyn wyszeptał, sapiąc:
— Chyba burza spadnie tej nocy i drogę nam zmoczy, ale to nic, bo pewnie dalej konno pojedziemy, tylko skąd tu wziąć konie?
— Kupić trzeba będzie, nie można ciągle pożyczać!
— Ano zobaczymy, może Suchodolski nam sprzeda… Widział pan, jacy tu zbuntowani ludzie? Ile tu chwastu ludzkiego narosło! Ale nic, jedziem dalej… masz pan ognia?
— Mam — odpowiedziałem cicho.
— Przydałaby się jaka dziewuszka — szepnął mi prawie na ucho.
— Ach, co pan opowiada, tu w tej dziurze?
— Właśnie; tutaj w hotelu są, ale jedna z nich to kochanka Benjamina Branco, lepiej nie zaczynać. — Pozostają kozy.
— Cóż, pan zdaje się dzisiaj uciął sobie romansik z jedną…
— Właśnie, a pan myśli, że nie ma takich co lubią kozy? Pfiu, panie!
Zorjentowałem się, że wystawanie w nocy przed chałupą — i to w takiej ciemni, — oraz prowadzenie podobnych rozmów świadczy o mojem rozprężeniu duchowem.
— Chodźmy spać, gadamy głupstwa — szepnąłem.
— Ano chodźmy panie, burza będzie jak cholera, o, łyska się nad Suchodolskim.
Rozstaliśmy się.
Powoli rozbierałem się w dusznym pokoju, brudny blask świecy pełgał po ścianach, książka do nabożeństwa kusiła tanią teologją z parapetu okna, za drzwiami usłyszałem cichutkie postękiwania, wyjrzałem: Grzeszczeszyn stał przy oknie w koszuli i długich kalesonach z tasiemkami, drapał się po piersiach, z twarzą zmiętą, jakby nasłuchującą. Zgasiłem świecę i popadłem w senne odrętwienie, ocknąłem się w poryku wichury, błyskawicach i stukocie kropel; jakgdyby ktoś grochem sypał w szyby okna. Gdzieś tam pies skuczał przeraźliwie; coś zakwiczało. Spokoju, psiakrew, spokoju!
A rano był spokój i słońce. Siedzieliśmy przy śniadaniu, kiedy wszedł Stachurski i narzekał, że burza zniszczyła mu krzaki truskawek, a kozy tak dobijały się do drzwi, że gdy zeszedł nadół i tworzył, to wpadły z takim impetem na korytarz, że omal go nie obaliły. I że w każdą burzę ma z temi kozami kłopot. Koniecznie upatrzyły sobie szkołę; biją w drzwi kopytami, bodą dopóki im nie otworzy. Stachurski próbował nawiązać do wczorajszego zebrania, ale przerwałem mu energicznie że te prawy są mi obce i dalekie, i raczej denerwują mnie niż ciekawią. Zaczął fiukać, i powiedział: — „To trudno!“ — Dziwiłem się sobie, jak wobec wielu ludzi napotkanych w mej podróży, zachowywałem się oschle lub niegrzecznie. (A taki to miły chłopiec był w Warszawie!). Prawie ciągle czułem się naładowany złem, czułem w sobie jakby jady, w głowie czad; słowem niechęć do wszystkiego. Ale poza tem złem samopoczuciem — klimat, czy co u licha! — działy się przecież te sprawy rzeczywiście; — nie zmyśliłem ich. A więc — chyba — począwszy od Grzeszczeszyna, a skończywszy choćby na Stachurskim, nie były to postaci, którebym chciał specjalnie oczerniać! Jakaś głupota w tem wszystkiem tkwiła, niewątpliwie! Powiedzmy sobie otwarcie, że nie poto jedzie się dwanaście tysięcy kilometrów morzem, aby spotykać się z podobnymi ludźmi i kwestjami. Pragnąłem nareszcie coś zobaczyć, czemś się zachwycić.
Stachurski widząc, że nie nakłoni mnie do rozmowy, — w jego pojęciu istotnej, — zaczął mówić o swojem życiu tutaj, że się marnuje, chciałby się ożenić, ale to wszystko takie chamstwo zbogacone...
Ubóstwo jego myśli, jego dążeń było zastanawiające. Uszedł w końcu, zapewniając, że się zjawi popołudniu. Wrócił jeszcze i powiedział, żebyśmy zaszli do niego na lekcję, zobaczyć jak się dzieci uczą. Obiecałem, że tam przyjdę.
— Pójdziemy chyba rozejrzeć się trochę w okolicy? — zwróciłem się do Grzeszczeszyna.
Zgodził się, był w pogodnym nastroju.
Mogła być jakaś dziewiąta rano, słońce już wysuszyło ślady nocnej ulewy, robiło się gorąco, ale nie odczuwało się dusznej wilgoci w powietrzu. Po wyłysiałym, nierównym gruncie placyku, włóczyły się kozy, zjadając jakieś badyle, nędzną trawkę; zamiast pójść kilkadziesiąt metrów dalej, gdzie było znacznie ciekawsze menu. Na krańcach placyku, naprzeciw siebie stały: szkoła, piętrowy, drewniany budynek i obszerny dom Suchodolskiego. Przed wendą stało już kilka koni; kabokle swoim zwyczajem wystawali przy wejściu, paląc i gawędząc. Minęliśmy wendę, potem aptekę z gankiem obrośniętym winem i zapuściliśmy się wdół, poprzez gęstwę, ku rzece. Grzeszczeszyn uciął sobie wić, smagał nią po zaroślach, gwizdał, podskakiwał. Las był mroczny, pachniała wilgoć. Mchy i paproć gęsto porastały zbutwiałe pniaki i korzenie. Liany owijały się wokół olbrzymich pni; pnie te porastały kępy pasorzytów, gdzieniedzie w seledynowej smudze słońca łysnął czerwienią kwiat. Zrzadka odzywały się głosy ptaków. Zatrzymaliśmy się nad pochyłością, i wdole, poprzez gęstwę ukazała nam się dość wąska rzeka. Nareszcie coś przyjemnego! Od tego widoku biło dziką samotnią, tęsknym urokiem, znanego mi z opowiadań dorzecza Ivahy. Ślizgając się na obcasach, zeszliśmy na stromy brzeg, miejscami nawisły zawilcami, utrudniający dostęp do wody.
A woda płynęła wolno, z powagą wieków, unosząc zeschłe liście, pogniłe trzciny, kawałki kory drzewnej i patyki. Było cichutko, kojąco.
— Tu gdzieś powinna być łódka — zamruczał Grzeszczeszyn.
Wgapiliśmy się w zarośla, szukając łódki. W krzakach coś zatrzeszczał i wychynęła świnia; węsząc ryjem zerknęła chytrze w naszą stronę i szusnęła w gąszcz. Odetchnąłem z ulgą, bośmy w domu zostawili rewolwery. Nareszcie uwagę moją zwrócił wystający spod szkarpy kawał drzewa z żelaznym kółkiem.
— O, jest łódka! — zawołał Grzeszczeszyn.
Ale łódka przymocowana była łańcuchem do drzewa.
— Idź pan do Suchodolskiego, to panu da klucz! — zawołał Grzeszczeszyn.
— Wybaczy pan, ale jako inicjator wyprawy powinien pan wiedzieć coś o tej łodzi... Przechodziliśmy przecież koło Suchodolskiego.
— Aa, pan to zawsze...
— Ehej! Czekają panowie na tramwaj?
Z przeciwległego brzegu krzyczał wysoki mężczyzna w wielkim kapeluszu, włażąc właśnie do łódki. Grzeszczeszyn się uradował:
— O widzi pan, że dobrze jest! Panie Wójcik, jedziemy do pana z wizytą! Zabierz nas pan.
Pan Wójcik stojąc, drągiem odpychał łódź w naszą stronę. Był rudawy, rzęsy miał białe, w ustach trzymał fajkę. Oczy mu się śmiały spod krzaczastych brwi. Jadąc mówił:
— Gdzie też pana nie nosi! Aż tu, nad Ivahy pana zapędziło! A kogo to pan ma przy sobie!?
— To pan Łóniłowski, pański kolega po fachu!
Wójcik wyskoczył na brzeg i przywitał się z nami. Przyjemnie zauważyłem, że moje nazwisko nie było mu obce; znał je z gazety kurytybskiej.
— Będzie pan pisał o Ivahy? Błagam pana o to! To najbrzydsza miejscowość na kuli ziemskiej! Rzeczywiście jesteśmy trochę kolegami, ja pisuję do „America Echo!“... No co! Właźmy spowrotem, pojedziemy do chałupy, lubię takie wizyty: — Intelligence Service Brazylji, znakomity Szerlok Holmes, o czem wszyscy wiedzą — Grzeszczeszyn i literat z Warszawy. Ładnie ja będę wyglądał, czy aby żona zdąży pochować zrabowane skarby... Jestem — uważa pan — piratem Ivahy! Panie Grzeszczeszyn, nie zdejmuj pan w łódce buta, bo nas zamroczy i wpadniemy w paszcze krokodyli!
Rzeczywiście mojemu towarzyszowi znów się coś przydarzyło w nogę. Odchylając kolejno bardzo brudne palce wyglądał w tej łódce kaleko i niemiło. Tymczasem płynęliśmy do brzegu. Wójcik nie przestawał czarować mnie swym humorem, mrugając porozumiewawczo. Wogóle zachowywał się jakby nas coś łączyło, pewna wspólnota, wobec której Grzeszczeszyn jest samem tylko nieświadomem ograniczeniem. Och, gdybym mógł odbiec i rozchyliwszy zarośla przyglądać się tym trzem panom w łodzi! Uprzejme miny tych dwuch, trzeci chciwie wpatrzony w umorusane palce nogi, łódka-pychówka, tło dekoracyjne: chłodny egzotyzm, wiszary nad czarną rzeką... Dokąd zdążają!?
— No, a teraz pójdziemy na piechtę do mojej chałupy — wykrzyknął Wójcik, cumując łódkę do drzewa.
Wyskakiwaliśmy pokolei, jak króliki ze skrzyni. Grzeszczeszyn wciągnął but i stanął na lądzie z miną człowieka, który szukał lecz nie znalazł. Zaczęliśmy piąć się niewyraźną ścieżką pod górę. Wójcik nawiązał z Grzeszczeszynem rozmowę na temat swego osiedlenia się tutaj.
— Więc tak, mój panie! Graty na wóz, babę i dzieciarnię na sam czubek, dudki w kieszeń i takem puścił się przed siebie. Zajechałem do Tereziny; — jest góra do nabycia... i kawałek rzeki. To lubię — pomyślałem, niechże i ja mam na własność trochę wody. Roboty było dużo, ale jakoś żem się usadowił. I wszystko byłoby dobrze, tylkom przejął się uczuciem pokrewieństwa i sprowadziłem z Polski mego szwagra, Janickiego… tak, tego samego! Ano, djabli go wiedzieli, że to taki działacz ludowy! Póki ja się zajmowałem temi sprawami, to jakoś tam szło, przynajmniej klechy nie mieli tyle powodów wyklinania nas z ambon. A ten mi wszystkich ludzi przechylił na swoją stronę, zaczął tu wiece uprawiać, wkońcu już wszyscy dają mu się za łeb wodzić, a ja tu zostałem z pustemi rękami bo mi przecież ambicja nie pozwala przyłączyć się do nich, a i z księżmi się nie zbratam. I teraz ni pies ni wydra! Ten tam harcuje społecznie.
— A gdzieżeś zalazła, ścierwo rogate! — krzyczał Wójcik na krowę ukrytą w gąszczu.
Bydlę niechętnie ruszyło z miejsca, dopiero Wójcik jął ją okładać po kościstym zadzie, tak że w końcu ruszyła niezgrabnym galopem pod górę. Wójcik zaczął dalej mówić o Janickim, ale w jego pobłażliwym tonie i wogóle: „bawcie się dzieci, bawcie“ — czuło się jad gniewu i zgorzkniałość. Wreszcie przerwał.
Zza kilkunastu krzaków bananowych wypełzła pokraczna chałupka, przykucnięta niby pies, bo odprzodu opierał się na dwuch słupach. Wokół tych słupów pełzało na czworakach dwoje płowowłosych dzieci, znieruchomiałych na nasz widok. Niedaleko siedziało żółte cielę, przywiązane do skarłowaciałego drzewka. Podpartą słupami część domu łączyły z ziemią delikatne schodki, na schodkach tych siedziała szczupła kobietka i coś cerowała na szklance. Tchnęło od tego osiedla niepotrzebnym prymitywem, czemś między niedbalstwem a nędzą, a przedewszystkiem zielonem pojęciem o budownictwie. Poco to było budować ten szałas na pochyłości, podpierać go jakiemiś słupami, skoro obok świnie ryły równiutki placyk, wymarzony do budowy. Czuło się tutaj rękę człowieka, który gardzi mieszczańskim salonikiem z kolorowemi kulami szklannemi na komodzie, a który lubi życie romantyczne, prymitywne, pełne owych codziennych, rozkosznych zajęć koło inwentarza, zabawnych niewygód. Choć stać go na lepsze, hoho! Na liściach bananów wisiały świeżo uprane kolory, zresztą liście te poplamione były wapnem. Wszędzie było mnóstwo śmiecia, ptasiego i bydlęcego łajna, słowem jakby paskudna choroba usadowiła się w potężnym, dziewiczym lesie.
Wójcik zbliżał się do swojej zagrody lekkim krokiem trampa, szerokim ruchem dłoni powitał zdaleka kobietę, dwoje jasnowłosych szatanków usadowił sobie na rękach, stanął naprzeciw nas, głową pokiwał wkoło i rzekł z radosnym uśmiechem, poprzez fajkę:
— Oto mi panowie — życie, naznaczcież mi cenę, abym je zmienił!
Obrócił się do kobiety:
— Stasieńko, oto pan z ojczyzny — rodak! przyjmijże go godnie w naszej posiadłości. Grzeszczeszyna znasz, bo któżby go nie znał! Niestrudzony badacz obyczajów tej ziemi.
Uścisnąłem drobną dłoń niewiasty, o pokłótych igłą palcach.
— No, panowie, wejdźmyż do wnętrza! Robak! pfiut, pfiut! gdzie jest Robak! chodźże tu, łamago.
Spod łóżka wypełzło bronzowe zwierzątko, komiczna niezgraba; — mała wydra o ruchach niewspółmiernie ślamazarnych w stosunku do żywotności z jaką się poruszała. Obstąpiliśmy ją we trzech swemi buciorami; przewalała się po nich konwulsyjnie. Dzieci z ramion swego ojca mrużyły oczy ze znudzenia.
Zawsze się źle czułem w ograniczonej przestrzeni, ale pokoik w którym zasiedliśmy, był tak maleńki, że odrazu poczerwieniałem na twarzy. Przez szpary w podłodze widziałem różne śmieci. Pani Wójcikowa przyrządziła nam kawy i pijąc ją, odprawialiśmy wizytę. Na prośbę Wójcika musiałem mówić o sobie. Opowiadałem o swoich wrażeniach w Brazylji, Wójcik patrzył mi w oczy i ciągle powtarzał: — „Acha, acha, no tak, rozumiem... a jakże!“ — Grzeszczeszyn postękiwał i poruszał prawą nogą. Przerwałem swoje ględzenie i zagadnąłem go:
— Cóż panu jest, co pan się wierci?
— Ach panie, palec mnie piecze, załapałem pewnie bisza!
Wójcik wstał ze słowami: „Zaraz my go tu zoperujemy...“ Przyniósł wodę w szafliku i wyszliśmy przed dom. Tutaj Grzeszczeszyn zdjął but, Wójcik polecił mu umyć porządnie nogę, poczem oparł sobie nogę Grzeszczeszyna na kolanie i wskazał mi plamkę przy paznokciu dużego palca. Szpicem małego noża przeciął powierzchnię skóry i wyjął brunatny pęcherzyk z jakimś robaczkiem.
— Ach ty dranico, mruknął Grzeszczeszyn, naciągając but.
— Moje dzieciaki ciągle mają tego pełno — powiedział Wójcik. — Pan to już miał kiedy? — zwrócił się do mnie.
Odpowiedziałem, że jeszcze nie.
— To są takie pchły, nazwane tutaj „bicho do pe“; nałapie i pan jeszcze ich dość. Usadawiają się zwykle koło paznokcia. Spoczątku nic się nie czuje, dopiero kiedy pęcherzyk z jajkami zaczyna rosnąć zaczyna to świństwo dokuczać. — A teraz chodźmy, bo kawa ostygnie. — No i co dalej, mówże pan!
Ale mnie się nie chciało już więcej mówić o byle czem. Grzeszczeszyn, który się ożywił po operacji, delikatnie poruszył temat koni.
— Może pan się z nami wybierze, panie Wójcik... ładna pogoda, przejdziemy się na faszinal, później pan sobie z końmi wróci, co?
— No, nie wiem... wybrałbym się ale z żoną, i to wozem, bo żona Psycha jest chora, trzeba się wywiedzieć... Stasieńko, wybrałabyś się z nami do Apucarany?
— Tak, wybieraliśmy się przecież do Psychowej! Ona tam bez żadnej opieki, możemy jechać — odpowiedziała pani Wójcikowa.
— No to pronto, jutro rano, o ile nie będzie deszczu, podjedziemy po was furą; mieszkacie u Smyków?... Zrobione, możemy jechać!
Tak więc, musiałem ocenić organizacyjne zdolności Grzeszczeszyna i celowość naszej wizyty. Chłopak jest milczący i skryty, o zmiennem usposobieniu, ale dobro naszej podróży ma na względzie i jest dbały. Ostatnio jakby nieco wymilał.
Słuchaliśmy teraz opowiadań Wójcika o legjonach. Wspominał — owszem — z rozrzewnieniem; — ale z tego co się teraz dzieje nie jest zadowolony...
— W okopach inaczej żeśmy się umawiali — moi panowie!
Denerwował go porządek i system. „Tak, wtedy to były czasy! Pierwszorzędna żołnierka. Napijmy się panowie!“
Wyciągnął butlę z winem pomarańczowem. Napiliśmy się, pogawędziliśmy jeszcze o nieważnych kwestjach, zbliżało się południe, zabieraliśmy się do odejścia. Pożegnałem smutną blondynę — panią Wójcikową i wyszliśmy na ścieżkę. Uwięzione cielę odprowadziło nas pustym wzrokiem, strzygąc uszami. W kapuejrze zatrzeszczało; pisnęło i wyłoniły się dzieciaki. — Naprzekór pogłoskom o żmijach i tygrysach.
— Wynoście się do chałupy! — krzyknął Wójcik. — Albo nie, chodźcie z tatkiem odprowadzić panów.
Wracałem rozmarzony wycieczką i winem. Zupełnie jakbym odwiedził kogoś na wsi pod Warszawą, tylko tutaj bardziej prymitywnie. Taki ten świat, wszędzie jednaki. Wójcik przewiózł nas na drugi brzeg; na czworakach wdrapaliśmy się po pochyłości, — Wójcik odjeżdżał, dzieciaki wychyliły się z łódki, ręce zanurzyły w wodzie... Wójcik odpychał się drągiem, fajka mu sterczała spod wielkiego kapelusza, cichutko się oddalali, pomachaliśmy kapeluszami, przestaliśmy się widzieć.
— No, zdobyliśmy lokomocję, byle dalej, byle naprzód — mówił Grzeszczeszyn, kiedyśmy pięli się pod górę.
— A tak, to pan dobrze urządził — odparłem sapiąc.
— Przy Grzeszczeszynie pan nie zginiesz! Wytrwale przeprowadzę pana przez ten kraj wszerz i wzdłuż!
Miał rację, będę się go trzymał, o ile mi nie będzie wyczyniał różnych szpryngli psychologicznych. Narazie aura między nami. Weszliśmy na ścieżkę i po chwili minęliśmy pierwsze budynki. Tam, w lesie było dość chłodno i przytulnie, ale teraz weszliśmy znów w teren zamieszkały, a więc śmierdzący, zakurzony, prażący się pod słońcem szarzyzną chałup. Wszystko było wydeptane i ziejące sennem odrętwieniem, niby te kury zagrzebane w piasku. Minęliśmy rozkraczoną dziewczynę, niemrawe czupiradło, łuszczące kukurydzę na przyzbie. Grzeszczeszyn mało nie wpadł w krzak banana, tak się zapatrzył w ledwie majaczącą tajnię jej krocza. Kiedy go chwyciłem za ramię, spojrzał na mnie ślepkami w słup i na policzkach miał rumieńce.
— Ale też, flondra panie — żeby tak siedzieć w biały dzień... No to, no to... zajdźmy chyba do Suchodolskiego?!
Weszliśmy do chłodnego wnętrza wendy, za ladą stał nieruchomo Srokoń i ruchami „au ralenti“ mierzył jakiś pstry perkal. Pokazał palcem, że Suchodolski jest w salonie, przyczem uśmiechnął się do mnie zagadkowo.
— Jak się ma pański chłopiec? — zagadnąłem go przechodząc obok odchylonej deski w ladzie.
Chwilę uświadamiał sobie moje słowa i odpowiedział tym samym uśmiechem:
— A, on pana bardzo lubi po tym gołębiu... niech pan do nas zajdzie wieczorem, to zagramy w sześćdziesiąt sześć.
Obiecałem przyjść i przeszedłszy pracownię apteczną wszedłem do saloniku, gdzie Suchodolski siedział w leżaku z wyciągniętemi nogami i czytał „Illustration“.
Siedziałem zasłuchany i z niewyraźnym uśmiechem na ustach. Małomówny stałem się w tej Brazylji. Zastanawiając się tak nad samym sobą, skonstatowałem, że starałem się podczas tych wszystkich wizyt mówić jaknajmniej. Może trochę przesadzałem, mając tych wszystkich ludzi za tak nieciekawych, że nie warto do nich mówić! Suchodolski zdawał się to zauważyć, bo powiedział:
— Niech pan coś opowie, my tutaj nie tacy dzicy; widzi pan, czytam po francusku, prenumeruję tu trochę pism z Polski… o, „Tygodnik Ilustrowany“, „Ilustrowany Kurjer Codzienny“…
— Czuj się nieco otumaniony tą podróżą i raczej nastawiony jestem słuchać a nie mówić — odpowiedziałem mu szczerze.
Pogładził dłonią włosy i na przegubie zaszemrały wisiorki przy branzoletce.
— Tak, trochę pana rozumiem; teraz pan to wszystko przejmuje w siebie. Może pan sobie poogląda albumy z fotografjami, ja tymczasem przejdę z panem Grzeszczeszynem do apteki, bo mnie prosił o zastrzyk malaryczny. Panu radzę brać chininę, pan Grzeszczeszyn już dawno nabył malarji. — Wyszli.
Gdy przeglądałem album, uderzyła mnie przeważająca ilość fotografij nagich chłopaków, w grupach i pojedyńczo, bez spodenek. Zwłaszcza jedno zdjęcie przedstawiało Suchodolskiego w otoczeniu kilku chłopców, stojących po kolana w wodzie. No cóż! Upały tu musiały doskwierać nieraz silnie, rzeka pod bokiem — dziwne to znów takie nie jest. Przejrzałem, odłożyłem album na stolik. W otwartem oknie lekko porusza się firanka, zdrzemnąć-by się, czy co… Wrócili, usiedli, Grzeszczeszyn trzymał się za lewą rękę, Suchodolski mówił, wygodnie rozwalony; — agent jakiejś faktorji:
— Nie jestem bardzo rad, że pan tu przybył, bo może pan tę miejscowość ukazać w niepochlebnej formie swoim czytelnikom, a jednak w tej pozornej ospałości coś się dzieje; słyszał pan wczoraj, że walczą, a walka jest twórcza... chodzi nam o podniesienie poziomu życia tutejszego kolonisty, należy go wychować, uzyskałem pewne wpływy, posiadam plan... Gdyby też postarał się pan to zrozumieć!
— Obawiam się że przypisuje mi pan zbytnie zainteresowanie się temi sprawami, a w gruncie rzeczy są mi one dalekie — odpowiedziałem. — Jeśli będę opisywał, to tylko swoje wrażenia i rzeczą czytelnika jest wierzyć mi lub nie. Wolę nawet, aby mi pan nie wyjawiał swego planu, bo ja przejadę tędy, wrócę do kraju i napewno zapomnę o szczegółach.
— A przecież musi pan zebrać pewien materjał literacki?
— Z ogólnych wrażeń wyciągnę wnioski i będzie to w mojem pojęciu najrzetelniej przedstawiony obraz, nie mogę się niczem sugerować.
Bawił się sygnetem na palcu. Nasza rozmowa miała charakter sztucznej powagi. Poco?
Wstałem aby się pożegnać. Suchodolski zdawał się być zawiedziony. Chciał pewnie, pod pretekstem wyłuszczenia pewnych spraw, przedstawić swoją działalność i władzę. Żegnam się i wychodzę razem z posykującym Grzeszczeszynem. Szpila jaką mu zaaplikował Suchodolski dawała mu się ciągle we znaki. W wendzie kupił dwie garści cukierków, pakował je do kieszeni ze zbolałą miną. Srokoń jeszcze raz zaprosił nas na wieczór.
— To porządny chłop, ten Suchodolski, szepnął Grzeszczeszyn, kiedyśmy wlekli się niby dwaj maruderzy przez upalną pustkę placu.
Bezwolnie pozwoliłem się zaprowadzić do szkoły. Weszliśmy do sali. Stachurski rysował figury geometryczne na tablicy, dzieci wstały i grzecznym chórem odpowiedziały nam: — dzieńdobry! Usiedliśmy przy stole nauczycielskim. Przed sobą mieliśmy rzędy główek dziecięcych koloru słomy; a tylko tu i ówdzie czerniły się łepki mieszańców lub też poprostu brunetów; przeważało jednak „blond“. W lewych rzędach ławek jarzyły się wesołe ślepka wpatrzonych w nas dziewcząt; w prawych — dziwne — siedziały ponure i nieufne chłopaki. Z lewej patrzano na nas ironicznie, z prawej krytycznie. Zapanowało milczenie. Byłem bardzo zażenowany. Wleźć jak intruz podczas lekcji niewiadomo z jakiego tytułu i nadziać się na czterdzieści par wyczekujących spojrzeń... nie jest to przyjemne. Spojrzałem na Grzeszczeszyna i trochę się uspokoiłem, bo zauważyłem, że to on jest centralnym punktem tych spojrzeń. Właśnie wstał z krzesła. Jasna czupryna nieomal zakrywała mu uszy i strzępiła się na kołnierzu koszuli khaki.
— No, dzieciaki! pogadamy sobie trochę. Podobam wam się czy nie?
— Podoba! podoba! — zapiszczało kilka głosów.
— Oj nie! — zaskrzeczał głosik w tylnych ławkach dziewczynek.
— A to dlaczego nie? Chodź tu do mnie, ty, co ci się nie podobam!
Z ławki wygramoliła się tłusta dziewczynka na cienkich nóżkach i śmiało przydreptała do stołu.
— No, więc, dlaczego ci się nie podobam?
— Pan jest koślawy — odpowiedziała beztrosko dziewczynka i ukazała szczerbate ząbki.
— Gdzież ja jestem koślawy? Popatrz tylko!
Grzeszczeszyn wyszedł zza stołu i przeszedł się przed ławkami.
Buchnął bezlitosny, z całego serca — śmiech. Podziwiałem Grzeszczeszyna. Stał na spocznij, z rękami w kieszeniach spodni i śmiał się także. Istotnie, była to komiczna pokraka!
Stachurski stukał linją w stół, śmiejąc się także. Dziewczynka w podskokach wróciła na swoje miejsce. Grzeszczeszyn poszedł za nią i dał jej cukierka. Przyjęła. Pogłaskał ją po główce, stanął między ławkami i zapytał:
— Powiedzcie mi teraz, co to jest Wisła?
— Woda! — ponuro odpowiedział śniady chłopiec z pierwszej ławki.
— Ale jaka?
— Polska!
— A tak!... no... no dobrze, ale gdzie ona płynie?
— W Polsce.
— No, a duża ta Wisła jest?
— Duża!
— A długa?
— Oj, chyba długa!
— Ryby tam są?
— Chyba niema!
— Skąd wiesz?
— Albo są!...
— Co było nad Wisłą?
— Nie wiemy!!! — odpowiedziały dzieci chórem.
— Nad Wisłą był cud!
— Jaki... jaki!?
— Tam żeśmy Polskę uratowali od zalewu bolszewickiego!
— A jaki to... bolszewicki zalew?
Grzeszczeszyn podszedł do Stachurskiego i pochylił się nad nim:
— Wie pan, te dzieci niewiele umieją, trudno się z niemi dogadać.
— Tak, ale przecież mają po dziesięć, jedenaście lat; wszystko to tutaj urodzone, jeszcze czas mają na to.
Grzeszczeszyn usiadł obok mnie i zrobił: hmcho!...
— Trzeba będzie już pójść, — powiedziałem bezbarwnie.
Grzeszczeszyn wstał, powiedział: „Zaraz“, i poszedł między ławki. Tam, niby jakiś dziwny wysłannik aprowizacyjny, począł posępnie dzielić cukierki. Dzieciska nieufnie przyjmowały te dary. Stachurski wycierał tablicę.
— Dowidzenia, dowidzenia!
— Dowidzenia! — odkrzyknął nam chór okrutników.
Wychodziłem ze szkoły pełen wątpliwości co do talentu pedagogicznego mego towarzysza. O jakie sto metrów od szkoły mieszkał Janicki i w drodze do jego domu, Grzeszczeszyn zdążył mi wyrazić swą niechęć do systemu nauczania Stachurskiego.
— Panie, te dzieciaki nic nie wiedzą, są rozpuszczone, trzeba będzie to na zjeździe nauczycielskim poruszyć!
Zbliżaliśmy się do schodków, gdzie stał Janicki w bamboszach, z palcami przy szelkach, z wypiętym brzuszkiem.
— A, rad jestem widzieć panów u siebie! Proszę do środka!
Usiedliśmy w maleńkim pokoiku, pełnym książek i pism. Tutaj Janicki podał nam szklanki z czerwonem winem, rozsiadł się wygodnie i w ten sposób przemówił, patrząc mi bystro w oczy:
— Panie kolego literacie! Przejeżdżacie przez te nasze placówki polskości, spotykacie różnych ludzi, którzy wam rozmaicie mówią o tem naszem życiu!... Ale każdy ma w tem swój interes, żeby wam to po swojemu oświetlić. Siedzi przed wami człowiek już niemłody; poeta ludowy! Człowiek, któremu dobro ludu przedewszystkiem leży na sercu! Nazwisko moje nie powinno być wam obce!... Wasze zdrowie!... O tem, że my tu walczymy o porządek, słyszeliście już wczoraj! A teraz ja wam powiem o sobie, jaką sobie misję obrałem!...
Znów misja! O losie, czy nie masz nade mną litości!
— ...Ja tu jestem ten ambasador szerokich mas chłopstwa w Polsce, który ma je informować na ten temat, czy do Brazylji mają przyjeżdżać, czy nie! Ode mnie ta emigracja zależy! A więc będę się streszczał... w wasze ręce... Powiedzcie komu trzeba i z kim tam będziecie w kontakcie, żeby mi władze dały odpowiednie plenipotencje, a ja tu postawię kolonizację na takim stopniu, na jakim ona być powinna. Tyle wam tylko powiem... Napijcie się jeszcze!... Pokażę wam swoje utwory...
Począł grzebać w papierach i wyciągnął kilka starych kurytybskich. Podał mi je ze słowami:
— My z panem Grzeszczeszynem wyjdziemy pogadać trochę, a wy to przeczytajcie i jak wrócimy, to powiecie, co o tych poezjach myślicie.
Kiwnął energicznie na Grzeszczeszyna, ten chwycił szklankę z winem i patrząc na mnie z dziwnym lękiem, wyszedł za Janickim. W tej chwili zrobiło mi się serdecznie siebie żal. Rozpiąłem jeszcze jeden guzik u koszuli i w ten sposób powiększyłem dekolt myśląc jednocześnie o tem, co czynię. Byłem oszołomiony i bezradny. Drugi działacz z misją! W gazecie były poprawne wiersze o tęsknotach za Bożem Narodzeniem, za gruszą... Owszem, poczciwe wierszydła. Odłożyłem gazety i padłem w głuche otępienie. Nie, trzeba przerwać to oczekiwanie!
Wybiegłem przed dom i zacząłem ohydnie kłamać. Słuchał z rękami po napoleońsku. Wszystko powiem co trzeba!
— Te wiersze umacniają ludzi w ich ojczystych obyczajach! Są świeże i zdają się pachnieć razowym chlebem. Tak! Wszystko dobrze. A teraz muszę już pójść, bo mi trochę niedobrze od tego wina. Przyjdę jeszcze. Pogadamy! Bądźcie zdrowi!
Nieomal że biegłem; ale wzruszony „działacz z misją“ biegł również i podtrzymywał mnie wpół ramieniem.
— Jesteście porządny chłop — mówił w biegu — znacie się na rzeczy! — O, ja was po oczach poznałem. No, dajcie się uścisnąć po bratersku!
Przycisnął mnie do swego brzuszka. Ocknąłem się w swoim pokoju, zadyszany, na łóżku. W progu stanął Grzeszczeszyn i powiedział jadowicie:
— On taki społecznik, jak ja łyżwiarz!
Zacząłem się nerwowo śmiać:
— Co pan mówi? Dlaczego łyżwiarz? — panie Grzeszczeszyn!
— Ano tak się mówi! Niech pan słucha byle szarlatanów. to pan daleko zajedzie. Że on wiersze pisze, to już mu pan podkadził! Zobaczysz pan jeszcze moją robotę, w drodze! Nauczysz pan się odróżniać człowieka z sercem od byle kombinatora!
Słuchałem pełen niepokoju. Przecież to wyraźnie scena zazdrości! Stara się mnie pozyskać, zależy mu na mnie! Temu Grzeszczeszynowi z Iraty, który mnie strofował i wydawał polecenia. O, jakże zmienny jest los! Zacząłem go uspokajać... Że bardzo go cenię, że taki porządny i opiekuje się mną w podróży! Latami będę wspominał jego uczynność, odwagę, talent obcowania z prostymi ludźmi, jego ofiarne serce, a zwłaszcza umiejętność obcowania z dziećmi, że je tak umie rozbawić, rozruszać! Podszedłem i uścisnąłem mu rękę. Spoważniał i powiedział:
— No, widzi pan! Już ja pana poprowadzę takiemi miejscami, że ten kraj będzie dla pana chustką do nosa, tak go pan będzie znał. I tak go pan opiszesz jak nikt jeszcze!
Poszedłem do jadalnego pokoju z myślą o obiedzie. Tyle wrażeń na dziś. Grzeszczeszyn ciągle mówił o naszem zbliżeniu. Więc trochę się zmienił! Lecz okoliczności zmuszają mnie do blagi. Trudno, przekonałem się, że obojętnością i milczeniem nic nie wskóram, że mnie przemocą wciągają w swoje sprawy. O, banalny dramacie! Jaką mam tu rolę! Bzdura i nonsens!
Staruszka podała tłusty obiad i zacząłem dużo jeść. Zrobiło mi się nagle wesoło. Zacząłem mówić o jutrzejszej podróży, o tem, że radbym jechać konno, za furą.
— Nie znoszę fury, czas się dłuży!
Obiecał mi pomyśleć o koniu.
— Tylko co z siodłem? — Kupić — drogie, a potem co? Wyrzucić — albo odsprzedać ze stratą?
Długo mówił o tem siodle, temat ten ustroił jeszcze kilkoma anegdotkami; ton jego był poufny, starał się podkreślić nasz kontakt. Oparł się wygodnie o stół, palił i gawędził. Robił kulki z resztek kartofli i okruchów chleba, stwarzając tem nastrój pewnej swobody. Słuchałem popijając kawę, a w jaźni mojej przykre zniechęcenie do samego siebie walczyło o lepsze z odurzeniem, które spowodowało bezmyślne — i sądzę, że nerwowe — objedzenie się wieprzowem mięsem z kartoflami... Ha, cóż! zrobi się ze mnie kłamczuch i obżartuch; leniuchem dawniej byłem, — wkrótce przejmę pijaństwo, i będę gotowym materjałem aby osiedlić się w Brazylji. Ziewnąłem i wstałem od stołu. Niegrzecznie, — bo poprzez ziewanie, — pozdrowiłem Grzeszczeszyna. I ziewając, proszę państwa! — szeroko ziewając, usnąłem na swem łóżku wędrownika, w to upalne, wieprzowe popołudnie brazylijskie...
… Usiądź tu księże, zagram ci nowe melodje… Ksiądz w czarnej sukni siada w mrocznej i chłodnej sali, nieopodal lśniącego czernią pianina. Przy pianinie tym siedzi wiotka niewiasta w białej sukni spływającej delikatnemi fałdami na posadzkę. Niewiasta ma czarne, gładko uczesane włosy z przedziałem i granatowe, wielkie oczy. Poczyna grać. Ksiądz słucha, na czarny kołnierz sutanny opadają rozfalowane, jasne włosy, rzęsy ma białe, kędzierzawe, brwi golone, przeciągnięte niebieskiemi krechami. Uroczy ten obraz, subtelne tony, zdolne uśmierzyć bitwę najzagorzalszą, przerywa biały wieprz, który z chrząkiem wpada na salę, ślizga się kopytkami po posadzce, a za nim gna człowiek o dziwnie znajomej twarzy. Dama przerywa grę i dumnie powstaje od pianina. Twarz obcego staje się znajomą i... Grzeszczeszyn przypada do nóg księdza. Ten go gładzi po głowie i płacze. Wieprz oparł przednie kopytka o kolana niewiasty, ona spogląda na zwierzę w zadumie. Rozlega się silne pukanie w drzwi. Wszyscy patrzą w tę stronę pytająco...
— O, macie tu, wyszukałem dla was tomik moich młodzieńczych wierszy. Co, przerwałem wam sen?… Nie śpijcie po obiedzie; będziecie tyć i gnuśnieć. Chodźcie ze mną na spacer.
Nad moim łóżkiem stoi Janicki z niewielką książeczką w ręku. Powoli spływa na mnie poczucie rzeczywistości, razem z nią uderza fala wściekłości do głowy, — zrywam się z łóżka, chwytam Janickiego za łokieć, obracam go ku drzwiom i serdecznym kopniakiem wyrzucam go za drzwi. Ciche domostwo napełniło się łoskotem, tupaniem i przekleństwami.
— Wynoście się, psiakrew! — krzyczę. Jeszcze mnie tu będziecie nachodzić!
— Czyście zwarjowali!? — krzyczy Janicki.
Podskakuję do niego i daję mu jeszcze jednego kopniaka.
Widzę zdziwioną twarz Grzeszczeszyna i przerażoną parę staruszków. Z ogrodu Janicki krzyczy:
— Wy się zapominacie! ja was nauczę! to tak się postępuje z człowiekiem, który przyszedł was odwiedzić! Gdybym ja tu miał broń przy sobie!
— Wynoś się bydlaku, bo ci gnaty poprzetrącam! — krzyczę w podnieceniu.
Zdaleka jeszcze słyszę złorzeczenia Janickiego. W domu zrobił się dziwny nastrój. Stary Smyk pijąc szimaron zaśmiewał się, Smykowa płakała, piesek szczekał, a Grzeszczeszyn mówił z kąta:
— No, ale z panem to nieprzelewki!… no ale z panem to nieprzelewki!
Odebrałem kuję Smykowi, nalałem sobie wrzątku i pijąc szimaron powoli przychodziłem do siebie.
Wreszcie pękło! Struna mojej cierpliwości przeciągnęła się!… Dostałem się między stwory, niema co! — Dziwnym porządkiem tutejszych moich stanów psychologicznych, nagle fakt ten wydał mi się daleki i bez znaczenia. Wyciągnąłem z torby talję kart i zaproponowałem Grzeszczeszynowi partję sześćdziesiąt sześć. Podczas gry próbował jeszcze komentować to zdarzenie, ale ostro mu przerwałem, że niema o czem gadać.
— On jeszcze się na pana zaczai ze smithem!
— Niech się czai, pies mu mordę lizał — wychodź pan, do pików!
Ta idjotyczna gra przeciągnęła się do kolacji. Tym razem, unikając podejrzanych snów, nie tknąłem mięsa wieprzowego, zadawalniajęc się kawałkiem chleba i porcją tłuczonych kartofli. Popiłem to kawą i już było po wieczerzy. Oczekiwał nas długi duszny wieczór, na sen nie miałem ochoty. Lokali rozrywkowych, poza hotelem, jak wiadomo niebyło, a w hotelu pokutowało groźne nazwisko Benjamin Branco. Mieliśmy miny ludzi, którzy czekają aż ustanie zamieć, lub też wiatr wydmie żagle okrętu. Ponieważ rozmowa ze Smykami miała bieg ograniczony, postanowiłem pójść do Srokonia. Grzeszczeszynowi było wszystko jedno, zgodził się mi towarzyszyć.
Cała miejscowość pławiła się w chłodnym szkarłacie. Idjotycznie rozbawione kozy skakały, bodły się. Na niewielkim skrawku wysiepanej trawki, przechadzał się Stachurski z książką w ręku i co pewien czas strzelał w powietrze ze lśniącego Colta. Skoro nas ujrzał, skręcił wbok, ścieżką między zaroślami. Przed hotelem, na ławce, siedziały nieruchomo dwie śniade dziewczyny i w przesadzonej czerwieni wyglądały jak zły obraz któregoś z kapistów. Ominęliśmy je starannie, poczem poprzez aptekę weszliśmy do mieszkania Suchodolskiego, ponieważ wenda była już zamknięta. Powitał nas nastrój wieczoru, jaki spędzają wszyscy ludzie o unormowanym trybie życia. Na stole paliła się naftowa lampa, bo chociaż na dworze zmrok jeszcze walczył z zachodem słońca, to jednak w pokoju mogło być ciemno. Był to znany mi już salon Suchodolskiego, tylko jakiś — pewnie na skutek wieczornej pory — inny. Oprócz gospodarza zastaliśmy tam Srokonia i starszego subjekta — Brazyljanina, oraz psa. Wszyscy siedzieli i pili szimaron. Po kilku słowach, jakie zwykle towarzyszą powitaniom, Suchodolski począł mówić przyjemnym głosem o mojem popołudniowem potraktowaniu ludowego poety. Wszyscy byli bardzo zadowoleni i patrzeli na mnie życzliwie. Próbowałem im wytłumaczyć, że postąpiłem zbyt brutalnie i gwałtownie, że byłem podenerwowany, ze snu... Ale oni tylko śmiali się serdecznie i powściągliwie, jak się śmieją starsze panie, kiedy ktoś popełni wesoły nietakt wobec nielubianej osoby. Podali mi szimaron, usiadłem i czułem się niewyraźnie. Subjekt wyszedł na chwilę i wrócił z butelką białego wina i talerzykiem pełnym lukrowanych, niesympatycznych ciasteczek. Popijaliśmy winko naprzemian z szimaronem. Wiedziałem, że wszyscy czują się dobrze, są zadowoleni, i pełen nieporządku psychicznego zazdrościłem im nieco. Srokoń wyjął bardzo powolutku karty z szufladki i zaproponował Grzeszczeszynowi oraz mnie grę w sześćdziesiąt sześć.
I tak rozpoczęła się gra, którą znienawidziłem do końca dni moich. Odbywała się ona „au ralenti“. — Zanim Srokoń położył kartę i zgarnął lewę, można było sobie nieco pomarzyć. Aby nie nudzić się podczas tej gry, zastosowałem w przerwach opowiadanie anegdotek. Biedny Srokoń śmiał się zawsze z poprzedniej anegdotki. Był to w gruncie rzeczy przystojny, potężnie zbudowany chłop; swego czasu najlepszy pływak i siłacz w okolicy. W blasku lampy twarz jego była kanciasta, ponura. Nie bawiliśmy się nadzwyczajnie. Grzeszczeszyn fiukał, ja ziewałem często, dopiero kiedy Suchodolski zaczął mnie rozpytywać w kwestjach tyczących arystokracji polskiej, trochę się ożywiłem. W tym napół mrocznym saloniku z lampą otoczoną ruchomym wianuszkiem nocnych owadów, wpadających do pokoju z dusznym podmuchem brazylijskiego wieczoru, — wionęły z ust gospodarza nazwiska tak szlachetne, że aż lęk brał czy nie jest z naszej strony poufałością, siedzieć i grać w karty wobec tylu świetnych brzmień. Wkońcu padło nazwisko wymówione upojnie, poczem nastąpiła pauza i, wstrząsająca informacja:
— Tak, pani Walewska, to moja kuzynka... ale cóż to teraz znaczy, w tych czasach, gdzie byle pachołek przewodzi... również generał Zajączek jest moim antenatem... rody zanikają, wieki płyną... tworzą się nowe rody... A, co tam — panowie — gadać! Wypijmy za cienie ojców naszych!... Dziś! cóż! Jest się sklepikarzem na obczyźnie i jedynie wspomnienia są coś warte!
Wszyscyśmy w milczeniu unieśli kielichy. Wypiłem szybko i wyszedłem w młódkę karo.
— Tą młódką karo podegrał mi pan damę, — powiedział Srokoń, — kiedyśmy się żegnali.
Wyszliśmy, pies zaszczekał za nami kilka razy! W drodze powrotnej, w ciemnościach, Grzeszczeszyn rozpływał się nad tem przyjęciem:
— O, i w takiej dziurze napotkać można kulturalnego osobnika. Widzi pan, wzruszył się, a przecież to wpływowy człowiek, wiele może... Oj, gęba mi się drze, człowiek się wyśpi, a jutro w drogę, panie, panie... huuua — ale żem zmachany.
— Miał pan o koniu pomówić!
— Aha, prawda... rano się załatwi; nie wypadało na wizycie mówić o interesie. Już dom, trzeba dobrze zamknąć drzwi, bo Janicki może szukać odwetu.
Kiedy zasypiałem, zdawało mi się, że Grzeszczeszyn wyszedł jeszcze na dwór. Westchnął i drzwi skrzypnęły. Rano ogarnął mnie nagły niepokój. Dzień wczorajszy wydał mi się jak po nadużyciu alkoholu. Sprawa z Janickim przedstawiała mi się djablo grubjańsko. Pewnie coś knuje, skoro dotychczas nie zareagował. Siedziałem przy śniadaniu naburmuszony. Przez okno widziałem Grzeszczeszyna, jak skakał przez skakankę ze sznurka. Zatrzepotał palcami, skoro mnie zobaczył i zaraz przyszedł, rozśpiewany, radosny.
— Wykombinowałem dla pana bura[24] od młodego Smyka, tego rzeźnika, siodło też zaraz przyniosą; stare, ale na jedną podróż wystarczy. Bura z siodłem przyprowadzi spowrotem Wójcik. Zapłaci się za wypożyczenie dziesięć milreisów. Bur tam stoi, pod drzewem, chodź pan obejrzeć.
Wyszliśmy przed dom. W cieniu stał bur, żuł coś i patrzył na mnie drańskiemi, skośnemi oczami. Trochę poweselałem. Wróciłem do pokoju i zabrałem się do pakowania manatków. Grzeszczeszyn mówił z drugiego pokoju:
— Czy aby się czego nie zapomniało... czy się wszędzie było...
Postawiłem to obok drzwi, nakryłem ją kapą i poszedłem do kuchni zrobić ze Smykową rachunek. Staruszka zażądała po dziesięć milreisów od osoby, cena wydała mi się nieprzesadzoną, zapłaciłem, podziękowałem za dobre przyjęcie, Smyk wetknął mi kuję z szimaronem, popiłem z kwadrans, pogadałem o piesku; że urośnie, że to będzie dobry pies.
— Ano, będziemy widzieć — panie! — odpowiedział Smyk.
Zjawił się wątły chłopak z jakiemś rupieciem na głowie, zostawił siodło na progu i uciekł Poszliśmy z Grzeszczeszynem siodłać bura. Wzdął brzuch, Grzeszczeszyn kopnął go w ten brzuch, wkońcu bur dał się osiodłać, ale ze wzdętym brzuchem. Jakoś się wszystko dobrze układało, bo zaraz podjechał Wójcik na furze. Strzelał batem, trąbił na dłoni. Na wozie siedziała jego żona i dwoje dzieciaków. Grzeszczeszyn wgramolił się na wóz, wziął ode mnie worek i kapę i rozsiadł się wygodnie. Powiedziałem im, żeby jechali, to ich wkrótce dogonię. Pojechali. Zostałem z burem.
Zachowywał się nieco dziwnie. Przestępował z nogi na nogę, trząsł głową, łypał ślepiami. Wsiąść niesposób — rzuca. Wyszedł Smyk i przytrzymał go za wędzidło. Wlazłem wreszcie i począłem go kierować ku furtce. Poniósł mnie w krzaki, między drzewa, musiałem przytrzymywać kapelusz, bo zawadzał o gałęzie.
— Musi się trochę przyzwyczaić — pomyślałem.
Zsiadłem i przeprowadziłem go za uzdę przez furtkę. Próbowałem wsiąść: rzucał i podskakiwał. Podszedł Smyk, przytrzymał go, wsiadłem. Ogromnie ciągnęło go w stronę przeciwną, niż go kierowałem. Było bardzo gorąco i już się zgrzałem. Uderzyłem go dwa razy batem po pysku, przysiadł na zadzie i poszedł gdzie chciałem. Wypadało mi przejechać plac, tuż przed szkołą, aby wyjechać na drogę. Obok szkoły znienacka skręcił w stronę furtki, minął ją truchtem i zatrzymał się przed domem Janickiego. Tutaj obaj chwilę odpoczywaliśmy. Wyszedł Janicki, usiadł na schodkach i paląc papierosa, przyglądał się jak wódz defiladzie. W oknach szkoły tłoczyły się dzieciaki, rzucając rozmaite rady pod moim adresem. Obtarłem pot z twarzy i pogładziłem bura po pysku. Robiłem tak zwykle, aby uspokoić konia. Ale konia, a nie to... to ścierwo! Stale trzymał się tak aby zadem stać do furtki. Obok Janickiego stanęła jakaś niebrzydka kobieta. Uderzyłem bydlę znów batem po pysku. Okręcił się gwałtownie kilka razy i znów stanął tyłem do furtki. Było mi bardzo przykro. Ze szkoły biegł Stachurski i zbliżył się do mnie, krzycząc:
— Co pan tego Smykowego bura wziął! przecież to djabeł, zostaw go pan!
Odpowiedziałem mu, że muszę na nim pojechać.
Stachurski chwycił go za wędzidło i wyprowadził „nas“ przez furtkę, poczem ją zamknął. Bur stał w miejscu i tulił uszy. Do płotu zbliżał się Janicki, kobieta, Stachurski już stał, biegała dzieciarnia. Zdaleka widziałem grupę ludzi przed wendą: Suchodolski & Srokoń. Bębniłem palcami w siodło i pogwizdywałem niemelodyjnie. Z nieba sączył się żar, ale tłum przy płocie trwał. W ręku miałem szikotę, brazylijski bat, z żelaznem kółkiem przy rękojeści. Tem kółkiem, zapominając o wszelkich towarzystwach opieki nad zwierzętami, począłem prać bydlę po pysku. Jakże się wierci... jakże nieudolnie stara się stanąć dęba… ugina przednie nogi, kręci się w kółko, stara się, (wyraźnie: stara się!) przycisnąć mi nogę do płotu, tuż przed nosem Janickiego. Wkońcu... W samą porę na szczęście, — bo od strony wendy biegli nowi widzowie — ...wkońcu ruszył jakimś niezdarnym galopem w stronę drogi. Jechaliśmy pod górę. Ludzie, a zwłaszcza Janicki zniknęli mi z oczu. Myślałem sobie jakiej to trzeba cierpliwości, żeby takie niesforne bydlę poskromić. Wydostaliśmy się na równinę. Droga była szeroka, biegła kręto, między rzadkiemi zagrodami. Teraz z łatwością dogonię furę, pomyślałem z ulgą. Bur biegł truchcikiem i ochotnie skręcił w bramę wiodącą do jakiejś chałupy. Ale tu go, — na moją prośbę, — kakoblo z dwoma chłopakami sromotnie przegnali drągami. Zawrócił, ale na drodze skręcił w stronę Tereziny. Zdarłem mu tak łeb cuglami, że wyglądał niby rasowy rumak na paradzie. Tańczył. Musiałem mieć niesłychaną minę, bo dwaj kabokle przechodzący drogą usiedli, położyli węzełki obok siebie i poczęli się zaśmiewać. Bur wesoło podążał wdół. Zsiadłem i począłem go prowadzić spowrotem. Na to się godził. Znów mijaliśmy dwuch kabokli, którzy zabierali się dalej w drogę, ale na nasz widok znów przysiedli. Uszedłem z gadziną jakiś kilometr, wreszcie znienacka wskoczyłem w siodło. To go trochę zdezorjentowało, ale już nie zawrócił, tylko skręcił w ledwie widoczni w gąszczu ścieżkę i począł schodzić po stromym, obficie zarośniętym zboczu. Spadł mi kapelusz, jakieś kolce darły mi koszulę, szorstkie gałęzie cięły po policzkach, bur ślizgał się na zadnich kopytach, w pewnej chwili omal nie spadłem mu przez łeb, otaczał nas mrok, głusza zupełna. Objąłem ramieniem jakieś drzewo, lewą ręką szarpnąłem cugle — przystanął. Obaj dyszeliśmy ciężko, na twarzy czułem krople potu czy krwi. Z wdziękiem począł obgryzać listki takuary. Ciągle trzymając się drzewa, zlazłem z tego łotra. Zaszedłem mu do pyska i zajrzałem w oczy. Mrużył je z rozkoszy, jaką mu sprawiało żarcie. Z całej siły wyciąłem mu to, co się u ludzi nazywa policzek. Otrząsnął łeb i żarł dalej. Staliśmy w krzewach po szyję, na niewygodnej pochyłości. Pociągnąłem go za cugle, powlókł się ciągnąc za sobą takuarę. Znów wyszliśmy na drogę i, w spiekocie, nurtowany nieludzkę wprost wściekłością, — szedłem, prowadząc go za cugle. Gdyby nie Janicki i wstyd powtórnego pokazania się z tym szatanem, powróciłbym do Tereziny. Szedłem z godzinę, odpocząłem, znów szedłem, na niewiadome, nie znając drogi. Koło mostu pociągnął mnie w dół, ku rzece, powodowany nieopanowanem pragnieniem. Przemocą dałem się tam zaprowadzić. Skierował pysk ociekający wodą w moją stronę i przez chwilę miałem wrażenie, że mrugnął do mnie lewem okiem. Wróciliśmy na most, tutaj próbowałem wsiąść na niego, ale nie pozwolił, zresztą nie miałem już sił. Nasze kroki ponuro dudniły po moście. Wprawdzie miałem rewolwer przy sobie i mógłbym mu strzelić w łeb, ale pomyślałem, że to nie jest załatwienie sprawy. W tej chwili czułem do niego nienawiść równą nienawiści do człowieka, który się względem nas szczególnie podle zachowa. Naprzeciw turkotał wóz i szybko rozpoznałem — jakże mi bliską w tej chwili — roześmianą twarz Grzeszczeszyna. Wracali po mnie.
— Cóż się też stało?
Bez fałszywego wstydu, zdecydowanym ruchem wskazałem na bura.
— Nie chce mnie nieść — powiedziałem.
— A któż to panu tego bura znów wytrzasnął?! — zawołał Wójcik. — Przecież to bur Smyka, znany łajdak w całej okolicy... któż to go panu przyprowadził?
— Więc ja... więc ja, bo nie było żadnego konia — odpowiedział Grzeszczeszyn.
— Jakto, i Smyk panu nic nie mówił?
— Trudno! — powiedziałem. — Dobrze, żeście po mnie wrócili. A teraz zrobimy tak: weźmie go się linką przywiąże do wozu, ja na niego wlezę i wkońcu będzie musiał pójść. Ma pan linkę? — Wójcik poszedł do wozu szukać linki.
— Tak będzie najlepiej... hahabe, cholera... omansuje się[25] w ten sposób! — mówił, rechocząc Grzeszczeszyn.
Przywiązali go za wędzidło do wozu, pomogli mi wsiąść i ruszyliśmy. Spoczątku opierał się trochę, ale wędzidło pysk mu uwierało i wkońcu nadobre podreptał za wozem, rozglądając się jednak bystro na obie strony drogi. Z wozu patrzył na mnie Grzeszczeszyn, ciągle starając się ukryć rozradowanie. Byłem teraz spokojny. Jeśli człowiek sobie wynajdzie jakiś cel i poweźmie postanowienie aby go osiągnąć, to wtedy na duszę spływa dziwny hart i opanowanie. Spróbowałem się nawet przyjaźnie uśmiechnąć do Grzeszczeszyna. Co do bura, to czułem, że osiągnąłem połowę satysfakcji. Należało mu jeszcze tutaj coś wymyślić. Toteż kombinowałem, rozglądając się z wysokości tej kanalji po świecie. Było upalne, przeładowane słońcem południe, wszystko zastygło i nieruchomiało. Widok beznadziejny: czerwona, szeroka na dwa wozy — droga, po obu stronach popielato-rudawa gęstwa, rzadkie ale potężne drzewa. Niebo piaszczyste i bez wyrazu. Na wozie drzemały dzieciaki, pani Wójcikowa z trudem łapała oczka szydłami, spod szerokiego kapelusza Wójcika wylatywały kłęby dymu. Grzeszczeszyn gryzł słomkę i kiwał się. Obrazek był straszliwie idjotyczny, jak zresztą już niejednokrotnie zdarzyło mi się to stwierdzić poprzednio. Co to będzie dalej? Żeby mi się udało wydobyć choć cośkolwiek pozytywnego... Czort wie zresztą! — To samo dla kogoś innego może być urocze. Ale jest takie; (osądźcie tylko!) Ptak tu jest rzadkością, nawet papugi gdzieś się zawieruszyły. Przytem gorąco, duszno i nieciekawie.
Krzyknąłem na Wójcika aby zatrzymał konie. Lekko drzemiące towarzystwo ocknęło się, zaczęli przecierać oczy, rozglądać się...
— Co się stało? — zapytał nieprzytomnie Grzeszczeszyn.
...A tu słońce, pustka i nic się nie stało.
— Ma pan jakiś zamiar? — pyta mnie Wójcik, złażąc z wozu.
— Wie pan co... — mówię — wyprzęgniemy konia dla mnie pod siodło a bura zaprzęgniemy na jego miejsce?
— Dla pana zrobię wszystko!... Dobrze, — skoro to pana rozerwie!
Poprosiłem jeszcze Wójcika aby wsiadł na konia a ja pofurmanię. Zgodził się na to. Zanim ruszyliśmy, bur próbował przedniemi kopytami uwolnić się od wozu, ale bacik uśmierzył te zapędy. Naturalnie: sadysta i okrutnik, mści się na bezbronnem zwierzęciu, ubogi na duchu, wszystko go nudzi, życia wewnętrznego nie posiada. Wszystko prawda, być może! Pojechaliśmy. Djabliszcze szło jak baranek. Chociaż nie wiem czy baranek dobrze idzie w zaprzęgu. Wójcik jechał obok mnie i opowiadał mi różne bandyckie historyjki. Była to zła narracja; kończyło się na rabunku i śmierci kogoś od kul.
Zarośla zaczęły się trochę przerzedzać, ukazała się jakby duża polana z kilku nędznemi zabudowaniami. Wjeżdżaliśmy do miejscowości zwanej Apucarana. Dwa murowane domy, napół w gruzach, podkreślały podupadłość i opuszczenie. Tu i ówdzie wiły się ścieżki porosłe trawą, krzywe chałupy tkwiły między drzewkami herwy, a jasne południe i zieleń podnosiły ich nędzę. Ale polana była wesoła, słońce kładło na nią świetlne plamy, było jakoś przestrono i wzrok ogarniał cały ten pejzaż z przyjemnością. Z chałup powyłaziły jakieś ciemne postury i gapiły się na nas, przesłaniając oczy dłońmi. Psy z podwiniętemi ogonami zdawały się namyślać, czy obszczekać nas, czy dać spokój. Rozbiegły się poprostu w uskokach przed koniem Wójcika. Pogardliwie skręciliśmy w prawo, nie zatrzymując się na tem miejscu. Krótko jechaliśmy między samotnemi piniorami, ale zaraz droga znów wpadła w szpaler skłębionych krzaków. Jechaliśmy po dawnemu. Bur nie bur! — Ideał zaprzęgowy. Wójcik objaśnił mnie, że Apucarana miała być miastem dla handlu herwą, i kiedy to miasto budowali, Argentyna zaczęła się właśnie zadawalać własną yerbą i miasto klapnęło na tych dwuch murowanych budynkach i kilku ruderach. Dla mnie Apucarana miała rzeczywiście urok nieudanych lecz ambitnych zamierzeń. Wolałbym wprawdzie nie wiedzieć nic o jej przeszłości i polegać na wrażeniu, jakie odniosłem. Wogóle irytowały mnie objaśnienia i z każdej rzeczy wolałbym sam wyciągnąć wnioski. Ta eksluzywność sprzeciwia się prawdopodobnie pojęciu podróży i wiadomości, ale taki to i ze mnie podróżnik.
Grzeszczeszyn obrócił się do mnie i zagadnął zdawkowo:
— Jakże się powozi?
— Iee, tak sobie — jedzie się, powolutku, kochany panie.
Pokiwał głową ze zrozumieniem. Milczeliśmy. Spojrzałem spod oka na Wójcika. Zdawał się być jakiś zgaszony. Aby go rozerwać, zapytałem:
— Przepraszam pana, ja — wie pan... to młode pokolenie to ignoranci... ale czy pan wydał coś w książce?
Przechylił się w siodle, okrył twarz powagą, i przymrużył oczy jakby coś obliczając:
— Proszę pana... zaraz... pierwszą powieść wydałem w dwudziestym drugim roku... tak, była to rzecz o legjonach... ale wydałem ją pod pseudonimem...
— Więc widzi pan! — zawołałem nieopanowanie — jakież to było pseudonium?
— Władywój — panie! To też panu nic nie mówi. Pisałem tak sobie bez specjalnych ambicyj literackich; dziennikarzem jestem z przypadku, poprostu zaproponowali mi korespondencję stąd i w ten sposób zarabiam na życie... O, wydałem jakieś sześć książek, powieści, nowel... jeśli pana nazwałem kolegą, to raczej, żeby siebie zironizować.
— O, niech pan tak nie mówi!
— Stara się pan mnie pocieszyć, ale to doprawdy dla mnie ważne... Tylko pański przyjazd nasunął mi pewne wspomnienia... Dwadzieścia dwa lata nie widziałem kraju... a tu się — proszę pana w gruncie rzeczy parszywie żyje. Za łatwo i cały ten romantyzm i egzotyzm jest do chrzanu. Mam pretensje być w swoim rodzaju inteligentnem, a tu nie jest kraj dla ludzi z pewnemi aspiracjami... Tak, chłop — rolnik, nabiera tu wartości, inteligent marnieje. Pan to spostrzeże prędzej czy później. Ale oto dojeżdżamy do wendy mego przyjaciela Psycha. To bardzo porządny chłop, był dawniej nauczycielem... teraz założył sobie sklep w tem pustkowiu. To jedyny sposób dojścia do jakiegoś dobrobytu.
Na zakręcie drogi stał dom z przybudówką. Tuż przy drewnianym płocie warowały dzikie zarośla, jakby nie chcąc dopuścić dalej. Wokół czerniło się mroczne kłębowisko puszczy; wysokopienne drzewa prowadziły wzrok ku obojętnym pustkom niebios. Okiennice w domu były zamknięte, drzwi do wendy w połowie były przymknięte, a człowiek, który się podniósł zza lady w mrocznem wnętrzu, przywitał nas smutno i sprawiał wrażenie jakby trwał na stanowisku w tej głuszy. Wenda była uboga: na półkach blaszane pudła od cukierków, dwa siodła i trochę sprzętu gospodarskiego. Na ladzie leżał zwój fumy obok wagi. Psych był wysoki, twarz miał smagłą i ogorzałą, piękne, rozumne oczy i czarną, starganą czuprynę. Mówił cicho. Jego żona miała silną gorączkę i w domu czuło się ciężką chorobę. Mówił o tem spokojnie ale z przejmującym smutkiem. Żona Wójcika znikła za drzwiami wtyle wendy. Paląc papierosy w milczeniu podzielaliśmy przygnębienie gospodarza. Należało coś postanowić, bo w tych warunkach nocleg u Psycha byłby trochę nie w porę. Wójcik zaproponował, abyśmy się wybrali do odległego o kilkanaście kilometrów Tres Bicos, gdzie możnaby zanocować u kowala Potyrały. Pojechalibyśmy na koniach. Psych grzecznie starał się nas zatrzymać, ale wkońcu zgodził się nam pożyczyć jeszcze jednego konia, z tem, że Wójcik przyprowadzi mu go jutro spowrotem. Znalazły się również dwa stare siodła. Wyprzągliśmy konia i bura z wozu, bura przywiązał Wójcik pod słomianym dachem na drągach, osiodłaliśmy oba konie i Wójcik poszedł powiadomić żonę o naszym projekcie.
Zachodziło właśnie słońce, kiedyśmy czekali na podwórku; nad lasem snuły się różowe opary, niebo pokwitło prześwietlonemi czerwienią pierzastemi chmurkami. W powietrzu czuło się chłodną wilgoć i tajemna, skondensowana cisza spływała na świat. Czułem się podniośle i jakby odchodziły mnie złe wrażenia minionej podróży. Grzeszczeszyn powiedział:
— Ładnie tutaj, co? Brazylja ma swoje ładne rzeczy, szkoda gadać!
Od koni wiało zwierzęcym ciepłym zapachem, a myśl o nocnej jeździe, przejmowała mnie pogodnym nastrojem. Wyszedł Wójcik, powiedział: — „załatwione“, — i wsiedliśmy na konie. Bur odwrócił łeb i złośliwie spoglądał na nasz odjazd. — W nim coś siedzi, w tym czorcie — pomyślałem zabobonnie.
Pokiwaliśmy rękami do Psycha na pożegnanie i kiedy mijaliśmy bramę, z przeciwnej strony drogi podjeżdżał do wendy ślepy na jedno oko mężczyzna w towarzystwie dwunastoletniego może chłopaka, siedzącego oklep na koniu. Prowadzili ze sobą trzy chude konie i jednego siwego bura. Obrzuciliśmy się wzrokiem i nic więcej. Puściliśmy się kłusa drogą pod górę i po chwili wjechaliśmy w las. Z pół godziny jechaliśmy w milczeniu, słychać było tylko kopyta końskie i brzęczenie wędzideł. Mrok szybko zasnuwał pole widzenia i wkrótce postacie moich towarzyszy majaczył w niewyraźnych konturach. Zrobiło się chłodno ale rzeźko. Było już na dobre ciemno i trzeba było zdać się na kierunek koni. Raptem na niebie pokazały się jakby świetlne pęknięcia, następnie wypełzł seledynowe smugi; czarne poszarpane pobrzeża chmur gdzieś znikły i ukazał się wspaniały, jasno-zielony księżyc; poczem wszystko jakby się ożywiło, chłodna zieleń ubarwiła drogę i las; powiało jakby czarnoksięstwem i w chwili, kiedy zobaczyłem wątłą sylwetkę palmy, która niby kudłata wiedźma drżała w tym martwym poblasku i niewyczuwalnym wietrze — poczułem nagle cały egzotyzm tego nocnego pejzażu. Poprzez szmery z gąszczów jęło coś pukać tu i ówdzie; drzewa zdawały się wydłużać, konie szły raźniej. — Niewesoło, a jednak pięknie — i w duszy człowieka poczyna się coś dziać. W tę teatralną noc popadłem w roztrząsania nad sobą, wypominałem sobie błędy i djabli wiedzą do czegobym doszedł gdyby Grzeszczeszyn nie zrównał konia z moim i nie zagadnął:
— Panie, powiedz pan, co się tam dzieje w Warszawie z temi aktorkami? Jak tam Ordonka? To — panie, talent jest klasa. A Zimińska? O, to fajna czarnulka!... Modzelewska się tak wybiła podobno... Człowiek — panie — dawniej włóczył się po tych różnych teatrach... hoho... znało się niejedną! Albo — panie — Smosarska... i na filmie potrafiła tak zagrać... że aż!...
— Coby tu panu powiedzieć na ten temat... grają swoje role w teatrach; nie znam ich osobiście — odpowiedziałem zaskoczony nieco.
— Bo ja panie... znałem panią Mydową... to ona jest zawiedujszcza od tych aktorek... Nieraz mi naopowiadała tajemnic z ich życia... to — panie — pękać można ze śmiechu!. Albo taki Jaracz — panie — to aktor jest... że jejej! Sztuka teatralna u nas w Polsce stoi wysoko, hoho...
Nie starałem się podtrzymywać tej rozmowy. Grzeszczeszyn chciał prawdopodobnie uciąć sobie ze mną kulturalną romowę... A tu chęci brak! — Księżycowa noc, zapachy, palmy.
Urwał i pogrążył się pewnie w jakichś wspomnieniach. Urok jazdy w milczeniu nie trwał jednak długo, bo Wójcikowi też się chciało trochę pogawędzić. Zaczął mówić o tem, jak niejednokrotnie już próbował uchwycić sens życia i że wszystko wydaje mu się takie beznadziejne.
— Więc nigdy nie był pan szczęśliwy? — zapytałem, aby coś powiedzieć.
— O, drogi panie, człowiek nigdy nie jest szczęśliwy — odpowiedział tonem tak poważnym, że mimowoli zacząłem go słuchać z uwagą.
— Niema szczęścia, istnieje tylko przyjemność, gdy ucisk zła nieco folguje. Bo na tym świecie istnieje tylko samo zło i kiedy to zło naskutek jakichś okoliczności staje się mniejszem, wówczas nazywamy je dobrem. Spójrz pan, jakie piękno nas otacza! Jedyne, co jest warte, to przyroda! Zadawalnia ona najskuteczniej nasze zmysły, i jeśli nawet znajdujemy ją ohydną, wówczas także zadawalnia nas samo to spostrzeżenie. Teraz już się starzeję i sprawy codzienności nie dopuszczają do roztrząsań filozoficznych, ale w młodości przeżywałem potężne niepokoje. Bardzo wówczas pragnąłem spojrzeć umysłem zgóry na ten nędzny świat i być może, pojąłbym wiele, gdybym się kształcił, ale groza wojny i nędza nie dopuściły do tego. Dopóki ludzkość gnębi wojna i jad ciemnoty, jaki w ludzkość sączy kler, dopóty nie doszukamy się sensu istnienia. Gdybym mógł wypowiedzieć myśli, które czasem snują się, w moim umyśle! A co pan o tem wszystkiem sądzi?
Zgóry muszę wyznać, że ten temat bardziej przypadł mi do gustu, niż poprzedni. Ale ostatnie pytanie nieco mnie przeraziło. Wydało mi się, że nie jest to pora i okoliczności do podobnych rozmów. Pomyślałem, że najlepiej będzie wykręcić się dziełami filozoficznemi, które piąte przez dziesiąte znam.
— Wie pan, o tem już wiele pisano. Byli tacy panowie: Locke, Wolter... czytał pan Woltera?
— Przyznam się panu, że nie.
— A to ciekawe, bo gdyby nie istniał Wolter, myśli pana byłyby znacznie ciekawsze! Niech pan sobie to przeczyta; na język polski przetłumaczył to Boy-Żeleński. — Ja temi rzeczami mało się zajmuję i nie szukam żadnego sensu życia. Polegam w zupełności na swoich doznaniach i później na swój sposób je roztrząsam. Zresztą żyję fikcją i pewną wesołą szarlatanerją — jestem literatem. Nie, ja się nie nadaję do podobnych rozmów.
— A szkoda, ma pan myślące spojrzenie.
— Bo też myślę. Tylko w Brazylji przystosowałem się zupełnie do klimatu umysłowego i ograniczyłem znacznie pracę swego umysłu.
Rozmowę naszą przerwał Grzeszczeszyn:
— Panowie tutaj opowiadają sobie takie duperele, a najpierw trzeba lud wyciągnąć z mroków, dać im chleba i wykształcić inteligencje, a dopiero później będzie pora na te kulturalne szmoncesy. Kler — panie — to jest ważna rzecz, co wy gadacie! Ludzie się za bardzo przyzwyczaili do duchowieństwa i te wszelkie nowe myśli szerzą tylko spustoszenia...
Pognałem konia, żeby uniknąć jakiejś straszliwej dyskusji. Urok nocy wkrótce uśmierzył mój niepokój. Z kwadrans gnaliśmy galopa. Daleko zamajaczyło światełko, znikło; następnie coraz dłużej trwało, i wkońcu zatrzymaliśmy się koło jakiegoś ogrodzenia. Wójcik zaklaskał, w domu pojawiła się jasna dziura i wyszedł z niej człowiek z latarnią.
— Hej, czy to wy — Potyrała! — krzyknął basowo Grzeszczeszyn.
— Ociec w domu, a co wy za jedni?! — odkrzyknął mutujący się głos.
— Powiedz, że Wójcik przyjechał i jeszcze dwuch, a my tu zaczekamy!
— Co macie czekać, zaraz wam portung otworze... No, wjeżdżajta!
Zsiedliśmy z koni i nie przywiązując ich, podeszliśmy do człowieka stojącego w progu.
— Ano, to Wójcik!... A ten drugi? — Grzeszczeszyn! U, tegom to dawno nie widział! Pana to nie znam, — rzekł do mnie, podając mi dłoń. — Właźcie do środka, to wam baba jeszcze da co jedzenia. Jędruś, konie rozsiodłaj i wypuść je na portrerę, a siodła zanieś do pajora!
Weszliśmy do czystej i przestronej izby; oświetlała ją duża lampa naftowa, wzdłuż ściany stała ława, w rogu duży stół. Na ścianie wisiały dwie fuzje, na półce kilka rewolwerów.
Z kuchni wyjrzała niemłoda kobieta i dwunastoletnia dziewczynka. Podaliśmy im kolejno dłonie, poczem usiedliśmy przy stole i zapaliliśmy. Przedewszystkiem podano nam szimaron. Potyrała, wysoki, chudy chłop z wąsami i dziwnie łagodną twarzą o niebieskich oczach, zapytał nas flegmatycznie skąd i dokąd jedziemy, następnie dowiadywał się o ludzi z Tereziny. Na to wszystko odpowiadał mu Wójcik, aż wkońcu, znanym mi już zwyczajem, rozmowa zeszła na tematy społeczne.
Zaczęło się obrabianie na wszystkie boki Suchodolskiego i Janickiego. Do tej rozmowy żywo się wtrącił Grzeszczeszyn i gawęda potoczyła się żwawo, padały jakieś projekty, czasem się lekko przemówili, ale naogół zajęci byli sobą ogromnie. Zelżało nieco kiedy gospodyni przyniosła miskę jajecznicy, chleb razowy i talerze. Popijaliśmy surowem mlekiem i po apetycie Wójcika odgadywałem, że jeśli istotnie poszukiwał sensu życia, to właśnie miał go tuż pod nosem. Gadali jeszcze długo, poprzez drzemkę słyszałem rozmaite nazwiska między któremi czasem pulchnie zadźwięczało nazwisko konsula.
Wkońcu podnieśliśmy się do spania, wstałem również, zatoczyłem się lekko i powędrowałem przez podwórze do bocznego pokoju, gdzie wskazano mi przyjemne łóżko, świeżo pościelone... Ach, gdzież te niewygody, ach gdzież te niewygody!... Za okienkiem sylwety drzew wrzynały się w granatową górność, gwiazdy po staremu kpiły ze śmierdzącego globu ziemskiego, cisza opadła na powieki i sen łeb zamroczył.
Obudziły mnie jakieś skrzeki za oknem. Słońce waliło tak silnie, że zdawaćby się mogło, że to skondensowane, złotopylne, światło rozsadzi pokój. Do skrzeków przyłączył się chrapliwy dzwoneczek i wkońcu wyjrzałem przez okno. Na ganku dwie papugi i małpka wykrzykiwały na siebie jakieś paskudztwa, sądząc z mimiki i tonu. Wesoły ranek, pogoda na duchu. Wciągam spodnie i buty, wychodzę na podwórze, tutaj stoją Grzeszczeszyn i Wójcik, pierwszy parska w miednicę, drugi wyciera się ręcznikiem, dwa pieski machają ogonami, w kuźni Potyrała majstruje coś przy fuzji, chłopak porusza miech, z chałupy smuży się do nieba świderek dymu. Kury rzuciły się z dziobami na szarą, niemrawą i chorowitą czubatkę, ta wlazła pod deski, napuszona, z wywieszonym językiem. Gwarno i radośnie. Grzeszczeszyn chlusnął poważnym ruchem wodą z miednicy na psy, chwycił koniec wójcikowego ręcznika, i począł się wycierać, postękując. Umyłem się, mokry pobiegłem do pokoju po swój ręcznik, zawiązałem krawat i poszedłem na śniadanie. Usiedliśmy we trzech przy stole i zaczęliśmy obmyślać plan dnia. Wójcik rzucił projekt, aby pojechać na Faxinal dos indios de Catanduvas, gdzie generał Strzemiński zakupił niedawno nowe tereny pod kolonizację.
— Mamy tam piętnaście kilometrów, lekko wrócimy sobie pod wieczór, a zobaczymy jak tam się sprawy mają, bo podobno Indjanie nie chcą się wycofać z terenów i warto będzie trochę z nimi pogadać. Dla pana też będzie miała sens ta wycieczka — zwrócił się do mnie Wójcik. — Dotychczas oglądał pan same nieciekawe dziury, pełne kłótni i nienawiści, a doprawdy, to pan jeszcze nie widział dziewiczego lasu, który może pana nastroić jakotako pozytywnie. No cóż, zgoda?
Mnie ten projekt odpowiadał; Grzeszczeszyn kwaśno wprawdzie, ale zdecydował się też jechać. Wogóle ten Grzeszczeszyn znów jakoś poszarzał, stał się nieinteresujący. Dawniej chociaż kapryśny i arbitralny, nieco impertynencki — był jednak żywy, uosabiał pewną postać. Teraz smutnawy, rzadko coś powie, gorzko się uśmiechnie... Co ci jest, koteczku?! — Może ma wyrzuty sumienia w związku z burem, może Wójcik go przesłania? Djabli to wiedzą! — Być może, zawali mi jeszcze w dalszej podróży to i owo.
Śniadanie było jak w pensjonacie: biała kawa, miód, chleb i masło. Zjedliśmy tego dużo. Wójcik poszedł do kuźni powiadomić Potyrałę o projekcie i o terminie powrotu, Potyrała się wychylił i krzyknął:
— Jędruś, konie przyprowadź z portrery, daj im milji i siodłaj!
Jędruś wybiegł z kuchni z gębą pełną jadła i pobiegł wgłąb podwórza. Potyrała przerwał robotę, przysiedliśmy na progu i paląc, mówiliśmy o Faxinalu.
— Wywiedzcie się... — sączył słówka Potyrała. — Jeżeli tam z tej kolonizacji co będzie, a pewnie gówno będzie, bo bugry się zacięły, to możebym ja tam wendę sobie założył. Zawsze mnie najbliżej, znam się na tem, a ten stary Suchodolski Jan, — co tu obok ma wendę, — to jak zacznie drzeć skórę z chłopów co przyjadą!... Tyle ich obsłuży co aby dla siebie.
Z zarośli na końcu podwórza wysunęły się leniwie trzy konie; spojrzały na nas niewesoło i powlokły się do drewnianego żłoba z kukurydzą, którą im wyłuskiwała z paki dziewczynka.
— Dobrze! Zobaczymy jak tam — powiedział Wójcik.
— Wartoby, bo taki jaki wyzyskiwacz weźmie w łapy i dopiero zacznie hulać na nieobeznanym narodzie.
Pożegnaliśmy Potyrałę zapowiadając, że na wieczór wrócimy. Jędruś zaczął wynosić ze stodoły siodła. Pomógł nam przy siodłaniu. W oczekiwaniu aż konie dokarmią się po nocnem pastwisku, obeszliśmy podwórze.
Gospodarstwo było obszerne, czyste i solidne. Na każdym kroku widziało się dobrobyt. Za nami lazła dziewczynka i wyjaśniała różne rzeczy. Wrzeszcząc, przeleciały tuż nad naszemi głowami dwie papugi, a po ziemi przebiegła w gwałtownych podskokach, piekląc się, małpka z postrzępionym sznurkiem na szyi.
— To oswojone, — wyjaśniła nam dziewczynka... — Małpa nazywa się Kacper a papugi nijak.
Grzeszczeszyn wcisnął jej w rękę cukierka za te informacje, Przyjęła, ale zawstydziła się dorośle, po kobiecemu, i śmigła do chałupy. Wsiedliśmy na konie, Jędruś otworzył bramę i pokłusowaliśmy w słoneczną, — pokrytą przyczajoną czerwienią pyłu, — drogę. Kręto posuwaliśmy się pod górę. Ukazywały się senne, dalą zamglone doliny, to znów piętrzyły się górskie lasy, — zgęszczoną czernią odcinając się ostro od przejrzystego błękitu nieba. I ciągle oko ocierało się o te dziko obrosłe dale, ziejące upalną tęsknicą, przyzywające, tajemne. W pewnem miejscu, na granatowo zalesionem wzgórzu, daleko, zabieliło się coś kilkoma punkcikami i wycięta ręką człowieka przestrzeń, lśniła się w oddali, niby blizna na zmierzwionej głowie olbrzyma. Tutaj Wójcik opowiedział mi następującą rzecz:
— Tam mieszka pewien Francuz, conde la Guiche, człowiek bardzo bogaty i podobno wpływowy we Francji, trochę dziwak, który zakupił na tem odludziu, bo tam nawet trudno się dostać, całą tę górę, pobudował się, sprowadził trochę służby i rządzi niby udzielny książe. Raz do roku wyjeżdża do Francji, ale na krótko, twierdząc, że cywilizacja jest czemś sztucznem, natomiast własną filozofją oddziela od niej kulturę; sprowadza sobie książki, wie wszystko co się dzieje na świecie, ma u siebie francuskiego kucharza ale mieszka nędznie, rzadko wyjeżdża ze swej pustelni. Jest świetnym strzelcem. Jako kapitan z czasów wielkiej wojny posiada kilka orderów, sam sprawuje sądy. Niedawno zastrzelił jakiegoś kabokla ze swej służby i miał o to wiele nieprzyjemności, ale przecież w Brazylji człowiek bogaty nie jest zbrodniarzem. Tak to sobie życie urządził. Jeżdżą tam do niego różni, nawet podobno jest gościnny, ale niemiły i arbitralny. Od czasu zastrzelenia tego kabokla, szykują się tu na niego, ale podobno trudny jest do załapania na muszkę. — Na mnie ten widok sprawia wstrętne wrażenie, a na panu?
— Tak, to jest taki sztuczny romantyzm; daleko i niewygodnie, przytem — prawdopodobnie brzydko.
— O, to jest prawdziwy arystokrata, moi panowie — wtrącił Grzeszczeszyn. — Nienawidzi blichtru, przegniła Europa go nudzi, ale jest pobożny i hojny dla kleru.
Rozmowa się urwała. Dość długo widoczne było miejsce pobytu francuskiego arystokraty. Niesmaczna historja. Wystarczyło tam spojrzeć, żeby sobie obrzydzić to antypatyczne miejsce.
— Szkoda, że pan się przedwczoraj źle czuł wieczorem — powiada do mnie Wójcik, nacierając koniem. — Nawet chciałem do pana po zebraniu przyjść, ale Grzeszczeszyn powiedział, że pan taki chory i wogóle... A ludzie chcieli z panem pogadać, wypytać o Polskę.
— A... tak, rzeczywiście trudno mi było — wie pan... I jednocześnie patrzę na Grzeszczeszyna. Ale widzę tylko jego skrzywione plecy i zarośnięty karczek chłystka. Siedział półdupkiem na siodle i jechał uporczywie przodem. Musiał się jeszcze wtedy wymknąć, kiedy zasnąłem. Kreatura, psiakrew!
Zgrzany i zły, zmęczony jednostajnością pejzażu, jechałem w milczeniu. Wyjechaliśmy na płaszczyznę porosłą potężnym borem; szeroka ścieżka wiła się między wysoką, wypłowiałą i suchą trawą, a dalej, po obu stronach mroczniały chłodne ściany dżungli. Właśnie mijaliśmy granicę indyjskich terenów, jak mnie powiadomił Wójcik. Trwała tu nieprzyjemna i jakby podejrzana cisza, a nastrój był taki, że gdyby w gąszczu traw świsnęła strzała i utkwiła mi w plecach, usunąłbym się z konia z uczuciem naturalności tego zdarzenia. Na słonecznym pasie, w oddali, pojawił się krępy człowiek w słomkowym kapeluszu. W rękach coś trzymał. Na nasz widok przystanął, jakby się namyślając, ale po chwili począł iść w naszą stronę.
— Bom dia compadre! — zawołał przyjaźnie Wójcik, skoro Indjanin nas mijał. Był niski i krępy, o wielkiej głowie, wąskich oczach i przypłaszczonym nosie. Jego żółtawe, matowe oczy łysnęły ku nam nieufnie. Był bosy, w obcisłych portkach, białych w różowe paski i w brudnej, płóciennej koszuli. W rękach plótł kapelusz ze słomy. Wyglądał jak opalony wieśniak i był djablo nieciekawy. Z pół godziny jechaliśmy kłusa, ale kiedy po lewej stronie pojawiła się płaska przestrzeń odgrodzona od drogi parkanem, porosła skarłowaciałemi krzakami, pełna badylów, z dużym krzyżem tuż przy parkanie, Wójcik zlazł z konia ze słowami:
— Zejdźcie panowie, bo tu jest cmentarz indyjski, pójdziemy go obejrzeć.
Uwiązaliśmy konie przy parkanie i weszliśmy przez furtkę na ziemię posępną i spiekłą, z nieruchomemi krzewami pomiędzy któremi widniały tu i ówdzie małe jamy, szczerzące się zbutwiałem drzewem. Trzeba było ostrożnie iść, żeby nie wpaść w któryś z tych otworów. Wójcik tłumaczył mi, że Indjanie chowają zmarłych w kuczki, w niegłębokich dołkach; tak, że powinniśmy zobaczyć całe szkielety. Zaczęliśmy myszkować, aż wreszcie napotkaliśmy jamę, przez którą było widać czaszkę i piszczele. Cmentarz ten wyglądał dziko i wstrętnie. Grzeszczeszyn poradził nam, żeby lepiej go opuścić, bo może przechodzić jakiś Indjanin, któremu może to się niepodobać. Szybko porobiliśmy zdjęcia i pojechaliśmy dalej. Nic tam ciekawego w gruncie rzeczy nie widziało się i zastanawiałem się czy warto było schodzić z konia. Droga była ciągle jednakowa. Gdzieś wpobliżu zapiał chrapliwie kogut i Wójcik skierował konia wbok, na wąziutką ścieżkę między trawą. Wjechaliśmy między drzewa i po chwili ukazał się obszerny plac z drągiem łączącym dwa płoty; w głębi placu widać było wielki, szary szałas, przed nim kilka świń, dwa konie i parę kur. Kogut zapiał powtórnie. Zatrzymaliśmy się przy drągu i Wójcik zaklaskał kilkakrotnie, poczem zawołał:
— Hej, compadre! o de casa!
— Co mu jest? — zapytał Wójcik Indjanina przy ognisku, wskazując na leżącego.
Odpowiedział jękliwym bełkotem, że jest to jego ojciec, chory na malarję, który już od trzech tygodni ma co drugi dzień ataki i pewnie wkrótce umrze z wycieńczenia. Chory przygasłemi oczami o żółtych białkach wodził po nas i za każdym jego oddechem mały tumanik popiołu zrywał mu się sprzed nosa.
— A nie możecie iść po lekarstwa do Tereziny? — zapytał Wójcik.
— ...On nie chce brać lekarstw, chce tu umrzeć... biali znów wyganiają ich z terenu, ale oni dalej się nie ruszą.
Z kąta zapiszczała żałośnie niemłoda Indjanka:
— Nas już pędzą od samej Kurytyby, dalej nie pójdziemy... w Brazylji jest tyle ziemi gdzie nikt nie mieszka, to dlaczego nas pędzą... powiedzcie białym, my się stąd nie ruszymy...
Wszyscy patrzyli na nas małpiemi, przymrużonemi oczkami. Niesprawiedliwość wobec nich była tak jasna, że nie warto było na ten temat dalej mówić.
— Te kobiety przyszły do was z innych stron? — zapytałem Indjanina.
Odpowiedział, że wszyscy tutaj to jedna rodzina; żona, córki, ojciec i syn. Jeszcze raz ogarnąłem wzrokiem szopę.
Pomieszkanie mają — rzeczywiście — pierwotne. Chociaż w Europie też widziałem jednopokojowe mieszkania zajęte przez dziewięć osób. Tylko ta nędza była tak skondensowana, szara, bez kolorytu i to w kraju, gdzie podobno kwestja głodu nie istnieje. Wspaniałe, pyszne słońce i przebogata przyroda otaczała te zgniłe istnienia. Odczuwałem przekorne wrażenie śmieszności na widok cuchnących strzępów dawnych panów tego kraju. Jeszcze raz zapiał kogut komiczną melodją sielskości, zdrowia, „życia na łonie przyrody“. Powstaliśmy i uścisnąwszy drewnianą jakby rączkę Indjanina, wyszliśmy z szałasu.
Zaraz jednak Grzeszczeszyn zawrócił, wsadził głowę do szałasu i zwewnątrz słyszałem jak namawiał całe towarzystwo, aby pozwoliło się sfotografować. Indjanin odpowiedział, że sfotografowanie jednej osoby kosztuje milreisa. Grzeszczeszyn gwałtownie odwrócił do nas głowę z ożywionemi oczkami:
— Widział pan tych sukinsynów! po milu chcą za fotografję! jak to sobie obliczyli. A gówno w maśle, parszywe dzikusy!
— Jak już pan wszczął tę całą historję, to zdejm pan ze dwóch i zapłać te dwa mile.
Głowa Grzeszczeszyna znów zniknęła w szałasie.
— Po pół mila chcecie, to was wszystkich zdejmę!
— Nie, nie — po milu, taka jest cena; obok w toldzie biorą taksamo.
— A to cyganie, ścierwy, indjańska ich mać! — biadał Grzeszczeszyn po polsku. W tymże języku zaprosił ich do fotografji:
— Wyłaźcie! czarna swołocz, śmierdziuchy, psia wasza mać! Po chwili opamiętał się i rzekł po portugalsku:
— No to wyjdźcie! Wy i tamten chłopak ze wstążką na kapeluszu i trzy kobiety, tylko młode, lepiej sam sobie wybiorę!
Wszedł do szałasu i po chwili wrócił z trzema młodemi, roześmianemi Indjankami. Ustawił grupę na tle szałasu i polecił nam stanąć między niemi. Stanęliśmy. Pstryknął, nastawił powtórnie aparat i biegnąc do Indjan, prosił aby go Wójcik zdjął skolei.
Gotowe. Ale przy płaceniu, wszczęła się kłótnia, bo Indjanin żądał za dwa zdjęcia, czyli dziesięć milów, zamiast pięciu. ciągnięci kłótnią, mimowoli weszliśmy znów do szałasu i zapaliliśmy. Przy drabinie fircyk stał już spowrotem, kobiety usadowiły się na dawnych miejscach. Wreszcie Grzeszczeszyn zapłacił, klnąc obrzydliwie, wszystko, czego żądali i po raz drugi wyszliśmy z szałasu.
Kilku chłopaków rozbiegło się na nasz widok. Przyszło mi do głowy, że przecież jakeśmy tu przyjechali, z szopy wyjrzało conajmniej czterech Indjan, a zastaliśmy tylko trzech i jeden był przecież chory, bez sił. Było to jakieś tajemnicze. Wsiedliśmy na konie. Obejrzałem się.
W progu szopy stał z wdziękiem wygięty elegant i barwił się swemi wstążkami na brudnem tle. Poza nim nie było nikogo. Ostro pognaliśmy konie i po chwili wyjechaliśmy na dawną ścieżkę.
— No, cóż — zagadnął mnie Wójcik. — To nie wigwamy, mokasyny, pióra i tomahawki, co! Niech mi pan wierzy, że gorzej się dzieje niejednokrotnie na przedmieściach wielkich miast Europy.
— Ma pan słuszność — odpowiedziałem z przekonaniem.
Jechaliśmy prędko, pragnąc nadrobić stracony czas. Droga ciągle była nudna aż do bólu. Żadnego życia, same stężałe w upale zarośla, przez całą drogę widzieliśmy zaledwie trzy czy cztery ptaki; i chociaż wiem, że jest ich w tym kraju mnóstwo, ale dziwnie jakoś nie widzę ich na swoim szlaku. Chrapliwie wrzeszczący tukan, który przeleciał nad nami, stał się zdarzeniem, o którem rozprawiałem z Wójcikiem jakieś pół godziny. Wogóle od jednostajności tej drogi aż mdliło. Jeśli zdarzył się zakręt, to byłem pewien że ujrzę tam powtórzenie minionego. Gdybym usnął i obudził się po pewnym czasie, śmiało mógłbym pomyśleć, że spałem na jednem miejscu. Ale wreszcie pejzaż uległ zasadniczej zmianie. Ukazał się solidny most z dachem, zza mostu wyłoniła się pusta przestrzeń z rzadkiemi piniorami, ukazał się także jakiś budynek, dość pokaźny, z gankiem, nieco dalej garbiły się dwie niepozorne chałupiny, na trawie pasły się konie i z przestrzeni tej wiało wietrzną samotnią. Zadudniły kopyta na moście (z dachem), poczem wesoło skręciliśmy w lewo po niewielkiej pochyłości i zatrzymaliśmy się przy płocie obiegającym dom z gankiem. Z domu wyszła mała, pulchna kobieta (Grzeszczeszyn odrazu wszczepił się w nią spojrzeniem) a za nią równie drobny mężczyzna z gołą głową, czarniawy na twarzy i potulnie uśmiechnięty. Jego żona, ta właśnie pulchna smyrda z erotycznym uśmieszkiem pod zadartym noskiem, zakręciła się koło nas żwawo, powiadomiła, że „kapiton“ wyjechał do Candido do Abreu i wróci późnym wieczorem.
Para ta była czemś w rodzaju służby i administracji tego posterunku. „Kapiton“ był tu przełożonym i opiekunem Indjan. Poto też zbudowano ten dom, gdzie się mieściło biuro z telefonem. Z kobietki emanowała nieprzyzwoita chutliwość, zdawała się tylko oczekiwać okazji, aby się wsunąć pod mężczyznę. Ponieważ fluidy te nie pozostały bez wpływu na nasze zachowanie, więc Wójcik tonem surowego przywódcy polecił jej przyrządzić obiad i powiadomił nas jednocześnie, że ta „morena“ długi czas zanim wyszła zamąż, zamieszkiwała dom publiczny niejakiej Stefanji w Kurytybie. Wzmianka ta zdawała się jeszcze bardziej podniecać Grzeszczeszyna. Przechadzał się, znów siadał, oczka mu biegały, słowem zachowywał się niespokojnie.
Tymczasem zachmurzyło się, wszystko to, na co patrzyliśmy z ławeczki na ganku przykro sposępniało, ciepły wiatr sczesał grzywy końskie. — Rozsiodłaliśmy te konie i puściliśmy wolno, poczem znów usiedliśmy na ganku. Oczywiście piliśmy szimaron, paląc i plotąc o byle czem. Grzeszczeszyn zaczął raptem opowiadać, jak kiedyś koło Matto Grosso spotkał Indjanina — albinosa, który miał osiemnaście lat i był biały jak owieczka, wszystko: włosy, rzęsy, brwi, a oczy czerwone jak u królika. Na piersiach i nogach był też obrośnięty na biało, kędzierzawo. Wypuszczał strzałę z łuku, kładł na ziemi dwa rozsunięte palce, i między te palce strzała wbijała się w ziemię. Było to przyjemne, białe kłamstwo odcinające się na tle ciemności jaka opadła w tej chwili na ziemię. Wójcik z nudów zatelefonował do Tereziny, zapytał się Suchodolskiego co słychać, ten mu odpowiedział, że nic i skolei zapytał czy się co nie stało. Wójcik zakończył rozmowę powiadomieniem Suchodolskiego, że nic się nie stało. W międzyczasie pobudliwe kobieciątko przygotowało nam gotowaną kurę, jajecznicę na sadle, postawiła na stole butelkę kaszasy i zasiedliśmy do stołu z minami, jakbyśmy właśnie mieli spełniać misję i osiągali cel naszej podróży. Tutaj też po raz nie wiem który odczułem nieważność wszelkich zamierzeń w tym kraju. W Europie przed pójściem do kawiarni na rozmowę o niczem jest się przejętym; tutaj możnaby jechać z niefrasobliwym gwizdem wydobywać ojca z niewoli indjańskiej (akurat ci nędzarze zdolni są do tego!) i żadnej atmosfery niepokoju nie odczuwałoby się. To stwarzają: jednostajność pejzażu, dłużąca się podróż i te wszystkie postoje z szimaronami.
Nad niesmacznem, mdłem jadłem snuje się między naszemi głowami ckliwy zaduch kaszasy, obok stołu kręci się pobudzające wyposzczoną wyobraźnię — żeńskie paskudztwo; w sumie — obżarstwo, pijaństwo i cudzołóstwo zdają się siedzieć na ramieniu każdego z nas niby oswojone ptaki. A za oknami żałobny całun jakiegoś niezdecydowanego huraganu. Pod wpływem denaturatu wyobraźnia zaczyna pracować niechlujnie i jakieś mętne porównania spod ciemnej gwiazdy snują się po głowie. Jakby dla podkreślenia groteskowej uczty usiadł w kącie mąż zdziry i zaczął brząkać na gitarze jakąś melodję kaboklerską pełną nikczemnego smutku. Żeby już wreszcie lunął deszcz! Obok męża usiadła kobieta i zaczęła śpiewać głosem gdzieś z bebechów. Odurzony wódką Grzeszczeszyn począł kiwać się nad stołem. Należało przerwać tę zabawę. Wstałem i powiedziałem:
— Moi panowie, jedźmy! Mamy kapy, wrazie deszczu nie zmokniemy!
Wójcik wyraził zgodę, ale Grzeszczeszyn zawołał:
— Nie panowie! tak wesoło, posiedźmy jeszcze!
Wójcik i ja wybiegliśmy w duszną i pociemniałą przestrzeń, z uzdami w rękach połapać konie. Pasły się o jakieś paręset metrów od domu. Wróciliśmy z końmi i z dworu krzyknęliśmy na Grzeszczeszyna aby wyniósł siodła i pelegi. Przyniósł je gitarzysta. Zaczęliśmy siodłać. Po niebie przewalały się brudne, opuchłe chmury. Wszedłem do domku aby zapłacić za obiad i wywołać Grzeszczeszyna. W ciemnym kącie ujrzałem buraczaną plamę sukienki, podszedłem bliżej, rozległ się kobiecy chichot i rozróżniłem Grzeszczeszyna, który był tak zajęty chciwem obmacywaniem kobiety, że kiedy począłem wściekle krzyczeć na niego, aby nieopanowane bydlę jakiej biedy nam tu nie naprowadziło!... że mógł przecież wejść mąż!... — nawet wtedy nie mógł od niej się oderwać, tylko dalej manipulował rozdygotanemi łapami po grzesznem ciałku groteskowej rozpustnicy z tego pustkowia. Szarpnąłem go za ramię:
— Puść pan ją, bo wejdzie ten małpiszon i postrzeli pana!
Podniecony i rozjąkany odpowiedział:
— Idź pan, wyjdź pan jeszcze trochę... zagadaj pan męża... błagam pana!
Nie wiedziałem czy śmiać się czy drzeć włosy z wściekłości i sprać mordę temu draniowi. Kobietka — rzeczywiście — stała potulna i z miną, że: „no cóż, mam akurat przy sobie... pozwolę“.
Z dworu doleciał nas odgłos, coś w rodzaju suchego trzasku z którego miał się urodzić potężny huk. Huku nie było, sam trzask. Szarpnąłem Grzeszczeszyna tak silnie, że aż jęknął zdziwionym jakby tonem. Kobieta zapiszczała i klasnęła w dłonie. Uff, bodajby mnie los uchronił od tego obiadu! Od protokułowania tego wszystkiego! Pamiętam, że schodząc z ganku po schodkach i ciągnąc Grzeszczeszyna za rękę, jak zadąsanego wałkonia, pomyślałem sobie o tem wszystkiem, że przecież fantazja pisarza jest czemś nieudolnem wobec sztuczek, jakie może nam znienacka pokazać rzeczywistość, nawet w tak wyblakłych warunkach, jak tu.
— Co to za trzask? Ciągle ciemno, jedźmy, cholera! — krzyknąłem naraz do Wójcika.
Odpowiedział, włażąc na konia: — Jakiś piorun, ale djabli go wiedzą... nie huknęło!
— Właź pan na konia! — wołam do Grzeszczeszyna.
— Zaraz przyjdę, zostawiłem tam kapelusz...
— Już ja go panu zaraz przyniosę.
— O, ja wiem... bylem tylko nie ja! — posłyszałem za sobą jego płaczliwy głos.
Upiło się zwierzę i nic więcej. W progu stał babsztyl z założonemi rękami i wierciła mnie czarnemi ślipiami.
— Siapeo, siapeo, a ki... — zaskrzeczała.
Podała mi kapelusz, wsadziłem go na głowę Grzeszczeszyna z przyklepnięciem i kiedy już siedziałem na koniu, przypomniało mi się, że zapomniałem zapłacić tej... tam. Złażę z konia i mówię — bardziej w stronę Grzeszczeszyna — wyjaśniająco:
— Muszę jej zapłacić, psiakość, zapomniałem...
— Tak, ja już znam takich, co zapominają jak trzeba... i co kolegom wydrapują dziewuchy spod…
Nie słyszałem co tam dalej mówił, tylko stanąłem na ganku i zacząłem wywoływać kobietę. Stała w ciemnym progu i śmiała się. Pokazałem jej banknoty. Potrząsnęła głową, że nie chce. Położyłem dziesięć milreisów na widocznem miejscu i podbiegłem do konia.
— Nie szczekałby pan głupstw, — wrzasnąłem do ucha Grzeszczeszynowi!
Popędziliśmy ścieżką w czerń, w stronę mostu. Usunął się z drogi jej mąż i krzyknął:
„Ate logo, senhores!“
Jechał cię sęk, sutenerze z dżungli! Przeskoczyliśmy most jak szatani i jechaliśmy dalej galopa, z powiewającemi niby skrzydła, połami kap. Wreszcie solidny piorun przerwał tę atmosferyczną obstrukcję, błyskawice zaczęły krajać niebo i chlusnęło takim łachem wody, że aż konie przysiadły na zadach. Skręciliśmy w krzaki, zeszliśmy z koni i trzymając je za uzdy, przykucnęliśmy blisko siebie, nakryci kapami, niby brunatne kopce. Lało z taką siłą, że czuliśmy ciężar spływającej wody po plecach. Pod kapami było ciemno i śmierdziało wypitą kaszaszą. Wyjąłem papierosy, poczęstowałem i zaczęliśmy puszczać sobie dym w nosy.
— Pan to jest jakiś jak nie z tego świata — szepnął do mnie Grzeszczeszyn z wymówką.
— Siedź pan cicho lepiej, na wszystkich postojach będziesz pan bajzle urządzał! — krzyknąłem.
— Oj, panowie! dajcie spokój, bo przecież i tak mało nie skonałem ze śmiechu — wykrztusił Wójcik.
— Pan to jest taki zazdrosny o wszystkie baby... pies gnata nie zje i drugiemu nie da — wtrącił znów Grzeszczeszyn.
— Uspokój się pan, mówię panu... Jesteś pan nieopanowany erotoman!
— O, już zaraz takie naukowe określenia... Na drugi raz niech pan się lepiej nie wtrąca!
Nie miałem już sił przemawiać się z nim dalej. Buty nasze po kostki pławiły się w kałuży. Zerknąłem spod kapy na świat. Gdyby niee szum deszczu i kanonada piorunów, człowiek z fantazją mógłby pomyśleć, że znajdujemy się na dnie jakiegoś stawu. I nagle — jakby wstrzymana gestem jakiegoś dyrygenta — cała ta awantura ucichła; coś niewidzialne zdmuchnęło z nieba chmury, na mokrą roślinność padły promienie słońca, zalśniło, błysnęło tu i ówdzie, konie uniosły łby, słowem zrobiło sję jak po burzy z temi wszystkiemi akcesorjami: „ożywcze powietrze, zapachy, krople opadające z listka na listek“. Zegarek wskazywał godzinę piątą. Przewidująca dłoń Wójcika odwróciła pelegi włosiem pod spód, dzięki czemu nie zmokły i uchroniły siodła.
Człapaliśmy w pogodnych usposobieniach, w słońcu, ptaszki gdzieniegdzie się odezwały, deszcz zdawał się spłókiwać wrażenia z kapitońskiego domku na Faxinalu.
— Oj, chłopcy, chłopcy! — wykrzyknął z wesołem pobłażaniem Grzeszczeszyn.
Ano, dzięki Bogu, że nasz donżuan nabrał humoru! Jedziemy dalej niby jacyś partyzanci; i djabli wiedzą, czego my tu szukamy w tej ogromnej krainie. Badacze i podróżnicy? A toć przejeżdżamy miejsca zbadane! Może obyczaje? Żeby to chociaż pomieszkać trochę między tymi wszawymi Indjanami; ale ktoby to na to miał ochotę! Zwykłe włóczęgi, obijlasy, oto kto my jesteśmy. Popędziliśmy znów żwawo, aż bryzgi błota padły na wilgotne krzaki. Obojętnie, ze zwieszonemi głowami, uskoczyli nam z drogi: dwie Indjanki i jeden Indjanin. Ciemnieje, robi się chłodno, monotonne podrywki na koniu zwalczają zmęczenie, po głowie snują się marzenia; chciałoby się usiąść z czysto ubranemi, dowcipnymi ludźmi, pogadać, pośmiać się... I poco się ty tłuczesz po tych wertepach, młody człowieku? Bieda cię jaka wyrwała z kultury; zdarzenie lub potrzeba? Oh, głupio i mętnie, i nieciekawie, jak nieciekawe są te dwa zady końskie, pokryte zwisającemi z ramion moich towarzyszy kapami. Pokazały się dwa zapamiętane znaki: zwalony i najeżony sękami pień piniora, potem dwie olbrzymie, zrośnięte ze sobą imbuie. Zaznaczyła się bliskość zagrody Potyrały. Ci dwaj przede mną ożywili się, zaczęli mówić przytłumionemi — i przez gardło — głosami o jakimś wendziarzu co chce zostać prefektem i niewiadomo czy zostanie... Koń mi się potknął, poprawiłem się w siodle, coś mnie uwierało... Stanęliśmy. Jędruś wyskoczył z latarką…
— A, zara wam portung otworzę!
Zatoczyłem się na zdrętwiałych nogach, koń odszedł ode mnie gdzieś w ciemność, wszedłem do izby. Tak samo jak i wczoraj, tylko jacyś nowi ludzie. Piją szimaron. Witam się kolejno; między kilku palącymi, rozgadanymi chłopami rozpoznaję jednookiego, tego co podjeżdżał do Psycha w chwili naszego odjazdu. Wysoki, smagły i zbójecki, z błyszczącem — jakby i za to utracone — okiem, podał mi rękę nie przerywając tego co mówił. Wydał mi się jakiś potrzebny, toteż zapytałem Potyrałę naboku, jak się nazywa.
— To jest Dąbski, możecie się z nim zabrać do Candido de Abreu. Skupywał konie na handel i teraz wraca do domu.
Znalazłem sobie miejsce obok Dąbskiego i zaraz ujrzałem jak Grzeszczeszyn coś go tam wypytywał z rozbieganemi oczkami. Jakże różnie wyglądali ci dwaj; jeden zuchwały, hajdamacki; drugi jakiś mdły, przechytrzony. Między kolanami Dąbskiego stał znany mi już z widzenia, dwunastoletni chłopak i, z śmiałą, poważną minką rozglądał się po obecnych. Kilku mężczyzn ustąpiło nam miejsca przy stole i zasiedliśmy razem z Dąbskim i jego synem do kolacji. Dąbski spojrzał na mnie dziwnym wzrokiem: drwina pomieszana z szacunkiem. Jadł kilka minut łapczywie, mrużąc jedyne oko, czasem odsuwał na brzeg talerza kawałek mięsa i wskazywał go chłopakowi. Był brudny, jak to ludzie prości w podróży; skudłane włosy nosiły ślady przygodnych noclegów, zgrubiałe, przeżarte brudem palce łakomie rwały pajdy chleba. W pięciu tworzyliśmy przy stole osobne towarzystwo, bo pozostali mężczyźni, sąsiedzi Psycha siedzieli pod ścianą dyskretnie i pili szimaron, paląc ciągle i gadając o swoich codziennych kwestjach. Dąbski odsunął pusty talerz, popił kawy, odsapnął i począł krajać fumę na papierosa. Spojrzał na mnie jakoś boczkiem i zapytał:
— Pan niedawno z Polski?... z jakiej gubernji?
— Mieszkam w Warszawie, panie Dąbski.
— A lubelskiego nie zna pan? Ja z lubelskiego, na Tatarach mieszkałem, na folwarku u Borzeckich służyłem i stamtąd tu wyemigrowałem. Zna pan lubelskie?
— Sam Lublin znam, lubelskiego nie!
— A teraz chce się pan trochę przejechać po Brazylji... Grzeszczeszyn mi mówił... my teraz z końmi będziemy jechać do Londriny, z dziesięciu chłopa. Jedni końmi pohandlować, drudzy wywiedzieć się o ziemię, bo tam teraz kolonizacja ciągnie, do Anglików... ziemia tam dobra. Tylko że droga to ciężka, bez wygód, pikadami, spania marne, do życia sama tylko pasoka, ryż z fiżonem od święta i kawa. Zapłacicie, to wam o siodła się wystaram, a co do koni, to już mniej kłopotu, bo kilkadziesiąt, całą tropę będziemy prowadzili. Jak tylko pogoda zaniesie się na stałe, zaraz chłopi mają zjechać od Hervalzinho, u mnie się mają spotkać i zaraz jedziemy w selve. Tylko namyślcie się panie, bo powiadam wam, że będzie ciężko, utrudzicie się. Droga jest mało znana, przez ogromne lasy i znają ją tylko bracia Sawczuki z Hervalzinho, którzy już ze dwa razy tamtędy jechali. Namyślcie się dobrze, tobyśmy jutro wyjechali do Candido, tam mam dom, moglibyście pomieszkać aż tamci zjadą i hajda. Dla nas im więcej ludzi, to tem lepiej, bo i broń pewnie macie, a strony dzikie. No i co powiecie?
Porozumiałem się wzrokiem z Grzeszczeszynem co do tej gratki, bo zarówno jemu jak i mnie taka właśnie podróż się uśmiechała. Może się nareszcie coś zobaczy w tej Brazylji. Ostatnie słowa Dąbskiego brzmiały zachęcająco. Do rozmowy wtrącił się Wójcik:
— Ja myślę, że to będzie dla was najlepsze, poznacie kawał kraju, a trochę niewygód tylko dobrze wam zrobią. Gdybym miał czas, sam bym się z wami zabrał. Radzę wam korzystać z okazji!
— Ja chętnie z wami pojadę — powiedziałem do Dąbskiego.
— No to zabieramy się jutro narazie do Candido z Dąbskim, tu niema się co namyślać — wtrącił Grzeszczeszyn.
— W drodze się jeszcze co do różnych rzeczy namyślimy — powiedział Dąbski, ziewając.
Słowem sprawa ułożyła się jaknajpomyślniej. Byliśmy tak pomęczeni, że trudno było dalej roztrząsać ten temat. Rozeszliśmy się senni, każdy na nocleg jaki przygotowała Potyrałowa. Leżałem już rozebrany w swoim wczorajszym pokoju, kiedy przyszedł do mnie Grzeszczeszyn w kalesonach, rozchełstany, drapiący się, poczem przysiadł na łóżku i zaczął mówić:
— Ja panie o tej samej drodze myślałem, tylko że we dwuch byłoby nam ciężko. W czepkach żeśmy się rodzili. Ale teraz panie, musimy się trzymać jak bracia, bo to towarzystwo niewiadomo jakie, a naród zuchwały skoro się na takie drogi puszcza. Musimy dobrze uważać, żeby nas nie wykołowali. W Candido trzeba broń dobrze oporządzić, amunicji nakupić, bo niewiadomo co wypadnie. Nie bój się pan nic, już przy mnie włos panu z głowy nie spadnie. Bylebyś pan się tylko mnie jako doświadczonemu podporządkował. Może być polowanie, mogą się i bandyci przytrafić. Co, śpisz pan?
Odpowiedziałem sennie, że właśnie zasypiam.
— No to śpij pan, zdrowo, mocno. Dotychczas były same duperelki, teraz się dopiero zacznie. Gute nacht, panie Łóniłowski!
Szu, szur... poszedł.
Nowy dzień okazał się wietrzny, przezroczysty i choć bez słońca, białawy. Dużo jest smutku w takim dniu i człowiek wrażliwy czuje się sieroco i skłonny jest do spełniania dobrych uczynków. Leniwie ubrałem się, umyłem niechętnie i wyszedłem na podwórze. Okazało się, że jest dość późno — około dziewiątej. Przy żłobach stało kilka koni i burów, chrupiąc kukurydzę. Koło tych zwierząt chodził Grzeszczeszyn, patrzył im na kopyta, zaglądał w mordy, odskakiwał, doskakiwał... Za sztylpą miał wetknięty jakiś patyk. Tak zajętego nie należało zaczepiać. Dąbski z chłopakiem głośno przemawiali się o coś z Potyrałą, chłopak podskakiwał, okręcał się na pięcie, też nic mi do nich. Wiaterek śmieci poganiał, kury sennie gdakały, obie papugi skulone i nastroszczone siedziały na herwowem drzewku, chwilę wypatrywałem małpy, wkońcu postanowiłem pójść na śniadanie. Przy płocie stał Wójcik z trzema końmi, więc podszedłem do niego:
— Szarawo dzisiaj jakoś — zagadnąłem.
— A to i lepiej bo będzie wam chłodniej jechać. Ja tu myślę czy te habany związać czy jak, bo jeszcze mi nie pójdą!
— Niech pan je weźmie na linkę i trzyma przy siodle swojego konia, to najprościej!
Posłuchał mojej rady, kiwnął głową, ale ja nie byłem zadowolony, że się w to wtrąciłem. Niesmak, ironja... co ty mieszczuchu o tych sprawach możesz wiedzieć!
— Bardzo żałuję, panie Wójcik, że się musimy rozstać — odezwałem się z przekonaniem.
Położył mi rękę na ramieniu i pokazał swoje nieładne zęby w miłym uśmiechu.
— A, jeszcze się tam kiedy spotkamy... w Kurytybie, albo bodaj i w Polsce! Jak się pan tak przejedzie selwą, poje byle czego, ochwaci tym przereklamowanym egzotyzmem brazylijskim, to pan dopiero uzna piękność tamtego kraju. Ludzie — panie — zachwycając się Brazylją mają na myśli Rio de Janeiro, a Rio ma niewiele wspólnego z interiorem, jest piękne, a więc całkowicie inne... Bądź pan zdrów! trzeba mi ruszać, bom tam żonę i dzieci zostawił... Szkoda, że nas wczoraj ta burza chwyciła, bobyśmy pojechali lepiej zobaczyć Faxinal, — chociaż, djabła tam! wszędzie on jednaki!
I pojechał sympatyczny pan Wójcik, a ja poszedłem do izby, począłem jeść i pić w oćmie, wprost przykry samemu sobie. Przez otwarte drzwi gapiłem się na podwórze. Dąbski krzątał się koło koni, rozsunął im równo kukurydzę w żłobie, Grzeszczeszyn siodłał siwego bura, kolanem oparł się o jego brzuch i ściągał popręg. Zastanowiłem się skąd wzięli dwa siodła i zaraz ze wzruszeniem przyszło mi do głowy, że to Grzeszczeszyn wystarał się o nie u Potyrały. Należało to wyjaśnić. Dopiłem kawę i podszedłem do niego.
— Skąd pan dla nas wykombinował siodła?
Odwrócił do mnie zaczerwienioną z wysiłku twarz.
— Potyrała pożyczył do Candido do Abreu, a stamtąd ma mu je przywieźć poczciarz, Dolski. Już nic się pan nie bój, wszystko będzie gut!
Wciąż te pożyczki, — pomyślałem z niechęcią. Należałoby już wkońcu pokupować co należy. Pochyliłem się nad siodłem przeznaczonem dla mnie; było ogromnie zmarnowane i brak było do niego futrzanej pelegi.
— A pelegi niema?
— Jest tylko jedna, będzie pan musiał podłożyć sobie kapę.
— Którego konia mam sobie osiodłać? — zwróciłem się do Dąbskiego.
Wskazał mi kościstą kobyłę i roześmiał się drwiąco:
— Wytrzyma pod panem, a w domu ją się podkarmi!
Było nieco upokarzające jechać na takim szkielecie, ale trudno! Z zazdrością spojrzałem na czerwoną pelegę Grzeszczeszyna. Osiodłałem swoją kobyłę, odszedłem i obejrzałem się; przyglądała mi się badawczo i z lękiem. Przykro. Obok przebiegł Jędruś pędząc ogromną, spasioną świnię:
— A gdzie! desgrasado kapado![26], gdzie gnasz, ścierwo…
Oparłem się o okno kuchni i poprosiłem Potyrałową o rachunek za dwa noclegi i jedzenie. Miała przygotowaną cyfrę dwudziestu milreisów. Zapłaciłem z niechęcią. Nie ze skąpstwa ale trochę gościnności... coś... tego. Chłopak Dąbskiego siedział oklep na koniu i odpędzał całą tropę od żłobu w stronę bramy. Zapamiętałem, że kiedy pierwszy raz zobaczyłem Dąbskiego miał trzy konie i jednego bura; teraz pognało przed nami siedem koni i dwa bury, nie licząc tych, na których siedzieliśmy. Obrotny handlowiec, swoją drogą! Na tym krótkim i niezamieszkałym odcinku od Psycha do Potyrały dokupił jednak kilka sztuk.
Jechaliśmy słuchając monotonnych okrzyków małego Dąbskiego:
O! o! ooo!... O, o, ooo! Zwierzęta często przystawały na uboczach, pojadały takuarę, skręcały nagle w las. Trzeba było je znów spędzać na drogę, w czem mimowoli brałem udział.
O! o! ooo!...
Wkońcu jednak jechaliśmy spokojnie, pędząc przed sobą zgodne stado. Było chłodno i zwilgotniała droga nie puszczała kurzu. Najpierw ukazał się jakiś znajomy zakręt, potem widziane jary i kiedy zdaleka zabieliły się domki Conde la Guicha, wiedziałem, że to wczorajsza trasa. Nie rozmawialiśmy i jedyne odgłosy, to były: O! o! ooo!..., oraz gniewny lecz rzadki okrzyk Dąbskiego. Wjechaliśmy na tereny Indjan, ukazał się cmentarz. Było — było... Zapiał kogut, wiadomo — szopa blisko... Jazda dalej... most z dachem, domek kapitoński, — porozumiewawcze mrugnięcie Grzeszczeszyna w moją stronę; — Łączka, piniory, stop! Tutaj Dąbski zarządził odpoczynek. Pozsiadaliśmy z koni. Zdeterminowany, położyłem kapę pod płotem i usiadłem sobie.
— Niech tam pana jararaca nie dziabnie w zadek, zawołał wesoło Grzeszczeszyn, wchodząc do domku, gdzie zaczerwieniła się sukienka wiadomej istoty.
Nagle uświadomiłem sobie moje męczeństwo. Począłem kląć pod nosem na całego. Już ja się tam więcej nie pokażę! Odgrzewane widoczki, tak! Może i wczorajsza sytuacyjka też się powtórzy, taka a taka mać! Rżał przecież jak wchodził, a tamta też mignęła. Posępnie patrzyłem w dal. Ten i ów z koni tarzał się, jakiś bur idjotycznie zakwiczał czy zawył... Oto i los mój nerwowy jestem czy co? Siedziałem tyłem do domku i posłyszałem za plecami energiczne kroki. Ujrzałem pochyloną nad sobą, wąsatą, ognistą twarz. To stał „kapiton“ od Indjan.
— Dlaczego pan nie wejdzie do środka — mówił przyjemnie choć po portugalsku... — Podobno byli tu panowie wczoraj, niestety nie wiedziałem... proszę bardzo, przekąsimy coś.
Zapraszał tak przekonywującym tonem, że podniosłem się trochę zawstydzony i wlazłem do znanego mi już pokoju. Przy stole poważnie rozmawiali Dąbski i Grzeszczeszyn, kobieta smażyła coś przez ścianę, „kapiton“ prosił mnie siadać, usiadłem, rozejrzałem się, po chwili kobieta przyniosła jajka, chleb, butelkę... — a niechże to szlag trafi!... — kaszasy! Postawiła to, ale jakaś zarozumiała, bez cienia wczorajszej wilgotności. Jej mąż siedział pod oknem i zamiast grać na gitarze strugał kawałek drzewa. „Kapiton“ był w typie huzara węgierskiego; żywe oko, przystojny! Był bardzo uprzejmy, podsuwał, częstował. Długo wykręcałem się od picia, nakłonił — wypiłem. Brr. Zaczął mi stawiać śmiałe pytania:
— Polacy? mocni w Paranie? Pracowity naród, umieją przetwarzać?
Potakiwałem. Wizyta ta odbyła się bez pointy, chociaż moje przewrażliwienie oczekiwało, że coś się stanie. Dopiero teraz, kiedy je obcierał, zauważyłem, że Dąbski ma wąsy kasztanowe, kozackie — wdół. Dziw! Te wąsy prosiły się przecież aby je widzieć. Coś mi jest.
— „Ate logo, muito obrigado, senhor capitao!“[27].
Dąbski zrównał się z moim koniem, począł gadać, wspominać:
— Nie zna pan lubelszczyzny, szkoda — brata tam miałem, był stangretem u komisarza policji, w samym Lublinie... też go pan nie znał? To był piorun nie chłop, ale raz, zgrzany, napił się zimnego piwa i umarł tak głupio... U Borzeckich folwark był ładny, ale na podłej człowiek był służbie... teraz! mam więcej ziemi niż cały ten folwark, i sam sobie pan... wolny człowiek! Tylko żona... oj, ta to aż skowyczy za krajem... Córki, panie, go nie lubią... czują tylko pismo nosem; że tam bida, i niewola dla chłopa i podatki... Wiadomo kraj potrzebuje... Dziewczyny... jak szóstki — panie! Spojrzy na chłopa — kolana trze! Ano, wydam... i posag dam, byle tylko nie jaki łatek. Wdały się w ojca, choć ślepy! Ale ja lepiej widzę niż inny z dwoma... wybili — panie! W bitce, szikotą, ale ja go całego wpakowałem do ziemi! Tak, cztery lata temu... Te, Michał! Gdzie bury lezą! pognaj no za niemi. O! o! o!... Czekaj pan, bo się sukinsyny w kapuejrę rzuciły.
Pocwałował naprzód. Grzeszczeszyn huknął wesoło, obrócił się w siodle, nogi mu zwisły na bok bura, po babsku.
— To jest jazda, panie! Wesoła... nie bój się pan nic.
Spojrzałem na niego pustym wzrokiem i zapaliłem papierosa. Tropa uporządkowała się, Grzeszczeszyn usiadł jak należy, jechało się dalej w kurzu i w spokoju. Krajobraz zmienił się; granatowe plamy lasów cofnęły się do tyłu, na spotkanie oczom wybiegła przestrzeń, ukazały się drzewa pomarańczowe, ukryte między niemi chałupy; czerniły się spalone rosy, przejechaliśmy most, rozwidlały się drogi, skręciliśmy w prawo, ożywiło się. Przed jakąś zagrodą Grzeszczeszyn zatrzymał bura i przez zwiniętą dłoń huknął w stronę chałupy:
— Hej tam, o de casa!... Hej tam z domu!
Przez okno widać było ludzi przy posiłku, porwali się od stołu, biegli do Grzeszczeszyna; mężczyzna, dwie kobiety, dzieci...
— Ano, powiedzcie mi jak się to drzewo nazywa, bo go nie znam!
Mężczyzna z gołą głową obtarł rękawem usta, zdziwił się, przygarbił, jedna z bab ujęła się pod boki, mężczyzna zachichotał i rzekł:
— Nazywa się ono, „loco“[28], oto teraz wiecie?...
Całe towarzystwo zatoczyło się od śmiechu.
— No nie żartujcie — przecież pytam! — powiedział Grzeszczeszyn już niepewnym głosem, ale zaraz szarpnął konia wbok, bo chłopcy zaczęli zbierać z ziemi pomarańcze. Jedna z nich trafiła Grzeszczeszyna w plecy, mój koń także dostał w brzuch, uskoczył. Dąbski wrzeszczał:
— Co panu padło tu, czy co! Co to było?
Grzeszczeszyn odwrócił poczerwieniałą twarz i syknął:
— Eh, to chamstwo...
— Jakto chamstwo!... czego pan ludzi rusza od jedzenia i kpiny sobie pan z nich wyprawia... pokazuje pan na drzewko herwowe i pyta pan jak się nazywa! Co to, sam pan jedzie?
Wtulił głowę w ramiona i jechał. Zrównałem się z nim i krzyczę mu do ucha:
— Pan naprawdę chce oberwać... to miało być coś wesołego, co?!
— Ale panie, ja naprawdę nie poznałem, że to herwowe, — rzekł potulnie.
— Pan jest idjota, rozumie pan! — krzyczałem. — Dobrze panu odpowiedzieli. Oto jak się to drzewo nazywa... już niech mi pan tylko tutaj aby nie przesoli!
Puściłem go naprzód. Zdenerwował mnie zdrowo. Doprowadził do wybuchu. Psiakrew! Co to za stwór jakiś dziwny. Po raz nie wiem który postanowiłem go zbić przy jakiejś okazji. Uspokoiliśmy się. W pewnej chwili napotkałem wzrok Dąbskiego; pokazał palcem na czoło. Tropa znów zawieruszyła się gdzie nie trzeba i całe to zdarzenie zamazało się. Po jakimś czasie podjechał do mnie Grzeszczeszyn i zaczął bąkać:
— Ja to — wie pan — z ciekawości... myślę, a nuż coś ciekawego, zapiszę, zbieram nazwy do książki o Brazylji... Jestem impulsywny, nie zastanawiam się... to, panie chamy... myśleli, że z nich kpię... musieli wszyscy wybiegać... nie wystarczyłby jaki chłopak... wszedłbym odrazu do chałupy, ale zwyczaj... trzeba wpierw wywołać z domu... niech pan o tem zapomni... to chamy — panie!
W oczach mu jednak igrał jakiś ironiczny płomyk, i ten jego płaczliwy głos też był jakby drwiący. Cóż to za dziwny człowiek jest ten Grzeszczeszyn... a jeśli kiedy wyprowadzi mnie z równowagi... obawiałem się tego... jak postąpi jeśli dam mu pięścią w szczękę? To było niepokojące. Tymczasem uspokoił się i nawet rzucił coś wesołego w stronę Dąbskiego. Po chwili wyjaśnił mi, niepytany, że jedziemy po linji kolonji Palmital. W pewnem miejscu, wdole szarzały zabudowania młyńskie i dzwonił tartak. Uwijali się ludzie, błyszczała rzeczka. Martwota wyraźnie usuwała się z krajobrazu.
— To Polacy, — szepnął mi Grzeszczeszyn tonem pocieszenia.
Z drzew wystrzeliła nagle wieżyczka. Dąbski krzyknął wesoło do syna:
— Ganiaj Michałek do chałupy, matka z pyzami czeka!
Droga poszerzała nagle, przemieniła się jakby w trakt, wpoprzek którego przebiegał pas domów, malowanych przeważnie wapnem na biało; krytych często czerwoną dachówką. Tam gdzie „ulica“ spotykała się z traktem, stał wielki, na wysokich fundamentach dom, z piętnem dzikiej prowincjonalności na obitych blaszanemi reklamami — ścianach, z drzemiącemi przy słupach końmi, jucznemi burami, kręcącemi się między ludźmi ubranymi z fantazją, w zawadjacko przewiązanych chustkach na szyjach, z szkikotami, zwisającemi z przegubów rąk, z rewolwerami wystającemi lufami spod marynarek. Zbójecki urok wiał od tej wendy. Ludzie stojący w drzwiach patrzyli na nas ciemnym wzrokiem spod wyszmelcowanych kapeluszy; obawiałem się, że rzucą jakieś ironiczne słówko, że trzeba będzie „do korda, panowie!...“ A najbardziej niepokoił mnie Grzeszczeszyn, który wyraźnie pokazał im ręką banana i zarechotał rubasznie, na co w odpowiedzi gruchnęła salwa śmiechu ze strony — tak mi wyglądali — bandytów i dały się słyszeć wyrazy:
„Que isto, barbaridade! desgrasado luoco... hehehe!“ (Co za przeklęty głupiec... blondyn... ).
Grzeszczeszyn zdjął kapelusz i zawołał: „Como vae rapaizes! Bom dia!“ (Jak się macie chłopcy! Dzieńdobry!).
Znów się zaśmiali, któryś odpowiedział: „muito bem!“, — ale już Dąbski nacierał koniem na Grzeszczeszyna i krzyczał:
— Jedź pan, jedź pan! znów pan zaczynasz!
Skręciliśmy w ulicę i zaraz naprzeciw wendy, spomiędzy dwuch stojących blisko siebie domów, wybiegła smagła dziewczyna w kusej sukience i otworzyła nam bramę, wołając: — O, tato przyjechali! — Zsiedliśmy z koni. Dąbski zaczął się całować z tęgą kobietą, uścisnął smagłą dziewczynę, przyleciała druga, też ją uścisnął, zaczęły się okrzyki, zapytania, gwar, śmiechy. Chcąc przeczekać powitania, wyszedłem przed bramę i rozejrzałem się po mieście. Domów mogło być z pięćdziesiąt, ciągnęły się wzdłuż szerokiej ulicy, która ginęła za wzniesieniem. Całe to Candido de Abreu ziało brudem i zaniedbaniem, słowem głuchą i nędzną prowincją. Jedynie koło wendy panował pewien ruch, dalej martwota, samotnia. W Polsce spotyka się często takie beznadziejne, żydowskie miasteczka.
— Ha! — pomyślałem sobie, — miejscowość znów mi się udała, nowy paciorek do mego czarnego różańca. Wróciłem na podwórze. Przywitałem się z rodziną Dąbskiego: z żoną, tęgą, chytrą kobietą o nieufnym wzroku, z chudemi, czarniawemi córkami, które przy podaniu ręki zakrywały sobie usta i ponuro spuszczały oczy, następnie z pięcioletnim chłopakiem na pulchnych, krzywych nogach, który uciekł na mój widok świecąc gołym tyłkiem. Wszystko to zaraz zniknęło w mrokach jednej z chałup, a my trzej i Michałek poczęliśmy zdejmować siodła z koni. Zaraz jednak Dąbski pozostawił tę czynność tylko nam dwum, bo Michałka posłał po kukurydzę, a sam zaczął spędzać gryzące się, kwiczące i podenerwowane głodem zwierzęta pod słomiany dach na czterech słupach. Podczas tej czynności, wydawał nam polecenia:
— Siodła zanieście do tej chałupy co po schodkach! A zawróćcie konie, bo idą na portrerę a jeszcze czas!
Słowem dostaliśmy się w tak zwany z rosyjska — plen. Zaniosłem swoje siodło i wózek we wskazane miejsce. Było to jakieś ciemne i cuchnące przepierzenie, za którem widziałem obszerną sypialnię z kopiastemi łóżkami, czysto zamiecioną i posypaną piaskiem podłogą. Ale w tej norze stało tylko jakieś wyrko, po kątach walało się nieco sprzętu końskiego i na drewnianych kozłach stała niecka, pokryta wilgotnem, zakrwawionem płótnem. Właśnie ta niecka i rzemienie tak cuchnęły. Schodząc ze schodków postanowiłem zachowywać się niezależnie. Zatrzymałem się nawprost kuchni, pełnej dymu i kłótni. Zajrzałem tam. Chłopak z gołym tyłkiem stał na czworakach na stole, jedna z dziewczyn strugała jakieś korzenie, druga zmywała naczynia. Dąbska coś warzyła, stojąc przy normalnej kuchni z fajerkami, co mnie zdziwiło w porównaniu z dotychczas widzianemi kuchniami. Na mój widok trochę przycichło, powiedziałem parę słów przeproszenia i wycofałem głowę na świeże powietrze. Posłyszałem słowa wypowiedziane znanym polskim tonem:
— Ty flejtuchu, ociec przyjechał to ci kiecki podedrze i wsypie za to wszystko coś tu nabroiła!
Przed płotem zebrała się grupa mężczyzn komentując ze śmiechem stado koni i uwijającego się pośród nich, wykrzykującego Dąbskiego. Grzeszczeszyn siedział na siodle, na ziemi i palił. Zaproponowałem mu spacer wgłąb podwórza, tam zieleniła się trawa i rosły drzewa. Powstał, powiedział, że tylko zaniesie siodło, zaniósł, wrócił i poszliśmy przed siebie, omijając starannie zady burów. Tutaj było cicho, powiedziałbym nawet — romantycznie. Rosły drzewa pomarańczowe, słała się delikatna trawka, a w trawce złociły się kule pomarańcz. Zdaleka dochodziły okrzyki Dąbskiego i kwiczenie burów, a z przeciwnej strony przytłumione ale charakterystyczne chrząkanie. W tę też stronę poszliśmy. W milczeniu zatrzymaliśmy się przed drewnianem ogrodzeniem okalającem błotny dół, pełen porozwalanych, tucznych świń. Spojrzałem zboku na Grzeszczeszyna. Zdawał się coś rozpamiętywać.
— Pamięta pan, tam... w Baraderei? — spytałem cicho.
Odwrócił twarz do mnie, pokiwał głową i powiedział:
— Tak, to było głupie zdarzenie... A wie pan, ja lubię świnie, zwłaszcza takie tuczne kapady… to jest bogactwo każdej gospodarki, chłopski dobrobyt, a mnie na chłopie zależy.
Przemilczałem w obawie aby nie rozpętać społecznych zwierzeń Grzeszczeszyna.
— Śmierdzi — powiedziałem po chwili, chodźmy.
— Śmierdzi, śmierdzi, ale potem smakuje powiedział tkliwie.
Spacerowaliśmy wśród drzew, Grzeszczeszyn był jakiś cichy, zadumany, aż zaczął powoli:
— I oto przemierzyliśmy szmat drogi. Poznał pan osiedla ludzkie, ich obyczaje...
— Nic nie poznałem, to wszystko było nic — przerwałem mu szybko...
— ...Poznał pan, poznał, nawet pan sam o tem nie wie, a dopiero jak to się w twórczość przyoblecze, to wówczas pan to odczuje... i wspomni pan Grzeszczeszyna... ale nic, to dopiero część znikoma, pierwsza faza. Teraz skolei czeka pana egzotyzm tego kraju, dżungla, niebezpieczeństwa, niewygody... i tu dopiero wykaże się pański hart, czy pan to wszystko zniesie. Tu jest ostatni cywilizacyjny posterunek, ostatnie skupisko ludzkie, dalej zaczną się ostępy, dzicz... i dlatego jeszcze raz panu powtarzam: niech ja mam posłuch u pana, bo tylko pod mojem kierownictwem zbada pan niezbadane głębie zazdrośnie ukrytych przez puszcze tajemnic. Niech pan to sobie zapamięta...
— Ach, będziemy sobie jakoś radzić, drogi panie Grzeszczeszyn, teraz chodźmy do Dąbskich, może dadzą nam co zjeść, zresztą zmierzcha się już... napiłbym się szimaronu.
Zgodził się, poszedł ze mną w stronę kuchni, ale skupiony jakiś, rozmyślający. W mroku słychać było chrupiące kukurydzę stado, nieco wyżej, za płotem, na tle światła w wendzie poruszały się sylwety, słychać było podniecone głosy, śmiechy — kabokle pili. Z kuchni buchnęło gorąco, zapach tłuszczu i podniesiony głos Dąbskiego:
— Będziemy tu gnili na jednem miejscu, maleitą się paśli, a cały naród na angielskie ziemie wali, działki skupuje i wielu chłopa już zarobiło, bo ziemia wgórę idzie!... Konie popędzę, trzy razy tyle za nie dostanę com tu zapłacił, a ty sobie pysk drzesz, że ja tylko za włóczęgą uganiam i o chałupie nie myślę! A co ja chałupę będę gryzł, kiedy mnie do handlu ciągnie, a com się dorobił to na handlu, na karośnictwie... nie pamiętasz?!
Na to płaczliwy głos Dąbskiej.
— Dużo mi tu przywieziesz... bydło ci w borach poginie, na ziemi cię oszukają, jeszcze mi będziesz dziewczynę w lasy ciągnął, gdzie tyle samego chłopa jedzie... zmarnujesz nas zeszczętem, zmarnujesz ty włóczykiju cholerny!
— Gadaj sobie, gadaj! — odkrzyknął zachrypniętym i zmęczonym głosem Dąbski.
Weszliśmy nieśmiało do środka i skromnie przysiedliśmy przy oknie, za stołem.
— Kolację lepiej przygotuj, bośmy głodni! — powiedział Dąbski i przysiadł się do nas.
Na stole kopciła lampka naftowa, przykręciłem ją trochę i w mdłem świetle spoglądałem na krzątające się kobiety, jednocześnie prawą nogą usuwając ciężar, który mi na nią walił. Mimo cholewy, poczułem w łydce jakieś szczypanie i działem z sykiem:
— Co tam może być pod stołem, pies, czy co u licha!
— Waluś, wyłaź spod stołu! — wrzasnęła jedna z dziewczyn i przypadła do podłogi.
Wyciągnęła spod stołu trzepocącego się Walusia, kującego ją obcęgami po głowie. Wszyscy jakby poweseleli. O ile Dąbski zachowywał się wobec nas swobodnie i nawet traktował nas nieco zgóry, o tyle rodzina jego czuła się zażenowana naszą obecnością, zwłaszcza dziewczęta, nie odpowiadały nawet na pytania, tylko chowały głowy w ciemne kąty. Wogóle nie panował tu nastrój szczerej, swobodnej chłopskiej rodziny kolonistów, raczej nieufność granicząca z pokorą. Czuło się jednak byłą służbę folwarczną, bez indywidualności jaka cechuje gospodarzy. Pozatem było tu niechlujnie, śmierdziało pomyjami. Cała rodzina była brudna, poplamiona i obszarpana. Dąbska postawiła na wilgotnym, pokrytym zadziorami stole, talerze z kawałkami pływającego tłuszczu, smażonego mięsa, blaszaną miskę z cuchnącą karbolem mandioką i poplamione rdzą, żelazne łyżki. Jedliśmy we trzech, Dąbski posadził sobie na kolanie Walusia i co chwila wsadzał mu do ust łyżkę z mięsem, czasem zamiast w usta trafiał mu w szyję i całe podgardle dziecka razem z brodą omaszczone było obficie. Trzymałem się jednak dziarsko i jadłem starając się nie patrzeć na Walusia. Dąbski garścią wytarł usta, poskubał w wąsach i odezwał się do żony:
— Miliji na pasokę nagotowałaś?
— A jest w pajorze.
— No to trzeba będzie zarżnąć ze dwa koguty i przygotować do pasoki, żeby wystarczyło jej na całą drogę... Michał, przynieś mi pai... i worek na pasokę trzeba wyprać, słyszysz!
— A słyszę, przygotuję, zdechnij tam w selwie, żeby cię już więcej moje oczy nie ujrzały, ty bandyckie nasienie... Lepiej złap siekiery i całą rodzinę wymorduj, niż masz ją pomału zamęczyć... pierwej mnie cholera tu na środku izby powali, niż ja powiozę dzieci na tę twoją cholerną Londrynę, ty psie djabelny!
— Oj, zamilcz ścierko jedna, zamknij mówię ci mordę, bo jak złapię jakiego drąga i gnaty połamię… ty żmijo, kto tu rządzi! tylko mi moich zamiarów nie bechtaj… mówię ci!
Nie powiem aby ta budująca rozmowa pomagała trawieniu. Było mi mdło. Dąbska zaczęła szlochać przy kuchni, Michał przyniósł paję, Dąbski krzyknął:
— Coś przyniósł, złodzieju! zgniłą paję przyniosłeś, jak ja to będę palił!
I trzepnął chłopaka w głowę aż mu kapelusik spadł. Michałek zawył i śmignął z chałupy na dwór. Jak na powrót po kilkutygodniowej nieobecności ojca rodziny, pierwsze chwile spędzone w jej gronie wydały mi się dość osobliwe. Grzeszczeszyn pochylił mi się do ucha i szepnął:
— Widzisz pan, to nie jest byle co, to pionierska kłótnia, Dąbski jest typem zdobywcy posuwa się naprzód i te kłótnie są charakterystyczne dla pionierów kolonizacji. Tak, mówię panu.
Trudno było szeptem dyskutować, więc nic nie odpowiedziałem, tylko jeszcze zwróciłem się do Dąbskiego, nie licząc się z jego gniewem:
— Wie pan, po tej całej podróży wartoby się już położyć... czy mógłby mi pan wskazać gdzie będę spał.
Wrzasnął znad palców skręcających papierosa:
— Słuchajno, każ pościelić gościom, spać chcą!
— Jeden może spać tu, w kuchni, a drugi w komorze, Julka, pościelno w komorze!
Porozumiałem się z Grzeszczeszynem. — On woli w kuchni! Wygramoliłem się więc zza stołu, powiedziałem dobranoc, na co mi nikt nie odpowiedział i wyszedłem na dwór. Chłodny podmuch podkreślił zaduch jaki panował w kuchni. Przez otwarte drzwi nad schodkami widziałem krzątającą się przy świecy Julcię. Myśl, że będę musiał spać obok krwistej niecki i pośród uprzęży nie wydała mi się przyjemną, ale wolałem to niż kuchnię. Kuchni tej nie lubiłem. Z podwórka dochodziły szmery pasących się koni, czasem zadudnił krótki galop, w wendzie śpiewali, ktoś wołał wódki, ale wokół wszystko spało pod zagwieżdżonem niebem. Julcia wyszła i wskazała ręką na komorę. Wlazłem tam, wyrko było jakotako posłane, rozebrałem się przy świecy, zgasiłem ją i wyciągnąłem się jak długi. Przez szpary dachu widziałem gwiazdy, w uprzęży coś szurnęło, kura gdaknęła pod podłogą. Spojrzałem w bok, tutaj też były szpary, widziałem fragment kuchni; kłócili się tam, ale już pocichu, z popłakiwaniem, z przerwami. Całe szczęście, że noc jest ciepła — pomyślałem, ale na wszelki wypadek otuliłem się kocem i kapą, poczem usnąłem po dźwięcznem: — Ty cholerniku...
Obudziłem się w wesołych smugach słońca przeciekającego przez szpary mego schronu, zdołu dochodził gwar, okrzyki, ale cały ten ranek wioskowy ukazywał nędzę mojej sypialni. Leżałem na jakiejś pryczy, na podłodze było pełno piasku i śmiecia, nad niecką brzęczały eskadry much. Słowem — dno. Odwróciłem się twarzą do ściany i obserwowałem życie kuchni. Na środku przeciągał się Grzeszczeszyn i mówił do kogoś niewidzialnego. Rankami, po śnie człowiek ten wyglądał jak szmata, którą należało wyprać. Bose dziewczyny w kusych sukienkach co chwila wychodziły lub wchodziły do kuchni, niosły jakieś wiadra, miski, słowem utrzymywały kontakt między podwórzem a kuchnią. Na progu przysiadł sympatyczny, żółty kundel, został kopnięty nogą Julki, odszedł, wrócił i znów rozwalił się jak długi pod progiem. Podeszła do niego kura z wyciągniętą szyją, dziobnęła go w ucho, warknął, odeszła oburzona, gdacząca. Tyle zaobserwowałem i postanowiłem wstać. Ponieważ zanosiło się na życie domowe, więc zamiast butów z cholewami włożyłem gumowe pantofle i zamiast koszuli, pyjamę, — zgóry obawiając się zwrócenia uwagi na siebie. Wyszedłem na schodki, rozejrzałem się: jasno, letnio... Poprosiłem Julkę o wodę do mycia, wskazała mi pod ścianą wiadro i miskę. Po tualecie wszedłem do kuchni, powiedziałem dzieńdobry; — Dąbska odpowiedziała to samo, ale tonem zagniewania, natomiast Grzeszczeszyn:
— No, i jakie było śpiu? bo moje dobre!
Jakiś żargon: śpiu!
— Chodź się pan trochę przejść, ładnie jest dzisiaj.
Wyszliśmy na podwórze, włóczyły się po niem bury i konie, Dąbski reparował kosze kalgierowe[29], wszyscy pracowali, krzątali się koło wyprawy. Koło wendy stały już senne konie z kolorowemi plamami peleg na grzbietach. Jakiś bosy kaboklo częstował drugiego tytoniem, dachy świeciły w słońcu, niebo było przezroczyste błękitne i bezkresne. Chciałem wyjść na drogę, ale Grzeszczeszyna ciągnęło coś między drzewa, poszliśmy tam i stanęliśmy nad dołem ze świniami, bo mimo niechlujstwa działy się tam różne rzeczy i ciekawie było patrzeć na to ich świńskie życie.
— Jak z tuszy będą mogły ledwie chodzić, to wtedy zbierze się kilku gospodarzy i zapędzę je na sprzedaż; wezmą pieniążki, pohulają, wrócą i zaczną nowe hodować — objaśniał mnie ze słodyczą w głosie Grzeszczeszyn.
Podniosłem z ziemi pomarańcz i cisnąłem w leżącą świnię; zerwała się z chrząkaniem, podniosły się inne i zrobił się rejwach.
— O, nie rób pan tego! Cóż panu szkodzą biedne zwierzęta, powiedział Grzeszczeszyn z wymówką.
Odszedłem od płota zawstydzony. Byłem w swawolnym nastroju, potrząsnąłem drzewo, na głowę i ramiona Grzeszczeszyna spadło kilka pomarańcz, obruszył się, zaczął we mnie ciskać, uciekłem do kuchni, na śniadanie. — Nie powinienem go tak spoufalać, pomyślałem siadając do stołu. W tej chwili dostałem pomarańczą w czoło i jednocześnie posłyszałem głośny śmiech Grzeszczeszyna. Stał w progu i celował drugą… schyliłem się od stół i wołałem, żeby przestał, ale cisnął, lecz nie trafił... miałem rację. Usiadł obok mnie, klasnął w dłonie i zawołał:
— Dacie jeść, pani Dąbska, bo jak nie, przeniesiemy się do innego pensjonatu.
— A idźcie, tylko nie zapominajcie wziąć starego ze sobą... żeby już raz skonał!
U, zaczynało się. Istotnie, przyszedł Dąbski i odrazu posypały się przekleństwa i wyzwiska. Płacz. „Pionierska kłótnia“, niech ją grom strzeli! Do śniadania akompanjował nam płacz Dąbskiej, potem przyszło lekkie ukojenie, które Dąbski przerwał takiem oto zdaniem:
— Kapade będę dzisiaj bił, wybierz-no jakiego z Julką!
— A toć pełna niecka mięsa z tego, co to chorował... I naco będziesz bił nowego?
— Słuchaj cholero, co ci mówię! Chłopcy tu zjadą, to im się sprzeda... na handel, rozumiesz!
Znów zaczęli wrzeszczeć, przemawiać się... Wybiegłem na podwórze. Tu usiadłem na jakimś pniaku i paląc, rozmyślałem o tem wszystkiem, aż wkońcu porwał mnie gniew i polazłem znów między drzewa. Marne jest to moje życie tutejsze — myślałem; ale biorę szkołę, niema co gadać. Myślałem jeszcze gorzej, w myśli tłukły mi się paskudne wyrazy, parę nawet powiedziałem nagłos, ale wreszcie się uspokoiłem i wróciłem na schodki, tam usiadłem i zadałem sobie straszne pytanie: Co ja tu będę robił i jak długo potrwa mój pobyt tutaj? I zrobiło się ciężko na duszy. Pomyślałem czyby nie pójść na miasto, ale odłożyłem to do jutra, bo mi się butów nie chciało wciągać i koszuli także.
Przypędziły jednak świnię, związały jej tylne nogi i pomyślałem: czy potraktować to jako rozrywkę, czy też uciec od widoku jak będą zarzynali. Ale zezwierzęcenie nabyte w tej podróży wzięło górę i postanowiłem być świadkiem tej śmierci. Przewrócono biednego świńskiego eunucha na bok (kwiczał przenikliwie, aż do bólu w krzyżu) i Dąbska przyklękła na nim, ale zaraz wstała i kląkł Dąbski — lewą ręką przyciskając uszy do ziemi, w prawej ręce trzymał nóż. Dąbska oparła się rękami o tylne nogi świni, która — szara, zaokrąglona, kwicząca nieziemsko, drżąca tłusto, łypała rozszerzonem, błyszczącem oczkiem. Teraz podbiegła Julka z miską gorącej wody i starannie, rzekłbym — pieszczotliwie obmyła podgardlę tą wodą, Dąbski z całej siły wbił nóż w to obmyte miejsce (na chwilę przymknąłem oczy) i wbity nóż przekręcił kilka razy. Świnia charknęła głucho i jakby z ulgą. Dąbski wyciągnął nóż i Julka podstawiła miskę pod dziurę ze spływającą powoli, ciemną krwią. Oko zaszło mgłą, charkania przycichły. Teraz Dąbski wstał. Zwierzę konało szybko i jakby chudło w oczach. Podszedł kundel, powąchał i nastroszył się, poczem warknął i odskoczył wbok. Dąbska podciągnęła za tylne nogi trupa w stroną kuchni. Rzecz była skończona. Wówczas Dąbski spojrzał na mnie i powiedział takie zdanie po portugalsku, które w tłumaczeniu na polski brzmi: „Świnia zdechła śmiercią przemocy!“ Poczem poszedł w stronę dachu na słupach, pod którym stał długi żłób. Zza węgła domu wychynął Grzeszczeszyn rozglądając się z lękiem.
— Czy już wszystkiem? — spytał mnie dziwnym głosem.
— A, co! nie widział pan tego?
— O, panie... trzeba nie mieć serca, żeby móc patrzeć na coś podobnego — powiedział znacząco.
— Ma pan rację, ale byłem tak bardzo ciekaw — odpowiedziałem słabo i pokornie.
— To daje dużo do myślenia, powiedział jeszcze, i odszedł między drzewa ze spuszczoną głową. Tymczasem na powietrzu, pod ścianą odprawiano sekcję świni. Między płatami mięsa łyskały połcie tłuszczu. Panowało ożywienie, cała rodzina krzątała się tam. Pachniało surowem mięsem. Poszedłem do komory i ległem na wyrku. Tutaj było cicho przynajmniej, w tym moim kąciku. Leżałem paląc i rozmyślałem o sprawach powszednich. Na podwórku ktoś wrzasnął po dziecięcemu i zapłakał, wszczął się ruch. Wyjrzałem. Bur, siwy, ten na którym jechał Grzeszczeszyn, kopnął tylnemi kopytami Walusia, ale nie nazbyt mocno, bo Waluś trzymał się na nogach i darł się boleśnie ale zdrowym krzykiem, przyczem goły tyłek trząsł mu się zabawnie. Wróciłem na wyrko. Kobiecy głos z kuchni:
— Masz draniu swój handel! masz konie! co mi dziecko skrzywdziły! ty ścierwo, byku, bizunie jeden!
— A zamknij mordę mówię ci babo! Zawsze trzymałem bury, niech się pętak nie pęta!
Tak, pensjonat mój nieco hałaśliwy — myślałem sobie... Niech go tam! Raptem otworzyłem szeroko oczy, przymknąłem je i znów rozwarłem, poczem struchlałem. Na listwie przeciwległej ściany lazło coś okropne, włochate, wielkie jak pięść. Po chwili uświadomiłem sobie, że to ogromny pająk, ptasznik. Nieopanowanie chwyciłem za rewolwer, ale wsadziłem go tylko do kieszeni i boczkiem wybiegłem z komory. Trząsłem się wewnętrznie ze strachu, ale podszedłem do Dąbskiego i spokojnie powiedziałem:
— Chodź pan do mojej komory.
Poszedł, spojrzał, wyszedł, wrócił z kamieniem i rzucił zbliska w pająka. Następnie patykiem wyrzucił go na dwór i powiedział z wymówką:
— Sameś pan tego nie mógł zrobić, tylko odrywać mnie od roboty!
Wyszedłem na podwórko i okręciłem się kilka razy w kółko, w niezdecydowaniu. Przyznałem w duchu, że boję się leżeć tam, ale co będzie z nocą. Postanowiłem odszukać Grzeszczeszyna. Stał przed świńskim płotem, wpatrzony, niby w ogrodzie zoologicznym. Odwołałem go, nie zbliżając się tam:
— Panie, koło mojego łóżka zobaczyłem ptasznika, Dąbski go zabił.
— No to co? Przecież nie jest pan ptaszkiem, co ma ptasznik do pana, nie ugryzie... otrułby się panem.
Nie wiedziałem czy przyjąć te słowa jako obrazę, czy jako uspokojenie. W milczeniu poszliśmy do kuchni. W jakiemś mieszkaniu trzeba jednak posiedzieć. Usiedliśmy za stołem i przeżuwając nudę przyglądaliśmy się czynnościom Dąbskiej.
Przesuwała garnki, dolewała, odlewała i widoczne było, że myśli o podróży swojego męża do Londriny. Ludzie prości często mają takie miny, że wiadomo co myślą. Siedzieliśmy obok siebie, dwaj wałkonie przymuszeni i połączeni węzłami obrzydliwego próżniactwa. Ale ratunek wpadł mi w oczy niespodzianie. Obok, na półce stała pokratkowana ceratka od warcab i pudełko.
— Grasz pan w warcaby? — zapytałem go z lękiem że nie gra.
— Pfiu... w warcaby!... nawet w szachy, tylko skąd je wziąć.
Zdjąłem z półki warcaby i ożywiliśmy się do tego stopnia, że Grzeszczeszyn zapytał Dąbskiej:
— Czy pozwoli pani użyć ich, bo chcemy się rozerwać. Popatrzyła na nas zdumiona:
— A grajcie sobie, tylko jak mój stary w to wlezie, to o robocie zapomni i całemi dniami będzie grał... a tu do drogi jeszcze nic nie przygotowane.
— Przecież pani zależy na tem, żeby nie jechał — powiedziałem, rozkładając kamienie.
— A, bo pewnie... byk chce się powłóczyć, markotno mu w domu.
Na szczęście na tych słowach skończyła, a mnie Grzeszczeszyn obojętnym tonem zaproponował trzy kamienie for:
— Pan pewnie o tej grze nie masz pojęcia?...
Zrzekłem się for i pogrążyliśmy się w grze.
— Czy bicie obowiązkowe, czy też fuchy bierzemy — przerwał nagle.
— Bicie obowiązkowe, bij pan.
— A wtył wolno bić?
— Nie, tylko naprzód!
— No, bo z panem to niewiadomo.
Wygrał pierwszą partję i zostawił mnie z dwoma zamkniętemi kamieniami. Nie pysznił się zwycięstwem, tylko fiuknął obojętnie, z przekonaniem o mojej nieudolności we wszelkich kombinacjach. Drugą partję też przegrałem. Rozstawialiśmy kamienie w milczeniu. A wokół było upalne południe, Dąbski ze swemi kombinacjami, z pionierstwem... był ruch, krzątanina, żywy inwentarz... solenie zabitej świni... brud był i kurz i smród i czekanie... i Brazylja była. Przyszedł Dąbski, zgrzany, głodny, gotowy do kłótni i zawołał:
— Obiad prędzej!...
Przyglądał się grze, radził, nabrał szacunku do Grzeszczeszyna, obiecał wieczorem z nim zagrać. Podano obiad: karbol-mandiokę, kawałki mięsa w polewce tłuszczu, zimne mleko w dzbanku; komu mdło, może dostać kawy. Łaziły po nas lepkie, leniwe, nielękliwe muchy, wogóle lepko było. W ręce kąsały małe muszki, miniaturowe oski, „borasiudy“; ręce puchły, wściekle swędziały. Wszystko to w towarzystwie duchoty, skwaru kuchennego. Przykrości te opadły na nas nagle, w to południe, aniśmy się spostrzegli. Na stół znów wysunęły się warcaby, Dąbski pokibicował, ale żona wygnała go do roboty, znów się przemówili. Grać trzeba było, to był ratunek przed rzeczywistością. Zacząłem kombinować. Grzeszczeszyn pochylony nad szachownicą czochrał palcami włosy, łupież się sypał na szachownicę, zdmuchiwałem go.
— Psiakość, zaraz... zaraz... jakby panu tę damkę... ale łupieżu się nabawiłem...
Krople potu wystąpiły mu na czoło:
— Coś pan nagle zrobił się taki hojrak! Jeszcze się zobaczy! jeszcze się zobaczy!
Grzeszczeszyn przegrał tę partję i chwilę patrzył na mnie niedobrym wzrokiem:
— Po tym obiedzie, psia kość, człowiek taki ociężały!
Rozpoczęliśmy jeszcze raz. Przejrzałem jego system w tej idjotyczej grze i z zadowoleniem zasuwałem mu jedną partję po drugiej. Wewnątrz musiał przeżywać piekło, policzki mu płonęły, robił głupie ruchy. Nadomiar wszedł Dąbski trochę odpocząć, napić się szimaronu i zawołał od progu:
— O, to ja nie wiedziałem, że pan Grzeszczeszyn taki macher od damki... ile pan zapchnął temu panu?
Niestety, właśnie sytuacja była taka, że ja miałem dwie damki a Grzeszczeszyn cztery pionki na linji tych damek. Napiliśmy się szimaronu, Grzeszczeszyn przegrał jeszcze raz w obecności Dąbskiego, który wstał i powiedział:
— A, to tak... no to z panem zagram wieczór.
I wyszedł. Zaproponowałem, żeby przerwać i pójść się trochę przejść. Grzeszczeszyn wstał, uśmiechnął się mdło i boleśnie, ja poszedłem naciągnąć buty, przyczesałem się i wyszliśmy na ulicę.
— Idźcie odwiedzić Brzezińskiego, on mieszka koło kościoła, zapytajcie się, to wam pokażą! — krzyknął za nami Dąbski.
Zaproponowałem Grzeszczeszynowi żeby wstąpić do wendy i napić się piwa. Na miasto opadł zmierzch i chłód, słychać było czyste odgłosy zdaleka, krzyki dzieci, dźwięk gitary i smutny śpiew. W wendzie stało kilku interesantów; kaboklo oglądał fojsę, naciskał ostrze paznokciem aż dźwięczała. Dwuch piło w kącie piwo i półgłosem rozprawiali. Wenda pachniała charakterystycznym zapachem wszystkiego, za ladą, koło drzwi stał winchester, kręcił się tam także wysoki, opalony blondyn, Niemiec, z którym sobie uciąłem pogawędkę na temat tego miasta, popijając piwo. Przy pożegnaniu podaliśmy sobie nawet dłonie. Poszliśmy ulicą podgórę, w stronę kościoła. Minęliśmy spacerowiczów, może z dziesięciu mężczyzn, palących i rozprawiających głośno. Kilku z nich miało na sobie kurtki pyjam, które dziwnie nie licowały z dolną częścią stroju, z szerokiemi spodniami, wpuszczonemi w cholewy butów z ostrogami, z solidnemi, skórzanemi pasami na brzuchach. Usunęliśmy się pod płot, bo właśnie zgóry nadjeżdżał galopa, na koniu, jeździec w wielkim kapeluszu; czarnooki, powieściowy. Skończyła się pochyłość i ujrzeliśmy samotny, drewniany, na niebiesko malowany kościół, wokół porastała trawka, stało kilka budynków, coś pomiędzy chałupą a szałasem, a dalej w półkolu mazały się zarośla. Widok był smutnawy i gdyby nie mrok, wyglądałby jeszcze smutniej. Przechodził jakiś nucący kaboklo z fojsą na ramieniu, zapytaliśmy go gdzie mieszka Brzeziński. Wskazał palcem na najbliższe krzaki i poszedł.
— A może nie chodzić do tego gościa... poco znajomości robić, i tak stąd wyjedziemy, co?
— Dlaczego... trzeba ludzi poznawać, psychologję emigrantów. Ten Brzeziński to były nauczyciel z Kurytyby, a teraz jest tutaj fiskalem! Zawsze Polak na urzędzie, chodź pan, pogadamy!
Za krzakami ukazał się drewniany, przygarbiony domek w rodzaju willi letniskowej. Weszliśmy w śmierdzący kociem łajnem, ciemny i wilgotny korytarzyk, potarłem zapałkę w poszukiwaniu drzwi. Dostojewsko tu było bardzo i niezgodnie z atmosferą zewnętrznego świata. Wkońcu drzwi otworzono, w progu stanął smukły, zgrabny blondynek z wąsikiem — paniczyk, szlachetka. Zaprosił metalowym głosem do środka, chłodno rad, grzeczniusi. Między zwałami książek i papierów, obok kubka z łyżeczką i talerza z resztkami jakiejś kaszy, stały dwie świece i w ich posępnym blasku zauważyłem, że blondynek ma niebieskie, wielkie i śliczne oczy. Wyrażam się o nim ironicznie, ale jako krępy brunet fizycznie wprost nie znoszę takich udanych ludzi, którzy już z tytułu swojej urody odnoszą się do bliźniego bardzo zgóry, choćbyś ich nawet miał ochotę ratować z wilczego dołu. Był to typ skończenie endekoidalny. Zapytał kto i co, poczem prosił siadać. Siedział sztywno — badawczy, z chmurą na czole. Wydawało mi się, że na dworze jest śnieżyca, bruk, dorożki. Rozmowa była dość sztuczna, a kiedy niezręcznie zapytałem go, czy w tej dziurze nie tęskni mu się za krajem, odpowiedział z nagłem ożywieniem i mniej sztywnie:
— O, panie! Równie dobrze mógłbym tęsknić za całym światem... obcy mi jest ten kraj... obcy mi jest jego ustrój... wcale nie czuję się Polakiem... Jestem Brazyljaninem... wstydzę się swego pochodzenia!
— A dlaczegoż to wstydzi się pan tego? — zapytałem gniewnie.
— To wstrętny naród, mój panie... ohydny... cysterna wad...
— Mógłby pan jednak nie angażować mnie, choćby z tytułu mojej wizyty, w swoje sympatje... należało poprostu powiedzieć: „Nie, za krajem nie tęsknię!“.
— Oh, on tęskni, drodzy panowie, tylko on się tego wstydzi... tylko, że my wszyscy za inną Polską tęsknimy... panowie, przestańmy o tem mówić!
To mówił człowiek w sutannie, który wyszedł nagle z drugiego, ciemnego pokoju. Był ładny, gładki blondyn, uczesany na jeża, z rumieńcami na policzkach, z orlim noskiem, słowem typowy młody ksiądz. Brzeziński powiedział:
— Pozwolą panowie, ksiądz Kiełta.
— A pan może jest właśnie zwolennikiem istniejącego porządku, co?
— Przecież ksiądz przed chwili zaproponował, aby przestać o tem mówić... przyszliśmy tu odwiedzić pana Brzezińskiego i jeśli chodzi o mnie, nie mam ochoty mówić o tych sprawach! Co to zresztą księdza obchodzi „co ja?“.
Ksiądz znieruchowiał i spojrzał na mnie bystro i czujnie. Wstałem od stołu i zacząłem mówić głośno:
— Ja dość dużo słyszałem o działalności księdza na tutejszym terenie i to, co w tej chwili słyszałem, potwierdza wichrzycielskie skłonności księdza. Ja zgóry zaznaczam, że jestem przeciwnikiem kleru, ale dyskusje mają jakiś sens, kiedy są prowadzone na odpowiednim poziomie i choćby tam, w Europie... Tutaj to nie ma sensu i zasadniczo nie jestem specjalnie źle usposobiony do kleru na terenie Brazylji, ale wiedząc cośniecoś o agitacyjnej i zbyt energicznej działalności księdza, chciał bym tylko zadać pytanie, czy system buntowania ludzi, wytwarzanie kwasów i wszelkich awantur jest misją kapłana? Czy nie byłoby wskazanem nie wychodzić poza kwestje religijne i nie wtrącać się do codziennych spraw kolonisty, który ostatecznie zbyt wiele sobie zawdzięcza, aby mógł pozwolić na patronowanie mu. Tutaj ksiądz powinien chrzcić, udzielać ślubów, spowiadać, odprawiać msze i wogóle w chwilach wolnych zajmować się np. hodowlą pszczół, słowem dawać przykład spokojnym trybem życia, a nie hasać konno z rewolwerem pod sutanną od kolonji do kolonji, wiecować przed kościołem i jednem słowem, szerzyć zamęt, jak to ksiądz tutaj czyni! Dajcie tym chłopom odetchnąć wreszcie... nie traktujcie ich jak murzynów po misjonarsku! Oni nie potrzebują nawracania!
— Ach, więc pan jest z tych! Wolnomyśliciel... umhu... No, brawo!
Ciskał się po pokoju jak czarne ptaszysko. Teraz wstał Brzeziński i zaczął nerwowo:
— Więc pan myśli, że ja poto się usamodzielniłem i wyrzekłem polskości, zdobyłem zaufanie władz brazylijskich, ja, emigrant polityczny! żeby teraz wysłuchiwać od byle przyjezdnego pismaka podobnych tyrad! Będę rad, jeśli ta wizyta się skończy!
Chwyciłem kapelusz i w drzwiach powiedziałem:
— Panie Brzeziński, za to, co pan tu powiedział, powinienem pana poprostu sprać na kwaśne jabłko! Jest pan bezczelnym renegatem, nędzną kreaturą i pański przyjazny stosunek do księdza Kielty daje mi wiele do myślenia o duchowieństwie polskiem na terenie wychodztwa w Brazylji... Jest pan zaskoczony, prawda? No i co? Nic, przysiadł pan, dowidzenia, jest pan nędzny szmatławiec!
Wyszedłem, nie oglądając się. Szedłem przez krzaki, w ciemności, bardzo wzburzony i jakby upokorzony sytuacją, która mnie zmusiła do wysłuchania tego draństwa. Przecież to było paskudne i niepotrzebne. Znów okoliczności zmusiły mnie do reagowania na bredzenia wykolejonego łajdaka. Jeszcze ja się doigram jakiegoś zabójstwa. Schodziłem szybko wdół. W ciemności jarzyły się światła, było ciepło, słychać było szmery rozmów, śmiechy... panował łagodny spokój, wypoczynek. W rozdrażnieniu śpieszyłem do swojej kryjówki, z myślą aby się prędko położyć i usnąć. Minąłem pełną pijanych wrzasków wendę i zaraz zabrzmiały wściekłe okrzyki z kuchni Dąbskich. Ogarnął mnie wstręt i niepostrzeżenie przemknąłem się do swego legowiska. Długo leżałem w zdeterminowaniu, nie mogąc zasnąć. Hałasy kuchni ucichły i po chwili cała rodzina mijała mnie posępnym korowodem, udając się ze świecą na spoczynek. Pochylił się nade mną Dąbski i widząc, że nie śpię, zapytał:
— Co to, bez kolacji pan dzisiaj? Jak tam było u Brzezińskiego?
— To jakieś bydlę, ten pański Brzeziński — odpowiedziałem gniewnie.
— To wielki szlachcic... inteligent, wstydzi się Polski, ciągle o tem mówi... A coście się przemówili?
— Głupstwo, trochę go tam obrugałem...
— Dobrześ pan zrobił, bo to kawał drania.
Zza pleców Dąbskiego wychylił się z niewyraźną miną Grzeszczeszyn, spojrzał na mnie ciekawie, jakby mnie spotkał jakiś krwawy wypadek.
— Dlaczego pan ze mną nie wyszedł, tylkoś został pan z tymi szelmami? — warknąłem znad koca.
— E, bo pan się na nich tak przejechał... przecież to ksiądz, panie!... A Brzeziński, to urzędnik brazylijski... krzyczał, że pociągnie pana do odpowiedzialności!
— Pytam się pana, dlaczego pan ze mną nie wyszedł... gdzie ta pańska sztama?
— Ale, pan taki porywczy... z ludźmi trzeba trochę dyplomacji... musiałem ich ugładzić, żeby tu panu jeszcze nie narobili bigosu! Dobranoc, jutro pogadamy!
— Idź pan spać, panie Grzeszczeszyn, niech pana szlag trafi!
— Ale pan porywczy... ojej! zaraz szlag... broniłem pana... przecież to sługa boży, święcenia kapłańskie posiada.
Wyszedł mrucząc coś jeszcze. Grzązłem coraz bardziej. Żeby już wkońcu ruszyć dalej. Kiedy zeszedłem rano na śniadanie, stałem się przedmiotem ogólnego zainteresowania. Była niedziela, kuchnia jakotako uprzątnięta, nastrój próżniactwa. Piłem kawę, pełen jeszcze niesmaku z wczorajszej wizyty, i przysłuchiwałem się informacjom Dębskiej tyczącem Brzezińskiego.
— Jego tu, panie, nie lubieją... to, panie, świńtuch taki, żyje ze starą megerką, co mu pierze i źryć gotuje... a tchórz! Co on tu miał ze dwa miesiące nazad!...
— Przestałabyś obszczekiwać lepiej, bo cię jeszcze pociągną do świadczenia — wtrącił Dąbski.
— A cóż to mam panu nie powiedzieć! Niech to rozpowie, gdzie potrzeba! I świadczyć będę, nie widziałam to, czy co!... Akurat to było popołudniu, szyłam tam w oknie od drogi, co to widać wszyściusieńko co się w wendzie dzieje. Ano stał tam Brzeziński z tem Nikiem... bandyta to, valenton znany w całem Candido... Pili te kaszase i gadali, aż patrzę jak ten Niko nie zdzieli szikotą Brzezińskiego przez pysk... I krzyczy: A ty przeklęty Polaku! Ja cię tu zaraz utłukę!... Zataczał się, wyjął Szmita i dalejgo mierzyć w Brzezińskiego. A ten przeskoczył blady jak płótno za ladę i tam stoi, a trzęsie się... A był w wendzie przyjaciel Niki, delegat policji... zasłonił sobą Brzezińskiego i krzyczy: — Niko, ja ci to mówię, zostaw go! — I jak tylko to powiedział, zaraz huknęło i delegat zwalił się na podłogę. Wtedy Niko ciska rewolwer, drze się za włosy i płacze i krzyczy: — A, com najlepszego zrobił, mojego przyjaciela zabiłem... Teraz, to ja tu całe Candido powystrzelam! — I pognał do domu. A Brzeziński już przedtem wymknął się i poleciał gdzieściś! Niko poleciał do domu, tam zawołał na kochankę, żeby mu wyniosła kule i winczester, ona mu wyniosła, naładował i krzyczy: — Teraz ja wymorduje wszystkich ludzi. — I czeka na ulicy. A naprzeciw nic nie wiedząc, szedł jego przyjaciel, jeden negier i woła: — A ty Niko, co stoisz z winczesterem na ulicy? Na kogo polujesz? — A ten nic tylko zmierza się do niego z winczestera. — Wtedy negier prędko wyjął szmita i cały magazyn w niego wpakował. Zaraz też wyjechał w lasy. Na drugi dzień pochowali Nike i delegata. A Brzeziński gdzieś przepadł jak kamień w wodę. To dopiero mąż polazł po nocy nad rzekę, krzyczał do niego po polsku i ten wylazł z krzaków, a podobno trząsł się cały, płakał i męża całował po rękach, żeby go tylko nie wydał Nice. Dopieroż jak się dowiedział, że Niko nie żyje, tak zaraz wrócił do domu i na drugi dzień już tu paradował, wykrzykiwał, a męża to nawet nie poznawał. Przyjechała policja, to zeznał, że nie chciał Nice przyznać racji w czemś tam i z tego poszło. Od tej pory mąż mu się nie kłania, a on to i mało nawet się pokazuje, bo tu wszyscy naśmiewają się z niego, że taki tchórz i choć miał broń przy sobie, to taki i szlachcic pozwolił się przez takiego łamagę kabukra prać szikotą po pysku, niby jaki buro. A Kiełta to tylko do niego, to jego jedyny przyjaciel... boby go tu nikt nawet przenocować nie chciał.
Słuchaliśmy tego wszyscy w milczeniu, tylko Grzeszczeszyn się wiercił i nawet raz zaproponował Dąbskiemu partję warcab, ale ten miał właśnie ochotę ze mną zagrać. Zaczęliśmy grać, Dąbska jeszcze dorzuciła kilka niepochlebnych uwag o Brzezińskim, ale mimo że mój stosunek do tego człowieka był wiadomy, jednak gadanina Dąbskiej nie pogrążyła go zbytnio. Mogłem zaliczyć raczej na korzyść Brzezińskiego, że jako urzędnik nie strzelał do pijanego awanturnika, lecz zamierzał tę sprawę załatwić prawdopodobnie inaczej. Zresztą to wszystko, co tu się ostatnio działo, miało dość podejrzane, patologiczne cechy. Co do mnie, gniewał mnie każdy nieopanowany wybuch, i po czemś takiem czułem się jak po nieprzespanej nocy i nadużyciu trunków. Narazie, w ten niedzielny, słoneczny poranek przegrywałem z Dąbskim w warcaby, w ciszy, w westchnieniach Grzeszczeszyna, który obserwując grę, bódł mnie brodą w ramię. Kobiety poszły do kościoła słuchać kazania księdza Kiełty. Mimo wrogiego ustosunkowania się do tego duchownego, pragnęły się rozerwać i popatrzeć — co tu gadać, to ma swój pieprzyk — na ładnego chłopca w sutannie. W oczekiwaniu na posunięcie obserwowałem Dąbskiego. Umył się, ale zmył lekką powłokę pyłu, pokrywającego istotny, wżarty w ciało brud, który się teraz pokazał w solidnych ilościach na widocznych miejscach ciała. Zauważyłem, że chłopi koloniści mają ręce przeżarte sympatycznym brudem ziemi, są to spracowane, szlachetną substancji nasiąknięte dłonie, karki ich są ogorzałe i pobróżdżone czarnemi zasiekami z ziemi, ale to jest brud konieczny, brud z czegoś wynikający, natomiast Dąbski był cuchnący i niechlujny, słowem jeśli chodzi o higjenę, był gorszem wydaniem mego lepkiego, z wiecznemi kupkami nawozu w kącikach oczu — Grzeszczeszyna. Oto jakiemi myślami byłem zajęty, przegrywając do Dąbskiego w warcaby, i nasłuchując dalekich kwików świń, wąchając świeży zapach gnojówki i opędzając się od jadowitych „borasiud“, które cięły tak bezustannie, że przestało to zwracać uwagę, tylko opuchnięte, pokwitłe wrzodzikami ręce, przypominały o istnieniu tej tortury. Zresztą te wszystkie jady od ukąszeń owadów, mają sczasem przestać działać, skoro tylko organizm się przyzwyczai. Godzina była wczesna, odpoczynek niedzielny był dla mnie jakąś drwiną, mimo gry nastrój był ospały, toteż kiedy Dąbski zadowolony z wygranych kilku partyj, zaproponował nam abyśmy ja i Grzeszczeszyn pojechali konno do odległego o kilka kilometrów Palmitalu, gdzie będzie można odwiedzić kolonistów polskich, skwapliwie się na to zgodziłem. Poszedłem się ubrać do drogi, Grzeszczeszyn stał w drzwiach i mamrotał coś w niezdecydowaniu co do tej wycieczki. Przerwałem mu energicznie, żeby nie marudził i poszedł wybrać jakie dobre konie. Okazało się, że siodła Potyrały są już zabrane przez poczciarza. Dąbski wyciągnął jakieś wysuszone i poszarpane siodła. Trzeba było sztukować popręgi; wkońcu jakoś usadowiliśmy się na koniach, Dąbski wytłumaczył nam jak mamy jechać i ruszyliśmy drogę między krzewy. Jechaliśmy szybko, Grzeszczeszyn nucił coś smętnego, w pewnem miejscu napotkaliśmy gotujących pod prymitywnym szałasem kilku robotników — Indjan, którzy wynajęli się do karczowania terenów. Siedzieli w kuckach przy ogniu. Ich słomiane, okrągłe kapelusiki jakoś sztucznie tkwiły na długich, czarnych i sztywnych jak druciki włosach. Jeden stał tuż przy drodze i ostrzył fojsę, a na nasz widok uskoczył nabok, ponuro łysnąwszy sennemi oczami. Minęliśmy ich ze słowami „bom dia“, spotkaliśmy jeszcze wóz z odświętnie ubranemi babami we wzorzystych chustkach na głowach, pozdrowiliśmy je po polsku, odpowiedziały, zaśmiały się, poczem skręciliśmy w leśną ścieżkę, która miała nas — według objaśnienia Dąbskiego — wyprowadzić skrótem prosto na kolonję. Ścieżka wiła się wesołym lasem, upstrzonym refleksami słońca, pełnym paproci, wilgotnego gąszczu wijącego się między pniami. Konie biegły żwawo w dusznym zapachu roślin. Grzeszczeszyn ścinał fakonem zwisające nad głowami gałęzie takuary, czasem coś powiedział swoim zwyczajem — niebardzo z sensem, ale naogół jechało się dość przyjemnie. Po pół godzinie tej jazdy, ukazała się droga i wzdłuż niej biegnące chałupy. Zjechaliśmy wdół, ku tej drodze i zaraz zobaczyliśmy jadących naprzeciw dwuch jeźdźców i w jednym z nich bez trudu poznałem Janickiego, który siedział na koniu w swem bronzewem ubraniu i długich spodniach. Począł kiwać ręką i kiedyśmy podjechali do siebie, przywitał się z radością, jakgdyby żadna scysja między nami nie miała miejsca. Drugi podróżny miał na sobie mocno sfatygowaną garderobę, policzki ozdobione bujnym zarostem, ponad którym błyszczały młode i wesołe oczy. Ten jegomość powiedział mi głośno swoje nazwisko, które znałem ze słyszenia jeszcze z Kurytyby. Nazywał się Gruda i wiedziałem, że od kilku miesięcy podróżował po interjorze, wysłany przez konsulat w celu spisania nazwisk wszystkich emigrantów i ich majątków. Z zawodu był instruktorem nauczycielskim i miał opinję energicznego, młodego człowieka, z głową na karku. Zaproponował nam, żebyśmy jechali z nimi do kolonisty Słonika, gdzie dadzą nam jeść i będzie można swobodnie porozmawiać. Zawróciliśmy i brodacz począł mi opowiadać swoje wrażenia z trzymiesięcznej włóczęgi po rozrzuconych w Paranie kolonjach. Nazwisko moje jako autora było mu obce i zdawał się być rad z naszego spotkania. Wyrzucił z siebie mnóstwo propozycyj; żeby popołudniu pójść z nim na zebranie szkolne, żeby przenocować w Palmitalu i wogóle obiecał mi, że się nie będę nudził. Janicki z Grzeszczeszynem jechali styłu i Janicki w pewnej chwili powiedział do mnie:
— Zapomnijmy sobie co tam było w Terezinie i nie miejmy do siebie żalu.
W odpowiedzi odwróciłem głowę z uśmiechem i kiwnąłem przyjaźnie ręką. Przecież żałowałem mego nieopanowanego postępku. Jechaliśmy dalej w przyjaznej atmosferze. Gruda powiadomił mnie, że jest w Palmitalu już drugi dzień, że mieszka u Słonika, który jest tem interesujący, że po raz trzeci dorobił się majątku na fabrykacji kaszasy i jest typem twardego człowieka, Zsiedliśmy z koni przed przyzwoitym domem, nieco dalej stało jeszcze kilka zabudowań, wszystkie otoczone drzewkami pomarańczowemi. Wszędzie widać było czystość i dostatek. Mimo swego reumatyzmu i sześćdziesięciu lat, Słonik wyszedł do nas opierając się na lasce i gościnnie zaprosił do środka. Był to szpakowaty, wygolony mężczyzna o minie gospodarza całą gębą. Przedstawił nas swojej żonie, czterdziestoletniej, pyzatej i ruchliwej kobiecie, pokazał nam dwuch dorosłych synów, których widać było przez okno, pochylonych nad nogą bura, poczem zaprosił do wybielonego, jasnego pokoju, zawołał o poczęstunek i mimo bólów w kościach, co chwila mówił coś wesołego. Po raz pierwszy w tej podróży, rozmowa przy stole interesowała mnie. We wszystkiem, co mówił Słonik, czuło się czystość i godność myśli przyzwoitego gospodarza i człowieka, którego naturalność stosunku do życia, jest czemś niezmiernie solidnem i rozumnem. Opowiedział mi jak tracił i jak dorabiał się. O Polsce wyrażał się bez obłudnej ckliwości, twierdził, że jest Brazyljaninem polskiego pochodzenia, że pewien zapasik sentymentu i ofiarności do rodzinnego kraju ma, ale właściwie Brazylja, która go kilkadziesiąt lat po macierzyńsku traktuje, daje mu wolność i poczucie człowieczeństwa, i dobrobyt, — ta właśnie Brazylja jest rzeczywistą jego ojczyzną.
Obiad był obfity, smacznie przyrządzony i czysto podany. Ale fale skwaru przypływające z otwartych okien, zmuszały do szybkiego oddychania ustami. Wszyscy byliśmy jacyś rozprażeni, czerwoni i spoceni na twarzach, ubranie uciskało ciało, a tu zamiast gdzieś odpocząć, należało pójść na zebranie do szkoły. Właśnie było południe, solidna kanikuła niedzielna; wyjrzałeś z domu, rozejrzałeś się i od tego co widziałeś serce ci się ścisnęło dziwnym bólem. Zagrody tonęły w rozczochranej, zrudziałej gęstwie krzewów, nad tym wypłowiałym światem snuła się melancholiczna, wapienna i przejrzysta mgiełka: wszystko zdawało się dyszeć w męce jednostajności, niby coś, co rwało się do życia, a co leżało powalone uciskiem spływającego z nieba żaru. Ani żywej duszy, sama skwarna cisza i udręka. Czerwone pasemko drogi smużyło się w oddali. Suchą, porosłą badylami ścieżką wyruszyliśmy w stronę czystego i kształtnego budynku szkolnego. Szliśmy w milczeniu, oszołomieni gorącem: małomówna czwórka objedzonych ludzi. Opadły mnie refleksje i wstydy. Nie powinienem się był wczoraj tak unosić; należało raczej wymownem milczeniem dać im do zrozumienia, że nie podoba mi się co mówią i wyjść bez awantur. Koło budynku szkolnego ożywiło się. Przychodziły kobiety z dziećmi na rękach, szły dziewczęta w kolorowych sukienkach z kwiatkami we włosach, w białych pończochach i czarnych pantoflach z klamerkami; szli mężczyźni schludnie i odświętnie, przeważnie czarno lub szaro odziani. Wszyscy wchodzili do szkoły i sadowili się w ławkach, w chłodnej, wybielonej sali z przystrojonemi zielenią ścianami. Zajmowali miejsca twarzą do podwyższenia z desek. Zrobiło się pełno, na estradzie usiadł Janicki i swym głośnym, wiecowym tonem począł mówić:
— Przyjechałem tu do was, bracia, aby jako kierownik junackiego okręgu, nawoływać was, abyście dzieci swoje zapisywali do Junaka, które to stowarzyszenie ma na celu utrzymanie polskości w sercach młodzieży emigracyjnej i wychowanie w duchu sportowej tężyzny. Zebraliśmy się tutaj także, aby wskrzesić waszą szkołę, która parę miesięcy temu zamarła wskutek braku sił nauczycielskich. Dlatego proponuję, abyście się bracia, w tej sprawie wypowiedzieli. Kto chce mówić, niech podniesie rękę do góry.
Ten i ów podniósł rękę, zaczęły się kolejne przemówienia z których wynikało, że z trudem wybudowana szkoła stoi pustką, że władze Centralnego Związku Polaków w Kurytybie wcale się Palmitalem nie interesują, nauczyciela nie przysyłają, a dawny był zły, źle uczył i bił dzieci etc. etc.
Na estradę wyskoczył Gruda i drwiąco zaczął wypominać, że tak zamożna kolonja nie potrafi utrzymać nauczyciela, poprzedniemu nie płacili co mu się należało, kobiety robiły intrygi, wtrącały się do nauki i powodowały się osobistym stosunkiem do nauczyciela. Teraz nikt tu nie chce przyjechać. Ponieważ za dwa tygodnie rozpoczyna się kurs nauczycielski w Kurytybie, wobec tego muszą wybrać spomiędzy młodzieży kilku kandydatów na nauczycieli, zaopatrzyć ich w trochę grosza i słać na ten kurs, w ten sposób mieli nauczycieli spośród swoich.
Ludzie zaczęli się naradzać kogoby wysłać. Zgłosiło trzech jakotako umiejących czytać i pisać młodzieńców, których wkońcu postanowiono wysłać, z tem, że po dwuch miesiącach wrócą jako nauczyciele. Na estradę wyszedł teraz mały, wąsaty o chytrych oczach człowieczek i począł się skarżyć, że ich kolonja jest jakby naumyślnie zaniedbywana przez czynniki Kurytybskie. W zeszłym roku zwiedzał kolonje dygnitarz z Polski, gdzieś pod Candido zląkł się deszczu, zawrócił i nie zobaczył tej kolonji. Instruktor rolny raz tylko na cały swój pobyt zajechał do Palmitalu, później zajeżdżał często, ale do Conde la Guicha, poradził jakiś swój system do siania lnu, pojechał, całe zbiory według jego wskazówek wzięli djabli, nie pokazał się więcej, pisali, nie odpisał — jakby naumyślnie. Ktoś miał interes do konsulatu, tłukł się kawał drogi aż do samej Kurytyby, poprzedni konsul urzędował tylko godzinę, był zmęczony, nie przyjął interesanta, w korytarzu tylko się pokazał, poprawił monokl i wykręcił się od rozmowy. Teraz jest podobno nowy, lepszy konsul, ale my już nie pojedziemy tam po radę, bośmy stracili zaufanie do tej naszej opiekuńczej placówki!
W kuchni pod oknem Dębski grał w warcaby z Grzeszczeszynem, który spojrzał na mnie wzrokiem pełnym wyrzutu i spowrotem pogrążył się w grze. Była dziesiąta rano, gwar i krzątanina. Ohydnie zatruty, z niesmakiem w ustach, poprosiłem Dąbskiej o mleko. Podała mi poszczerbiony kubek. Na pytanie Dąbskiego: „Ano, jak tam było?“ — odpowiedziałem niewyraźnie i chciwie ległem na swem wyrku. Zasypiałem w odmętach wstrętu do samego siebie. Przebudzenie o nienormalnej porze dnia ma w sobie przykre cechy nieporządku i przejmuje zniechęceniem. Była trzecia po południu, zwlokłem się ze schodków, spojrzałem na niebo — mleczna, upalna nicość. Na podwórku rozlegały się okrzyki, ciężki łoskot gwałtownych podrywów końskich i tupot kopyt. Pachniało palonem włosiem. Ospale wychyliłem się zza węgła i ujrzałem całą rodzinę w komplecie, ugrupowaną koło żelaznego garnka z rozżarzonemi węglami, w którym tkwił gruby pręt żelazny. Dąbski przy pomocy Michałka łapał konie, ustawiał je tyłem do podwórka, Michałek zasłaniał ręką lewe oko konia, Dąbski wyjmował z węgli pręt z literą D na końcu i ostrożnie przytykał ten koniec do zadu zwierzęcia. Koń lub bur raptownie podrywał zad dogóry, z wypalonego miejsca szedł swąd, poczem zwierzę w nieopanowanych ruchach odbiegało wgłąb podwórka. Widok ten orzeźwił mnie nieco. Podszedłem bliżej. W tej chwili Grzeszczeszyn z błyszczącemi oczkami, wołał:
— Dajno pan, panie Dąbski, ja trochę pomarkuję!
Dąbski podprowadził siwego bura pyskiem do żłoba, ale bur jakby coś przeczuwał, przysiadał na zadzie i bił tylnemi kopytami w powietrze. Wkońcu Dąbski ściągnął go za uzdę, przysłonił oko i Grzeszczeszyn z prętem w ręku począł się skradać do gładkiego zadu bura. W tej pozycji, z przygryzioną dolną wargą, Grzeszczeszyn dziwnie się scharakteryzował, cała go psychika zdawała się uosabniać w tem straszliwem skradaniu z narzędziem boleści. Zrobił wypad prawą nogą niby szermierz i żelazo jak rapir zbliżył do sierści, ale zanim dotknął, bur gwałtownym ruchem obrócił się na tylnych kopytach, stanął dęba, i kwicząc z otwartym pyskiem i wyszczerzonemi zębami, niby bestja apokaliptyczna, opadł wzniesionemi kopytami na słaniającą się, drobną figurę amatora-oprawcy. Rozbiegliśmy się w popłochu, jak przed opadającym zgóry granatem, poczem — kiedy się obejrzałem, zobaczyłem uciekającego bura z pochylonym łbem, podrzucającego bezustanku zadem, a za nim biegł Grzeszczeszyn z rozwianym włosem i wyciągniętym prętem. Więc jakoś się widać uchylił od stratowania i teraz biegł za zwierzęciem, pełen pragnienia zemsty. Buchnął szczery, nieopanowany chichot, Grzeszczeszyn zawrócił i energicznym ruchem wsadził pręt do węgli, poczem zawołał:
— Dawajcie mi drugiego, ja was nauczę markować!
Z następną ofiarą, wychudłym, zabiedzonym koniem, poszło mu łatwo. Podszedł do mnie opuszczając rękaw koszuli:
— Takie to panie sprawy... Nie zapijać się z działaczami spod ciemnej gwiazdy, a umieć pracować... więcej życia, życia!
Przykro mnie dotknął tem zdaniem. Rzeczywiście nie należało bić w nieopanowanej wściekłości Janickiego, a potem także nie należało popijać z nim i recytować wiersze. Ale ja w tym kraju bardzo się zmieniłem. Za wendą podniósł się tuman kurzu, rozległy się okrzyki i nawoływania podobne do okrzyków pastuchów pędzących trzodę. Zaraz też Dąbski podbiegł do bramy z okrzykiem:
— Sawczuki jadą!
I na podwórko zaczęły wbiegać konie i bury, poczem wjechało także może z ośmiu opalonych i obrośniętych chłopów, którzy wśród rżenia i hałasu poczęli złazić z koni i witać się z Dąbskim. Przysiadłem pod ścianą i z zadowoleniem obserwowałem ten mały tłum ludzi i zwierząt. No więc nareszcie, — na wszystkiem co było — krzyżyk! Teraz nowe, może bardziej interesujące życie. Spośród ośmiu mężczyzn odrazu wyróżniłem czterech najbardziej energicznych i ruchliwych. Dwuch miało czerstwe, szerokie twarze o wesołych i rozumnych oczach, krępi, dość tędzy, w portkach trzymających się na paskach pod nieco wystającemi brzuchami. Dąbski zaraz mnie przywołał, przedstawił i wyjaśnił, że właśnie ja i Grzeszczeszyn mamy razem odbyć podróż. Uśmiechnęli się wszyscy, jeden powiedział: — Aby nam panowie tylko po drodze nie poumierali z niewygód, a wszystko będzie dobrze.
Zaraz też poszli się krzątać koło koni, poić je, obłuskiwać przyniesioną przez Julkę kukurydzę. To byli bracia Sawczukowie. Wrażenie dodatnie. Pozostali dwaj — ruchliwi: smagły, o dzikawym spojrzeniu, obrośnięty kakoblo, oraz drobny, żylasty, może sześćdziesięcioletni, ale krzepki wąsacz, ciągle podkręcający swe zżółkłe od tytoniu wąsy i żartobliwie nawołujący. Pozostali czterej, chuderlawi i jacyś przygaszeni, przysiedli z węzełkami pod płotem i cicho coś sobie opowiadali. Na ruchliwe, przepełnione podwórko, opadał wilgotny zmierzch, z kuchni dymiło i skwirczało, szły zapachy jadła, smażonego mięsa. Cała tropa — jakieś czterdzieści pięć sztuk — czerniła się niewyraźnemi sylwetami na tle podwórza. Wypoczywający pod płotem chłopi podnieśli się i zagnali swoje konie do leżących w kupach kaczanów kukurydzy. Pilnowali, stojąc, aby cudze nie podjadały ich części. Zwierzęta podzieliły się na grupy i chrupały twarde ziarna kukurydzy. Dąbski zaprosił braci Sawczuków do kuchni, pozostałym kazał wynieść na dwór kawy, ci powyjmowali z węzełków żywność, na środku podwórzy rozpalili ognisko, obsiedli je i pojadali, przemawiając się od czasu do czasu żartobliwie. Żylasty wąsacz, wyciągnął z torby butelkę z kaszasą, rozkraczył się, lewą rękę oparł o biodro i dłuższą chwilę ciągnął z butelki. Otrząsnął się i zawołał:
— Ach, ty, moja towarzyszko, dość cię będzie na dziś!
Przysiadł koło ognia i coś tam wesoło pogadywał. Sawczukowie usiedli obok nas przy stole i ciągnęli szimaron. Obaj byli głodni, żartobliwie przekomarzali się z Dąbską, że jej męża ożenią w Londrinie i osiedlą, tak że życie Dąbskiego zacznie się odnowa. Dąbska gospodarowała, poganiała córki do roboty i nic im nie odpowiadała. W czasie kolacji zaczęli z Dąbskim omawiać szczegóły podróży, z czego wynikało, że jeśli wszystko gładko pójdzie, za osiem dni będziemy w Londrinie. Między mną a Sawczukami odrazu zapanował przyjazny nastrój. Ciekawi byli wieści z Polski, musiałem im w skrócie opowiedzieć całą historję niepodległości od osiemnastego roku. Słuchali ciekawie i starszy, blondyn zawołał wesoło:
— A, tośmy teraz niebylejakie Polaki... A tu w Brazylji trzeba się mocno trzymać, żeby takiej potężnej ojczyźnie wstydu nie narobić!
Grzeszczeszyn zdawał się być nieco zazdrosny, że tak długo podtrzymywałem rozmowę. Palił, postękiwał niecierpliwie, aż wkońcu palnął:
— Jak będzie wojna i Niemcy z bolszewikami znów rozbiorą Polskę, to tu będzie druga, nie?
— Ej, kraczecie, panie! — powiedział młodszy Sawczuk. Już mybyśmy chyba na pomoc tam pojechali własnym okrętem; żyje się tu w oddaleniu, bo tak wypadło, ale jakby co do czego przyszło, tośmy zawsze Polakami!
Rozmowa przeszła na tematy cen produktów, słuchałem tego z ciekawością i przyjemnie zauważyłem, że każda rozmowa z kolonistami, byleby nie dotyczyła księży, nauczycielstwa i stowarzyszeń, ma w sobie jakiś zdrowy sens i urok rzeczowości. Zrobiło się późno i roztrząsając jeszcze jutrzejszy wyjazd, rozeszlimy się spać. Rozbierając się, słyszałem słowa Dąbskiego:
— Julka, a przyszykuj się aby do drogi!... Dziewczynę muszę mieć z sobą, bo w drodze się przyda, a jak mi przyjdzie w Londrynie posiedzieć dłużej, to choćby uprać, ugotować... nie będę sobie najmował baby.
W odpowiedzi rozległo się zawodzenie Dąbskiej:
— Och, ty djable uparty, dziecko mi będziesz wlókł tyli świata, pośród samych chłopów... Żeby cię pokarało, ty cholerniku zatracony!
Ale Dąbski nic już nie odpowiedział, tylko przeszedł moją klitkę, udając się na spoczynek. Przez szpary widziałem refleksy ogniska na podwórzu i niektóre twarze chłopów w czerwonem świetle. Szedł stamtąd głuchy gwar, jakby jakiego obozowiska. Nagle przycichło, ktoś coś mówił i po chwili zabrzmiał spoczątku cichy i coraz głośniejszy śpiew z chropowatych gardzieli chłopskich. Wrażenie biwaku żołnierskiego spotęgowało „O mój rozmarynie!“ a później „Miała matka trzech synów…“. Słuchając tych pieśni czułem się jakoś swojsko i uporczywe dotychczasowe wrażenie obcości opuściło mnie. Śpiewali z pół godziny, potem jeden głos zaczął mówić i usypiając słyszałem:
— …Tośmy wyszli przed chałupy, a tu ta cała komedjancka procesyja wylazła zza kościoła. Idą poprzebierane za różnych świętych, w jakichciś kieckach i śpiewają... Aż tu podlatuje Golasowa do Matki Boskiej i jak nie zacznie wykrzykiwać: — „A tać to Ołdakowa! I patrzcie ją! Za Matkę Bożą się przebrała... a bez cały rok każdego chłopa... któren tylko chciał i nie chciał dopuszczała i trzymała... a byle mocno... Dopieroż w widowiska pasyjne za świętą się robi!“ — Śmiechu było... dopiero Ołdakowa jak nie podciągnie kiecek, jak nie zacznie uciekać! Pośród świętych, jak im tam... ruch się zrobił, poczęli się rozchodzić i tak już więcej tych pasyj na naszej kolonji nie wyprawiali...
Ubierałem się szybko, podniecony dzisiejszą wyprawą. Na podwórku wrzało. Dąbski umocowywał kalgiery do burów, były to wielkie kosze naładowane szpadlami, fojsami, przeróżnym towarem gospodarskim, który Dąbski wiózł na handel. Niektóre konie były już osiodłane, chłopi kręcili się w podwórzu, sprawdzali swoje kalgiery, poprawiali. Dąbski wskazał mi siodło i konia. Pobiegłem do kuchni, zjadłem coś na stojąco, z komórki wyciągnąłem worek, wsadziłem w niego wszystkie drobiazgi i poszedłem siodłać. No, gotowe! Zapłaciłem Dąbskiemu za siodło i pobyt przez te parę dni i poszedłem szukać Grzeszczeszyna. Natknąłem się na niego w głębi podwórza, stał obok konia pod drzewem i oglądał rewolwer.
— Cóż — mówi — jedziemy zaraz?
— Jedziemy, — odpowiedział surowo — tylko pamiętaj pan, com mówił o towarzyskiej solidarności w podróży, bo to nie będzie przejażdżka taksówką w Aleje z dziewczynkami. Teraz się zacznie las!
— Jakoś tam będzie — odpowiedziałem i pomyślałem: aleś ty bracie nudny drań...
Pośród tupotu kopyt końskich i z całego gwaru wyodrębniał się płacz Dąbskiej. Tymczasem już Julka siedziała na zgrabnym burze, w czystej sukni i kapelusiku zawadjacko wsadzonym na głowę, Minę miała nijaką, raczej ponurą i zaciętą.
— No, chłopy! wszystko gotowe! — krzyknął starszy Sawczuk. — Jedziemy, jedziemy, bo już późno!
Sprawdziłem, czy mój worek mocno się trzyma wtyle siodła i badawczo przyjrzałem się mojemu wierzchowcowi. W zamieszaniu nie zauważyłem go; to był siwy bur. Odwrócił łeb i przyglądał mi się ze złośliwą ironją. Krzyknąłem w stronę Dąbskiego:
— Nie chcę tego djabła, daj mi pan jakiego konia, przecież jest ich dość!
— Jedź pan na burze — odkrzyknął — lepiej pana będzie niósł bo wytrzymalszy, a paneś ciężki chłop!
Ha, trudno! Wsiadłem nawet dość gładko. Musiałem czekać, jeszcze się wszyscy nie przygotowali. Dąbski ucinał sobie ostatnią kłótnię z żoną, ale jednocześnie wyciągał ręce, aby ją uściskać, ona znów odskakiwała, biegł za nią, chłopi się śmiali. Spojrzałem wgórę; kilka corv zataczało łuki na czyściutkiem, zdającem się zapowiadać niezgorszą spiekotę, niebie. Nareszcie Dąbska i młodsza dziewczyna otworzyły naoścież bramę i całe towarzystwo ludzi i zwierząt wysypało się na trakt. Zauważyłem, że jedzie z nami również Michał, wyglądający na wielkim koniu niby jakiś pakunek. Ludzie z wendy wybiegli i przekrzywiali się, życząc dobrej podróży. W głębi mignął mi Brzeziński pogardliwie i ironicznie zerkając na mnie. Z podwórza dochodził jeszcze głos Dąbskiej:
— A wróć ty djable przeklęty!... i na dzieci uważaj, bo ci łeb rozwalę jak wrócisz!
Wśród nawoływań zajeżdżając tropę z boków, pilnując aby trzymała się razem, wyjechaliśmy na dość szeroką drogę, minęliśmy jeszcze kilka zagród, poczem przejechaliśmy małą rzeczkę, droga opadła i otoczył nas mroczny i nastrojowy las. Jechaliśmy gęsiego a conajwyżej po dwuch, napół porosłą pikadą ocierając się o wystające z obu ścian dżungli ostre krzewy i suto porastające tuż przy drodze pnącze takuary. Sprzodu co chwila słychać było nawoływania niewidocznych jeźdźców, którymi oddzielona była, co kilka sztuk, tropa. Od kilkunastu minut w palcu prawej nogi odczuwałem dokuczliwe, piekące swędzenie. Rozmyślałem w związku z tem, że przy najbliższej okazji zdejmę but i zobaczę co to takiego. Jazda odbywała się w porządku, las pachniał mocno i duszno, obie strony drogi porastały jakieś najrozmaitsze gatunki roślin, tak, że metr dalej już nic nie było widać, tylko gdzieniegdzie ujrzeć można było pień drzewny okręcony lianem. Nieco wyżej wyraźnie rysowały się ogromne drzewa, obrośnięte mnóstwem pasorzytniczych roślin, i konary tych drzew łączyły się wgórze, ciągnąc się ciemno-zielonym dachem ponad ścieżką. Niektórzy pokrzykiwali wesoło, inni wciągnęli się w rozmowę o swoich sprawach, monotonnie, niby w wagonie kolejowym, aby się droga nie dłużyła. Tuż za mną jechała córka Dąbskiego; czarna, zła i poważna. Miałem nawet ochotę pogawędzić z nią, ale widząc jej minę, zaniechałem. Godziny sączyły się jedna za drugą, co pewien czas poprawiałem się w siodle, to znów myślałem o bólu w nodze, przypominałem sobie dawne historje z dzieciństwa i jakoś byłem zajęty. Mimo że droga ciągle była jednakowa, nie nużyła. Dżungla zajmowała drobiazgami: tu gałąź wiła się skręcona, jakby w jakim bólu, gdzieindziej zaszemrało coś w gęstwie, to znów grupa kwiatów barwiła się wysoko, na konarze drzewa, kopyta końskie z trzaskiem miażdżyły suche poszycie ścieżki, jechało się powoli, kołysząco. Miejscami, kiedy droga ciągnęła się równo, widziałem naprzedzie Grzeszczeszyna z podniesionym fakonem, jak ścinał zwisające mu nad głową girlandy takuary. Człowiek ten starał się ustawicznie podkreślać słowem lub czynem swoje istnienie. Wdole, koło kopyt bura coś nagle zaskuczało, bur opuścił łeb tak nisko, że nagle zrobiło mi się jakoś pusto bez tego łba; przechyliłem się wdół i ujrzałem na ziemi żółcącego się miniaturowo kundla Dąbskich. Zastanawiałem się chwilę, czyby go nie wziąć na siodło, ale jakoś sprytnie przemknął się między kopytami i podreptał, klucząc żółto, naprzód. Spytałem się Julki, czy będzie nam towarzyszył aż do samej Londriny, na co mruknęła:
— A czort go wie, kaszoro[30] przeklęte! Bury go zadepcą!
Hm, małomówna to była istota. Nagle na przedzie zobaczyłem tłoczącą się tropę i jeźdźców na poszerzonej nagle ścieżce. Konie wyciągały szyje, tupiąc kopytami w miejscu, stłoczone i złe. Tam, gdzie polna przestrzeń się zwężała i przechodziła znów w ścieżkę, stali obaj Sawczukowie tamując dalszą drogę i młodszy wołał:
— Ej, wy tam od końca! liczcie tropę, ile ich tam macie!?
Za mną stały cztery konie, niecierpliwie przestępując w miejscu, za niemi stał koń z jeźdźcem i to był koniec. Policzyłem je z temi, które miałem przed sobą i krzyknąłem: — Dziewięć! Następny policzył je ze swemi i podał dalej. Liczba wciąż rosła i wreszcie dobiegła do Sawczuków w cyfrze czterdziestu siedmiu sztuk. Wszystko było w porządku i Sawczukowie odwrócili się plecami, ruszając w dalszą drogę. Nagle spomiędzy stłoczonych zwierząt, wyrwała się rosła i piękna kobyła wiśniowego koloru, z długim, jasnym ogonem, i nim się kto zorjentował, boczkiem przecwałowała mimo nas i wydostawszy się na wolną drogę, galopem zniknęła za zakrętem i po chwili nawet tętent jej ucichł. Zaraz Dąbski krzyknął do Michała:
— Ganiaj żywo za kobyłą i bez niej mi nie wracaj!
Chłopak zawrócił, zdzielił konia batem i przytrzymując kapelusz pognał za zbiegłą kobyłą. Cała tropa wolno ruszyła naprzód. Ten i ów komentował ucieczkę konia, Dąbski ciągle krzyczał w moją stronę: — „A co, nie widać go tam?“ Ale za nami w głuchej ciszy łączyły się obie ściany dżungli, pochłaniając ścieżkę. Ustawiczne kiwanie się na burze przyprawiało mnie o senność, uczuwałem ból w krzyżu, noga ciągle piekła, ale wszystko razem niepozbawione było pewnego uroku. Gdzieś zaszczekał pies, mignął mi nawet kilka razy, bury na jego widok wyciągały szyje jak gęsi, słychać było monotonny chrzęst, brzęczenie żelaziwa w którymś z kalgierów. Dąbski ciągle zapytywał czy nie widać Michała ze zgubą, Grzeszczeszyn w pewnej chwili wyrósł ponad wszystkich, wykrzywił do mnie poufnie twarz, widocznie stanął w strzemionach, aby popatrzeć czy jestem. Spojrzałem na zegarek; wskazywał trzecią. Prawa strona dżungli zdawała się przerzedzać, tropa pobiegła żwawiej, pokazała się kapuejra, potem polanka, na polance ogrodzenie i dymiąca spod dachu chałupa. Skręcaliśmy w stronę tej zagrody. Widziałem teraz wszystkich wyraźnie, jeźdźcy jechali po obu stronach tropy, aby się nie rozbiegła, z piaszczystej dróżki zrywał się lekki tuman kurzu. Tymczasem ci na przedzie już zsiadali z koni, na udeptanej przestrzeni przed chałupą stały dwa długie i wysokie żłoby, niektórzy już rzucali do niej kukurydzę, którą wyciągali z boczej szopy, konie obstąpiły żłoby, bury kopały, wszczął się gwar i ruch. Dotychczas jeszcze me widziałem gospodarzy tej „ranszy“, ale okazało się, że polecenie co do kukurydzy wydała siedząca w kuchni samotna i stara kobieta. Zdjąłem siodło z bura i narazie przywiązałem do zbutwiałego płotu, poczem poszedłem do starszego Sawczuka i zapytałem go o kukurydzę dla mego bura.
— Wynieś pan sobie z pajora kilkanaście bezanów i później pan za nie zapłaci ile tam wypadnie! — Wlazłem do przewiewnej szopy, napół pełnej aż po poszycie kukurydzy, wyciągnąłem ze dwadzieścia kaczanów i troskliwie zacząłem karmić bura. Jadł obojętnie i stojąc koło niego, myślałem sobie: — Ej, ty mi jeszcze braciszku coś w tej podróży uszykujesz! — Spojrzałem wbok. Koło szopy stał Grzeszczeszyn i gorącą, brunatną wodą (skąd on wziął już gorącej wody, pomyślałem) zmywał grzbiet swojego konia. Podszedłem do niego i spytałem:
— Poco pan to robi?
— A żeby się nie odparzył — odpowiedział fachowo.
Spojrzałem na grzbiet swojego bura. Grzbiet jak grzbiet, trochę wilgotny. Nie, nie będę go żadną wodą polewał. Rozejrzałem się, nikt tego nie robił.
— A z czem ta woda! — krzyknąłem jeszcze do Grzeszczeszyna.
— Z herwą, panie, z herwą... ja umiem chodzić koło zwierząt!
Chwilę byłem niezdecydowany, ale doprawdy nikt tego nie robił. Zwierzęta uporządkowały się po obu stronach żłobu, kaboklo z groźną miną rozpalał ognisko, ktoś mu pomagał, obok leżał pies Dąbskiego z wywieszonym językiem, chłopi poczęli kłaść naokoło ogniska kapy i pelegi, potem układali się na nich, postękując. Nad ogniem ustawiono drążek z kociołkiem, chłopi rozwiązywali węzełki, wyciągali z nich woreczki z ryżem i fiżonem, kawałki słoniny — zabierano się do gotowania posiłku. Zauważyłem, że tylko mój bur je osobno. Wygląda to jakbym się oddzielał, pomyślałem, ale nie mam jeszcze praktyki w tych sprawach, a pytać się o wszystko Grzeszczeszyna, — nie chce mi się. Wszedłem do chałupy; była to jakby marna i brudna stodoła bez żadnych sprzętów, a na podłodze leżała gruba warstwa pyłu. Z belek zwieszała się pajęczyna i cuchnęło moczem. Na starej skrzyni stał odwinięty worek z czemś niby mąka z czarnemi kawałkami czegoś. Obok worka stał Dąbski z córką i Grzeszczeszyn, w rękach trzymali łyżki i pojadali z tego worka.
— Jedz pan pasokę — powiedział do mnie Dąbski. — Nie masz pan pewnie łyżki... Julcia, skoczno do kalgiera po łyżkę! — Sprzedam panu łyżkę... kawa jest w dzbanku, będziesz pan u mnie na kuchni, a potem się policzymy! Ale tego Michała nie widać, będę musiał czekać, aż wróci... jedz pan! To pożywne, tłuczona kukurydza z suszonem mięsem i kogutem; zawsze takie jedzenie bierze się w drogę, bo najdłużej się nie psuje, a pakowne i sytne.
Pobiegłem do swej torby, przytaszczyłem ją do stodoły, wyjąłem blaszany kubek i talerz, usypałem sobie na niego trochę tej pasoki, w kubek nalałem kawy i stojąc, zacząłem jeść. Było to nawet dość smaczne, suche, w smaku podobne do tartej bułki; kogut z jakiemś innem mięsem trochę urozmaicał jałowość tego, a kawa zwilżała sypkość. Julka zjadła niewiele, ja też po kilku łyżkach byłem syty. Kawa trochę mnie rozruszała. Dąbski poradził mi, abym sobie przygotował tutaj możliwie najlepsze miejsce na nocleg. Zaciągnąłem do kąta trzy podłużne deski, których stało kilkanaście opartych o ścianę, na deski rzuciłem worek i kapę, poczem wyszedłem na dwór.
Słońce rozlewało się krwisto nad ostro rysującem się pasmem lasów, wokół otaczała nas przyczajona puszcza, powietrze było rzeźkie, przedwieczorne, chłopi przy ognisku gawędzili półgłosem, z szopy wyszedł żylasty wąsacz, znów się rozkraczył, pociągnął z butelki, otrząsnął się i powiedział:
— Ech! ty mocna... pocieszycielko moja rozmowna!
Kucnął przy ogniu z kawałkiem chleba i słoniny w rękach. Rozłożyłem kapę i położyłem się na niej przy ogniu, obok Sawczuków. Kaboklo mieszał łyżką w kociołku i mówił kiepską polszczyzną:
— ...Alberto tam posid a ojcza w kasa[31] niebyl... no Alberto sprzedać jeko krofa za dwieście milóf... ojciecz wracza, krofy nima... gdzie krofa... sprzedana... idzie do co kupił i ze smita zabije krofa i mówić... jak Alberta taka ladrą...[32] to krofa nikogo będzie...
Odłożył łyżkę, pogłaskał psa i w zadumie skręcał sobie papierosa. Kilku chłopów westchnęło, przejęci opowiadaniem. Spytałem starszego Sawczuka, kto to jest ten kaboklo?
— On żonaty z naszą siostrą... nasz szwagier... dobry chłop, tylko gadać się jeszcze po polsku nie nauczył!
Chciał jeszcze coś mówić, ale raptem wyciągnął szyję i zawołał:
— A co mu, cholerze jest, że się tak pokłada!
Pod płotem leżał koń, próbował wstać, znów się kładł, trząsł łbem i robił wzdętemi bokami. Obaj Sawczukowie podbiegli do niego.
— Musi się czego obżarł i wzdęło go — rzekł któryś z chłopów.
Tymczasem Sawczukowie ciągnęli konia za ogon aby się podniósł, wreszcie z trudem wstał, przegiął szyję i nozdrzami obwąchiwał prawy bok. Chwiał się przytem na nogach i drżał na całem ciele. Wszyscy zerwali się od ognia i obstąpili chore zwierzę.
— Przegnać go, to mu popuści — radził ktoś.
— Nie, lepiej go zaprowadzić do wody!
Młody Sawczuk chwycił kija i począł nim zmuszać konia do biegu. Szedł z trudem ciągle obwąchując bok. Sawczuk założył mu uzdę i zaprowadził do pobliskiej, błotnistej sadzawki. Koń chwilę wąchał brudną wodę, wkońcu wlazł i położył się, przeginając boleśnie szyję. Ktoś przyniósł butelkę z kawą zmieszaną z jakimś płynem, konia wyprowadzono z wody i Sawczuk począł mu wlewać butelką płyn do pyska. Znów go poganiano. Kaboklo chwycił noża i lekko podciął mu podogonie. Spłynęło trochę krwi. Koń wrócił na podwórze i powalił się między żłobami, dysząc ciężko. Szwagier Sawczuków uderzył go kijem, poderwał się ale nie wstał, tylko począł się tarzać na grzbiecie i przewalać z boku na bok. Wkońcu wstał i łaził niezdarnie po podwórzu, ciągle dysząc i co chwila obwąchując prawy bok. Przykro było patrzeć na biedne zwierzę. Ludzie zajęli miejsca przy ognisku i stamtąd przyglądali się koniowi. Pokolei nakładali sobie z kociołka ryż z fiżonem, jedli i popijali kawą. Koń zdawał się czuć lepiej, podszedł nawet do żłobu, ale tylko sapnął, że aż ziarnka kukurydzy rozprysły się, i odszedł. Zwolna przestano zwracać na niego uwagę. Zaczęły się pogwarki i prześmichy. Najwięcej mówił wąsacz, do którego mówiono Bełcik. Był to śmieszny chłop. Opowiadał jakieś historyjki z japońskiej wojny, wiedziało się, że na niej nie był, ale słuchano go chętnie, prowokowano, aby gadał więcej.
Ściemniało się, blaski ognia migały po twarzach ludzkich, kładły się po podwórzu. Dwie kuje z szimaronem krążyły z rąk do rąk. Podszedł Grzeszczeszyn, przecisnął się bliżej ognia, wyciągnął rękę po kuję i zawołał:
— Dawajcie tu, nalewajko!
— A nie bądźcie tacy prędcy, bo wołacie jak w wendzie o piwo!... — krzyknął Bełcik.
Grzeszczeszyn cofnął rękę i mruknął coś pod nosem. Zaczęło się opowiadanie historyjek, zasłyszanych jeszcze w kraju, długich i bez pointy, zabawnie nieudolnych i niedowcipnych. O żołnierzu rosyjskim, który poszedł aż do samego cara, o księdzu, popie i rabinie, który z nich mądrzejszy. Potem przyszły
i nieprzyzwoite: jak dziad wędrowny zaszedł do chałupy i dowcipnie z żoną gospodarza się przespał. Wśród zapachu dymu, w trzaskach płonącego drzewa i pąsowych refleksach ognia, w serdecznej blizkości, paląc i pijąc lekko podniecający szimaron, słuchało się tych prostackich bajd z czystem uczuciem prostoty i naturalności atmosfery. Z puszczy dobiegał czasem pokrzyk nocnego ptaka, mocno i dźwięcznie kuły żaby-kowale i odgłos ich był uderzająco podobny do dwuch na zmianę bijących młotami w rozpalone żelazo — kowali. Ci polscy chłopi z całym swoim urokiem surowości i tężyzny, na tle tej dzikiej głuszy, przy ognisku, z twardą poczciwą mową i szczeremi, niegolonemi twarzami, wywierali na mnie uczucie serdecznej braterskości, pobudzali pogodę ducha, czuło się bliskość swoich, rodactwo. Nie było tu nudnych, parszywych rozmów dotyczących jakichś mętnych spekulacyj w imię fałszywie pojmowanej pracy społecznej; wszystkich tych załganych i wzniosłych tematów: „Macierzy!“ „Religijności“, „Braterstwa!“, całej tej mętnej i nieudolnej propagandy w celu zachowania polskości kolonisty, który tę polskość czuje mocno i po swojemu i podświadomie obrusza się, kiedy wmawiają w niego różni karjerowicze emigracyjni to, co czuje w krwi, i zgrubiałemi rękami ustanawiając sobie byt na obczyźnie, pogardza w głębi duszy tymi wszystkimi „działaczami“ i „prezesami“, dybiącymi na stłamszenie z takim trudem nabytej indywidualności i swobody. Słuchając ich, patrząc na nich, czułem szczerą i bezgraniczną siłę i czystość ducha tych ludzi. To był człowiek wiadomy, prosty jak bochen razowego chleba, jak pracowicie wydarty tej twardej ziemi łan zboża. Przy tym ognisku zacząłem wyczuwać sens pięknej, życiowej misji polskiego chłopa — kolonisty w Brazylji. Spojrzałem na Grzeszczeszyna. Jego kostropatą twarz oblewała czerwona łuna ognia, nos mu jeszcze bardziej zachodził na usta i ostro odcinał się od reszty zasłuchanych twarzy. — „Gadajcie sobie chamy... znam ja was, znam nawylot... umiem z wami obcować“. Skorzystał z chwilowego milczenia i zaczął mówić:
— Tak, moi ludzie... siedzicie sobie tutaj jako wolny naród, ale pamiętajcie, że wasze dziady batem na pańszczyźnie po grzbietach brały, a wy tutaj za prędko żeście się usamodzielnili! Będziecie się buntować księżom, co samą dobroć z sobą niosą, to przyjdą z Polski różne nowe dziedzice i znów popadniecie w niewolę... a tam już coś szykują... żeby wszystką co jest do sprzedania ziemię w Brazylji kupić, tutaj was zdrowo mocno za łeb; podatkami, spekulacjami i wódką... w długi popadniecie... majątków się wyzbędziecie, a dalejgo na zarobek do tych dziedziców! A jak misjonarze chcą was od tego uchronić, chcą pouczyć i wychować w gromadnym duchu, abyście kupą byli silni, to wy tych księży traktujecie jaknajgorzej... a to wam tylko powiem, że ta Polska co jest teraz, to nie prawdziwa Polska... ale chociaż rządzą nią Polaki, to inne, złe... które kraj chcą mieć dla siebie na własność!
Smutno zwiesił głowę. Rozległ się śmiech Bełcika, który zabrał głos:
Ten i ów z chłopów jeszcze coś zagadał na ten temat, pośmiali się trochę z Grzeszczeszyna i zwolna przeszli na opowiadania wesołych historyj, nie zwracając na niego uwagi. Patrzyłem na Grzeszczeszyna, starając się wyczytać z jego miny co myśli. Twarz miał pogardliwie odętą i patykiem szturchał węgle w ogniu. Co chwila wzruszał ramionami, pociągał nosem i wkońcu niepostrzeżenie wypełzł poza krąg otaczających ognisko. Ogarnęła mnie senność, podniosłem się ociężale i poszedłem do chałupy. Obok skrzynki ze świecą stał Grzeszczeszyn i przeciągał się kapryśnie, niby dziewczyna zrana i po wyjściu z kąpieli. Przy ogniu zagrzałem się i teraz było mi zimno, nadomiar palce u nogi dokuczliwie mnie swędziały. Przysiadłem obok świecy i zacząłem ściągać but. Grzeszczeszyn stał w rozpiętej koszuli, ziewał, drapał się w piersi i patrzył na mnie z nieukrywaną antypatją. Milczeliśmy jednak. W kuchni, za ścianą ktoś westchnął. Pokuśtykałem i zajrzałem przez niedomknięte drzwi. Pośrodku, na glinianem wzniesieniu tliły się drzewne polana i w ich nikłym blasku widać było śpiące na ławach kobiety. Zawróciłem, usiadłem i zacząłem oglądać palce u nogi. Tuż pod paznokciem wielkiego palca czernił się nikły punkcik otoczony różową obwódką.
— Co może być takiego? — zwróciłem się do Grzeszczeszyna.
— A, daj mi pan spokój... pedikiurzysta jestem, czy co?!
Usiadł, ziewnął szeroko i przyglądał mi się niedobrym wzrokiem. Wyciągnąłem szpilkę z kołnierza koszuli i zacząłem nakłówać czarny punkcik. Czynność ta sprawiała mi bolesną przyjemność. Wyciągnąłem po chwili „bisza“ razem z jajkowym woreczkiem, zaraz odkryłem innego, i wkońcu doszukałem się siedmiu sztuk tego paskudztwa.
— Panuby się przydał lokaj w tej podróży — szepnął Grzeszczeszyn zjadliwie.
— Kto wie, może jeszcze pana zgodzę, jak się pan będzie dobrze sprawował — odciąłem.
Wstał i zaczął mówić z jakimś wściekłym sykiem:
— Tylko niech pan sobie za bardzo nie pozwala, bo ja w nerwach jestem nieobliczalny!... panu to chamstwo dogadza i myśli pan, że razem z nimi huzia teraz na Grzeszczeszyna!... a niech ja się tylko rozchoruję w tej drodze! to w całej Paranie będzie huczeć... Jeszcze ma się za mną kto ująć, nie myśl pan!
Począł szybko chodzić i nerwowo skręcał papierosa. Postanowiłem już się do niego nie odzywać. Wciągnąłem but, położyłem się na deskach, nakryłem się kapą i przez zamrużone oczy przyglądałem się temu ananasowi, przypominając sobie jednocześnie książkę jakiegoś Anglika, który twierdzi, że istnieje rodzaj mężczyzn, którzy psychicznie przechodzą w formie szczątkowej okresy podobne do perjodów kobiecych. Obserwuję już prawie miesiąc Grzeszczeszyna, hipoteza ta wydała mi się dość prawdopodobna. Przypomniałem sobie jego zachowanie w Iraty... biedaczysko! Istotnie przechodził jakieś gnilne nastroje. Palił, przysiadał, wstawał i w rudawej barwie świecy wyglądał odrażająco. Chwilami przystawał i patrzył na mnie z miną, jakby zamierzał podskoczyć i kopnąć mnie. Atmosfera była taka, że mocno ująłem pod kapą rewolwer. W tej chwili wszedł do izby (czy stodoły? djabli to wiedzą!) mały kaboklo w czapce z daszkiem i fuzją pod pachą. Rozejrzał się jakby węsząc i cichutko przemknął do kuchni. Zauważyłem, że w ręku trzymał za ogon pancernika. Koszmar, psiakrew! Grzeszczeszyn zgasił świecę i wyszedł. Postanowiłem chwilę czuwać, ale zaraz zasnąłem.
Ranek urodził się pod znakiem koni. Mianowicie koń Dąbskiego nie wrócił, natomiast chory koń wyzdrowiał. Obejmując to umysłem, sprawa jest na remi. Dużo o tem mówiono przy ogniu, a Dąbski był bardzo zgryziony. Chłopiec także nie wrócił i niewiadomo czem bardziej Dąbski się gryzł. Postanowił czekać na obydwóch. Grzeszczeszyn był w usposobieniu wprost radosnem; gwizdał, kręcił się koło koni, zaglądał im tu i ówdzie, oceniał wiek i siłę, kilkakrotnie nawet zajrzał w zęby... Zagadywał chłopów i nie zrażał się ich lekką rezerwą w stosunku do siebie. Do mnie się odzywał jakby nigdy nic. Taki to już dziwny był człowiek. Wsypałem w siebie kilka łyżek pasoki, zalałem ją wrzątkiem kawy i powoli zabrałem się do siodłania bura. To co widziałem wokół siebie podczas tej czynności, napełniało mnie narazie uczuciem pogodzenia z losem i dobrą, wewnętrzną aurą. Tropa żrąca przy żłobach, chłopi pojadający przy ogniu i żebrzący na tylnych łapach kundel, i rozkraczony Bełcik pijący swą porcję kaszasy; — wszystko to było czyściutko wyzłocone słońcem i tchnęło radosną rzeczywistością. Bełcik odjął butelkę od ust, potrząsnął nią w stronę Grzeszczeszyna i powiedział:
— Lepsza ona — mój dziobalu — od was pocieszycielka, ta moja... Nie grozi dziedzicami, o nie!
Grzeszczeszyn uśmiechnął się jakimś stłuczonym śmiechem i pochylił się nad psem. Pomyślałem sobie ile też ten Bełcik wiezie ze sobą wódki, skoro zawartość flaszki zdaje się nie mieć końca, pomyślałem również, że cieszy mnie przymusowy postój Dąbskiego, bo mimo, że nie absorbował zbytnio w drodze, to jednak chwilami drażnił mnie swoją fornalską psychiką. Przed chałupę wyszedł mały kaboklo i dziwnie nikle i obrzydliwie odcinał się od grupy przy ogniu. Zresztą chłopi poczęli się zrywać z ziemi, jeden zajął się zmywaniem naczyń, inni nakładali kalgiery na bury, siodłali konie, wynosili posłania z noclegu w szopie. Zapłaciłem kaboklowi dwa milreisy za kukurydzę dla mego bura, poczem usadowiłem się w siodle i czekałem aż wszyscy będą gotowi do drogi. Aby uniknąć tego, co się zdarzyło Dąbskiemu, chłopi uwiązywali niespokojniejszym zwierzętom dzwonki u szyi. Wreszcie Sawczukowie wsiedli na konie i cała wyprawa ruchomym sznurem ludzi i zwierząt wcisnęła się w leśną dziedzinę. W chłodnym, orzeźwiającym półmroku, wypoczęte konie rwały się do szybszego biegu, leśna ścieżka napełniła się odgłosami dzwonków, brzęczeń luźno umieszczonych przedmiotów w kalgierach, okrzykami, dudnieniem kopyt, wesołą wrzawą. Bełcik lekko podochocony swoją ranną porcją, wyśpiewywał ochryple nieprzyzwoite teksty rosyjskich piosenek, zawracał koniem, dogadywał, znów pędził naprzód. Już teraz wiedziałem, że ten wesoły pijaczyna stanie się zmorą i udręką Grzeszczeszyna, bo co i raz koniem na niego nacierał, zaglądał w oczy, stroił miny dotyłu i nawet głośno krzyknął coś o karakułach; miało to związek z nierównością lic Grzeszczeszyna. Ale Bełcik powoli przycichł, przycichła także cała tropa; jechało się teraz wolno, teren stał się nierówny, ścieżka gęsto porosła, pełna kryjomych jam, zawalona co kilkaset metrów napół zgniłemi pniami, lub też zarosła wpoprzek takuarą, tak że trzeba było się schylać, aby nie zawadzić szyją o te naturalne szykany. Ranny, orzeźwiający urok dżungli począł zwolna zanikać; z gęstwy wionęło dusznemi waporami, zgnilizną i próchnicą. Siodło uwierało lędźwia i dopiekało. Nad uszami koni unosiły się drobne owady i duże, brunatne bąki cięły żądłami do krwi i tak przylegały do ciała zwierząt, że mazały się pod dłonią krwistą mazią. Jazda stawała się coraz bardziej dokuczliwa. Na przedzie cięli fakonami takuarę i rozhuśtane, ostre końce łodyg uderzały po twarzy i szarpały ubranie. W pewnem miejscu przerzedziło się i zaczęliśmy zjeżdżać w rozległy jar, pochyłą, zawaloną korzeniami ścieżką. W skwarnej i sennej ciszy wyłoniła się spomiędzy krzewów nędzna szopa, przed którą stał brodaty, dziko obrośnięty człowiek w portkach i koszuli. Wiało od niego samotnością i niesamowitem opuszczeniem. Przesłaniając dłonią oczy od słońca, patrzył na nas, wyprostowany, nieruchomy. Zagadnąłem jadącego przede mną Bełcika, kto to jest, ten pustelnik. Odpowiedział mi, że to trędowaty. Po chwili straciliśmy go z oczu. Groza była w tem obojętnem ominięciu nieszczęśnika. Znów wchłonął nas cuchnący jednocześne zgnilizną i surowizną, mroczny, przesłaniający zrośniętemi konarami — las. Podenerwowane parną dusznością i kąsaniem owadów zwierzęta, zbaczały z drogi, zaszywały się w zaroślach, dzwoniąc niewidzialnie dzwonkami u szyj. Ten i ów z jeźdźców parł konia w gęstwę, płoszył uciekinierów, podróż stawała się opieszała i mozolna. Bury zawadzały kalgierami o drzewa, wciskały się między nie, nie mogąc ruszyć dalej, kalgiery się obluźniały, trzeba było schodzić z koni, poprawiać. Ludzie obcierali chustkami pot z twarzy i karków, a wabione potem, małe muszki, oblepiały policzki i nie płosząc się, ginęły pod rozcierającą je dłonią. Byłem tak zajęty mnóstwem dolegliwości, ciągłem poprawianiem się w siodle i opędzaniem od owadów, że nie było wprost czasu nudzić się monotonją tej drogi. Za koszulę przedostały mi się paprochy ze zwisających gałęzi i świerzbiły rozgrzaną skórę. Bardzo rzadko mignął się ptak i poza rojem owadów nie widziało się innych stworzeń. Ścieżka się rozszerzyła i stanęliśmy nad małym strumykiem. Tropa tłoczyła się, pijąc wodę. Niektórzy pozłazili z koni, poprawiali siodła, i podciągali popręgi. Byłem tak zmęczony i odurzony dusznością, że nawet nie chciało mi się złazić z bura. Chciał pić, ale nie mógł przedostać się do wody, więc narazie osunął się spokojnie na ziemię, niby wielbłąd. Z niezdecydowaną miną stałem rozkraczony nad błogo mrużącem oczy bydlęciem. Przelazłem przez niego, odwrócił ode mnie łeb z wyniosłą pogardą i rozwalił się jeszcze wygodniej. Nie lubię być przedmiotem czyjejś wesołości, toteż bezradnie, w gniewie, przysłuchiwałem się docinkom kolonistów.
— Połóż się pan obok niego! — krzyknął podochocony ogólnym nastrojem Grzeszczeszyn.
Przyjrzałem mu się uważnie i zaraz umilkł. Podszedł starszy Sawczuk i powiedział:
— Czyj to bur? Dąbskiego... Zwierzęta są pomęczone, trzeba będzie panu dać konia. Weź pan sobie tego, co wczoraj chorował, to dobry koń!
Chwyciłem uzdę i podbiegłem do pojącego się konia. Bura rozsiodłałem, wymierzyłem mu solidnego kopniaka. Wstał i z gracją podszedł do strumyka. Tropa ruszyła naprzód i siodłając konia, przez chwilę zostałem sam na ścieżce. W obłokach muszek, odpędzając natarczywe bąki, stałem pełen zapiekłego gniewu i zniechęcenia. Nad błotem koło strumyka krążyły barwne motyle, niby skrawki perkalu. Niechętnie, z obolałemi lędźwiami, wgramoliłem się na konia i szybko ruszyłem naprzód. Dogoniłem tropę i pogrążyłem się w monotonję jazdy. Nagle droga zrobiła się okropna. Zwierzęta brnęły po kolana w błocie, człapały pod górę, obsuwały im się kopyta. Bury z kalgierami kładły się na suchszych miejscach i bite, z trudem wstawały. Rozpoczęło się piekiełko. Siodła obsuwały się, ludzie poprawiali je, wkońcu wielu zeszło i piechotą prowadziło konie za uzdy. Pikada tak porosła, że trzeba było ciąć gałęzie fakonami. Wkońcu wszyscy pozsiadali z koni, bo na wysokości piersi rosły pnącza i uniedostępniały jazdę, zawadzając o głowy. Po godzinie takiej jazdy pod górę, koń mój pokrył się płatami piany i robił bokami. Zatrzymałem się, abyśmy odpoczęli i przez ten czas tropa tak się oddaliła, że już nawet nie słyszałem odgłosów. Spojrzałem wgórę. Ledwie widzialna pikada, zawalona bryłami tłustego błocka, wrzynała się w splątaną pochyłość. Zauważyłem, że pewien rodzaj bąków trzyma się tylko na wysokości brzucha końskiego i kiedy pochylony wspinałem się po brunatnej mazi pod górę, na twarz moją przypuściły gwałtowny szturm te rozbrzęczane, ohydne owady. O ile jadąc na koniu miałem — mimo duszności — czem oddychać, to na tej wysokości zalewały mnie duszne fale zgniłych wyziewów, muchy oblepiały zlane potem policzki, potwornie gorący zaduch tamował oddech i drapał w gardle. Posuwałem się wolno w mrocznej męce, nad głową sterczało poszycie z pnączów, przesłaniając niebo. Szedłem jak w jakim podziemnym korytarzu. Serce mi waliło, całe ciało piekło, zacząłem się słaniać i kilkakrotnie upadłem na kolana. Ogarnęła mnie determinacja i wlokłem się w osłabieniu, z szumem w głowie. Koszmar ten trwał z półtorej godziny i wkońcu pochyłość się skończyła, błoto znikło i pokazała się droga mniej zarośnięta. Wsiadłem na konia i popędziłem, uchylając głowy przed rosnącemi poziomo pułapkami z lianów i takuary. Dobiegł mnie gwar tropy, mignął zad koński, i po chwili przyłączyłem się do tropy. Po godzinie odsłoniła się porosła kupuejrą, z plackami nikłej trawy, wolna i bezdrzewna przestrzeń z napół rozwaloną ranszą o dachu z wysuszonej trzciny. Nad tą polaną, między rzadkiemi piniorami, snuła się popołudniowa, tęskna i dzika cisza. Dżungla otaczała ją czarnym i posępnym murem; na tej jasnej przestrzeni czułeś się jak na dnie wielkiego pudła. Tropa szybko biegła w stronę ranszy, konie z rozwianemi grzywami i wydłużonemi szyjami kąsały się, bury kopały zadami, wszystko zdawało się być podniecone, po samotni rozbiegł się gwar, zabrzmiały okrzyki: „O, o, ooo!“
Wszystko skupiło się koło opuszczonej ranszy, zaczęło się odjuczanie burów, zdejmowanie siodeł. Sawczukowie wyrzucali z kalgiera kaczamy kukurydzy na ziemię, kaboklo i Bełcik rozpalali ogień, Grzeszczeszyn już zdążył przygrzać trochę wody i zmywał grzbiet swojego konia. Niektórzy prostowali kości, przeciągali się, skręcali papierosy. Wszystkie zwierzęta w grupach jadły z ziemi kukurydzę. Obsiedliśmy ognisko, pomęczeni i nieskorzy do rozmów. Jeden Bełcik wykrzykiwał z ochotą, ale ten był już po swojej porcyjce. Podszedłem do Sawczuków i powiadomiłem ich o mojej sytuacji żywnościowej w związku z rozstaniem się z Dąbskim oraz jego workem z pasoką. Postanowili mnie dopuścić do wspólnych zapasów, a co do kosztów, to jakoś się później obliczymy. Usiadłem przy ogniu. W kociołku już bulgotała kolacja, gryzący dym wionął na twarze. Słońce ociekało przezroczystym różem i cała okolica zdawała się omdlewać w pysznych barwach. Niebo pokryło się pierzastemi obłokami i uroda usypiającego świata zdawała się strząsać z ludzi i zwierząt brudne zmęczenie przebytej drogi. Dojeżdżając do ranszy, zauważyłem jasne koryto niewielkiej rzeczki, więc wyjąłem z torby mydło i ręcznik, poczem udałem się w stronę tej wody. Nagi, zanurzony po szyję w chłodnej wodzie, rozmyślałem o dziwnie konspirujących się niebezpieczeństwach tego kraju. Oddalony byłem od obozu o jakie dwieście metrów i gdyby w tej chwili z zarośli wychynął tygrys[33] lub puma, zginąłbym tego pięknego zmierzchania, jak cielę z przegryzionem gardłem. Ale zarośla nieruchomo pławiły się w cudnych barwach zachodu, w powietrzu tylko drgał kłąb komarów i z obozu biegły głuche szmery.
Wymyty i rzeźki wróciłem do ogniska. Bełcik stał pochylony koło swego młodego bura i szmatką umaczaną w kreolinie przemywał mu rojącą się od białych robaków ranę w zgięciu, gdzie się łączy noga z piersiami. Stanąłem, przysłuchując się wyrzekaniom Bełcika:
— A gdzieżeś ty sobie, gówniarzu, taki nabytek zawalił... Pewnie o przeciętą takuarę zawadziłeś girą, djabli potomku!... A tu macie ich... jakaś świnia jajka uroniła i już małe padalce dobrały się do obiadu... A bodajże was! Też nie miałeś się gdzie, czorcie pocharatać, tylko w takiem ruchomem miejscu! A okulej mi, ty wieprzu! Gdzie, gdzie ośli synu!
Zatrute robaki wypadły z rany, wkońcu Bełcik uderzył bura w zad i kucnął przy ogniu. Zwierzęta porozłaziły się na polanie skubiąc trawę. Tu i ówdzie, w ciszy wieczoru, leniwie jęczały dzwonki. Chłopi nakładali sobie na talerze fiżon i ryż, posypywali mąką z mandioki, mieszali i gęstą potrawę polewali tłuszczem z małego rondelka. Szwagier Sawczuków mówił, jedząc powoli:
— Pieć lati ja jechało tęnty i tu... na tij ranszi onsa zagryźć nam bur na spaniu... w noczi... To newim czi teros tako nie pedzie...
— Ja mogę spać na dworze i pilnować, tylko dajcie mi jeszcze jednego szmita. Już ja mu dam bura!... Polowałem na tygrysy w Matto Grosso, wiem jak je podchodzić — wtrącił Grzeszczeszyn i zaraz umilkł, bo Bełcik spojrzał na niego wymownie.
— Oj, mój ty księży towarzyszu, śpij lepiej w ranszy, to ino cię bisze oblezą, a na dworzu i po nocy, to was tygrys od bura nie odróżni i jeszcze mu się potem dziobate synki urodzą...
— Mógłby pan trochę liczyć się ze słowami, panie Bełcik, bom dla was nie jakiś tam wycirus, żebyście sobie mną gębę wycierali!
— A bo poco się — panie — pchacie na tygrysa, kiedy tu od was są może odważniejsze, a nikt się tam tak do niego znów nie pali!
— Lepiej się nie przemawiajcie, dobre ludzie, tylko zakrzątajcie się koło posłania, bo jutro wcześniej trzeba wyruszyć — odezwał się starszy Sawczuk.
Odpoczywając i paląc, chłopi jeszcze z godzinę wylegiwali się wokół ogniska, wkońcu ten i ów, ziewając i przeciągając się, układał sobie posłanie w ranszy. Zajęliśmy całą przestrzeń tak, że jeden leżał obok drugiego. Mimo zmęczenia długo jeszcze sączyły się w ciemnościach leniwe pogwarki, świeciły się ogniki papierosów, tak, że usnąłem z obawą przebudzenia się w płomieniach. Istotnie zerwałem się wczesnym rankiem i kiedy wyszedłem przed ranszę, całą polankę ogarniały ponsowe płomienie chłodnej jutrzenki. Ciemne smugi nocy rozstrzelały się w leniwej ucieczce nad ścianami dżungli i nocny jeszcze powiew sunął cicho ponad znieruchomiałym światem. Dziwność widoku potęgował jeszcze siedzący nieopodal z podwiniętemi nogami Grzeszczeszyn. Odwrócony był do mnie tyłem i zdawał się oczekiwać wschodu słońca. Łagodny wietrzyk poruszał jego rozczochrane włosy. Tak mnie sobą zadziwił, że krzyknąłem:
— Co jest z panem? Jak długo pan tu siedzisz? Przeziębisz się pan!
Odwrócił się do mnie, cały w czerwieni i niesamowity, chwilę patrzył, jak się patrzy na nietaktownego ordynusa i powiedział wolno:
— Czy i to panu przeszkadza, że podziwiam Boga objawiającego się w tym cudzie porannym?... Czyżby i to pana drażniło? Wolałby pan zapewne, abym to boskie poczęcie się dnia spędził w przesiąkniętej chłopskim smrodem ranszy?... Pozostaw mnie pan w spokoju, bardzo proszę!
Odszedłem skonfudowany i natknąłem się na wychodzącego z ranszy, zaspanego kabokla. Popatrzył chwilę na sylwetkę Grzeszczeszyna, zamruczał coś i zabrał się do rozpalania ognia. Robiło się coraz czerwieniej, ludzie otrząsali się z niewygodnego snu, wyłazili jeden za drugim z ranszy, Bełcik przeciągnął się i zawył, ziewając, poczem chwycił kawałek drzewa i cisnął nim w Grzeszczeszyna, mówiąc:
— To ci kapłan jakiś turecki... albo myśliwy, czeka na tigra!
Pocisk upadł obok Grzeszczeszyna, ale on nawet się nie poruszył. Chłopi obcierali twarze chustkami, rozglądali się po świecie i ziewali. Poszedłem z Sawczukami nad rzeczkę i tam umyliśmy się. Wróciliśmy do ognia, chłopi pili szimaron naczczo, grzejąc się w kuckach przy ogniu, nakryci aż na głowę kapami. Grzeszczeszyn stał przed lustereczkiem zatkniętym w szparę ranszy, czesał się, cichy i smutny. Kilku chłopów poszło z Sawczukami spędzać tropę z nocnego pastwiska. Słychać było ich nawoływania w krzakach, rozległy się dzwonki, słońce zalało chłodnym blaskiem polanę i wgórze z wrzaskiem przeleciało kilka papug. Ludzie zwolna zaczęli się rozgrzewać i krzątać koło śniadania. Z krzaków wyłoniła się tropa i niechętnie, ze zwieszonemi łbami, zbliżała się do ranszy. Poganiali ją chłopi. Kiedy się zbliżyli, jeden powiedział:
— Ano, jednego cholery bura brakuje, gdzieścik się nam skrył.
Zdaleka słyszałem nawoływania Sawczuka i poszedłem w stronę jego głosów. Włóczył się od krzaka do krzaka, rozgarniał liście, wołał i klął naprzemian.
— Czyj to bur? zapytałem.
— A mój, djabeł przeklęty!
— Miał dzwonek?
— Miał, ale co mu tam dzwonek! Przyczai się gdzie w krzakach i nie poruszy łbem, choćby go tam nie wiem jakie gady cięły!
Poczęstowałem go papierosem i we dwuch poszliśmy w stronę dżungli.
— Wie pan co — powiedziałem po chwili, — może strzelić w powietrze, to przelęknie się i zadzwoni?
— Strzelaj pan, ale psu na budę się nie zda... on tu gdzieś, para jedna, stoi, czuję go.
Wyjąłem rewolwer i strzeliłem w powietrze. Dzwoneczek odezwał się tuż, w kępie krzaków, obok których staliśmy. Rozsunęliśmy gałęzie. Stał z miną jakby zawiedzioną. Dzwonek lekko mu się poruszył na szyi. Ze zwieszonym łbem i jakby w zdeterminowaniu, wysunął się z krzaków. Sawczuk począł go prać po zadzie gałęzią, ale on szedł opieszale, smutny jakiś i z miną: „Ano, trudno! dałem się nabrać“. Na widok kukurydzy pomknął szybciej i wetknął pysk między kaczany. Chłopi jedli śniadanie, podszedłem do ognia, także zjadłem i jakiś rozleniwiony wczesnem wstaniem, z bolącemi kościami, zabrałem się do siodłania konia. Po kwadransie wyruszyliśmy i zaraz zaczęło się żmudne przedzieranie przez zarośniętą, ciągle gubiącą się pikadę. Co chwila pokrzykiwano sobie w tej gęstwie ilość zwierząt, słychać było trzask łamanych i ścinanych gałęzi, konie kąsały się w ciasnocie, posuwaliśmy się w kłębach natarczywych, boleśnie kłujących owadów. Musiałem zdjąć kapelusz i wcisnąłem go pod siedzenie. Pomiędzy przeróżnem zielskiem pokazała się gęsto drzewiasta paproć i rozmiar jej sprawiał wrażenie sztucznych drzew. Na przedzie ciągle przecinali splątane łodygi, tamujące przejście. Ich ostre końce wlokły się po ramionach, kaleczyły twarz i niby kłębowisko rozjuszonych gadów, doskakiwały do oczu, złośliwie zawadzały o strzemiona, zatrzymywały i szarpały. Po dwu godzinach tej męki, pikada zaczęła się raptownie opuszczać wdół, i wdole, prześwitując po przez liście i łodygi, ukazała się z dziko obrosłemi brzegami, leniwa i jakby przyczajona rzeka. Zjeżdżaliśmy do niej długim, pojedyńczym szeregiem i kiedy koń zamoczył przednie kopyta w wodzie, zadarłem głowę dogóry i zobaczyłem serpentyną zjeżdżających wdół, przesłoniętych jeszcze krzakami, jeźdźców. Po chwili wszyscy byli już na brzegu i nie przeszkadzając pojącym się zwierzętom, rozglądaliśmy się po sobie, jak po jakiej walnej przeprawie. Znajdowaliśmy się teraz w głuchej selwie i ponad tą obojętną wodą, między rozbuchanemi i przelewającemi się od bogactwa roślinności ścianami dziewiczej puszczy, zdawały się drzemać wieki całe bez przemian, nieogarnięte czasem. Każdy odgłos wydawał się czemś obcem i brutalnem w tej skondensowanej ospałości. Zwierzęta powoli, węsząc, zapuszczały się w rzekę. Woda z cichym pluskiem ocierała się o ich brzuchy. Chłodna perspektywa dali wodnej nasuwała lękliwą myśl, że za chwilę znów się trzeba będzie pogrążyć w dusznym i broniącym dostępu gąszczu. Przeprawialiśmy się powoli i w milczeniu. Ciszę przewiercił chrapliwy skrzek tukana, przelatującego na przeciwległy brzeg. Konie orzeźwione wodą nerwowo wspinały się po stromym brzegu i nie zwracając uwagi na zwisające poprzecznice lianów, ostro rwały naprzód. Jazda stała się niebezpieczna. Zdawało się, że ktoś złośliwie porozpinał łapki z lianów i splecionej takuary wpoprzek pikady. Przecinanie ich zajęłoby dużo czasu, więc przejeżdżaliśmy pod niemi, pochylając się w siodle doprzodu. Ciernie „nia pindo“ szarpały odzież, jakby wzbraniając przystępu. Rozhuśtane wici takuary siekły po twarzy. Godzina uwagi, podczas tej piekielnej jazdy wyczerpała mnie do tego stopnia, że przed oczami zaczęły mi latać kolorowe płaty. Nagle posłyszałem za sobą głos Grzeszczeszyna:
— Ej, panie Łóniłowski, zgubiłeś pan worek!
Odwróciłem się i w tej chwili poczułem na szyi ucisk zdzierający mnie z konia dotyłu. Uchwyciłem obiema rękami lian, instynktownie pochyliłem głowę do końskiego ogona i gwałtownie wstrzymałem konia. Po chwili, kiedy przeszło oszołomienie, wyprostowałem się w siodle i obejrzałem się wtył. Niedaleko huśtał się jeszcze gruby, szorstki lian. W odległości kilku metrów leżał mój worek. Grzeszczeszyn zarykiwał się przyłożywszy policzek do szyi swego konia. Podjechałem do niego wolno. Zdaleka słyszałem okrzyki, żeby nie tamować drogi.
— Nie widział pan tego lianu? — Oh, oh! bo skonam ze śmiechu, jak Boga kocham! Ależ pan komicznie wyglądał!...
— Nie widziałem...
— Oh, oh... Co pan znów taki jakiś, przecież jażem tego lianu nie powiesił... worek panu spadł to zawołałem...
Ręka z batem aż mi zadrgała, żeby strzelić tego łajdaka przez pysk. Miał wytłumaczenie tym workiem, ale jasne jest, że lian również widział. Przestał się śmiać i mówił, jąkając się:
— Panie... tylko niech pan się nie zapomina... lepiej niech pan się zastanowi przed swym czynem... w podróży tak się nie godzi!.. Ja... bo worek....
Zsiadłem z konia i przymocowałem worek wtyle siodła. Grzeszczeszyn ścinał fakonem zwisające liany i mówił:
— Patrz pan, o! już jej nie będzie... Nie trzeba być takim porywczym... O, już cholera ścięta!
Wsiadłem i podjechałem do niego.
— Panie Grzeszczeszyn! Pomijam to, że mógł mnie pan przyprawić o kalectwo, a tutaj niema warunków do leczenia. Ale ja pana obserwuję. I jeśli jeszcze raz przyłapię pana na jakiejś złośliwości w stosunku do mnie, to nie będę pana bił batem, tylko zastrzelę pana. W każdym bądź razie uważaj pan i staraj się w razie czego bronić.
Mrużył oczka i dłubał w uchu. Zaznaczyć muszę, że temu co mówiłem, przysłuchiwał się starszy Sawczuk. Zwróciłem się jeszcze do niego:
— Będzie pan łaskaw pamiętać, że ostrzegałem pana Grzeszczeszyna wobec pana.
Sawczuk odpowiedział:
— Ja to wszystko widziałem i za taki kawał już jabym się rozprawił z tym, coby mi to zrobił. I zamiast ratować pana, jeszcze się śmiał. Tak nie idzie, nie!
Ale cóż! Skarcony rozglądał się po wąskich ramach puszczy i gwizdał. Co do mnie — byłem rozeźlony. Upalna i mozolna przeprawa, wypadek z lianem i mina tego faceta; wszystko to wytworzyło we mnie jakieś toksyny... słowem, mógłbym tego Grzeszczeszyna zarzynać tępym nożem. Nadomiar, pikada znów prowadziła pod górę, zrobiło się bardzo stromo i ogarnęło nas parne ciepło. Wszyscy zsiedli z koni. Posuwaliśmy w napiętem od wysiłku milczeniu. Pole widzenia nie przekraczało pół metra, a myśl, że się jest tak zaszytym w gąszczu, przejmowała jakimś obrzydliwym lękiem. Styłu usłyszałem pocieszający szept Sawczuka, że to już ostatnia góra i nazywa się Marumby. Domyślałem się, że nie jest to ta sławna brazylijska Marumby, ale ogrom tego kraju sprawiał, że nazwy często się powtarzały. Słychać było szybkie oddechy ludzi i zwierząt, co chwila ktoś się ślizgał, słychać było przekleństwa. Ogarnęło mnie gniewne otępienie, i walka z przemożną chęcią, aby położyć się w tem błocie. Obok siebie usłyszałem takie, pomieszane z sapaniem, słowa Grzeszczeszyna:
— Wiedz pan... o tem... że w całej... Brazylji niema... grzybów... a przecież taka.... żyzna gleba...
Ogarnął mnie jakiś rozpaczliwy wstyd. Bez słowa wspinałem się dalej, opędzając twarz od nieznośnie bzykających muszek. Wkońcu ktoś ponad nami zawołał:
— Olaboga, nareszcie!
Po chwili wszyscy znaleźliśmy się na szczycie. Z ulgą wsiadłem na konia i zapatrzyłem się na przebytą drogę. Ponure i rozfalowane lesiste góry ciągnęły się w nieskończoność, pokrywała je popielata mgła i straszliwy smutek unosił się nad pospolitą jednostajnością tej przestrzeni. Ten nierówny obszar leśny nużył wprost oko. Natomiast przed nami, w dole, rozpościerał się teren jakby weselszy, lasy były przerzedzone jasnemi plamami trawiastych płaszczyzn i cały ten widok łagodził spojrzenie pewną rozmaitością. Konie zaczęły schodzić po takiej spadzistości, że przechylony dotyłu, sztywno stałem w strzemionach. Siodło przesunęło się nieomal na kark koński. Przygotowany byłem, że za chwilę koń obślizgnie się po rozmokłym gruncie i przygniecie mnie swoim ciężarem. Nieznośne naprężenie zwolna jednak mijało, pikada przechodzła w wąską i nieco piaszczystą drogę, droga ta wyprowadziła nas na równinę. Tropa w tumanach kurzu biegła między kapuejrą, słońce, którego nam brak było w dzisiejszej przeprawie, gwałtownie zaczęło przypiekać i wysuszać przesiągnięte leśną wilgocią ubrania. Gdzieniegdzie majaczył posępny pinior, niby ogromny niedoskubany patyk, wsadzony ręką jakiegoś pomylonego olbrzyma. Cała okolica mieniła się zrudziałemi zaroślami. Tropa pędziła z łoskotem w obrzydliwie, sucho prażącem słońcu i w kłębach przenikliwego, czerwonego pyłu. W tym śmierdzącym kraju wpada się w skrajne ostateczności. Raz leją się z nieba potoki, potem znów ogarnia cię pełna miazmatów rozparzona łaźnia dżungli, a kiedy wysuniesz głowę na niezalesioną płaszczyznę, słońce razem z obłokiem złośliwego pyłu zdaje ci się wwiercać do mózgu. Ta wstrętna, nieopanowana przesada klimatu i przyrody brazylijskiej! Pory roku zdają się istnieć tylko dla nazw, gdyż różnica między zimą a latem jest minimalna. Słyszałem, że kiedy w Kurytybie, dziwną igraszką natury, spadło w nocy nieco śniegu, cały stan Parana mało nie oszalał z dumy. Też mają snobizmy!
— Oj, panu toby się zdał jaki rower, bo ze zwierzętami to się pan nie umiesz obchodzić. Przecież się — biedak — odparzy.
Rozsiodłał konia i poklepał go po zadzie.
— Wysmaruj mu pan grzbiet szimaronem! — krzyknąłem.
— A cóż to, jestem pański służący... wysmaruj pan sam.
Podniosłem się, nie chcąc kontynuować dialogu. Wenda łączyła się tylnem wejściem z podwórzem, ale obok stała wielka stodoła, zbita z desek, które odstawały od siebie, tworząc szerokie szpary. Wnętrze szopy było zawalone jakiemiś gratami, i w kącie leżał spory kopiec kukurydzy. Kilku chłopów odwalało graty pod ściany, przygotowując wolne miejsce na nocleg. Tam też zaniosłem siodło, wyszedłem, pomogłem szwagrowi Sawczuków przy rozpalaniu ogniska, połamałem trochę gałęzi i zorjentowawszy się, że jestem tu prawie zbyteczny, wyszedłem za furtkę i skierowałem się do wendy. Otyły brunet w pyjamie stał za ladą i zawzięcie wzbraniał kredytu kaboklowi w żokejce. Zauważyłem, że strojniś był pijany i uparcie dowodził, że nie wyjedzie bez dwu butelek kaszasy, bo umarł mu brat, ma „pustą noc“ a nie ma pieniędzy. Wenda nawet — jak na taką pustać — była dość obficie zaopatrzona. Na widok skrzynki z jajami, z przyjemnością pomyślałem o zmianie kuchni. Kazałem sobie odliczyć czterdzieści sztuk, kupiłem również dwa kilo podejrzanej kiełbasy, dwie butelki kaszasy i kilkanaście twardych bułeczek. Wszystko to poleciłem wynieść na podwórze napół zaklejonej brudem dziewczynce. Sam przysiadłem na ławeczce, i popijając ciepłe i zwietrzałe piwo, przysłuchiwałem się sprzeczce pijanego kabokla z wendziarzem. W pewnej chwili chwili do wendy wszedł bardzo wysoki, chudy i opalony człowiek, ubrany napół po wojskowemu. Zaczęła się rozmowa, której przysłuchiwałem się z opuszczoną głową i przymrużonemi oczami, poruszony nieco jej treścią. Jegomościa, który wszedł, zostawił tutaj przed dziesięciu dniami oddział lotnej policji, celem dopilnowania wyroków. Wyroki te dotyczyły przestępców, zamieszkujących Sao Sebastiao i okolicę, a polegały na ścinaniu piniorów. Od jakości przestępstwa zależała ilość piniorów. Co kilka lat policja odwiedzała te odległe strony i nakładała ryczałty za wszystkie nagromadzone przez ten okres przewinienia. Nie opłacało się wlec kogoś przez dżunglę za kradzież czy bójkę. Kary te były natury psychologicznej i pożytecznej, biorąc pod uwagę lenistwo kaboklów i wyrąb przestrzeni. Skuteczność tej metody widziałem przez drzwi w postaci pniów ściętych drzew. Dwóch morderców policja zabrała do więzienia w Prudentopolis. Dziwność rozmowy, której się przysłuchiwałem, polegała na tem, że wendziarz nie odrobił swego wyroku i tłumaczył się tem, że jest chory na serce, a kaboklo, któremu zapłacił za ścięcie sześciu piniorów, nie wywiązał się jeszcze ze swego zobowiązania. Wendziarz postawił koło wykonawcy butelkę piwa, i opędzając się przed pijanym kaboklem, delikatnie przekomarzał się z egzekutorem. Rozmowa prowadzona była w ten mniej więcej sposób:
— Ej, zrób ty swoje, bo ja nie mogę dłużej czekać.
— Kiedy mnie też oszukano... gruby jestem.
— Ja cię proszę, weź piłę, weź siekierę i wykonaj!
— Pinior może poczekać, przyjdzie na niego czas!
— Wykonaj karę, a będziemy w zgodzie!
— Kiedy mówię ci, poczekaj... cierpliwości!
— O, cierpliwości!
Wtem wendziarz wpadł na zręczny pomysł i zaproponował pijanemu kaboklowi, że jeśli podpisze zobowiązanie na ścięcie sześciu piniorów, dostanie dwie butelki kaszasy. Zgodził się skwapliwie, przygotowano umowę, że w przeciągu tygodnia drzewa będą ścięte, kaboklo podpisał, wziął wódkę, wskoczył na konia i odjechał galopem, wydając triumfalne okrzyki.
Odurzony piwem i tą rozmową, zapłaciłem co się należało i poszedłem na podwórko. Koszyk z mojemi wiktuałami stał w stodole. Wszyscy obstąpili rozpalone na podwórzu ognisko; kilku pilnowało kociołków z gotującym się posiłkiem, inni pili szimaron, gawędząc cicho. Zaproponowałem przyrządzenie jajecznicy pod wódkę, ktoś skoczył do wendy po garnek, inny pokrajał słoninę, tak, że po kwadransie było już po obfitej uczcie. Towarzystwo poweselało i zaczęły się żarty, najrozmaitsze wesołe wspomnienia kolonistów. Drzewo w ogniu trzaskało, sypało skrami i łuna odcinała się od ogarniającego świat zmroku. Słońce o tej porze dziwnie zachodziło: wielkie, niby czerwonem winem napełniony pęcherz, słońce tkwiło ostrą plamą na horyzoncie i w promieniu metra koncentrowało dookolnie gęstą czerwień, która ostrem koliskiem wrzynała się w krawędź popielistego stropu. Przez chwilę okolica spłynęła tym popielistym zmierzchem i tylko ten krwisty krąg niezależnie barwił się na niebie. Powiał szybki, nerwowy wiatr, czerwone kolisko opadło nagle w las, wiatr ucichł i mroczna cisza zamazała wszystko co widzialne. Wszystko to odbyło się w przeciągu kilku minut, bez żadnych efektów i przygotowań, bez ponsowych blasków na ziemi i bez normalnego nastroju, jakie towarzyszą zachodom słońca.
Bełcik ciągnął swoją opowieść:
— ...Mówię mu: chłopie oddaj swoje mile na bank, tam ci pokwitują i będziesz miał pewne!... A on nic, tylko zakonnicom to wszystko zawiózł na przechowanie i bez żadnego papirka pozostawił. Ano dobrze. Kiedyś po tem napadło go na rosie dwóch pijanych kabokli, fojsą zadziabali i tyle po nim. Syn jego idzie do zakonnic i powiada: Oddajcie no pieniądze, co je tu ociec złożył, bo już nie żyje a ja spadkobierca. Na to mu przełożona: — Ojciec twój poprawdzie pieniądze pozostawił, ale wyznaczył je na dobroczynne cele i nam prawo rozporządzić niemi pozostawił. Ja byłem jeden świadek, co wiedziałem, że chłopina chce gdzieś swoje grosze upewnić, ale znów wywinęły kota ogonem, że mu się odmieniło i światłość pańska poradziła mu przeznaczyć te pieniądze na dobre cele. Kto to wie, może sobie i te siostry dobrze zużytkowały te sume, ale po prawie, to tak jest, że dziecko zawsze dziedziczy po ojcu czy tam innej rodzinie.
Chłopi zaczęli wywlekać swoje zdania na ten temat, aż przerwał im szwagier Sawczuków:
— Wy polski ludzi są pracowite i głupi czasem tiż... Jedin bylo taka — zebral dziewinć konty i zawióz cicho na jetneko wendziasza i postawił tam bes kwita... Chcze on późni kupić karosę a ten wendziasz mófi ić ti glupi... które piniendze ti chczesz... hahaha! I nieodebrał jech... nie!
Mimo tych faktów, wiedziałem, że w sprawach pieniężnych panuje wśród kolonistów zaufanie, i że często pożyczają sobie pieniądze bez pokwitowań i z dobrym skutkiem. Powoli rozmowa przeszła na plotki bardziej humorystyczne. Starszy Sawczuk, opowiedział, że bogaty wendziarz, Paul, Polak z Marechal Maller, rządzi wśród tamtejszej kolonji polskiej niby jaki dyktator i ogromnie jest surowych obyczajów. Pewnego razu przyszła do wendy żona nauczyciela i kazała sobie pokazać materjały na suknie. Paul wyrzucił na ladę kilka sztuk, ale kobiecie nie podobały się te gatunki, więc zapytała Paula: — „Nie ma pan czegoś lepszego?“ — „Nie, dla pani tylko to!“ — „A pani aptekarzowa kupiła niedawno bardzo ładny materjał“ — „A wie pani ile aptekarz zarabia? No, a ile pani mąż zarabia? Acha... Może pani sobie wybrać tylko z tych!“.
Innym razem zmęczona upałem i drogą kolonistka weszła do wendy i poprosiła subjekta o szklankę wina za dwieście reisów. Subjekt nalał wina, ale podskoczył Paul i krzyknął: „A wody to się nie może napić! Wino jest tylko dla tych co mają na nie, a jej mąż winien mi trzysta milreisów!“ O tym dzielnym Paulu krążyła pogłoska, że w nocy zebrał chłopów i z rewolwerami i oskardami poszli rozbierać kaplicę, a później z tego materjału położyli fundamenty pod kolegjum. Pomyślałem sobie, że przy okazji trzeba będzie odwiedzić tego Paula. Zwolna rozmowy zaczęły się rwać, ktoś wstał, ziewnął, zaraz też wszyscy zaczęli wchodzić do stodoły, porozkładali posłania i legli pokotem. Leżeliśmy w ciszy, tylko Sawczukowie i Bełcik opowiadali zabawne historyjki. Ktoś westchnął i zamruczał żałośnie w ciemności:
— Oj, wszów my tu kurzych i biszów nałapiemy, że później z rok w nafcie przyjdzie się moczyć!
Na to ktoś: — Będzie ich tu, będzie!
Leżałem nawznak, wpatrując się w drżące w szparach między deskami dachu gwiazdy, w jasno-zielony księżyc. Sztuczność tej naturalnej dekoracji była wprost drażniąca. Począłem sobie robić bilans doznań z ostatnich dni. Od chwili wyjazdu z Candido do Abreu wrażliwość moja znacznie otępiała. Pobudzony kilkoma łykami kaszasy umysł, dopiero teraz począł sobie zdawać sprawę, że jednak taka przejażdżka przez dżunglę nie zdarza się często i powinienem był silniej reagować na to co widziałem. Ale musiałem przyznać na swe usprawiedliwienie, że monotonne kołysanie się w siodle od rana do późnego popołudnia w mocno ograniczonym zasięgu wzroku, który w promieniu kilku metrów napotykał ponurą jednostajność dżungli z przedzierającemi się zwierzętami i kiwającemi się plecami towarzyszy, nie dawało znów zbyt bogatego materjału do obserwacji. Kilka mozolnych przepraw w błocie i duszności również podziałało otępiająco. Na postojach czułem się tak zmęczony, że ledwie mogłem ogarnąć znużonym umysłem charakter pejzażu lub zachowanie się moich towarzyszy. Ci zresztą, poza specjalnie przyciągającym moją uwagę Grzeszczeszynem, sympatycznymi i pełnymi energji Sawczukami, oraz ich flegmatycznym szwagrem i lekko podnieconym wódką Bełcikiem, nie byli specjalnie interesujący, raczej szarawi i małomówni, bez cech charakterystycznych, podobni do siebie w zachowaniu i nieciekawi. Nie było wprost okazji do jakiegoś naszkicowania ich psychik. Rano wstawali, pili szimaron naczczo przy ogniu, jedli fiżon z ryżem, popijali kawę, doglądali swych zwierząt, wsiadali i jechali dalej, by znów pogadać o byle czem, zjeść kolację i ułożyć się do snu. Oprócz Sawczuków i ich szwagra, wszyscy przebywali tę drogę po raz pierwszy, jechali w klimacie pewnego ryzyka, na niewiadome, z chęcią zakupienia nowych terenów w nieznanej części kraju, w obawie, że im to się nie uda, ziemia i warunki okażą się nie według ich myśli. Co do mnie odczuwałem pewną przykrość, że jadę właściwie bez konkretnego celu. Literacko ta podróż dawała mojem zdaniem niewiele. Psychologja człowieka rysowała mi się słabo na nieciekawem tle przyrody. Byli tak zaabsorbowani podróżą, że nie odsłaniali się specjalnie. Zapewne ze względu na porę roku, (wrzesień, a więc ledwie wiosna, która właściwie mało się różniła od innych okresów), dżungla nie przedstawiała się zbyt powabnie. Przedewszystkiem żywotność minimalna. Widziałem zaledwie kilka ptaków, trochę motyli i mnóstwo dokuczliwych owadów. Zwierzęta uciekały przed człowiekiem, kryły się gdzieś w niedostępnych głębinach lasów. To prawda, że ze szczytów drzew (też prawie zawsze były one przesłonięte bujnemi splotami pnączów) zwisały kwietne ogrody, mieniły się wspaniałemi barwami pasożytnicze storczyki, a zielone wiszary łączyły drzewa fantastyczną siatką. Ale i to wkońcu poczęło nużyć wzrok. Legendarna groza brazylijskich żmij i wężów ukrywała się przed moim wzrokiem, lub też pogrążona jeszcze była w śnie zimowym. W to mi się nie chce wnikać, fakt, że gadów nie widzę. Przykro jest siedzieć na kilku seansach nawet najbardziej ciekawego filmu, a mój film był w dodatku nużąco jednakowy. Ten Grzeszczeszyn też się jakoś zamazał psychicznie. Dawniej był wydajniejszy. Mimo to jednak często i wbrew woli, szukam wzrokiem tej niepospolitej postaci. Przecież symbolizował typ społecznika pośród wychodźtwa polskiego w Brazylji. Znałem kilku przedtem: „radykali“, „emigranci polityczni“, nie uznający systemu, niewyżyci, powydalani z pułków byli wojskowi, klerykali, wszystko to wyrzucone przez ocean na brazylijski brzeg tałałajstwo, zmuszone stworzyć w swem nadgniłem sumieniu jakąś mętną idejkę, aby ukryć swe żałosne wykolejenie, aby tylko żerować na pracowitem mrowisku chłopskiej emigracji.
Zresztą Grzeszczeszyna w tej chwili w szopie niema. Widzę go siedzącego przy ognisku i zaczytanego. Co czyta? Bóg raczy wiedzieć! Kilkakrotnie widziałem jakąś zzieleniałą od starości książkę w jego rękach. Coraz bardziej mi się zacierał, aż wkońcu przymknąłem oczy. Obudziłem się około szóstej rano, raczej zmęczony niewygodnym noclegiem w ubraniu. Wszyscy byli już na podwórzu, stodoła tchnęła brudem i smutkiem, ogarnęło mnie zniechęcenie i gwałtowna tęsknota za cywilizacją. Na zwiniętem w kłębek posłaniu Grzeszczeszyna leżała brudna książka. To mnie nieco zaciekawiło; podszedłem i wziąłem ją do ręki, przeglądając kartki. Był to romans polskiego autora, Pawła Staśki. Zainteresowały mnie podkreślenia na wielu stronicach. Naprzykład zdanie: „Cóż to jest miłość!? — Miłość to żądza, to zlepek ciał... mamidło szalone...!“ To zdanie było dwukrotnie podkreślone. Odrzuciłem książkę i wyszedłem na podwórko. Szykowano się do odjazdu. Szybko wypiłem resztki zimnej kawy, zakrzątnąłem się koło konia, bur jakiś wierzgnął, musnął mnie lekko po pośladku, nieopanowanie odkopnąłem mu, ale nie trafiłem, zaraz wskoczyłem w siodło i znieruchomiałem w apatji. Ale ocknąłem się wkrótce, ponieważ prawa moja noga nie znajdowała oparcia. Spojrzałem w dół: brakowało strzemienia. Głośno powiadomiłem wszystkich o tym braku, niektórzy zaczęli szukać, sam zlazłem i począłem zaglądać we wszystkie możliwe dziury. To zagubione strzemię wkońcu zaczęło opóźniać wyjazd, wszyscy czekali aż się znajdzie. W stodole nie było takiego miejsca, któregobym nie przetrząsnął i kiedy zniechęcony podszedłem do konia, strzemię leżało obok, na ziemi. Wiedziałem napewno, że przedtem go tam nie było. Umocowałem je, wsiadłem i pojechaliśmy. W drodze zacząłem głośno monologować na temat pewnych durniów, którzy robią idjotyczne kawały podczas podróży, i że z tych kawałów nikt niema ochoty się śmiać. Musiał to uczynić ktoś bardzo głupi i podły. A przytem także tchórzliwy. Ten ktoś dał przykład, że obok rzekomo poważnych myśli o uszczęśliwieniu ludzkości poprzez religijną propagandę, może istnieć nikczemna i złośliwa ochota szkodzenia komuś za pomocą podobnie parszywych dowcipów, opóźniających wyjazd całej wyprawy.
— Moi panowie! — zakończyłem. — Oto na co się naraża taki kretyn! Musi bez słowa wysłuchać wszystkich obelg, jakie tu w jego kierunku wygłaszam i nie ma odwagi przyznać się do swego postępku. Jest to taki a taki, jego matka taka a taka! I oto słucha i nic poradzić nie może!
Wszyscy ryczeli ze śmiechu, tylko jeden milczał. Siedział półdupkiem na siodle i pochylony nad końskim karkiem, starał się wysunąć na czoło tropy. Wkońcu uważałem za stosowne przerwać ten wykład, bo gęste obłoki kurzu ogarnęły nas czerwonym płomieniem. Po pewnym czasie spostrzegłem, że pejzaż uległ zasadniczej zmianie. Po obu stronach czerwonej drogi ciągnęły się obszary porosłe tak zwanym faxinalem, czyli karłowatemi drzewkami i gęstemi krzakami. Gdzieniegdzie wystrzelały obdarte piniory. Było to wprawdzie przyjemniejsze niż koszmarne przedzieranie się puszczą, ale zato zdrowo przypiekało słońce i kurz dawał się we znaki. Postanowiłem pognać konia naprzód i pozostawić kurz wtyle. Tak też uczyniłem. Zwolna faxinal przeszedł w gęstą paproć wysokości człowieka, która urozmaicała nieco jazdę pierwszem mojem zetknięciem się z bujnością rośliny, którą dotychczas widziałem w minimalnych ilościach.
Więc teraz oko miało do czynienia z samą tylko paprocią, pośród której wiła się czerwona struga drogi. Starałem się ciągle trzymać na przedzie i po pewnym czasie pogrążyłem się w fantastycznych rozmyślaniach. Przyszło mi do głowy, że oto jadę tak, nie oglądając się, a kiedy wreszcie przyjdzie mi ochota obejrzeć się, to ujrzę za sobą zupełnie obce twarze. Albo naprzykład oddział samych Grzeszczeszynów. Aż mnie lęk ogarnął i zaraz obejrzałem się. Jechali swoi, dziękować Bogu! Stworzeń żadnych nie było, tylko gdzieś w pobliżu rozległ się poufały i bezczelny gwizd ptaka. Naigrawający się prawdopodobnie, że muszę oto jechać pośród samej paproci. Niebo ziało obojętną spieką. W paprociach coś zatrzeszczało, ale okazało się znajomym mi burem. Otaczała nas cisza i cały kraj wylegiwał się w słońcu. Skracałem sobie czas obserwacją drogi, bo a nuż coś się na niej ukaże. Żeby los był łaskaw i pozwolił chociaż maleńką, najmniejszą żmijkę. Przecież tyle ich tu jest. Ciągle ktoś umiera od ukąszenia. Ale nic: paproć i rozpalony do białości strop niebieski nad głowami. Aż nagle pokazały się ptaki, tak zwane Alma de Gato, jak mnie ktoś kiedyś objaśnił. Siadały na paprociach, kołysały się, ulatywały przed nami, znów siadały. I tak ciągle. Prawdopodobnie przedtem przejeżdżaliśmy teren zabroniony dla tych ptaków. Nie chce mi się nawet ich opisywać. Ptaki i koniec. Dobrze, że się chociaż wkońcu pokazały. Tuż obok mnie jechał Bełcik, który zagaił rozmowę pytaniem, czy mi się tu podoba? Odpowiedziałem, że mi się bardzo podoba. Zaczem pogrążyliśmy się w rozmowach o porach roku w Brazylji, o nazwach drzew, kiedy się sieje i kiedy się zbiera. Dowiedziałem się, że teraz właśnie, we wrześniu, ryby umykają wgórę do małych rzek, a w marcu, na zimę wracają do wielkich rzek. Że owoce piniora trwają od maja do lipca i jest to ważne, ze względu na pożywienie dla zwierząt, a zwłaszcza świń. Nabrałem nieco przekonania do piniora. Dalej Bełcik informował mnie, że wiosna trwa od 22 września a lato zaczyna się 22 grudnia, i tak dalej co kwartał aż do nowej wiosny. W zimie, w połowie sierpnia sieje się kukurydzę aż do połowy grudnia, i to jest najlepsza pora do siania wszystkiego, oprócz zbóż, jarzyn i kartofli. Siew żyta i pszenicy trwa od maja do lipca, kartofli tylko w sierpniu i w lutym, jarzyny zaś o każdej prawie porze roku. Ryż sadzi się od połowy września do końca października. Wogóle żniwa przypadają na listopad, a kukurydzę zbiera się od maja. Dalej mówił mi nazwy drzew: curtiça, pinhor, imbuia, credo, canella, guaviroba i tak dalej. Ograniczoność krajobrazu sprawiała, że informacje te żywo mnie interesowały. Bełcik mówił o tem jakoś smacznie, po chłopsku. To była jego dziedzina i znawstwo. Dorzucił także bardzo słuszną uwagę, że jadąc naprzykład koleją w Polsce, widzi się przeważnie same uprawne ziemie, łany zbóż, natomiast budynki rzadko. Inaczej jest w Brazylji: przez okna wagonu migają co i raz jakieś samotne domostwa, natomiast widomego znaku, z czego zamieszkujący je ludzie żyją — nie widać. Sama kapuejra, lasy albo ugór. Rzadko ukaże się gdzieś w lasach pogorzelisko rosy, lub zielony placek zboża. W głosie Bełcika brzmiała szanowna powaga, kiedy mówił o tych sprawach. W siodle trzymał się prosto, nogi zwisały mu swobodnie, bez strzemion. Starzec ten wyglądał jakoś tak praktycznie i twardo, a w słowach jego wyczuwało się prostą mądrość człowieka ziemi. O Brazylji wyrażał się z żartobliwym sentymentem. Przytoczył mi dwa przysłowia, które według niego charakteryzowały ten kraj.
Kabokle mówi: „Nao sei, nao quero sàber e tenho raiva quem sabe!“ (Nie wiem, nie chcę wiedzieć i gardzę tym, który wie!). Lub też: „Todos no Bràsil mandam, ninguem abedece e tudo vae bem!“ (Wszyscy w Brazylji rozkazują, nikt nie słucha i wszystko idzie dobrze!).
Zgodziłem się z opinją Bełcika i dodałem od siebie, że według mnie, człowieka świeżo przyjezdnego z Europy, Brazylja dziwnie jakoś ogłupia i sam choćby język ma w sobie jakiś bakcyl otumaniający. Nie wiem, czy mnie Bełcik dobrze zrozumiał, ale dodał, że ci wszyscy koloniści, którzy chętniej używają języka portugalskiego niźli polskiego, to przeważnie djabła warte typy. Pogrążony w tych rozstrząsaniach, zauważyłem nagle, że paproć się skończyła i bujne krzewy znów biegły wzdłuż drogi. Także słońce pożegnalnie zarysowało się na niebie i zawisło niedaleko zamglonego pasma lasów. Mimo późnego popołudnia, nie czułem zbyt wielkiego zmęczenia. Widać już się przyzwyczaiłem do trzymania się przez cały dzień dzielnie na koniu. Znów wyłoniły się jakieś paskudne budyneczki, które minęliśmy obojętnie, tak, że pomyślałem z przykrością, jaka też przestrzeń dzieli nas od noclegu. Ale Sawczukowie mieli swoje znane z dawnych wypraw postoje. Parę kilometrów od Santa Cruz (tak się nazywała ta obskurna dziura) zjechaliśmy po nagim, gliniastym gruncie do małej kotlinki, gdzie mieściła się prymitywna fabryka pingi i cukru z kany[35]. W powietrzu unosiły się mdłe wonie, a cała ta instytucja zdawała się być ściśle spojona pokładami brudu, dzięki czemu nie zawaliła się jeszcze zmurszała chata, stodoła oraz kilka marnych klitek, pośrodku których mieścił się drewniany kierat obracany czterema parami wołów w jarzmie. Jeden z właścicieli wtykał pęki trzciny cukrowej między dwa walce, z których ściekał gęsty, brunatny płyn. Drugi poganiał woły, których ilość i powolna, ale skoncentrowana energja wydawała się niewspółmierna do skutku w postaci sznureczka cieczy. Obaj kabokle wyglądali jak przebrani w obszarpane portki, brudne koszule i słomiane kapelusze — chuderlawi Żydzi. I całe domostwo nosiło charakter jakiejś śmierdzącej olejarni gdzieś spod Lubomli. Wszystko to przedstawiało się jakoś lepko i syropowato, widok był tropikalny i jakby wysmażony w tym rowie. Kilka półnagich bachorów przewalało się na kupie wytłoczyn, które gniły i cuchnęły. Kabokle powitali nas nie odrywając się od kieratu, jeden wskazał Sawczukom stodołę i miejsce, gdzie będzie można rozpalić ogień, poczem melancholijnie pogrążył się w swej czynności. Spowodu ciasnoty kilku chłopów wypędziło zwierzęta poza ogrodzenie, w rzadki las nieopodal. Turystycznie nastrojony Grzeszczeszyn począł zaraz fotografować ze wszystkich stron fabryczkę, przyczem podszedł do kabokli aby ich upozować, pozostawiając aparat na ziemi. Kiedy wrócił, ujrzał aparat obstąpiony bachorami, a kiedy je rozpędził, aparat ukazał się w formie strzępów i bebechów. Gestem rezygnacji dał znak kaboklom aby rozluźnili swe usztywnione członki, na co obaj powrócili do swych czynności, wybuchając niefrasobliwym i beztroskim huraganem śmiechu. Tu się czuło Brazylję! Niechby gdzieś w Europie dzieci rozszarpały aparat fotograficzny. Awantura, odszkodowanie! Tutaj! Wszystko się odbyło na wesoło. Dzieci, to świętość. Grzeszczeszyn w milczeniu przysiadł pod parkanem, w zdeterminowaniu skrobiąc się w łepetynę. Prawdopodobnie aby mu złagodzić ból, jeden z kabokli postawił przed nim wiaderko z produktem własnej fabrykacji, mianowicie z owym płynem z kany, tak zwaną guarapą. Grzeszczeszyn przyniósł sobie garnuszek i w posępnej zadumie czerpał z wiaderka i pił. Chłopi także przynieśli naczynia i popijali. Spróbowałem i ja. Było to mdłe, ciepłe i słodkawe paskudztwo. Poplułem trochę i poszedłem wgórę, wzdłuż równiutko wykopanego rowu z wodą. W pewnem miejscu przysiadłem, zdjąłem buty i zanurzyłem nogi w chłodnej wodzie. Zapaliłem sobie i rozglądałem się wokół. Na świecie zapanowała tak zwana odwieczerz, słońce już kierowało się do zejścia z widnokręgu i kojącą ciszę przerywało wstrętne skrzypienie kieratu. Jaka ona tam jest, ale wszędzie widziało się czystą przyrodę, natomiast ilekroć spojrzałem wdół, na te ociężale poruszające się bydlęta, przejmowało mnie obrzydzenie. Nagle zdrętwiałem i przez głowę przemknęła mi myśl: Oho, jestem gotów! — Obie nogi okręciło coś śliskie i zimne. Och, Boże drogi, Boże! Wciągnąłem je na powierzchnię i nic! Gołe, zwyczajne męskie nogi, białe i niewinne. Przytknąłem nos do samej wody i zapuściłem badawczy wzrok. Nieco czarniawe dno, bez niczego. Podumałem trochę, że pewnie nerwy, że mi się wydawało, i wciągnąłem buty. Niechętnie zeszedłem nadół, ktoś mi wetknął w rękę kuję z szimaronem, wypiłem, zjadłem trochę wiadomej strawy, poczem wlazłem do stodoły, okręciłem się kapą i ległem na kupie kukurydzy. Patrzyłem na ludzi przy ognisku, omawiali swe plany co do Londriny; wół przeraźliwie zaryczał, — przejmująco, przeciągle i tęsknie, jakby skarżąc się na swe bezpłciowe życie. Było już ciemno i zwierzęta powinny być zwolnione z jarzma; ta pracowitość obu kabokli niepokoiła swą niezwykłością w tym kraju. Przysłuchując się tym wieczornym odgłosom, rozmyślałem sobie, jak to w tej nieznanej Londrinie odbiję sobie z nadwyżką wszystkie niewygody tej podróży. Posunąłem się jeszcze dalej. Jak się zachowam po powrocie do kraju? Obojętnie usiądę w kawiarni między kolegami i na pytania w rodzaju: „Jak tam było?“ — odpowiem obojętnie: — „Świetnie czyszczą buty, w miastach... siadasz na wysokim fotelu, mały murzynek klęka ci u nóg i...“ Tyle tylko! Żadnych wynurzeń. Podobnie rozmyślając, pełen obrzydzenia do otaczającej mnie rzeczywistości, zasypiałem na kupie kukurydzy. Ranek podźwignął się ze sztuczną energją, poto aby znów rozmazać się w skwarnej jednostajności dnia. Rozpoczęło się żmudne poszukiwanie złośliwie przyczajonych gdzieś w zaroślach burów. Nie chciało mi się brać w tem udziału, więc chcąc sobie skrócić czas do wyjazdu, wałęsałem się wpobliżu miejsca postoju. Zdołu dobiegał mnie skrzyp kieratu, zdaleka pohukiwania i okrzyki chłopów. W nieprzyjemnej żółtości już dopiekającego słońca, między wysuszonem zielskiem, powłóczyło się leniwie kilka brunatnych świń, a dwa wynędzniałe psy z obojętną rezerwą, nie odstępowały mnie na chwilę. Otoczenie to skłoniło mnie do pewnych obserwacyj. Psy były wychudłe, z wyblakłemi oczami i zdawały się chwiać na długich, cienkich nogach. Grzbiety ich pokrywały małe wypukłości z ropiejącemi otworami, przez które przeświecało różowe mięso. Akurat przechodził obok mnie Bełcik z uzdą w ręku, więc zapytałem go, na co te psy cierpią. Nie odpowiedział mi, tylko podszedł do psa, wprawnie nacisnął dwoma palcami guz i z ropiejącej dziury wystrzelił calowy, tłusty i biały robak z czarnemi oczkami. Pies cieniutko zaskuczał i odbiegł.
— To jest plaga zwierząt w Brazylji, nazywają się berny — wytłumaczył mi Bełcik i znikł w krzakach.
Niejednokrotnie już zdarzyło mi się widzieć krowy pokryte całemi kolonjami tego paskudztwa. W Brazylji istnieją specjalni zamawiacze, którzy podobno odczyniają na odległość pokryte pasożytami zwierzęta, i zaklinano mi się, że o pewnej porze dnia jak na komendę, wszystkie berny wypadają spod skóry. Te psy nasunęły mi porównanie, że właściwie cała ta Brazylja jest jakaś zaropiała i naszpikowana wszelkiem podskórnem i zewnętrznem świństwem. Nędza i brud w słońcu sprawia szczególnie ohydne wrażenie. Asenizacja tego kraju odbywa się naturalnie. Corvy oczyszczają ziemię z padliny, a świnie z kału i śmiecia, świnie są tak wścibskie i bezczelne, że skoro załatwiający się człowiek powstanie z kucek, śladu niema z tak zwanego „długu naturalnego“. Opowiedziano mi kiedyś groźne zdarzenie, że jakiś pijany kaboklo zdrzemnął się i opadł we własne łajno, a kiedy się ocknął, cechy jego męskości znajdowały się w żołądku świni. Cały kraj pełen jest jakiegoś wyrafinowanego paskudztwa. Syfilis to wesoła i niewinna dolegliwość. Przez palce u nóg przedostają się jakieś mikroskopijne bakcyle, które wędrują do żołądka i powodują chorobę, zwaną „ankilostoma“. Skutki nie są tak groźne w istocie, ile wyobrażeniowo procesy przyczyn. A należy jeszcze dodać takie upominki, jak kleszcze, „bicho do pe“, wszy kurze, jadowite muszki, moskity, wreszcie korona tych plag: malarja. Trzebaby doprawdy przezwyciężyć ten kraj aby go polubić. Można się spotkać z argumentem, że przecież jednak ludzie tu żyją! Żyją, ale jak? Wyświechtane zdanie, że do wszystkiego można się przyzwyczaić, nie świadczy jeszcze o tem, że nie powinno się unikać przykrości!
Kiedy wróciłem do „obozowiska“, zwierzęta już były w komplecie i wyjazd opóźniała wstrętna kłótnia kabokla, który poza noclegiem i kukurydzą, upominał się o zapłatę za wczorajsze wiadro guarapy. Sawczukowie zdawali się wstydzić wobec mnie tej zachłanności tubylca, wkońcu coś mu tam zapłacili, ale kiedyśmy już mieli wyruszyć, przyszedł mi do głowy perfidny pomysł. Wyjąłem aparat i sfotografowałem fabrykę z wołami, kabokli i wogóle całość. Następnie zapytałem się ile żądają za pozwolenie sfotografowania? Jeden z nich odpowiedział mi tonem hojności, że za to nic. Na to ja:
— A Indjanie brali od nas!
Poruszyli się, jakbym ich oblał wrzątkiem.
— My nie Indjanie, desgrasado estranżeiro! — krzyknął ten od guarapy.
— Niech pan zawsze pamięta! Jeśli tego koń się nażre, to za dwie godziny już po nim!
— Niech pan mi takich rzeczy nie opowiada. Od kilku dni ciągle widzę konie zrywające listki tego krzaka — powiedziałem.
— Ach, to coś innego... przecież różne rośliny są do siebie podobne... A wie pan co konie najbardziej lubią? To liście palmy!
— No tak, ale chyba rzadko je jedzą.
— Ależ panie... ciągle, ciągle!
— Panie, przecież liście palmy rosną na samym czubku drzewa, więc jakże koń tam dostanie!
— A, to im się zrywa... a to im się zrywa, panie drogi... tak!
— No to niech pan zerwie... dam panu po milu za każdy liść, zgoda?
— Proszę pana, ja tak wysoko wleźć nie potrafię, ale są specjaliści...
— Panie, uspokój się pan... znów pana dzisiaj coś napada!
Roześmiał się swym zmiętym uśmiechem i podjechał nudzić Sawczuków. Czasem żal mi było tego chłopca. Jeśli chciał naprzykład oczy rozszerzyć ze zdziwienia, wówczas zezował, bo te jego maleńkie, skisłe oczka nie chciały się rozszerzać. Jeśli chciał się uśmiechnąć, zamiast uśmiechu pojawiał się cierpki grymas. Pragnął być żwawy i rzeźki, a potykał się. Z siodła zwisał, a udawał zucha i dobrego jeźdzca. Był to jegomość bardzo nieudany. Przypuszczam, że naprzykład w Warszawie nadawałby się na sprzedawcę dewocjonaljów w budce przed kościołem. Mógłby także przed główną pocztą sprzedawać jakąś „Sztafetę“.
Nagle świat poszarzał i na wolnej przestrzeni odsłoniło się nagle, niby fata morgana, małe, przycupnięte miasteczko. Był to widok niespodziany i nieco niesamowity. W sennej ciszy południa, odezwał się dzwon kościelny i w tej puszczy, na szarej plamie pustkowia, między tulącemi się chałupkami, wyłonił się wyraźnie niewielki kościołek z wyraźnie migocącemi świecami na ołtarzu, z ludźmi wychodzącymi ze środka i nakładającymi kapelusze na głowy. W kłębach kurzu zbliżaliśmy się coraz bliżej, omijając niebiesko pomalowany kościół. W powietrzu ciągle wibrowały dźwięki dzwonów. Wjechaliśmy między parkany, ulica była pusta, jakieś brudne dziecko z palcem w ustach smutno na nas patrzyło, opierając się na łbie siedzącego psa. Kościół mieliśmy po lewej stronie, tam też było widać niewielką grupę ludzi, którzy zresztą nie zwracali na nas uwagi. Słońce się skryło i zrobiło się jakby kto popiołem sypnął. Nie zdarzyło mi się nigdy odczuć podobnie smutnego nastroju. Atmosfera miasteczka miała w sobie jakieś specjalne piętno wegetacji. Jechaliśmy przez nie bez zatrzymania. Na drzwiach napół przymkniętej wendy zobaczyłem przyklejony papier z napisem: „Dzieciom nie wolno uprawiać żadnych gier ani zabaw“. Dalej, na parkanie widniał inny napis: „Mieszkańcom zabrania się urządzania balów i wyścigów“. Zaintrygowany, podjechałem do starszego Sawczuka i spytałem go, co to wszystko znaczy?
— To miasteczko nazywa się Maryland. Jakiś bogaty Anglik zakupił te wszystkie co pan widzi tereny, na własny koszt pobudował to całe miasteczko i pozwala je zamieszkiwać tylko tym ludziom, którzy będą trzy razy w tygodniu chodzić do kościoła i podporządkują się tym przepisom, co je pan wyczytał. Każdy ma prawo uprawiać trochę wydzielonej mu ziemi, kaszasy ani pingi wogóle nie wyrabiają... i tak sobie żyją, jak bydlęta w niewoli.
Zapuściliśmy się spowrotem w las, minęliśmy kilka spalenisk po rosach, jakieś nagie drzewo zamajaczyło posępnym, wapiennym szkieletem. Droga na krótko zepsuła się, znów otoczyły nas: mrok, gęstwa i parność. Kiedy wynurzyliśmy się z tej łaźni, znów ukazał się tchnący majestatyczną ciszą bór, słońce nieśmiałemi pasmami przenikało poprzez górną gęstwę i kładło się na pnie i pogmatwane zawilce. Odzywały się ptaki, ale jakoś ciszej i rzadziej. Przyglądając się szalonej obfitości i w bolesnych skrętach porastającej podnóża pniów roślinności, jakimś rozczapierzonym korzeniom, napół przełamanym drzewom, przegniłym pniom obrosłym wściekłą bujnością, doświadczałem wrażenia, że znajduję się w jakiejś wielkiej rupieciarni przyrody, że wszystko co martwe i niedoużytku zostało jakąś potężną dłonią zwalone między rozpasaną żywotność i zatrzęsienie łodyg, pnączy, kwiatów i paproci. Na zgniliźnie porastało nowe życie, wszystko zdawało się rozpychać i brutalnie piąć ku górze w milczącym wrzasku i tłoku, porastając poprzez siebie, depcąc słabszych, starając się wyścibić ku słońcu i ku górze choćby jakiś pąk, jedną gałązkę. I wszystko to zdawało się pocić, wydzielało skondensowaną woń przypływającą do nozdrzy w różnych odcieniach, często poprostu w smrodach, zawsze wiercącą, mocną, nigdy łagodną, lecz drażniącą powonienie. Niedobry czar nie męczył, — raczej denerwował i podniecał. Chciało się jakiejś planowości, jakiegoś rozważnego porządku, a nie tej dzikiej pychy i niechlujnego bogactwa. Taką dziedziną wiodła nas bez końca wąska pikada, czasem podniósł się czyjś śpiew i milkł nieudanie, zatrząsł się śmiech, wybuchła rozmowa, zabrzmiał okrzyk, lecz rwało się to wszystko i czas zdawał się wlec nieznośnie w rytmie kroków końskich. W pewnej chwili przedarły się do nas skądś, z głębi lasu, jakieś przytłumione wołania, powoli nabierały siły i wyrazu, aż wkońcu wyraźnie słychać było nieregularne okrzyki:
Ołej... joj! hu! eło! eło!
Na twarzach Sawczuków zauważyłem pewne zakłopotanie, kiedy zatrzymali się i spojrzeli na jadących wtyle. Głosy niewidzialnych ludzi słychać było już w pobliżu, a wraz z nimi dobiegał głuchy, tajemniczy trzask i dudnienie. I wbrew moim oczekiwaniom, głosy te zwolna zdawały się oddalać. Coraz bardziej. Sawczuk zawołał:
— Ej, niech to djabli! Tropa świń idzie przed nami! Wyminąć ich niesposób, a piorun wie, gdzie się jakie wolne przejście nadarzy. Późnośmy wyjechali, a teraz znów świnie nas zatrzymają i chyba po nocy zajedziemy na nocleg! Jedźmy naprzód, może się da co zrobić!
Ruszyliśmy i po kilkunastu minutach na wąskim pasie pikady ujrzeliśmy posuwające się powoli aż do mdłości, stłoczone i zalewające pole widzenia, tłuste, brunatne świnie. Pośród nich wlókł się obszarpany murzyn, gardłowo co chwila wykrzykiwał, na co odpowiadał mu zdaleka ktoś niewidzialny. Już sam widok tej wstrętnej opieszałości przejmował potwornem zmęczeniem i nudą. Murzyn jadł jakieś bronzowe świństwo; apatycznie oglądał się na nas co pewien czas, wypędzał świnie z zarośli i zdawał się być rad naszemu położeniu. Coprawda Sawczuk coś tam wyklinał i groził, że mu całą tropę roztratuje i porozpędza, na co znów cuchnąca figura odpowiedziała, że będziemy musieli zapłacić odszkodowanie za pokaleczone bydlęta. Zaczął się koszmar powolnego wleczenia, niby za jakimś pogrzebem. Konie poczęły się denerwować, dreptały w miejscu, rzucały się wbok. Brak tylko było marsza żałobnego, byłoby rytmicznie. W nozdrza wwiercał się ciepły zaduch trzody, i potraktowałem to jako kar za wyżej wymienione wyrzekania na naturalne zapachy puszczy. Jakby dla pogrążenia mnie w abnegacji jeszcze bardziej, Bełcik poinformował mnie, że taka świńska tropa robi nie więcej niż czternaście kilometrów. Robiliśmy mniejwięcej pięćdziesiąt kilometrów dziennie wlokąc się na koniach i teraz wydała mi się nasza jazda rekordową wobec tego nieszczęścia, któreśmy napotkali. Grzeszczeszyn szedł obok konia, co chwila klepał po tłustym zadzie którąś ze świń, jedna nawet mu się położyła u nóg jakby w oczekiwaniu bardziej wyrafinowanych pieszczot. Jest to fakt znamienny dla naszego powolnego posuwania się, skoro nasz wielbiciel nierogacizny mógł się spokojnie wyczulić ze swą przygodną sympatją. Zresztą murzyn opieszałem uderzeniem bata spędził mu ją spod palców. Żałosne i upakarzające było to nasze posuwanie się naprzód. Wkońcu bury poczęły się ostro niepokoić, kilka z nich wlazło między świnie, rozpoczęły się wierzgania i kwiki. Sprzodu wyłonił się między brunatnemi cielskami drugi poganiacz, kaboklo, i zakomunikował nam, że niedaleko płynie rzeczka, i tam będziemy mogli ich wyminąć. Z godzinę jeszcze posuwaliśmy się w mroku i smrodzie, wkońcu pikada poszerzyła się znacznie przy niewielkiej rzeczce, więc popędziliśmy szybko konie, starając się nadrobić stracony czas. Tymczasem ściemniło się zupełnie, tak, że już nie można było odróżnić drzew i jechaliśmy tak, jak nas prowadziły konie. Głodne i zmęczone zwierzęta gryzły się, przystawały co chwila, zbaczały powodując zamieszanie. Snuła się między nami atmosfera złości, co chwila ktoś klął, zawadzał głową o gałąź, bił konia batem i nie widząc się wzajemnie, ludzie wiercili się na koniach w bezsilnej wściekłości. Jakby dla spotęgowania tej udręki, zaczął padać deszcz i teraz nadobre wszystkich ogarnęło coś w rodzaju szału. Chłopi byli zaniepokojeni możliwością zaginięcia burów z kalgierami, których w ciemności nie można było się doliczyć. Deszcz zamiast uśmierzyć rozgorączkowanie tropy, podsycał jeszcze zamęt. Ta jazda poomacku była wprost ohydna. Tak się jakoś zdarzyło, że jechałem — sądząc po okrzykach wtyle — na przedzie tropy. Tuż za plecami słyszałem człapania, szmery i oddechy tłoczącego się stada. I oto nagle twarz moja zetknęła się z czemś szorstkiem i twardem, zaraz potem uczułem gwałtowny ucisk do tyłu i w tej chwili spadłem z konia. Jednocześnie w kilku miejscach ciała poczułem bolesne uderzenia kopyt, próbowałem wstać, ale głową uderzałem o ciepłe i wilgotne brzuchy zwierząt, więc tylko zakryłem twarz rękami i począłem krzyczeć. Gdzieś zgóry usłyszałem czyjś okrzyk:
— Stać! Zatrzymajcie się, ktoś zawadził głową o pień i leży na ziemi... zdepczą go bury!... Zaświećcie zapałkę!
Zrobiło się cicho, wylęknione zwierzęta stąpały w miejscu, ciągle dostawałem uderzenia kopyt, udało mi się usiąść, posłyszałem trzask zapałki, w nikłem świetle ktoś się nade mną pochylił, w tej chwili wstałem i jednocześnie w szmerze padającego deszczu posłyszałem obłąkańczy chichot i potem okrzyk Grzeszczeszyna:
— Toć to pan Łóniłowski leży pod burami! Hehehe! A to mu się dostało... hahahe, bo skonam ze śmiechu... Żyje, żyje! O, jak Boga kocham... a to dopiero opera!
Obok stał Bełcik i trzymał mnie pod ramię. Gwałtownie wyciągnąłem rewolwer z pochwy i czekałem aż przy następnej zapałce mignie mi twarz Grzeszczeszyna. W tej chwili posłyszałem nad uchem chrapliwy głos Bełcika:
— Dajże pan spokój temu idjocie... przecież to warjat, cholera... Lepiej mu pan później nakładziesz po pysku... co pan będzie krew przelewał... przecież to nienormalne bydle...
W tej chwili ktoś zapalił zapałkę i zamajaczyła mi rozbawiona gęba Grzeszczeszyna. Trzęsącą się ręką wycelowałem w tę twarz, ale Bełcik gwałtownie nacisnął mi rękę z bronią do ziemi i jednocześnie zgasła zapałka. Posłyszałem dwa głosy: — „Panie, panie, bo pan zgnijesz w więzieniu... com panu zawinił...“ — I zaraz drugi głos Bełcika: — „Właź pan na konia i schowaj pan szmita... Weź się pan w kupę... Bardzo pana pocharatało?“
Ledwie usadowiłem się w siodle, kiedy raptem natarł na mnie koniem Sawczuk i zadyszanym głosem począł mówić:
— Niech pan mi zaraz odda szmita... Co pan chce zrobić?... Uspokoi się pan, to później go panu oddam i pogadamy...
— Nie dostanie pan rewolweru... niech pan będzie spokojny... już nic temu łajdakowi nie zrobię, jedźmy dalej!
— Niechże pan na rany Boskie, nie robi żadnej hecy... daj pan słowo!
— Daję panu słowo, że nie będę do niego strzelał, już mi przeszło... jedźmy!
Zaczęliśmy brnąć dalej. Wtyle panowała wyczekująca cisza. Po lewej stronie, obok mnie jechał Sawczuk, a po prawej Bełcik. Obaj starali się mnie uspokoić. Czułem się zresztą doskonale spokojny i jakiś przepalony wewnętrznie. Całe ciało miałem obolałe. Rozmyślałem sobie, że oto o krok byłem od zabójstwa i chociaż nie uczyniłem tego, to jednak wewnętrznie zamiar ten był ustalony. Na skutek wstrętnych okoliczności i zdenerwowania, byłbym tego głupca ukatrupił. Bo przecież tylko głupota była całą jego winą. Zamiast przyjść mi z pomocą w momencie, kiedy lada chwila mogłem dostać śmiertelne kopnięcie, zaczął się śmiać. Zdawałoby się, że to jeszcze nie jest powód do morderstwa, ale gdyby komukolwiek zdarzyło się znaleźć w podobnej sytuacji, impulsywnie uczyniłby to samo. Zresztą w tej chwili, cały ten incydent zdawał mi się być obcy i oddalony, zwłaszcza, że w czerni nocy pojawiły się upiorne mgławice i zza ledwie otartych mdłym seledynem drzew, dały się słyszeć jęki i syki pełne tajemnej grozy. I nagle odsłonił się widok tak niesamowity, że myśl o jego realności i świadomej przyczynie była przykrą. Po zasnutej oparami, czerwonawo oświetlonej przestrzeni, powłóczyły się niekształtne i białawe widma pośród syków i trzasków. Prócz tego przestrzeń upstrzona była czerwonemi rozdarciami i boleśnie powykręcanemi szkieletami opalonych drzew. Wiało od tego drażniącym odorem spalenizny. Drobny deszcz polewał to niewygasłe spalenisko i podnosił fantastyczną grozę strzępiących się pośród syków i napół zwęglonych konturów drzew, — oparów. Przejeżdżaliśmy mimo tego sugestywnego pobojowiska w posępnem milczeniu. Na słabo oświetloną drogę kładły się podłużne cienie zwierząt. Po chwili znów ogarnęły nas ciemności i nastrojowe widowisko pożaru pozostało wtyle. W mój podniecony tym widokiem umysł wdarło się trzeźwe zdanie Sawczuka:
— Deszcz mu w samą porę przygasił rosę, to i zaraz będzie mógł sadzić!
Wkrótce w ciemni zadrgało nikłe światełko i po chwili zatrzymaliśmy się nad jarem z przycupniętą na brzegu chałupą kabokla. Mimo deszczu, który zresztą ledwie popadywał, rozpalono dwa ogniska i przy świetle zapalonych wiechci liczono zwierzęta. Jakimś cudem nie brakowało ani jednego. Kiedy wszyscy skupili się wokół ognisk przy szimaronie, stanąłem w środku i powiedziałem:
— Wszyscy byliście świadkami, co mi się przydarzyło. Każdy z was zrozumie, że zachowanie się pana Grzeszczeszyna było nietyle podłe ile idjotyczne. Trochę mi przeszkodzono, kiedy chciałem strzelić do niego, a także sam nieco się opanowałem. Faktem jest, że chciałem strzelić i mogę o tem powiadomić najbliższy posterunek policji. To już jest załatwione. Ale powiedzcie mi, czy według was, powinienem sprawić lanie tej pokrace, czy też nie? Jakby któryś z was uczynił?
— Kiedy panie, przecież to jest przygłup... Najlepiej go zostawić w spokoju — odezwał się starszy Sawczuk.
— A ja bi go zbił... to męźcizna... to buro — wtrącił szwagier Sawczuków.
W tej chwili zdarzyła się najmniej spodziewana i właściwie przykra scena. Grzeszczeszyn zaczął mówić ze swego miejsca przy ogniu jakimś skamlącym głosem:
— Panie kochany... obaj jesteśmy Polacy na obczyźnie... w takiej pustyni... Daruj mi pan... jam nerwowy, a jeszcze ta droga mnie dobiła... Roześmiałem się, ale wierzaj mi pan, że niezdrowo... Tak śmiesznie tam się pan gramolił... Pan jest dobry chłop...... ja pana lubię i szanuję, a że czasem w drodze... jak tak się ciągle jest ze sobą... Przecież ja wiem, że nie strzeliłby pan do mnie... Napij się pan szimaronu... niedaleko już Londrina... Zapomnijmy o tem!
Właściwie tem odezwaniem całą sprawę wyczerpał. Mimowoli przysiadłem przy najbliższym ogniu i chwyciłem kuję z szimaronem. Nikt się już w tej sprawie nie odezwał, zresztą ludzie byli półprzytomni ze zmęczenia i zaraz po kolacji podnieśli się od ognisk. Wlazłem razem ze wszystkimi do brudnej i pustej szopy, otuliłem się wilgotną kapą i położyłem się w kącie. Usnąłem momentalnie.
Słoneczny ranek sprawił, że całe wczorajsze piekiełko wydało mi się niedobrym snem. Coprawda, podczas siodłania konia (a zauważyłem, że podczas tej czynności myślę intensywnie i realnie) przeszła mi przez głowę przykra świadomość, że to wczorajsze zdarzenie stało się ciemną kartą mojego życia. Ale kiedy sobie uprzytomniłem, że to wszystko działo się w przeciągu kilkunastu sekund i pod wpływem szoku nerwowego, wówczas darowałem sobie połowę winy, a drugą połowę przelałem na Grzeszczeszyna. Zwłaszcza, że surowe życie obozu od samego rana ujęło mnie w swe karby.
W związku z opóźnieniem spodziewaliśmy się przyjazdu Dąbskiego. Interesowało to i mnie także, ponieważ winien mu byłem bura, który szedł sobie zresztą swobodnie w tropie, oraz zapłatę za siodło i być może jeszcze za coś, czego nie pamiętałem. Widocznie ten koń zatrzymał go na dłużej. Osiodłałem konia, napiłem się jeszcze trochę kawy, (śniadanie zjadłem już dawno) i począłem sobie spacerować między zwierzętami, unikając starannie kopnięcia i Grzeszczeszyna. Widać było, że kaboklo, u którego zanocowaliśmy, był zamożny i dość gospodarny, co mi się rzadko zdarzało widzieć. Miał niezłą chałupę, osobną kuchnię, dwie stodoły, wszystko to otoczone solidnym parkanem. Trochę z nami podowcipkował, nie chciał wziąć pieniędzy za kukurydzę i wogóle zachowywał się po pańsku. Bosy, w połatanych portkach i wyszmelcowanej koszuli, drapał się po zmierzwionej łepetynie, pełnej drobnego śmiecia, co mu nie przeszkadzało zachowywać się wobec nas dumnie i z grzeczną rezerwą. Styłu, z portek, sterczał mu wielki jak szabla fakon. Przewracał wielkie, czarne ślepia i z cywilizacyjnego punktu widzenia przedstawiał się — biedactwo — w gruncie rzeczy, fatalnie. Przykro było pomyśleć, że ta barwna, soczysta i słoneczna Brazylja, rodzi tak nieudanych synów. Pożegnał nas szerokim i pańskim gestem prawej dłoni, i pod pachą mignęły czarne kudły z rozdartej koszuli.
Odrazu dało się zauważyć, że od São Sebastião okolica zmieniła swój charakter i po krótkiej nudzie obszaru paproci, puszcza z głuchych i mrocznych ostępów przerodziła się w barwną i egzotyczną dziedzinę. Jechaliśmy szeroką drogą między ścianami lasu, po miękkiej warstwie opadłych, rudych liści, sprawiających wrażenie romantycznej alei w zapuszczonym parku na jesieni. Na drzewach łyskały storczyki i orchidee, nakrapiane, niepokojąco piękne i dziwaczne stwory, drapieżnie przyczajone w cienistych wnękach gałęzi; zdające się drwić z mojego chciwego i zachwyconego, europejskiego spojrzenia. Z gałęzi zwisały całe kwietne ogrody i z fantastyczną beztroską bogactwa i urody, przerzucały się w girlandach z drzewa na drzewo. Ta dzika, barwna i szeroka uroda puszczy ukazała się nagle, jakby pragnąc nagrodzić nam nasze poprzednie, żmudne — niby w jakimś tunelu — przedzierania się. Po tych wszystkich uciążliwościach, poziomych drzewach, wymyślnych pułapkach, cierniach i zaduchu, puszcza zdawała się zrezygnować z obrony i obrazować swoim przepychem słowa w rodzaju: „Skoroś już się tu przedostał braciszku, toś zuch i patrz teraz...“
Resztki mego pozytywizmu co do przyrody brazylijskiej, zaczęły się tu gwałtownie odradzać. Przedewszystkiem umiar, a nic jakieś pyszałkowate i bez gustu popisywanie się bogactwem, niby noworysz pierścieniami na grubych paluchach i złotym łańcuchem na brzuchu. W zatrzęsieniu kwiatów i barw przejawiała się pewna fantazja. Była to bujność uregulowana i nie krzycząca. Brakowało mi tylko węży, małp... słowem tego wszystkiego, co obiecuje fama tego kraju: „Z żywych stworzeń tylko ptaki i owady... proszę szanownego pana... Narazie nie możemy więcej... może później...“
Niełatwo się zachwycam, ale skoro wpadnę w ten stan, to już wyczerpująco. Okno mego pokoju w Rio de Janeiro wychodziło na półdziki ogród i często, rankiem budził mnie najbardziej misterny cud przyrody — koliber. Ten rozterkotany czar, uosobienie najwdzięczniejszej energji, — ilekroć wpadał do mego pokoju i mgiełką koloru skrzył się pod sufitem — zawsze wprowadzał mnie w stan najczystszego zachwytu. Bawił niedługo, — jakby tylko naprowadzić mnie chciał na myśl w rodzaju: „Przecież widzisz mnie... i jakże tu nie wierzyć?“... poczem odlatywał rozedrganą smużką do wirujących nad kwiatami towarzyszy. W tym pokoju wiodłem i przykre i tęskne życie, ale ilekroć zdarzało mi się widzieć kolibry, popadałem na cały dzień w radosny nastrój. Sądzę, że gdyby zamiast Grzeszczeszyna ukazywały się choćby zrzadka kolibry, książka ta byłaby jednym peanem na cześć Brazylji. Widać te kolibry, to miejskie istotki, bo w tej podróży ich nie widziałem. A szkoda. Zamiast posępnych roztrząsań, trwałbym cały dzień na koniu w podziwie i zachwycie. A może teraz nie pora na nie? Nie wiem, nie jestem przyrodnikiem ani ornitologiem. Co mnie obchodzi pora! Ten kraj posiada złośliwy talent koncentrowania rzeczy pięknych w pewnych miejscach kosztem nużącej jednostajności innych terenów. Tak jest z Rio de Janeiro. Książki o Brazylji powiadają o tych skondensowanych urokach, natomiast przemilczają mdły nastrój interioru.
Puszcza, którąśmy teraz przejeżdżali, oprócz szeregu dodatnich cech, ukazała mi parę fragmentów swego plastycznego humoru. W pewnem miejscu napotkałem brodate drzewa. Poprostu z gałęzi zwieszała się sucha zieleń, przyprószona siwizną i w kędziorach majestatycznie opadała ku ziemi. Dalej ukazało się tak upozowane drzewo, że wyglądało niby olbrzym zastygły w figurze mazura. Gdzieindziej dwa drzewa zdawały się chwytać konarami za bary. Nad szczupłą, kokieteryjną palmą, pochylała się gruba gałąź, jakby ją całując i błogosławiąc na podróż. Czasem na drodze sterczała gałąź i zdawała się mówić: „Stój, coś ci powiem!“
Tak więc, jazda stała się niespodzianie przyjemnością. Na skutek zbliżania się do celu podróży, ludzi opanował realny humor, objawiający się w śpiewach i przekomarzaniach. Na zakręcie ujrzeliśmy czystą tablicę z wyraźnym napisem: Fazenda Whitakera. Doskonała, uroczyście ocieniona droga przypominała udrękę przedzierania się przez dżunglę i jednocześnie przejmowała dziwacznym żalem za mozołem i wysiłkiem. Wypominała swą łatwość. Popołudniu ściany puszczy urwały się i wyjechaliśmy na jasno zielony camp porosły trawą i najeżony rdzawemi kopcami mrowisk. Sawczukowie podjechali do białego domku i zapytali stojącego w drzwiach człowieka, czy można będzie (oczywiście za opłatą, bo na terenie Whitakera) przenocować. Po uzyskaniu zgody, rozbiliśmy obóz nad czystą i płytką rzeczką, obok szałasu składającego się z jednej pochyłej ściany splecionej z trzciny i z liści. Górna część tego dachu (i ściany jednocześnie — kłopot z określeniem!) opierała się na dwuch drągach. Siedział tam człowiek gładko ogolony, ale o spuchniętych policzkach i z workami pod wyblakłemi oczami, ubrany nędznie i jakoś stęchle. Jego bronzowa marynarka — typowa marynarka włóczęgi — oraz jasne spodnie, były dokładnie wymięte, jak gdyby długo wyleżały się w jakimś schowku. Byłem pewien, że ten człowiek przebył dłuższy okres w szpitalu lub w więzieniu. Siedział w komtemplacji, z podwiniętemi na krzyż nogami. Obok leżał brudny węzełek i laska z kościaną gałką. Nasze przybycie nie wywarło na nim żadnego wrażenia. Zmienił tylko pozycję, wyciągnął się oparty na łokciu i leniwie począł gryźć źdźbło. Krzątaliśmy się koło zwierząt, rzucając pod jego adresem rozmaite uwagi. Nieopatrznie położyłem siodło w zasięgu pochyłego daszka, na co jegomość chwycił laskę i wyszturgał nią siodło poza granicę szałasu. Zaraz położył się nawznak i począł nucić jakąś monotonną melodję.
Nie mogłem się oprzeć wrażeniu, że jest to ubogi Anglik. Melodja, którą nucił, była specjalnie angielska. Przyczem kwestja z siodłem nie dawała mi spokoju. Tymczasem rozpalono ognisko i umieszczono w niem kociołki. W pewnej chwili spojrzałem na twarz włóczęgi. Dyszał gniewnie i chciwie patrzył na kociołki. Ale skoro zauważył, że go obserwuję, odwrócił się, gwiżdżąc ciągle swą melodję. Mimo sytuacji przychylnej do nawiązywania rozmów, nikt się nie odezwał do niego słowem, a nawet po pewnym czasie przestano się nim zajmować. Wyjąłem z worka ręcznik i mydło, poczem poszedłem wzdłuż rzeki, do miejsca, gdzie przepływała między zaroślami. Rozebrałem się i ległem na wyszlifowanem dnie z kamienia. Ta niewygodna kąpiel na płyciźnie trwała z pół godziny, poczem wymyty i rzeźki, wróciłem do obozu. Włóczęga ciągle nucił pod szałasem. Usiadłem przy ognisku, nałożyłem sobie na talerz fiżonu z ryżem i począłem jeść, nie spuszczając z oka niefrasobliwej postaci pod szałasem. Usiadł i kiedy pochwyciłem jego wzrok, zrobiłem proponujący gest ręką w stronę talerza. Obejrzał się za siebie, jakby szukając kogoś, kogo ten gest dotyczył. Zjedliśmy kolację, poszedłem z Sawczukami i Bełcikiem nad rzekę, aby naciąć gałęzi na szałas. Wróciliśmy i zabraliśmy się do roboty. Zachodzące słońce okryło świat czerwienią i od rzeki powiało chłodem. Człowiek spod szałasu wstał, wyjął z kieszeni zapalniczkę, przeciągnął się i ziewnął, poczem w kilku miejscach podpalił wysuszony dach. Po tym czynie, podciągnął spodnie, podniósł węzełek i laskę i poprostu poszedł sobie drogą wiodącą do lasu. Gwizdał. Dach szałasu strzelił wesołym ogniem ku niebu. Sylwetka włóczęgi majaczyła w groteskowych podskokach na czerwonem tle, poczem rozmazała się na brunatnej ścianie lasu. I przepadł! Złośliwy Chaplin z brazylijskiej puszczy. Milczące zdumienie nasze przerwał okrzyk Grzeszczeszyna:
— A to sukinsyn! Podpalił szałas... ganiać go!
— A to sobie go pan ganiaj! — odpowiedział Bełcik. — Waryjat jakiś, tfu!
Kilku chłopów poczęło deptać gasnące resztki szałasu. Sawczukowie wyciągnęli osmalone drągi i przenieśli na miejsce, gdzie mieliśmy postawić nasz schron. Nikt nie komentował zdarzenia. Kiedy szałas był gotów, porozkładaliśmy kapy wokół ogniska i wsłuchani w nocny bulgot rzeczki, leżąc w rozedrganych poblaskach, w milczeniu piliśmy szimaron.
Jakoś nie zbierało się na żarty. Ludzie rozmyślali o swoich sprawach, a nastrojowy wieczór skłaniał raczej do wspomnień i roztrząsać, co się zresztą przejawiło w tęsknie wymykających się spod nastroszonych wąsów starego Bełcika — słowach.
Wyciągnął się wygodnie i począł mówić:
— Jakie to my, te chłopy polskie na ziemie pazerne. Każden ma swoje niezgorsze gospodarki, każden z nas, co leżymy tutaj, ma byt ustanowiony, osiadłą od lat rodzinę, a jeszcze nas ciągnie coraz dalej, coraz więcej ziemi nakupić i nowej roboty w ręce sobie napędzić. I że to wy, co młodsi... Ale i mnie starego chciwość na ziemię pędzi z wami. A jakem tu przybył, że czterdzieści roków temu będzie, to ino te łapy człowiek miał do roboty i nic więcej. A tak to wtedy było, że gdzie chłop polski przyszedł, tam nie było ani Boga, ani djabła, tylko bór okrutny i chłop polski. I co to potu z człeka się utoczyło a i krwi nierzadko, zanim to sobie jaki taki byt urządził. Usiadłeś pod wieczór przed chałupą i dopiero jak cię nie ułapi tęsknica za swoim narodem, to choć gryź te twarde ziemie, żadnej ulgi ci nie przyniesie. Zasłuchasz się w głuchą puszczę, a tam ci się nie słowik odezwie, tylko gabriwa zapłacze, piosneczki poszuka... I oto los twój, chłopie... zamieniłeś sobie słowika na gabriwe. Dzieciak ci woła kartofla, a ty mu wołasz: „Weź se laranzie[36], kartofli niema“. Wyrośnie ci to dziecko, a inne już jakieś... do obcego języka sposobniejsze... już tom puszczą nasiąkło. Jak się zbierzemy gdzie w kupie, na jakiej szuraskadzie[37], a podpiję sobie, to im wołam: „Ja nie z tych Polaków, co to się na okręcie urodzili... ja w Wiśle kąpany!“ A ci w śmiech! Później jak szkołę postawili, wraca mi dziecko do chałupy i powiada, że mu nauczycielka wyciągnęła wesz z głowy i wsadziła do gęby i czekała aż nie rozgryzie. Tak ci to chłopskie dzieci czystości uczyli! A jak się doczekałeś szkoły polskiej, i gazety w swoim języku i majątku, i poważania, to cię znów gna w te lasy, nowe alkry skupować... takie już masz we krwi umiłowanie do ziemi, żebyś ją przepuszczał przez kiszki, jak głista jaka! A ta jest przyczyna, żeś się najpierw w tej pańszczyźnianej Polsce za gruntem wygłodził, a potem, jakeś już wolny był, to ci wiecznie go było brak, tylkożeś zawsze na cudzym tyrał. I dopiero tutaj odegrywasz się chłopie, i pracowicie żyjesz sobie jak wolny człowiek, a nie jak jakie zwierzę...
— Ano zobaczem jak to tam będzie na tej Londrinie... może jeszcze wrócimy na stare i wy Bełciku, po próżnicy gadacie! — wtrącił któryś z chłopów.
Stary uśmiechnął się drwiąco i chytremi ślepiami zerknął w moją stronę porozumiewawczo. Tak, to prawda, że go tam bardzo nie zrozumieli. Nie podtrzymali tej rozmowy, ziewali, skłonni do milczenia. Nieopodal w krzakach odezwało się nagle wyraźne szczekanie, podniosłem się i odszedłem parę kroków, nasłuchując. Przy ogniu ktoś zakasłał, a Bełcik zawołał:
— Siadajże pan, bo bez te pańskie opuszczone miejsce wiater wpadł i dymem oczy ludziom zasypał... Czego pan tam nasłuchuje?
— Słucham skąd te psy, bo przecież chałupa jest w innej stronie!
— Jakie to tam psy... Żaby se szczekają! Siadajcie — panie — to opowiem, jakie ja miałem z żabami tarapaty.
Zająłem swoje miejsce przy ogniu, a Bełcik zaczął mówić:
— Mnie kaczęta bardzo ginęły. Tom podpatrzył, że je — ścierwie jedne, — żaby za łapki wciągają pod wodę jak pływają. Takem sobie myślał jakby je tu wymarnować. Tylko gdzieś mi się chowały ciągle. Przyszła pora zimowa, a miałem ule z pszczołami. Kiedyś przychodzę koło pasieki, aż tu patrzę zza krzaków, żaba jak kapelusz, wspina się do dziury w ulu, puka łapą, i rozdziawia paszczę, a głupie pszczoły sznureczkiem wpadają jej do gardła. Zarazem do niej przypadł, ale mi wpadła w gęstwę. Dawno już się głowiłem, że mi tak pszczół coraz więcej ubywa. To mnie już rozgniewało. Kiedyś zaglądam do pajora i patrzę... w kącie przycupły dwie żaby. Zbliżać się do tego paskudztwa obrzydliwie, a wielgaśne takie, że i zabijać je nijako. Przyczepiłem wiecheć do długiego patyka, umaczałem go w kreolinie i zdaleka przejechałem żaby po grzbiecie. Po paru dniach dzieci znalazły je martwe, bo im kreolina grzbiety poprzegryzała. Później mi te pszczoły znów Alma de Gato wyjadały. Też juchy mądrale i prześmiszne w sposobach... Przychodzi ta zimowa pora i pszczoły siedzą w ulach, wtedy Alma de Gato dziobie w ul, pszczoły wylatują popatrzeć co to za gość im puka, a wtedy ptak je sobie spokojnie pojada. Tylko że tam, gdzie Alma de Gato się kręci, zawszeć i kot koło takiego ula się kręci... Takie to jest jak zawsze we świecie... jedno drugie zjada...
A już chyba najbardziej okrutne stworzenie, to jest sam człowiek. Kiedyś, było to w niedzielę, wybraliśmy się z synem do puszczy popolować trochę. Aż tu nad głowami naszemi jak się nie podniesie wrzask... I zadzieramy łby do góry, a tam małpy po lijanach uciekają przed nami, aż się liście tylko sypią... Mój syn przykłada strzelbę do ramienia i celuje w jedną małpę, co najniżej siedziała z małą małpką uwieszoną u szyi. Widzi stara małpa, że już nie zdąży uciec, to bierze małe w łapy, wyciąga przed siebie i łepkiem kręci, i pokazuje na to małe i prosi, jak człowieczek jaki, żeby jej życie darować. Aż mnie — starego — tak to targnęło za serce, że mówię do syna, aby spuścił strzelbę, a ten w tej chwili wystrzelił i małpa z małem czepiając się gałęzi, upadła nam pod nogi. Tylko temi żałosnemi ślepkami na nas patrzyła i jakby wypominała nam krzywdę. Zdechła zaraz i małe zabraliśmy do chałupy. Była u nas ze trzy lata, aż ją kiedyś dziewucha przycisnęła drzwiami i zdechła... Tak po tem zastrzeleniu starej małpy, przysiągłem sobie nigdy już do małp nie strzelać, bo to tak jest, jakby się do człowieka strzelało...
Mimo, że wydawały mi się te historje trochę nieprawdopodobne, w głosie Bełcika brzmiała nuta prawdy, a zresztą opowiadania te nie były pozbawione swoistego uroku. Zrobiło się już późno, szwagier Sawczuków i jeden z kolonistów zostali przy ogniu, inni ułożyli się rzędem pod szałasem.
Między dźwięcznie rozbrzmiewające poszczekiwania żab, wdarło się przenikliwe dzwonienie cykady, powiew od rzeki niósł te głosy urzekająco i sennie. Jednak leżąc na wznak pod tym pachnącym schnącą zielenią dachem, nie byłem skłonny do marzeń. Raczej zastanawiałem się nad brakiem moskitów w ciągu całej podróży, a zwłaszcza tutaj, w bliskości wody, spodziewałem się ich specjalnie. Niema. Plagi tego kraju omijają mnie wyraźnie. Także słyszałem że w kiszkach mieszkańca lasu czy też podróżnika, roją się najrozmaitsze pasorzyty. Mój żołądek zdawał się przechodzić najświetniejszy okres zdrowia. Zarówno umysł mój jak i organizm reaguje inaczej na Brazylję. Pełen zawodu, zasypiam owiany ciepłym zaduchem ciał moich towarzyszy.
Wczesnym rankiem szybko załatwiliśmy się z objuczeniem burów, osiodłaniem koni i śniadaniem, poczem odrazu wjechaliśmy w okolicę poznaczoną śladami bytowania człowieka. Krótko przejeżdżaliśmy drogą w puszczy, zaraz wyłonił się faxinal i po niedługim czasie miejsce jego zajęły spalone tereny ros między rzadkiemi krzewami. Ziemia była silnie czerwona, dość gęsto spotykało się wątłe palmy. Północ Parany zaznaczyła się odrazu dość osobliwemi z wyglądu, sadzonkami kawy. Te rzadkie dołeczki z wątłą rośliną w środku, nakryte drewienkami na krzyż, wymagały zachodu i pieczołowitości od człowieka. Gdzieniegdzie widać było małe, ale schludne chatki kolonistów japońskich, budowane z gładkich i dość cienkich pni palm, czyli palmitów. Wpływ kultury północy Parany w porównaniu z południem, zaznaczał się przedewszystkiem bogactwem i barwnością tego kraju. Na każdym kroku uwidaczniał się jasny, wesoły egzotyzm. Gładko ubita droga poznaczona była słupkami kilometrowemi, w słonecznej dali widać było brunatne chatki pośród zwęglonych, oddzielonych żywą zielenią — pól. Te czarne i zwęglone, pozornie martwe obszary, zamiast odpychać swym posępnym wyglądem, podkreślały raczej twórczą pracowitość rąk ludzkich, co przesłaniało przykre wrażenie barbarzyńskiej gospodarki.
W pewnem miejscu napotkaliśmy znów pożar krzaków. Żar słońca zlewał się z ogniem ziemi i buchał gorącym wichrem w naszą stronę. Głośne trzaski pękającej w ogniu takuary, wściekle skłębione pośród dymu płomienie, cała ta oszalała zagłada soczystej roślinności, zdawała się rwać w bezsilnej wściekłości, że nie może pójść dalej, że spryt człowieczy umiejscowił ten żywioł w wyznaczonych granicach. Przygotowanie do palenia rosy odbywa się w ten sposób, że w oznaczonym miejscu podcina się fojsą krzaki tuż przy ziemi, poczem przeznaczony do spalenia teren oddziela się od reszty wycięciem określonej granicy z krzaków, tak że ogień niema dalej dostępu.
Przejechaliśmy mimo tego małego piekła i zaraz z rozmaitych refleksyj wyrwała mnie informacja Grzeszczeszyna:
— Panie, mamy do Nova Danzig tylko czternaście kilometrów!
— Nie czternaście, ale trzy! Po czem to pan sobie tak wspaniale obliczył?
— Jakto! przecież słupy wskazują!
— Uspokój się pan! Słupy wskazują odwrotny kierunek do fazendy Whitakera, biegną od Nova Danzig, nie widział pan widocznie tablicy... Dlaczego mi pan ciągle zawraca głowę swojemi mylnemi informacjami!? Trzeba wpierw sprawdzić! Ciągle się pan wykretynia, psiakrew!
— O, proszę pana... proszę pana! Niech pan się tylko nie zapomina. Gdzie pan się właściwie chował?
Na to słuszne pytanie nie zdążyłem mu odpowiedzieć, bo na zakręcie ukazał się ciężarowy samochód i cała tropa rozstrzeliła się w panice po obu stronach drogi. Samochód minął nas ciągnąc za sobą czerwony welon kurzu, i kiedy kurz opadł, zobaczyliśmy w oddali całą naszą tropę pędzącą w popłochu, niby stado dzikich mustangów na stepach prerji. Chłopi pognali w stronę uciekinierów, a ja stałem na drodze, rozmyślając, jakim to instynktem zwierzęta uniknęły kalectwa. Widziałem, że rozbiegły się po obu stronach drogi, w miejscu, gdzie akurat były sadzonki kawowe, wobec czego powinny sobie połamać nogi w dołkach, które były pokryte drewienkami. Ślady kopyt było widać, ale między dołkami. Zostałem na drodze sam na sam z Grzeszczeszynem, który odjechał kilka metrów, zsiadł z konia i usiadł pod palmą. Wyciągnął rewolwer, położył go na kolanach i pytająco patrząc na mnie, znieruchomiał ze skrzyżowanemi rękami.
Droga była zupełnie pusta. Zsiadłem również z konia i właśnie miałem zamiar pójść trochę naprzód, kiedy Grzeszczeszyn zawołał:
— Panie, niech pan się do mnie nie zbliża, bo ja widzę, że pan ma jakieś złe zamiary co do mnie!
Nic nie mówiąc, przeprowadziłem konia obok niego i usiadłem o jakieś kilkanaście metrów od tej zmory. W tej idjotycznej sytuacji przesiedziałem z godzinę. Wreszcie pojawili się chłopi, pędząc tropę i zaraz przyłączyłem się do nich.
Po półgodzinnej jeździe, wjechaliśmy między świeżo pobudowane domki, do schludnej, niemieckiej kolonji Nova Danzig. Tutaj zatrzymaliśmy się przed wendą i kiedy wszedłem do środka i usiadłem przy ladzie, pomyślałem z bezmierną ulgą, że to już jakby właściwie koniec tej groteskowej podróży. Pijąc piwo, patrzyłem na to, co się działo przed wendą. Młody, o pokaźnych kształtach Niemiec w białem ubraniu, w panamie i w sztylpach, przyglądał się ze znawstwem koniom, kręcąc trzcinkę w palcach. Sawczukowie demonstrowali mu konie, jeżdżąc po małym placyku. Po chwili obok Niemca przystanęło jeszcze kilku kupców i rozpoczął się handel, zaglądanie koniom w zęby, jazda na nich. Bury z kalgierami drzemały ze zwieszonemi łbami przy płocie, podkreślając upalny charakter ospałości tego południa. Koło wendy przejechały dwie blondynki na koniach, w angielskich siodłach i w korkowych hełmach, w butach z cholewami i sportowych koszulach z krótkiemi rękawami. Te dwie białe amazonki obudziły niejako moje poczucie przynależności do europejskości i zaraz począłem rozmawiać z czysto ubraną Niemką zza lady. Krótko poinformowała mnie, że stąd do Londriny jest szesnaście kilometrów, i że niedługo powinien jechać w tamtą stronę samochód. Nova Danzig jest młodą kolonją niemiecką, ma zaledwie dwa lata. Z uznaniem pokiwała głową, kiedy jej powiedziałem jaką drogą przyjechałem tutaj. Z pewną satysfakcją przyjąłem, że nie pytała dlaczego nie przyjechałem koleją, tylko tłukłem się przez dżunglę. Zimne piwo w to upalne południe nieco mnie rozmarzyło. A więc wystarczy tylko wsiąść w samochód i za pół godziny będę w Londrinie! Cudne!
Tymczasem Sawczukowie sprzedali kilka koni i razem z Niemcem weszli do wendy i odrazu zaczęły krążyć kolejki z kaszasą. Przepiłem kilka razy, poczem Bełcik zaproponował mi abym pojechał z nim i jeszcze z kilkoma do ich działek, odległych o dwa kilometry. Po kilkunastu minutach byliśmy na miejscu. Okazało się, że na działce Bełcika gospodarowali już dwaj jego synowie, i że stary przyjechał tu, aby dokupić jeszcze więcej ziemi. Prymitywność szałasu, porozwalane garnki i popielisko wskazywały na niełatwe życie młodych ludzi i brak kobiecej ręki. Byli to dwaj ogorzali mężczyźni, wymordowani karczowaniem puszczy, ale weseli. Popiliśmy trochę szimaronu, poczem życząc sobie nawzajem wiele dobrego pożegnałem się z nimi z gorącem poklepaniem po plecach. Jakby na zakończenie, w powrotnej drodze koń mi się spłoszył przed autem i tak gwałtownie poniósł mnie w krzaki, że omal nie spadłem. Z wendy na mój widok wybiegł Grzeszczeszyn i zawołał:
— Rany Boskie, gdzie pan się szwendasz? Przecież auto już czeka! Jejejej!
Osadziłem rozdygotanego konia i w gniewie huknąłem Grzeszczeszynowi, żeby sobie poszedł raz do djabła i nie zawracał mi głowy swojem natręctwem. Po krótkiej sprzeczce, Sawczukowie przyjęli dwadzieścia milreisów tytułem zwrotu kosztów podróży, poczem poleciłem ich opiece konia Dąbskiego i siodło. Napiliśmy się jeszcze piwa, obiecując sobie, że się jeszcze kiedyś spotkamy, poczem rozstaliśmy się wzruszeni, przyjaźnie i serdecznie uścisnąwszy sobie ręce. Wpakowałem worek do chuderlawego Forda, zająłem miejsce i czekałem na Grzeszczeszyna, któremu urwał się pasek od sztylpy i właśnie przy nim coś manipulował.
— Siadaj pan, bo pojadę sam! Sztylpę możesz pan sobie naprawić w czasie jazdy.
Powiedział coś: „A…aaa…racja!“ i usiadł obok. Ruszyliśmy. Wychyliłem się i machałem kapeluszem stojącym przed wendą chłopom. Nawet to rozstanie było mi nieco przykre. Obok mnie siedział człowiek, z którym bardzo pragnąłem się rozstać, a jednak zamiast pożegnać się z nim i odjechać sam, siłą przyzwyczajenia zawołałem go do auta i oto znów byliśmy razem, a nawet bliżej siebie niż zwykle.
Auto szybko jechało po czerwonym pasie bitej drogi, między symetrycznemi rzędami kawowych drzewek. Ten schludny porządek po zatrzęsieniu puszczy sprawiał mi szczere zadowolenie. Po półgodzinnej jeździe wjechaliśmy między gęsto ciągnące się wzdłuż szerokich ulic, drewniane, niemalowane budynki i auto zatrzymało się przed czemś w rodzaju baraku z napisem: „Bar e hotel Tico-tico“. Nie rozglądałem się po Londrinie, tylko szybko poprosiłem tęgiej kobiety o pokój. Poprowadziła mnie ciemnym korytarzykiem, między ścianami z nieheblowanych desek i wskazała mi klitkę o zwisających na pordzewiałych zawiasach drzwiach, pełnych szpar i sęków. Wnętrze komórki w świeżo wybudowanym śpichrzu czy jakimś lamusie. Stało tu wąskie łóżko i kostropaty stolik. Żółtawe ściany pełne były zadzior i zamazanych zastygłą żywicą sęków. Zdjąłem ubranie, włożyłem pyjamę, zabrałem mydło i ręcznik, poczem wyszedłem na korytarzyk, do drugiej takiej komórki z prysznicem. Po kąpieli położyłem się do łóżka i usnąłem z zamiarem obejrzenia Londriny wieczorem.
Obudziły mnie jakieś piski przez ścianę. U mnie było ciemno, ale w sąsiednim pokoju świeciło się światło i przeciekało do mnie przez szpary. Bez trudu odgadłem, że Grzeszczeszyn dobiera się do jakiejś dziewczyny. Po chwili usłyszałem skrzyp drzwi i kobiecy głos: „Niech pan lepiej obudzi kolegę i przyjdźcie razem na kolację!“ Zaraz też usłyszałem pukanie do moich drzwi i głos Grzeszczeszyna:
— Wstajać, zupę dajają!
Ubrałem się i poszedłem do jadalni. Zjedliśmy obaj kolację w niewyraźnym nastroju. Byłem w rozterce, bo nie wiedziałem jak się po tem wszystkiem ustosunkować do tego chłopca o tak niepewnym charakterze. Podczas jedzenia wywnętrzał mi się, że podoba mu się ta apetyczna pokojówka, i że jeśli tej nocy nie odwiedzi go, to nie jest sobą. Dziewczyna właśnie stawiała potrawy na stole i kiedy jej się przyjrzałem, musiałem przyznać, że jest dość ładna i świeża. Nie dziwiłem się Grzeszczeszynowi. Po miesiącu celibatu, temat ten był bardzo na czasie. Narazie zachowywałem się wobec Grzeszczeszyna chłodno i dość grzecznie.
Wychodząc, zatrzymaliśmy się krótko w barze, przy kieliszku whisky. Tęga gospodyni tego lokalu, Niemka, poinformowała mnie uprzejmie, że nie tak dawno bawił w Londrinie książę Walji, który ponad wszystkie przyjęcia z szampanem przekładał wieczory spędzone w jej barze. Dorzuciła mi jeszcze kilka pikantnych historyjek w związku z pobytem popularnego Anglika, poczem pożegnałem się uprzejmie i wyszliśmy przed bar.
Miasteczko żarzyło się mnóstwem odosobnionych świateł i w ciepłej miękkości wieczoru snuły się dźwięki muzyczne z szeroko otwartych o jasnych wnętrzach restauracyj i sklepów z lodami. W smugach świateł majaczyły sylwetki spacerowiczów. Pogoda odpoczynku po pracowitym dniu zdawała się delikatnie unosić nad tem uroczem miasteczkiem. Przed nami widniał rozjaśniony bungalow, niby statek na rzece w pogodną noc. Brzmiało od niego muzyką i wewnątrz krążyły tańczące pary. Na tarasie snuły się sylwetki mężczyzn i kobiet i razem z muzyką dobrą aurą wionął ten dom. Szliśmy powoli po miękkiej, niebrukowanej ulicy. Wszędzie panowała atmosfera młodości tego miasta i charakterystycznego ożywienia świeżo przybyłych ludzi. Zajęliśmy stolik w lodziarni i znad porcji lodów obserwowaliśmy ruch tego lokalu. Wbiegło kilka Japonek w kimonach i z tłumioną pożądliwością poczęły lizać lody w małych rożkach z wafli. Postały chwilkę, jakby dla zachowania pozorów grzeczności, poczem wolno wyszły na ulicę. Wogóle na ulicy widziało się różnorodny tłum, przeważała jednak liczba Japończyków. Po godzinie znów wyszliśmy na ulicę. Ponieważ światło padało tylko z lokali, a więc od dołu — miasteczko było płytko oświetlone i domki majaczyły w łagodnych konturach. Słowa angielskie twardo brzmiały obok łagodnej japońszczyzny, czasem znów zarechotało przykre portugalskie zdanie i dysonansem otarło się o język niemiecki. Urok Londriny począł działać na mnie nieco oszałamiająco, więc odezwałem się do Grzeszczeszyna, że jeżeli ma ochotę gdzieś pójść, to niech się mną nie krępuje, bo ja idę do łóżka.
Rano zjadłem śniadanie sam, Grzeszczeszyna już nie było. Przy bufecie gospodyni wyjaśniła mi, jak się mam dostać do stacji kolejowej, skąd już prosto mógłbym pojechać do Kurytyby. Ze słów jej wynikało, że nie jest to takie proste. Należało jechać naprzemian pociągiem i autobusem. Najbliższy autobus do miejscowości Jatahy odjeżdżał za godzinę. Zapłaciłem za nocleg, zapakowałem rzeczy do worka i wyszedłem na miasto. Urok wczorajszego wieczoru przemienił się w upalną ospałość. Przeważająca część ludności była na plantacjach. Patrząc na auta z tumanami czerwonego pyłu, na rzadkich i opieszale poruszających się przechodniów, odczułem przykrą nudę codzienności. Od strony wielkiego budynku kompanji szedł w moją stronę Grzeszczeszyn i już z oddali począł wołać, że bardzo mnie przeprasza, ale musi zostać, bo zameldował się w kompanji jako wydelegowany z konsulatu polskiego w Kurytybie, i dziś jeszcze ma pojechać autem oglądać tereny.
— Przecież pan wcale nie jest wydelegowany przez konsulat.
— Aj, panie! To co... Muszę przecież obejrzeć te działki... od lat tkwię po uszy w kolonizacji, to mój żywioł!... Ta dziewczyna, — ścierwo! — gdzieś mi wczoraj zwiała... Pożycz mi pan sto milów!
Byłem rad przecież, że zostaje, ale prawem samoudręki chciało mi się, aby jeszcze trochę pojeździł ze mną. Sto milów dałem mu z ochotą... było mi nawet na rękę, że w ten sposób mogę wynagrodzić jego groteskowe przewodnictwo w tej podróży.
— Bądź pan zdrów! Miewaj pan dobre sny, wszystko co było, to nie my!... Wspomnisz pan jeszcze nieraz Grzeszczeszyna i kiedyś jeszcze się pan dowiesz, że obejmował on swoją głową wszystko to, co w tej Brazylji wymaga objęcia. W konsulacie niech się pan upomni o sto milów... może chce pan kwit?.. Zaraz panu w kasie wypłacą. Czołem! Muszę wracać do kompanji, bo tam już dyrektor czeka na mnie z autem!
Pokurczony, drobiąc nóżkami w iks, począł się ode mnie oddalać na znieruchomiałem w słońcu, zmartwiałem w upalnem uścisku, czerwonem tle miasteczka. Odchodził dominujący barwik mego spojrzenia w tej podróży. Ale zawrócił jeszcze koślawym kroczkiem, przyłożył rękę do ust i krzyknął:
— Panie Łóniłowski... A niech pan tam wspomni w jakiej swojej książce o Grzeszczeszynie... Byle chwalebnie!.. byle chwaleb...
∗
∗ ∗ |
Wykupiłem bilet na stacji autobusowej i wcisnąłem się między różnokolorowy i ożywiony tłum pasażerów. Tłusta murzynka obarczyła moje kolana połową ciężaru swojej wielkiej torby. Wóz nerwowo się poderwał i poniósł nas wesołą drogą wdół. Równe szeregi, rosnących obok siebie niezależnie i w oddaleniu, drzewek kawowych umykały po obu stronach drogi nieruchomą siatką zieloności. Autobus zatrzymał się nad brzegiem rzeki, poczekał na prom, wkońcu prom podjechał, przewiózł maszynę z rozgadanemi pasażerami na przeciwległy brzeg, i wóz znów pomknął kawowym lasem. W miasteczku Jatahy siedziałem dwie godziny na stacji kolejowej, na peronie, czekając na pociąg. Jadłem banany, przesiąknięty nudną obcością wszystkiego, co się wokół mnie działo. Opieszałość brazylijskich łazików skłoniła mnie do rozmyślań o wczorajszym wieczorze w Londrinie, która poza urokiem rozwijającego się w szybkiem tempie miasta, zwracała uwagę atmosferą poczynania się czegoś wielkiego, z zastosowaniem energji i pomysłowości europejskiej. Pociąg przywlókł się, zadzwonił jakoś bezsilnie i stanął. Kilka godzin jechałem krajem barwnym, między plantacjami ryżu, bawełny i kawy, z kolorowemi domkami i widoczną zamożnością. Nic ciekawego nie spotkało mnie w tej podróży, na postojach piłem kawę, w czasie jazdy paliłem w błogiej bezmyślności, nierad roztrząsać tego, co było. Na stacji Cambarâ wynająłem prywatny samochód do spółki z wąsatym mulatem. Po godzinie jazdy ukazało się zdaleka białawe, matowo drzemiące miasteczko Jacarézinho. Miało ono w sobie specyficzny charakter tropikalnej senności, ulice były prawie opustoszałe, domy tajemniczo pozamykane, drzemiące za zielonemi wenecjanami. Auto stanęło przed domem z napisem „Hotel Paulista“. Rozczochrany i jakby zdziwiony moim przyjazdem chłopak, wyniósł mój worek do czegoś w rodzaju hallu, poczem powiadomił mnie, że patron zaraz się zjawi. Oparłem się o stół opięty zielonem suknem i wsłuchałem się w stężałą ciszę tego domu. Na progu stanął człowiek z miną, jakby poczynił jakiś doniosły wynalazek. Był tęgi, wysoki i szpakowaty, z rozpiętą kamizelką na jadowicie czerwonej koszuli. Teatralnym gestem dłoni wskazał mi samobójczy pokoik z wąskiem przejściem koło łóżka, poczem oddalił się cichutko, jakby bojąc się kogoś obudzić. Pobiegłem za nim na palcach i zasugerowany jego zachowaniem, spytałem szeptem, kiedy odchodzi pociąg do Kurytyby?
— Prawdopodobnie nigdy, caro amigo... nigdy!
— Dlaczego pan żartuje... przecież pytam wyraźnie... Pociąg... kiedy odjeżdża pociąg?
— Nigdy, a może kiedyś! W całym stanie Saô Paulo jest strajk... W Brazylji dawno już nie było rewolucji... Przyjechał pan ostatnim pociągiem z Jatahy do Cambarâ. Si senhor!
Ociekał lenistwem, ale zdawał się być nieco poruszony na wesoło mojem przerażeniem. Wsadził palce w kieszenie kamizelki, unosił się na palcach i przyglądał mi się z sympatycznie ironiczną miną.
Wytarłem chusteczką spoconą z wrażenia twarz, i jak po wielkim bólu, przeszedłem do pokoju z przyłożoną chusteczką do czoła. Przedewszystkiem położyłem się na łóżku i już wkrótce opanowała mnie całkowita rezygnacja. To nic, że mam przy sobie tylko osiemdziesiąt milów! I to także głupstwo, że miasteczko wydało mi się specjalnie obce. Ha, trudno! Rewolucja, obejmie cały kraj, potrwa z rok. Ożenię się tutaj, zapomnę o Ojczyźnie... Będę Brazylijczykiem. Koniec!
Pod wieczór odezwało się we mnie nieco energji. Należało o wszystko dokładnie rozpytać. W hallu paliła się lampa, z jadalni dochodziły brzęki talerzy, nakrywano do kolacji. Przed hotelem siedziało kilkanaście osób na chodniku, w krzesłach i rozmawiali o strajku. Szybko się zorjentowałem, że byli to przeważnie zatrzymani strajkiem komiwojażerowie. Rozmowa ich była beznadziejna. Nic... będzie coraz gorzej. Począłem dawać znaki ręką stojącemu pośrodku mężczyźnie w rozpiętej kamizelce, ale ten spojrzał na mnie ostro, pogroził... tak, wyraźnie pogroził... palcem, i dalej szybko wykładał swój pogląd na tę sprawę. Przysiadłem cicho na schodku i zapatrzyłem się na placyk, wokół którego, przed domami siedzieli zamyśleni mężczyźni w pyjamach. W mojej gromadce nieco przycichło i wtedy szpakowaty krzyknął do mnie z odległości:
— Słucham cię, cabalerro!
— Czy poczta i telegraf także są objęte strajkiem?
— A jakże... czemużby nie!
— A czy nie dałoby się wynająć jakiegoś prywatnego auta, któreby mnie zawiozło do Kurytyby?
— He... Wszyscy co tu siedzą już przestali o to pytać... A to bogaci ludzie! Lata będą mieszkać u Giuseppe Ferronato... wzbogacą go i pozostaną jego przyjaciółmi do końca dni swoich! Nieprawdaż amigos?
— Ach, senior Ferronato, niech was Bóg zachowa dla nas jak najdłużej w przyjaźni, tylko niechaj wpierw dozwoli nam pozałatwiać nasze interesy — wtrącił ktoś z gości.
Giuseppe Ferronato przestał się widać bawić rozmową, bo nagle spoważniał i wszedł do środka. Poszedłem za nim i gdzieś w kącie wyjaśniłem mu swoją sytuację. Nachylił mi się do ucha i szepnął:
— Odeśle mi pan, co?
— Być może, że mi wystarczy... strajk może się lada dzień skończyć... ale jeśli mi nie wystarczy, to zaraz po przyjeździe do Kurytyby odeślę panu.
— Tak, tak... niech pan odeśle!
Jasne jest, że pojął moją sytuację i nie chciało mu się o tem mówić. Poszedł do jadalni.
Kolacja składała się z wielu dań. Kiedy po zupie, zimnej przekąsce i rybie, Ferronato podszedł do mnie z półmiskiem makaronu, powiedziałem mu, że mam dość. Wtedy wyprostował się, uniósł półmisek dogóry i powiedział do wszystkich:
— Seniores! On ma dość! On nie chce jeść znakomitego makaronu z kuchni Giuseppe Ferronato! Co wy na to powiecie?
Goście przy stolikach zaczęli się śmiać i ktoś się odezwał:
— I ja też nie będę jadł makaronu... drogi Ferronato... za dobrze nas karmicie!
Giuseppe odszedł ode mnie, mrucząc: — Niesłychane, niesłychane!
I tak zaczęły się wlec upalne, pełne przymusowego lenistwa, spania i obżarstwa dni mego pobytu w hotelu Giuseppe Ferronato w Jacarézinho. Po nocach źle sypiałem, cięty niemiłosiernie przez moskity. Ranki spędzałem w hallu na pisaniu wspomnień z podróży. Często, kiedy siedziałem zamyślony nad papierem, stawał cichutko w progu Ferronato, przytykał palce do czoła i z krzykiem doskakiwał do mnie. Straszył mnie, a potem się śmiał. Po obiedzie, od dwunastej do piątej, upał powalał mnie na łóżko. Skoro się nieco ochładzało, piłem kawę i wychodziłem przed hotel. Wdawałem się w długie gawędy z moim żartobliwym przyjacielem. Był Włochem i kochał Garibaldiego. Miał mi za złe, że nie znałem Włoch. Ucieszył się bardzo, kiedy mu powiedziałem, że czytałem Carducciego w tłumaczeniu na język polski. Nie był głupi i straszliwie się nudził. Czasem znów siedzieliśmy obok siebie godzinami w milczeniu. Na chodniku mijała nas dziewczyna. Ferronato otrząsnął się z drzemki i mówił do dziewczyny, naprzykład:
— He, mała! Zatrzymaj się... skąd masz takie śliczne piersi?
Albo:
— Odwróć się... pokaż oczy.. Acha! Już wiem dokąd idziesz... Pozwól się chłopcu pocałować... unikniesz dziecka!
Giuseppe Feronato lekceważył Brazylijczyków, a ci starali mu się przypodobać. Kpił ze swoich gości nagłos. Zauważyłem, że dziewczęta omijają go, kiedy siedzi na krześle przed swym hotelem. Opowiedział mi wszystkie plotki z całego Jacarézinho. Nie wychodząc prawie z hotelu, wiedziałem jak się któryś z przechodniów nazywa i czem się specjalnie wyróżnia. Giuseppe Ferronato opowiedział mi o bogatym Polaku, właścicielu połowy ulicy domów w Jacarézinho oraz czterdziestu tysięcy drzewek kawowych, niejakim Estanislau Cretti, ale odradził mi go odwiedzić, bo ten człowiek głośno wstydzi się swego pochodzenia i kiedyś Giuseppe Ferronato zwymyślał go za to na jakiemś zebraniu kupców. Powinienem był wprawdzie pójść i sprawdzić, ale wierzyłem poczciwemu Włochowi i nie poszedłem. Nie poszedłem także do dwu rodzin żydowskich z Polski, właścicieli sklepów galanteryjnych. Kiedyś Giuseppe Ferronato zaczepił jakąś dziewczynę i przedstawił mnie jej, tłumacząc, że jestem świeżo z Polski. Podała mi rękę z wyraźną niechęcią i próbowała mówić po portugalsku. Odszedłem od niej. Wszelka myśl przejmowała mnie niechęcią. Byłem apatyczny i wyczerpany nerwowo, a właściwie to niemal chory z nudów. Wieczorami próbowałem chodzić po mieście, ale denerwowały mnie rozchichotane dziewczęta i mężczyźni w pyjajamach. W dzień miasto było tak ospałe, że aż przejmowało męką. Często w białej i upalnej ciszy piały koguty. Były to straszne dni.
Po dziesięciu dniach, wczesnym rankiem chłopiec hotelowy począł dobijać się do mego pokoju, a kiedy mu otworzyłem drzwi, powiadomił mnie, że za dwie godziny odchodzi pociąg do Kurytyby. Z radości musiałem się położyć na chwilę.
Wyjechałem jako dłużnik kochanego pana Giuseppe Ferronato w sumie stu milreisów. Wczesnym rankiem następnego dnia wysłałem mu te pieniądze telegraficznie z zapewnieniem długotrwałej pamięci. Popołudniu spotkałem się z konsulem polskim w Kuryrybie. Powiedział mi na wstępie:
— Przed czterema dniami wyjechał stąd ksiądz Kiełta z Hervalzinho. Przyjechał specjalnie w związku z pańskim pobytem w interiorze. Podobno nawyprawiał pan tam niesłychanych historyj?...
Drobna informacja dla Brazyljan pochodzenia polskiego zamieszkujących stolicę stanu Parana, Kurytybę. Nie sądźcie z zakończenia książki, że unikam oddania życia kurytybskiego. Jest mojem ambitnem zamierzeniem przedstawić was wiernie i na innem miejscu poświęcę wam wiele wysiłku. Nie mówcie też: „Korzystał z gościnności wielu osób a potem je opisał, ładnie to tak?!“ — „Co on powiada, że pociąg przyjeżdża o siódmej, kiedy przyjeżdża o siódmej piętnaście“ — „Przecież tam niema, w tem miejscu nie rośnie palma!“ — „Skąd on widział bawełnę w Baradarei?“
Pamiętajcie, że to nieszlachetnie chcieć przekupić pisarza talerzem zupy albo kieliszkiem pomarańczowego wina. Dobrze, pociąg przyjeżdża o siódmej piętnaście, palma rośnie o pięć metrów dalej, na lewo. Ale bawełnę w Baradarei widziałem, uspokójcie się!
- ↑ Ma to zresztą tylko znaczenie pogardy kabokla dla pracy. „Tylko osioł pracuje“. Pozatem kaboklo żywi dla polskiego kolonisty podziw i lęk.
- ↑ Zwyczaj z dawnych czasów, kiedy witający wzajemnie doszukiwali broni.
- ↑ Samochód ciężarowy.
- ↑ „Jeszcze pan zobaczy moje zwycięstwo“.
- ↑ Pospolity gatunek trzciny.
- ↑ Bat z żelaznem kółeczkiem u rękojeści.
- ↑ Wóz z dachem, zaprzężony w kilka koni lub mułów.
- ↑ Alkohol z trzciny cukrowej.
- ↑ Po portugalsku zdrobniale od Franciszka.
- ↑ Kukurydzę.
- ↑ Zamieniliśmy.
- ↑ Odmiana ananasu.
- ↑ Tytoń w kawałku sprzedawany na wagę.
- ↑ Fuzja
- ↑ Robactwo przedostające się do żołądka.
- ↑ Popularne określenie na wszelkie robactwo i zwierzęta.
- ↑ Gotowe, załatwione.
- ↑ Tysięcy.
- ↑ Gatunek drzewa.
- ↑ Koń o specjalnym kroku, łagodnie niosący jeźdźca.
- ↑ Dżungla.
- ↑ Papierosy skręcane w liściach z kukurydzy.
- ↑ Pospolita nazwa malarji.
- ↑ Bur pochodzi ze skrzyżowania klaczy z osłem; poprostu — muł.
- ↑ Obłaskawi się.
- ↑ „Capado“ — kastrowany wieprz.
- ↑ Dowidzenia, bardzo dziękujemy, panie kapitanie.
- ↑ Głupiec.
- ↑ juki.
- ↑ Pies — po portugalsku.
- ↑ Casa — dom,
- ↑ oszust.
- ↑ Tygrys, wedle określenia tubylców, właściwie — jaguar.
- ↑ nieujeżdżony.
- ↑ Trzcina cukrowa.
- ↑ pomarańcza;
- ↑ od „churasco“ — mięso pieczone na rożnie.
