Podróże Gulliwera/całość
| <<< Dane tekstu | ||
| Autor | ||
| Tytuł | Podróże Gulliwera | |
| Wydawca | J. Baumgaertner | |
| Data wyd. | 1842 | |
| Druk | B. G. Teugner | |
| Miejsce wyd. | Lipsk | |
| Tłumacz | Jan Nepomucen Bobrowicz | |
| Tytuł orygin. | Gulliver’s Travels | |
| Źródło | Skany na commons | |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
| |
| ||
| Indeks stron | ||
 Artykuł w Wikipedii
| ||
 Galeria grafik w Wikimedia Commons
| ||
Ostatnie lata życia jego równie uderzającą przedstawiają nam zmienność losu. — Ogarnięty niełaską swych protektorów, prześladowany, zmuszony opuścić Anglią, żyć daleko od przyjacioł, nagle takiej potem dostąpił popularności, iż stał się bożyszczem Irlandyi, i postrachem rządców tego królestwa. Życie jego domowe nie mniej było nadzwyczajne. Kochał dwie kobiety, wdziękami i powabem pomiędzy spółczesnemi celujące, i najczulej był od nich kochany; ale przeznaczeniem jego było: z żadną z nich szczęśliwego i spokojnego niezawrzeć związku. Widział je kolejno zstępujące do grobu, z tem przekonaniem że zawiedzione nadzieje i niewzajemna miłość zgonu ich stały się przyczyną.
Zdolności umysłowe Swifta, źródło jego sławy i dumy, których blaskiem tak długo świat dziwił i czarował, przyćmione zostały chorobą, skażone namiętnościami w miarę jak się zbliżał do kresu życia, a nim skonał, tak zmarniały, że najpospolitsi ludzie o wiele go jeszcze pod tym względem przewyższali.
Żywot Swifta ważną więc jest nauką dla ludzi sławnych; pokaże im, że jeźli gieniusz pod ciężarem nieszczęść upadać niepowinien, sława, jakkolwiek wielka, nie powinna być podnietą do zarozumiałości. Czytając dzieje tego znakomitego męża, ci którym los równie świetnych odmówił przymiotów, lub nie dał sposobności rozwinięcia ich, przekonają się że szczęście, ani od wpływu politycznego ani od wielkiej nie zależy chwały.
Jonathan Swift, doktor teologji i dziekan Śgo Patrycego w Dublinie, pochodził z młodszej linji rodziny Swiftów, z hrabstwa York, oddawna w tej ziemi osiadłej.
Ojcem jego był szósty czy siódmy syn wielebnego Tomasza Swift, wikarego w Goodrich: liczne jego potomstwo, przy szczupłości mienia, nie dozwala nam oznaczyć z większą dokładnością następstwa ich po sobie. Sam dziekan uwiadomia nas że ojciec jego otrzymał kilka posad i urzędów w Irlandyi.
Jonathan urodził się w Dublinie, w małym domku, który mieszkańcy tej części miasta pokazują dziś jeszcze. Wiek jego dziecinny, równie jak i ojca, szczególnem był naznaczony zdarzeniem. Kolebka Tomasza Swifta stała się łupem żołnierzy, syn zaś sam został porwany.
Mamka jego była z Whitehaven, dokąd ją nagle wezwał umierający jej krewny po którym się spodziewała zapisu, ale ona tak się przywiązała do powierzonego sobie dziecka, że niechcąc się z niem rozstać, nie ostrzegłszy matki, zabrała je z sobą. W Whitehaven pozostał trzy lata; zdrowie bowiem jego tak było wątłe, że matka nie chciała go narażać po raz drugi na podobną podróż, i zostawiła go przy kobiecie która mu dała taki dowód przywiązania. Poczciwa mamka tak starannie zajęła się wychowaniem dziecka, że wróciwszy do Dublina umiał syllabizować: w piątym roku czytał już w Biblji.
Swift dzielił niedostatek matki którą czule kochał, i utrzymywał się przytem z łaski stryja Godwina. Zdaje się że zależność ta, głębokie od dzieciństwa na wyniosłym umyśle jego uczyniła wrażenie, w owym już bowiem czasie przebijać się w nim zaczęła skłonność do mizantropji, która go dopiero wraz z utratą władz moralnych opuściła. Zrodzony po śmierci ojca, wychowany z miłosierdzia, przyzwyczaił się zawczasu dzień swego urodzenia za nieszczęsny uważać. W rocznicę dnia tego odczytywał zawsze to miejsce w piśmie świętém gdzie Job opłakuje i przeklina dzień, w którym oznajmiono w domu ojca jego „że się narodziło dziecko płci męzkiej.“
W szóstym roku posłany został do szkół w Kilkenny założonych i nadanych przez rodzinę Ormond. Pokazują w nich jeszcze pulpit Swifta, na którym wyrył nożem swoje nazwisko.
Z Kilkenny posłano Swifta, mającego w ówczas
lat piętnaście, do kollegium Śtej Trójcy w Dublinie. Zdaje się podług rejestrów, że przyjętym został na bursę dn. 24. kwietnia 1682 i został oddany pod dozór nauczyciela St George Ashe. Krewny jego Tomasz Swift, przyjęty był do kollegium, około tegoż czasu, i dwa te nazwiska zapisane w rejestrach bez imion chrzestnych rzuciły niepewność na niektóre drobiazgowe szczegóły bijografji dziekana. Przyjęty będąc do uniwersytetu, żądano po nim, aby się zajął naukami, jakie w owym czasie zwykle wykładano; niektóre z nich wcale mu nie przypadały do smaku. Napróżno zalecano mu logikę którą wtedy za naukę nad naukami uważano; czuł w sobie wstręt wrodzony do sofizmatów Sznigleciusów, Keckermanusów, Burgersdiciusów i innych tym podobnych poważnych doktorów, którzy nam teraz zaledwie z nazwiska są znani. Nauczyciel jego, nie mógł go nakłonić aby przeczytał parę kart tych uczonych usów, chociaż do zdania examinu, trzeba było koniecznie przynajmniej powierzchowną znajomość kommentarzów Aristotelesa posiadać. W tenże sposób zaniedbywał
wszystkie nauki które mu się niepodobały. — Jeżeli czytał, to więcej dla zabawy, lub dla rozerwania smutnych myśli, niż dla nabycia wiadomóści. Jednakże musiał wiele i w różnych czytać przedmiotach, bo w owym już czasie rzucił pierwszy rys powieści o beczce, który pokazał Waringowi. Cóż nam z tego wnosić wypada? że w siedmnastym wieku, uczeń leniwy, czytając w chwilach wolnych dla zabawy i zabicia czasu, był w stanie nabyć wiadomości, któreby w naszym wieku, ucznia pracowitego zadziwić mogły.
Nie mamy nic coby nam mogło dać miarę obszerności nauki Swifta; nie można powiedzieć żeby głębokie posiadał wiadomości, nikt jednak nie zaprzeczy żeby niebyły różnostronne. — Widziemy z pism jego że z historyą i poezyą, tak dawnych jak i nowszych wieków, bardzo był obeznany. Z wielką zawsze łatwością, na poparcie rzeczy o której mówi, najlepiej ją wyjaśnić mogące miejsca z autorów klassycznych przytacza. Chociaż sam nie wielkie miał wyobrażenie o posiadanych przez siebie wiadomościach, i oskarża się że przez lenistwo i nieustwo swoje utracił stopień uniwersytecki, choć ostro gromił zaszczycających imieniem uczonego człowieka, którego większa część życia nie nauce była poświęconą, nie wiele jednak cenił samą tyko pilnością odznaczającego się ucznia.
Kiedy więc Swift tak od niechcenia i bez gorliwości nauki swoje odbywał, byłby został zmuszony przerwać je zupełnie, gdyby po śmierci stryja swego Godwina, która odkryła smutny stan majątku tegoż, nieznalazł był opiekuna w drugim stryju swoim. Dryden William Swift serdeczniej, zdaje się, i uprzejmiej niż brat jego przyszedł napomoc młodemu synowcowi, ale ograniczone mienie nie dozwalało mu hojniejszym być od brata. — Swift wspominał go zawsze najczulej jako najlepszego z krewnych. Często opowiadał następujące zdarzenie które mu się przytrafiło, kiedy jeszcze był w kollegium, a wktórem krewny jego Willoughby Swift, syn Drydena Williama główną gra rolę.
Siedząc raz w swoim pokoju bez grosza przy duszy, ujrzał na podwórzu majtka, który, jak się zdawało szukał mieszkania jednego z uczniów. — Przyszło mu do głowy że to może być posłaniec od krewnego Willoughby wówczas dla interessów handlowych osiadłego w Lisbonie. Ledwie że to pomyślał, drzwi się otwierają, człowiek ów wchodzi do pokoju, zbliża się do Swifta, wyciąga z kieszeni duży worek skórzany pełen pieniędzy i oddaje go Swiftowi jako podarunek od krewnego Willoughby. Swift, w zachwyceniu, ofiarował posłańcowi część skarbu swojego, ale poczciwy majtek przyjąć jej niechciał.
Od owego czasu, Swift, poznawszy co jest bieda postanowił sobie skromnym swoim dochodem w ten sposób zarządzać, aby nigdy nie zostać zupełnie ogołoconym z pieniędzy i zachowane jego rejestra dowodzą, że od czasu kiedy był na uniwersytecie, aż do stracenia władz umysłowych, był w stanie zdać sobie rachunek co do grosza z każdorocznego wydatku.
W roku 1688 wojna wybuchnęła w Irlandyi; Swift miał wówczas lat dwadzieścia jeden. Bez pieniędzy, a choć nie bez nauki, uchodzący za takiego, jakoteż za człowieka niesfornego i krnąbrnego, bez przyjaciela któryby się nim zajął i opiekował, — opuścił uniwersytet Dubliński. Powodowany więcej, jak się zdaje, miłością synowską niż nadzieją polepszenia losu, udał się do Anglji, gdzie wówczas w hrabstwie Leicester matka jego mieszkała. Własne jej położenie, zawisłe było od łaski cudzej, poleciła więc synowi aby się udał pod protekcyą Sir Williama Temple, którego żona była jej krewną, i znała rodzinę Swiftów. Tomasz Swift, krewny naszego autora, był dawniej kapelanem Sir Williama.
Sir William przyjął Swifta do swego domu, ale przez pewien czas żadnego mu nie dawał dowodu zaufania i przychylności. Zawołany ten polityk i literat wykształcony, nie mógł zapewne wielkiego znajdować upodobania w drażliwym charakterze i niedokładnych wiadomościach nowego swego gościa. Ale uprzedzenia Sir Williama zmniejszyły się stopniowo i Swift zjednał sobie nareszcie przychylność jego, a ciągłą pracą, której po ośm godzin na dzień poświęcał, zbogacił zasób swych wiadomości. Pilność ta, przy wrodzonych przymiotach Swifta, uczyniła go skarbem nieocenionym dla Sir Williama przy którym dwa lata pozostał, aż nareszcie stan jego zdrowia zmusił go do przerwania swych zatrudnień. Osłabienie żołądka, i pochodzące ztąd częste zawroty głowy omało go nieprzyprawiły o życie. Skutki tej słabości nie opuściły go aż do śmierci. Będąc raz bardzo chorym udał się do Irlandyi, w nadziei że rodzinne powietrze boleściom jego ulgę przyniesie; ale nie czując żadnego polepszenia, wrócił do Moor-Park, gdzie chwile wolne od cierpień poświęcał naukom.
Wówczas to Sir William Temple wielki mu dał dowód zaufania, przypuszczając go do obecności króla Wilhelma, kiedy monarcha ten przyjeżdżał do Moor-Park: Zaszczyt który winien był Temple dawnej z królem jeszcze w Hollandyi zażyłości, a przyjmując go z uszanowaniem i godnością, wywdzięczał mu się rozsądnemi radami w duchu konstytucyjnym. Kiedy podagra niedozwalała Sir Williamowi opuścić łóżka, Swift miał zlecenie przyjmować króla; i wszyscy bijografowie poety uwiadomiają nas że Wilhelm ofiarował mu kompanią jazdy, i nauczył go krajać szparagi po hollendersku. Niesłuszną byłoby więc rzeczą gdybyśmy mieli zamilczeć ile skorzystał nauczywszy się, za własnym przykładem królewskim, jeść tę jarzynę po hollendersku, to jest zjadać ją całą z główką i łodygą. — Ważniejsze jednak dla jego ambicyi obiecywano mu korzyści; czyniono mu nadzieję awansu w stanie duchownym któremu się poświęcał i przez powołanie i dla widoków które mu stan ten na przyszłość otwierał. Wielkie zaufanie które mu okazywano, utwierdzało w nim te nadzieje. — Sir William Temple polecił mu przedstawić królowi powody które go powinny nakłonić do zezwolenia na bill trzechletności parlamentu, a Swift poparł zdanie Sir Williama dowodami wyjętemi z historyi angielskiej. Król jednak uparł się przy swojem zdaniu i bill ten za wpływem korony odrzuconym został przez izbę niższą. Było to pierwsze zetknięcie się Swifta z dworem, i często powtarzał swoim przyjaciołom że uleczyło go z próżności, rachował zapewne na pomyślny skutek negocyacyi i zmartwił się widząc że się nie udała.
Kiedy Swift wrócił do Irlandyi, opatrzony posadą sto funtów szterlingów dochodu czyniącą, biskupi do których się udawał w celu wyświęcenia się, żądali od niego świadectwa dobrego zachowania się w czasie pobytu przy Sir Williamie Temple. Warunek ten był nieprzyjemny; aby otrzymać świadectwo trzeba było uniżyć się, napisać prośbę. Nareszcie po pięcio-miesięcznem wahaniu się napisał list przepraszający, i prośba jego wysłuchaną została. — List Swifta, był zapewne pierwszym krokiem do pojednania się ze swym patronem. — W dwanaście dni otrzymał żądane świadectwo, bo akt wyświęcenia na dyakona datowany jest 18 października 1694, a na księdza 13 stycznia 1695. Zdaje się że Sir William do żądanego świadetwa przyłączył rekomendacyę do Lorda Capel, ówczesnego wice-króla Irlandyi, bo prawie zaraz po wyświęceniu się Swifta na księdza, daną mu była prebenda w Kilroot, w dyecezyi Connor, przynosząca około 100 funtów sterlingów na rok. Osiadłszy więc na swojem probostwie, prowadził życie wiejskiego plebana.
Wkrótce jednak znudziło mu się życie tak odmienne od tego do którego nawykł był w Moor-Park wśród najpierwszych w kraju rodem lub talentami osób. Z drugiej zaś strony Sir William Temple żywo czuł stratę poniesioną przez oddalenie się Swifta, i oświadczył mu chęć oglądania go znowu u siebie. Kiedy Swift wahał się jeszcze czy ma porzucić sposób życia który sobie obrał, zdaje się że skłoniła go do tego ostatecznie następująca okoliczność, malująca całą dobroć jego charakteru. Częste robiąc wycieczki w okolicy, spotkał raz jednego duchownego z sąsiedztwa, a znalazłszy w nim człowieka obszernej nauki, skromnego, i wzorowych obyczajów, ściślejszą z nim zabrał znajomość. Poczciwy ten wikary był ojcem ośmiorga dzieci i miał 40 funtów szterlingów dochodu ze swojej plebanji. Swift, nie mając konia, pożyczył jego klaczy karej, i nie uprzedziwszy go o swoim zamyśle, pojechał do Dublina, zrzekł się prebendy w Killroot, i wyrobił iż ją dano nowemu jego przyjacielowi. — Twarz dobrego starca zajaśniała radością, kiedy się dowiedział że otrzymał beneficium; ale kiedy usłyszał że to Swift własnej na rzecz jego zrzekł się prebendy, radość jego zamieniła się w najtkliwszy wyraz zadziwienia i wdzięczności, sam zaś Swift tak był wzruszony, iż mówił często, że nigdy w życiu nie był szczęśliwszy jak w owej chwili. Przy rozstaniu się, poczciwy starzec, nalegał na Swifta aby przyjął jego klacz karą, której nieodmówił bojąc się go obrazić. Pierwszy raz więc w życiu, własnego mając konia, i ośmdziesiąt funtów szterl. w kieszeni, powrócił do Anglji i zajął znowu w Moor-Park przy Sir Williamie Temple miejsce przybocznego sekretarza.
Kiedy Swift oddany pracom literackim, zaszczycony tak dostojną przyjaźnią, najpiękniejsze sobie czynił na przyszłość nadzieje, nie wiedząc o tem gotował sobie troski i zmartwienia, które mu całe życie towarzyszyć miały. W czasie tego drugiego pobytu w Moor-Park, poznał Esterę Johnson, więcej znaną pod poetycznem nazwiskiem Stelli.
Pewnym będąc że wrodzona mu oziębłość i niestałość bronić go będzie od zawarcia nieroztropnego związku, postanowił sobie, wtedy dopiero myśleć o małżeństwie, kiedy będzie miał byt zapewniony; a wtedy nawet tak być trudnym w wyborze żeby mógł zamiar ten odłożyć aż do śmierci. Pozory przywiązania, w których przyjaciel jego widział oznaki namiętnej miłości, były tylko, w mniemaniu Swifta, skutkiem czynnej i niespokojnej jego natury, pragnącej pokarmu, chwytającej pierwszą jaka się nawinie sposobność zajęcia się, szukając jej często w nic nieznaczącej zalotności. — Oto jest cel jego w zbliżeniu się do tej młodej osoby. „Jest to nawyknienie“ mówił, „od którego, kiedy zechcę, wstrzymam się z łatwością, i które bez żadnego żalu złożę u progu świątyni.“
Po tej skłonności nastąpiła druga, prawdziwsza. Jane Waring siostra Waringa przyjaciela jego szkolnego, którą przez dość zimną affektacyę poetycką nazywał Variną, ściągnęła na siebie uwagę Swifta, w czasie pobytu jego w Irlandyi, po oddaleniu się z Moor-Park.
List, w cztery lata potem do tejże osoby pisany, innego jest zupełnie stylu. Już nie ma Variny: nasz autor pisze do Miss Jane Waring. W przeciągu tych czterech lat, zaszło zapewne wiele niewiadomych nam rzeczy, a niesprawiedliwością byłoby zbyt ostro sądzić postępowanie Swifta, który uporczywą obroną Variny, nie był wcale przygotowanym do nagłego zdania się na łaskę.
Zgon Sir Williama Temple położył koniec szczęśliwemu i spokojnemu pożyciu, którego Swift przez cztery lata w Moor-Park używał. Sir William czuł całą wartość szlachetnej przyjaźni Swifta, i w testamencie swoim zapisał mu pewną summę pieniężną, jakoteż rękopisma swoje, które bez wątpienia daleko więcej sobie cenił.
Wkrótce potem, Swift, udał się do Irlandyi z lordem Berkeley. Poróżniwszy się z nim później, otrzymał beneficyum w Saracor; ale niezadługo rzucił się do polityki.
W 1710 udał się do Anglji; i w ówczas to zaczęły się jego zatargi z Whigami, jakoteż związek z Harleyem i rządem.
Nominacya jego na dziekana katedry Śgo Patrycego, podpisaną była 23 lutego 1713 roku, i w pierwszych dniach czerwca pojechał objąć tę godność, którą sam uważał jako zaszczytne wygnanie. W rzeczy samej, niemożna było spodziewać się, że bezprzykładne względy, których od osób będących przy sterze rządu doznawał, posłużą mu tylko do otrzymania tego beneficyum w Irlandyi, i do oddalenia go od tychże ministrów, którzy rady jego zasięgali, posługiwali się zdolnościami jego w bronieniu swej sprawy, i z rozkoszą towarzystwa jego używali. Musiał być, bez wątpienia, równie zawiedzionym w nadziejach jak zadziwionym, kiedy ciż ministrowie, pomoc jego przed niejakim czasem za tak nieodzowną dla rządu uważali, że odmówili mu nominacyi na biskupstwo w Irlandyi.
Mistress Johnson opuściła kraj swój rodzinny, naraziła swoją reputacyą, aby dzielić los Swifta w czasie kiedy mu jeszcze żadne świetne na przyszłość nie otwierały się widoki; powinność wynadgrodzenia jej to poświęcenie się była równie świętą, jak gdyby była przyrzeczoną pod najuroczystszą przysięgą; jeźli tylko w rzeczy samej Swift jej nie obiecał pojąć ją za żonę. — Polecił on wielebnemu St George Ashe, biskupowi dyecezyi Clogher, dawnemu nauczycielowi i przyjacielowi swemu, wybadać przyczynę melancholji Stelli i odpowiedź którą odebrał, dawno już własne mogło mu dać sumienie. Jeden był tylko sposób przekonania jej że ją zawsze kocha i zasłonienia jej przed oszczerstwem. Swift odpowiedział, że pod względem małżeństwa, dwa sobie uczynił postanowienia: jedno nie żenić się aż będzie miał dostateczny majątek, drugie: nie myśleć o tem zupełnie, po czasie do którego by mógł robić sobie nadzieję że ujrzy jeszcze dzieci swoje mające zapewniony sobie los przyzwoity. Środki jego utrzymania się nie były jeszcze dostateczne, — miał długi, i minął już wiek po którym postanowił sobie nie żenić się. Jednakże, połączy się ze Stellą, byleby ten ich związek pozostał tajemnym, i pod warunkiem że będą żyli osobno, i z równą jak wprzódy ostrożnością. Stella przyjęła tak ciężkie warunki, a tak i wyrzuty jej sumienia uśmierzonemi zostały i zazdrość uspokojoną, gdyż związek Swifta z jej rywalką nie mógł już przyjść do skutku. Swift i Stella połączeni zostali węzłem małżeńskim w ogrodzie dziekanji i przez biskupa St George Ashe, w roku 1716. Bezpośrednio po tym obrządku, Swift popadł w straszliwą niespokojność umysłu. Delany, podług tego co mi przyjaciel pozostałej po nim wdowy powiadał, zapytany co myśli o tem osobliwszem małżeństwie, mówił: że w owym czasie Swift niezmiernie był ponury i do tego stopnia miotany niespokojnością iż poszedł zwierzyć się jej arcybiskupowi King. Kiedy Delany wchodził do biblioteki Swift wychodził z niej nagle, z miną obłąkanego, i przeszedł koło niego nie przemówiwszy ani słowa. Samego zaś arcybiskupa zastał we łzach, a zapytawszy go o przyczynę smutku, tę otrzymał odpowiedź: „Widziałeś wtej chwili najnieszczęśliwszego na świecie człowieka, ale nie pytaj mnie nigdy o przyczynę jego nieszczęścia.“ Delany wnosił ztąd sobie, że Swift poślubiwszy Stellę, odkrył że byli zsobą w stopniu pokrewieństwa w ktorym małżeństwo jest zakazane, i że z tem właśnie zwierzył się arcybiskupowi.
Sprawy katedry jego, zagmatwane oporem kapituły, i wdaniem się arcybiskupa King wiele mu zabrały czasu. Ale powoli, kiedy się przekonano o prawości zamiarów dziekana, i o bezinteresownej jego gorliwości o dobro i prawa kościoła, wszelkie trudności zostały usunięte. Takiej nawet nabył w kapitule przewagi iż propozycye jego rzadko kiedy odrzucone zostały. — Poźniej wiele mu czasu zajęło uporządkowanie i odnowienie dzierżaw. Pomimo tego zdaje się że Swift nie zaniedbywał nauk wczasie tych sześciu czy siedmiu lat; znalezione uwagi jego nad Herodotem, Filostratesem i Aulusem-Geliusem, każą nam wnosić że temi pisarzami szczególnie się zajmował. Noty swoje zapisywał na papierze wprawionym pomiędzy kartki dzieł tych autorów. — Możemy się domyślać że nie zaniedbywał pisarzy klassycznych, choćby nam nawet niebyło wiadomem że w czasie pobytu swego w Gaulstown, Lukrecyusza najbardziej lubił odczytywać. Spis dzieł bibliotekę jego składających, wraz z własnoręcznemi uwagami, są najautentyczniejszym dowodem gustu jego w literaturze.
Ale te prace nie były dostatecznemi dla człowieka, który w czasie swego pobytu w Anglji tak czynny w sprawach publicznych miał udział. Jest mniemanie, i bardzo podobne do prawdy, że w owym to czasie Swift powziął pierwszą myśl Podróży Gulliwera. Pierwszy zaród tego sławnego dzieła, znajdujemy w podróżach Marcina Scriblera, których myśl była zapewne poczętą wprzód nim proskrypcye rozproszyły klub literacki. Wielka część satyrycznych uwag zawartych w Podróżach zgadza się ze sposobem zapatrywania się dziekana na sprawy publiczne, po śmierci królowej Anny. Z resztą w liście jednym do Vanessy znajduje się napomknienie o przygodzie Gulliwera z małpą w Brobdingnag, i z tejże korespondencyi dowiadujemy się że w 1722 r. Swift czytywał różne opisy podróż. Między innemi pisze do mistress Whiteway, co później często powtarzał, że z tych opisów pobrał wyrażenia żeglarskie znajdujące się w Gulliwerze. Wnosić więc możemy że pierwszy rys Podróży Gulliwera skreślony był około czasu o którym mówiemy, chociaż sprawy publiczne poźniejszej epoki są głównym celem (satyry) tego dzieła.
W r. 1720 Swift porzucił prace i zabawy swoje, i ukazuje się znowu na scenie politycznej, w prawdzie już nie jako adwokat i wychwalacz rządu, ale jako nieustraszony i uporczywy obrońca uciśnionego ludu. Nigdy naród nie potrzebował więcej takiego obrońcy. Pomyślność Jrlandyi pod Stuartami, przerwaną była wojną domową, skutkiem której wybór szlachty i wojskowych tego królestwa znalazł się zmuszonym do opuszczenia kraju. Ludność jego katolicka nieufność tylko wzbudzała i zupełnej uległa niemocy.
Parlament angielski, przywłaszczył sobie władzę stanowienia praw w Jrlandyi, i sprawował ją w zamiarze skrępowania, o ile możności handlu jej, uczynienia go zawisłym od handlu Anglji, i utrzymania go w tej zawisłości. Postanowienia z 10ego i 11ego roku panowania Wilhelma III. wzbraniały wywozu towarów wełnianych, dozwalając go tylko do Anglji i do Księztwa Walis. Tym sposobem rękodzielnie Jrlandyi pozbawione zostały dochodu, milion funtów szterlingów rocznie wynoszącego.
Ani jeden głos nie odezwał się w Jzbie niższey przeciw temu równie niepolitycznemu jak tyrańskiemu postępowaniu, godniejszemu korporacyi miasteczkowych kramarzy, niż światłego, na czele wolnego ludu stojącego senatu. Działając podług tych zasad, dodawano bezprawie do bezprawia, a przydając jeszcze zniewagę, napastnicy tę odnosili z niej korzyść, iż napełniając trwogą lud Jrlandyi zmuszali go do milczenia, powstając nań jako na buntowników i jakobinów. Swift z natury swojej do opierania się tyranji skłonny z oburzeniem na te nieszczęścia poglądał, i w owym czasie wydał Listy sukiennika, uderzające siłą rozsądku, jaśniejące dowcipem, celujące zręcznością rozumowania i trafnością satyry.
Swift, jak wszyscy ludzie, którym los ojczyznie swej, w trudnej i krytycznej epoce, przysługę wyrządzić dozwolił, niezmiernej dostąpił popularności. Dopóki mógł wychodzić z domu, błogosławieństwa ludu towarzyszyły mu wszędzie; jeźli przez jakie miasto przejeżdżał, przyjmowany był nieledwie jak monarcha. Za najmniejszą wieścią niebezpieczeństwa grożącego dziekanowi (tak go bowiem powszechnie nazywano) kraj cały spieszył na jego obronę. Walpole miał zamiar aresztować Swifta; jeden z przyjacioł ministra, roztropniejszy, zapytał go czy ma 10000 wojska, któreby rozkaz rządowy do skutku przywiodło.
Ułomności Swifta, choć były właśnie z rodzaju tych jakiemi się zwykle złośliwość gminu chętnie zajmuje, ważono z religijnem uszanowaniem na szali przywiązania synowskiego. Wszyscy wice-królowie Jrlandyi, od uprzejmego Carteneta, aż do wyniosłego Dorseta, czuli się zmuszonemi szanować wpływ jego i gorliwość o sprawę krajową. Osłabienie jego władz umysłowych, napełniło smutkiem całą Jrlandyą; żal jej ludu towarzyszył mu do grobu, i niema prawie pisarza tego kraju, któryby nie oddał tak słusznem prawem należnego mu hołdu wdzięczności.
Podróże Gulliwera, wydane zostały po powrocie Swifta do Jrlandyi, ale nazwisko autora starannie było tajonem, podług zwyczaju który zawsze przy wydawaniu pism swoich zachowywał. Opuścił Anglią w sierpniu; i około tegoż czasu, księgarz Motte otrzymał rękopism, który jak mówił, z fiakra do sklepu jego wrzucono.
Gulliwer ogłoszony został drukiem tegoż roku w październiku ale drukarz przez trwożliwość niektóre w nim miejsca odmienił a nawet opuścił. Swift uskarża się na to w listach swoich, jako też w liście Gulliwera do kuzyna Sympsona umieszczonego na czele późniejszych wydań. Publiczność jednak nie widziała nic zbyt nieśmiałego w tym osobliwszym allegorycznym romansie, który wielkie na wszystkich uczynił wrażenie, i czytany był przez wszystkie klassy, zacząwszy od ministrów aż do nianiek. Chciano koniecznie wiedzieć nazwisko autora; przyjaciele nawet Swifta, Pope, Gay, Arbuthnot, pisali do niego, jak gdyby żadnej w tym względzie nie mieli pewności.
Ale chociaż niektórzy bijografowie zwiedzeni temi ich słowami, mniemali iż w rzeczy samej byli w wątpliwości, z pewnością jednak powiedzieć można iż dzieło to, znane już było mniej więcej przyjaciołom jego wprzód nim drukiem ogłoszonem zostało. Ich niewiadomość była udaną dla dogodzenia fantazyi Swifta, a może i dla obawy aby nie byli powołani do świadczenia przeciw autorowi, w razie gdyby dzieło jego ściągnęło nań gniew ministra.
Nigdy może książka niebyła równie przez wszystkie klassy czytelników poszukiwaną. Ludzie wielkiego świata znajdowali w niej osobistą i polityczną satyrę, gmin bawiące go przygody; lubownicy romansowości, cuda niestworzone, młodzi dowcip, wiek dojrzały nauki moralności i polityki, opuszczona starość i zawiedziona duma, maxymy zgryźliwej i gorzkiej mizantropji.
Cel satyry, różny jest w róznych jej częściach. Podróż do Lilliput maluje dwór i politykę Anglji; Sir Robert Walpole wystawiony jest w osobie pierwszego ministra Flimnap[1], i nie wybaczył tego Swiftowi stale się opierając wszelkim zamiarom sprowadzenia dziekana do Anglji.
W Podróży do Brobdingnag satyra jest ogólniejszą, i trudno jest znaleźć w niej cośkolwiek mogącego się stosować do wypadków politycznych lub do ministrów owoczesnych. Jest to zdanie, jakieby sobie utworzyły o czynach i uczuciach człowieka, istoty charakteru zimnego, wytrawnego,
filozoficznego, niezmierną przy tem obdarzone mocą. Monarcha tych dzieci Anacka, jest to personifikacya króla patryoty, obojętnego na rozkosze myśli i wyobraźni, i zajmującego się tylko rzeczami mogącemi
służyć do powszechnego użytku i publicznego dobra. Intrygi i zepsucie dworu europejskiego, są w oczach takiego króla równie w skutkach swych niegodziwe jak wzgardy godne w pobudkach. Nagłe przejście Gulliwera z Lilliput, gdzie był olbrzymem, do rodu ludzi środ których karłem jest tylko, dobre sprawuje wrażenie. Też same pomysły znowu się powtarzają, ale rola opowiadającego zostawszy odmienioną, z innego na nie zapatrujemy się stanowiska, tak, iż to jest więcej rozwinięciem niż powtórzeniem.
Kilka miejsc w opisie dworu w Brobdingnag, mają być wymierzone na damy dworu Londyńskiego, dla których Swift nie miał być z nadzwyczajnem uszanowaniem.
Arbuthnot, sam uczony, ganił podróż do Laputy, dostrzegał zapewne rzuconą w niej śmieszność na towarzystwo królewskie. Pewno że są w niej miejsca wymierzone przeciw najpoważniejszym filozofom owego wieku. Utrzymują nawet iż jedno ściąga się do Newtona. — Owa przygoda z krawcem który wyrachował talią Gulliwera zapomocą półkola, i wziął mu miarę kreśląc figurę matematyczną, a potem przyniósł mu suknie bardzo źle i jak nie dla niego zrobione, ma się ściągać do omyłki drukarza, który dodawszy jedną cyfrę do rachunku astronomicznego Newtona tyczącego się odległości ziemi od słońca, powiększył ją do nieprzeliczonego stopnia. Przyjaciołom Swifta zdawało się także że myśl budziciela[2] (Flapper) podało mu zwykłe Newtonowi roztargnienie. Dziekan mówił raz do Drydena Swifta, że „sir Isaac był najnudniejszym w świecie człowiekiem w rozmowie. — Kiedy go kto o co pytał, on to pytanie kręcił i obracał w kółko po swojej głowie nim się nareszcie zdobył na odpowiedź.“[3] (Swift mówiąc to kreślił sobie kółka po czole).
Lecz, chociaż Swift ubliżył może uszanowania jakie się należało jednemu z największych gieniuszów owego wieku, i chociaż wkilku pismach swoich, lekce sobie ważyć zdaje nauki matematyczne, w Gulliwerze jednak satyra ma raczej na celu nadużycie tych umiejętności niżeli je same. — Układacze projektów, przy akademji w Laputa, są wystawieni jako ludzie którzy z powierzchownemi tylko znajomościami matematycznemi, porywają się do tworzenia i wydoskonalania planów mechanicznych już to przez fantazyą, już przez obłęd umysłu. Za czasów Swifta wiele ludzi tego rodzaju, nadużywało łatwowierności nieumiejętnych, rujnowało ich na majątku, i opóźniało postęp nauki. Okrywając śmiesznością tych układaczy projektów, z których jedni zbyt zaufani w niedokładnych swych znajomościach, sami się oszukiwali, drudzy byli po prostu oszustami, Swift nienawidzący ich, bo oni to byli przyczyną strat poniesionych przez stryja jego Godwina, wziął niektóre myśli, a może i cały pomysł, z Rabelaisa z księgi V, 23 rozdziału, w którym Pentagruel zastanawia się nad zatrudnieniami dworzan kwint-essencyi królowej Entelechji.
Swift, wyśmiał także professorów nauk spekulacyjnych, których przedmiotem badań, była tak w ówczas zwana Magia fizyczna i matematyczna, na żadnych pewnych nieoparta prawidłach, nie wskazana ani stwierdzona doświadczeniem, chwiejąca się pomiędzy umięjętnością i mistycyzmem. Do niej należała Alchimia, robienie figur bronzowych gadających, ptaków drewnianych latających, proszków sympatycznych, balsamów któremi nie ranę ale broń co ją zadała smarowano, flaszeczek essencyi którą całe morgi ziemi umierzwić można, i innych tym podobnych dziwów, pod niebiosa wynoszonych przez oszustów, którzy, na nieszczęście znajdowali takich co im wierzyli. Machina owego professora z Lagado, mająca służyć do przyspieszenia postępu nauk spekulacyjnych, i do pisania dzieł we wszelkich przedmiotach bez pomocy talentu i nauki, rzuca śmieszność na sztukę wynalezioną przez Rajmunda Lullus, a wydoskonaloną przez mądrych jego kommentatorów, lub na sposób mechaniczny za pomocą którego, podług Korneliusza Agrippy, jednego z uczniów Lullego, każdy człowiek może rozprawiać w każdym jakim bądź przedmiocie, i opatrzony w pewną liczbę wyrazów, imion i słów, utrzymywać długo dysputę z zaszczytem i subtelnością, broniąc danej sobie tezy i występując przeciw niej zarazem.
Czytelnik mógł mniemać że się znajduje pośród owej wielkiej akademji w Lagado, czytając krótką i wielką sztukę inwencyi i demonstracyi zależącą na zastosowaniu danego przedmiotu do machiny złożonej z rozmaitych kół, stałych i ruchomych. Główne koło, było nieruchome; na niem były nazwy wszelkich istot i rzeczy mogących być przedmiotem rozprawy — jako to — Bóg, anioł, ziemia, niebo, człowiek, zwierze etc. — etc. W tem kole stałem znajdowało się drugie ruchome, na którem były napisane tak przez logików zwane Akcydencye: jako to: ilość, jakość, stosunek etc. Na innych kołach były attributa bezwzględne i względne etc. etc. jako też formuły pytań. Z obracania tych kół, w ten sposób, aby rozmaite attributa na daną przypadały kwestyą, wynikał pewien rodzaj logiki mechanicznej, którą Swift miał bezwątpienia na myśli opisując sławną machinę służącą do pisania książek. Przez ten sposób kompozycyi i rozumowania, starano się często posunąć do najwyższego stopnia tę Sztukę Sztuk jak ją zwano. — Kircher, który sto rozmaitych sztuk nauczał, odświeżył i wydoskonalił machinę Lullego: Jezuita Knittel, ułożył podług tegoż systematu „Trakt bity wszystkich sztuk i umiejętności.“ Brunus wynalazł sztukę logiki podług tegoż planu, a Kuhlmann przeraża nas do żywego zapowiadając wynalezienie machiny, która nietylko sztukę uniwersalnych wiadomości czyli systemat ogólny wszelkich umiejętności obejmować będzie, ale nawet sztukę umienia języków, wykładania autorów, krytykowania, nauczenia się historyi świętej i świeckiej, znania biografji wszelkiego rodzaju, nielicząc już Biblioteki Bibliotek, obejmującej extrakt wszelkich książek jakie tylko kiedy były drukowane. Kiedy taki erudyt, zapowiada, dość czystą łaciną, że można nabyć tych wszystkich znajomości za pomocą narzędzia mechanicznego, dość podobnego do zabawki dziecinnej, czas był zaiste ażeby satyra zgromiła te urojenia. Nie naukę więc, ale te sensu niemające zaciekania się, które niekiedy do godności nauki podnosić chciano, starał się Swift okryć śmiesznością. —
W karykaturze układaczy projektów politycznych, przebijają się torysowskie wyobrażenia Swifta; a smutna historya Struldbruggów przypomina nam czas kiedy nasz autor powziął ku śmierci obojętność, którą poźniej ostatnie lata jego życia, daleko słuszniej miały mu dać uczuć[4]. —
Podróż do Houyhnhmów jest to uszczypliwa satyra na naturę ludzką, i oburzenie tylko, które, jak Swift sam w swojem Epitafie przyznaje, tak długo serce jego toczyło, natchnąć mu ją było wstanie. —
Żyjący w kraju w którym ród ludzki podzielony był na małych tyranów i na schylonych pod jarzmem niewolników, miłośnik wolności i niepodległości codzień w oczach jego znieważanych, puściwszy raz wodze energji swoich uczuć, obrzydził sobie plemię mogące popełniać i znosić takie niegodziwości. Niezapominajmy, że codzień więcej upadał na zdrowiu, że szczęście jego domowe zniweczone zostało śmiercią kobiety którą kochał, i smutnym widokiem niebezpieczeństwa grożącego drugiej tyle mu drogiej osoby, własne życie jego zbyt wcześnie więdnące, pewność zakończenia go na ziemi której nie lubił, niemożność mieszkania w kraju w którym tak pochlebne otworzyły mu się nadzieje, niezapominajmy, mówię, że wszystkie te okoliczności razem złączone, wytłomaczyć mogą dostatecznie głęboką mizantropią Swifta, która wszelako nigdy dobroczynności, drogi do serca jego nie zamknęła. Uwagi powyższe, tyczą się nie tylko osoby autora, ale są zarazem usprawiedliwieniem dzieła jego. Dzieło to jakkolwiek nienawiścią
ludzi natchnięte, przedstawia nam jednak naukę moralną w charakterze Jahuw. Autor nie chciał w nich skreślić ludzi oświeconych religią, lub przynajmniej światłem naturalnego rozsądku, ale znikczemniałych samowolnem skrępowaniem władz swych umysłowych i wrodzonych popędów, takich słowem, jakiemi ich, niestety, w ostatnich klassach społeczeństwa widziemy, pogrążonych w ciemnocie i z niej wypływających występkach. Pod tym względem, wstręt który obraz ten wzbudza, zbawiennym tylko być może i moralnym: czyż się bowiem nie zbliża do takiego Jahu człowiek zwierzęcej zmysłowości, okrucieństwu i chciwości oddany. —
Nie utrzymujemy, wszakże, aby cel moralny dostatecznym był do usprawiedliwienia skreślonego przez Swifta obrazu człowieka w stanie zbliżającym go do zwierząt poniżenia. Moraliści powinni naśladować dawnych Rzymian, karzących publicznie oburzające okropnością zbrodnie, tajemnie zaś, występki przeciw wstydliwości.
Pomimo owych (jakkolwiek na rozsądku lub uprzedzeniach opartych) niepodobieństw do prawdy, Podróże Gulliwera powszechną na siebie zwróciły uwagę; a zasługiwały na nią, równie nowością pomysłu jak i rzeczywistą wewnętrzną wartością. Lucian, Rabelais, Morus, Bergerae, Alletz i wielu innych, kładli już byli dawniej w usta zmyślonych podróżnych własne w idealnym świecie dotrzeżenia.
Ale wszystkie znane nam utopie oparte były na dziecinnych zmyślaniach, lub służyły tylko za ramy do systematu praw niewykonalnych w praktyce. Swift dopiero pierwszy, sens moralny swego dzieła rozweselił humorem, pozorna jego niedorzeczność zniknęła pod dowcipem i uszczypliwą satyrą, a charakter i styl opowiadającego daje w nim barwę rzeczywistości, najniepodobniejszym do prawdy zdarzeniom. Charakter urojonego podróżnika, jest zupełnie podobny do charakteru Dampiera lub któregokolwiek innego niezmordowanego żeglarza owego wieku, posiadającego odwagę i zdrowy rozsądek, przebiegającego dalekie morza, nic z angielskich swoich uprzedzeń nie tracąc, z któremi wróciwszy do Portsmouth lub Plymouth, opowiada z poważną prostotą co widział i co słyszał w cudzoziemskich krajach. Charakter ten, jest tak wyłącznie angielski, iż trudno aby go cudzoziemiec zdołał ocenić.
Spostrzeżenia Gulliwera nie są nigdy ani dowcipniejsze ani głębsze, niż którego z kapitanów okrętów kupieckich, lub chirurgów z City który odbył daleką podróż morską.
Robinson Crusoe opowiadając przygody daleko więcej do rzeczywistości zbliżone, nie przewyższa może Gulliwera w powadze i prawdopodobieństwie powieści.
Opisanie osoby samego Gulliwera tak jest pełne życia iż majtek jeden utrzymywał że znał dobrze kapitana Gulliwera, ale że on mieszkał w Wapping a nie w Rotherhithe. Ta właśnie sprzeczność pomiędzy naturalną łatwością i prostotą stylu a opowiadanemi dziwami, stanowi jeden z najczarowniejszych powabów tej pamiętnej satyry, wyszydzającej ułomności, głupstwa i występki rodu ludzkiego.
Dokładne wyrachowania znajdujące się w pierwszych dwóch częściach zwiększają jeszcze prawdopodobieństwo powieści. Powiadają, iż kiedy proporcye starannie są zachowane w opisie przedmiotu jakiego znajdującego się w naturze, cudotworność jego, czy małością czy wielkością zadziwiająca, mniej się nam czuć daje. Pewną jest rzeczą, że zachowanie proporcyi jest nieodzownym przymiotem prawdy, a tem samem i prawdopodobieństwa. Jeżeli czytelnik raz przypuści istnienie ludzi, których jak naocznie przez siebie widzianych podróżny nam opisuje, nieznajdzie już potem najmniejszej sprzeczności w całym ciągu powieści. Owszem zdaje się że Gulliwer i ludzie których widzi, postępują sobie we wszystkiem tak jak powinni znajdując się w pomyślanych przez Autora okolicznościach. Pod tym względem największą pochwałą podróży Gulliwera jest zdanie uczonego jednego prałata irlandskiego mówiącego iż są w niej takie rzeczy o których go nikt nie przekona żeby mogły być prawdziwe.
Wiele jest także sztuki w ukazaniu nam Gulliwera tracącego stopniowo, pod wpływem otaczających go w Lilliput i Brobdingnag przedmiotów, wyobrażenia swoje o proporcyach postaci ludzkiej, i przejmującego w tym względzie wyobrażenia olbrzymów i pigmeów pomiędzy któremi żyje.
Kończąc te nasze uwagi, zwróciemy jeszcze baczność czytelnika na nieporównaną sztukę z jaką podzielone są czynności ludzkie pomiędzy owe dwa plemiona urojonych istot, aby uczynić satyrę dodatniejszą i żywszą. Jntrygi i swary polityczne, te główne zatrudnienia dworzan europejskich, przeniesione do dworu drobnych sześciocalowych istot, stają się śmiesznemi, gdy tym czasem lekkomyślność kobiet i rozpusta dworów Europy, wystawione przez Autora w damach dworu Brobdingnag, stają się potwornościami wzbudzającemi obrzydzenie, w narodzie zastraszającej wysokości wzrostu. Temi to, i tysiącznemi innemi sposobami, w których zawsze rękę mistrza widziemy, a których skutek czując bezpośrednio, po długim jednak dopiero rozbiorze jesteśmy wstanie pojąć przyczynę: gieniusz Swifta utworzył z baśni o karłach i olbrzymach romans, który pod względem sztuki opowiadania, i prawdziwego ducha satyry równego sobie nie ma. Podróże Gulliwera wkrótce stały się głośnemi w Europie. Voltaire, bawiący wówczas w Anglji wychwalał je przyjaciołom swoim we Francyi i zalecał im przełożenie tego dzieła na język ojczysty. Przełożenie to wziął na siebie l’abbé Desfontaines. Wątpliwości jego, obawy, usprawiedliwiania się spisane są w ciekawej przedmowie, najlepsze mogącej dać wyobrażenie o usposobieniu umysłowem ówczesnego literata francuzkiego.
Tłomacz przyznając jako czuje że obraża wszystkie zasady, prosi o wybaczenie szalonym zmyśleniom, które starał się przebrać po francuzku, wyznaje iż w niektórych miejscach pióro wypadało mu z ręki z zadziwienia i wstrętu widząc wszelką przyzwoitość tak zuchwale przez satyryka angielskiego obrażaną. Drży z bojaźni, aby niektóre uszczypliwe pociski Swifta nie były zastosowane do dworu Wersalskiego, zapewniając najuroczyściej i rozwlekle, że wymierzone były na Torysów i Whigów (torys et whigs) burzliwego królestwa Angielskiego. Kończy nareszcie zapewniając czytelników iż nie tylko odmienił wiele pomniejszych ustępów, w celu przyprawienia ich do gustu swych ziomków, ale nawet poopuszczał wszystkie szczegóły żeglarskie i wiele innych zbytecznych drobiazgowości tak szpecących oryginał. Pomimo tej skrupulatności i affektacyi gustu, tłomaczenie nie jest najgorsze. Prawda że l’abbé wynadgrodził to sobie wydając dalszy ciąg podróży w stylu bardzo odmiennym od oryginału jak to łatwo sobie wystawić możemy[5].
Oprócz podobnych kontynuacyi, dzieło to jak zwykle każde które tak wielkiej dostąpiło wziętości, podało myśl do naśladowania, parodyi, wydawania objaśnień, natchnęło kilku poetów, było powodem pochwał i satyr na autora, słowem pociągnęło za sobą cały orszak towarzyszący zazwyczaj tak popularnym tryumfom, niezapominając nawet o niewolniku idącym za wozem, którego zelżywe obelgi przypominały tryumfującemu autorowi że był jeszcze człowiekiem. —
Podróże Gulliwera zjednały autorowi większe jeszcze niż wprzódy względy u księcia Gallji. Odebrał uprzejme listy pełne grzeczności i żartów o Gulliwerze, Jahusach i Lilliputach. Swift opuszczając Anglią prosił księżnę i mistress Howard o mały podarunek na pamiątkę zaszczytnej dla niego różnicy którą zdawały się czynić, pomiędzy nim, a ludźmi stanu jego. Na podarunek księżnej położył cenę 10 funtów szterlingów a zaś podarunek mis Howart miał być wartości jednej gwinei. Księżna obiecała mu medale których nigdy nie ujrzał, mis Howart wierniej dotrzymała słowa, i posłała Swiftowi pierścień wraz z listem na który Swift imieniem Gulliwera odpisał, dołączając małą złotą koronę mającą wyobrażać dyadem królów Lilliputu. Księżna raczyła przyjąć łaskawie sztukę materyi jedwabnej z rękodzieł Irlandskich, i kazała sobie suknią z niej uszyć. — Swift w listach swoich trochę za często wspomina o tym prezencie. Wszystko zdawało się zapowiadać iż w razie gdyby książę na tron miał wstąpić, „Gulliwer, podług słów lorda Peterborough powinien tylko wysmarować kredą podeszwy i nauczyć się skakać na linie, aby został biskupem.“ —
Swift był wzrostu wysokiego, silnej i kształtnej budowy ciała, oczy miał niebieskie, płeć śniadą, brwi czarne i gęste, nos trochę orli, a w rysach jego malował się charakter poważny, dumny i nieustraszony.
W młodości swojej uchodził za bardzo przystojnego męzczyznę, a w podeszłym wieku wyraz twarzy jego jakkolwiek surowy, był szlachetny i nakazujący uszanowanie. — Mówił z łatwością i ogniem w obec zebranego zgromadzenia, a zręczność jego w odpieraniu przeciwnika tak silną mogła stać się bronią w sporach politycznych, że ministrowie królowej Anny żałowali nieraz zapewne że Swift niezasiadał pomiędzy biskupami izby parów. Rząd Irlandyi obawiał się równie jego wymowy jak jego pióra. —
W towarzystwie był łatwy i uprzejmy, chociaż poniekąd oryginalny; ale tak się umiał zastosować do okoliczności iż powszechnie był poszukiwanym.
Kiedy wiek i choroba przytępiły w nim żywość dowcipu i zakłóciły stateczność jego umysłu, znajdowano jeszcze upodobanie w jego rozmowie, zajmującej nietylko znajomością świata ale i satyrycznym humorem którym zaprawiał spostrzeżenia i anekdoty swoje.
W miarę jednak jak pamięć jego słabła, sam spostrzegał iż w opowiadaniach swoich zbyt często się powtarzał. — Rozmowę jego, żarty, odpowiedzi uszczypliwe, miano za niezrównane, ale, jak wszystkim którzy nawykli despotycznie rej wodzić w rozmowie, niespodziewany opór, nakazywał mu niekiedy milczenie.
Lubił bardzo igrać ze słowami. — Najlepszy może żart w tym rodzaju, było zastosowanie następującego wiersza Wirgiliusza.
do damy, która mantylką zrzuciła na podłogę skrzypce kremońskie.
Drugi raz, zabawniej jeszcze pocieszył jednego niemłodego już człowieka, który zgubił okulary. „Jeźli noc całą deszcz padać będzie, znajdą się rano.“
(Okulary nazywają się spectacles po angielsku).
Na dowód wyższości jego w rzeczywistszym rodzaju dowcipu, przytoczymy tu następujące anekdoty. Człowiek jeden, wysokiej rangi, lecz nienajlepszego charakteru, wziął sobie za godło: „Eques haud male notus“ które Swift tak wyłożył: „Tak dobrze znany że mu nikt nie ufa.“ Lubił bardzo improwizować przysłowia. Chodząc raz w ogrodzie jednego ze swoich znajomych, z kilkoma innemi osobami, i widząc że pan domu ani myśli poczęstować ich owocem, rzekł, iż babka jego zwykle mówiła:
Always pull a peach
When it is in your reach.
Zawsze zerwij brzoskwinię
Kiedy ci się nawinie.
I zastosował te słowa dając przykład towarzystwu.
Drugi raz przejeżdżając się wierzchem, towarzyszący mu znajomy spadł z konia śród kałuży
The more dirt,
The less hurt;
Im błoto większe
Tem leże w niem miększe.
zawołał Swift, a leżący w błocie podniósł się na pół pocieszony; był to człowiek wielkie mający upodobanie w przysłowiach; i zdziwił się mocno iż to które diekan tak na swojem miejscu przytoczył nie było mu znane.
Dziennik Swifta pisany do Stelli, dowodem jest z jaką łatwością składał wiersze, w najmniej znaczącym przedmiocie. — Płodność jego w tym względzie była zadziwiającą. —
Niezmiernie lubił czystość, i posuwał ją aż do przysady. Lubił także wszelkie ćwiszenia ciała, a szczególniej chodził dużo. — Nasi dzisiejsi piechotnicy śmieliby się z zakładu Swifta, że pójdzie do Chester robiąc po 10 mil na dzień[7] (odległość cała wynosi około 200 mil). — Pomimo tego mniemano, iż Swift zbytniem używaniem ruchu, zdrowie swoje nadwerężył. — Dobrym był jeźdźcem i lubił jeździć konno; znał się przytem na koniach, obrał sobie to szlachetne zwierze za godło wyższości moralnej pod nazwiskiem Huyhnhnmów. Przyjaciołom swoim, a szczególniej Stelli i Vanessie zalecał używanie ruchu i agitacyi, i wystawiał im to nawet niejako za powinność. — W każdym nieledwie liscie mówi o tem jak o rzeczy koniecznie potrzebnej do swego zdrowia, które głuchotą i uderzaniem krwi do głowy bardzo było nadwerężone. —
Skrofuliczny stan ciała jego, przyczynił się może i do osłabienia władz umysłowych. Najwłaściwszą jednak tego przyczyną, było zbieranie się wody na muzgu, jak się przy otworzeniu ciała pokazało.
Dziekan był dobroczynnym, ale nieograniczał swojej, dobroczynności na zwyczajnem rozdawaniu jałmużny. Chociaż miał zawsze przy sobie pewną summę różnych pieniędzy dla rozdawania ich potrzebującym wsparcia, najwięcej uważał na to, aby prawdziwie biednym udzielać wsparcia a nie zachęcać lenistwo. — Przyjmowany był wszędzie z oznakami najgłębszego uszanowania. Zwykł był mówić iż publiczność powinna by mu się składać na kapelusze, gdyż je niszczył w momencie oddając ukłony — które ze wszystkich stron odbierał.
Wystawił raz na próbę w bardzo zabawny sposób zaufanie jakie w słowach jego pokładano. Dla widzenia zaćmienia słońca zebrało się raz mnóstwo pospólstwa około dziekanji. Swift, znudzony hałasem, kazał powiedzieć przez kościelnego sługę, że zaćmienie, z rozkazu dziekana St. Patrycego na poźniej odłożone zostało. Osobliwsze to uwiadomienie z wielkiem przyjęto poważaniem, i lud się rozszedł. W charakterze Sfifta, jako autora, trzy szczególnie uwagi godne widziemy własności.
Pierwszą jest cechująca go a tak rzadko autorom, przynajmniej od spółczesnych, przyznawana oryginalność: i najsurowszy krytyk odmówić mu jej nie może. Johnson nawet przyznaje, iż nie ma może pisarza któryby tak mało od innych pożyczył, i któryby równie słusznem prawem za oryginalnego mógł być poczytanym. W rzeczy samej nie znamy żadnego dzieła któreby Swiftowi za wzór służyć mogło, a kilka pożyczonych pomysłów, stały się jego własnością, skoro raz piętno swoje na nich wycisnął.
Drugą własnością Swifta o której wyżej już mówiliśmy, była obojętność jego zupełna na sławę literacką. Używał swego pióra jak prosty rzemieślnik używa narzędzi swego rzemiosła, wcale do niego wielkiej nie przywięzując ceny. Dbał o to ażeby zdanie jego przemogło, opór go niecierpliwił, gniewał się na zbijających jego zasady, i chcących go oddalić od celu który sobie zamierzył; ale z tem wszystkiem bardzo był obojętnym na wziętość pism swoich, i obojętność ta nosi na sobie cechę zupełnej szczerości. Rzucał je na świat jak od niechcenia, tając nazwisko swoje, i ustępując zysku jaki przynieść mogły, co dowodzi jak lekce sobie ważył rzemiosło autora z professyi. —
Trzeciem znamieniem Swifta w zawodzie literackim było, iż celował w każdym wydziale pismiennictwa w którym tylko sił swoich spróbował. Ma się rozumieć iż nie mówiemy tu o kilku odach pindarycznych i o wierszach łacinskich które zbyt małej są wartości, abyśmy je mieli do dzieł jego policzać. Można wprawdzie znajdować, iż używał niekiedy talentu swego w sposób lekkomyślny a nawet gminny; ale jego wiersze angielsko łacinskie, zagadki, niebardzo przystojne opisy, jego porywcze satyry polityczne, są wyborne oile przynajmniej tego rodzaju utwory takiemi być mogły, i każą nam tylko żałować iż tak gienialne zdatności w szlachetniejszym nie zostały użyte celu.
Posiadał w najwyższym stopniu sztukę zachowania prawdopodobieństwa w zmyśleniu, i, jakeśmy to już napomknęli mówiąc o Podróżach Gulliwera, sztukę kreślenia i stosownego przeprowadzenia zmyślonego charakteru w każdem położeniu i we wszelkich okolicznościach. Sztuka ta zależy po większej części na zachowaniu ścisłej akuratności w opisie drobnych szczegółów formujących niejako pierwszy plan powieści przez naocznego opowiadanej świadka; jako rzeczy które opowiadającego tylko żywo obchodzićby mogły. Tak kula karabinowa co gwiznie koło ucha większe na żołnierzu wczasie bitwy czyni wrażenie, niż huk nieustający całej artyleryi.
Ale dla oddalonego widza wszystkie te szczegóły stracone są w biegu ogólnym wypadków. Trzeba było posiadać rozeznanie Sfifta albo De Foe, autora Robinsona Crusoe i Pamietników Kawalera, aby uchwycić owe drobiazgowe szczegóły tak silnie uderzające widza, który obszernością swego pojęcia lub wychowaniem nie wdrożył się do ogólnego zapatrywania się na rzeczy. Dowcipny autor Historyi Fikcyi, Dunlop, uprzedził mnie w porównaniu które zamierzałem uczynić, pomiędzy Gulliwerem i Robinsonem Crusoe. Przytoczę tu parę słów jego, zupełnie własną moją myśl oddających.
Rozwinąwszy swoje założenie, wykazując jak Robinson Crusoe swój opis burzy czyni podobnym do prawdy: „Te drobne szczegóły,“ dodaje, skłaniają nas do wierzenia całej powieści. — Nie można przypuścić iżby je był wspomniał gdyby niebyły prawdziwe. Te same szczegóły drobiazgowe uderzają nas w podróżach Gulliwera; nakłaniają nas one do wierzenia na pół, najniepodobniejszym do prawdy rzeczom.“ — Niewątpiono nigdy o talencie Autora Robinsona, ale zakres znajomości jego niebył bardzo rozległy. Wyobraźnia też jego jednego tylko czy dwóch bohaterów wydać była w stanie. — Pospolity żeglarz, jak Robinson Crusoe; żołnierz prostak jak jego Kawaler; oszuści najniższego rzędu, jak niektóre z utworzonych przez niego charakterów: oto są role jakie mu zasób jego wiadomości dozwolił wystawić na scenę. Można go porównać do owego czarownika w powieści indyjskiej, co mocą swych czarów kilku tylko zwierząt mógł przybierać na siebie postać. Swift zaś jest to ów derwisz perski, którego dusza w czyje chce może przejść ciało, widzieć jego oczami, owładnąć cały jego organizm, a nawet umysł jego opanować. — Podróżny Lemuel Gulliwer, astrolog Jzaak Bickerstaff, Francuz, nowę podróż do Paryża piczący, mistress Harris, kucharka Marya, ów przyjaciel ubogich który w celu przyniesienia im ulgi, radzi aby im dzieci pozjadać, ów zapalony whig, robiący przedstawienia tyczące się szyldów w Dublinie, wszystkie te charaktery są równie różne jeden od drugich, jak się zdają być różne od dziekana świętego Patrycego. — Każdy zachowuje właściwe sobie piętno, działa w właściwej sobie sferze, i zastanawia się szczególniej nad okolicznościami które w położeniu jego społeczeńskiem, lub przez sposób widzenia najwięcej go osobiście zajmować mogą.
Z twierdzenia które powyżej założyłem o sztuce nadania prawdopodobieństwa powieści zmyślonej, wynika następujący wniosek na tejże oparty zasadzie. Jeżeli szczegóły drobiazgowe zajmują przedewszystkiem uwagę opowiadającego, i stanowią wielką część jego powieści, okoliczności większej daleko wagi, częściowo tylko uwagę jego na siebie zwracają; czyli, inaczej mówiąc, w powieści równie jak na obrazie, są przedmioty bliższe i dalsze, a w miarę ich oddalenia zmniejszają się koniecznie w oczach tego który je opisuje. I w tym względzie, Swift niepospolitą rozwinął sztukę. — Gulliwer z mniejszą opowiada dokładnością to co słyszał, niż to co sam na swoje oczy oglądał. Opis ten podróży nie jest jak inne podróże do krojów Utopji, dokładnym obrazem rządu i praw tych krajów, ale zawiera tylko wiadomości ogólne, jakie zwykle podróżny przez ciekawość stara się powziąść, przebywając kilka miesięcy pośród obcego ludu. — Słowem, opowiadający jest punktem około którego obraca się, i do którego ściąga się cała osnowa powieści, opisuje te tylko rzeczy które mu okoliczności naocznie widzieć dozwoliły, ale nieopuszcza najmniejszego wypadku, który w jego mniemaniu mógł być ważnym, bo osobiście go obchodził. —
Chociaż Pan Gulliwer urodził się w hrabstwie Nottingham, gdzie ojciec jego przemieszkiwał, słyszałem jednakże mówiących że familia jego pochodzi z hrabstwa Oxford, i sam znalazłem na cmentarzu w Baubury, do tej prowincyi należącym, kilka nagrobków Gulliwerów. —
Przed oddaleniem się z Redriff, wręczył mi następujące pisma i upoważnił do rozrządzenia niemi według upodobania. — Styl w nich jest jasny, prosty, i jeden tylko mają feler, któren jednakże prawie wszystkim podróżnym właściwy, to jest, za obszerne opisywanie pomniejszych szczegółów: przez całe jednak dzieło powiewa duch prawdy i Autor tak się istotnie odznacza prawdomownością, że w okolicach Redriff, jeżeli kto chce komu co zapewnić, zwykle mówi: „To tak jest prawda, jak żeby sam Pan Gulliwer powiedział.“
Po zasiągnieniu rady wielu osób, którym z pozwoleniem Autora, papiery te pokazałem, odważam się dzisiaj ukazać je światu, w nadziei, że przynajmniej na niejaki czas będą przyjemniejszą rozrywką dla naszej szlachetnej młodzierzy, jak ramoty stronniczych pisarzy.
Ten tom byłby zapewne jeszcze raz tak obszernym, gdybym sobie nie był pozwolił, opuścić wiele miejsc opisujących wiatr, przypływ i upływ morza, meteorologiczne postrzeżenia w różnych podróżach, i ruchy okrętowe w czasie burzy, a wszystko to w stylu żeglarskim. Opuściłem także wszystkie podania wymiarów, i obawiam się, że może Pan Gulliwer niekontent będzie z tych wypuszczeń; lecz ja postanowiłem, ile być może dzieło to dla ogółu przystępnem uczyni. — Jeżeli z nieświadomości mej w żeglarstwie błędy jakie popełniłem, sam tylko za to jestem odpowiedzialnym: z resztą, gdyby kto z podróżnych, życzył sobie zobaczyć text oryginalny w całej swej obszerności, tak jak z rąk Autora wyszedł, do zadosyćuczynienia zawsze znajdzie mię gotowym.
Co się dotycze bliższych wiadomości o życiu Autora, te znajdzie czytelnik na pierwszych kartach tej książki.
To jest, co mniemałem być koniecznem powiedzieć, tak ze względu na ciebie, jako i zadania które ci powierzyłem.
Co do drugiego: wyrzucam sobie słabość moją, iż na prośby i fałszywe powody, przez ciebie i niektórych innych użyte, zezowoliłem na ogłoszenie moich Podróży. Przypomnij sobie, jak często cię prosiłem, kiedy chcąc niechęć moją przezwyciężyć, przedstawiałeś mi powody dobra powszechnego: jak często, mówię, prosiłem cię byś rozważył, że Jahus są zwierzęta zupełnie niezdolne do poprawy ani nauką ani przykładem. Wypadki stwierdziły tę opinią, gdyż, zamiast coby moja książka ich nauczyła, przynajmniej na tej małej wyspie usunąć nadużycia i zepsucie, jak się nadzieją cieszyłem, widzisz że po sześciomiesięcznem jej ogłoszeniu, żadnego z tych skutków nie przyniosła. Prosiłem cię uwiadomić mię listownie, kiedy stronnictwo zniknie, sędziowie będą oświeceni i nieprzedajni: pieniacze poczciwi, umiarkowani i niezupełnie z rozumu obrani; kiedy równina Smithfield zajaśnieje pożarem stósów ksiąg prawniczych; lekarze wygnani; żony Jahus zbogacone w cnoty, honor, szczerość, zdrowy rozsądek; dwory i sale posłuchalne ministrów oczyszczone z plugawstwa; zasługa i nauki wynagrodzone; a ci co wierszem lub prozą druk hańbią, skazani zostaną za jedyne pożywienie mieć swój papier, a za napój atrament. Po twoich zachęcaniach, rachowałem na te zmiany i na tysiąc innych, które tam jasno były wytknięte. I trzeba przyznać że siedm miesięcy wystarczały na poprawę tych wszystkich przywar i słabości którym Jahus są poddani, gdyby choć trochę mądrości i cnoty posiadali. Przeciwnie jednak oczekiwaniom moim, przynosił mi każden twój posłaniec z listem paki małych pism, uwag nad drugą częścią, w których mię oskarżano, żem spotwarzył urzędników stanu, rodzaj ludzki poniżył (mają bowiem bezczelność przywłaszczania sobie tego nazwiska), i płeć niewieścią osławił. Poznałem zaraz że pisarze tych ramot nie są z sobą w zgodzie, jedni bowiem niechcą przyznać żebym ja był autorem moich podróży, drudzy zaś wmawiają we mnie pisma zupełnie mi obce.
Muszę także napomknąć że twój drukarz pokładł fałszywe daty niektórych moich podróży i czasu mego powrotu, i ani roku ani miesiąca ani dnia nie podał dokładnie: dosłyszałem przytem że rękopism mój po ogłoszeniu dzieła zniszczonym został: a że nie mam żadnej kopji onego, przesyłam ci przeto niektóre sprostowania, które przy drugiem wydaniu umieścić możesz, nie zaręczam jednak za nie, i zostawuję rozsądnym i słusznym czytelnikom staranie, tak te rzeczy uważać, jak uważanemi być powinny. —
Powiedziano mi że nasi Jahuscy żeglarze mowę moją żeglarską, w niektórych miejscach zestarzałą znajdują. W pierwszej mojej podróży będąc jeszcze bardzo młodym, uczony byłem od starych żeglarzy i tak się nauczyłem mówić jak oni mówili. Poźniej widziałem, że Jahus na morzu tak są skłonni do przyjmowania nowych słów, jak Jahus na lądzie, którzy co rok prawie tak mowę swą odmieniają, że ile razy do mej ojczyzny wróciłem, zawsze znalazłem dyalekt tak zmienionym, iż go zaledwie mogłem zrozumieć. Podobnie, gdy mię kto z ciekawych z Londynu odwiedzi, nigdy się niemożemy zrozumieć, bo do wyrażenia swych myśli, zupełnie innych słów używamy.
Gdyby mię krytycy Jahusów choć najmniej interesowali, to miałbym zupełną słuszność na wielu z nich się użalać, którzy tyle byli bezczelni, naprzód zaraz utrzymywać, że podróże moje są czystą bajką w mózgu moim wylęgłą, a nawet tak dalece zuchwałość swą posunęli iż ośmielili się powiedzieć, że równie niema Houyhnhnmów i Johusów jak i mieszkańców Utopji.
Wyznaję jednak, że co się tyczy narodów Lilliputów, Brobdingrag (tak powinno być pisane, a nie Brobdingnag, jak to błędnie czynią) i Laputa, żaden z naszych Jahus nie był tyle śmiałym choćby najmniejszą czynić wątpliwość, jako też i w wypadkach które o tych narodach przytoczyłem: tu bowiem, prawda tak jest jasna, że przekonanie gwałtem za sobą pociąga. Ale czyż powieść moja o Houyhnhnmach i Jahusach mniej jest prawdziwą? czyliż i w tym kraju nie ujrzy tysięcy tych ostatnich, ktorzy tylko szwargotaniem i że niezupełnie nago chodzą, różnią się od swych zwierzęcych braci w kraju Houyhnhnmów? Pisałem dla ich poprawy ale nie dla ich pochwał. Jednogłośne pochwały całego ich rodu mniejby znaczyły u mnie, jak rżenie dwóch wyrodków Houyhnhnmów w mej stajni trzymanych; ponieważ, mimo całego ich poniżenia, mogę w nich jeszcze znaleźć niejakie oznaki cnoty wolnej od zbrodni.
Czyż śmieją mniemać te nędzne stworzenia, że się tyle poniżę i bronić będę mej prawdomówności? Lubo i ja Jahu jestem, wiadomo jednak, że przez naukę i przykład mego szanownego nauczyciela w przeciągu dwóch lat (jak wyznać muszę nie bez trudności) do tego doprowadziłem, że się pozbyłem tych piekielnych nałogów, które, szczególnie w Europie w mym rodzaju, tak są wkorzenione, to jest, kłamać, chełpić się, oszukiwać, dwuznacznie mówić.
Mógłbym jeszcze więcej uczynić żalów z tego powodu, lecz i ciebie i mnie nie chcę dłużej męczyć. Przyznaję, że od ostatniego mego listu, przez spółeczeństwo z małą liczbą indiwiduów twojego gatunku, a szczególnie z temi z mej familji, z któremi związków unikać niemogę, reszta złych zarodów mojej Jahusowej natury znowu we mnie odżyła; gdyby nie to, pewnobym tak niedorzecznego planu, jak jest chęć zreformowania rodzaju Jahus w tem królestwie, nigdy niebył uczynił. Lecz teraz, odstępuję już na zawsze od tego urojenia. —
— Ponosi rozbicie i w pław dostaje się do Lilliputu, gdzie go związano i w głąb kraju zaprowadzono.
W krótce po powrocie moim z Leydy, na zalecenie mego zacnego nauczyciela Pana Bates otrzymałem urząd chirurga na okręcie Jaskółka, na którym zostając przez półczwarta roku pod komendą kapitana Abrahama Panell, odprawiłem podróże na Wschód i do innych krajów.
Za moim powrotem postanowiłem osięść w Londynie. Pan Bates zachęcał mię do tego przedsięwzięcia i zdał mi niektórych swoich chorych. Nająłem mieszkanie w jednym małym domu położonym w części miasta zwanej Old-Jewry i wkrótce potem ożeniłem się z Panną Maryą Burton drugą córką Pana Edwarda Burton kupca z Ulicy Newgate, która mi wniosła w posagu czterysta funtów szterlingów: lecz gdy we dwa lata potem umarł mój kochany nauczyciel P. Bates, nie wielu mając przyjacioł, dochody moje poczęły się znacznie zmniejszać, zwłaszcza że i sumienie moje niepozwalało mi w leczeniu udawać się do środków, których wielu z moich kollegów używało. Naradziwszy się przeto z żoną i niektóremi mojemi przyjaciołmi, przedsięwziąłem jeszcze jedną morską podróż. Byłem raz poraz chirurgiem na dwóch okrętach i przez sześć lat odbyłem rozmaite podróże do Indyi wschodnich i zachodnich, przez co powiększyłem trochę mój szczupły majątek. Godziny wolne od zatrudnień poświęcałem na czytanie najlepszych dawnych i nowszych autorów, będąc zawsze dostateczną liczbą książek opatrzony, a jeżeli się znajdowałem na lądzie, uważałem obyczaje i charaktery różnych narodów i uczyłem się ich języków, co mi z wielką łatwością przychodziło, bo miałem bardzo dobrą pamięć.
Gdy mi ostatnia podróż niebardzo udała się szczęśliwie, zbrzydziłem morze, i umyśliłem osiąść przy mojej żonie i dziatkach. Z Old-Jewry wyprowadziłem się na ulicę Fetter-lane a z tamtąd na Wapping, w nadziei że pomiędzy tamtejszemi majtkami znajdę dostateczną sposobność do leczenia; lecz ta zmiana niebardzo mi była korzystną.
Po trzech latach próżnego oczekiwania poprawy mojego losu, otrzymałem od Kapitana Wilhelma Prichard korzystne miejsce na jego okręcie Antylopa mającym właśnie płynąć na morze południowe. Ruszyliśmy z Bristol dnia 4. maja 1699 roku, i początek żeglugi był bardzo szczęśliwy.
Próżną byłoby rzeczą nudzić czytelnika szczegółami przypadków które się nam na tych morzach przytrafiły, dosyć jest powiedzieć, że płynąc do Indyi wschodnich, przez burzę zostaliśmy zapędzeni między zachód i północ ziemi Van-Diemen — i znajdowaliśmy się pod trzydziestym stopniem i dwoma minutami szerokości południowej. Dwunastu z pomiędzy naszych żeglarzy umarło ze zbytecznej pracy i złego pożywienia. Piątego listopada, który był początkiem lata w tamtym kraju, czas był pochmurny i majtkowie ujrzęli skałę wtedy dopiero, gdy już niewięcej jak na połowę długości liny od okrętu była oddaloną — a wiatr był tak gwałtowny, że nas prosto na nią pędził: jakoż w momencie rozbił się nasz okręt. Sześciu z nas pospieszyło do szalupy usiłując oddalić się od skały i okrętu. Płynęliśmy podług mojego rachunku, trzy morskie mile robiąc ciągle wiosłami, aż nakoniec sił nasze zwątlone długiem natężeniem, zmusiły nas oddać się mocy wałów, i w przeciągu może półgodziny szalupa nasza uderzona wiatrem od północy wywróconą została.
Niewiem co się stało z towarzyszami mojemi którzy byli w szalupie, ani z temi co się ratowali na skałę albo się na okręcie zostali, mniemam, że wszyscy zginęli. Co do mnie, płynąłem na los szczęścia, gdzie mię pęd morza i wiatru unosił. Często opuszczałem nogi, lecz nie mogłem zgruntować; nakoniec, kiedy się już prawie miałem za zgubionego, bom już ustawał na siłach, dostałem dna, i nawałność zmniejszać się poczęła. Musiałem iść blizko milę nim się do lądu dostałem, około godziny ósmej wieczór, według mojej rachuby. Szedłem dalej może pół mili, lecz ani śladu mieszkańców lub domów niepostrzegłem. Zmordowanie, upał i pół kwarty wódki, którą wypiłem opuszczając okręt do snu mię wzbudzały; położywszy się przeto na trawie, którą bardzo miętką znalazłem, zasnąłem mocniej jak kiedy w mojem życiu: tak spałem może przez dziewięć godzin. Dzień już był jasny gdy się obudziłem: chciałem wstać, lecz ruszyć się niemogłem. Leżałem wznak: postrzegłem że moje ręce i nogi były do ziemi po przywięzywane, toż samo i włosy, — dojrzałem nawet cieniutkie sznurki, które mnie od piersi aż do nóg opasywały. Nie mogłem patrzeć tylko w górę, a słońce zaczęło mocno dopiekać i światłem swojem raziło mnie w oczy.
Jakiś szmer na około dochodził moje uszy, ale w położeniu w jakiem się znajdowałem, tylko niebo widzieć mogłem. Wtem poczułem że się coś rusza po mojej lewej nodze, i lekko postępując po piersiach zbliżyło się aż ku brodzie. Co za podziwienie moje było, gdym ujrzał jakąś malutką postać ludzką, niewięcej jak sześć calów wysoką, z łukiem, strzałą w ręku, i z kołczanem na ramieniu, przy tem postrzegłem może ze czterdzieści podobnych postaci za pierwszą postępujących. Zdziwiony, zacząłem głośno krzyczeć, tak, że wszystkie te drobne stworzenia przejęte bojaźnią uciekły, i niektóre z nich, jak się potem dowiedziałem, uciekając spiesznie i skacząc ze mnie na ziemię, niebezpiecznie szwankowały. Wkrótce jednak wrócili, i jeden z nich który miał odwagę tak się do mnie zbliżyć, aż mógł całą moją twarz zobaczyć, podniósłszy z podziwienia ręce i oczy, cichym ale wyraźnym głosem zawołał: Hekinach Degul. Inni też same słowa pokilkakrotnie powtórzyli, ale ja naówczas nierozumiałem ich znaczenia.
Czytelnik łatwo sobie wystawi że położenie moje było nienajwygodniejsze. Dobyłem więc wszystkich sił moich na uwolnienie się z tych więzów i potargałem szczęśliwie owe sznurki czyli nici, powyrywałem kołki do których moja prawa ręka była przywiązaną, ponieważ podniósłszy ją nieco, zobaczyłem co mnie więziło. Skręciwszy mocno głową, chociaż z niemałym bolem, naciągnąłem nieco sznurków któremi włosy moje z prawej strony były przywiązane, tak, że mogłem cokolwiek ruszyć głową. Co ujrzawszy te człowieczki, krzycząc przeraźliwie pouciekali, wprzód, nim mogłem którego z nich uchwycić. Gdy krzyk ustał, usłyszałem że jeden z nich zawołał Tolgo Phonac; i wnet uczułem że więcej stu strzał padło na moją lewą rękę, i jak szpilki kłóły. Poczem nastąpił jeszcze drugi strzał w powietrze, tak jak my w Europie bomby puszczamy; pewno wiele strzał musiało paść na mnie, ale ich nieczułem, inne zaś padały mi na twarz, którą zaraz prawą ręką zasłoniłem. Gdy ten grad strzał przeminął, począłem na nowo próbować czybym się nie mógł uwolnić z mych więzów, ale natychmiast zaczęto jeszcze rzęsiściej strzelać niż pierwej, a nawet niektórzy poczęli mię kłóć swojemi kopiami; szczęściem że miałem na sobie kaftan bawoli, którego nie mogli przekłóć. Poznałem przeto że najlepszy sposób, zostawać spokojnie w tym stanie aż do nocy, że w ten czas wywikławszy lewą rękę potrafię zupełnie się uwolnić: co zaś do tych mieszkańców, to czułem się na siłach iż potrafię wyrównać najpotężniejszemu ich wojsku, któreby na attakowanie mnie wysłać mogli, jeźliby wszyscy tego byli wzrostu, jak ci, których do tego czasu widziałem. Lecz szczęście inszy mi los przeznaczało.
Jakoż tak mi się jeść chciało, iż niemogłem się wstrzymać (może przeciw ustawom obyczajności) od okazania niecierpliwości mojej, wkładając często palec w usta, ażeby dać do zrozumienia że posiłku potrzebowałem. Hurgo (tak oni zwali, jak się potem dowiedziałem, tego wielkiego Pana) dobrze mnie zrozumiał. Zstąpił z wzniesienia i rozkazał do boków moich poprzystawiać drabiny, po których zaraz wlazło więcej stu ludzi, idąc do ust moich z koszami pełnemi potraw, które z rozkazu cesarskiego, na pierwszą wiadomość o mojem przybyciu zgromadzili. Uważałem że wiele było mięsiwa różnych zwierząt, których po smaku nie mogłem poznać. Były tam łopatki i udźce niby skopowe dobrze urządzone, ale mniejsze od skrzydełka skowronkowego. Połykałem na raz po dwie i po trzy z sześciorgiem chleba wielkości kuli karabinowej: wszystkiego mi dostarczali, wielkie po sobie z przyczyny mojej ogromności i niesłychanego żarłoctwa, pokazując zadziwienie. Po tem dałem im inny znak, że pić pragnę. Z sposobu mojego jedzenia wnieśli, że mało napoju nie wystarczyłoby dla mnie: a że to lud dowcipny, przeto przyciągnęli i podnieśli z wielką łatwością, jednę z największych beczek wina i przytoczywszy ją do ręki mojej, odszpuntowali. — Wypiłem ją duszkiem, co było bardzo naturalnie, bo ledwo pół kwarty zawierała, a wino było podobne do Petit Bourgogne, nawet daleko smaczniejsze. Natychmiast przytoczono drugą beczkę, którą w podobnyż sposób wypróżniłem, dając im przez znaki do zrozumienia, żeby mi jeszcze parę beczek dostawili — lecz więcej nie było na pogotowiu.
Przypatrzywszy się tym wszystkim cudom, wydali okrzyki radości, i zaczęli tańczyć po moich piersiach, powtarzając często Hekinah Degul. Potem dali mi przez znaki do zrozumienia ażebym wypróżnione beczki rzucił na ziemię, pierwej jednak zapowiedzieli baczność stojącym na około, a gdy ujrzeli beczki w górę wyrzucone, znowu powszechny okrzyk nastąpił.
Muszę się przyznać, że miałem chęć, trzydziestu lub czterdziestu, z tych ichmościów co się po moich piersiach przechadzali na ziemię zrzucić; wspomnienie jednak na udręczenia które już zniosłem a które zapewne jeszcze niebyły z ostatecznych będących w ich mocy, także na moją obietnicę gestami im uczynioną, że się spokojnie zachowam i siły mej przeciw nim nieużyję, spowodowało mię do zaniechania tego. Oprócz tego uważałem się być obowiązanym prawami gościnności przeciw ludowi który mię traktował z taką wspaniałością. Niemogłem się jednak dosyć wydziwić odwadze tych człowieczków, którzy się ważyli po mnie chodzić, chociaż moja lewa ręka zupełnie była wolna.
Kiedy się przekonali że już więcej jeść nie żądam, przyprowadzili do mnie osobę wyższej rangi, przysłaną od Jego Cesarskiej Mości. Jego excellencya wstąpił na moją prawą nogę niżej kolana i postępował z tuzinem może swojej świty ku mej twarzy, okazał mi list wierzytelny z pieczęcią królewską, i trzymając go tak przed oczami mojemi, mówił może z dziesięć minut spokojnie lecz z wyrazem i determinacyą, często pokazując w jedną stronę, wktórej, jak wkrótce zmiarkowałem, leżała stolica państwa, może o pół mili oddalona, tam bowiem Jego Cesarska Mość postanowił mię przetransportować. Odpowiedziałem w kilku słowach, które niezrozumiano: musiałem przeto znowu udać się do znaków, kładąc wolną rękę lewą na prawą, a potem na głowę i piersi. To miało znaczyć, że sobie życzę być wolnym. Jego excellencya zrozumiał mię zupełnie, lecz wstrząsł głową z nieukontentowaniem i dał mi do zrozumienia, że tak jak jestem mam być transportowanym, dając jednak poznać innemi znakami że mi wszystkiego będą dostarczać czego tylko będę potrzebować. Począłem więc znowu próbować potargać moje więzy, lecz natychmiast poczułem kłócie ich strzał na twarzy i rękach, które już i tak bąblami były okryte, czułem rownie że niektóre z tych strzał tkwiły w mojem ciele, a liczba moich nieprzyjacioł coraz się zwiększała. Zmuszony więc byłem dać im znak, że mogą ze mną robić co się im podoba. Wtenczas Hurgo ze swoją świtą, oddalił się z wielką grzecznością i oznakami ukontentowania.
Wkrótce potem usłyszałem powszechny odgłos z częstem powtarzaniem słów Peplum selan, i postrzegłem jak wielu z nich popuszczało mi sznurki wten sposób, że się mogłem obrócić na prawą stronę i wypuścić wodę, w czem sprawiłem się z wielkiem podziwieniem ludu, który domyślając się czynności mojej, czem prędzej i w prawo i w lewo rozstąpił się dla uniknienia potopu. Nieco w przódy namaszczono mi przez litość twarz i ręce jakimś przyjemnego zapachu balsamem, który w krótkim czasie pokłócia od strzał uleczył. Nieczując więcej bolu i zaspokoiwszy głód potrawami istotnie pożywnemi, zacząłem być śpiącym. Jakoż, sen mój, jak mi potem powiedziano, trwał przez ośm godzin, co było rzeczą bardzo naturalną, lekarze bowiem z rozkazu cesarskiego — wmięszali do wina lekarstwa sen sprawujące.
Pokazuje się, że jak tylko mnie śpiącego na brzegu znaleziono, natychmiast Cesarz został o tem zawiadomiony przez kuryerów, i na radzie stanu postanowiono, ażeby mię, w sposób przezemnie opisany, związać i aresztować, co też w czasie snu mego uskuteczniono; także jadła i napoju miano mi dostatecznie dostarczyć, i machina na przewiezienie mię do stolicy miała być natychmiast sporządzoną.
Zamysł ten może się zdawać zbyt śmiały i niebezpieczny, i pewny jestem że żaden z monarchów europejskich, w podobnym przypadku, nieuczyniłby takiego postanowienia. Według mego zdania jednak, było to przedsięwzięcie równie rozsądne jak wspaniałe; w przypadku bowiem, gdyby naród ten powziął był chęć, wczasie mego snu, zamordowania mnie swemi strzałami i dzidami, zapewne za pierwszem uczuciem boleści, obudziwszy się i wpadłszy w złość, potargałbym łatwo więzy mnie krępujące, a naród ten cały nie zdolny przeciw mnie do obrony, nie mógłby wtedy na żadne względy rachować.
Lud ten odznacza się szczególniej w matematyce i mechanice, umiejętnościach wielce szacowanych i protegowanych przez Cesarza. Monarcha ten posiada bardzo zmyślnie urządzone machimy do przewożenia drzewa i innych ciężarów: często największe okręta wojenne, z których niektore mają do dziewięć stóp długości, budowane są w miejscu gdzie rośnie drzewo do ich budowy, i potem trzysta do czterysta łokci, do morza odwożone.
Pięćset cieślów i inżynierów zostało wyznaczonych do przysposobienia największej z machin które posiadali, i uczynienia jej do przewiezienia mnie sposobną. Był to wóz wysoki na trzy cale, długi stóp siedm, szeroki stóp cztery, i na dwudziestu dwóch kołach spoczywający. Radość była powszechna gdy wóz przyprowadzono i równolegle do mnie postawiono: ale największa trudność była, jak mnie podnieść i na nim położyć? Tym końcem wkopano obok mnie ośmdziesiąt słupów na dwie stopy wysokich; obwiązano mi wokoło szyję, ręce, nogi i całe moje ciało, do tych obwiązek przymocowano sznury grubości szpagatu, i przewleczono je przez kółka na słupach będące. Dziewięćset najsilniejszych ludzi użyto do ciągnienia tych sznurów i tym sposobem może we trzy godziny byłem podniesiony, w machinę złożony i przywiązany. Wszystko to później mi powiedziano, spałem bowiem mocno, wypiwszy dużo zaprawnego wina. Pięćset koni, największych jakie Cesarz posiadał, bo każdy miał wzrostu około półpięta cala, założono do wozu dla zawiezienia mię do stolicy o pół mili oddalonej.
Już może cztery godziny upłynęło w tej podróży, gdy nagle, bardzo śmiesznym przypadkiem obudziłem się. Dla naprawienia czegoś, zatrzymano się; a wtem dwóch czy trzech krajowców ciekawością zdjęci i chcąc mi się spiącemu przypatrzyć, weszli na wóz, potem na mnie, i na palcach zbliżyli się aż do mojej twarzy. Jeden z nich, kapitan gwardyi, włożył mi ostrą pikę w lewe nozdrze, co tak mię w nosie załechtało żem się obudził i trzy razy kichnął. Po czem panowie ci oddalili się i dopopiero później we trzy tygodnie dowiedziałem się o przyczynie mego obudzenia. Ujechaliśmy dosyć dnia tego, i stanęliśmy na noc pod strażą pięciuset gwardyi, której połowa była z pochodniami a połowa w łuki i strzały uzbrojona. Nazajutrz, o wschodzie słońca ruszyliśmy dalej w drogę i około południa stanęliśmy może o dwieście łokci od bram miasta. Na widzenie mnie wyszedł Cesarz z całym swoim dworem, lecz jego wielcy urzędnicy niechcieli dozwolić, żeby J. C. Mość, wstępując na mnie, osobę swoją na niebezbieczeństwo narażał.
Nie daleko miejsca, gdzie się wóz zatrzymał, stał starożytny kościół, miany za największy budynek w całem Państwie. Ten, przed kilką laty zmazany został morderstwem w nim popełnionem, przeto podług zasad religji ludu tego, miany był za sprofanowany i po usunięciu z niego wszelkich religijnych sprzętów, przeznaczony został do różnego użytku. Wielka jego brama od strony północnej, była wysoka na cztery, szeroka na dwie stopy; z każdej strony bramy były okna wysokie na sześć cali: do tego co było z lewej strony, slusarze cesarscy przykuli dziewięćdziesiąt łańcuszków, podobnych do tych jakie damy europejskie przy zegarkach noszą, i drugi koniec tychże przymocowali mi do lewej nogi na trzydzieści sześć kłotek. Naprzeciw kościoła, po drugiej stronie drogi, w odległości może dwudziestu stóp, stała wieża przynajmniej na pięć stóp wysoka: na tę wstąpił Cesarz z pierwszemi dygnitarzami państwa, ażeby mi się przypatrzyć. Liczono więcej jak na sto tysięcy mieszkańców, którzy wyszli z miasta ciekawością zdjęci, a pewny jestem że ich z dziesięć tysięcy, weszło na mnie po drabinach różnemi czasy, niezważając na warty wzbraniające tego; aż nareszcie wyszła proklamacya, ciekawości tej pod karą śmierci zakazująca.
Ciężko sobie wystawić wrzawę ludu, gdym powstał i począł się przechadzać. Łańcuch, którym byłem przykuty był może na sześć stóp długi, a że był przymocowany blizko bramy, przeto mogłem nietylko chodzić w półkole, ale nawet położyć się i nogi za bramę wyciągnąć. —
— Opis osoby i ubioru J. C. Mości.
— Uczeni przydani są autorowi dla uczenia go języka krajowego.
— Łagodnością swego charakteru zyskuje względy.
Stanąwszy na nogi, obejrzałem się na około, i wyznać muszę, żem jeszcze nigdy niemiał tak pięknego widoku. Cała okolica miała postać ogrodu, a opłocone pola, które prawie ogólnie zajmowały po czterdzieści stóp kwadratowych, jak grzędki kwiatów wyglądały. Niektóre z tych pól przeplatane były lasami: największe z drzew zdawały się mięć około siedmiu stóp wysokości. W lewo spostrzegłem stolicę państwa, wielkie mającą podobieństwo, do miasta na dekoracyach teatralnych malowanego.
Już od kilku godzin, poczuwałem oznaki strawności żałądka, która przez kilka dni wstrzymaną była. Ztąd w nienajprzyjemniejszem znajdowałem się położeniu, między konieczną potrzebą a wstydem. Osądziłem więc za najlepszy środek, pozbyć się tej konieczności w mojem mieszkaniu. I tak też uczyniłem. Zamknąłem bramę i postąpiwszy tak daleko, jak mi długość łańcuchów dozwalała, uwolniłem się z tej naturalnej potrzeby. Lecz żeby czytelnik nie miał złego wyobrażenia o mojej czystości, namienić tu muszę, że ten raz tylko w taki sposób się obeszłem: a kto raczy zważyć okoliczności położenia mego, ten mnie i uniewinni. Od tego czasu, odbywałem podobne czynności zawsze rano wstawszy, na wolnem powietrzu, i co rano także, nim jeszcze kto z publiczności nadszedł, dwóch ludzi przeznaczonych do tego, wywozili te nieczystości na taczkach.
Po tej awanturze, wyszedłem znowu przed dom ażeby użyć świeżego powietrza, gdy niespodzianie ujrzałem Cesarza konno ku mnie jadącego, co o mało że drogo nieprzypłacił: koń bowiem cesarski, lubo bardzo dobrze ujeżdżony, na widok tak nadzwyczajny jakim ja byłem dla niego, bo mu się pewno wydawać musiało, że to góra jaka się porusza, począł się wspinać. Ale Cesarz będąc doskonałym jeźdźcem, trzymał się mocno w siodle, aż póki nieprzyskoczyli dworscy i konia przytrzymali, poczem J. C. Mość zesiadł i obglądał mię na około z wielkiem podziwieniem, zawsze jednak ostrożnie i w takiej odemnie odległości, jaką po długości moich łańcuchów, za bezpieczną być sądził. Potem rozkazał swoim kucharzom i piwnicznym, którzy już byli przygotowani, ażeby mi jeść i pić podano. To pożywienie podsuwali mi na pewnym rodzaju wózków, tak blizko, aż go rękami dosięgnąć mogłem: ja też wziąłem się do nich i wkrótce wszystkie wypróżniłem. Dwadzieścia z nich naładowane były mięsem, dziesięć trunkami. Każdy dostarczył na dwa lub trzy dobre kęsy, a trunki ze wszystkich dziesięciu wozów wlałem w jeden i duszkiem go wypróżniłem.
Cesarzowa, Księżęta i Księżniczki, z wielą damami siedziały w krzesłach w niejakiej odległości. W czasie przypadku Cesarza z koniem, powstały wszystkie, i zbliżyły się do monarchy, którego opis muszę tu umieścić. — Cesarz jest wzrostu daleko wyższego od któregokolwiek z swoich dworzan, co już jest dostatecznem do zjednania mu szczególnego uszanowania: twarz jego pełna i męzka, usta wielkie, nos orli, kolor śniady, spojrzenie poważne, kształt ciała proporcyonalny, poruszenia przyjemne i wspaniałe. Już nie był w pierwszej młodości, miał bowiem lat dwadzieścia ośm i trzy kwartały, a około siedmiu lat szczęśliwie i zwycięzko panował. Żebym się lepiej mógł J. C. Mości przypatrzyć, położyłem się na bok, tak, że twarz moja była równo z twarzą jego, a on stał o trzy łokcie odemnie. Poźniej miałem go często w ręku, dla tego w opisaniu niemogę się mylić. Odzienie było jednostajne i proste, kroju częścią azyatyckiego, częścią europejskiego, na głowie zaś miał lekki hełm złoty, ozdobiony kleinotami i powiewającem piórem. W ręku trzymał dobytą szpadę dla obrony, jeźlibym łańcuchy pokruszył. Ta szpada była blizko na trzy cale długa, pochwa i rękojeść złote dyamentami wysadzane. Głos jego był cienki ale jasny i wyraźny, że go nawet stojąc mogłem dobrze słyszeć. Damy i panowie dworscy byli bogato postrojeni, tak, że miejsce które zajmowali, miało podobieństwo do sukni damskiej na ziemi rozciągnionej, z haftowanemi srebrem i złotem figurami. J. C. Mość czynił mi honor często mówiąc do mnie, na co ja odpowiadałem, aleśmy jeden drugiego nic nierozumieli. Byli także przytomni księża i prawnicy (jak ich z ubioru łatwo mogłem poznać), ci mieli rozkaz explikowania mi ich mowy, lecz pomimo, żem we wszystkich znanych mi językach chciał z niemi rozmawiać, jako to: w Niemieckim, Hollenderskim, Łacińskim, Francuzkim, Hiszpańskim, Włoskim, jednak usiłowania moje były daremne.
Po dwóch godzinach dwór odjechał. Dla zabezpieczenia mię od grubiaństw a może i złości pospólstwa, które ażeby mnie blizko zobaczyć, tłumem się cisnęło, zostawiono przy mnie liczną straż. Pomimo tego, byli jednak niektórzy tak bezczelni iż strzelali do mnie z łuków, i omało że jedna strzała lewego oka mi nie wykłóła; ale pułkownik kazał schwytać sześciu z przywódców tego hultajstwa, i za najsłuszniejszą karę ich występku osądził, związanych w ręce moje oddać. Rozkaz jego natychmiast został przez żołnierzy wykonany. Wziąłem więc ich w rękę, pięciu włożyłem do kieszeni, a szóstego udawałem jakobym chciał zjeść żywcem. Biedny człowiek krzyczał przeraźliwie, czem tak pułkownik jako i drudzy oficerowie, mocno zostali przelęknieni, szczególnie gdy z kieszeni dobyłem scyzoryka: ale wkrótce uśmierzyłem ich bojaźn, kiedy łagodnie na niego spojrzawszy i poprzecinawszy sznurki któremi był związany, postawiłem go zlekka na ziemi. Naturalnie, spiesznie uciekł. Tym sposobem i z drugiemi, postąpiłem wyciągając jednego po drugim z kieszeni i postrzegłem z ukontentowaniem, że tak żołnierzy jak i pospólstwo ujął ten krok ludzkości, o którym zaraz doniesiono dworowi, w sposób dla mnie bardzo pożyteczny.
Ku wieczorowi, wcisnąłem się znowu do mego domu i położyłem się na ziemi: tak przez dwa tygodnie prawie sypiałem, aż póki mi na rozkaz cesarski nie sporządzono proporcyonalnego łóżka. Sześćset zwykłych pościeli zniesiono i w domu moim przyrządzano; stopięćdziesiąt z tych pozszywanych tworzyły rodzaj materaca długości szerokości dla mnie stosownej, a cztery warstwy takie, niebyły jeszcze dostateczne do wygodnego leżenia na twardej z ciosanego kamienia posadzce. W podobnej proporcyi zaopatrzono mię w poduszki, prześcieradła, kołdry, które dosyć mi były przyjemne, po tylu doznanych niewygodach.
Wieść o przybyciu nadzwyczaj wielkiego człowieka, rozgłoszona po całem państwie, niezliczone mnóstwo ciekawych próżniaków sprowadzała, tak dalece, że wsie stały prawie opuszczone, i zaniedbana uprawa roli pewnoby nie małe przyniosła szkody, gdyby temu J. C. Mość różnemi proklamacyami i ustawami niebył zapobiegł. Nakazano więc, ażeby ci wszyscy którzy mnie już widzieli, bezzwłocznie do domów wracali, i nigdy nieważyli się do mieszkania mego zbliżać, bez wyraźnego od dworu pozwolenia. Zakaz ten przyniósł sekretarzom stanu niemałe dochody. —
Tym czasem Cesarz częste składał rady, dla postanowienia co ze mną zrobić miano. Jeden, szczególnie mnie przyjazny, a przytem człowiek wysokiego stanu, znający wszystkie tajemnice dworu, uwiadomił mię poźniej i zapewnił, że z mojej przyczyny dwór, w niemałym był ambarasie. Obawiano się żebym nie potargał więzów: mówiono, że z powodu mojej żarłoczności, łatwo głód nastąpić może. Niektórzy sądzili być najlepszem, głodem mię umorzyć, albo poranić zatrutemi strzałami: lecz rozważywszy znowu, lękali się, że fetor z tak ogromnego trupa może powietrze w całym kraju sprawić. Wczasie tych narad, kilku z oficerów zażądali wejścia do rady cesarskiej, i gdy za danem pozwoleniem dwóch z nich weszło i donieśli o mojej wspaniałości względem sześciu złoczyńców o których wyżej nadmieniłem, tak to przychylne na umyśle Cesarza i całej rady uczyniło wrażenie, że natychmiast wyszedł rozkaz cesarski, żeby wszystkie wsie, aż do dziewięćset łokci w odległości od stolicy leżące, codziennie dostarczały po sześć wołów, czterdzieści baranów, i innej dla mnie żywności, toż w proporcyi chleba, wina i innych napojów. W zapłacie za te dostawy, J. C. Mość wydał assygnacye do skarbu swego: innych bowiem dochodów monarcha ten nie ma jak z dóbr królewskich, i chyba tylko w bardzo ważnych okolicznościach, wkłada na swoich poddanych podatki; lecz ci za to swoim własnym kosztem na wojnę iść muszą. Na usługi moje sześćset osób wyznaczono: tym, dano żołd stosowny na utrzymanie, i z obu stron drzwi mieszkania mego, wygodne dla nich rozbito namioty. Rozkazano także, żeby trzystu krawców zajęło się sporządzeniem dla mnie ubioru podług mody krajowej: żeby sześciu najuczeńszych w kraju ludzi uczyli mnie języka: nakoniec, żeby konie cesarskie i szlacheckie, tudzież gwardye częste przedemną odbywały ćwiczenia dla przyzwyczajenia się do osoby mojej. Wszystkie te rozkazy należnie były wykonane, i w przeciągu trzech tygodni wielkie uczyniłem postępy w języku Lilliputskim. Przez ten czas Cesarz zaszczycał mię częstemi odwiedzinami, a co większa, sam do uczenia mnie języka nauczycielom moim pomagał.
Najpierwsze słowa których się nauczyłem, były do wyrażenia życzeń uzyskania wolności; co każdego dnia powtarzałem klęczący przed Cesarzem. — Odpowiadał mi, że to trzeba czasowi zostawić, że tego nie może uczynić bez usłyszenia zdania tajnej rady, i że koniecznie trzeba żebym wprzód przyrzekł i przysięgą stwierdził pokój z nim i z jego poddanemi, tym czasem zaś ze wszelką uczciwością miano się ze mną obchodzić. Radził mi także, żebym cierpliwością i dobrem postępowaniem, u niego i ludu jego, szacunek sobie jednał. Przestrzegł, bym mu tego nie brał za złe, jeźliby niektorym oficerom kazał mnie zrewidować, ponieważ, według wszelkiego podobieństwa, mogłem mieć przy sobie broń bezpieczeństwu państwa szkodliwą. Odpowiedziałem, iż gotów byłem rozebrać się i wypróżnić kieszenie moje w przytomności jego. Oświadczenie to uczyniłem częścią słowami, częścią gestami. Rzekł mi na to: iż podług prawa krajowego, muszę zezwolić na zrewidowanie mnie przez dwóch komissarzy: że to dobrze wie, iż to się niemoże stać bez mego zezwolenia, ale tak dobrze trzyma o mojej wspaniałości i poczciwości że bez wszelkiej obawy w ręce moje osoby ich powierzy, a cokolwiekby mi zabrano, będę miał wrócone, gdy się z kraju oddalę, albo też zapłacone podług ceny, którąbym sam ustanowił.
Gdy ci dwaj komissarze przyszli mnie rewidować, wziąłem ich na ręce, wsadziłem do kieszeń sukni, a potem do wszystkich innych kieszeń, ominąwszy jednak kieszonki w spodniach, w których miałem niektóre drobiazgi mnie potrzebne a dla nich nic nieznaczące. W jednej miałem srebrny zegarek, w drugiej woreczek z pieniędzmi. Panowie komissarze mieli z sobą papier, pióra i atrament, spisali przeto dokładny inwentarz tego wszystkiego co tylko widzieli, a gdy spis ten ukończyli, prosili mię, bym ich spuścił na ziemię, żeby się J. C. Mości z urzędu swego sprawili.
Poźniej przetłomaczyłem dla siebie ten inwentarz słowo w słowo, był on jak następuje:
„Tak rozkazom W. C. Mości zadosyć uczyniwszy i zrewidowawszy wszystkie jego kieszenie, spostrzegliśmy na nim pas, ze skóry jakiegoś osobliwszego zwierza sporządzony, przy którym z lewej strony wisiała szpada długości pięciu ludzi, a z prawej strony torba na dwie podzielona przegródki, mogące w sobie pomieścić po trzech poddanych W. C. Mości. W jednej z tych przegródek były kule z bardzo ciężkiego metalu, wielkie jak głowy nasze, do których dźwigania silnej by ręki potrzeba. W drugiej przegródce było dużo jakiegoś czarnego piasku, ale ten był lekki i niezbyt wielki, bo może więcej jak pięćdziesiąt ziarn jego mogliśmy trzymać na dłoni. —
„Ten jest dokładny spis tego wszystkiego, cokolwiek znaleźliśmy przy Człowieku Górze, który nas z ludzkością i uszanowaniem dla rozkazów W. C. Mości przyjął. Podpisano i pieczęcią stwierdzono, dnia czwartego, ośmdziesiątego dziewiątego Księżyca, najszczęśliwszego panowania W. C. Mości.
Gdy ten inwentarz w przytomności Cesarza przeczytano, rozkazał mi w grzecznych wyrazach abym mu te wszystkie rzeczy oddał. Najprzód żądał mojej szpady, którą mu z pochwą i wszystkiemi należnościami złożyłem. Tym czasem kazał, ażeby 3000 wyborowego żołnierza w koło mię okrążyli, łuki i strzały mieli w pogotowiu; czego wszystkiego nieuważałem bo oczy moje ciągle na Cesarza były zwrócone.
Nakoniec oddałem moje pieniądze miedziane i srebrne, woreczek z dziewięcią wielkiemi pieniędzmi złotemi i z kilką mniejszemi, scyzoryk, brzytwy, srebrną tabakierkę, grzebień, chustkę od nosa i dziennik. Szpada, pistolety i woreczek z prochem i ołowiem przewieziono do arsenału cesarskiego, a resztę mojej własności oddano mi napowrót.
Jak już wspomniałem, miałem był jeszcze jedną kieszeń, której nie postrzeżono przy rewizyi. W niej były okulary (których, mając wzrok słaby, często potrzebowałem), teleskop kieszonkowy i inne drobiazgi, które Cesarzowi na nic niemogły się przydać, i dla tego o nich nieswspomniałem. —
— Opis zabaw dworu Lilliputskiego.
Moja dobra konduita i powolność, zjednały mi przychylność tak Cesarza jako też wojska i pospólstwa; począłem więc mieć nadzieję że wkrótce wolność otrzymam, i używałem wszelkich sposobów do utrzymania ich w tem dla mnie usposobieniu. — Powoli, bojaźń krajowców zmniejszała się: często położywszy się pozwalałem młodym chłopcom i dziewczętom grać w krycie w moich włosach: uczyniłem też znaczne postępy w mowie krajowej. Jednego dnia Cesarz powziął myśl, dla rozrywki mojej dać widowisko, w czem naród ten, wszystkie które mi się widzieć zdarzyło tak zręcznością jak wspaniałością przechodzi. Nic jednak tyle mnie nieubawiło, jak taniec na linie, któren wykonany był na cienkiej białej nitce, około czterech stóp długiej, a na dwanaście cali wysoko od ziemi wyprężonej. Czytelnik raczy przebaczyć że zabawę tę cokolwiek obszerniej opiszę. —
Należący do tych cwiczeń, są osoby ubiegajace się o znaczniejsze urzęda w kraju i o łaskę monarchy. Od dzieciństwa zaraz wprawiani są do tej szlachetnej zabawy. Gdy jaki wielki urząd, bądź przez śmierć, bądź przez popadnienie w niełaskę (co się bardzo często zdarza) zawakuje, natychmiast pięciu lub sześciu kandydatów, podaje do Cesarza prośby, ażeby im dozwolono bawienia J. C. Mości i dwór jego tańcowaniem na linie. Kto najwyżej skacze a niespadnie, ten otrzymuje urząd. Często się zdarza, że niektórzy z ministrów, dostaną rozkaz pokazania swej zręczności, dla przekonania Cesarza, że talentów swoich nie stracili. Flimnap, wielki podskarbi, ma przywilej, że może na wyciągnionej linie o cal wyżej skakać jak którykolwiek z panów w całem Cesarstwie. Widziałem go nieraz robiącego bardzo niebezpieczne skoki na deszczułce drewnianej, przywiązanej na sznurze nie grubszym od nici zwyczajnej. Przyjaciel mój Reldresal, pierwszy sekretarz rady przybocznej, jeżeli mię wzrok mój jemu przychylny nie myli, jest pierwszym po podskarbim. Inni znaczniejsi urzędnicy, są sobie prawie równi co do talentu.
Rozrywki te, bywają często przyczyną smutnych przypadków, które po większej części, zapisane są w archiwach cesarskich. Ja sam widziałem dwóch albo trzech kandydatów, że sobie połamali nogi. Daleko większe jednak jest niebezpieczeństwo, kiedy ministrowie odbiorą rozkaz popisywania się ze swoją zręcznością, ponieważ wtedy usiłując przewyższyć nie tylko siebie samych, ale i wszystkich innych, zawsze prawie bywają przypadki, i wielu dwa i trzy razy spadają. Mówiono mi że rokiem przed mojem przybyciem, Flimnap spadłszy, byłby niezawodnie kark skręcił, gdyby jedna z poduszek cesarskich, przypadkiem na ziemi leżąca, niezmniejszyła upadku.
Drugi rodzaj rozrywki odbywa się tylko w obec Cesarza, Cesarzowej i pierwszego ministra. Cesarz kładzie na stole trzy tasiemki jedwabne rozciągnione, na sześć calów długie, jedna czerwona, druga zółta, a trzecia biała. Te tasiemki są przeznaczone jako nagrody tym, którym Cesarz chce dać dowód swojej szczególniejszej łaski. Obrządek ten odprawia się w wielkiej audyencyonalnej sali cesarskiej, gdzie kandydaci obowiązani są złożyć próby swojej zręczności, której rodzaj od wzwyż opisanych bardzo jest różny, i tak osobliwy, że o niczem podobnem ani w starożytności ani w tych czasach nie słyszałem.
Cesarz trzyma kij tak, że oba jego końce w równej są od ziemi odległości, a tym czasem konkurenci jeden za drugim przez ten kij w tył i naprzód skaczą, lub popodniego pełzają, w miarę tego, jak kij zniżany lub podnoszony bywa. Często także jeden koniec kija trzyma Cesarz a drugi jego pierwszy minister, nawet trafia się że samemu ministrowi trzymanie to powierzonem bywa. Ten który największą zwinność i zręczność tak w skokach jak podłażeniu okaże, dostaje w nagrodę niebieską tasiemkę; czerwona wynagradza tego który po pierwszym najlepiej się odznaczył, a następnie białą trzeciemu oddają: wszyscy noszą te odznaczenia jak pasy, i mało ujrzy osób z wyższego stanu którzyby pasem takim niebyli zaszczyceni.
Konie wojskowe i ze stajni cesarskich, codziennie przejeżdżano przedemną, i wkrótce tak się do mnie przyzwyczaiły, że bez obawy aż do nóg moich przychodziły. Jeźdźcy skakali często przez moją rękę, gdy ją na ziemi położyłem, a jeden ze strzelców cesarskich przeskoczył mi przez nogę: był to skok istotnie nadzwyczajny. — Na drugi dzień, miałem to szczęście bawić Cesarza. Prosiłem, ażeby rozkazał dostawić mi kilka kijów długich na dwie stopy a grubych jak trzcina zwyczajna: J. C. Mość wydał natychmiast rozkazy dozorcom lasów i nazajutrz przybyło dziewięciu leśniczych z tyląż ośmiokonnemi wozami. Wziąłem dziewięć kijów i powtykałem je w ziemię w kwadrat obszerny na dwie i pół stopy, cztery inne kije przywiązałem na tych horyzontalnie, potem rozłożyłem chustkę od nosa na tych dziewięciu kijach, wyprężyłem ją mocno, tak, że jak skóra na bębnie wyglądała. Te cztery kije które choryzontalnie leżały i nad chustkę może na 4 cale występowały, formowały baryerę. Tak przyrządziwszy, prosiłem Cesarza, żeby kazał dwudziestu czterem najlepszym ze swoich kawalerzystów manewrować po tej sztucznej płasczyznie. Myśl ta podobała się Cesarzowi, wydał stósowne rozkazy, i wkrótce własną ręką powsadzałem jeźdźców z końmi, uzbrojonych i z dowodzącemi oficerami. Jak tylko uformowali się w szeregi,
rozdzielili się na dwie partye i rozpoczęli strzelać tępemi strzałami, nacierać i ustępować: słowem udaną prowadzili wojnę, we wszystkiem nadzwyczajną karność wojskową okazując. Ta zabawa nadzwyczaj spodobała się Cesarzowi i potem kilka razy musiałem ją powtarzać; raz nawet tyle był łaskaw że mi się kazał podnieść i sam ewolucyami komenderował. Z wielką trudnością namówił potem Cesarzową że pozwoliła bym ją w jej lektyce o pare łokci od tej wystawy trzymał, ażeby mogła widzieć dokładnie wszystkie te manewra. Szczęściem żaden przypadek nieprzerwał zabawy J. C. Mości, raz tylko wierzgnął koń pod jednym kapitanem, rozdarł chustkę, i utknąwszy w rozdarciu nogą, padł z jeźdźcem. Zaraz ich podniosłem, dziurę zasłoniłem ręką, i całe wojsko jakem wstawił tak i napowrót zsadziłem. Koń któren padł, wywichnął sobie lewą tylną nogę, jeździeć jednak niedoznał żadnego szwanku. Naprawiłem chustkę jak mogłem, lecz trwałości jej nieśmiałem już więcej na próbę wystawiać.
Pare dni poźniej Cesarz był w bardzo wesołym humorze. Wydał rozkazy ażeby wszystkie wojska w stolicy i jej okolicach rozłożone, w pogotowiu były do rewji, mnie zaś prosił ażebym stanął jak kolos, rozkraczywszy nogi jak mogłem najszerzej. Potem kazał swemu generałowi, sędziwemu i doświadczonemu żołnierzowi, ażeby wojska uszykował jak do boju i maszerował pomiędzy moje nogi: piechota po dwudziestu czterech, a jazda po szesnastu w szeregu, z bębnieniem, rozwiniętemi chorągwiami, i podniesionemi pikami. Wojsko to, złożone było z trzech tysięcy piechoty i tysiąca jazdy. Pod karą śmierci przykazane było, ażeby żołnierze w czasie marszu jak najprzyzwoiciej względem mnie zachowywali się: to jednak nieprzeszkodziło niektórym młodym oficerom do patrzenia w góre wczasie przechodu, a wyznać muszę, że moje spodnie w nienajlepszym były stanie, i dały im powód do częstego śmiechu.
Tyle podawałem przedstawień i próśb o uwolnienie mnie z więzienia, że nakoniec Cesarz podał rzecz tę do Rady stanu, gdzie nikt niebył przeciwny prócz ministra Skyresch Bolgolam, któremu podobało się bez żadnej przyczyny, przeszkadzać mi do wolności, reszta jednak Rady przychylna była prośbie mojej i Cesarz dał swoje zezwolenie. Ten minister, który był Galbet, to jest, wielkim admirałem cesarstwa, posiadał zaufanie monarchy w wysokim stopniu, i był bardzo zdatnym w sprawowaniu interesów publicznych, charakteru jednak przykrego i dziwacznego. Niemogąc opierać się sam jeden zdaniom całej rady, musiał ustąpić, wymógł przecież, że on ułoży artykuły i warunki pod któremi miałem wolność odzyskać. — Przyniósł mi te Artykuły Skyresch Bolgolam sam w assystencyi dwóch sekretarzy i wielu innych znakomitych osób. Gdy te zostały mi przeczytane, kazano mi na zachowanie ich przysiądz, najprzód zwyczajem kraju mego, a potem w sposób przez ich prawa przepisany, to jest: lewą ręką trzymać za palce u prawej nogi, palec zaś średni prawej ręki trzymać na czole a wielki na końcu ucha prawego. — Lecz może czytelnik ciekawy będzie poznać styl i sposób wyrażenia się tego ludu, jako też i warunki pod jakiemi nadano mi wolność; przeto cały ten akt umieszczam tutaj słowo w słowo przetłomaczony.
Golbasto momaren eulame gurdilo shefin mully ully gue najpotężniejszy Cesarz Lilliputu, rozkosz i postrach świata, którego Państwo rozciąga się na 5000 blustrugs (to jest blizko sześciu mil) aż do końca okręgu ziemskiego, Monarcha wszystkich Monarchów, wyższy od synów ludzkich, którego nogi deptają aż do środka ziemi, którego głowa sięga słońca, na którego spojrzenie drżą mocarzów kolana, miły jak wiosna, luby jak lato, obfity jak jesień, straszny jak zima: wszystkim poddanym naszym wiernym i miłym zdrowia życzy. — Jego najwyższy majestat podaje przybyłemu w prowincye nasze Człowiekowi-Górze następujące artykuły, których zachowanie obowiązany jest przysięgą stwierdzić.
I. Człowiek-Góra nie opuści obszernych Państw naszych, bez pozwolenia naszego, wielką pieczęcią zaopatrzonego. —
II. Niebędzie mu wolno wchodzić do naszej stolicy, bez wyraźnego naszego rozkazu, o czem dwoma godzinami wprzódy uwiadomieni będą mieszkańcy, żeby z domów swoich niewychodzili. —
III. Rzeczony Człowiek-Góra, będzie miał wolność chodzenia tylko po wielkich gościńcach, i ma się wystrzegać przechadzać lub kłaść się po łąkach i zbożach. —
IV. Przechadzając się po drogach publicznych, ma się strzedz ile możności, ażeby niezdeptał którego z naszych wiernych poddanych, ani ich koni lub wozów, i nie ma brać żadnego z wspomnionych poddanych na ręce swoje, chyba za wyraźnem ich zezwoleniem. —
V. Gdy zajdzie potrzeba, że kuryer gabinetowy będzie miał bieżeć z poleceniem jakiem nadzwyczajnem: Człowiek-Góra obowiązany jest nieść go w kieszeni swojej przez sześć dni, raz każdego Księżyca, a w razie potrzeby i stawić go zdrowego i całego przed naszą cesarską obecnością. —
VI. Będzie naszym sprzymierzonym przeciw naszym nieprzyjaciołom z wyspy Blefusku, i wszelkich użyje sposobów do zniszczenia flotty, którą oni właśnie uzbrajają dla wkroczenia w Państwo nasze. —
VII. Rzeczony Człowiek-Góra będzie czasem dopomagał rzemieślnikom naszym w dźwiganiu niektórych wielkich kamieni, dla dokończenia murów zamku i innych budowli cesarskich. —
VIII. Także winien jest w przeciągu dwóch Księżyców złożyć dokładny opis obszerności naszego Państwa, licząc swemi krokami w około ponadmorze. —
IX. Gdy rzeczony Człowiek-Góra złoży uroczystą przysięgę wykonania wszystkich tych wzwyż wyrażonych artykułów, dostawać będzie codziennie żywności i napoju tyle, ileby dla tysiąca ośmset siedmdziesięciu czterech naszych poddanych mogło wystarczyć, i będzie miał wolny przystęp do naszej cesarskiej osoby, wraz z innemi oznakami naszej dla niego przychylności. — Dano w Pałacu naszym w Belsaborak, dwunastego dnia, dziewięćdziesiąt pierwszego Księżyca, panowania naszego. —
Wykonałem przysięgę i podpisałem z wielką radością te wszystkie Artykuły, lubo niektóre z nich niebyły dla mnie z honorem, nie tak, jakbym był sobie życzył; co było skutkiem złości wielkiego Admirała Skyresch Bolgolam. Zdjęto mi natychmiast łańcuchy i zupełną otrzymałem wolność. Cesarz zaszczycił mię przy tej czynności obecnością swoją. Złożyłem J. C. Mości jak najgłębsze podziękowanie upadłszy mu do nóg, lecz kazał mi wstać, a to w jak najgrzeczniejszych wyrazach.
Czytelnik raczył uważać że w ostatnim artykule aktu mojej wolności, obowiązał się Cesarz dostarczać mi tyle żywności i napoju ileby mogło wystarczyć na tysiąc ośmset siedmdziesięciu czterech Lilliputyanów: gdym się poźniej spytał jednego z dworzan, poufałego mego przyjaciela, dla czego dla mnie taką żywności i napoju wyznaczono kwotę? odpowiedział mi: iż ponieważ matematycy cesarscy, zmierzywszy moją wysokość za pomocą kwadranta i policzywszy grubość, znaleźli proporcyą mnie do siebie jak 1874. do 1. wnieśli przeto, że ja powinienem potrzebować żywności tysiąc ośmset siedmdziesiąt cztery razy więcej niż który z nich. Z tąd może czytelnik wnosić, jaki dowcip posiada ten naród, jak mądra, przezorna i dokładna ich Cesarza ekonomika. —
Rozmowa między Gulliwerem i sekretarzem stanu, o interesach cesarstwa. —
Pałac cesarski stoi w samym środku miasta, gdzie się schodzą dwie wielkie ulice: opasany jest murem na dwie stopy wysokim a o dziesięć stóp oddalonym od budynków. Cesarz Jmść pozwolił mi przejść przez ten mur dla obaczenia jego pałacu, a że przestrzeń między murami i pałacem dosyć była obszerna, mogłem go przeto ze wszystkich stron obejrzeć. Dziedziniec zewnętrzny jest kwadratowy na czterdzieści stóp rozległy, i mieści w sobie dwa inne. W środkowym dziedzińcu są pokoje cesarskie, które tak wielką miałem chęć zobaczyć: ale to bardzo było trudno, gdyż największe bramy niebyły wyższe jak ośmnaście, a szerokie siedm cali: nadto budynki w dziedzińcu zewnętrznym miały przynajmniej pięć stóp wysokości, niepodobna mi więc było przeleźć przez nie bez niebezpieczeństwa połamania dachówek i dachów, bo co do murów, te były mocno budowane z kamienia ciosowego, na cztery cale szerokiego. Cesarz wielce pragnął, żebym widział okazałość i bogactwa jego pałacu, nie mogłem jednak tego zrobić mu ukontentowania, aż po trzech dniach, w których uciąłem sobie moim nożem kilka najwyższych drzew z parku cesarskiego, odległego od miasta może na stóp dwieście. Z tych drzew zrobiłem dwa stołki, po trzy stopy wysokie i tak mocne, żeby mnie mogły utrzymać. Gdy lud powtórnie ostrzeżono, szedłem znowu przez miasto ku pałacowi, niosąc w ręku dwa moje stołki. Przyszedłszy do jednej strony zewnętrznego dziedzińca, wstąpiłem na jeden stołek, a drugi wziąłem, przez dach przeniosłem i spuściłem na drugą stronę na ziemię na plac będący między dziedzińcem zewnętrznym i wewnętrznym, szeroki na stóp ośm. Przechodziłem potem wygodnie przez budynki za pomocą tych dwóch stołków, dostając hakiem (który na to wziąłem) stołek na drugiej stronie zostawiony. Tym wynalazkiem dostałem się aż do dziedzińca środkowego, gdzie położywszy się na bok, przykładałem twarz do wszystkich okien na pierwszem piętrze, które umyślnie otwarte zostawiono. Ujrzałem pokoje wspanialsze niżeli w myśli wystawić sobie można. Widziałem Cesarzową i Cesarzowne w swych apartamentach otoczone świtą, a Cesarzowa Jmość zaszczyciła mię łaskawym uśmiechem i podaniem przez okno do ucałowania ręki swojej.
Niebędę wyszczególniać osobliwości znajdujących się w tym pałacu, zachowując je do innego dzieła, które już prawie jest w pogotowiu do druku, i będzie zawierać w sobie: ogólne opisanie Państwa Lilliput od założenia swego: historyą ich Cesarzów przez wiele wieków: uwagi nad wojną, polityką, prawami, naukami i religią kraju: opisanie roślin i zwierząt które się tam znajdują: obyczaje narodu, i wiele innych dziwnie ciekawych i nader pożytecznych rzeczy. Zamiarem moim teraz, jest tylko opisać to co mi się przez dziewięć prawie miesięcy pobytu mego w tym osobliwszym kraju przytrafiło. —
Dnia jednego, może we dwa tygodnie po uwolnieniu mojem, Reldresal sekretarz stanu w departamencie spraw prywatnych, przyszedł do mnie z jednym tylko sługą. Kazał, żeby kareta na niego czekała o podal, i prosił mię o godzinkę rozmowy ze mną. Chętnie na to zezwoliłem, tak ze względu osobistych przymiotów i stanu Reldresala, jako też dla wielu przysług, które mi na dworze cesarskim wyrządził, gdy o wolność prosiłem. Chciałem się położyć żeby miał bliżej moje ucho, lecz wolał żebym go trzymał na ręce, przez ciąg naszej rozmowy.
Zaczął od winszowania mi wolności i powiedział, iż mógł sobie pochlebiać, że się do tego cokolwiek przyłożył. Potem przydał, iż „gdyby był dwór nie miał w tem swego interesu, nieuwolnionoby mię tak prędko, ponieważ, jakkolwiek państwo nasze obcym zdaje się być kwitnące, mamy jednak przeciw dwom plagom do walczenia: bunt wewnętrzny i zewnętrzny najazd, którym zagrożeni jesteśmy od największego naszego nieprzyjaciela. Co do pierwszego, trzeba mi wiedzieć, że więcej jak od siedmiudziesiąt księżyców, były w tem Państwie dwie partye sobie przeciwne, Tramecksan i Slamecksan, tak nazwane od wysokich i nizkich korków czyli obcasów u trzewików, któremi się odróżniali.
„Dowodzą wprawdzie: że wysokie korki bardziej się zgadzają z naszą dawną ustawą; ale cóżkolwiek bądź, Cesarz Jmć postanowił nieużywać tylko nizkich korków, tak w sprawowaniu rządu, jako też we wszystkich od woli monarszej zależących urzędach. Możesz nawet uważać że korki J. C. Mości są przynajmniej o Drurr niższe, niżeli któregokolwiek z dworskich. (Drurr, jest prawie czternastą częścią cala.)
„Niechęci tych dwóch partyi, mówił dalej, do tego wzrosły stopnia, że ani jedzą, ani piją, ani mówią z sobą. Podobno że Tramecksani czyli wysokie korki, przechodzą nas liczbą, ale w naszych ręku jest władza: obawiamy się jednak żeby syn cesarski, podług wszelkiego podobieństwa następca tronu, niemiał skłonności do wysokich korków, zwłaszcza, gdy łatwo tego dostrzedz, że korek jego jeden, wyższy niż drugi, dla czego idąc trochę kuleje.
„Pomimo tych wewnętrznych zamieszek, zagrożeni jesteśmy najazdem od wyspy Blefuscu, która jest drugiem wielkiem państwem w świecie, prawie tak obszernem i mocnem, jak jest nasze państwo. Bo co się tycze opowiadań twoich, jakoby znajdowały się na świecie inne państwa, królestwa, zamieszkane od ludzi tak wielkich i ogromnych jak ty jesteś, to filozofowie nasi bardzo o tem wątpią, i zdaje się im być podobniejszem do prawdy, żeś spadł z księżyca lub jakiej gwiazdy; ponieważ niezawodną rzeczą jest: że sto ludzi twojej wielkości, w krótkim czasie, wszystkie owoce, bydlęta, wszystką żywność wyjedli by w państwie J. C. Mości. Nadto, dziejopisowie nasi, od sześciu tysięcy Księżyców, o żadnych innych krajach prócz państw Lilliputu i Blefuscu, wzmianki nie czynią. Te dwa straszne mocarstwa, jakem ci namienił, przez trzydzieści sześć Księżyców uporczywą toczyły z sobą wojnę, której powód był następujący. Wszyscy się na to zgadzają, że początkowy sposób tłuczenia jaj przed jedzeniem, jest, tłuc je z grubszego końca: ale dziad Cesarza dziś panującego, będąc jeszcze dziecięciem, miał nieszczęście przy jedzeniu jaja skaleczyć sobie palec, zkąd poszło: że J. C. Mość ojciec jego pod surowemi karami przykazał, żeby od owego czasu jaja z cieńszego końca tłuczono. Lud tak był tem postanowieniem oburzony, że dziejopisowie nasi o sześciu z tej okoliczności wspominają rozruchach, w których jeden Cesarz utracił życie a drugi koronę. Te zamieszki i niezgody wewnętrzne wzniecali zawsze królowie Blefuscu, a kiedy bunt był przytłumiony, winowajcy do ich kraju uciekali. Na jedenaście tysięcy liczą ludzi, którzy różnemi czasy woleli śmierć ponieść, aniżeli poddać się prawu tłuczenia jaj z cieńszego końca. Kilkaset grubych tomów w tej okoliczności napisano i na publiczny widok wydano, ale księgi Grubokońców zakazane są od dawnego czasu, a ich partya uznana za niegodną posiadania urzędów. W czasie tych ustawicznych zamieszek, Królowie Blefuscu, czynili nam przedstawienia przez swoich posłów, zarzucając nam zbrodnią, jakobyśmy gwałcili główne przepisy naszego wielkiego Proroka Lustrogga, w pięćdziesiątym czwartym rozdziale Blundecral (to jest Alkoranu). Ztemwszystkiem uznawano to tylko za przekręcenie textu, który jest w te słowa: Wszyscy wierni będą tłuc jaja z końca wygodniejszego. Według mnie, powinno być każdego sumieniu zostawione, który koniec do tłuczenia wygodniejszym być sądzi, a przynajmniej, ustanowienie tego, powinno być najwyższej władzy magistratu zostawione. Jednakże Grubokońcowi tyle względów u Króla Blefuscu, tyle pomocy i wsparcia w swoim własnym kraju znaleźli, że z tej okoliczności między dwoma państwami, już przez trzydzieści i sześć Księżyców, zacięta i krwawa panuje wojna. W tej z różnem szczęściem prowadzonej wojnie, straciliśmy czterdzieści okrętów liniowych i 30,000 najlepszych majtków i żołnierzy. Liczą, że i nieprzyjaciel nie mniejszą poniósł stratę. Pomimo tego uzbraja teraz straszną flottę, końcem wkroczenia do kraju naszego. Przeto J. C. Mość pokładając w męztwie twojem zaufanie i wysokie o twojej sile mając rozumienie, zlecił mi, ażebym ci w szczególności przełożył stan państwa, i dowiedział się, czego w tej mierze Cesarz Jmść od ciebie ma się spodziewać.“ —
Odpowiedziałem sekretarzowi, że go proszę ażeby upewnił J. C. Mość o mojem najpokorniejszem uszanowaniu, i oznajmił mu, iż w obronie jego poświęconej osoby i państwa jego, gotów jestem przeciw wszelkim nieprzyjacioł zamachom i najazdom życie moje poświęcić. — Odszedł kontent z mojej odpowiedzi.
— Zostaje zaszczycony wielkim honorowym tytułem. —
Posłowie Króla Blefuscu przychodzą prosić o pokój.
— Pożar w pałacu Cesarzowej. —
Lilliput oddzielone jest kanałem na 800 łokci szerokim, od Państwa Blefuscu, które jest wyspą na północ od Lilliputu położoną. Niewidziałem jej jeszcze, a przestrzeżony o blizkim z tamtąd na Lilliput napadzie, strzegłem się pokazywać z tamtej strony, obawiając się, żeby mię niepostrzeżono z okrętów nieprzyjacielskich, które dotąd żadnej o mnie niemiały wiadomości; bo od dawnego czasu, wszelkie związki między temi obudwoma państwami, jak najsurowiej były zakazane.
Odkryłem Cesarzowi plan mój ułożony na opanowanie całej flotty nieprzyjacielskiej, która podług doniesień wysłanych od nas szpiegów, stała w porcie, gotowa za pierwszym pomyślnym wiatrem wyjść pod żagle. Radziłem się najdoświadczeńszych żeglarzów dla zasiągnienia od nich wiadomości, jaka była głębokość kanału, a ci zapewnili mię: że na środku podczas najwyższego wezbrania morza jest siedmdziesiąt glumgluffs (to jest około sześć stóp miary Europejskiej) a w innych miejscach najwięcej pięćdziesiąt. Poszedłem sekretnie ku stronie północnej, naprzeciw samego Blefuscu a położywszy się za jednym pagórkiem, patrzałem przez moją perspektywę i ujrzałem flottę nieprzyjacielską z pięćdziesiąt okrętów liniowych i z wielkiej liczby statków przewozowych złożoną. Powróciwszy do domu, kazałem zrobić wielką ilość lin jak można najmocniejszych, także tyle szyn żelaznych. Liny były grubości szpagatu, a szyny długości i grubości drutów od pończoch. Liny powzmacniałem splatając trzy w jednę, i z szynami toż samo uczyniwszy końce ich jak haki pozakrzywiałem. Pięćdziesiąt takich haków umocowawszy do tyluż lin, powróciłem znowu do brzegów północnych, zrzuciłem obuwie, pończochy, suknie i wszedłem w morze. Z początku szedłem jak tylko mogłem najprędzej, potem na środku płynąłem może przez trzydzieści łokci, aż póki dna niedostałem. W mniej jak w pół godziny przybyłem do flotty. Nieprzyjaciele na widok mój przestraszeni, jak żaby z okrętów powyskakiwali i na ląd się schronili: sądzę, że ich było blizko 30,000. — Wtedy wziąłem moje liny, a zaczepiwszy hakiem za dziurę przodku każdego okrętu, wszystkie drugie końce lin razem związałem.
W czasie tego zatrudnienia, nieprzyjaciel grad strzał na mnie wypuścił, z których wiele padło mi na twarz i na ręce, i nietylko że mi ból sprawiały, ale i przeszkadzały w robocie. Najwięcej obawiałem się o moje oczy, które nieochybnie byłbym postradał, gdyby mi nieprzyszedł na myśl sposób, prędkiego zapobieżenia temu: miałem w jednej kieszonce okulary, które dobywszy, wsadziłem na nos jak mogłem najmocniej. Tak uzbrojony, jakby jakim szyszakiem, kończyłem dalej robotę, niezważając na grad strzał padających na mnie. Zachaczywszy wszystkie okręta, począłem ciągnąć, lecz nadaremnie gdyż stały na kotwicach. Czemprędzej przeto poprzerzynałem nożem wszystkie liny od kotwic, i po uskutecznieniu tego, pięćdziesiąt największych okrętów, bez żadnej trudności za sobą pociągnąłem.
Blefuskianie, którzy zamysłu mego bynajmniej niedociekali, zostali rownie zdziwieni jak przerażeni. Widzieli jak liny przeżynałem i mniemali, że myślałem puścić ich flottę na igrzysko wiatrów, alboteż jeden okręt o drugi poroztrącać: lecz gdy ujrzeli, żem całą flottę ciągnął za sobą, krzyczeli z złości i rozpaczy.
Gdym się już tak oddalił, że mię strzałami dosięgnąć nie mogli, zatrzymałem się nieco dla powyciągania tych które mi w twarzy i rękach tkwiły, poczem, zdobycz moją prowadząc, dążyłem do portu Cesarstwa Lilliputu.
Cesarz oczekując skutku przedsięwzięcia mego, stał na brzegu z całym dworem swoim. Widzieli z daleka zbliżającą się flottę, ale że byłem w wodzie po szyję, niepostrzegli że to ja ku nim ją prowadziłem, i Cesarz mniemał żem zginął, i że flotta nieprzyjacielska ciągnęła dla wylądowania: ale ta bojaźń wkrótce ustała; bo jak tylko dna dostałem, zaraz zobaczono mię na czele wszystkich okrętów, i usłyszano moje głośne wołanie: „Niech żyje najpotężniejszy Cesarz Lilliputu.“
Za mojem przybyciem, monarcha ten obsypał mię pochwałami i natychmiast mianował Nardakem, co jest największym honorowym tytułem w tym kraju.
Jego Cesarska Mość, prosił mnie potem, ażebym użył sposobów na sprowadzenie do portów jego wszystkich nieprzyjacielskich okrętów. Duma monarchy tego, podżegała go do opanowania całego Blefuscu, zrobienia go prowincyą swego cesarstwa, i rządzenia przez swego wice króla, a wygubiwszy wszystkich wygnańców Grubokońców, przymusić poddane sobie narody, do tłuczenia jaj z cieńszego końca, coby go do powszechnej monarchji przywiodło. Ale ja wielą uwagami, na polityce i słuszności gruntującemi się, usiłowałem go odwieść od tego przedsięwzięcia, i powiedziałem: że nigdy niebędę narzędziem do pognębienia narodu wolnego, szlachetnego i odważnego. Kiedy poźniej rzecz tę roztrząśniono w radzie, większa część poszła za mojem zdaniem.
Otwarte i śmiałe sprzeciwienie się moje polityce i zamysłom monarchy, tak go obraziło, iż mi tego niemógł przebaczyć. Dał to poznać na radzie w mowie swojej bardzo sztucznej. Powiadano mi, że wielu z radców rozsądniejszych, milczeniem zdanie moje potwierdzali, lecz drudzy, skryci moi nieprzyjaciele, niezaniedbali niechęci cesarskiej na zgubę moją użyć. Od tego czasu rozpoczął się szereg intryg między Cesarzem i związkiem wielu niechętnych mnie ministrów, które w przeciągu dwóch miesięcy wybuchnęły i o mało mię o zgubę nieprzyprawiły. Tak to mało u monarchów znaczą największe dla nich wykonane usługi, gdy po nich nastąpi wzbranianie się ślepego ich namiętnościom służenia.
W trzy tygodnie, po mojej sławnej wyprawie, przybyło uroczyste z Blefuscu poselstwo z propozycyą pokoju. Traktat został wkrótce zawarty pod kondycyami dla Lilliputu bardzo korzystnemi. Poselstwo było złożone z sześciu Panów, mających świtę z 500 osób, i trzeba przyznać, że wjazd ich był taki, jak wielkości ich monarchy i ważności negocyacyi przystało.
Po zawarciu pokoju, w czem wpływ mój nie był obcym, Posłowie, dowiedziawszy się o uczynionej przezemnie ich narodowi przysłudze, oddali mi ceremonialną wizytę: zaczęli od pochwał mego męztwa i wspaniałości; zapraszali mię imieniem swego monarchy do odwiedzenia jego królestwa, i nakoniec prosili ażebym im raczył pokazać próbę mej nadzwyczajnej siły, o której tyle zadziwiających opowiadań słyszeli. Zrobiłem o co prosili i zyskałem ich zupełne zadowolenie; poczem prosiłem, aby mi uczynili honor i oświadczyli moje najgłębsze uszanowanie Królowi Jmci Blefuscu, którego znakomite cnoty całemu światu były znane, objecałem także stawić się u tronu J. K. Mości, pierwej, niżelim miał do kraju mego powrócić.
W kilka dni potem prosiłem Cesarza Jmci, żeby mi pozwolił zobaczyć wielkiego Króla Blefuscu: na co bardzo oziembłe otrzymałem pozwolenie, a jeden z przyjacioł moich doniósł mi sekretnie, że Cesarz rozmowę moją z posłami za znak wiarołomstwa poczytuje. — Wtedy to po raz pierwszy, o dworze i ministrach powziąłem wyobrażenie.
Zapomniałem powiedzieć, że posłowie przez tłomaczów ze mną rozmawiali. Języki tych dwóch narodów bardzo są różne od siebie i każdy z nich wychwala dawność, piękność i moc swojego, sąsiedzki mając w pogardzie. Tym czasem Cesarz pyszny z przemocy nad Blefuscu, którą zyskał przez zabranie ich flotty, rozkazał posłom okazać swoje listy wierzytelne, i mieć mowy w języku Lilliputskim. Jakoż trzeba przyznać, że z przyczyny związków handlowych między temi dwoma państwami, z przyczyny wzajemnego zbiegów przyjmowania i zwyczaju Lilliputyanów posyłania do Blefuscu swej młodzieży, dla nabycia poloru i umiejętności; mało jest osób znacznych a mniej jeszcze kupców i żeglarzów, którzyby nieumieli obudwu języków. Tę wspólną znajomość języków, pomiarkowałem dopiero pare tygodni poźniej, gdy Królowi Blefuscu moje uszanowanie oddawałem, i okoliczność ta, wśrod mego nieszczęścia, przez złość nieprzyjacioł zdziałanego, stała się dla mnie bardzo szczęśliwą; o czem poźniej, na swojem miejscu wspomnieć nieomieszkam.
Czytelnik raczy sobie przypomnieć, że pomiędzy warunkami pod któremi wolność otrzymałem, były i takie, które tylko okoliczności mego położenia, przyjąć mię zmusiły. Godność Nardaka którą zaszczycony byłem, uwalniała mię od tego, i muszę oddać słuszność J. C. Mości, iż nigdy o tem niewspomniał. — Niedługo potem, miałem sposobność uczynienia J. C. Mości znakomitej przysługi. Jednego razu obudzony zostałem o północy krzykiem kilkuset mieszkańców pod drzwiami mieszkania mojego, co mię niemało przestraszyło. Słyszałem wielokrotnie powtarzane słowo burgum, a niektórzy z dworu cesarskiego przecisnąwszy się przez tłum, prosili mnie, żebym czem prędzej spieszył do pałacu, gdzie w pokojach Cesarzowej wszczął się pożar przez nieostrożność pewnej damy honorowej, która nad czytaniem jednego Blefuskiańskiego poematu usnęła. Natychmiast wstałem i udałem się do pałacu z jak największą ostrożnością, żeby kogo nie zdeptać w tem powszechnem zamięszaniu. Kiedy na miejsce przyszedłem zastałem już poprzystawiane do pokojów drabiny i niemałą liczbę wiader przygotowanych, ale woda była znacznie opodal od miejsca pożaru. Wiadra te były wielkości naparstka i chociaż lud biedny z wielkim pospiechem wody dostarczał, ogień jednak tak był gwałtowny że to nie wiele pomagało. Jabym łatwo ten ogień suknią moją przytłumił, ale na nieszczęście nie miałem na sobie jak tylko mój kaftan skórzany, a pożar tak się zaczął szerzyć, że wspaniały ten pałac nieochybnie zostałby w perzynę obrócony, gdyby mi, niepospolitą umysłu mego przytomnością, nieprzyszedł na myśl sposób prawie niezawodny. Wieczoru poprzedzającego piłem bardzo wiele wina białego, nazywanego glimigrin, które pochodzi z jednej prowincyi Blefuscu i bardzo pędzi urynę. Zacząłem więc operacyą tak obficie i tak zręcznie kierując na miejsca ratunku potrzebujące, że w trzech minutach, ogień ugasiłem i resztę tego pysznego budynku, który ogromne kosztował summy, od zupełnego zachowałem spłonienia.
Dzień zaczynał świtać, wróciłem więc do siebie, nieczekając na podziękowania cesarskie, zwłaszcza, że jakkolwiek przysługa moja niemałej była wagi, nie byłem pewny, jak rodzaj jej wykonania przyjętym zostanie. Podług praw krajowych, każden, jakiego bądź stanu, czyniący podobną nieczystość w obrębach pałacu cesarskiego, winien być śmiercią karany: z tej bojaźni wkrótce zostałem uwolniony przez posłańca cesarskiego, któren od tego monarchy przysłany został zdoniesieniem; że J. C. Mość rozkazał ministrowi sprawiedliwości wygotować podług wszelkich formalności dokument przebaczający. Ten jednak mnie niedoszedł, a wkrótce z boku dowiedziałem się, że Cesarzowa, niewymowną z postępku mego powziąwszy obrzydliwość, przeniosła się w najodleglejsze części pałacu, i postanowiła nigdy niemieszkać w pokojach, które śmiałem zmazać uczynkiem tak nieuczciwym i bezwstydnym, za co nawet, w obecności najpoufalszych dam swoich, zemścić się poprzysięgła. —
ich nauki, prawa, zwyczaje,
i sposoby wychowywania dzieci. —
Lubo przedsięwziąłem opisać to państwo w osobnej książce, sądzę jednak za rzecz potrzebną, na tem miejscu, dać czytelnikowi ogólne o niem wyobrażenie.
Jak pospolity wzrost mieszkańców Lilliputu jest niezupełne sześć calów, tak we wszystkich innych zwierzętach, tudzież roślinach i drzewach zupełna panuje proporcya. Naprzykład, konie i woły najroślejsze, mają wysokość cztery, pięć calów, barany około półtora cala, gęsi tak duże jak nasze wróble, i tak dalej aż do owadów których dojrzeć niemogłem; ale natura, tak umiała oczy Lilliputyanów zastósować do tych widoków zgadzających się z ich wzrostem, że wszystkie te najmniejsze przedmioty dokładnie widzieć mogą. Żeby pokazać jak bystry ich wzrok względem przedmiotów blizkich, przytoczę tylko, że raz z podziwieniem widziałem jak kucharz zręcznie skubał skowronka mniejszego od pospolitej muchy, a dziewczynka młoda, niedojrzaną nitką jedwabną, także niedojrzaną igiełkę nawlekała.
O naukach które od wieków u nich kwitnęły, niechcę tu nic mówić, wspomnę tylko o dziwnym rodzaju pisania: nie piszą bowiem ani z strony lewej ku prawej jak my czyniemi, ani z prawej ku lewej jak Arabowie, ani z góry na dół jak Chińczykowie, ale ukośnie, od jednego rogu papieru ku drugiemu, jak piszą niektóre damy Angielskie.
Umarłych grzebią prosto głową na dół, ponieważ utrzymują, że po jedenastu tysiącach Księżyców, wszyscy umarli mają zmartwychwstać; że naówczas ziemia, którą rozumieją być płaską, przewróci się na drugą stronę, i że tym sposobem w czasie swego zmartwychwstania wszyscy się znajdą stojący. Uczeni między niemi, uznali oddawna niedorzeczność tego mniemania, ale zwyczaj trwa, bo jest dawny, i na przesądach narodu oparty.
Prawa i zwyczaje mają osobliwsze: te możebym przedsięwziął usprawiedliwić, gdyby prawom i zwyczajom mojej kochanej ojczyzny niebyły nazbyt przeciwne. Pierwsze prawo o którem namienię, ściąga się do oskarżycieli. Wszystkie zbrodnie stanu, karane bywają w tym kraju z nadzwyczajną surowością, lecz jeżeli oskarżony niewinność swoją wykaże, natychmiast oskarżyciela karzą śmiercią haniebną i wszystkie jego dobra na niewinnie oskarżonego spadają. Jeżeli fałszywy oskarżyciel był bez majątku, natenczas Cesarz ze swego własnego skarbu nagradza oskarżonego, jeżeli ten więzienie lub jaką inną poniósł obelgę: nadto po całem państwie, niewinność fałszywie obwinionego ogłaszaną zostaje.
Zdradę mają za obrzydliwszą zbrodnią niż kradzież i zwykle śmiercią bywa karana. Lilliputyanie bowiem utrzymują, że przy rozsądku, staraniu i ostrożności można się złodzieja uchronić, gdy tym czasem uczciwość przeciw zdradzie niczem nie jest zabezpieczoną. Prosiłem raz Cesarza, o przebaczenie dla jednego winowajcy który znaczną summę Pana swego, powierzoną mu z pewnem przeznaczeniem, dla siebie zatrzymał i z nią uciekł. Gdy przy prośbie mojej Cesarzowi przypadkiem napomknąłem, że to jest tylko nadużyciem zaufania, odpowiedział mi z oburzeniem: że to jest szkaradziejstwem chcieć bronić zbrodni najniegodziwszej. Nie mogłem na to żadnej znaleźć odpowiedzi, jak tylko znane powszechnie przysłowie: „co kraj to obyczaj:“ — a przyznaję się, żem był zawstydzony. —
Chociaż kary i nagrody za największe mamy rządu podpory, śmiało jednak mógę powiedzieć, że ustawy karania i wynagradzania nie tak mądrze w Europie jak w państwie Lilliputu są zachowywane. Ktokolwiek może udowodnić że przez siedmdziesiąt i trzy Księżyce, krajowe ustawy dokładnie zachowywał, ma prawo dopomnienia się o niektóre przywileje podług swego urodzenia i stanu, i o pewną summę pieniężną z dóbr umyślnie na to przeznaczonych: zyskuje nadto tytuł snill-pall, albo prawy, który się przydaje do jego nazwiska, ale nie spływa na potomstwo. Lilliputyanie poczytują za straszny błąd polityki naszej, że prawa nasze są tak groźne, i że przestępstwo ich surowo bywa karane, gdy tym czasem zachowywanie onych, nie ma żadnej dla siebie przeznaczonej nagrody: z tych to przyczyn wyobrażają oni Sprawiedliwość z sześcią oczami, dwa z przodu, dwa z tyłu a po jednem z każdego boku (dla wyrażenia baczności), trzymającą worek pełny złota w prawej ręce a miecz w pochwie w lewej, dając przez to poznać, że prędsza jest do nagrody jak do karania.
Ktokolwiek z Lilliputyanów niewierzy Opatrzności Boskiej, każdy taki ogłoszony zostaje za niezdolnego do posiadania jakiegokolwiek urzędu publicznego. Lilliputyanie utrzymują, że nic nie ma dzikszego i nierozsądniejszego, jak kiedy monarcha, który się podaje za namiestnika Opatrzności, używa do rządów ludzi bez religji i w wątpliwość podających tę władzę, na której jego własna polega.
Opisując wkrótkości prawa te i następujące, mówię tylko o prawach Lilliputu początkowych i pierwiastkowych, a nie o teraźniejszych przez które lud ten wpadł w wielkie zbytki i zepsucie, czego najlepszym dowodem jest ów sromotny zwyczaj otrzymywania najwyższych urzędów tańczeniem na linie, i jednania sobie znaków dystynkcyi skakaniem lub podchodzeniem przez kij: donieść jednak muszę czytelnikowi, iż te niegodne zwyczaje, dopiero ojciec dziś panującego Cesarza wprowadził.
Niewdzięczność jest u Lilliputyanów szkaradną zbrodnią, jak wiemy z dziejów, że była niegdyś u niektórych cnotliwych narodów. „Człowiek, mówią oni, który złe wyrządza nawet swemu dobroczyńcy, koniecznie musi być nieprzyjacielem wszystkich innych ludzi, — a więc żyć niegodzien.“ — To jest zdanie Lilliputyanów. —
Wyobrażenia ich o wzajemnych obowiązkach dzieci i rodziców, zupełnie są różne od naszych. Utrzymują, że rodzice niepowinni być obciążani wychowywaniem swych dzieci. Dla tego w każdem mieście są domy publiczne, do których wszyscy rodzice, wyjąwszy wieśniaków i rzemieślników, obowiązani są dzieci swoje obojej płci na wychowanie posyłać, gdy te przyjdą do wieku dwudziestu Księżyców, w którym wieku, jak wnoszą, są już zdolne do nauk. Szkoły te są podług różności urodzenia i płci urządzone. Biegli nauczyciele sposobią dzieci stósownie do ich urodzenia, talentów i skłonności.
Szkoły dla chłopców wysokiego urodzenia opatrzone są sławnemi i światłemi professorami. Odzież i pokarm dzieci są proste. Wszczepiają w ich serca chęć sławy, sprawiedliwość, odwagę, skromność, litość, religią i miłość ojczyzny. Zawsze są zatrudnieni wyjąwszy krótki czas na jedzenie i spanie, i dwie godziny rekreacyi, które jednakże ćwiczeniom ciała są poświęcone. Ubierają ich aż do czterech lat, potem muszą się sami ubierać, chociażby najznakomitszego byli urodzenia. Nie wolno im żadnej używać zabawki, tylko w przytomności nauczyciela, jakoteż wzbronione mają rozmawianie ze służącemi, przez co unikają nieszczęsnego pochwytu głubstw i zdrożności, które tak wcześnie zaczynają psuć obyczaje i skłonności młodzieży. Rodzice mają wolność widzenia swych dzieci dwa razy do roku, ale te odwiedziny nie powinny trwać dłużej nad godzinę: wolno im pocałować dziecię swoje wchodząc i wychodząc, ale nauczyciel, który zawsze jest przytomny, niepozwala im mówić sekretnie z dziecięciem, pieścić go, albo mu dawać zabawki i łakotki.
Koszta edukacyi i żywności płacą rodzice za swoje dzieci, których wypłata gdy przez kogo wstrzymaną zostanie, natychmiast ją exekwują urzędnicy cesarscy. —
Szkoły dla dzieci średniego stanu, kupców, kramarzy, rzemieślników podobnie są urządzone, z różnicą zastosowaną do ich stanu. Ci jednak już w jedenastym roku oddawani bywają do rzemiosł lub kunsztów którym się poświęcają, gdy tym czasem dzieci wyższych stanów prowadzą w tych szkołach nauki swoje do piętnastego roku, co równa się wiekowi dwudziestu pięciu lat naszych. W ostatnich trzech latach, otrzymują trochę więcej wolności.
W domach kobiecych, dziewczęta tym samym prawie sposobem chowają się co i chłopcy, tylko że je ubierają kobiety służące, zawsze jednak w przytomności ochmistrzyni, aż do lat pięciu, po których same ubierać się muszą. Jeżeli się pokaże że która ze służących poważyła się opowiadać dzieciom jakie nierozsądne albo straszące powieści (co robią bardzo często guwernantki w Anglji); taka zostaje w mieście trzy razy rózgami ćwiczona, poczem zamykają ją do więzienia na rok lub więcej i nakoniec wysyłają na wygnanie w najodleglejsze kąty swego kraju. Tym sposobem dziewczęta u nich: równie jak i męzczyzni, wstydzą się być trwożliwemi, gnuśnemi, głupiemi, pogardzają wszelką ozdobą powierzchowną i starają się o ochędóztwo i przystojność. Cwiczenia ich są nie tyle pracowite jak chłopców lubo podobnej natury: przydane mają niektóre nauki do zarządu domowego potrzebne. Ich zdaniem, kobieta ma być dla męża swego towarzyszką miłą i rozsądną, powinna zatem kształcić swój rozum, który się nigdy niestarzeje. Gdy dziewczyna skończy lat dwanaście, staje się podług nich zdatną do małżeństwa, rodzice przeto, albo opiekunowie biorą ją do domu, oświadczając jak największą wdzięczność dla nauczycieli. Rozstanie podobne zawsze prawie jest przyczyną łez odchodzącej dziewczynki i jej towarzyszek.
W szkołach dziewcząt niższego stanu, uczą się dzieci wszystkich robót stósownych do ich stanu: te które do terminu iść mają wypuszczane zostają w siódmym roku, inne w jedenastym. —
Familie uboższe, których dzieci uczą się w tych szkołach, oprócz kosztu na ich utrzymanie, któren jest bardzo mały, muszą także składać cząstkę swoich dochodów, co jest na wyposażenie dzieci przeznaczonem. Dla tego wydatki wszystkich rodziców są prawem przepisane: bo uznają to Lilliputyanie za wielką niesprawiedliwość, gdy rodzice spłodziwszy dzieci zostawiają je ciężarem dla kraju. Majętniejsi dają zaręczenie na pewną summę dla swego dziecka, stósownie do ich stanu i zamożności, ta staje się własnością dziecięcia i bywa z jak największą oszczędnością przez dyrektora szkoły zawiadowaną.
Ubożsi Chłopi i najemnicy, zatrzymują dzieci w domu, bo gdy ich jedyne zatrudnienie ogranicza się na rolnictwie i domowem zatrudnieniu, przeto wychowanie ich nie ma wielkiego znaczenia dla publiczności, w poźnej zaś starości udają się do szpitalów, żebractwo bowiem nie jest znanem u tego ludu.
Może zrobię przyjemność ciekawemu czytelnikowi, gdy mu opiszę rodzaj życia które prowadziłem przez dziewięć miesięcy i dni trzynaście, pobytu mego w tym kraju. Mając zdatność do prac mechanicznych, zrobiłem sobie z największych drzew jakie mogłem znaleźć w parku cesarskim, krzesło i stół. Dwieście szwaczek trudniło się szyciem koszul dla mnie, prześcieradeł i chustek do nosa, z najgrubszego płótna jakie tylko dostać mogli, a i tak musieli je podwójnie a czasem i potrójnie składać; bo najgrubsze ich płótno zwykle bywa szerokie na trzy cale, a trzy stopy wzdłuż stanowią sztukę. Miarę brały szwaczki gdy na ziemi leżałem: jedna stanęła mi na szyi, druga na kolonach i trzymały wyprężony sznurek, gdy tym czasem trzecia, miarą na cal długą, mierzyła długość sznurka: potem wzięły mi miarę prawego wielkiego palca u ręki, i więcej już niewymagały: dowiedzione bowiem jest rachunkiem matematycznym, że podwójna miara palca wielkiego jest miarą pięści, a tę podwoiwszy otrzymuje się miarę szyi, te zaś ostatnią znowu zdwoiwszy okaże się miara w stanie. Rozłożyłem im potem moją starą koszulę podług której mi nową robili. Trzysta krawców podobnie zatrudnionemi byli, ci jednak przy braniu miary inaczej postępowali: musiałem klęknąć a oni przystawili wielką drabinę aż do szyi mnie dostającą, jeden z nich wyszedł na górę i spuścił na dół od mego kołnierza sznurek na końcu z kulką ołowianą, co właśnie odpowiadało długości mej sukni: potem sam wziąłem miarę moich rąk i grubości. Suknie te robiono u mnie, gdyż największy dom w Lillipucie nie mógłby w sobie ich pomieścić, a gdy już w części były pozszywane, bardzo podobnie wyglądały do kołder z kawałków pozszywanych, tak powszechnie przez damy angielskie robionych.
Jego Cesarska Mość dosłyszawszy o sposobie mego jedzenia, zaszczycił mię dnia jednego wraz z Cesarzową i młodemi Książętami oświadczeniem, że będzie jadł ze mną obiad. Gdy przybyli, posadziłem ich na stole w dworskich krzesłach, wstawiłem także gwardyą przyboczną, wszystkich naprzeciw mnie. Flimnap, wielki podskarbi, towarzyszył im także i uważałem że na mnie niechętnem spoglądał okiem, udawałem jednak że tego niewidzę, i jadłem więcej niż zwykle, dla uczynienia honoru mojej ojczyznie i dla zadziwienia dworu. Mam powody do wnioskowania, że te cesarskie odwiedziny dodały sposobności Flimnapowi do szkodzenia mi u Cesarza. Ten minister był zawsze nieprzyjacielem moim, lubo mi więcej czynił słownych oświadczeń niżby po jego zrzędnym charakterze oczekiwać wypadało. Przedstawiał Cesarzowi smutny stan finansów cesarstwa, który go zmusi do pożyczki na wysokie procenta; że papiery skarbowe spadły o 9 procent niżej nominalnej wartości; że kosztuję już skarb cesarski półtora milliona Sprugów (jest to największa złota moneta Lilliputska): i że jest rzeczą konieczną, dołożyć wszelkich starań do pozbycia się mnie przy najpierwszej wydarzonej sposobności.
Tu, obowiązany jestem stanąć w obronie reputacyi pewnej szanownej damy, która z mojej przyczyny, najniewinniej, bardzo wiele miała nieprzyjemności. Panu podskarbiemu uroiło się być zazdrosnym, a to w skutek złośliwych języków, które mu doniosły, że ta szanowna dama mocno się we mnie rozkochała. Na dworze nawet biegała plotka że sama jedna odwiedza mię w mojem mieszkaniu. To wszystko ogłosiłem za szkaradną potwarz, bo szanowna ta osoba raczyła tylko łaskawie w najniewinniejszym sposobie przychylność swoją oświadczyć. Przyznaję, że często raczyła mię odwiedzać, ale zawsze otwarcie i w towarzystwie trzech innych dam w karecie: to jest siostry, córki i dobrej przyjaciółki, co bardzo wiele i innych dam dworskich robiło. Wszyscy służący moi mogą to zaświadczyć, że nigdy nie zajechał do mnie powóz jaki, żeby oni niewiedzieli nazwiska osób w nim będących. W takim razie jak tylko służący zameldował mi odwiedziny, udawałem się do drzwi, i po należnych ukłonach, brałem powóz z parą końmi na rękę (bo jeżeli powóz był cztero lub sześcio konny, to resztę koni odprzęgali), i stawiałem go na stół, który dla bezpieczeństwa, miał wkoło listwę może na pięć cali wysoką.
Często stały tak, trzy i cztery powozy wraz z końmi na moim stole, a ja siedziałem wtedy na krześle i rozmawiałem z damami siedzącemi w ich powozach. Gdy tak zabawiałem jedno towarzystwo, woźnice z drugiemi powozami jeździli wkoło po stole. Niejedno popołudnie w taki sposób przyjemnie przepędziłem: ale wzywam tu podskarbiego z jego dwoma donosicielami Clustril i Drunlo żeby mi udowodnili, czyli kto sekretnie do mnie przychodził, wyjąwszy sekretarza Reldresal, który przysłany był z rozkazu J. C. Mości, jak to już wyżej opisałem. Nie wchodziłbym w te szczegóły, gdyby reputacya dystyngwowanej damy, nie mówię już moja, zagrożoną niebyła. Nadto w randze, byłem wyższy jak podskarbi wielki, bo ja byłem Nardak gdy on tym czasem był tylko Glumglum, lubo wskutek swego urzędu, w znaczeniu wyżej był odemnie. O wszystkich tych plotkach dowiedziałem się poźniej przypadkiem (którego tu ani chcę, ani mogę wspominać), i te miały następność, że Pan podskarbi kwaśnym był dla swej żony a dla mnie jeszcze bardziej, i lubo się poźniej przekonał o niesłuszności swoich posądzań, i z żoną pogodził; dla mnie jednak niezmienił się w swej zawziętości, co wkrótce poznałem, gdy mój wpływ coraz się zmniejszał u Cesarza, nad którym ten faworyt wielką miał władzę.
o zbrodnią obrażonego majestatu,
ucieka do Królestwa Blefuscu.
Pierwej niżeli powiem o wyjściu mojem z państwa Lilliputu, nieodrzeczy podobno będzie, odkryć czytelnikowi jedną intrygę, którą już od dwóch miesięcy przeciwko mnie knowano.
Nie byłem zdatnym do intryg dworskich: nizkość mego urodzenia, niepozwalała mi obeznać się z niemi. Czytałem wprawdzie i słyszałem wiele o różnych charakterach książąt i ministrów, niespodziewałem się jednak nigdy, ażebym w tak odległym kraju, rządzonym przez prawa, które zupełnie prawie europejskim przeciwne, tak smutnego ze skutków ich nabył doświadczenia.
Właśnie gdy się wybierałem w podróż do Króla Blefusku, pewna osoba wielkiej u dworu powagi, której znaczne uczyniłem przysługi, przyszła do mnie potajemnie w nocy, i nie mianując się weszła z lektyką do mego mieszkania. Lektykarzy odesławszy, lektykę z Jego Excellencyą schowałem w kieszeń mojej sukni, i kazałem jednemu poufałemu służącemu drzwi dobrze zamknąć a gdyby się kto o mnie pytał powiedzieć, żem słaby i spać się położyłem; poczem postawiłem lektykę na stole i sam przy nim usiadłem. Po zwyczajnych przywitaniach, postrzegłem że twarz Jego Excellencyi była bardzo smutna i niespokojność zdradzała. Gdy spytałem o przyczynę, odpowiedział mi prosząc, abym go cierpliwie posłuchał w pewnym interesie, w którym honor i życie moje zagrożone.
„Dowiedz się — rzekł mi — że od niedawnego czasu, złożono względem ciebie wiele rad sekretnych, i że od dwóch dni J. C. Mość surowe przedsięwziął zamysły.
„Wiesz dobrze, że Skiresch Bolgolam (galbet albo wielki admirał) od czasu twego tu przybycia, wielkim jest twoim nieprzyjacielem. Nie wiem zkąd tego początek, lecz nienawiść jego powiększyła się po wyprawie twojej przeciw Blefuscu, przez co jego sława, jako Admirała, znacznie ucierpiała. Ten Pan, wraz z Flimnapem wielkim podskarbim, Limtokiem generałem, Lalkonem wielkim szambelanem i Balmuffem wielkim sędzią, ułożyli akt zaskarżenia przeciw tobie o zbrodnią obrażonego majestatu i inne wielkie przestępstwa.“ —
Ta przedmowa tak mnie przeraziła że miałem mu przerwać mowę, lecz mnie prosił, żebym mu nieprzerywał ale dalej słuchał; i tak kończył.
„Zawdzięczając wyświadczone mi przez ciebie przysługi, starałem się dowiedzieć o całym procesie, i dostałem kopią zaskarżenia: jest to interes, w którym głowę moją na niebezpieczeństwo podaję.
Jako Quinbus Flestrin, otwarcie zgwałcił prawo ustanowione za panowania J. C. Mości Kabin Deffar Plune, które na każdego, ktokolwiek by się ważył wypuszczać urynę w obrębach cesarskiego pałacu, rozciąga też kary co są z na zbrodniów obrażonego majestatu przepisane; gdy pod pozorem zgaszenia wznieconego w pokojach najwierniejszej i najukochańszej małżonki J. C. Mości pożaru, złośliwie, zdradliwie i djabelsko, przestąpieniem prawa wyż zacytowanego, zgasił pomieniony pożar w rzeczonych pokojach, znajdujących się w dziedzińcu pałacu Cesarskiego.
Jako tenże Quinbus Flestrin, gdy do naszego cesarskiego portu przyprowadził flottę Króla Blefuscu, a J. C. M. zlecił mu, żeby i inne wszystkie pomienionego Królestwa Blefuscu okręta z żaglami, masztami i t. d. opanowawszy, państwo to w prowincyą obrócił, któreby przez wicekróla naszego narodu było rządzone, i żeby nietylko wszystkich Grubokońców na wygnaniu tam znajdujących się, ale też wszystkich mieszkańców tego państwa, którzyby nieodwłocznie herezyi grubokońców porzucić nie chcieli, wytępił i wygubił; rzeczony Quinbus Flestrin jako zdrajca i buntownik przeciw J. C. Mości, podał notę prosząc o uwolnienie od tej usługi, a to pod nikczemnym i fałszywym pretextem, że nie mógł w sobie przezwyciężyć wstrętu do przymuszania sumienia i gnębienia wolności niewinnego narodu.
Jako wkrótce potem, gdy od dworu Blefuscu przyszli posłowie do J. C. Mości prosić o pokój, rzeczony Quinbus Flestrin jako niewierny poddany, wspierał, wspomagał, ratował i obdarzał pomienionych posłów, choć wiedział, że to byli ministrowie monarchy, który świeżo ogłosił się nieprzyjacielem, i otwartą przedsięwziął wojnę przeciw J. C. Mości.
Jako tenże Quinbus Flestrin przeciw powinności wiernego poddanego, istotnie przygotowuje się w podróż do dworu Blefuscu, chociaż na to, słowne tylko od J. C. Mości ma pozwolenie, a pod pozorem wspomnionego pozwolenia, zdradliwie i zuchwale układa tę podróż ażeby Królowi Blefuscu dał pomoc i posiłki.
„Są jeszcze — przydał — i inne Artykuły, ale te są większej wagi, które ci wkrótkości zebrane przełożyłem.
„Pod czas różnych nad tem oskarżeniem deliberacyi, przyznać trzeba, że J. C. Mość, wiele pokazał pomiarkowania, łagodności i słuszności przekładając twoje usługi i zmniejszając szkaradności twych zbrodni. Podskarbi i admirał zawsze przy tem obstawali, że cię należy ukarać śmiercią okrutną i haniebną podpalając mieszkanie twoje w nocy, a generał miał czekać z dwudziestu tysięcami ludzi uzbrojonemi w zatrute strzały, dla strzelania do twoich rąk i twarzy. Niektórym z twoich służących miały być wydane tajne rozkazy, ażeby koszule twoje namaczali trucizną, któraby wkrótce poszarpała twoje ciało i w okropnych męczarniach śmierć ci przyniosła. Generał przystąpił także do tego zdania, tak że przez niejaki czas, większość głosów przeciw tobie była, ale Cesarz Jmść postanowiwszy ocalić twoje życie, pozyskał kreskę szambelana.
„Gdy się to działo, Reldresal pierwszy sekretarz stanu interesów prywatnych, odebrał od Cesarza rozkaz ażeby oznajmił swoje zdanie: jakoż dał ję stósownie do zdania J. C. Mości, i prawdziwie okazał się być godnym szacunku którym go zaszczycasz. Przyznał, że zbrodnie twoje są wielkie, ale i zasługują na niejakie przebaczenie. Mówił, że przyjaźń między nim a tobą tak jawna była, iż może go wysoka rada o stronnictwo posądzi; lecz że będąc posłusznym woli J. C. Mości, chce szczerze i otwarcie zdanie swoje wynurzyć: że jeżeliby J. C. Mość, przez wzgląd na usługi twoje, i z skłonności swej do litości chciał ci ocalić życie i przestać tylko na wyłupieniu ci oczów, sądzi że tym sposobem stałoby się zadosyć sprawiedliwości, i że łaskawość Cesarza, jako też słuszne i wspaniałe postąpienie tych, co mieli honor być jego radcami, całyby świat sławił: że utrata twoich oczów, niebyłaby przeszkodą sile którą, mógłbyś jeszcze być użytecznym monarsze; że oślepienie powiększa odwagę, zakrywając przed nami niebezpieczeństwa; że bojaźń utraty wzroku największą sprawiała ci trudność przy zbieraniu flotty nieprzyjacielskiej, i że dosyć byłoby dla ciebie patrzeć cudzemi oczami, ponieważ najpotężniejsi monarchowie nieinaczej patrzą.
„Ta propozycya od całego zgromadzenia z nadzwyczajnem była przyjęta nieukontentowaniem. Admirał Bolgolam niemógł wstrzymać się od gniewu, porwał się uniesiony złością i rzekł: że się mocno dziwuje, iż sekretarz stanu śmie radzić zachowanie życia zdrajcy: że usługi które wyliczył, są podług prawdziwych zasad polityki, szkaradne zbrodnie: że ty, któryś uryną mógł od razu zgasić pożar w pałacu cesarskim (czego nie mógł wspomnieć bez wzdrygnienia), mógłbyś innym razem, tymże samym sposobem powódź sprawić, i pałac z całem miastem zalać: że ta sama siła, którąś przyciągnął nieprzyjacielską flottę, za pierwszą urazą, mogłaby ci służyć do odprowadzenia jej znowu na miejsce zkąd była zabraną: że ma mocne powody do myślenia, iż w gruncie serca twego jesteś Grubokońcem, a ponieważ zdrada poczyna się w sercu, nim się w uczynkach okaże: więc jako Grubokońca, ogłosił cię zdrajcą i buntownikiem, nalegając, żebyś bez zwłoki został na śmierć skazanym.
„Mimo tego wszystkiego Cesarz postanowiwszy koniecznie życie ci ocalić, rzekł łaskawie: że kiedy wyłupienie ci oczów zdawało się radzie nadto lekką karą, możnaby inaczej postąpić; a twój przyjaciel sekretarz, uprosiwszy głos, ażeby mógł odpowiedzieć na zarzuty podskarbiego, tyczące wielkich kosztów na utrzymanie twoje, rzekł: że jego excellencya, który sam cesarskiemi zawiaduje dochodami, mógłby temu złemu łatwo zapobiedz, ujmując ci powoli pokarmów, a tym sposobem nie mając dostatecznego pożywienia, wpadłbyś w osłabienie, utraciłbyś apetyt, a wkrótce potem i życie. W takim razie i odor z trupa twego niemógłby być tak niebezpiecznym, bo przez podobne postępowanie objętość jego zmniejszy się przynajmniej o połowę. Natychmiast po twojej śmierci można pięć do sześciu tysięcy poddanych J. C. Mości wyznaczyć do obkrajania z mięsa twych kości, takowe na takach wywieźć w odległe okolice i zagrzebać dla uniknienia powietrza, a szkielet zachować dla potomności, jako pomnik podziwienia godny.
„Tak tedy przez wielką sekretarza przyjaźń, cały interes zgodnie został ukończony. Wydano rozkazy ażeby postanowienie umożenia cię zwolna głodem, w ścisłym sekrecie zostało, dekret jednak wyłupienia ci oczów, zapisany jest w protokół Rady i nikt się temu nieprzeciwiał, tylko jeden admirał Bolgolam. Po trzech dniach, sekretarz twój przyjaciel, odbierze rozkaz ażeby udawszy się do ciebie przeczytał ci artykuły twego oskarżenia i potem dał ci poznać wielką łaskawość J. C. Mości i Rady, że cię tylko na stracenie oczów wskazano, czemu nie wątpi J. C. Mość że się z przyzwoitą pokorą i wdzięcznością poddasz. Dwudziestu chirurgów J. C. Mości przyjdą za nim, dla wykonania operacyi przez zręczne puszczenie wielu ostrych strzał w źrenice twych oczów gdy się na ziemię położysz.
„Do ciebie teraz należy przedsięwziąść środki, jakie rozum twój uzna za najlepsze. Ja, dla uniknienia podejrzenia, muszę się ztąd oddalić tak sekretnie, jak tu przyszedłem.“ —
Jego Excellencya zostawił mię pogrążonego w najżywszej niespokojności.
Dziś panujący Cesarz i jego minister wprowadzili zwyczaj, jak mi mówiono, bardzo różny od zwyczajów dawnych: że kiedy dwór dla dogodzienia urazie monarchy, albo złości faworytów, osądzi kogo na stracenie, Cesarz winien mieć do całej Rady mowę, sławiąc litość swoją i łagodność jako przymioty znane w nim całemu światu. Mowa Cesarska z mojej przyczyny, wkrótce rozgłoszoną była po całem cesarstwie i lud przeląkł się bardzo temi pochwałami litości Cesarza, gdyż przekonano się wielorako że im więcej rozwodził się z takiemi dla siebie pochwałami, tem kara była zwykle okrutniejsza i niesprawiedliwsza. Co do mnie, przyznać się muszę, że ani z urodzenia ani z edukacyi nie byłem usposobionym na dworaka i tak się mało znałem na interesach, iż nie umiałem sądzić, czy dekret na mnie wydany był łagodny lub surowy, sprawiedliwy lub niesprawiedliwy. Nie prosiłem żeby mi na obronę moją mówić pozwolono; wolałem być skaranym niebędąc wysłuchanym, ponieważ napatrzywszy się dawniej wielu podobnym sprawom, widziałem, że się zawsze kończą podług danych sędziom instrukcyi i ku woli możnych oskarżycieli.
Niekiedy przychodziła mi myśl bronienia się, ponieważ, będąc wolnym nieobawiałem się całej tego Państwa potęgi, i mógłbym łatwo kamieniami całą stolicę w ruinę obrócić: ale natychmiast z wzdrygnieniem zamiar ten porzuciłem gdy wspomniałem na przysięgę, którą J. C. Mości złożyłem; dobrodziejstwa które odebrałem, i wysoką godność Nardaka, którą zaszczycony zostałem. Przytem, nie byłem dosyć dworsko rozumnym, żebym sobie wyperswadował, że surowość J. C. Mości uwalniała mnie od wszystkich względem niego obowiązków.
Nakoniec uczyniłem przedsięwzięcie, które może od niektórych zganionem zostanie, ponieważ sam wyznaję, że to był bardzo zły z mej strony postępek, chcieć zachować oczy, wolność i życie przeciw wyraźnej woli dworu. Gdybym był znał lepiej charakter monarchów i ich ministrów, których potem dobrze uważałem po różnych dworach, i gdybym lepiej wiedział ich sposób postępowania z oskarżonemi, mniej niżeli ja winnemi, byłbym się bez szemrania tak łagodnemu poddał ukaraniu. Ale zapałem młodzieńczym uniesiony, i mając pozwolenie J. C. Mości złożenia mego uszanowania Królowi Blefuscu, korzystałem z tej okoliczności i pospieszyłem nim trzy dni upłynęły z przesłaniem listu przyjacielowi memu sekretarzowi, w którym mu doniosłem: że, stósownie do pozwolenia od J. C. Mości otrzymanego, przedsięwziąłem tegoż samego dnia płynąc do Blefuscu; i nieczekając na odpis udałem się w stronę wyspy gdzie flotta stała. Pochwyciłem jeden wielki wojenny okręt, przywiązałem do przodu linę, podniosłem kotwicę, zdjąłem z siebie odzienie i położyłem na okręcie wraz z kołdrą którą z sobą przyniosłem, i ciągnąc go raz w bród drugi raz w pław, przybyłem do królewskiego portu Blefuscu, gdzie na mnie już od dawnego czasu lud czekał. Dano mi dwóch przewodników dla pokazania mi drogi do stołecznego miasta, które tegoż co i kraj było nazwiska. Trzymałem ich na ręce aż pókiśmy na 200 łokci od bram miasta nieprzyszli. Natenczas prosiłem ich ażeby donieśli któremu z ministrów o mojem przybyciu, i oznajmili, że tu oczekuję dalszych rozkazów J. Kr. Mości. W godzinę odebrałem odpowiedź że Król Jmść szedł na spotkanie mnie z całym swoim domem i dworem królewskim. Postąpiłem może pięćdziesiąt kroków: Król i dworzanie zsiedli z koni, a Królowa i damy dworskie wysiadły z karet: nigdzie najmniejszej obawy niepostrzegłem: poczem położyłem się na ziemi dla ucałowania rąk obojga Królestwa. Powiedziałem J. K. Mości, że czyniąc zadosyć obietnicy mojej, przyszedłem za pozwoleniem Cesarza Pana mego, ażeby mieć honor widzieć tak potężnego monarchę, i ofiarować mu wszystkie odemnie usługi, któreby się obowiązkom winnym monarsze mojemu niesprzeciwiały, ale o nieszczęściu mojem nic niewspomniałem.
Nie chcę trudzić czytelnika, opisywaniem przyjęcia mego na tym dworze, które odpowiadało wspaniałości tak wielkiego Króla. Niebędę wyliczał niewygód które znosiłem; to tylko namienię, że niemając mieszkania ani łóżka, musiałem sypiać na ziemi, kołdrą moją okryty. —
znajduje sposobność opuszczenia Blefuscu
i po niejakich trudnościach
powraca do swej ojczyzny.
Trzeciego dnia po mojem przybyciu, przechadzając się, częścią z ciekawości, częścią nudów, przy brzegach wyspy od strony zachodniej, spostrzegłem w odległości pół mili na morzu, coś podobnego do łodzi przewróconej. Zdjąłem trzewiki i pończochy, poszedłem wodą może 200 do 300 łokci, i ujrzałem wyraźnie łódź, jak się domyślam, zapewne burzą ku brzegom przypędzoną. Natychmiast wróciłem do miasta i prosiłem Króla, żeby mi porzyczył dwadzieścia okrętów większych, które od utraconej flotty pozostały, tudzież trzy tysiące majtków pod rozkazami viceadmirała. Ta flotta wyszedłszy pod żagle, krążyła około brzegów, gdy ja tymczasem pospieszyłem krótszą drogą w tę stronę, gdzie pierwszy raz łódź zobaczyłem. Pęd morza jeszcze ją bliżej ku brzegom zapędził. Wszyscy majtkowie opatrzeni byli mocnemi linami, które wprzód sam dla mocy poskręcałem. Gdy okręty nadeszły, zdjąwszy z siebie odzienie wszedłem w wodę i tak może o 100 łókci zbliżyłem się do łodzi, potem musiałem płynąć dopóki się do niej niedostałem. Majtkowie rzucili mi linę, którą jednym końcem przywiązałem do łodzi a drugim do okrętu. Wszystkie jednak moje usiłowania były daremne, gdyż niemogąc zgruntować, niemogłem roboty mej kończyć. Popłynąłem więc w tył łodzi i zacząłem ją ręką jedną popychać przed sobą, i tym sposobem za pomocą przypływu morza, tak ją blizko ku brzegom przypchałem, że dostałem gruntu, chociaż wodę jeszcze aż po brodę miałem. Odpocząłem przez pare minut i znowu łódź pchałem do póty, aż mi woda tylko po ramiona dostawała. Wtedy przebywszy najtrudniejszą część pracy, wziąłem insze liny które na okręcie były złożone, i poprzywiązywawszy je do łodzi a potem do dziewięciu okrętów które mi towarzyszyły: za pomocą wiatru i majtków, przyciągnęłem ją aż do czterdziestu łokci od brzegu. To uczyniwszy czekałem aż morze ustąpi, co gdy się stało, poszedłem suchą nogą do łodzi i przy pomocy dwóch tysięcy ludzi z linami i machinami, zdołałem ją podnieść i znalazłem że niebardzo była popsutą.
Dziesięć dni czasu potrzebowałem na przeprowadzenie łodzi do królewskiego portu Blefuscu, gdzie na widzenie i podziwianie tak ogromnego statku, mnóstwo zgromadziło się ludu.
Doniosłem J. K. Mości, że przychylne szczęście dało mi znaleźć ten statek, ażeby mię zaniósł do jakiego kraju, z kądbym mógł wrócić do ojczyzny mojej — przy tem prosiłem go ażeby raczył rozkazać statek ten wyreparować, przysposobić do podróży, i żeby pozwolił wyjechać z państwa swego, na co w bardzo grzeczny sposób zezwolił.
Mocno mię dziwiło, że Cesarz Lilliputu, od czasu mego oddalenia się, dotąd mię nieścigał; ale dowiedziałem się, że J. C. Mość niewiedząc, żem o zamysłach jego był przestrzeżony, pewnym był, że za otrzymanem pozwoleniem udałem się do Blefuscu, tylko dla uiszczenia się w obietnicy, i że po kilku dniach powrócę: przez niejaki czas jednak napróżno oczekując mego powrotu, począł być niespokojnym, i złożywszy z podskarbim i innemi intrygantami radę, wysłał jednego znakomitego urzędnika z kopią zaskarżenia przeciw mnie uczynionego. Poseł miał instrukcye, ażeby przełożył Królowi Blefuscu wielką monarchy swego łagodność, który przestał na ukaraniu mnie wyłupieniem oczów; że się uchyliłem od sprawiedliwości, i że, jeżeli we dwóch dniach nie wrócę, utracę tytuł Nardaka i będę zbrodniarzem i zdrajcą ogłaszonym. Poseł przydał jeszcze: iż monarcha jego spodziewa się, że dla zachowania między dwoma państwami pokoju i przyjaźni, Król Blefuscu rozkaże mnie związanego do Lilliputu odprowadzić, ażebym jako zdrajca był ukarany.
Król Blefuscu namyśliwszy się przez trzy dni, dał odpowiedź pełną grzeczności i rozumu. Przełożył, że co do odesłania mnie związanego, Cesarz Jmść wie dobrze, że to jest rzeczą niepodobną: a chociażem mu porwał flottę, wszelako winien mi wdzięczność za wielkie przysługi którem mu wyświadczył przy zawarciu pokoju; lecz obadwa monarchowie będą wkrótce odemnie uwolnieni, gdyż znalazłem przy brzegu, dziwnej wielkości okręt, którym mogę się puścić na morze, i że wydał rozkazy do naprawienia go przy mojej pomocy i podług moich przepisów, tak, iż w kilku tygodniach, spodziewa się, że oba państwa od tego nieznośnego ciężaru zostaną uwolnione. —
Z taką odpowiedzią poseł powrócił do Lilliputu a Król Blefuscu opowiedział mi całe to zdarzenie, ofiarując przy tem, ale pod wielkim sekretem, swoją dla mnie protekcyą, jeżelibym chciał pozostać w jego usługach. Lubo sądziłem że to szczerze mówił, przedsięwziąłem jednak nieoddawać się łasce ani monarchów ani ministrów, skorom się bez nich mógł obejść. Dla tego oświadczywszy J. K. Mości należytą wdzięczność za jego łaskawe na mnie względy, prosiłem pokornie, żeby na wyjazd mój pozwolił, przydając: że ponieważ, dobre lub złe zdarzenie ofiaruje mi okręt, postanowiłem raczej puścić się na Ocean, aniżeli być pobudką do zerwania przyjaźni między dwoma tak potężnemi monarchami. Król nie zdawał się być urażonym tą mową, owszem dowiedziałem się, że tak on jako i większa część ministrów, kontenci byli z mego postanowienia.
Te okoliczności spowodowały mię do prędszego niżeli sobie zamierzyłem odjazdu, a dwór który tego równie sobie życzył, usilnie się przykładał do przyspieszenia mej podróży. Pięćset rzemieślników użyto do zrobienia podług moich przepisów dwóch żagli do mej łodzi, najgrubsze płótno w trzynaścioro zszywając. Sam zatrudniłem się robieniem lin i sznurów, dziesięć, dwadzieścia i trzydzieści ich lin skręcając w jedną. Kamień wielki, który po długiem szukaniu szczęściem znalazłem nad brzegiem morza, służył mi za kotwicę. Łoju miałem z trzechset wołów na smarowanie łodzi i inne potrzeby. Nieskończoną miałem pracę w wycinaniu najgrubszych i największych drzew na wiosła i maszty, w czem mi jednak pomagali cieśle okrętowi królewscy.
Przy końcu prawie miesiąca, gdy już wszystko było skończone, poszedłem do J. K. Mości po dalsze jego rozkazy donosząc przytem, żem gotów do podróży. Król Jmść otoczony swoją królewską familią wyszedł z pałacu. Położyłem się na ziemi, ażebym mógł mieć honor ucałowania ręki królewskiej, którą mi raczył podać łaskawie, podobnież jak Królowa i młodzi Książęta i Księżniczki. J. K. Mość darował mi pięćdziesiąt sakiewek zawierających po dwieście Spruggów, i portret swój naturalnej wielkości, który natychmiast dla większego bezpieczeństwa, w rękawiczkę schowałem.
Wprowadziłem na łódź sto wołów, trzysta baranów, i w proporcyą chleba, napoju i mięsiwa pieczonego tyle, ile stu kucharzów mogło przygotować. Wziąłem z sobą sześć krów, sześć byków, tyleż owiec i baranów, mając zamiar dla rozmnożenia tej rasy, zawiezienia ich do mego kraju. Ażeby bydło które zabierałem mieć czem żywić wziąłem stósowną ilość siana i worek pełny zboża. Wielką miałem ochotę wywieźć z sobą z tuzin krajowców, ale Król żadnym sposobem niechciał na to zezwolić, i po ścisłem zrewidowaniu mych kieszeń, kazał mi dać słowo honoru że żadnego z jego poddanych nie wezmę, chociażby który sam tego chciał i o to prosił.
Tak wszystko przygotowawszy, wyszedłem pod żagle o godzinie dziesiątej z rana dnia 24. września 1701 roku. Upłynąwszy cztery mile ku północy, za powstaniem wiatru od wschodu, około godziny szóstej w wieczór, postrzegłem między północą i wschodem wyspę małą, może na pół mili długą. Zbliżyłem się do niej i rzuciłem kotwicę z tej strony która była od wiatru bezpieczna. Zdała mi się być niezamieszkaną. Zjadłszy cokolwiek położyłem się na spoczynek i spałem około sześciu godzin, gdyż we dwie godziny dopiero po mojem obudzeniu się, rozedniało. Po śniadaniu, mając wiatr pomyślny, podniosłem kotwicę i płynąłem w tęż stronę co i dnia poprzedzającego, za przewodnią mego kieszonkowego kompasu. Zamiarem moim było dostać się do tych wysp, które sądziłem że leżą ku północy od ziemi Van Diemen, ale nazajutrz o trzeciej po południu, gdy podług rachunku mego około ośmdziesiąt mil upłynąłem, postrzegłem okręt płynący ku stronie wschodnio-południowej. Natychmiast wszystkie podniosłem żagle, i w pół godziny postrzeżono mię z okrętu, wywieszono banderę i z działa wystrzelono.
Nie łatwo wyobrazić sobie radość jakiej doznałem z powziętej nadziei zobaczenia jeszcze raz kochanej ojczyzny i drogich zakładów które w niej zostawiłem. Okręt ściągnął żagle i doścignąłem go o piątej lub szóstej w wieczór dnia 26. Września. Serce biło mi z radości gdym na okręcie ujrzał flagę angielską. Owce i krowy zabrałem do kieszeni i z całym moim niewielkim ładunkiem przeniosłem sie na okręt.
Był to statek kupiecki angielski powracający przez morza północne i południowe z Laponji, dowodzony przez kapitana Jana Biddel Deptford, człowieka zacnego i doświadczonego żeglarza. Na okręcie znajdowało się do pięćdziesiąt osób, między któremi napotkałem jednego z dawnych towarzyszów moich Piotra Williams, który mię dobrze kapitanowi zarekomendował. Zacny ten mąż przyjął mię bardzo uprzejmie i prosił abym mu opowiedział zkąd i dokąd płynąłem, co mu też w krótkich słowach uczyniłem; lecz on mniemał, że prace i niebezpieczeństwa w których zostawałem, rozum mi pomięszały. Postrzegłszy to, dobyłem z kieszeni moje owce i krowy, na ktorych widok w wielkie wpadł podziwienie, przekonawszy się o prawdzie tego co odemnie słyszał. Pokazałem mu także pieniądze złote które na odjezdzie dostałem od Króla Blefuscu, tudzież wiele innych kraju tego osobliwości. Dałem mu dwie sakwy, każda z dwieście Spruggów i obiecałem oprócz tego za naszem do Anglji przybyciem, darować mu jednę krowę cielną i jednę owcę kotną.
Nie chcę nudzić czytelników opisywaniem szczegółów mej podróży. Stanęliśmy w Dunes trzynastego Kwietnia 1702. Jedno tylko miałem nieszczęście, że mi szczury okrętowe jednę owcę zjedli. Resztę mego bydła dowiozłem szczęśliwie i puściłem na pastwisko przy Greenwich, gdzie im trawa bardzo służyła.
Przez czas pobytu mego w Anglji, zyskałem znacznie, pokazując bydlątka moje różnym dystyngwowanym osobom, a nawet i pospólstwu: nim zaś drugą podróż przedsięwziąłem, sprzedałem je za sześćset funtów szterlingów. Za moim z ostatniej podróży powrotem, napróżno szukałem rasy, którą, mianowicie owiec, znacznie rozmnożoną być sądziłem. Pewny byłem, ze osobliwsza delikatność ich run, będzie korzystną dla naszych fabryk wełnianych.
Nie zabawiłem jak tylko dwa miesiące z moją żoną i dziećmi, nienasycona bowiem chęć widzenia obcych krajów, niedozwalała dłużej siedzieć na miejscu. Zostawiłem żonie mojej tysiąc pięćset funtów szterlingów i nająłem jęj piękne pomieszkanie w Redriff. Resztę mych kapitałów, częścią w gotowiznie częścią w towarach wziąłem ze sobą, w nadziei powiększenia mego majątku. Najstarszy mój stryj Jan, zostawił mi grunta blizko Epping, przynoszące rocznego dochodu trzydzieści funtów szterlingów, a z arendy Czarnego Wołu w Fetterlane miałem drugie tyle, tak więc nieobawiałem się, żeby żona moja i dzieci od gminy wsparcia potrzebowały. Syn mój Jan, tak jak stryj nazwany, uczęszczał do elementarnej szkoły, a córka Elżbieta (dziś już zamężna i matka dzieciom), uczyła się szycia.
Pożegnałem żonę i dzieci z wielkiem łez z jednej i drugiej strony wylaniem, i wszedłem odważnie na okręt, zwany Awanturnik, kupiecki, z ładunkiem trzystu beczek, dowodzony przez kapitana Jana Nichlas z Liwerpoolu.
DODATEK
DO
PODRÓŻY DO LILLIPUTU.
|
Lilliputyanie inaczej jak my w Europie trzymają o wychowaniu dzieci. My sądziemy, że nic tak niewymaga starania, pieczołowitości i trosków jak, ich edukacya; oni zaś mówią, że to jest tak łatwo, jest siać i szczepić. Ale zachować te latorośle, dopomódz im do szczęśliwego wzrostu, ochronić je od srogości zimy, od upałów i burz lata, od napaści robactwa, i dokazać żeby obfite wydawały owoce: to jest skutek prac i usilności biegłego ogrodnika.
Starają się, żeby nauczyciel miał raczej rozum gruntowny, niżeli dowcip bystry, raczej obyczaje, niżeli umiejętność. Nie mogą cierpieć takich nauczycieli, co ustawicznie pakują uszy swoim uczniom składami grammatycznemi, roztrząśnieniami, i uwagami dziecinnemi: co dla nauczenia ich dawnego swego kraju języka, który bardzo mało ma podobieństwa z tym którym dzisiaj mówią, obarczają ich umysł prawidłami i wyjątkami, a pamięć zapełniają zbytecznemi zasadami i przepisami. Żądają, żeby nauczyciel był z uczniem w poufałości, nietracąc powagi; gdyż nic dobrej edukacyi nie jest przeciwniejszego, jak pedantyzm i zmyślona surowość. Według nich, powinien się raczej do ucznia swego zniżać, niżeli się przed nim wynosić, i sądzą że pierwsze jest trudniejsze niż drugie; ponieważ, częstokroć więcej potrzeba usiłowań i mocy, a zawsze więcej ostrożności, żeby bezpiecznie zejść z góry na dół, niżeli wejść z dołu do góry.
Utrzymują, iż nauczyciele powinni więcej sposobić umysł młodzieńca, do dobrego w życiu postępowania, niżeli go wiadomościami ciekawemi, a zawsze prawie niepożytecznemi wzbogacać. Dla tego wcześnie ich uczą być mądremi i filozofami, ażeby w porze rozkoszy, umieli ich rozumnie używać. Nie jestże to, mówią, rzecz godna śmiechu, niepoznawać istoty i prawdziwego jej użycia, aż w ten czas, gdy się do niej niezdolnemi stajemy? Uczyć się żyć, gdy się prawie życie kończy? Zaczynać być człowiekiem, gdy wkrótce ma nadejść moment, wktórym nim być przestaniemy?
Dają im nagrody za rzetelne i szczere wyznanie swych błędów, a którzy o swych zdrożnościach, lepiej jak drudzy umieją mówić, odnoszą łaski i zaszczyty. Chcą żeby młódź była ciekawa, żeby badała wszystko to co widzi i słyszy, a gdy na widok jakiej niezwyczajnej rzeczy, mało okaże zdziwienia i ciekawości, ostro ją gromią.
Zalecają młodzieży wierność, podległość i przychylność ogólną, powinną, nie zaś przychylność szczególną i osobistą, która często sumienie, a zawsze wolność ich nadweręża, i wielu nieszczęść bywa przyczyną.
Nauczyciele historyi, mniej starają się nauczyć uczniów swoich, w którym wieku, roku i miesiącu, ten lub inny zaszedł wypadek: ale raczej malują im złe i dobre przymioty Królów, ministrów i wodzów. Utrzymują, że mniej ważnem jest wiedzieć, iż w tym a w tym roku albo miesiącu, taka a taka była stoczona bitwa; jak uważać, wiele we wszystkich wiekach było ludzi okrutnych, niesprawiedliwych, na krew ludzką chciwych, życie swoje marnotrawnie bez żadnej potrzeby szafujących i rownie bez żadnej przyczyny na cudze nastawających: jak wielką na rodzaj ludzki niesławę ściągają wojny i jak mocnych potrzeba pobudek, żeby się tego opłakanego jąć środka. Historyą umysłu i serca ludzkiego mają za najlepszą ze wszystkich, i nie tak wprawują młodzież do pamiętania o wypadkach, jak żeby o nich sądzić umiała.
Miłości do nauk zakładają granice i chcą, żeby każdy obierał sobie ten umiejętności rodzaj, który się bardziej zgadza z jego skłonnością i przymiotami. Tego, który się za wiele uczy, tyle szacują ile tego, który wiele jada, będąc przekonani, że rozum równie jak i ciało miewa swoje niestrawności. Sam tylko Cesarz ma obszerną i liczną bibliotekę. Co się tycze niektórych prywatnych, wielkie zbiory książek posiadających; tych mają za osłów księgami obciążonych.
Filozofia tego narodu jest bardzo wesoła i niezależy na ergotizmach jak w naszych szkołach. Nie wiedzą, co to jest Baroco i Baralipton, co kategorye, co rzecz sama a co znaki rzeczy i inne zawiłe w Dyalektyce głupstwa, które nie więcej uczą rozumu jak tańcu. Ich Filozofia zasadza się na gruntowaniu prawd niemylnych, które prowodzą umysł człowieka do przekładania pomiernego uczcziwych ludzi stanu, nad dostatki, nad okazałość bogaczów; a zwycięztwa odniesione nad własnemi namiętnościami, nad zwycięztwa wojowników. Ona ich uczy żyć ostro, a cokolwiek zmysły do rozkoszy przyucza, cokolwiek duszę wprawia w podległość ciała i wolność jej osłabia, tego wszystkiego troskliwie unikać. Zresztą, wystawiają młodzieży cnotę jako rzecz łatwą i przyjemną.
Upominają młodzież do przezorności w obieraniu sobie stanu życia, i starają się nakłonić do tego, który najlepiej im służy, mniej mając względu na dostatki rodziców, jak na bogactwa ich własnej duszy, tak dalece; że często syn kmiecia bywa ministrem, a kupcem syn wielkiego pana.
Fizykę i Matematykę tyle tylko szacują ile te umiejętności do wygód życia i do wydoskonalenia pożytecznych wiadomości służyć mogą. Ogólnie, bardzo mało starają się o to, żeby wiedzieć o wszystkich częściach świata; nie zastanawiają się nad składem i ruchem ciał fizycznych, ale starają się używać natury bez dociekania jej tajemnic. Co do Metafizyki, mają ją za źródło przywidzeń i dziwactw.
Nanawidzą przysady w mowie i wytworności w stylu, czy to w prozie, czy w wierszach; i według nich, równie jest nierozsądnem odrożniać się mową jak strojem. Autor, co porzuca styl czysty, jasny, prosty, poważny, a chwyta się, wyrażeń niezrozumiałych, wyniosłych i wyszukanych podobieństw, bywa u nich wytykanym po ulicach, tak, jak maska pod czas karnawału.
U nich grunt ciała i duszy razem uprawiają, ponieważ tu idzie o formowanie człowieka, a tego, zaniechawszy jedno lub drugie, dokazać nie można. Jest to podług nich para koni sprzężonych, któremi równym krokiem kierować potrzeba. Jeżeli, mówią, będziecie kształcić tylko rozum dziecięcia, powierzchowność jego niezgrabną i grubiańską zostanie; a jeżeli na samo tylko kształcenie ciała baczyć będziecie, niewiadomość i głupstwo umysł jego opanują.
Niewolno jest nauczycielom karać dzieci cielesnie, ale tylko ujęciem im jakiej przyjemności, albo też zawstydzeniem a najczęściej ujęciem dwóch lub trzech lekcyi, co ich niewymownie martwi; gdyż przez to zostawieni zostają sobie samym, jak gdyby niegodni byli żeby ich uczono. Boleść, ich zdaniem, niesłuży tylko do uczynienia dziecięcia lękliwym, co jest wadą bardzo szkodliwą i prawie nigdy nieuleczoną.
Autor dla zwiedzenia kraju
wsiada na statek po wodę wysadzony.
Zostawiony na brzegu, schwytany został przez krajowca,
i zaprowadzony do domu dzierżawcy.
Przyjęcie jakiego doznał tamże
i różne inne zdarzenia.
Od natury i losu do czynnego i mozolnego życia skazany, opuściłem znowu, dnia 20go czerwca 1702 r. po dwumiesięcznym pobycie w domu mój kraj rodzinny, i wsiadłem na okręt Awanturnik, dowodzony przez kapitana Jana Nichlas, z Kornwallis do Suraty w Indyach wschodnich przeznaczony. Z pomyślnym ciągle wiatrem płynęliśmy aż do przylądku Dobrej Nadziei, gdzie dla opatrzenia się w wodę przybiliśmy do brzegu: znaczne jednak uszkodzenie okrętu, zmusiło nas dłużej się zatrzymać. Tym czasem kapitan nasz mocno zachorował na febrę, przezco przymuszeni byliśmy całą tam przepędzić zimę i dopiero przy końcu marca mogliśmy to miejsce opuścić.
Pomyślną mieliśmy żeglugę aż do cieśniny Madagaskar, lecz przybywszy na północ tej wyspy, wiatr, który po tych morzach od grudnia do maja jednostajnie północno-zachodni ma kierunek, stał się gwałtowniejszym i wyłączniej zachodnim; a gdy przez 20 dni ciągle trwał, zapędzeni zostaliśmy na wschód wysp Moluckich: podług obserwacyi naszego kapitana, o 3. stopnie na północ równika, gdzie ustał nagle i cisza morska nastała. Kapitan doświadczony w żegludze po tych morzach, przepowiedział nam wielką nastąpić mającą burzę, i rozkazał czynić potrzebne ku temu przygotowania. Już dnia następującego ziściła się ta jego przepowiednia, gdyż wiatr południowy monsum zwany, z gwałtownością nadzwyczajną wiać począł.
Widząc że wiatr stawał się coraz mocniejszym, spuściliśmy żagiel sztabowy, przymocowaliśmy działa, żagiel zaś na tylnym małym maszcie rozwinęliśmy. Gdy lądu ani wystających haków skalistych w blizkości nie było a wiatr okropnie i z nadzwyczajną mocą okrętem na wszystkie strony miotał, przeto osądziliśmy za rzecz najbezpieczniejszą i dla okrętu najnieszkodliwszą, płynąć raczej z wiatrem, jak walczyć przeciw niemu dla dania sobie pewnego kierunku. Zwinęliśmy zatem wszystkie żagle całą masztowinę spuściliśmy i jeden ster ze wszystkich okrętowych kierowników został czynny, chociaż i on mało nam mógł służyć.
Burza była straszna, bałwany morskie z okropnym i przerażającym trzaskiem się rozbijając, bezustannie uderzały o nasz dziko pędzony okręt i już to na kształt ogromnych gór, przed nim i koło niego się wznosiły jakoby mu drogę zagrodzić usiłowały: już na grzbiet swój go porywały i do niezmiernej wysokości podnosiły. Podczas całej tej burzy nie ruszyliśmy wielkiego masztu, gdyż mimo swą ciężkość bardziej był dla okrętu pożytecznym niż szkodliwym, stanowiąc jakoby punkt środkowy, przechylenia się okrętu niedopuszczający. Po niejakim czasie burza zwolniała, choć wiatr dosyć silnie powiewał, a znajdując się jeszcze na otwartem morzu, podnieśliśmy wszystkie żagle, uporządziliśmy mało uszkodzoną masztowinę, i daliśmy kierunek wschodnio północny, wiatr zaś być południowo zachodni.
Przez tę straszną burzę i po niej gwałtowny wiatr zachodnio południowy, zapędzeni zostaliśmy podług moich dostrzeżeń na pięćset mil morskich ku wschodowi, tak, że najstarsi i najdoświadczeńsi nawet z majtków nie mogli powiedzieć w której stronie swiata się znajdujemy. Żywności mieliśmy jeszcze podostatkiem, okręt w dosyć dobrym był stanie, ludzie przy dobrem zdrowiu i tylko brak wody do picia mocno nam dokuczał. W takiem położeniu postanowiliśmy płynąć ciągle za raz wziętym kierunkiem, i nie zbliżać się jeszcze więcej ku północy z obawy ażebyśmy nie zostali zapędzeni na wschód Wielkiej Tartaryi do morza lodowatego.
Szesnastego czerwca, chłopiec na głównym maszcie się znajdujący odkrył ląd, i już nazajutrz zobaczyliśmy wszyscy wielką wyspę, albo stały ląd (istotnie czem było nie wiedzieliśmy): na zachodniej stronie tego kraju było wązkie międzymorze, z małą przytem zatoką, lecz niedosyć głęboką by okręt mógł wpłynąć. Zarzuciliśmy więc kotwicę w niejakiej od zatoki odległości, a kapitan nasz wysłał kilkunastu ludzi uzbrojonych i naczyniami opatrzonych dla wyszukania wody do picia. Wyrobiłem sobie u kapitana pozwolenie udania się tamże z nimi, celem zwiedzenia kraju i zrobienia może ważnych jakich odkryć. Przybywszy na ląd, nie znaleźliśmy ani rzek ani zdrojów, ani nawet śladu mieszkańców. Majtkowie nasi trzymali się ciągle brzegu, szukając wody w poblizkości morza, ja zaś wierny mojemu zamiarowi, puściłem się w przeciwległą stronę, i więcej w głąb kraju; lecz znalazłszy go zupełnie pustym, niezmiernie skalistym i nic takiego coby moją ciekawość wzbudzić mogło, wróciłem się do zatoki.
Wyszedłem potem na bardzo wielki, jak mnie się zdawał, gościniec; lecz w rzeczy samej była to dla mieszkańców ścieszka do przechodzenia przez pole jęczmienne. Szedłem przez niejaki czas tą drogą, ale nic widzieć nie mogłem, bo blizko było żniwa, a jęczmień był na czterdzieści stóp wysoki. Po upłynieniu godziny doszedłem nareszcie końca tego pola samorodnym płotem 120 stóp wysokim ogrodzonego: co do drzew, te były wysokości nie do wyrachowania. Tu były schody prowadzące z jednego pola do drugiego, składające się z czterech stopni, dwadzieścia cztery stóp wysokich i z jednego w końcu, jeszcze większej wysokości kamienia. Nie będąc w stanie wyjść na te schody, szukałem w płocie otworu dla przemknienia się; gdym spostrzegł krajowca zbliżającego się do schodów: ten w wielkości nie ustępował bynajmniej onemu, któregom widział goniącego za statkiem. Miał bowiem wysokość zwyczajnej wieży kościelnej, każden krok jego wynosił, jak mogłem w prędkości dostrzedz, najmniej 10 łokci. Trwogą zdjęty, czem prędzej uciekłem i schowałem się w jęczmieniu. Ztamtąd widziałem go stojącego na szczycie schodów, i ze zdrętwieniem usłyszałem wołającego głosem daleko mocniejszym od trąby głosowej, a że z nadzwyczajnej dochodził mnie wysokości, myślałem z początku że zagrzmiało. Natychmiast przyszło 6ciu jemu podobnych, a każden z nich miał w ręku sierp, jak szęść kos naszych wielki. Ci nie byli tak dobrze ubrani jak tamten pierwszy, i zdawali się być jego sługami, gdyż na rozkaz jego zaczęli żąć jęczmień w którym ja ukryty leżałem. Chciałem wprawdzie trzymać się od nich w największej jak tylko być może odległości, lecz nie mogłem prawie z miejsca się ruszyć, bo źdźbła były często tylko o jedną stopę od siebie oddalone, i mimo największe usiłowania nie mogłem się przecisnąć przez ten las osobliwszy. Zebrałem wszystkie siły aby choć cokolwiek od niebezpieczeństwa się oddalić, ale ledwo uszedłem kawałeczek, gdy się dostałem na miejsce gdzie deszcz i wiatr obaliły jęczmień. Tu już ani na krok dalej nie mogłem, bo źdźbła tak gęste na ziemi leżały, że żadnym sposobem przecisnąć się nie można było, a ości spadłych kłosów tak były grube i ostre że mi odzież darły i ciało kaleczyły. W tem usłyszałem że żniwiarze już może o sto łokci są odemnie. Wycieńczony zupełnie na siłach i do rozpaczy przywiedziony, położyłem się w brózdzie życząc sobie zakończyć tak życie. Ubolewałem nad losem wdowy i sierot nieszczęśliwych, żałowałem niezmiernie, że mimo rady przyjacioł i ostrzeżenia krewnych puściłem się w tę nieszczęsną podróż.
W takiem zostając położeniu, myśli o Lillipucie mimo woli mi się nasuwały; gdzie mnie mieszkańcy za najcudowniejszy twór natury uważali; gdziem potrafił jedną ręką całą uprowadzić flotę, i inne wielkie wypełnić czyny które wiecznie w historyi tego narodu świetnieć będą i którym może nawet potomność mimo świadectwa całego narodu, niezechce uwierzyć: a tu, o bolesne i straszne upokorzenie! może za najnędzniejsze ze wszystkich stworzeń być uważanym, tak, jakby Lilliputanin nam się wydawał! Lecz daleko większe od tego groziło mi nieszczęście: bo gdy ludzie zawsze w równi swojej wielkości i siły, są srodzy i dzicy, więc mogłem się z pewnością spodziewać, stać się zakąskiem pierwszego który mnie znajdzie z tych barbarzyńców.
Filozofowie mają słuszność, utrzymując, że wielkość i małość, są to tylko przypuszczenia porównawcze: być może że Lilliputyanie znajdą naród daleko od siebie drobniejszy, niż oni w porównaniu ze mną: a któż wie, czy ten straszny i olbrzymi naród nie byłby Lilliputem w porównaniu z jakim innym narodem któregośmy jeszcze nie od kryli.
Tym myślom, mimo największą trwogę się oddając, ledwom nie zginął, bo jeden ze żniwiarzy był już tylko o dziesięć łokci od tej brózdy gdziem ja leżał, i jeszcze krok jeden a zostałbym stratowany lub sierpem wskróś przecięty. Najgłośniej jak tylko mogłem zacząłem krzyczeć widząc że podnosi nogę, na co olbrzym się zatrzymał, oglądał się na około, patrzał długo na ziemię, aż nareszcie spostrzegł mnie leżącego. Chcąc mnie podnieść, przypatrywał mi się pierwej z ostrożnością, z jaką człowiek podnosi małe niebezpieczne zwierzątko by nie być podrapanym lub ugryzionym i jak ja sam nieraz z łasicami robiłem. Odważył się nareszcie ująć mnie z tyłu dwoma palcami i trzymał mnie przez niejaki czas w odległości 3ech łokci od oczów swoich, dla lepszego mnie przypatrzenia się. Domyślałem się jego zamiaru, i wisząc w wysokości sześćdziesiąt stóp w powietrzu nie ruszyłem się bynajmniej, chociaż z obawy abym się z ręki nie wyśliznął mocno mi boki ściskał. Wszystko na com się odważył było, że podnosząc oczy do nieba i składając ręce jak do modlitwy, wyrzekłem w najżałośniejszym tonie kilka słów do mojego położenia stósownych, gdyż lękałem się mocno ażeby mnie nie zgruchotał rzucając na ziemię, jak my nieraz z nielubionemi zwierzątkami czynić zwykliśmy. Lecz szczęściem głos i postawa moja podobały mu się: przypatrywał mi się z największą uwagą, i zdawał się dziwić słowom przezemnie wyrzeczonym acz jemu zupełnie niezrozumiałym. Tym czasem nie mogłem się wstrzymać od mocnego jęczenia i kiwania głową, chcąc mu tem oznaczyć boleść którą mi jego ściskające palce sprawiały. Zdało mi się że mnie zrozumiał, bo jak najłagodniej włożył mnie do kieszeni i udał się do swego pana, bogatego dzierżawcy, któregom przedtem widział na polu.
Ten skoro mnie zobaczył, uciął kawałek źdźbła, grubości najmocniejszej trzciny, podniósł nim poły mej sukni, trzymając ją za naturalną skórę, odmuchnął mi włosy, dla lepszego przypatrzenia się mojej twarzy, a zwoławszy swoich ludzi pytał się ich, jakem się domyślał, czy więcej takich zwierzątek na ziemi nie znaleźli. Potem położył mnie powoli na ziemię, a to na czworak, lecz ja natychmiast wstałem, i przechadzałem się przed nim, dla pokazania że nie myślę im uciekać. Usiedli na około mnie, przypatrując się z największą uwagą moim poruszeniom. Zdjąłem kapelusz, ukłoniłem się i padłem na kolana, a podniósłszy oczy i ręce do góry wymówiłem kilka słów jak najgłośniej. Wyjąłem potem sakiewkę z kieszeni, i podałem mu z największą pokorą. Wziął ją odemnie położył na swej dłoni, końcem igły ciągle na wszystkie strony ją obracając, lecz nie mógł, jakem widział, pojąć coby to było.
Dałem mu znak, ażeby rękę na ziemi położył: wziąłem zatem sakiewkę i wysypałem wszystkie pieniądze do jego ręki; a było ich, cztery poczwórne pistole Hiszpańskie i dwadzieścia do trzydzieści drobniejszych monet. Widziałem jak namoczył mały palec na języku, i takim sposobem podniósł jednę największą z tych monet, patrzał długo na nią, aż nareszcie dał mi znak ażebym pieniądze nazad włożył do worka i do kieszeni schował, com też z wielkiem ukontentowaniem uczynił.
To wszystko przekonało zapewne dzierżawcę, że jestem małem jakiemś stworzeniem rozumem obdarzonem. Przemówił kilka razy do mnie, lecz dźwięk jego głosu, chociaż z wyraźnych słów się składający, zagłuszył mnie, jak gruchotanie młynu wodnego; odpowiedziałem mu jak najgłośniej w kilku językach, a on trzymał wtedy ucho swoje tylko o dwa łokcie od moich ust: lecz wszystko było nadaremnie, nie mogliśmy się zrozumieć. Odesławszy swoich ludzi do roboty, wyjął z kieszeni chustkę do nosa, rozpostarł ją na dłoni swojej ręki którą na ziemi położył, i dał mi znak ażebym wstąpił na nią: bez wielkiej bardzo trudności mogłem to uczynić, bo miała tylko grubość dwóch stóp, dla większego jednak bezpieczeństwa, położyłem się wzdłuż na niej, a on związawszy ją, zaniósł mnie do domu. Tam przywołał swoję żonę i pokazał mnie jej, lecz ona zobaczywszy mnie wydała krzyk przeraźliwy i uciekła, jak Damy u nas na widok pająka lub żaby czynić zwykły. Przypatrzywszy się jednak przez niejaki czas mojemu postępowaniu i z jaką akuratnością rozkazy jej męża wypełniałem, straciła prędko odrazę, i nawet bardzo dla mnie łaskawą się zrobiła.
Około godziny dwunastej, służący przyniósł jedzenie: była to potrawa mięsna, do stanu i zatrudnień rolnika stósowna, miska zaś w której ją przyniesiono miała przynajmniej dwadzieścia i cztery stóp średnicy. Towarzystwo składało się z dzierżawcy, jego żony, trojga dzieci i starej babki. Skoro wszyscy do stołu 30 stóp wysokiego zasiedli, wziął i mnie dzierżawca i postawił nie daleko od siebie na stole, gdzie z obawy ażebym nie spadł jak najdalej od brzegu się trzymałem. Żona dzierżawcy pokrajała dla mnie kawałeczek mięsa, rozdrobiła chleba i postawiła na drewnianym talerzu przedemną; zrobiłem jej za to najgrzeczniejszy ukłon, a wyjąwszy z kieszeni noża i widelca zacząłem jeść, nad czem się wszyscy mocno dziwowali. Na jej także rozkaz, przyniosła dla mnie służąca mały kieliszek do likieru, wielkości czterech naszych garncy, i podała mi go napełniony napojem. Z natężeniem wszystkich sił moich potrafiłem ledwo podnieść ten kieliszek, i piłem najniżej się kłaniając, za zdrowie całego towarzystwa, przy czem gdy kilka słów po angielsku jak najgłośniej wymówiłem, powstał śmiech tak gwałtowny, żem mało nie został ogłuszony.
Napój był dosyć przyjemny, miał smak podobny do jabłecznika. Dzierżawca dał mi znak ażebym przyszedł do jego talerza, lecz gdym prędko po stole do niego dochodził, potknąłem się o skórkę chleba i upadłem na twarz bez żadnego jednak uszkodzenia. Widząc że ci dobrzy ludzie są w wielkiej o mnie niespokojności, podniósłem kapelusz do góry i zawołałem kilka razy hurra, aby oznaczyć im, żem sobie upadnięciem nie uczynił żadnej szkody.
Wstawszy, zbliżałem się do mojego pana (tak go będę zwać na przyszłość), gdy w tem syn jego najmłodszy, lat może dziesięć mający, porwał mnie za nogi, i do takiej wysokości podniósł, żem z bojaźni zdrętwiał; lecz ojciec rozgniewany o to, wyrwał mnie z jego ręki, i przy tem tak gwałtownie go w twarz wyciął, że cały szwadron kawaleryi europejskiej takim zamachem zostałby wywrócony; kazał mu też natychmiast odejść od stołu. Ja bojąc się, ażeby chłopiec nie powziął za to przeciw mnie zawiści, i nie starał mi się odsłużyć, i przypomniawszy sobie u nas dzieci, nielitościwie małe zwierzątka, wróbli, królików, małych piesków i kotków traktujących; padłem przed moim panem na kolana, prosząc go znakami, ażeby synowi przebaczył. Zrozumiał mnie i usłuchał prośby pozwalając synowi siąść znowu do stołu, któregom na znak zupełnej zgody w rękę najpokorniej pocałował.
Pod czas jedzenia wskoczył kot, faworyt mojej pani na jej krzesło. Usłyszawszy za sobą straszny hałas, jaki u nas tuzin pończoszników ledwo by narobiło, obróciłem się, i zobaczyłem że to kot mruczał, ten zaś trzy razy większym był od wołu, jak to mogłem sądzić po jego głowie i jednej łapie, które zobaczyłem gdy mu Pani jeść dawała. Dzikość zwierza niezmiernie mnie przestraszyła, i lubom stał na drugim końcu stołu, pięćdziesiąt stóp od niego oddalony, i pani moja trzymała go mocno, obawiałem się jednak ażeby się na mnie nierzucił. Lecz bojaźń moja była zupełnie bezzasadną, bo kot wcale na mnie nie uważał, chociaż pan mój posadził mnie w małej tylko od niego odległości; a wiedząc dobrze że ucieczka lub okazana lękliwości, wszystkie dzikie zwierzęta jeszcze bardziej do napadu pobudza, całą mą odwagę wezwałem na pomoc i stałem albo przechadzałem się przed nim z największą spokojnością, ośmieliłem się nawet o pół łokcią do niego przystąpić, czem on zmięszany usunął się. Psów daleko mniej się bałem: weszło ich kilka do pokoju: jeden brytan jak cztery słonie wielki, a chart jeszcze większy ale cieńszy.
Troskliwa matka, natychmiast mnie wzięła i dziecięciu podała, które mnie w momencie do gęby włożyło: lecz ja tak mocno zawrzeszczałem, że dzieciak przestraszony upuścił mnie, przyczem głowę bym sobie nie zawodnie strzaskał, gdyby mnie mamka w fartuch nie pochwyciła. Dla uspokojenia dziecięcia, miała piastunka grzechotkę, to jest wielkie naczynie napełnione dużemi kamieniami, przywiązane liną do jego ciała, którą okropnego narobiła wrzasku, a gdy i to niepomogło, dała mu nareszcie pierś do ssania. W całem mojem życiu, nic takiego jeszcze nie widziałem coby podobną odrazę we mnie wzbudziło, jak widok tych ogromnych na sześć stóp wystających piersi. Brodawka była gruba jak połowa mojej głowy, a jej kolor rownie jak całych piersi, tak był plamami i krostami upstrzony, że nic nie mogło być bardziej odrażającego; miałem bowiem sposobność oglądać je w blizkości, stojąc na stole, kiedy ona usiadła, dla wygodniejszego karmienia dziecięcia. Myślałem wtedy o delikatnem ciele naszych dam europejskich, które nam się tylko takiem wydaje, będąc proporcyonalnej względem nas wielkości; lecz mikroskopem, najdelikatniejszego nawet nie moglibyśmy bez wstrętu oglądać. Przypominam sobie, że w Lilipucie drobni ludzie tameczni wydawali mi się być najpiękniejszemi; a gdym o tem z jednym tamtejszym uczonym, przyjacielem moim rozmawiał, powiedział mi, że twarz moja piękną i delikatną jest, gdy ją z ziemi ogląda, lecz zblizka, stojąc na ręce mojej, okropne na nim czyni wrażenie. W skórze widzi wielkie dziury, włosy mojej brody, mają być grubsze, jak szczeciny dzikiej świni, a od twarzy mojej pstrego koloru, nie ma nic nieprzyjemniejszego; chociaż, niech mi wolno będzie to o sobie mówić, w mojej ojczyznie byłem za przystojnego i bardzo podobać się mogącego człowieka poczytany, a w podróżach bardzo się mało opaliłem. O damach zaś dworu cesarskiego, miał przeciwne mojemu zdanie; jednej bowiem twarz wydawała mu się być pełną krostek, usta drugiej za wielkie i szerokie, innej nos za długi lub gruby, a tego wszystkiego ja nic dostrzedz nie mogłem. Nie chciałem tych uwag pominąć acz zbytniemi się zdawać mogą, ażeby łaskawy czytelnik nie powziął mniemania, iż olbrzymi ten naród, był istotnie brzydkim: przeciwnie, przypatrując się rysom mojego pana któren tylko był dzierżawcą, stojąc na ziemi, w odległości 60 stóp od jego twarzy, wydawały mi się być proporcyonalne i kształtne.
Po jedzeniu, pan mój poszedł do swoich robotników, i ile z jego głosu i poruszeń dorozumiewać się mogłem, zalecił żonie swojej mieć o mnie troskliwe staranie. Będąc bardzo znużonym, spać mi się zachciało: skoro to pani moja spostrzegła, wzięła mnie i położyła na własnem swem łóżku, przykrywając białą chustką do nosa, która większa i grubsza była od głównego żagla okrętu wojennego.
Przez dwie godziny przeszło spałem, ale bardzo niespokojnie: śniło mi się o żonie mojej i dzieciach. Obudziwszy się byłem bardzo smutny, a nadzwyczajna obszerność pokoju w którym się znajdowałem, jeszcze bardziej smutek mój powiększała: miał bowiem dwieście do trzysta stóp szerokości a dwieście wysokości. Łóżko na którem leżałem miało dziesięć stóp szerokości. Pani moja poszła do swych zatrudnień domowych i zamknęła mnie tym czasem na klucz. Łóżko było na ośm łokci wysokie: naturalna potrzeba nagliła mnie do zejścia. Choćbym się był odważył na głośne wołanie, cóżby mi to pomogło: odległość pokoju od kuchni była dla mojego głosu zanadto wielka. W takiem położeniu, nie do wyobrażenia przykrem, napadnięty zostałem przez dwa ogromne szczury, które wdrapawszy się po firankach na łóżko, ze wściekłością się na mnie rzuciły; jeden z nich już zbliżał się do mojej twarzy, gdy niezmiernie przestraszony porwałem się do szpady. Natarły na mnie z przodu i z tyłu, a jeden już nawet ciągnął mnie za kołnierz: lecz odebrał za tę bezprzykładną zuchwałość zasłużoną karę, bo szpadą moją przebiłem mu brzuch na wylot i padł martwy u nóg moich; co towarzysz jego spostrzegłszy, uciekł, otrzymawszy jednak już w ucieczce znaczną ranę w grzbiet, tak, że podłogę krwią zbroczył. Po tak rycerskim czynie, przechadzałem się trochę po łóżku, dla ochłonienia ze strachu. Żarłoczne te zwierzęta były wielkości najroślejszych brytanów, ale dziksze i obrotniejsze, a gdybym idąc spać, szpadę moją był odpasał, niezawodnie bym został pożarty. Widząc że ten którego śmiertelnie zraniłem, jeszcze cokolwiek oddycha, a nie mogąc się odważyć ująć go i wyrzucić z łóżka, które krwią broczył; dobiłem go więc mocnem cięciem w gardło, po czem zmierzyłem jego ogon; był długi blizko na trzy łokcie.
Gdy wkrótce potem pani moja nadeszła i zobaczyła mnie krwią zbroczonego, zlękła się niezmiernie, i przybiegłszy do mnie wzięła mnie troskliwie na rękę. Pokazałem jej z dumą zamordowanego szczura i znakami dałem jej do zrozumienia, że mnie nic złego się nie stało, tylko że mam potrzebę i na ziemię muszę być zsadzonym: co też uczyniła. Zbliżyłem się do drzwi i pokazałem ręką że chciałbym wyjść: nie zrozumiała mnie z początku; bo powiedzieć jej czego chcę nie mogłem, a znak dosyć przyzwoity wynaleźć trudno mi było: nareszcie domyśliła się; wzięła mnie więc, zaniosła do ogrodu i na ziemię posadziła. Oddaliłem się prędko, dając jej znak ażeby za mną nie szła ani się oglądała, ukryłem się w szczawiu — i lżej mi się zrobiło.
Łaskawy czytelnik wybaczy że się zatrzymuję nad szczegółami na pierwszy rzut oka małej wagi wydawać się mogącemi, lecz pospolity tylko człowiek za czcze i niepotrzebne osądzić je może; dla filozofa zaś będą wielką pomocą do rozszerzenia swych myśli, i wyobraźni ku polepszeniu stanu spółeczeństwa. Było to też głównym moim zamiarem wydając te i inne moje podróże, unikałem wszelkich upiększeń tak co do języka jak i naukowości, i tylko li prawdę najściślejszą miałem na celu.
Podróż ta, tak wielkie i głębokie na mnie zrobiła wrażenie, tak mocno się wszelkie jej okoliczności w pamięć moją wbiły, że opisując ją, nic prawie nie opuściłem. Przy przejrzeniu jednak rękopismu, wykreśliłem niektóre miejsca z obawy abym nie nudził drobiazgowością czytelnika, co niektórym podróżującym słusznie zarzucić można.
— Autor zaprowadzony zostaje do poblizkiego miasta na jarmark,
a ztamtąd do stolicy. — Zdarzenia w tej podróży.
Moja pani miała dziewięcioletnią córeczkę z bardzo pięknemi zdolnościami; gdyż z wielką już zręcznością umiała igłą robić, i swoją lalkę jak najładniej ubierać. Tak mi była przychylną, że przy pomocy matki, urządziła dla mnie w lalki kolebce bardzo wygodne posłanie, wsadzono ją do szuflady, a tę do wiszącej tarcicy przymocowano, dla zabezpieczenia mnie przeciwko szczurom. Łóżko to zatrzymałem przez cały pobyt mój w domu dzierżawcy. Roztropna ta dziewczynka, widziała tylko dwa razy jakem się rozbierał, i już z największą zgrabnością potrafiła uczynić mi tę przysługę; na co tylko zezwalałem na jej konieczne żądanie. Uszyła mi sama sześć koszul i inną bieliznę, z najdelikatniejszego płótna jakie można było dostać (które jednak tak było grube jak żaglowe), i sama mi zawsze tę bieliznę prała. Była też moją nauczycielką języka
krajowego, powiadając mi zawsze nazwisko rzeczy której od niej żądałem, tak, że w krótkim czasie mogłem się dosyć dobrze wysłowić. Miała serce prawdziwie dobre, a nawet wielkość jej, nie była proporcyonalnie tak uderzającą jak innych jej współziomków, gdyż wysokość jej tylko czterdzieści stóp wynosiła. Dała mi imie Grildrig, wyraz ten jest blizkoznaczącym z łacińskim homunculus, włoskim uomicciuolo, co znaczy człowieczek. Nigdyśmy się nie rozłączali, i jej winienem ocalenie moje w tym kraju. Dałem jej imie Glumdalklitch co znaczy, mała piastunka: najtroskliwsze też miała o mnie staranie, i byłbym najniewdzięczniejszym, gdybym o jej poświeceniu się dla mnie nie wspomniał. Najgorętszem jest mojem życzeniem, być kiedyś w stanie odwdzięczyć się jej za wyświadczone mi dobrodziejstwa, zamiast, czego się bardzo obawiam, że się stałem niewinną przyczyną jej niedoli.
Tym czasem rozgłosiło się że mój pan znalazł na polu małe zwierzątko wielkości Splaknoka (zwierzę na 6 stóp wielkie) mające zupełny kształt i budowę człowieka, jego działania naśladujące, mówiące swoim małym osobliwym językiem, i które nawet kilka wyrazów języka krajowego się nauczyło; do tego prosto chodzi, jest łaskawe i grzeczne, na każde zawołanie posłuszne, wszystkie rozkazy najdokładniej wykonywające, a twarz jego i budowa ciała mają być tak subtelne, jak najdelikatniejszej i najlepszego urodzenia trzechletniej dziewczynki.
Przyjaciel mojego pana, także dzierżawca, mieszkający w sąsiedztwie, odwiedził go umyślnie aby się osobiście o tem wszystkiem mógł przekonać. Przyniesiono mnie więc i na stole postawiono, po którym maszerując, szpadę wyjmowałem i wkładałem, przyczem ciągle mu się kłaniałem. Pytałem się go w jego własnym języku jak się ma, i witałem najgrzeczniej: to wszystko podług rozkazów i przepisów mojej małej nauczycielki. Człowiek ten stary i osłabionego wzroku, włożył okulary dla lepszego przypatrywania się, z czego niezmiernie smiać się musiałem, gdyż jego oczy szkłami jeszcze powiększone, wydawały mi się jak dwa księżyce w pełni. Żona i dzieci mego Pana, z tej samej przyczyny nie mogli się wstrzymać od śmiechu, co go mocno rozgniewało.
Wyglądał jak ukończony sknera, i był nim też na moje nieszczęście w całem znaczeniu, dając mojemu panu podłą radę, pokazywania mnie publicznie za pieniądze, a to na jarmarku w miasteczku poblizkiem, dwadzieścia i cztery mile tylko od naszego mieszkania odległem. Widząc że mój pan z wielkiem zajęciem mówi z tym człowiekiem, domyślałem się że ze mną coś przedsięwziąść zamierzają.
Nazajutrz dowiedziałam się od Glumdalklitch, że niespokojność moja nie była bezzasadną. Dobra ta dziewczyna z matki swej wszystko wybadała, niezmiernie przeto była zasmuconą; położyła mnie na swej piersi i rzewnie płakała, mocną trwogą przejęta, aby mnie ogromni i nieokrzesani widzowie nie zgnietli lub pokaleczyli, obchodząc się ze mną po swojemu. Poznała też moją skromność i miłość honoru, i pojęła łatwo moje oburzenie, widzieć się być wystawionym na widok najpodlejszego pospólstwa. Rodzice, mówiła, przyrzekli mi, że Grildrig ma wyłącznie do mnie należeć, ale widzę że mi pójdzie jak roku przeszłego, kiedy przyrzeczone mi jagnię, skoro stłuściało rzeźnikowi sprzedano. Więcej ją nawet los mój smucił niżeli mnie samego, gdyż nadzieja odzyskania wolności nigdy mnie nie opuściła, co zaś do hańby, być jak potwora traktowanym i pokazywanym; pocieszałem się myślą, że jestem w tym kraju zupełnie nieznajomy, i że nawet w mojej ojczyznie nie może mojego honoru splamić, gdyby się o tem dowiedziano, bo i król wielkiej Brytanji, znajdując się w podobnem położeniu, na toż samo byłby wystawiony.
Pan mój usłuchał rady swego przyjaciela, i zapakowawszy mnie w pudło, zawiózł na jarmark; wziął też na konia po za siebie, moją małą piastunkę Glumdalklitch. Pudło było ze wszystkich stron zamknięte, i tylko małe drzwiczki miało do wyjścia i kilka dziur dla powietrza. Dobra moja piastunka, była tak o mnie troskliwą, że mi włożyła do pudła materac, dla wygodniejszego leżenia; lecz mimo to zostałem mocno potłuczony i zbity w tej podróży, chociaż pół godziny tylko trwała. Każden krok olbrzymiego konia wynosił przynajmniej czterdzieści stóp, a kłus był tak wysoki, że najgwałtowniejsza burza na morzu większego wstrząśnienia nie sprawia. Podróż ta trwała tak długo, jak droga z Londynu do St. Albans. Mój pan wstąpił na drodze do oberży, gdzie często zapewne bywał, a naradziwszy się z gospodarzem, dobrym swoim znajomym, najął Gultruda czyli Wywoływacza, ażeby ten obwieścił w mieście, że w oberży pod zielonym orłem wystawione jest na widok publiczny bardzo rzadkie stworzenie, wielkości Splaknoka, mające zupełny kształt człowieka, umiejące kilka wymówić wyrazów, i niezliczone bardzo ucieszne sztuki pokazujące.
Postawiono mnie na stole, w największym pokoju oberży, trzysta stóp kwadratowych objętości mającym. Moja piastunka stała na krzesełku przy stole, aby baczność na mnie dawać mogła, jako też rozkazywać mi co mam czynić. Dla unikania wielkiego natłoku, pan mój nie wpuszczał więcej jak trzydzieści osób do pokoju. Przechadzałem się po stole, stósownie do rozkazów mojej piastunki; zadawała mi też kilka nietrudnych dla mnie pytań, na które ile możności najlepiej i najgłośniej odpowiadałem. Obracałem się często do widzów i witałem ich grzecznie. Wziąłem naparsztek wina, który mi Glumdalklitch zamiast kubka podała, i wypróżniłem go za ich zdrowie. Wyjąłem moją szpadę i machałem nią jak nasi fechtmistrze. Piastunka dała mi kawałek źdźbła, którym
miasto piki excercytowałem, dobrze się bowiem tego nauczyłem w młodości. W tym dniu pokazywano mnie, dwunastu takim towarzystwom, a przed każdem musiałem powtórzyć wszystkie te ćwiczenia i głupoty, co mnie tak zmęczyło i zmartwiło, że się prawie ruszać więcej nie mogłem.
Przez wzgląd na własny interes pan mój nie pozwolił, ażeby się mnie kto, oprócz mojej piastunki dotykał, dla tego otoczył stół ławkami w tak znacznej od tegoż odległości, że mnie nikt dosięgnąć nie mógł. Lecz złośliwy jeden student, rzucił mi orzech laskowy na głowę, i smierć moja byłaby nieochybna gdyby mnie był trafił, bo orzech był wielki jak bania, i z tak nadzwyczajną siłą został rzucony, że byłby mi niezawodnie czaszkę zgruchotał. Miałem jednakże to zadowolnienie, że widzowie rozgniewani o to, wyszturkali go porządnie i z sali wyrzucili.
Pan mój ogłosił że na przyszły jarmark znowu mnie będzie pokazywał, tymczasem wystarał się o wygodniejsze dla mnie pudełko, bo pierwsza podróż i bezustanne natężania ku zabawie licznych widzów, tak mnie osłabiły, że ani mówić, ani na nogach więcej trzymać się nie mogłem.
Po trzech dniach dopiero przyszedłem cokolwiek do siebie, ale we własnem nawet mieszkaniu nie miałem spokojności, bo znaczniejsi mieszkańcy, do których sława moja w odległość trzystu mil doszła, przyjeżdżali i przychodzili do mieszkania mojego pana, dla widzenia mnie. Jednego dnia przynajmniej trzydzieści takich osób przyszło z żonami i dziećmi, a od każdej takiej familji brał mój pan zapłatę, jakby za pełną widzownię. Przez niejaki czas ani jednego dnia nie miałem odpoczynku (wyjąwszy środę, która u nich niedzielę stanowi), chociaż mnie do miasta nie zaniesiono. —
W nadziei wielkiego zysku, postanowił mój pan, pokazywać mnie we wszystkich znaczniejszych miastach królestwa.
W tym celu, opatrzył się we wszystkie rzeczy potrzebne do wielkiej podróży, uporządził sprawy domowe, a pożegnawszy się z żoną; dnia 17 sierpnia 1703 r. blizko we dwa miesiące po mojem przybyciu, wyjechaliśmy do stolicy w środku kraju leżącej, i 500 mil od naszego mieszkania odległej.
Wziął też ze sobą na konia córeczkę swoją, która mnie w pudełku do ciała przywiązanem nosiła. Z wielką troskliwością obłożyła ściany najmiększem suknem jakie dostać mogła, abym nie tyle przez trzęsienie cierpiał. Mieliśmy też ze sobą chłopca, który z pakunkiem za nami jechał.
Pan mój zamierzył sobie pokazywać mnie nie tylko we wszystkich miastach, znaczniejszych miasteczkach i wsiach, ale nawet nie opuścić zamków szlacheckich niedaleko drogi leżących: słowem, wszędzie gdzie tylko dochodu mógł się spodziewać.
Nie bardzo wiele na dzień jechaliśmy, najwięcej 80 do 100 mil, gdyż Glumdalklitch, dla uchronienia mnie od zanadto wielkiego utrudzenia, skarżyła się często, że kłusowania konia znieść nie może. Czasem wyjęła mnie z pudełka, ażebym mógł świeżego używać powietrza i kraj wygodniej oglądać, przyczem jednak zawsze mnie na sznurku trzymała. —
Przeprawiliśmy się przez pięć lub sześć rzek, daleko szerszych i głębszych od Gangezu i Nilu a żaden strumień nie był tak mały jak Tamiza przy moście londyńskim. Dziesięć tygodni trwała ta podróż, i przez ten czas w ośmnastu wielkich miastach publicznie byłem pokazywany, nie rachując wsi i prywatnych mieszkań wiejskich.
Dnia 26 października, przybyliśmy do stolicy, w ich języku Lorbruldrud czyli Duma świata zwanej. Pan mój najął sobie mieszkanie na głównej ulicy niedaleko pałacu; i kazał natychmiast poprzylepiać afisze obejmujące szczegółowy opis mojej osoby i moich talentów.
ZA POZWOLENIEM
WIELKIEGO SLARDRALA.
DZIŚ DNIA 27. KOMETY
BĘDZIE
WIELKIE PRZEDSTAWIENIE LUDZKIEGO SPLAKNOKA
CZYLI
KARŁA NAD KARŁAMI
TUDZIEŻ
ZADZIWIAJĄCYCH ĆWICZEŃ GIMNASTYCZNYCH
TEGO OSOBLIWEGO STWORZENIA.
 Dzieci niedorosłe 35. stóp płacą połowę.
Mikroskopów dostać można w Kassie.
|
Królowa kupuje go od dotychczasowego pana i przedstawia Królowi.
— Dysputuje z największemi uczonemi J. K. M. —
Urządzają dla niego w pałacu mieszkanie. —
Staje się faworytem Królowej.
— Broni honoru swej ojczyzny.
— Kłóci się z Karłem Królowej.
Cierpienia i bezustanne uciążliwości mocno moje zdrowie nadwerężyły; im więcej pan mój przezemnie zarabiał, tem bardziej powiększało się jego nienasycone łakomstwo. Straciłem zupełnie apetyt, i tak strasznie schudłem, że jak szkielet wyglądałem. Spostrzegł to mój pan, a sądząc że pewno wkrótce umrę, postanowił korzystać jeszcze z krótkiego czasu, zarobić mną ile tylko być może. Tym czasem przyszedł do niego Slardral, czyli szambelan dworu, z rozkazem przyniesienia mnie natychmiast do pałacu, dla rozrywki Królowej i dam dworskich.
Niektóre z nich już mnie były widziały, i dziwne rzeczy opowiadały o mojej piękności, grzeczności i zdrowym rozsądku. Królowa i cały dwór, byli niezmiernie ze mnie zadowoleni. Padłem na kolana, chcąc pocałować nogę Królowej, lecz łaskawa Monarchini, podała mi stojącemu na stole, mały swój palec. Ubjąłem go obydwoma rękami i z największą pokorą przyłóżyłem koniec jego do ust moich. Zadała mi kilka ogólnych pytań o mojej ojczyznie i podróżach które odprawiłem; odpowiedziałem ile możności najwyraźniej i najkrócej. Pytała mnie się, czybym sobie nie życzył zostać na zawsze u dworu. Ukłoniwszy się tak, że aż głowa moja ze stołem na którym mnie postawiono zetknęła się, odpowiedziałem: że jestem niewolnikiem mojego pana; gdyby to jednak od woli mojej zależało, szczęśliwym byłbym, mogąc usługi moje Jej Królewskiej Mości ofiarować. —
Spytała się potem mojego Pana, czyby nie chciał mnie sprzedać. Ten sądząc że mu wkrótce niezawodnie umrę, był bardzo z tej propozycyi ukontentowany i tylko tysiąc sztuk złota za mnie żądał, które mu natychmiast odliczono.
Natenczas zbliżyłem się do Królowej i rzekłem z pokorą; że gdy teraz jestem najniższym jej sługą i niewolnikiem, ośmielam się prosić Jej Królewskiej M. aby i Glumdalklitch, która przez ten cały czas najtroskliwsze miała o mnie staranie, w swoją służbę przyjęła i chciała dozwolić, aby ta i nadal moją była piastunką. Królowa przychyliła się do mojej prośby, dzierżawca zaś, chętnie dał swoje na to przyzwolenie, ciesząc się niezmiernie, że córka umieszczoną została u dworu. Co zaś do mojej dobrej piastunki, tej radość była nieograniczona. Poczem pan mój oddalił się i żegnając się ze mną, życzył mi szczęścia w nowej służbie o którą się dla mnie, jak mówił, wystarał; lecz ja mu zimnym tylko ukłonem na to odpowiedziałem.
Zadziwiła ta obojętność Królową, która, skoro dzierżawca wyszedł, o przyczynę tego się pytała. Z otwartością odpowiedziałem jej: że mój dotychczasowy pan, niczem mnie więcej nie zobowiązał, jak tylko, że niewinnemu przez siebie na polu znalezionemu zwierzęciu głowy nie strzaskał; ta przysługa sowicie wynagrodzoną została, wielkim zyskiem który miał z pokazywania mnie po całem kraju za pieniądze i summą którą od J. K. M. dostał; życie zaś moje, przez czas pobytu mego u niego było tak nędzne, tak uciążliwe, zdrowie moje przez bezustanne trudy i natężenia ku zabawie pospólstwa tak dalece nadwerężone zostało, że jedynie z obawy abym wkrótce nie umarł, za tak umiarkowaną cenę mnie sprzedał. Lecz zostawając teraz pod wysoką opieką tak wielkiej i łaskawej Monarchini, będącej ozdobą natury, ulubienicą świata, rozkoszą poddanych, fenixem między stworzeniem; mam niepłonną nadzieję, że obawa dotychczasowego mego pana, bezzasadną się okaże, i że już nawet przez wpływ Jej prześwietnej przytomności, siły moje czuję znacznie pokrzepione.
To było treścią mojej do Królowej przemowy, w której wiele popełniłem błędów, i nie bardzo płynnie się wyraziłem.
Mimo to Królowa mnie wysłuchała z łaskawem pobłażaniem, i mocno była zdziwioną, widząc w tak małem stworzeniu tyle dowcipu i rozsądku. Wzięła mnie na rękę, i zaniosła do Króla, który wtenczas w swoim gabinecie się znajdował. —
Był to poważnego charakteru i surowej twarzy monarcha, który nie dojrzawszy na pierwszy rzut oka mojej postaci, spytał się ozięble Królowej, jak dawno tyle w Splaknoku znajduje upodobania (za takie bowiem zwierzę mnie trzymał). Lecz dowcipna i rozumna
Królowa, postawiwszy mnie łagodnie na królewskim stoliku do pisania, rozkazała ażebym sam opowiedział czem jestem; co też wyraźnie i krótko uczyniłem. Przywołano też potem i Glumdalklitch, która przy drzwiach gabinetu czekała wielką niespokojnością o mnie przejęta. Opowiedziała i ona królowi co się ze mną w domu jej ojca od czasu znalezienia mnie na polu zdarzyło. —
Król, chociaż uczony więcej jak który z jego poddanych, a szczególnie doskonały w filozofji i matematyce, sądził jednakże, przypatrzywszy mi się uważniej i nimem jeszcze był mówił, że jestem gatunkiem automatu, przez biegłego bardzo sztukmistrza sporządzonym (mechanika albowiem do wielkiego stopnia doskonałości doszła w tym kraju): lecz usłyszawszy mój głos, i znajdując w mojej mowie myśli rozsądne, był niezmiernie zdziwiony. Opowiadanie moje jakim sposobem dostałem się do kraju, zdawało mu się być niedostatecznem, i nawet mniemał, że to jest wynalazkiem mojego dotychczasowego pana, który mnie tego na pamięć nauczył. W takiem o mnie uprzedzeniu, zadawał mi różne pytania, na które mu do rzeczy odpowiadałem, wyjąwszy niektóre błędy, i wyrażenia chłopskie, których się w domu dzierżawcy nauczyłem, a nie pasujące wcale do języka dworskiego. —
Przyzwał potem do sobie trzech sławnych uczonych, którzy podług krajowych zwyczajów, służbę w tym tygodniu u dworu odbywali. Ci po długiem rozpoznawaniu mojej postaci, zupełnie odmiennego byli o mnie zdania. W tem jednak wszyscy trzej się zgodzili, że podług zwyczajnych praw natury nie zostałem stworzony, bo nie jestem wcale usposobiony do utrzymania mojego życia, ani szybkością, ani możnością drapania się na drzewa, ani kopaniem dziur w ziemi na kryjówki. Z zębów moich które oglądali z największą uwagą, osądzili że jestem zwierzęciem mięsożernem; ale, ponieważ wszystkie zwierzęta
silniejsze są odemnie, myszy zaś polne prędsze; nie mogli sobie wystawić z czego żyję, jeżeli się owadami, ślimakami nie żywię; że zaś to ostatnie być nie może, podjęli się wszyscy trzej nader uczonemi dowodami wykazać.
Jeden z tych filozofów utrzymywał że jestem zarodkiem lub niedonoszonym płodem, lecz to zdanie odrzucone zostało przez drugich, którzy dowodzili że moje członki są zapełnie wykształcone, i że już nawet przez znacznie długi czas żyć musiałem, co poznać z włosów mojej brody, które mikroskopem dobrze widzieć można. Nie chcieli nawet przypuścić że jestem karłem, bo małość moja jest zupełnie bez porównania, i karzeł najmniejszy w kraju, faworyt Królowej, ma 30 stóp wysokości. Po długich sporach, jednomyślnie rozstrzygnęli, że jestem Replum-Scalcath, wyraz równoznaczący co lusus naturae (igrzysko natury). Ta decyzya odpowiada też zupełnie nowej filozofji europejskiej, której professorowie, gardząc wykrętami naśladowców Arystotelesa, usiłujących swoją niewiadomość niemi pokrywać, wynaleźli to dla wszelkiej umiejętności ludzkiej, a szczególnie dla nauk przyrodzonych, tak pożyteczne rozwiązanie.
Po tem, przez uczonych tak stanowczo wyrzeczonem zdaniu, prosiłem i ja o wolność mówienia, i obróciwszy się do Króla, przedstawiłem mu: że w kraju z którego przybywam wiele milionów mnie podobnych się znajduje, że zwierzęta, rośliny i domy tejże proporcyonalnej są wielkości, i że zatem niemniej jestem w stanie bronić się i żywić w moim kraju jak każden poddany Jego Królewskiej Mości. Wzgardliwym uśmiechem odpowiedzieli mi na to uczeni dodając, że się dobrze lekcyi u dzierżawcy nauczyłem. Król rozsądniejszy od tych mędrców, odprawił ich, i kazał przywołać dzierżawcę, który szczęściem jeszcze miasta nie był opuścił. Pomówiwszy z nim na osobności i porównawszy jego odpowiedź z tem co Glumdalklitch i ja powiedzieliśmy, zaczął większą dawać wiarę moim słowom. Prosił potem Królowej aby rozkazała mieć o mnie najtroskliwsze staranie i chciał ażeby Glumdalklitch i nadal przy mnie została, w przekonaniu, że wielkie mamy do siebie przywiązanie.
Urządzono dla niej osobne w pałacu mieszkanie, przyjęto guwernantkę, pokojówkę, i dwie służące do jej usługi; ja zaś wyłącznie jej staraniom powierzony zostałem.
Królowa dała rozkaz nadwornemu stolarzowi, ażeby podług modelu przezemnie i Glumdalklitch ułożonego zrobił pudło, mające mi służyć za sypialnią. Z największą biegłością wykonał dane sobie zlecenie, sporządziwszy mi w przeciągu trzech tygodni drewniany pokój szesnaście stóp kwadratowych objętości a dwanaście stóp wysokości mający, z oknami, drzwiami i dwoma przybocznemi gabinecikami, wielkości zwyczajnej sypialni w Londynie; powała była tak kunsztownie zrobiona że można ją było odemknąć; tym sposobem mogła Glumdalklitch co dzień wyjąć moje łóżko, a usławszy je nazad włożyć i powałę znowu nademną zamknąć. Ściany były jak najwykwintniej i najwygodniej przez tapicera królowej obite, ażebym przez niezręczność nosicieli lub trzęsienie powozu nie został uszkodzony. Stolarz jeden bardzo biegły w sporządzaniu najdrobniejszych bawidełek, zrobił dla mnie dwa krzesła z kości słoniowej, jako też dwa stoły i szafę dla rzeczy. Prosiłem też o zamek do drzwi, ażeby szczury i myszy nie wlazły. Z największą pracą zrobił mi slósarz zamek tak mały, jakiego w tym kraju dotychczas jeszcze nie widziano, ja zaś większego u największych bram pałaców londyńskich nie widziałem. Królowa kazała sprawić mi odzież z najdelikatniejszej materyi, tak delikatnej jak najgrubsza kołdra angielska: te z początku były mi nieznośne, i ledwo dużo poźniej przyzwyczaiłem się do nich. Krój sukien, był podług
najnowszej mody krajowej, mieszaniny chińskiej z perską; w ogóle jednak był to ubiór przystojny i poważny.
Królowa tak sobie upodobała w mojem towarzystwie, że bezemnie nawet obiadować nie mogła. Stół i krzesło dla mnie, umieszczono na stole przy którym Jej Królewska Mość siedziała, Glumdalklitch stała też koło stołu i dawała baczność na mnie. Miałem kompletny serwis srebrny, zawierający wszystkie naczynia i narzędzia do jedzenia, które w porównaniu z narzędziami przez Królową używanemi, wydawały się jak cacka dla dzieci: cały ten mój serwis nosiła zawsze Glumdalklitch w kieszeni. Z Królową nikt więcej nie obiadował, jak księżniczki jej córki; jedna mająca lat blizko 16 druga 13. — Królowa sama kładła mi zawsze kawałek mięsa na mój talerz, który sam krajałem, co niezmiernie Królową i księżniczki bawiło, widząc mnie w miniaturze jedzącego. Każden kęs Królowej (przy najdelikatniejszym żołądku) był tak ogromny, że dwunastu angielskich dzierżawców nie potrafiłoby go zjeść, co z początku wielką odrazę we mnie wzbudzało. Całe skrzydło skowronka, kość i mięso zjadała, chociaż daleko większe było od skrzydła tuczonego indyka; kawałek zaś chleba do tego, był większy jak dwa bochenki czterofuntowe. Nóż jej był wielki jak sprostowana kosa, widelce i inne narzędzia były też proporcyonalnej wielkości. Piastunka moja, zaniosła mnie raz do pokoju gdzie dworzanie obiadowali, i wyznać muszę że widok mnóstwa nożów i widelców w ruchu będących, trwogą mnie wskróś przejął.
W każdą środę, która u nich niedzielę stanowi, Król, Królowa i cała familia królewska, obiadowali w pokojach Króla, który upodobawszy mnie sobie, rozkazał ażeby stół mój i krzesło postawiono niedaleko niego na stole, koło solniczki. Lubił rozmawiać ze mną, dowiadywać się o obyczajach, religji, prawach, rządzie, i naukach w Europie, a ja ile możności starałem się odpowiadać jak najlepiej. Rozum jego był tak jasny, rozsądek tak przenikający, że uwagi które robił nad tem co ja mu opowiadałem, były prawdziwie roztropne. Lecz muszę wyznać, że gdym razu jednego zanadto szczegółowo mówił o mojej kochanej ojczyznie, o naszych wojnach lądowych i morskich, sporach religijnych, politycznych partyach; Król, przesądami swej edukacyi przejęty, wziął mnie w jedną rękę, a drugą łagodnie uderzywszy, spytał śmiejąc się, czy jestem Whig czy Tory. Obrócił się potem do stojącego za sobą pierwszego ministra, mającego w ręku białą laskę, prawie tak wielką, jak główny maszt angielskiego wojennego okrętu Royal Sovereign, i rzekł: „Jakże wielkość ludzka jest marną, kiedy tak nędzne owady mogą ją naśladować: i oni mają zapewne swoje rangi i tytuły, swoje gniazda i klatki królicze które pałacami nazywają, swoje odznaczające się ubiory któremi się szczycą, ekwipaże któremi paradują; kochają się, walczą, kłócą się, oszukują i zdradzają jak u nas.“ —
Tak filozofował nad tem co ja mu o Anglji opowiadałem; lecz któż może sobie wyobrazić moje zmartwienie i oburzenie widząc moją ukochaną ojczyznę, celującą w kunsztach, panią morza, plagę Francyi, władczynią Europy, sławę świata, tak wzgardliwie traktowaną i najdotkliwiej obrażaną. Zemścić się, gdybym nawet chciał, nie mogłem; lecz po niejakiem zastanowieniu się, przyznać sobie musiałem, że wcale nie zostałem obrażony. Przepędziwszy bowiem niejaki czas między temi ludźmi, tak się do nich przyzwyczaiłem, że nakoniec wszystkie przedmioty które widziałem, wydawały mi się być proporcyonalne i żadnego na mnie nieprzyjemnego wrażenia nie sprawiały z powodu swej wielkości; i zdaje mi się, że gdybym wtedy ujrzał był towarzystwo lordów i dam angielskich, w swych wykwintnych strojach, rozmawiających ze sobą, komplementujących i pyszniących się jak doskonali dworacy, śmiałbym się z nich, tak jak Król śmiał się ze mnie. Często nawet, gdy mnie Królowa wzięła na rękę i przed zwierciadłem trzymała, z siebie samego śmiać się musiałem: bo nie było nic śmieszniejszego nad porównanie naszych postaci, tak, że mi się zdawało, iż ciało moje istotnie się skurczyło.
Nikt mnie jednak tak nie gniewał i martwił, jak karzeł Królowej, który dotychczas za najmniejszego człowieka w królestwie miany, skoro zobaczył jeszcze mniejszego od siebie, stał się niezmiernie wyniosłym. Obchodził się ze mną z największą pogardą, i zawsze kiedy mnie widział stojącego na stole, i rozmawiającego z panami i damami dworu, szydził z mojej drobnej figury. Mściłem ja się tego nazywając go bratem, wyzywając do passowania się ze mną, lub dawając mu uszczypliwe odpowiedzi, jak to służalcy dworu czynić zwykli. Jednego dnia tak go na siebie rozgniewałem, że wdrapawszy się na poręcze krzesła Królowej, porwał mnie wpół, wrzucił w filiżankę mleka i uciekł. Utonąłbym niezawodnie, gdybym nie był doskonałym pływaczem, bo aż po za uszy się zanurzyłem. Glumdalklitch nie była w bizkości, a Królowa tak ze strachu przytomność straciła, że nie mogła mnie ratować. Na krzyki moje, piastunka przybiegła i wyciągnęła mnie z filiżanki, gdzie z kwartę mleka połknąłem.
Zaniesiono mnie do łóżka, lecz żadnej mi ta kąpiel nie sprawiła szkody, tylko ubiór mój kompletnie został zepsuty. Karzeł został za to obity, i musiał to wszystko mleko wypić do którego mnie wrzucił. Stracił też łaskę Królowej która go podarowała jednej damie dworskiej, co mnie mocno ucieszyło, bo pierwej czy poźniej zemścił by się tego na mnie.
Już i przedtem przysłużył mi się dobrą sztuczką, za co jeszcze surowsza spotkałaby go kara, gdybym za nim nie był prosił. Królowa miała na swym talerzu wielką kość, z której szpik wyjąwszy, znowu na półmisek położyła. Karzeł zobaczywszy to, korzystał prędko z nieobecności mojej piastunki, porwał mnie, nogi mocno mi przycisnął, w kość całą siłą aż po za szyję wpakował i uciekł. Siedziałem w niej przez niejaki czas, bo nikt nie wiedział, gdziem się podział, a krzyczeć wstydziłem się, nie chcąc ściągnąć uwagi na to śmieszne widowisko. Szkody żadnej nie doznałem, rzadko bowiem ciepłe potrawy na stół królewski dawano, więc nie mogłem się sparzyć, ubiór tylko mój bardzo źle wyglądał. Karłowi tą razą na moją prośbę przebaczono i tylko kilku plagami ukarano.
Nieraz Królowa naśmiewała się z mojej wielkiej bajaźliwości i pytała się mnie, czy wszyscy w mojej ojczyznie są tak lękliwi. Powodem do tego były nieznośne przykrości które od much wycierpieć musiałem. Brzydkie te owady, duże jak skowronki, ciągłem swojem zagłuszającem mnie brzęczeniem ani na chwilę pokoju mi nie dawały. Kiedym jadł rzucały się z zaciętością na mój pokarm i zostawiały mi tam swoje jajka i inne nieczystości dla mnie tylko widzialne, bo krajowcy tak drobnych rzeczy dojrzeć nie mogli. — Czasem siadały mi na nos lub czoło, i dręczyły mię tem nielitościwie, gdyż przytem czuć je było nieprzyjemnie. Mógłem też wyraźnie widzieć klejowatą materyą, za pomocą której, jak naturaliści utrzymują, te zwierzęta wiszącem ciałem mogą po powale chodzić. Z wielkiem tylko usiłowaniem mogłem je od siebie odstraszyć, a karzeł łapał często mnóstwo tych much i wypuszczał je wszystkie hurmem pod mój nos, chcąc mnie tem trwożyć a księżniczki bawić. Jedyny mój ratunek był, walczyć formalnie z temi nienawistnemi zwierzętami, a to nożem, którym je latające w powietrzu przecinałem; i wszyscy się dziwili nad wielką zręcznością którą przytem okazywałem.
Razu jednego piastunka postawiła mieszkanie moje przy otwartem oknie, dla nabrania swieżego powietrza (nigdy bowiem nie pozwalałem ażeby je jak klatkę wieszano na gwoździu): otworzyłem okno mojego pokoju i chciałem jeść kawałek ciasta na śniadanie, gdy ze dwadzieścia os wleciało do mojego mieszkania, brzęcząc jak tuzin muzykantów. Jedne rzuciły się na ciasto unosząc je kawałami, inne koło twarzy i głowy mojej chciwie się uwijały i swemi strasznemi żądłami wielkiego strachu mnie nabawiały. Wstawszy, wyjąłem noża i śmiało atakowałem je w powietrzu. Cztery z nich zabiłem, a gdy drugie uciekły okno moje zamknąłem. Te owady były wielkie jak kuropatwy: wyciągnąłem zabitym żądła, które miały długość 1½ cala i proporcyonalną grubość. Schowałem je troskliwie i z innemi osobliwościami pokazywałem je potem w Europie. Trzy z nich podarowałem szkole w Gresham, czwarte dla siebie zatrzymałem.
— Plan do polepszenia nowszych map krajowych,
— Pałac Króla i stolica.
— Sposób podróżowania autora.
Chcę dać czytelnikowi krótki opis Brobdingnagu, o ile go mogłem poznać towarzysząc zawsze Królowej w jej podróżach, która jednak nie oddalała się więcej z okręgu swej stolicy Lorbrulgrud, jak na 700 mil, oczekując potem powrotu Króla granice swego państwa zwiedzającego. Rozległość, tego kraju wynosi 6000 mil długości a 5000 mil szerokości. Ztąd wniosłem że geografowie nasi zupełnie błądzą utrzymując, że między Kalifornią i Japonią samo tylko jest morze. Ja zawsze byłem zdania, że wielki kraj musi być między niemi, dla trzymania równowagi przeciw wielkiej Tartaryi. Geografowie więc powinni karty poprawić, dołączając ten obszerny kraj do północno-zachodniej ameryki, i ja jestem gotów być im ile możności w tem pomocnym.
Królestwo to jest półwyspą, graniczącą na północnowschodniej stronie łańcuchem gór na dziesięć mil wysokich, które z powodu wulkanów na ich szczycie będących zupełnie są niedostępne. Najwięksi nawet uczeni nie wiedzą jaka rasa ludzi za górami mieszka, ani też czy tam kraj jest zamieszkany. Z drugich trzech stron otoczone jest morzem. W całem królestwie nie ma żadnego portu, a ujścia rzek do morza, tak pełne są skał wysterczających i morze jest tak burzliwe, że żaden mieszkaniec nie odważa się wypłynąć. Przez to kraj ten z wszelkiej komunikacyi z resztą świata jest wyłączony. Rzeki zaś okryte są zawsze statkami i mają wielką obfitość ryb najwyborniejszych. Rzadko też mieszkańcy łowią ryby w morzu, bo te nie są większe od europejskich, więc dla nich bez najmniejszego znaczenia. Pokazuje się ztąd, że natura wyłącznie ten kraj obdarzyła zwierzętami i roślinami tak ogromnej wielkości. Przyczynę zaś tego bardzo osobliwego zjawiska zostawiam filozofom do wynalezienia.
Około brzegów mieszkańcy łowią czasami wieloryby, które są ulubioną żywnością pospolitego ludu, raz nawet widziałem tak wielkiego, że go człowiek ledwo udźwignąć zdołał. Niekiedy i do stolicy dla osobliwości przywożą, a nawet na stole królewskim
jednego widziałem: zdawało mi się jednak, że Król nie bardzo lubił tę potrawę: może wielkość zwierza odrazę w nim wzbudziła, lubo daleko większe widziałem w Grenlandyi.
Kraj jest bardzo zaludniony, ma bowiem pięćdziesiąt głównych miast, sto mniejszych murami opasanych i wielką ilość wsi. Opis miasta Lorbrulgrud będzie może dostatecznym do zaspokojenia ciekawości czytelnika. Miasto to leży nad rzeką, która przechodząc przez nie, dzieli je na dwie równe części. Ma 8000 domów i 600,000 mieszkańców. Długość jego wynosi trzy glomglung (około 54 mil angielskich) a dwa i pół glomglung szerokości, podług wymiaru przezemnie uczynionego na karcie z rozkazu Króla dla mnie sporządzonej. Karta ta miała 100 stóp długości: chodziłem na niej gołemi nogami, liczyłem stopy i tym sposobem dosyć ścisłego doszedłem rezultatu.
Pałac królewski nie jest regularną budową, ale raczej zbiorem wielu gmachów zajmujących przestrzeń dwóch mil; główne sale są na 240 stóp wysokie przy proporcyonalnej szerokości i długości.
Ja i moja piastunka mieliśmy zawsze do dyspozycyi naszej powóz, dla zwiedzenia miasta i obejrzenia publicznych placów, pałaców i wielkich sklepów. Trzymała mnie zwyczajnie przy sobie w mojem pudle, lecz na prośbę moją często mnie wyjmowała, ażebym mógł wszystko lepiej oglądać. Powóz nasz miał tak wielką powierzchnią kwadratową jak kościół w Westminster, ale nie był tak wysoki; być jednak może że się w tem omyliłem. Jednego dnia zatrzymywaliśmy się przed niektóremi sklepami; żebracy korzystając z tej sposobności, cisnęli się hurmem do drzwiczek powozu, przedstawiając mi widok jakiego jeszcze nigdy europejskie oko nie miało.
Najobrzydliwszem zaś ze wszystkiego był niezliczony owad uwijający się na odzieży tych nieszczęśliwych; członki tego owadu mógłem gołem okiem doskonalej rozpoznawać niżeli europejskich za pomocą mikroskopu, i wyraźnie widziałem że pysk mają podobny do ryja świni. Były to pierwsze które tu widziałem i miałem wielką chęć anatomicznie je rozbierać; ale nieszczęściem zostawiłem był instrumenta na okręcie; widok zaś tych zwierząt był tak odrażający, że mi się aż mdło zrobiło.
Oprócz wielkiego pudła zwyczajnego mojego mieszkania, kazała Królowa zrobić dla mnie mniejsze 12 stóp kwadr. objętości i dziesięć wysokości mające, które w podróży było daleko wygodniejsze i na kolanach mojej piastunki lepiej pomieścić się mogło. Zrobił go ten sam rzemieślnik co się sporządzeniem pierwszego tak zaszczytnie był odznaczył. Miało formę czworoboku; trzy jego ściany miały po jednem oknie dla bezpieczeństwa opatrzonem kratami, a w czwartej były dwa skóble do przeciągnienia rzemieni, któremi służący co mnie nosił, pudło do swego ciała przywiązywał. Tym sposobem towarzyszyłem Królowi i Królowej, oglądałem ogrody i oddawałem wizyty, kiedy Glumdalklitch nie była przy zupełnem zdrowiu. Dworzanie bowiem bardzo mnie szacowali i kochali, co przychylności Króla ku mnie, nie zaś moim zasługom winien byłem. I w podróżach wolałem być tak wożonym; kiedy mi bowiem trzęsienie wozu dokuczać zaczynało, służący wyjmował mnie, brał na konia i stawiał przed sobą na poduszce, gdzie wyborny miewałem widok na całą okolicę.
Miałem w tem pudełku łóżko i wiszącą u powały matę, dwa krzesła i stół do podłogi przyśrubowane; a że do podróży morskich byłem przyzwyczajony, ta agitacya żadnego szkodliwego wpływu na moje zdrowie nie wywierała.
Jeżeli chciałem miasto oglądać, noszono mnie zawsze w tem pudełku; Glumdalklitch zaś trzymała je na kolanach sama w otwartej siedząc lektyce, przez czterech ludzi królewskiej liberyi noszonej. Lud który słyszał o mnie, cisnął się do nas pragnąc mnie widzieć, Glumdalklitch była też zawsze tak grzeczną że mnie wyjmowała i stawiała na swem ręku abym lepiej mógł być widziany.
Mocno byłem ciekawy widzieć główny kościół a osobliwie jego wieżę, mającą być najwyższą w całym kraju. Zaniosła mnie tam moja piastunka; lecz muszę wyznać, że zupełnie omylony zostałem w moich oczekiwaniach, bo wysokość jej nawet 3000 stóp nie dochodziła; a jeżeli weźmiemy pod uwagę różnicę zachodzącą między wielkością tych ludzi a naszą, wysokość tej wieży nie tylko na zadziwienie nie zasługuje, ale nawet nie odpowiada stosunkowo wysokości wieży kościoła w Salisbury. Nie chcąc wszelako uwłaczać narodowi, któremu największą wdzięczność winienem, muszę dodać: że co tej wieży na wysokości brakuje, pięknością i gruntownością budowy sowicie jest wynagrodzonem. Mury z ciosowych kamieni wielkości 40 stóp kwadratowych, mają 100 stóp grubości i są ozdobione kolosalnemi z marmuru posągami bogów i cesarzów rzęsisto w niszach ustawionemi. Zmierzyłem mały palec jednego z tych posągów, który się był odłamał i leżał między gruzami i znalazłem, że był na cztery stopy i jeden cal długi. Glumdalklitch obwinęła go w chustkę, wzięła ze sobą do domu i schowała między inne bawidełka, w których, jak każde dziecię, miała wielkie upodobanie.
Kuchnia królewska jest pyszną sklepioną budową, mającą 600 stóp wysokości. Największy piec jest o dziesięć kroków mniejszy w obwodzie, niżeli kopuła kościoła Śgo. Pawła w Londynie, którą dla porównania za powrotem moim zmierzyłem. Ale gdybym chciał opisać roszt kuchenny, ogromne garnki i kotły, sztuki mięsa na rożnach, nie dano by mi wiary, lub posądzono o przesadę podróżującym właściwą. Dla uniknienia tego zarzutu, zanadto może daleko ostrożność posunąłem i w drugą ostateczność wpadłem; a w razie gdyby to moje dzieło na język brobdygnański zostało przetłomaczone, król i naród czytając je, mieliby obawiam się słuszną przyczynę uskarżać się, że przez fałszywe wszystkiego zmniejszanie krzywdę im wyrządziłem.
Król nie ma więcej jak 600 koni w swojej stajni, są one 50 do 60 stóp wysokie. Jeżeli podczas uroczystości jakiej wyjeżdża, natenczas towarzyszy mu gwardya z 500 do 600 kawalerzystów, od której, z początku myślałem, że nie ma nic wystawniejszego; lecz widok jednej części armji w szyku bojowym ustawionej, daleko większe zrobił na mnie wrażenie.
Stracenie złoczyńcy.
Przyjemne miałbym w tym kraju życie, gdyby małość moja nie wystawiała mnie ciągle na przykre i śmieszne przygody, z których kilka czytelnikowi opowiem. Często brała mnie Glumdalklitch ze sobą do ogrodu dworskiego, wyjmowała mnie z pudła, trzymała na ręku lub sadzała na ziemię ażebym się przechadzał. Jednego dnia karzeł Królowej (przed utratą jeszcze jej łaski) znajdował się razem z nami w ogrodzie, i gdy
mnie piastunka na ziemię puściła, zszedłem się z nim przypadkiem pod karłowatą jabłonią. Chcąc pokazać mój dowcip, nie mogłem się wstrzymać abym mu nie przyciął porównywając go z tem drzewem (które i w języku brobdygnańskim odpowiednie ma nazwisko). Złośliwiec nie zaniechał zemścić się tej mojej przymówki, i zobaczywszy mnie przechadzającego się pod tem drzewem, zatrząsł jedną gałęzią tak mocno, że z tuzin jabłek, jak beczki brystolskie dużych na mnie spadło. Jedno, jakem się schylił, trafiło mnie w grzbiet i obaliło na ziemię. Nie odniósłszy ztąd wielkiej szkody i będąc sam do tego przyczyną, nie oskarżyłem Karła.
Innego razu piastunka moja posadziła mnie na trawniku, a sama bawiła się ze swojemi towarzyszkami w niejakiej odległości. W tem nagle powstała gwałtowna burza z takiem gradobiciem, że w momencie na ziemię powalony, strasznie przez grad zbity zostałem. Z największem usiłowaniem czołgając się na czworakach, lędwo zdołałem schronić się pod macierzankę: tak jednak okropnie stłuczony zostałem żem przez dziesięć dni nie mógł wychodzić. Zadziwiającem to wcale być nie powinno; bo wszystkie rzeczy w tym kraju mają wielkość gigantyczną w stosunku do nas, tak też i grad, który gdy dla przekonania się zmierzyłem i odważyłem, był dziesięć razy większy niż u nas w Europie.
Piastunka moja zaniosła mnie razu jednego do ogrodu, ale dla oszczędzenia sobie trudu nie wzięła ze sobą pudła, i posadziła mnie na bezpieczne i spokojne miejsce; bom jej często o to prosił, abym się mógł bez przeszkody oddać moim myślom. Podczas jej nieobecności, mały wyżeł, należący do jednego z ogrodników, wleciał do ogrodu, zaczął się kręcić w tej stronie w której ja siedziałem, a prowadzony swoim węchem przybiegł prosto do mnie, wziął mnie w pysk, zaniósł do swego pana machając ogonem i położył mnie przy nim najostrożniej na ziemię. Pies był tak wyuczony że mi żadnej boleści ni szkody w ubiorze nie sprawił, ale ogrodnik zobaczywszy mnie, którego dobrze znał i niezmiernie lubił, mocno był
przestraszony. Podniósł mnie więc łagodnie i pytał się z największą troskliwością jak się mam, ale ja ze strachu i przez nadzwyczajną prędkość z jaką mnie pies niósł, nie mógłem ani słowa wymówić. Zaniósł mnie natychmiast do mojej piastunki, która nie zastawszy mnie w miejscu gdzie mnie zostawiła, wielką trwogą była przejęta. Gniewała się mocno na ogrodnika będącego przez swego psa przyczyną jej strachu, a bojąc się bardzo gniewu Królowej zupełnie o tem zdarzeniu zamilczała; ja zaś także przed nikim o tem wspomnieć nie chciałem w przekonaniu, że to mi wielkiego honoru zrobić nie może. —
Z powodu tego przypadku postanowiła Glumdalklitch nie puszczać mnie więcej od siebie za domem. Już dawno takiego postanowienia się lękałem, ukryłem więc przed nią wiele przygód które mi się zdarzały. — Razu jednego kania lecąc ponad ogrodem rzuciła się na mnie, i pewno by mnie porwała i uniosła, gdybym się nie bronił szpadą i ukrył w gęstym szpalerze. Innego razu wpadłem aż po za szyję w dziurę przez kreta wykopaną, ledwo mogłem z niej wyleźć, a odzież moją całkiem zwalałem. Raz małom nogi sobie nie złamał; gdy myśląc głęboko o drogiej ojczyznie, potknąłem się o ślimaczą skorupę.
Nie mogę istotnie powiedzieć czy mi to przyjemność czy zmartwienie sprawiało, widząc że ptaki zupełnie mnie się nie lękały i w mojej obecności z największą spokojnością za żywnością się uganiały, jakby żadnego stworzenia w blizkości nie było. Jeden drozd był nawet tak zuchwały, że wyrwał mi kawałek ciasta z ręki, co mi Glumdalklitch na śniadanie dała. Jeżeli chciałem złapać którego ptaka, śmiało się do mnie obrócił i dziubem mi groził, a potem jakby się nic nie stało, najspokojniej koło mnie skakał szukając robaków lub innego pożywienia. Lecz raz rzuciłem wielki kij tak zręcznie na czeczotkę że ją obaliłem; wziąłem ją zatem za szyję i wlokłem do miejsca gdzie moja piastunka była; ale ptak który tylko był zagłuszony, ocucił się i tak mocno zaczął mnie bić skrzydłami, iż pewno musiałbym go puścić, gdyby mi służący w pomoc nie przyszedł. Nazajutrz dostałem na obiad kawałek z mojego połowu. Czeczotka ta była wielka jak łabędź angielski.
Panny honorowe dworskie prosiły często Glumdalklitch ażeby ze mną przychodziła do nich, chcąc się mną bawić i oglądać mnie z blizka. Rozbierały mnie czasami do naga i kładły całego na swych piersiach, co mi wielką nieprzyjemność sprawiało, z powodu mocnego odoru ich ciała: nie mówię o tem, aby uwłaczać tym damom które bardzo szacuję; lecz mniemam, że proporcyonalna moja małość czyniła zapewne zmysł mój powonienia zanadto delikatnym, i że te damy nie były pod tym względem krajowcom lub sobie mniej przyjemne od naszych dam angielskich. Przy tem wszystkiem; odór ich naturalny nie miał tyle dla mnie nieprzyjemności ile perfumy przez nich czasem używane, których zapach zawsze mi straszne mdłości sprawiał. Przypominam sobie że w Lillipucie dobry jeden mój przyjaciel uskarżał się jednego dnia letniego, w którym przez mocną agitacyą ciało moje było rozgrzane, na nieznośny odor mojego ciała, lubo na czystość więcej może uważam niż większa część mojej płci. Pochodziło to niezawodnie ztąd, że jego węch był w stósunku do mnie, jak mój do tego narodu. Muszę jednak wyznać że Królowa i piastunka moja miały najdelikatniejsze i najpiękniejsze ciało i pachnęły jak która z pięknych moich rodaczek.
Największe nieprzyjemności sprawiały mi te damy przez to, że się ze mną obchodziły jakbym zupełnie nic nie znaczył. Rozbierały się w mojej obecności, i nawet koszulę zdejmowały, a ja stojąc na toalecie musiałem je tak oglądać. Był to widok dla mnie okropny widzieć skórę ich chropowatą, podziurawioną, z włosami jak najmocniejszy szpagat grubemi, opuszczając inne szczegóły. Nawet nie wstydziły się przedemną zadosyć czynić pewnej naturalnej potrzebie, przyczem napełniały naczynie jak trzy beczki wielkie. Najpiękniejsza z tych dam, panienka lat najwięcej 16 mająca, bawiła się mną sadzając mnie na końcu jednej piersi, robiąc ze mną i inne podobne sztuczki któremi nie chcę nudzić czytelnika, tak, żem prosił Glumdalklitch aby mnie do tej damy więcej nie nosiła.
Jednego razu kuzyn guwernantki prosił jej i Glumdalklitch, ażeby były obecne przy traceniu złoczyńcy, który przyjaciela jego był zamordował. Piastunka moja dobrego i czułego serca z trudnością dała się do tego nakłonić; ja zaś chociaż nie jestem lubownikiem podobnych widowisk, nie mogłem jednak przewieźć na sobie, abym tak nadzwyczajnej rzeczy nie widział i dałem się namówić. Przywiązano zbrodniarza do krzesła na szafocie, i jednem cięciem pałasza czterdzieści stóp długiego głowę mu ucięto. Krew z arteryi i wen w tak wielkiej massie i do takiej wysokości wytrysnęła, że fontanna wersalska wcale w porównanie z tem iść nie może, a głowa z tak okropnym trzaskiem na rusztowanie spadła, żem struchlał, chociaż może w odległości mili angielskiej ztamtąd się znajdowałem.
Królowa, która mocno lubiła rozmawiać ze mną o moich podróżach morskich, i zawsze kiedy mnie smutnego obaczyła, rozerwać się starała, pytała się mnie raz: czy umiem robić wiosłem lub kierować żaglem, i czyby takie ćwiczenie nie służyło mojemu zdrowiu. Odpowiedziałem jej: że chociaż z zatrudnienia byłem lekarzem okrętowym, jednakże odbywając niekiedy w potrzebie służbę majtka, znam się cokolwiek na tem, lecz wątpię, czy będę mógł w tym kraju żeglować, gdzie najmniejszy bacik jest większy jak okręt liniowy u nas i czy statek do mojej wielkości i sił stósowny będzie mógł długo płynąć na tutejszej rzece. —
Królowa powiedziała mi na to: że jeżeli mogę dać model do potrzebnego mnie statku, to ona każe natychmiast zrobić takowy stolarzowi nadwornemu, i sama wynajdzie miejsce gdzie będę mógł bezpiecznie żeglować. Stolarz bardzo biegły w swem rzemiośle, zrobił podług instrukcyi przezemnie mu dawanych w przeciągu jedenastu dni mały statek z żaglami i powrozami, mogący w sobie pomieścić ośmiu europejczyków.
Jak był gotowy, królowa tak się z tego cieszyła, że wziąwszy go w swój fartuszek zaniosła do Króla; ten kazał ażeby na próbę wsadzić go do cisterny wodą napełnionej; lecz nie mógłem nim tam kierować, bo zanadto wielka płytkość robieniu wiosłami przeszkadzała. Królowa jednak już przedtem inny plan sobie w tym celu była ułożyła. Kazała bowiem swojemu stolarzowi zrobić koryto 300 stóp długie, 50 szerokie,
81 głębokie, które ażeby nie ciekło, dobrze smołą wylane i tak przy ścianie jednego z przedpokojów pałacu na jej rozkaz umieszczone zostało. Na spodzie był kurek do wypuszczania wody, i dwaj służący mogli go w przeciągu pół godziny znowu napełnić. Tu więc żeglowałem często dla mojej, Królowej, jako też jej dam rozrywki, które z największem zajęciem przypatrywały się temu, dziwiąc się nad moją zręcznością. Rozwinąłem też czasami żagle i nie potrzebowałem jak tylko sterem kierować, bo damy swemi wachlarzami robiły dostateczny wiatr; a jeżeli tą pracą znużone zostały, służące dmuchały mi w żagle tak, że najłatwiej mogłem statkiem podług upodobania manewrować. Po zabawie, brała Glumdalklitch statek, niosła do swego pokoju i dla wysuszenia na gwoździu zawieszała.
Razu jednego miałem podczas takiego ćwiczenia przypadek który o śmierć mnie mało nie przyprawił. Gdy paź włożył mój statek do koryta, wzięła mnie guwernantka mojej piastunki, i chciała do statku wsadzić: lecz nieszczęściem prześliznąłem się jej pomiędzy palce, i spadłbym niezawodnie z wysokości 40 stóp, gdybym przez szpilkę tkwiącą w gorsecie tej damy nie został wstrzymany. Głowa szpilki wcisnęła się między moje spodnie i koszulę, i tak wisiałem w powietrzu aż mnie piastunka odhaczyła.
Innego dnia służący, który co trzy dni napełniał koryto swieżą wodą, nie spostrzegł że żaba z wiadra do koryta wskoczyła. Leżała spokojnie na spodzie, aż statek w którym się znajdowałem został tam wsadzony. Natychmiast wybrała go sobie za wygodne miejsce do odpoczynku i zaczynała wdrapywać się przechylając statek tak mocno, że ja stanąwszy na drugiej stronie ledwo mogłem zupełnemu wywróceniu się onego zapobiedz. Wlazłszy na statek zaczęła skakać po nim i przez moją głowę, zarzucając mi twarz i całe ciało swą brzydką flegmą. Lubo ogromna wielkość zwierza strachem i odrazą
mnie przejęła, prosiłem jednak Glumdalklitch aby mi w pomoc nie przychodziła chcąc sam sobie z nią poradzić; co mi się też szczęśliwie udało, bijąc ją bezustannie wiosłem aż ją wypędziłem ze statku.
Najniebezpieczniejsza jednak przygoda którą w tym kraju miałem jest następująca: Glumdalklitch wyszła razu jednego za interesami lub dla oddania wizyty i zamknęła mnie tymczasem na klucz w swoim pokoju. Dzień był gorący, a przeto okna pokoju jako też mojego pudła były otwarte. Siedząc zamyślony przy stole usłyszałem, że coś przez okno do pokoju wskoczyło i po nim biegało. Mocno przestraszony, odważyłem się jednak wyjrzeć z pudła i zobaczyłem skaczącą po pokoju małpę i robiącą różne grymasy.
Ta po niejakim czasie do mojego pudła się zbliżywszy, z ciekawością je ze wszech stron obejrzała i przez okna i drzwi ciągle do mnie zaglądała. Schowałem się w najodleglejszy kącik pudła, lecz z wielkiego strachu tak przytomność straciłem, żem się pod łóżko nie schował. Małpa grymasując przez niejaki czas, skacząc i zaglądając, wypatrzyła mnie nareszcie: wsadziła przez drzwi łapę do pudła, jak kot bawiący się z myszą, i mimo moich usiłowań aby jej umknąć, dostała mnie za połę mojej sukni (z mocnej krajowej materyi zrobionej), wyciągnęła mnie i posadziła na prawej łapie, jak mamka chcąca dziecię karmić, lub jak nieraz widziałem w Europie małpy bawiące się kotkami. Jeżeli chciałem się jej sprzeciwić, to tak mocno mnie przyciskała, żem postanowił poddać się zupełnie jej woli. Tak mnie trzymając, drugą łapą łagodnie mi twarz głaskała i pieściła najtkliwiej, mając mnie, jak mi się zdawało, za młodą małpę. W tem usłyszała szelest przy drzwiach pokoju, jakby kto drzwi chciał otworzyć; w mgnieniu oka wyskoczyła przez okno którem weszła i po rynnach i cegłach wdrapała się trzema łapami w czwartej mnie trzymając, aż na dach poblizkiego domu.
Przyniesiono drabiny, po których wielu ludzi na dach wlazło. Małpa widząc się otoczoną, puściła mnie na dach i uciekła. Siedziałem przez niejaki czas w wysokości 500 łokci, największą trwogą przejęty, aby mnie wiatr nie zdmuchnął, lub żebym niespadł dostawszy zawrotu głowy; lecz jeden żwawy chłopiec, służący mojej piastunki, przylazł do mnie i włożywszy mnie do kieszeni swych spodni, szczęśliwie na dół przyniósł.
Pokarmem który mi małpa do ust wpychała mało się nie zadusiłem; piastunka moja wyczyściła mi więc usta małą igłą i dała mi na womity, poczem lepiej mi się zrobiło. Byłem tak osłabiony i pełen guzów od serdecznych uścisków małpich, że przez kilkanaście dni musiałem leżeć w łóżku. Król, Królowa i dworzanie dowiadywali się często o mojem zdrowiu; Królowa odwiedziła mnie nawet kilka razy. Małpę zabito i dano rozkaz, ażeby odtychczas żadnego takiego zwierza w poblizkości pałacu nie trzymano.
Gdy pierwszy raz po wyzdrowieniu udałem się do Króla dla podziękowania mu za jego dobroć, był bardzo łaskaw i żartował ze mnie z powodu mojej awantury. Pytał się mnie: co myślałem znajdując się w łapach małpy? jak mi pokarm przez nią dawany smakował? czy świeże powietrze na dachu mojego apetytu nie zaostrzyło? i życzył sobie wiedzieć, cobym w takim razie w mojej ojczyznie był uczynił. Odpowiedziałem mu: że w Europie nie ma żadnych małp, oprócz z zagranicy przywożonych które są tak małe że się ich lękać nie trzeba. Co się zaś tycze tej ogromnej bestyi z którą miałem do czynienia (w rzeczy samej była tak wielka jak słoń), to gdybym z wielkiego strachu nie był zapomniał wziąść się do broni (przy tych słowach dumną przyjąłem postawę i uchwyciłem za rękojeść szpady) zadałbym jej w łapę tak bolesną ranę, że prędzejby jeszcze ją wyjęła niżeli wsadziła.
Wymówiłem to z wielką energią, jako człowiek troskliwy o swój honor i nie dający sobie ubliżać. Mimo to wszyscy śmiać się zaczęli i nawet obecność Króla nie mogła ich od tego wstrzymać. Ta okoliczność naprowadziła moją uwagę na nieroztropność człowieka, któren usiłuje chełpić się w obecności takich z któremi w żadnym względzie nie może się mierzyć. Podobne postępowanie miałem sposobności widzieć często w Anglji, gdzie ludzie ani urodzeniem, ani rozumem, ani nawet przyjemną powierzchownością nie odznaczający się, ważną i dumną przybierają postać przeciwko najpierwszym państwa osobom.
Codzień nowa jaka śmieszna o mnie powiastka krążyła u dworu, i Glumdalklitch chociaż niezmiernie mnie kochała, była tak lekkomyślną, że o każdej głupocie Królową natychmiast uwiadamiała, chcąc jej tem przyjemność sprawić. Razu jednego, piastunka moja cokolwiek słaba pojechała z guwernantką i ze mną na spacer za miasto, dla używania świeżego powietrza. Wysiadły na łące, i Glumdalklitch wyjęła mnie z pudła i posadziła na ziemię ażebym się przechadzał. Na ścieszce którą chodziłem leżała kupa krowiego gnoju; chciałem się z zręcznością moją przed damami popisać i przeskoczyć. Rozpędziłem się z daleka, skoczyłem i wpadłem w gnój aż po za kolana. Z największą trudnością potrafiłem się wydostać, i służący musiał mię obetrzeć chustką z tej brzydkiej nieczystości. Królowa wkrótce została o tem uwiadomioną, lokaje rozgłaszali też wszędzie, tak, że przez kilka dni wyłącznie moim kosztem się bawiono.
Pokazuje swoją umiejętność w muzyce.
— Król wypytuję go o stanie Anglji,
o czem go autor uwiadamia.
Kilka razy w tydzień byłem zwykle przy wstawaniu Króla i miałem sposobność widzieć jak go cyrulik golił; okropne to wrażenie na mnie sprawiało, bo brzytwa była dwa lub trzy razy większa jak kosa. Wyprosiłem sobie razu jednego u cyrulika kilka włosów z ogolonej brody królewskiej, a podziurawiwszy igłą wązki kawałek drzewa, wsadziłem je i przymocowałem: takim sposobem najlepszy grzebień sobie sporządziłem; gdyż mój zupełnie już był zepsuty i zużywany, a w całym kraju nie mógłbym znaleźć rzemieślnika, któryby potrafił grzebień dla mnie zrobić.
Pamiętam także i inną którą sobie sprawiłem rozrywkę. Prosiłem jedną z pokojówek Królowej, aby włosy przy czesaniu królowej wypadające darować mi chciała. Zebrawszy znaczną ilość, poleciłem nadwornemu stolarzowi — co miał rozkaz zrobić mi wszystkie meble jakich tylko będę żądał — sporządzić kilka krzeseł nie większych jak w pudle stojące, i ramy poręczy i siedzenia cienkiem szydłem podziurawić. W tych dziurkach przymocowałem włosy i uplotłem je na sposób krzeseł trzcinowych w Anglji używanych. Gdy były skończone, podarowałem je Królowej a ta je w gabinecie swoim umieściła i wszystkim jako wielką osobliwość pokazywała.
Życzyła sobie raz ażebym na jednem z nich usiadł; lecz ja żadnym sposobem nie dałem się do tego nakłonić przysięgając, że wolałbym tysiąc razy śmierć ponieść, niżeli tak nieszlachetną część mego ciała na wspaniałych włosach Jej Król. Mości umieścić. Zrobiłem też, mając wiele zdatności do mechanicznych robót, z takich samych włosów sakiewkę, blizko dwóch łokci długą, z imieniem Jej Król Mości złotemi literami wyrobionem. Podarowałem ją za pozwoleniem Królowej mojej piastunce, jednak gdy za szczupłą była nawet dla złotych monet, włożyła do niej różne bawidełka, tyle dla młodych dziewcząt powabu mające.
Król był wielkim miłośnikiem muzyki, często przeto były koncerta u dworu przy których i ja w mojem pudle bywałem obecny: ale wrzask był tak okropny, że żadnej melodyi rozróżnić nie mogłem. Wszystkie bębny i trąby jakiej Królewskiej armji, tuż przy naszych uszach bite i trąbione, nie narobiłyby takiego hałasu jak ta muzyka. Trzymałem się przeto w znacznej odległości od niej, zamykałem okna i drzwi mojego pudła, spuszczałem firanki i natenczas dosyć przyjemną mi się być zdawała.
W młodości mojej nauczyłem się grać cokolwiek na fortepianie. Glumdalklitch miała taki instrument w swoim pokoju, i dwa razy na tydzień nauczyciel do niej przychodził. Przyszło mi na myśl zagrać angielską piosenkę na tym instrumencie, dla zabawy Króla i Królowej. Ale to bardzo trudną było dla mnie rzeczą, bo instrument był blizko 60 stóp długi a każden klawisz miał szerokość jednej stopy, tak, że z dobrze rozciągnionemi ramionami, ledwo 5 klawiszów dosięgnąć mogłem, a chcąc ton wydać, całą pięścią w klawisz uderzać potrzebowałem.
Wynalazłem więc nowy sposób grania. Sporządziłem sobie dwa okrągłe kije, których końce powlokłem mysią skórką, abym klawiszów i tonu nie zepsuł. Przy instrumencie umieszczono ławkę na którą mnie postawiono. Latając więc na niej z największą prędkością, biłem kijami w klawisze i tym sposobem byłem w stanie zagrać Ich Król. Mościom angielskiego walca. Lubo nigdy jeszcze ciała mojego tak mocno i ciężko jak przy tem nie natężyłem, nie mogłem jednak więcej jak 6 klawiszów dosięgnąć, a zatem basu i dyszkantu razem grać nie potrafiłem, przez co gra moja wiele na przyjemności straciła.
Król, który jak już wzmiankowałem, bardzo był uczony i rozumny, kazał często przynosić mnie w pudle do swego gabinetu i stawiać na stole. Raz rozkazał mi wyjąć krzesło z mojego pudła i usiąść na swoim pulpicie, tak żem się w równej linji z jego twarzą znajdował.
Tak miałem z nim kilka rozmów. Jednego razu ośmieliłem się powiedzieć mu, że jego lekceważenie Europy i reszty świata, nie odpowiada wcale tak jasnemu jak on ma rozumowi. Wielkość rozsądku nie zależy bynajmniej od wielkości ciała; przeciwnie, w moim kraju, mówiłem, uważano że ludzie wielkiego wzrostu nie są najrozsądniejszymi, a nawet między zwierzętami mrówki i przczoły więcej daleko posiadają roztropności i pracowitości, niż większe od nich rodzaje, i że chociaż Jego Królewska Mość mnie za nic nieznaczące trzyma stworzenie, mógłbym mu może, mimo moją małość, znaczne uczynić przysługi. Król słuchał mnie z
uwagą i zaczął lepsze niż przedtem mieć o mnie mniemanie.
Rozkazał mi ażebym mu dokładne rządu w Anglji uczynił opisanie, i lubo książęta zwykle uprzedzeni są na stronę swoich maxym i zwyczajów (co wnosi z moich opowiadań), będzie mu jednak bardzo przyjemnem usłyszeć coś godnego naśladowania.
Łatwo sobie łaskawy czytelnik wyobrazić może, jak gorąco życzyłem sobie mieć talent i język Demostenesa lub Cycerona, ażebym był w stanie głosić sławę mojej drogiej ojczyzny, w stylu jej zasług i szczęścia godnym.
Zacząłem moją mową do Króla opisując, że nasz kraj składa się, wyjąwszy liczne kolonie, z trzech Królestw pod jednym monarchą. Długo też mówiłem o żyzności ziemi i temperaturze naszego klimatu.
Potem nastąpił opis parlamentu angielskiego, składającego się z dwóch ciał prawodawczych. Izby wyższej i niższej. Że Izba wyższa, nazwana Izbą parów, składa się z najszlachetniejszego pochodzenia osób, najpiękniejsze posiadających dobra w całem państwie: że im najtroskliwszą dawają edukacyą tak w naukach jak w sztuce wojennej, aby się stali godnymi radzcami Króla, prawodawcami państwa, członkami najwyższego sądu, od którego nie można apelować: ażeby walecznością, postępowaniem i wiernością, byli zawsze obrońcami swego Króla i ojczyzny. Że ci mężowie są ozdobą i obroną państwa, godnymi następcami sławnych swych przodków, których dostojeństwa były nagrodą szczytnej cnoty od której i oni jeszcze nie odstąpili. Z nimi zasiada w tejże Izbie wyższej wielu mężów świętych biskupami zwanych. Ich obowiązkiem jest, czuwać nad religią i nad jej nauczycielami. Król i najmędrsi jego radzcy wybierają ich z pomiędzy duchownych odznaczających się czystością obyczajów i biegłością w naukach.
Druga część parlamentu, mówiłem dalej, Izba niższa, składa się z mężów oświeconych, którzy przez wzgląd na ich miłość ojczyzny, zdolności i niepospolite talenta, wolno przez lud wybrani, reprezentują mądrość całego narodu. Te dwie Izby prawodawcze są najwznioślejszem zgromadzeniem w całej Europie, któremu wraz z Królem prawodawstwo jest poruczone.
Potem opisałem nasze sądy, gdzie zasiadają czcigodni wykładacze prawa, rozstrzygający w sprawach tyczących się praw własności obywateli, karzących występek i opiekujących się niewinnością. Wspomniałem o ekonomicznem i mądrem zawiadowaniu naszych finansów, o waleczności i doskonałej dyscyplinie naszych wojsk lądowych i morskich. Porachowałem liczbę moich współobywateli, podając wiele milionów liczy każda sekta religijna i partya polityczna. Nie pominąłem nawet naszych zabaw i widowisk publicznych, słowem nic coby mojej ojczyznie honoru przyczynić mogło, i skończyłem krótkim rysem historycznym ostatnich wypadków, od lat blizko 100 w Anglji zaszłych.
Całe sprawozdanie moje pięć audyencyi zajęło. Król słuchał z największem zastanowieniem się, notując swoje nad tem uwagi i pytania które mi czynić zamyślał.
Gdym zupełnie skończył, przejrzał przy szóstej audyencyi swój wyciąg i zadał mi wiele kwestyi, zarzutów i powątpiewań.
Chciał wiedzieć jaką dawają edukacyą młodzieży szlacheckiego urodzenia dla wykształcenia jej ciała i duszy? Czem ona się zajmuje podczas pierwszej i wykształceniu najbardziej odpowiadającej części swego życia? Jak postępują przy wymieraniu starej jakiej familji para, dla skompletowania parlamentu? Czy humor Króla, przekupienie dworskiej damy lub faworyta, albo też chęć wzmocnienia partyi dobru publicznemu nieprzyjaznej, na podobny obiór nie wpływają? Jakie ci lordowie posiadają wiadomości ustaw krajowych? jakim sposobem ich nabywają, aby być zdolnymi do ostatecznego wyrokowania nad prawami swoich współobywateli? Czy są zawsze wolni od łakomstwa, przesądów i stronnictwa?
Czy ci święci lordowie o których mówiłem, dostępują tej godności jedynie przez głębokie swoje wiadomości teologiczne i czystość obyczajów, i czy nie intrygowali, będąc jeszcze prostymi księżami? Czy nigdy taki święty lord nie był protegowany przez jakiego para, za którego pomocą stał się biskupem, a wybrany do tego zgromadzenia idzie niewolniczo za zdaniem swego dobrodzieja, i staje się ślepem narzędziem jego przesądów i namiętności?
Chciał wiedzieć jak postępują przy wybieraniu członków Izby niższej, czy obcy z dobrze napełnionym workiem, nie może za pomocą przekupstwa prędzej zostać od ludu wybranym, jak własny ich pan lub jaki znaczny posiadacz dóbr w sąsiedztwie. Pytał się, czemu tak mocno starają się być wybranymi do izby, kiedy ten wybór z wielkiemi kosztami i trudami jest połączony i nic nie przynosi? Czy wybrani są w tem zupełnie bezinteresowani i czynią to jedynie z wielkiej miłości ojczyzny, a nie starają się być za to wynagrodzonymi przez Króla lub ministrów poświęcając im dobro publiczne? Tyle mi zresztą J. Kr. Mość pytań nad tym przedmiotem zadawał, tyle zarzutów czynił, iż nieroztropnością byłoby wszystkie je powtarzać.
Co do sądów, chciał także ażebym mu niektóre dawał objaśnienia, co z wielką dokładnością uczynić mogłem, bo sam zostałem przez proces bez zwrotu kosztów wygrany, zupełnie zniszczony. Dowiadywał się Król jak długiego potrzeba czasu ażeby sprawa rozstrzygniętą została? Czy wolno adwokatom bronić spraw oczywiście niesprawiedliwych? Czy stronnictwo religijne lub polityczne na to wpływu nie wywiera? Czy adwokaci znają gruntownie ogólne i pierwsze zasady sprawiedliwości, i nie ograniczają się na wiadomości narodowych, prowincyonalnych i miejscowych zwyczajów? Czy adwokaci i sędziowie mają udział w prawodawstwie, czy mogą prawa podług swego upodobania tłomaczyć i wykładać? Czy się nie zdarza, że za i przeciw jednej i tej samej rzeczy występują? Czy ten stan jest bogaty, czy ubogi? Czy za obronę lub konsultacyą biorą zapłatę, i czy mogą być wybranymi na członków Izby niższej?
Co do zawiadowania finansów, powiedział mi, że się w tym względzie niezawodnie omyliłem, podając dochody na 5 lub 6 milionów, kiedy wydatki dwa razy tyle wynoszą. Jeżeli zaś tak jest w istocie, to żadnym sposobem wystawić sobie nie może, jak państwo, na wzór lekkomyślnego człowieka, może większe od swych dochodów robić wydatki. Pytał się, jacy ludzie są naszymi wierzycielami i zkąd bierzemy pieniądze aby im zapłacić. Mocno się dziwił nad tem co mu opowiadałem o naszych wojnach tyle kosztów i ludzi wymagających. Musicie być, mówił mi, najkłótliwszym i najniespokojniejszym na świecie narodem, lub mieć bardzo złych sąsiadów, a wasi generałowie muszą być
bogatsi od waszych Królów. Co was obchodzą, mówił dalej, interesa obcych krajów, jeżeli nie mają żadnej styczności z waszym handlem i bezpieczeństwem waszych portów? Najbardziej zastanowiło go to, że utrzymujemy ciągle wielkie armie w czasach zupełnego pokoju i wśród wolnego narodu. Jeżeli się sami, przez wybranych reprezentantów rządzicie, powiedział, kogóż się lękacie, i z kim walczyć chcecie? Któż, dodał, jest lepszym obrońcą domu obywatela, czy on sam, jego dzieci, familia i czeladź; czy banda płatnych z pomiędzy najpodlejszego pospólstwa ślepo wybranych, którzy zarzynając was, daleko więcej zyskać by mogli.
Śmiał się z mej osobliwszej, jak mu się zwać podobało, arytmetyki, gdy mu wyrachowałem wiele każda z partyi religijnych i politycznych liczy stronników. Czemu, powiedział, mający opinie przeciwne dobru publicznemu, mają być zmuszeni takowe zmienić, a nie zmuszeni je ukrywać? Pierwsze jest tyraństwem, gdy niedokazanie drugiego słabością: nie można nikomu bronić, trzymać trucizny w swoim domu, ale sprzedawanie jej publicznie, koniecznie zakazać należy.
Przy opisaniu zabaw naszych wspomniałem o grze: zapytał więc Król, w którym wieku można być przypuszczonym do tej zabawy, i wiele czasu na to się poświęca; czy ona nie staje się czasem przyczyną zniszczenia majątku; czy ludzie podli i występni nie mogą się dorabiać za pomocą tej gry wielkich bogactw, i trzymać tym sposobem nawet naszych parów w niejakiej od siebie zawisłości, przyzwyczajać ich do podłego towarzystwa, odwodzić ich od wykształcenia rozumu i zarządzania swego majątku, a przez straty doznane zmuszać ich do używania przeciwko drugim tej bezecnej zręczności do wygrania, za pomocą której ich samych do szczętu zrujnowano.
Krótki rys historyczny Anglji z ostatniego stulecia w niewypowiedziane wprawił go zadziwienie. Jest to, powiedział, zbiór sprzysiężeń, powstań, zabójstw, rewolucyi, wygnań, i tego wszystkiego co łakomstwo, stronnictwo, obłuda, wiarołomstwo, okrucieństwo, zapalczywość, szaleństwo, nienawiść, zazdrość, rozpusta, złość i pycha wywołać mogą.
W czasie drugiej audyencyi, Jego Kr. Mość powtórzył znowu wszystko to co mu powiedziałem, porównał zapytania które mi czynił z odpowiedziami które mu dawałem, a potem wziąwszy mię na ręce swoje i łagodnie głaszcząc, odezwał się w następujących słowach, które równie jak i ton z jakim były wyrzeczone, nigdy z pamięci mej nie wyjdą.
„Mój mały przyjacielu Grildrygu, przedziwną miałeś mowę na pochwałę twej ojczyzny: wykazałeś najlepiej, że niewiadomość, lenistwo i występek są przymioty stósowne do wykształcenia prawodawcy; że prawa są najdokładniej używane i tłomaczone przez tych, których interesem i dążnością jest przekręcić je, zawikłać i podejść. Pierwotne zasady instytucyi waszego rządu mogłyby jeszcze uchodzić, ale widzę że już wszystko skażone. Wątpię nawet czy jakich dobrych przymiotów wymagają po ubiegających się o wyższe urzęda, czy za cnoty dawają szlachectwo, czy duchowni za pobożność i naukowość wyniesieni zostają, żołnierze za waleczność i dobre postępowanie, sędziowie za poczciwość, senatorowie za miłość ojczyzny, najwyżsi zaś radcy dla wielkiej ich mądrości. Co się tycze ciebie, sądzę, że gdy większą część twego życia przepędziłeś na podróżach, nie jesteś zarażony niecnotami twoich współziomków. Z tego zaś wszystkiego coś mi opowiadał, z odpowiedzi na moje pytania i zarzuty, muszę wnosić: że twoi współziomkowie są najszkodliwszym rodzajem robaków, jakiemu natura na powierzchni ziemi czołgać się pozwoliła.
— Robi Królowi poropozycyą, która odrzuconą zostaje.
— Niewiadomość Króla w polityce.
— Naukowość w Brobdygnagu jest niedostateczną i ograniczoną.
Przez miłość jedynie prawdy nie chciałem zataić mojej z Królem rozmowy; lecz nieroztropnością byłoby z mojej strony, gdybym mu dał poznać wielkie oburzenie moje z powodu wyrządzonej zniewagi mojej ojczyznie: śmiech szyderski byłby nie zawodnie takiego postępowania skutkiem; słuchałem więc cierpliwie tych mój kraj rodzinny tak mocno obrażających uwag. Że ja byłem tego przyczyną, bardzo mnie martwiło, ale Król był tak niezmiernie ciekawym, pytania jego były tak liczne i trafne: że nietylko wdzięczność, ale już nawet sama grzeczność wkładała na mnie obowiązek odpowiadać mu z największą dokładnością. Dla lepszego jednak usprawiedliwienia się z tego, mogę zapewnić: że wielkiej części jego pytań starałem się ile możności zręcznie unikać, i każdej rzeczy najlepszy i najpochlebniejszy dawać obrót i barwę; gdyż stronność szlachetna dla mojej ojczyzny, którą Dyonizyusz z Halikarnasu dziejopisarzom tak mocno zaleca, była zawsze moim przymiotem. Nic nie opuściłem coby mogło wady i ułomności mojej ojczyzny ukrywać a jej cnotę i zasługi w najwdzięczniejszem świetle wystawiać. Lecz niestety, usiłowania moje pomyślnym nie zostały uwieńczone skutkiem.
Trzeba to wybaczyć Królowi od reszty świata zupełnie odosobnionemu, niemającemu sposobności poznania zwyczajów i obyczajów innych narodów. Brak tych wiadomości będzie zawsze przyczyną wielu przesądów i pewnej ograniczoności w sądzeniu, od których kraje europejskie więcej oświecone, zupełnie są wolne. Byłoby to więc śmieszną nieroztropnością, sposób myślenia obcego, gdzieś tam na wyspie mieszkającego monarchy, uważać za maxymy naśladowania godne.
Celem lepszego przekonania o tem com właśnie powiedział i o nieszczęśliwych skutkach ograniczonej edukacyi, chcę opowiedzieć jedną rzecz o której prawdziwości nie jeden i słusznie powątpiewać będzie. Dla zjednania sobie przychylności Jego Król M. uwiadomiłem go o wynalazku przed 300 lub 400 laty u nas zrobionym, sporządzania
pewnego czarnego prochu, którego największe nawet kupy, jedna iskierka zapala i z większym od grzmotu hukiem w powietrze wysadza.
Uwiadomiłem go, że pewna ilość tego prochu do żelaznej lub miedzianej rury wsypana, może żelazną, lub ołowianą kulę z taką siłą i prędkością wyrzucić, że nic jej oprzeć się nie zdoła. Wielkie takie kule przez zapalenie prochu ciskane, niszczą całe szeregi wojska, rujnują najmocniejsze mury, zatapiają największe okręta; dwie łańcuchem związane kule, przerzynają w swym pędzie maszty, wywracają całe budynki i wszystko co tylko napotykają w niwecz zostaje obróconem. Znając, mówiłem dalej, kompozycą tego prochu, składającego się z rzeczy bardzo pospolitych i niekosztownych, jestem gotów nauczyć kilku poddanych J. K. M. sposobu robienia go, jako też wspomnionych rur, wielkości stosunkowej do innych rzeczy krajowych. Że największe z tych rur nie będą nad 100 stóp długie, a dwadzieścia lub trzydzieści takich rur naładowanych, mogłyby mury największego miasta w królestwie skruszyć, a nawet i samej stolicy, gdyby ta kiedy chciała się sprzeciwiać jego najwyższej i nieograniczonej woli. Na znak wdzięczności za wyświadczone mi dobrodziejstwa ofiaruję mu tę małą przysługę.
Okropne wrażenie zrobił na Królu opis mój tych narzędzi morderczych i propozycya którą mu uczyniłem. Nie może wyrazić swego zadziwienia — są jego własne słowa — widząc że tak słaby i pełzający owad jak ja jestem, z taką obojętnością mówi o strasznych i krwawych scenach spustoszenia i zabójstw z skutku tych maszyn pochodzących. Złym geniuszem, mówił dalej, nieprzyjacielem Boga i całego jego stworzenia musiał być ich wynalazca; a chociaż wiadomość nowych odkryć w kunsztach i umiejętnościach, największe sprawia mu ukontentowanie, wolałby jednak koronę stracić, niż używać kiedy tych narzędzi, o których nawet mówić, pod karą śmierci mi zakazuje!
Opłakany skutek ograniczonego i małodusznego sposobu myślenia! Monarcha, obdarzony wszelkiemi przymiotami, miłość, szacunek i uszanowanie wzbudzającemi: mądry, oświecony, pełen najpiękniejszych talentów, od swego ludu prawie ubóstwiany; odrzuca przez nierozsądne skrupuły najlepszą sposobność stania się nieograniczonym panem życia, wolności i majątków swoich poddanych!
Nie wzmiankuję ja o tem w zamiarze poniżenia cnót i umiejętności tego szanownego monarchy, który przez to w opinji angielskiego czytelnika wiele niezawodnie straci; lecz jestem przekonany że to jedynie pochodzi z niewiadomości w polityce, której naród brobdygnański do stopnia umiejętności nie wykształcił, jak się stało to u nas przez mężów wielkiego i przenikliwego rozumu.
Przypominam sobie że w jednej rozmowie którą z Królem miałem, powiedziałem mu przypadkiem, iż u nas bardzo wiele książek o sztuce rządzenia czyli polityce traktujących napisano, i nad moje spodziewanie najniepochlebniejsze powziął przez to o naszym rozsądku mniemanie, mówiąc: że wszelką tajemniczością, wybiegami i intrygami w sprawach monarchy lub ministra brzydzi się i pogardza: że podług jego zdania, umiejętność rządzenia zasadza się na zdrowym rozsądku, roztropności, sprawiedliwości, łagodności, na prędkiem załatwianiu wszelkich spraw cywilnych i kryminalnych i na innych tym podobnych rzeczach, o których z powodu ich pospolitości wspominać nie warto. Na ostatek powiedział, że ten który sprawia, aby na kawałku ziemi zamiast jednego źdźbła trawy dwa wyrosły, większą rodzajowi ludzkiemu czyni przysługę i pożyteczniejszym się staje swojej ojczyznie, niż cały ród polityków.
składa się tylko powiększej części z dzieł o moralności, historyi, jako też z poetycznych i matematycznych; lecz w tych czterech umiejętnościach wielkiego doskonałości stopnia dosięgli. Ostatniej zaś z tychże używają wyłącznie na wydoskonalenie kunsztów mechanicznych, polepszenie rolnictwa i innych potrzebnych w życiu rzeczy; taka umiejętność byłaby u nas bardzo małej wagi. O naszych zaś jestestwach metafizycznych, abstrakcyach i kategoryach żadnego im nie mogłem zrobić wyobrażenia.
Żadne prawo tego kraju nie obejmuje więcej słów nad liczbę liter alfabetu, których jest dwadzieścia i dwie, i rzadko nawet które jest tak długie. Prawa są w najwyraźniejszych i najprostszych wyrazach pisane, a mieszkańcy nie są tak przenikliwi i dowcipni aby więcej nad jedno dawać im znaczenie; nadto, pisać wykład prawa, byłoby u nich gardłowym występkiem. Co się tycze spraw cywilnych i kryminalnych, tak mało mają precedencyi, iż wielką w obydwóch biegłością szczycić się nie mogą.
Drukarstwo jest u tego narodu, równie jak u Chińczyków, od niepamiętnych czasów znane, jednak biblioteki ich nie są bardzo wielkie. Królewska jest najobszerniejsza a nie składa się z więcej jak 1000 tomów w galeryi 1200 stóp długości mającej ustawionych: w tej miałem pozwolenie czytać wszystkie książki jakie tylko chciałem.
Stolarz Królowej zrobił dla mnie składaną drabinę na 28 stóp wysoką, ze stopniami 50 stóp szerokiemi. Tę maszynę postawiono w odległości 10 stóp od ściany, a książkę którą chciałem czytać, oparto o ścianę. Właziłem na najwyższy szczebel i czytałem chodząc z lewej na prawą, z góry na dół i tak na powrót, ażeby się każden wiersz który chciałem czytać w równej linji z mojemi oczami znajdował. Tak byłem w stanie całe dwie stronnice przeczytać, poczem przewracałem kartę obydwoma rękami, bo papier był jak najgrubsza tektura, a karty miały 18 do 20 stóp długości.
nadęty; unikają bowiem skupienia wielu wyrazów i różnych na oznaczenie jednej i tej samej rzeczy wyrażeń. Przeczytałem wiele książek, osobliwie o moralności i historyi, i między innemi tego rodzaju znalazłem w sypialni mojej piastunki książkę która mi wiele przyjemności sprawiła. Tytuł jej był „słabości rodzaju ludzkiego,“ i szczególnie u dam i niższej klassy ludu, była w wielkiem poważaniu. Ciekawy byłem wiedzieć, co autor o tym przedmiocie powiedzieć może.
Rozszerzał się nad komunałami naszych europejskich moralistów, pokazując, jak słabem i ułomnem jest człowiek stworzeniem, nie mogącem się ani przeciwko srogości powietrza ani zapalczywości dzikich zwierząt bronić, które go w mocy, prędkości, przezorności a nawet pracowitości daleko przewyższają. W tym wieku, mówi autor, natura zwyrodniała, i same tylko w porównaniu z przeszłemi czasami nędzne potwory wydaje. Ludzie byli pierwej daleko więksi, o czem nas historya, tradycya i znalezione olbrzymiej wielkości szkielety dostatecznie przekonywają.
Prawa nawet natury, utrzymuje autor, wymagały abyśmy początkowo byli daleko większymi niż teraz, gdzie najmniejszy przypadek, spadająca z dachu cegła, kamień przez dziecię rzucony lub niepomyślny przewóz przez nędzną rzeczkę, o śmierć nas przyprawić może.
Z tych uwag wywodzi autor niektóre moralne przestrogi, w zwyczajnem pożyciu mogące być użyteczne, ale których powtórzenie nie jest tu potrzebne. Mnie dowodzenie to naprowadziło mimowolnie na myśl: że ludzie wszędzie mają tę nieprzezwyciężoną skłonność uskarżania się ciągle na naturę, chociaż gruntownie rzecz roztrząsnąwszy, te skargi nie mniej u nas jak u nich są zupełnie bezzasadne i niesłuszne.
Co do wojskowości w Brobdygnagu, słyszałem że armia Królewska składa się z 176000 piechoty, i 32000 jazdy; jeżeli zbiór chłopów i kupców przez ludzi wyższego stanu bezpłatnie dowodzony, armią nazwać można. Są wprawdzie doskonale w mustrze wyćwiczeni i bardzo dobrą zachowują karność; lecz temu nie ma się co dziwić, bo każden rolnik stoi pod dowództwem własnego swego pana, a obywatele pod przewodnictwem znakomitych swego miasta, większością głosów podobnie jak w Wenecyi wybranych.
Widziałem nieraz jak milicyą z Lorbrulgrudu, mustrowano na wielkiej za miastem równinie 20 mil kwadr. obszerności mającej. Składała się z blizko 25,000 piechoty i 6000 kawaleryi, lecz z przyczyny ogromu przestrzeni przez nich zajmowanej, ściśle ich liczby oznaczyć nie mogłem. Kawalerzysta nakoniu miał wysokość dziewięćdziesięciu stóp. Na jedno słowo komenderującego, cała kawalerya wyjęła w mgnieniu oka swoje szable i machała niemi w powietrzu. Imaginacya nie może sobie nic nad to większego i bardziej uderzającego utworzyć: był to widok, jak gdyby tysiące błyskawic na raz powietrze we wszystkich kierunkach przerzynały.
Ostatnią z nich, pradziad teraz panującego Króla przez wzajemny układ ukończył; lecz dla większego bezpieczeństwa, za dozwoleniem wszystkich stanów, urządzoną została milicya, która od tego czasu pod najściślejszą karnością służbę swoją odbywa.
Autor im towarzyszy.
— Dokładny opis, jakim sposobem kraj ten opuszcza.
Nadzieja odzyskania kiedyś wolności nigdy mnie nie opuściła, chociaż ani sposobu nie wiedziałem, ani planu udać się mogącego ułożyć nie mogłem. — Okręt którym tu przybyłem, pierwszym był europejskim statkiem do tych brzegow zapędzonym, i Król dał surowy rozkaz, ażeby w przypadku ukazania się jeszcze raz podobnego, przynieść go bezzwłocznie w koszach ze wszystkiemi ludźmi do Lorbrulgrudu.
Życzył sobie mocno, aby mi mógł dać żonę mojej wielkości, dla rozpłodzenia mojego gatunku; lecz jabym wolał umrzeć niż zostawić nieszczęśliwe potomstwo, któreby jak kanarki chowano w klatkach, i jako osobliwość znakomitszym i bogatszym w całem Królestwie za pieniądze przedawano.
Wprawdzie obchodzono się ze mną jak najłagodniej, byłem faworytem Króla i Królowej i ulubieńcem całego dworu; lecz zawsze znajdowałem się w położeniu godności człowieka nieodpowiadającem. Nie mogłem zapomnieć o mojej drogiej familji w Anglji. Życzyłem sobie także być między ludźmi, z którymi bym mógł żyć jak z równymi sobie, gdziebym mógł chodzić wszędzie bez bojaźni abym nie został jak żaba lub mały piesek podeptany. Lecz moje uwolnienie przyszło prędzej niżelim się mógł spodziewać, a to sposobem nadzwyczajnym. Cały ten wypadek chcę ze wszelkiemi szczegółami jak najdokładniej opowiedzieć.
Na początku trzeciego roku mojego pobytu w tym kraju, ja i Glumdalklitch towarzyszyliśmy Królowi i Królowej w jednej dalekiej podróży do południowych granic państwa. Jak zawsze tak i tą razą wożono mnie w podróżnem pudle, wygodnym 12 stóp objętości mającym gabinecie. Matę moją która mi także w podróżach za łóżko służyła, przymocowano jedwabnemi nitkami do powały, ażebym mniej czuł mocne trzęsienie, kiedy mnie, na moje życzenie, służący konno woził. Kazałem stolarzowi ażeby w powale wydrążył dziurę dla wpuszczania świeżego powietrza, tak, że ją za pomocą zasuwki zamknąć i otworzyć mogłem.
Przy końcu naszej podróży, Król chciał kilka dni zabawić w jednym pałacu niedaleko miasta Flanflasnic, sześć mil od morza odległego. Ja i Glumdalklitch byliśmy mocno sfatygowani; ja byłem cokolwiek niezdrów, ona zaś tak była osłabioną, że wychodzić nie była wstanie.
Mając nieprzezwyciężoną chęć widzieć morze którem jedynie wolność odzyskać mogłem, udawałem jakbym daleko był słabszym niż było w istocie i prosiłem, aby mi w towarzystwie pazie, któremu już nieraz powierzony bywałem, wolno było dla polepszenia zdrowia, używać cokolwiek świeżego powietrza morskiego.
Nigdy nie zapomnę, z jakim wstrętem i niechęcią Glumdalklitch na to zezwoliła: jak najsurowszy dała paziowi rozkaz czuwać nad bezpieczeństwem mojem z największą troskliwością, i rozstając się ze mną zalała się łzami, jakby przeczuwała co się ze mną stać miało.
Paź zaniósł mnie w pudle na brzeg morza o pół mili od pałacu. Kazałem mu postawić je na ziemię, otworzyłem okno i z niewymowną tęsknotą spoglądałem na obszerne przedemną rozciągające się morze. Powiedziałem potem paziowi że się chcę położyć spać, co mi może ulgę przyniesie. Zamknął więc okno ażebym się nie zaziębił, a ja położywszy się zasnąłem.
Ile się domyślać mogę, paź w mniemaniu iż mi się nic złego przydarzyć nie może, oddalił się od pudła dla zbierania jaj dzikich ptaków: widziałem bowiem przedtem, iż czegoś między skałami nad brzegiem morza szukał a znalazłszy podnosił i do kieszeni chował.
Bądź co bądź, gwałtowne wstrząśnienie pudła obudziło mnie ze snu, i uczułem że z nadzwyczajną szybkością unoszonem zostaje. Pierwsze wstrząśnienie było tak mocne, że mnie o mało co z maty nie wyrzuciło, lecz później stało się łagodniejszem. Krzyczałem ze wszystkich sił, ale nadaremno. Patrzałem przez okno, ale nic niewidziałem, tylko niebo i obłoki.
Nademną słyszałem szum podobny robieniu skrzydłami i zacząłem się domyślać strasznego położenia w jakiem się znajdowałem; że orzeł porwał może dziubem za powróz do pudła przywiązany, w celu puszczenia go z wysokości na skały, jak żółwia w skorupie, i tym sposobem stłukłszy je, trupa mego dostać i pożreć: gdyż ptaki te taki mają węch i roztropność, że odkrywają łup swój w wielkiej bardzo odległości i w lepszem jeszcze ukryciu niż moje pudło, którego ściany tylko na dwa cale były grube.
Po niejakim czasie usłyszałem że bicie skrzydłami znacznie się powiększało, i moje pudło jak burzą jaką, w tę i ową stronę było miotane. Słyszałem też iż niosący mnie orzeł (bo z pewnością mogłem już tak sądzić) kilka mocnych dostał uderzeń, potem uczułem iż w prostopadłym kierunku z nadzwyczajną prędkością spadam, tak, iż mi to oddech tamowało. Spadnienie moje skończyło się wstrząśnieniem, którego huk daleko był mocniejszy, niż wodospadu Niagary. Znajdowałem się przez niejaki czas w zupełnej ciemności, potem pudło zaczęło się podnosić, i przez zwierzchnią część okna światło ujrzałem.
Poznałem wtedy iż w morze wpadłem. Pudło przez ciężar mojego ciała i znajdujące się w niem meble, jako też grube blachy żelazne kąty jego przymocujące, głęboko bardzo w wodzie płynęło. Zdawało mi się wtenczas, i jeszcze teraz jestem tego mniemania, iż orzeł pudło moje unoszący, ścigany był przez kilku innych orłów, i dla lepszego bronienia się przeciwko nim chcącym mu łup jego wydrzeć, puścić mnie został przymuszony. Blachy żelazne bardzo grube i mocne trzymały pudło podczas spadnienia w równowadze i przeszkodziły jego rozbiciu. Fugi jego były mocne i ścisłe, drzwi zaś nieotwierały się na zawiasach ale wysuwały się w górę i najmniejszej ilości wody nie przepuszczały. Wylazłem z maty nie bez wielkich trudności, i otworzyłem zwierzchni otwór pudła dla wpuszczenia świeżego powietrza, bo niezmiernie duszno mi było.
O jak gorąco życzyłem sobie być znowu przy mojej ukochanej Glumdalklitch, od której w przeciągu jednej godziny tak daleko oddalony zostałem. Mimo okropność mojego położenia, ubolewałem niewymownie nad nią, nad jej zmartwieniem z powodu że mnie straciła, nad niełaską Królowej spotkać ją niezawodnie mającą, a z tąd zniweczeniem jej pięknych na przyszłość widoków. Mało podróżujących znajdowało się w podobnem mojemu położeniu. Pudło moje co moment rozbić się mogło, lub być przez wiatr wywróconem i zanurzonem: jedna szyba stłuczona, i śmierć moja byłaby nieobchybna, a tylko kraty żelazne koło okien cokolwiek rozbicie ich wstrzymywały.
Spostrzegłem iż woda zaczyna się przedzierać przez fugi, zapchałem je jak tylko mogłem. Usiłowałem podnieść powałę mojego pudła, chcąc lepiej usiąść na nie, niż zostać wewnątrz zamkniętym; ale nadaremno. Gdybym nawet przez kilka dni mógł uchodzić tym niebezpieczeństwom, jeszcze okropniejsza śmierć mnie czekała, z głodu i pragnienia. Cztery godziny znajdowałem się w tem nie do wyobrażenia okropnym stanie; każden moment uważając za ostatni mojego życia, a nawet nieraz życząc sobie tego.
W tem usłyszałem jakieś tarcie o tę ścianę pudła, gdzie, jak już wspomniałem okna nie było, tylko skuble; nawet zdawało mi się że jest ciągnione, bo czułem mocne posunięcia się pudła w jednym kierunku, tak, że przez to fale aż po za okna się wznosiły i zupełna ciemność mnie otoczyła.
Nadzieja ratunku wstąpiła we mnie, odśrubowałem krzesło i stanąwszy na niem, zbliżyłem usta do dziury w powale i zacząłem wołać ratunku we wszystkich jakie tylko umiałem językach. Przywiązałem też chustkę do kija który zwyczajnie nosiłem, i wystawiłem przez otwór, dla oznajmienia ludziom okrętu w blizkości może będącego, że się w tem pudle nieszczęśliwy człowiek potrzebujący ratunku znajduje.
Nie mogłem widzieć czy to wszystko miało jaki skutek, lecz czułem że pudło w pewnym kierunku prędko się posuwa i że nareście o coś twardego uderzyło. Obawiałem się mocno ażeby to nie było o skałę, bo wstrząśnienie było bardzo gwałtowne.
Usłyszałem potem na dachu pudła uderzenie, jakby z rzucenia liny pochodzące, i tarcie o kółko tamże będące, poźniej pudło podniesione zostało blizko o cztery stopy wyżej niż przedtem: wystawiłem więc powtórnie mój kij z chustką i powiewając nim w powietrzu wołałem, ażem zupełnie ochrzypł.
Na odpowiedź usłyszałem trzykrotne wołanie, co mnie niepojętą radością przejęło, i ten tylko wyobrazić ją sobie potrafi, który w podobnym znajdował się położeniu; teraz usłyszałem tupanie na dachu pudła i ktoś zawołał przez otwór: „jeżeli się tam kto wewnątrz znajduje niech powie.“ — „Tak jest, odpowiedziałem, jestem anglikiem który przez fatalny los wpadł w największe jakie tylko człowieka spotkać może nieszczęście, i proszę aby mnie w imie Boga z tego więzienia uwolniono.“ — Odpowiedziano mi: „że mogę być zupełnie spokojny bo jestem w bezpieczeństwie, że pudło moje jest przywiązane do okrętu, i stolarz zaraz przyjdzie i zrobi w niem otwór dla wyjęcia mnie ztamtąd.“ — Odpowiedziałem, — „że tego wcale nie potrzeba i że to za wiele czasu zabierze; niech jeden z majtków palec w kółko wsadzi i zaniesie pudło na okręt do kajuty kapitana.“ — Majtki usłyszawszy mnie tak mówiącego myśleli, że jestem nieszczęśliwy obłąkany: niektórzy głośno się na to rozśmieli. Nie przyszło mi na myśl, iż się znajduję między ludźmi sobie podobnymi. Stolarz przybył, zrobił w kilku minutach wielki w pudle otwór, gdzie małą wsadzono drabinę za pomocą której wylazłem, i bardzo osłabiony, zaniesiony zostałem na okręt.
Majtkowie niezmiernie zdziwieni zadawali mi mnóstwo pytań, na które odpowiedzieć wcale chęci nie miałem; ja zaś równie mocno byłem zdziwiony, widząc przed sobą tyle karłów, gdyż oczy moje już były przyzwyczajone do ogromnej wielkości przedmiotów. Wtem kapitan P. Tomasz Wilcock, z miasta Shropshire, człowiek poczciwy i zasłużony, widząc że jestem blizki zemdlenia, zaprowadził mnie do swej kajuty, dał mi napoju ożywiającego, i kazał mi się położyć na swoje łóżko na spoczynek, którego też bardzo potrzebowałem.
Nimem się położył, powiedziałem mu że mam w pudle bardzo drogie meble, przepyszną matę, łóżko, kilka krzeseł, stół i szafę: że mój pokój jest drogiemi materyami obity, i gdyby chciał któremu z ludzi rozkazać aby przyniósł pudło do kajuty, wszystkobym mu pokazał. Kapitan słysząc mnie takie niedorzeczności mówiącego, myślał że cierpię pomieszanie zmysłów, dla zaspokojenia mnie jednakże, przyrzekł mi, że to zrobi; jakoż posłał kilku ludzi swoich, którzy, jak się poźniej dowiedziałem, rzeczy z pudła wyjęli, obicia oberwali, meble mocno do podłogi przyśrubowane przez niedbałe i spieszne oderwanie popsuli, a wziąwszy kilka tarcic, które im się zdawały być do czegoś pożyteczne, puścili pudło na morze, które też z powodu zrobionych uszkodzeń wkrótce zatonęło. Mocno byłem kontent, iż nie byłem świadkiem zniszczenia mojego domu, bo możebym sobie przypomniał rzeczy o których wolałbym na zawsze zapomnieć.
Spałem kilka godzin ale bardzo niespokojnie, marzyło mi się bowiem ciągle o kraju który opuściłem i o niebezpieczeństwach których doznawałem. Jednakowoż obudziwszy się ze snu, byłem znacznie wzmocniony. Właśnie była godzina ósma wieczorem i kapitan kazał natychmiast dać mi kolacyą w mniemaniu że pewno już dosyć długo pościłem. Z największą grzecznością przyjął mnie i częstował, przyczem uważał z zadziwieniem że ani wzrok mój nie był obłąkany, ani mowa bez związku. Gdy wszyscy wyszli, prosił mnie ażebym mu opisał moje podróże, i jakim przypadkiem wyrzucony zostałem w tej wielkiej skrzyni na morze.
Opowiedział mi, że koło 12tej godziny z południa, zobaczył przez perspektywę w wielkiej odległości coś do statku podobnego i chciał się do niego zbliżyć, w zamiarze zakupienia sucharów, których u niego brakować zaczynało; lecz przybliżywszy się poznał swój błąd, i posłał kilku ludzi na łodzi dla zobaczenia coby to było: że majtki mocno przestraszeni powrócili, utrzymując że widzieli dom płynący; że się śmiał z ich głupstwa, sam wsiadł na statek, i płynąc koło skrzyni zobaczył okna z kratami i nareszcie skuble w jednej ścianie będące; że kazał swoim ludziom przywiązać do nich linę, i przyciągnąć skrzynię do okrętu. Potem kazał te liny przywiązać do kółka na dachu będącego dla podniesienia skrzyni do góry, lecz wszyscy ludzie okrętowi nie byli w stanie wyżej nad 3 stópy ją podźwignąć. Widzieliśmy, mówił dalej, kij z chustką wystający z otworu i osądziliśmy, że wewnątrz musi być jaki nieszczęśliwy człowiek. Pytałem się go, czy w momencie jak mnie zobaczył, on lub jego ludzie nie widzieli w powietrzu ogromnej wielkości ptaków. Odpowiedział mi: że gdy ja spałem mówił o mnie z majtkami, i jeden z nich widział kilka ptaków ku północy ulatujących, lecz te nie były większe od zwyczajnych. Przyczyną błędu majtka, była zapewne nadzwyczajna odległość w której się ptaki znajdowały; lecz kapitan nie mógł naturalnie pojąć znaczenia mojego pytania. Pytałem się go potem, jak daleko podług jego mniemania jesteśmy od lądu. Odpowiedział, że podług najściślejszego wyrachowania, blizko o 100 mil: na co odpowiedziałem mu, że się niezawodnie o połowę myli, bo nie więcej jak dwie upłynęły godziny, kiedy po opuszczeniu lądu, wpadłem w morze. Kapitan zaczął znowu myśleć że jestem w obłąkaniu, i radził mi, ażebym się udał na spoczynek; lecz ja zapewniłem go: że przez jego przyjęcie i miłe towarzystwo zupełnie jestem wzmocniony, i że nigdy niebyłem jaśniejszego rozumu jak teraz.
Natenczas w poważnym bardzo tonie zapytał mnie, czy nie mam zgryzot sumienia, przez popełnienie jakiej wielkiej zbrodni, za co w tej skrzyni na morze zostałem puszczony, jak to w niektórych krajach zwykli karać wielkich zbrodniarzy, wyrzucając ich na uszkodzonym statku i bez żywności na morze: że lubo w tym razie przyjęcie tak wielkiego zbrodniarza na okręt, niebardzo mu jest miłe, przyrzeka mi jednak na swoje słowo, w pierwszym porcie gdzie wpłyniemy, wysadzić mnie na ląd z wszelkiem bezpieczeństwem. Te jego podejrzenia, mówił, powiększone zostały przez wiele niedorzeczności które przed nim i majtkami o pudle mówiłem, przez osobliwe miny i postępowanie moje przy stole.
Prosiłem go aby chciał wysłuchać moją historyą, którą mu też najwierniej od czasu opuszczenia Anglji aż do momentu kiedy mnie zobaczył opowiedziałem; a ponieważ prawda łatwy zawsze znajduje przystęp do ludzi rozsądnych, więc i ten godny człowiek posiadający cokolwiek nauki, poznał rzetelność i otwartość moją. Dla potwierdzenia zaś tego com mu opowiadał, prosiłem go aby kazał przynieść z pudła wyjętą szafę, od której klucz miałem przy sobie, i pokazałem mu wszystkie osobliwości zbierane w kraju, z którego tak cudownym wydostałem się sposobem.
Między innemi rzeczami, znajdowały się wtym zbiorze dwa grzebienie, jeden z włosów brody Królewskiej, a drugi z tegoż samego materyału, lecz którego osada była z kawałka urżniętego paznokcia Jej Król. Mość zrobiona; pakiecik igieł i szpilek na jedną i pół stopę długich; cztery żądła jak stolarskie sztyfty grube i pierścień złoty, który mi Królowa w sposób najgrzeczniejszy podarowała: zdjąwszy go bowiem z palca, sama mi go przez głowę na szyję włożyła jako naszyjnik. Prosiłem kapitana, ażeby w dowód mej wdzięczności za jego dobrodziejstwo przyjął odemnie ten pierścień; lecz tego żadnym sposobem nie chciał uczynić. Pokazałem mu też nagniotek, który sam z nogi dworskiej damy odjąłem: był on gruby jak największe jabłko i tak stwardniał, że za powrotem do Anglji, kazałem wydrążyć go na kubek i w srebro oprawić. Dałem mu też oglądać, spodnie moje które nosiłem, z jednej myszej skóry zrobione. —
Najusilniejszemi tylko prośbami mogłem go nakłonić do przyjęcia odemnie zęba lokaja, który największą uwagę jego na siebie zwrócił. Dziękował mi za to bardzo i nawet więcej niż ta bagatelka wartą była. Ząb ten został przez nieumiejętnego chirurga, jednemu ze służących mojej piastunki wyrwany, chociaż był zupełnie zdrowy; kazałem go oczyścić i schowałem w moim gabinecie: długość jego wynosiła przeszło jedną stopę, a średnica cztery cale.
Kapitan mocno był zadowolony z mojego opowiadania i powiedział mi, iż uczyniłbym publiczności przysługę, gdybym opis moich podróży za powrotem do Anglji chciał drukiem ogłosić. Odpowiedziałem mu; że dosyć już mamy opisów podróży, a teraz takie tylko dzieła chcą czytać, które co nadzwyczajnego zawierają; że wiele pisarzy, zdaje mi się, więcej na własną próżność i interes wzgląd mają, niż na prawdę. Moja historya ofiaruje tylko rzeczy zwyczajne, a nie opisywałaby ani osobliwych zwierząt i roślin, obyczajów i bałwochwalskich obrządków religijnych dzikich ludów, któremi większa część pisarzy, pisma swoje ozdabia. — Dziękowałem mu jednak za jego radę i przyrzekłem zastanowić się nad nią.
Dziwiło go mocno, że ja mówiąc niezmiernie głośno krzyczałem: pytał mnie się, czy Król i Królowa Brobdignagu byli głuchemi. Odpowiedziałem mu: że i mnie jego i majtków głos tak cichy bardzo zadziwia, który, lubo go dobrze słyszę, jednak wydaje mi się jak najlżejsze szeptanie; że kiedy się w tym kraju znajdowałem, mówiłem zawsze tak jakbym ja był na ulicy i mówił z kim na wieży się znajdującym; wyjąwszy kiedy mnie na stół postawiono lub wzięto na rękę.
Powiedziałem mu także jedno moje postrzeżenie; że kiedy na okręt przybyłem, majtki i wszyscy mnie otaczający wydawali mi się być najdrobniejszemi jakiem tylko widział stworzenami: że przez pobyt mój w Brobdygnagu, oczy moje tak do ogromnej wielkości przedmiotów przyzwyczajone zostały, żem się w zwierciedle żadnym sposobem oglądać nie mógł, taką mnie wzgardą napełniało porównanie mojej osoby z innemi.
Kapitan odpowiedział mi na to, iż podczas jedzenia uważał, że ja wszystkie rzeczy oglądałem z największem zadziwieniem i często tylko z trudnością śmiech wsobie tłumiłem, czego wytłomaczyć sobie nie mógł i przypisał to słabości jakiej umysłowej. Odpowiedziałem mu, że mnie to bardzo dziwi żem się od śmiechu mógł wstrzymać, na widok misek wielkości trojaka, pośladka sarniego na jeden kęs nie wystarczającego, kubka mniejszego od łupiny orzechowej, i tak porównałem wszystkie które tylko widziałem przedmioty; bo chociaż Królowa wszystkie rzeczy dla mnie odpowiedniej wielkości zrobić kazała: zajmowały mnie jednak zawsze nie własne, ale otaczające mnie, i postępowałem jak wszyscy ludzie, którzy uważając innych o sobie zapominają.
Kapitan zrozumiał mój żart, i śmiejąc się odpowiedział mi angielskiem przysłowiem: że moje oczy są daleko większe niżeli mój żołądek, gdyż widział iż przy stole nie wielki miałem apetyt, chociaż przez cały dzień pościłem; oświadczył mi też, iż chętnie dałby sto funtów szterlingów, gdyby mógł widzieć skrzynię moją w dziubie orła, a potem spadającą z tak nadzwyczajnej wysokości: jest to, powiedział, wypadek tak uderzający i rzadki, iż zasługuje aby potomności został podany. Porównanie z Faetonem było tak blizkie, iż nie omieszkał przystosować go tutaj, lecz zdawało mi się że nie na swojem miejscu.
Kapitan powracał z Tonkinu do Anglji, lecz zapędzony został aż pod 40ty stopień szerokości i 143ty stopień długości ku północno wschodniej stronie. Dwa dni po mojem na okręt przybyciu, powstał mocny wiatr passatny; płynęliśmy ku południowi, potem koło brzegów Nowej Holandyi, aż nareszcie południowo-zachodni wzięliśmy kierunek i objechaliśmy przylądek Dobrej Nadziei. —
Podróż nasza była bardzo pomyślną, lecz nie chcę jej szczegółami nudzić czytelnika. Kapitan zawijał do kilku portów, wysyłał kilka razy szalupę dla zakupienia żywności i opatrzenia się w wodę. Co do mnie, nie opuściłem okrętu ażeśmy przybyli do Dunes; dnia 3o lipca 1706 roku, blizko 9 miesięcy po mojem uwolnieniu. Chciałem zostawić wszystkie rzeczy na okręcie, jako zabezpieczenie zapłaty za przewóz; lecz kapitan przysiągł, że ani grosza za to odemnie nie przyjmie. Pożegnaliśmy się bardzo przyjaźnie i czule, i wymógłem na nim przyrzeczenie, że mnie odwiedzi
w moim domu w Redriff. Poczem nająłem sobie konia i przewodnika za talara, którego od kapitana pożyczyłem.
W podróży widząc małość domów, bydła i ludzi, myślałem że jestem w Lillipucie. Obawiałem się ciągle abym spotykających mnie podróżnych nie stratował i wołałem często na nich aby mi z drogi ustępowali; tak, że nieraz omało mię nie zbito z powodu grubiańskiego mojego postępowania.
Jakem przybył do mojego domu, o któren się ledwo mogłem dopytać, i służący drzwi mi otworzył, schyliłem się wchodząc, jak gęś przeciskająca się przez bramę, z obawy abym sobie głowy nie zranił. Żona moja przybiegła chcąc mnie uściskać, ale ja schyliłem się niżej jej kolan, w mniemaniu że inaczej moich ust dosięgnąć nie potrafi. Córka moja uklękła przedemną prosząc mnie o błogosławieństwo moje, ale ja jej wcale nie widziałem aż wstała; bo przyzwyczajony byłem zadzierać ciągle głowę i patrzyć do wysokości 60 stóp; objąłem ja potem ręką dla podniesienia jej do góry. Z niektórymi w domu znajdującymi się przyjaciołmi moimi i służącymi tak się obeszłem, jakbym ja był olbrzymem a oni karłami. Powiedziałem żonie mojej że była zanadto oszczędną, bo znajduję ją i moją córkę zupełnie schudzone i głodem zmorzone. Słowem postępowanie moje było takie, że wszyscy myśleli iż cierpię pomieszanie zmysłów. To jest przykład, jak silny wpływ wywierają przyzwyczajenie i przesądy.
Niezadługo porozumiałem się zupełnie z familią i przyjaciołmi moimi. Żona moja życzyła sobie, ażebym się nigdy więcej nie puszczał na morze, ale los inaczej postanowił, jak czytelnik w dalszym ciągu dowiedzieć się może. Niniejszem zaś kończę drugą część moich nieszczęśliwych podróży.
Dziesięć dni jeszcze nie upłynęło jakem bawił w domu, gdy mnie odwiedził kapitan Wiliam Robinson z Kornwallis, dowódzca okrętu Nadzieja, mocnej budowy, trzysta beczek ładunku obejmującego. Byłem dawniej chirurgiem na innym okręcie który z czwartą częścią ładunku do niego należał, i odprawiłem z nim podróż do Lewantu. Obchodził się ze mną nie jako z sobie podwładnym, ale jak z własnym bratem. Skoro więc dowiedział się o moim powrocie, przyszedł do mnie, jedynie dla okazania mi, jakem się domyślał, swojej ku mnie życzliwości, gdyż tą razą mówił tylko o rzeczach po długiem niewidzeniu przyjaciela zwyczajnych. Lecz poźniej odwiedzał mnie bardzo często, cieszył się mocno z pomyślnego stanu mojego zdrowia, i pytał mnie się, czy już mam
stały sposób do życia. Powiedział mi, że zamyśla odprawić podróż do Indyi wschodnich, a nareszcie po wielu przysposobieniach, zaproponował mi miejsce pierwszego chirurga na swoim okręcie. Podchirurg i dwaj pomocnicy, mieli być pod mojemi rozkazami, miałem dostać podwójną płacę; w końcu dodał, że gdy w marynarce tyle prawie posiadam znajomości ile on sam, więc przyrzeka mi zasięgać zawsze mojej rady, równie jak bym był współdowódzcą okrętu.
Powiedział mi jeszcze wiele pochlebnych dla mnie rzeczy, a ponieważ znałem go jako człowieka bardzo poczciwego, nie chciałem jego propozycyi odrzucić. Chęć widzenia świata, była we mnie mimo doznanych nieszczęść, tak silną jak przedtem. Jedyna trudność była, dostać pozwolenie mojej żony; lecz uzyskałem je, przedstawiając jej, jakie korzyści dzieci nasze z tej podróży mieć mogą.
Wypłynęliśmy dnia 5o sierpnia 1706 i 11o Kwietnia 1707 wylądowaliśmy przy fortecy Śo Grzegorza, gdzieśmy trzy tygodnie zabawili, dla orzeźwienia naszych ludzi, z których większa część w drodze zachorowała.
Ztamtąd żeglowaliśmy do Tunkinu, gdzie kapitan przez kilka miesięcy zostać postanowił, bo towary które chciał zakupić, jeszcze w gotowości na miejscu nie były i dopiero w przeciągu kilku miesięcy można było je dostać. Dla wynagrodzenia wynikającej ztąd szkody, kupił szalupę, naładował ją towarami, któremi Tunkińczycy zwykli handlować po przyległych wyspach; opatrzył ją czternastoma ludźmi i mianował mnie dowódzcą, upoważniając do prowadzenia handlu, podczas gdy on swoje interesa w Tunkinie załatwi.
Trzy dni byliśmy na morzu, gdy gwałtowna burza zapędziła nas ku północno-wschodniej a potem ku wschodniej stronie: ucichła po niejakim czasie, tylko wiatr zachodni mocno jeszcze powiewał. Dziesiątego dnia, dwa statki korsarskie zaczęli nas ścigać i niezadługo dogonili, bo mój statek był tak ciężko naładowany, że tylko pomału mogłem żeglować, bronić się zaś wcale nie byliśmy wstanie.
Między korsarzami spostrzegłem Holenderczyka, który zdawał się być u zbójców w wielkiem poważaniu, lubo nie był dowódzcą żadnego z obu statków. Poznał po naszych rysach twarzy, że jesteśmy anglikami, przemówił więc do nas swoim językiem, zapewniając, że nas tyłem do siebie zwiążą i w morze wrzucą. Umiejąc cokolwiek mówić po holendersku, powiedziałem mu przeto kto jesteśmy, i zaklinałem go, aby za nas jako za chrześcian, protestantów, sąsiadów i sprzymierzonych, prosił kapitanów, aby się z większą łagodnością z nami obchodzili. Lecz mowa moja, mocno go rozgniewała, obrócił się do swoich i mówił do nich z wielką zawziętością po japońsku, powtarzając często wyraz christianos.
Większy ze statków korsarskich miał za dowódzcę japończyka, który mówił cokolwiek po holendersku; ten zbliżył się do mnie, zadał mi kilka pytań na które z pokorą odpowiedziałem, i na ostatku zapewnił mnie, że nam życia nie odbiorą. Dziękowałem mu za to bardzo i obróciwszy się do Holendra, powiedziałem mu: że żal mi, znaleźć więcej ludzkości w bałwochwalcy niż w chrześcianinie. Wnet jednak żałowałem tych słów nieroztropnie wyrzeczonych, gdyż bezwstydny ten człowiek starał się wszelkiemi sposobami nakłonić kapitanów do wrzucenia mnie w morze, a gdy tego uczynić nie chcieli z powodu danego mi słowa, wymógł na nich przez swoje namowy i uporczywe nalegania, że jeszcze okrutniej ze mną postąpiono niż gdyby mi byli życie odebrali.
Ludzie moi podzieleni zostali na oba statki korsarskie, a szalupa ludźmi ich została uzbrojoną, mnie zaś postanowiono puścić w małem czółnie żaglami i wiosłami opatrzonem na morze, dając mi tylko na cztery dni żywności. Kapitan japoński był jednak tak łaskaw podwoić mi żywność z własnych zapasów i nie pozwolił mnie obdzierać. Musiałem więc wsiąść w czółno, podczas gdy mnie Holender na pokładzie stojący, obarczał wszelkiemi przekleństwami i najzelżywszemi słowami, jakich tylko jego język mógł mu dostarczyć.
Godzinę przedtem, nimeśmy korsarzy zobaczyli, robiłem na moim statku postrzeżenia i znalazłem, żeśmy się pod 46tym stop. północnej szerokości, a 183 długości znajdowali. Jakem już cokolwiek od korsarzy był oddalony, zobaczyłem przez perspektywę w południowo-wschodniej stronie kilka wysp. Wiatr był bardzo pomyślny, rozwinąłem więc żagle w zamiarze dostania się do jednej z nich, co mi się też szczęśliwie w przeciągu trzech godzin udało. Wyspa ta była całkiem skalista. Znalazłszy jednak między skałami wiele jaj dzikich ptaków, zrobiłem ogień za pomocą krzesiwa, zapaliłem wrzos i sitowie morskie i ugotowałem jaja; postanowiłem bowiem żywność moją najdłużej jak tylko można będzie zachować. Noc przepędziłem pod skałą, rozpostarłem sobie cokolwiek wrzozu i spałem dosyć spokojnie.
Następującego dnia popłynąłem do innej wyspy, potem do trzeciej, do czwartej, używając naprzemian żaglów i wioseł, aż nareszcie, nie chcąc szczegółami nudzić czytelnika powiem tylko, że piątego dnia dopłynąłem ostatniej wyspy którą widziałem.
Leżała ona w południowo-wschodniej stronie i w daleko większej od drugich odległości niżem sobie wystawiał, tak, że ją dopiero po pięciogodzinnej żegludze od przedostatniej wyspy, dosięgnąć mogłem. Musiałem ją na około obpłynąć, nimem znalazł małą trzy razy może od mojego czółna większą zatokę. Wyspa była wszędzie skalista i tylko w niektórych miejscach rosła trawa i pachnące zioła. Wziąłem moją żywność z czółna, a posiliwszy się trochę schowałem resztę w jednej z wielu jaskiń na wyspie będących. Nazbierałem jaj, urwałem wrzosu i sitowia, chcąc je nazajutrz zapalić dla ugotowania jaj, gdyż miałem przy sobie krzesiwo, hubkę i szkło zapalające. —
Całą noc leżałem w jaskini gdzie żywność schowałem, wrzos na ogień przygotowany służył mi za posłanie. Mało jednak spałem gdyż niespokojność umysłu przezwyciężała znużenie ciała i snu niedopuszczała. Rozmyślałem ciągle, że żadnym sposobem w tak pustem miejscu żyć nie mogę, i że najnędzniejszy koniec mnie czeka. Byłem tak smutny i osłabiony, że nawet ruszać się nie mogłem i już wielki był dzień, gdy się podnieść zdołałem.
Przechadzałem się przez niejaki czas po skałach, lecz słońce tak mocno paliło, że twarz odwrócić musiałem: w tem nagle słońce tak się zaciemniło, że to przez chmurę żadnym sposobem stać się nie mogło. Obróciłem się i zobaczyłem między mną a słońcem wielkie i ciemne ciało, które ku wyspie się zbliżało, w wysokości może dwóch mil, i zakryło słońce przez 6 lub 7 minut. Niespostrzegłem jednak ażeby powietrze było zimniejsze i niebo ciemniejsze niżeli gdybym się znajdował w cieniu wielkiej góry. Gdy się to zjawisko więcej do miejsca gdzie stałem zbliżyło, poznałem, że jest ze stałej materyi, z gładkim i płaskim spodem, który przez odbijające się o niego z morza promienie słoneczne przepysznie się świecił. Stałem na wzgórzu 200 kroków od brzegu i widziałem że ogromne to ciało w równoległej prawie z moim stanowiskiem linji spuściło się w odległości niewynoszącej pół mili. Wziąłem mój teleskop i widziałem ludzi uwijających się na brzegach tego ciała cokolwiek spadzistych, nie mogłem jednak dostrzedz coby robili.
Naturalna miłość życia, wzbudziła we mnie radość i powziąłem nadzieję, że ten przypadek wybawi mnie może z tak smutnego położenia; lecz trudno czytelnik wystawić sobie potrafi, wielkie moje zadziwienie, gdy zobaczyłem w powietrzu wyspę przez ludzi zamieszkaną, którzy, jak się zdawało, byli w możności podnosić ją i spuszczać lub w prostym kierunku wedle upodobania poruszać; nie będąc jednakże wtenczas usposobiony do filozofowania nad tym fenomenem, uważałem tylko dokąd się obróci, bo zdawało mi się iż się w biegu swoim przez niejaki czas zatrzymała.
Niedługo potem zaczynała się zbliżać do miejsca gdzie ja byłem, i wyraźnie mogłem widzieć po stronach wiele galeryi i schodów do wchodzenia na górę i schodzenia. Na jednej z najniższych galeryi ujrzałem wielu ludzi łowiących długiemi wędkami ryby a innych przypatrujących się temu. Dawałem znaki czapką (kapelusz mój już dawno był zużywany), powiewałem chustką i wołałem ze wszystkich sił; a przypatrując się uważniej, spostrzegłem że wielka massa ludzi zgromadziła się na przeciwległej mnie stronie i po ich minach osądziłem że mnie odkryli, chociaż mi nie odpowiedzieli. Zobaczyłem potem pięciu czy sześciu ludzi, z największą prędkością na szczyt wyspy biegnących, i domyśliłem się, że znaczna jaka osoba posłała ich tamże dla wykonania danych im rozkazów.
Tłum ludzi coraz się powiększał i w przeciągu pół godziny, wyspa tak się zbliżyła że tylko może 100 łokci odległa była od miejsca gdzie stałem. Przyjąłem postawę proszącego i przemówiłem w tonie najpokorniejszym; lecz żadnej nie otrzymałem odpowiedzi. Ci którzy się znajdowali najbliżej mnie, sądząc z ich ubioru, zdawali się być osobami bardzo znakomitemi. Naradzali się między sobą patrząc często na mnie. Nareszcie jeden z nich przemówił do mnie językiem przyjemnym i wyraźnym, wielkie do włoskiego podobieństwo mającym. Odpowiedziałem mu też po włosku w mniemaniu, że ton tego języka może przyjemniejszy im będzie od innych. Chociaż to wszystko było nadaremne, bo zrozumieć się wcale nie mogliśmy, poznano jednakże, że w nieszczęśliwem znajduję się położeniu i dano mi znak, ażebym zszedł z wzgórza i udał się na brzeg; co też uczyniłem. Natenczas wyspa zniżyła się cokolwiek i z jednej z najniższych galeryi spuszczono łańcuch z przywiązanem do niego krzesłem, na które wsiadłszy, w momencie za pomocą windy zostałem podniesiony do góry.
Za mojem przybyciem, wielki tłum ludzi ze wszech stron mnie otoczył: najbliżej mnie stojący zdawali się być znakomitemi bardzo osobami. Wszyscy patrzali na mnie z oznakami największego zadziwienia; i ja nie mniej na ich widok zdumiewałem się, bo w całem życiu mojem nie widziałem ludzi tak dziwnych i osobliwych w postaci, ubiorze i obyczajach: głowy mieli na jedną lub drugą stronę schylone, jedne oko ku ziemi zwrócone, drugie na niebo. Ubiory ich ozdobione były niezliczonemi figurami słońca, księżyca, gwiazd, jako też różnych instrumentów muzycznych, fletów, harf, skrzypców, trąb, gitar i innych w Europie wcale nieznajomych.
Przy niektórych osobach widziałem ludzi w ubiorze służących; mieli oni wręku laskę do której przywiązany był pęcherz suchym grochem lub kamykami napełniony: temi grzechotali niekiedy koło uszy lub ust swoich panów; przyczyny zaś tego wytłomaczyć sobie wtenczas żadnym sposobem nie mogłem.
Zdaje się, że ci ludzie są tak zatopieni w głębokich rozmyślaniach, że ani mówić nie mogą, ani słyszyć mówiących, jeżeli ich organy słuchu i mowy przez zewnętrzne wrażenie nie zostają obudzone. Przeto też majętniejsi trzymają sobie takich budzicieli, w ich języku Climenole zwanych, bez których nigdy z domu nie wychodzą.
Obowiązkiem takiego budziciela jest, kiedy kilka osób w towarzystwo się schodzi, uderzać swoją grzechotką tego z nich który chce mówić po ustach, a tych co mają słyszeć po uszach. Nie mniej potrzebują tych budzicieli kiedy wychodzą, aby im dawali małe uderzenia na oczy, bo przez swoje roztargnienie mogą co moment wpaść w przepaść, strzaskać sobie głowę o słup, trącać chodzących na ulicy, lub przez tychże w rynsztok zostać wywróconemi.
Te uwagi były niezbędnie potrzebne, aby nie zostawić czytelnika w zdumieniu w jakiem ja się z przyczyny dziwnego postępowania tych ludzi znajdowałem, kiedy mnie na szczyt wyspy, do pałacu Królewskiego prowadzono. Podczas jakeśmy tam szli, przewodnicy moi zapominali często co mieli czynić, i zostawiali mnie samemu sobie aż budziciel ich obudził; ani postać moja, ani ubior cudzoziemski, ani krzyki mniej roztargnionego od nich ludu, nie sprawiały na nich najmniejszego wrażenia.
Nareszcie weszliśmy do pałacu i do sali audyencyonalnej. Król siedział na tronie otoczony najdostojniejszemi osobami. Przed tronem stał wielki stół, zastawiony globami ziemi i nieba i mnóstwem instrumentów matematycznych. Król nie spostrzegł nas wcale, chociaż wielki zrobił się hałas przez wejście ze mną wielu do dworu należących: był wtenczas mocno zagłębiony w jednym problemacie, i całą godzinę musieliśmy czekać aż go rozwiązał. Na każdej stronie stał koło niego paź z grzechotką, i gdy widzieli że już nie jest zajęty, uderzył go jeden łagodnie w usta drugi w prawe ucho. Porwał się wtedy jakby ze snu obudzony, patrzał długo na mnie i na całe otaczające mnie towarzystwo, aż sobie przypomniał przyczynę naszego przyjścia, o której go już przedtem uwiadomiono. Wyrzekł kilka słów, i natychmiast zbliżył się do mnie młody człowiek i uderzył mnie łagodnie w prawe ucho; lecz ja dałem mu przez znaki do zrozumienia, że wcale takiego instrumentu nie potrzebuję, przez co Król i cały dwór najgorsze o moim rozumie powzięli mniemanie. Król zadał mi kilka pytań na które odpowiedziałem we wszystkich jakie tylko umiałem językach; lecz gdy widziano, że ani zrozumieć ani zrozumiany być nie mogę, zaprowadzono mnie na rozkaz Króla do jednego pokoju w pałacu i dwóch służących dano mi do usługi, gdyż monarcha ten odznaczał się ze wszystkich swoich poprzedników wielką gościnnością.
Zastawiono do obiadu, i cztery znakomite osoby raczyły mnie zaszczycić swojem towarzystwem: mieliśmy dwa dania po trzy potrawy. Pierwsze składało się z łopatki baraniej w trójkąt przykrojonej, z pieczeni wołowej w formie romboidu, i budyniu w kształcie cykloidu: drugie z dwóch kaczek podobnych dwom skrzypcom, kiełbas i kiszek wyglądających jak flety i oboje, i mostka cielęcego przedstawiającego harfę. Służący pokrajali chleb w formy cylindrów, paralellogramów, i innych figur matematycznych.
Podczas obiadu pozwoliłem sobie spytać się o nazwiska wielu rzeczy w języku krajowym, i znakomici towarzysze moi byli łaskawi odpowiadać mi przy pomocy swoich budzicieli, w mniemaniu zapewne: że bedę podziwiał ich zdolności i talenta nadzwyczajne, jeżeli potrafię rozmawiać z nimi. Niezadługo byłem wstanie żądać chleba, wina i innych rzeczy potrzebnych.
Po obiedzie, oddalili się goście moi, i jeden człowiek z budzicielem przyszedł do mnie, mając ze sobą pióro, atrament, papier i kilka książek, w celu uczenia mnie — jak mi znakami dał do zrozumienia — języka krajowego. Byliśmy razem przez cztery godziny, i przez ten czas napisałem w dwóch przeciwległych kolumnach mnóstwo wyrazów z tłomaczeniem: nauczył mnie też na pamięć wielu krótkich peryodów, których sens dał mi poznać, czyniąc to, lub każąc czynić budzicielowi co znaczyły. Pokazał mi też w jednej książce figurę słońca, księżyca, gwiazd, zodyaka, zwrotników, i kół biegunowych, powiadając mi nazwiska tychże. Opisał mi także instrumenta muzyczne i pokazał mi sposób grania na nich. Po lekcyi ułożyłem sobie z tego wszystkiego mały słowniczek i w przeciągu kilku dni umiałem, dzięki dobrej pamięci mojej, dosyć dobrze po laputańsku.
Wyraz, który przez „latająca lub unosząca się wyspa“ tłomaczą, jest Laputa: prawdziwej etymologji tego wyrazu dojść nie mogłem. Lap znaczy w przestarzałym tym języku wysoko, a untuh rządzca, z tych dwóch więc wyrazów zrobiło się przez fałszywe wymawianie Laputa zamiast Lapuntuh. To wywodzenie jako zbyt naciągane niebardzo mi się podobało; ośmieliłem się więc przełożyć uczonym inne przezemnie wynalezione, to jest: że Laputa pochodzi z laputet; lap znaczy lśknienie się promieni słonecznych na morzu, utet skrzydło. Nie chcę nikomu, mojego wywodzenia narzucać, podaję je tylko pod sąd rozumnego czytelnika.
Ci którym mnie Król powierzył, widząc że bardzo źle jestem ubrany, przysłali mi krawca dla wzięcia miary do nowego ubioru.
Rzemieślnik ten wcale inaczej brał miarę niż nasi w Europie. Wysokość mojego ciała odmierzył kwadrantem, grubość moją i proporcyą wszystkich członków, linią i cyrklem, i to wszystko przeniósł na papier. Po sześciu dniach przyniósł mi ubiór, który wcale nie pasował; uniewinnił się jednak, że mały błąd wkradł się w jedną algebraiczną formę miary. Ku mojemu pocieszeniu, widziałem że takie przypadki często się zdarzały i że nikt na to nie uważał.
Dla braku przyzwoitej odzieży i z powodu małej słabości, nie mogłem przez kilka dni wychodzić: powiększył się przez to mój dykcyonarz i jakem znomu pierwszy raz udał się do dworu, potrafiłem już odpowiadać na niektóre zapytania królewskie.
Król dał rozkaz ażeby wyspę posunięto ku Lagado, stolicy całego Królestwa na stałym lądzie, i ażeby się w niektórych miastach i wsiach zatrzymała, dla przyjmowania próśb od swoich poddanych. W tym celu spuszczono z wyspy długie szpagaty z wiszącą na końcu ołowianką, i lud przywięzywał do nich swoje prośby, które gdy je ciągniono do góry, jak latawce wyglądały. Podobnym sposobem otrzymywaliśmy z dołu wino i żywność.
Znajomość moja matematyki i muzyki dopomagała mi wiele do zrozumienia ich sposobów mówienia i przenośni wziętych po większej części z tych dwóch umiejętności. Wszystkie swoje myśli wyrażają liniami lub figurami. Jeżeli np: chcą chwalić piękność kobiety lub innego stworzenia, opisują to figurami geometrycznemi, i tak mówią: że białe zęby jakiej pięknej dziewczyny są śliczne i doskonałe paralellogramy; jej brwi, miłym łukiem, albo piękną cząstką cyrkułu; jej oczy sprawują dziwne zaćmienie; jej piersi są ozdobione dwoma półglobami, i t. d.
Widziałem w kuchniach królewskich różne gatunki instrumentów matematycznych i muzycznych, i podług ich figur krają mięsiwa na stół królewski przeznaczone.
Domy ich są najgorzej zbudowane, mury są krzywe i rzadko w pokojach znaleźć można prawdziwy kąt prosty. Pochodzi to z wielkiej wzgardy którą mają dla geometryi praktycznej, za rzecz prostą i mechaniczną przez nich uważanej. Przepisy które dawają swoim robotnikom, są dla nich zanadto zawiłe i niezrozumiałe, aby mogły być dokładnie uskutecznione: ztąd pochodzą niezliczone błędy. Lubo w używaniu linji, ołówka i cyrkla są bardzo biegli, nie widziałem jednak w mojem życiu niezręczniejszego i niezgrabniejszego narodu we wszystkich czynnościach najpospolitszych, wyjąwszy matematykę i muzykę. Są też bardzo złemi logikami i skłonni zawsze do sprzeciwiania się, lubo rzadko kiedy mają zdanie trafne. Fantazya i przemysł, są przymioty wcale u nich nieznajome, nawet język ich nie ma na to żadnego wyrażenia: wszystkie ich myśli ograniczają się wyżej wspomnianemi umiejętnościami.
Wielu z nich, osobliwie zatrudniający się astronomią, wierzy w astrologią, lubo się wstydzą wyznać to publicznie. Najbardziej się dziwowałem nad namiętną ich skłonnością do polityki i nowości: mówią bezustannie o sprawach krajowych i uporczywie bronią lub zbijają mniemania różnych partyi.
Tę skłonność znalazłem i u europejskich matematyków, lubo podobieństwa matematyki do polityki żadnym sposobem nie mogłem odkryć, może myślą: że ponieważ najmniejsze koło, ma tyle stopni ile i największe, można przeto z równą łatwością rządzić światem, jak kierować globem; lecz to jest podobno zwyczajną słabością wszystkich ludzi, mieszać się w rzeczy które ich bynajmniej nie obchodzą, i do których żadnych nie posiadają zdolności.
Naród ten żyje w bezustannej niespokojności i trwodze, a to z przyczyn, któreby najmniejszego wrażenia na innych nie sprawiły. Obawiają się zawsze pewnych odmian w ciałach niebieskich, tak np: myślą, że słońce musi na ostatku pochłonąć ziemię, ponieważ ta bezustannie się do niego zbliża; że słońce przez swoje ciągłe emanacye okryje się z czasem grubą skorupą i przestanie oświecać ziemię. Utrzymują: że jeżeli ziemia ledwo uszła szczęśliwie pierwszemu komecie, który ją niezawodnie mógł zniszczyć, nie ujdzie przed drugim, który za trzydzieści i jeden lat nieomylnie się zjawi i w zbliżeniu się swojem do słońca, przyjmie od niego gorącość dziesięć tysięcy razy większą, niżeli czerwonego żelaza, a oddalając się od słońca, rozpostrze płomienisty ogon 140,000 mil długości mający, przez który ziemia, nawet w odległości 100,000 mil od ciała komety, spaloną i w niwecz obróconą zostanie: że słońce rozsiewając ciągle swoje promienie, wyczerpnie się nareszcie i zginie, a zatem pociągnie za sobą zgubę naszego planety i wszystkich od słońca swiatło dostających.
Zostawają w ciągłej niespokojności i bojaźni z powodu tych niebezpieczeństw, ani snu ani najmniejszej przyjemności życia używać przez to nie mogą. Jeżeli rano spotykają się, pierwsze pytanie jest zawsze: jak się ma słońce, w jakim stanie wschodziło i zachodziło? —
Kobiety tej wyspy są niezmiernie żywe, gardzą swemi mężami i lubią bardzo cudzoziemców, których wielu zawsze jest u dworu dla załatwiania interesów własnych, jako też rożnych korporacyi i miast stałego lądu. Laputanie nie poważają ich wcale, bo nie posiadają żadnych znamienitych zdolności umysłowych. Z pomiędzy nich wybierają Laputanki swoich kochanków; lecz najgorsze w tem jest to, że mogą sobie pozwalać nawet największych poufałości ze swojemi kochankami w obec własnych swych mężow, którzy tak są zatopieni w rozmyślaniach, że jeżeli mają przed sobą papier i instrument w ręku, a budziciel przypadkiem się oddali, nic z tego wszystkiego nie widzą.
Mężatki i panny uskarżają się ciągle że są odosobnione na tej wyspie, i lubo uważają ją jako najprzyjemniejsze miejsce na świecie, pragną jednakże niezmiernie widzieć swiat i żyć w stolicy. Lecz nie wolno im tam się udawać bez pozwolenia Króla, które tylko z największą trudnością dostać można, bo mężowie ich przekonali się nie raz, że ciężko nakłonić je do powrotu.
Czytelnik będzie może myślał, że ta historya zdarzyła się w Europie lub w Anglji; lecz niech raczy mieć wzgląd na to, że kaprysy kobiet nie ograniczają się na pewien klimat lub naród, przeciwnie, są one powszechniejsze niż sobie wyobrazić można.
Po upłynieniu jednego miesiąca, znaczne zrobiłem postępy w języku krajowym i mogłem odpowiadać na pytania Króla, kiedy przypuszczony zostałem do audyencyi. Jego Królewska mość nie był wcale ciekawy poznać prawa, historyą, formę rządu, religią i obyczaje tych krajów które widziałem: wszystkie jego pytania ściągały się wyłącznie do matematyki, muzyki, i moich odpowiedzi słuchał z największą obojętnością i wzgardą, lubo budziciele ciągle byli w czynności.
Prosiłem Króla o pozwolenie obejrzenia osobliwości wyspy i był tak łaskaw, że nie tylko udzielił mi je najchętniej, ale rozkazał nawet mojemu nauczycielowi ażeby mi towarzyszył. Najbardziej byłem ciekawy wiedzieć, jakim sposobem naturalnym lub kunsztownym, wyspa poruszaną zostaje we wszystkich kierunkach: daję więc o tem czytelnikowi dokładną wiadomość.
Wyspa latająca jest zupełnie okrągła, jej średnica wynosi 7837 łokci, czyli 4½ mili, ma zatem 10,000 morgów. Grubość wynosi około 300 łokci. Spód jej patrząc z dołu, jest płaszczyzną z dyamentu szlifowanego, nad którą leżą warsztwy minerałów w zwyczajnym porządku, i wszystko to jest z wierzchu okryte szychtą ziemi bardzo żyznej na 12 stóp grubości.
Cała ta powierzchnia jest ku środkowi spadzistą i wszelka woda z deszczu i rosy, spływa przez małe w tym celu zrobione kanały do czterech wielkich dołów po pół mili objętości mających, i 200 łokci od środkowego punktu płaszczyzny odległych. Woda zbierająca się w nich waporuje przez upały słońca tak, że wystąpić nie może. Oprócz tego Król może podnosić wyspę nad sferę obłoków i waporów, i przeszkadzać spadaniu wielkich deszczów i rosy, zwłaszcza że obłoki nie mogą — podług mniemania wszystkich naturalistów — wznieść się wyżej nad ½ mili od ziemi; przynajmniej w tym kraju takie zrobiono postrzeżenia.
W punkcie środkowym tej wyspy jest wielki otwór 50 łokci objętości mający, przez który astronomowie wchodzą do wielkiego gmachu Flandona Gagnole, czyli jaskinia astronomów zwanego, znajdującego się 100 łokci od powierzchni dyamentu. W tej jaskini pali się bezustannie 20 lamp, których promienie odbijając się od dyamentu, na wszystkie strony swiatło rozszerzają. Mnóstwo instrumentów astronomicznych, sextantów, quadrantów, teleskopów, astrolabów ozdabia to miejsce; lecz największa osobliwość od której los całej wyspy zależy, jest magnes ogromnej wielkości, kształtu czołenka tkackiego. Długość jego wynosi 6 łokci, a w najgrubszej części ma przynajmniej 3 łokcie grubości. Powieszony jest za pomocą osi dyamantowej przez środek jego przechodzącej, w tak ścisłej równowadze, że i najsłabsza ręka poruszać go może. Otoczony jest wydrążonym cylindrem dyamentowym mającym 4 stóp głębokości i grubości a 12 łokci średnicy, który przez 8 nóg po 6 stóp długich w horyzontalnem trzymany jest położeniu. W środku wklęsłej jego strony, znajduje się 12 stóp głęboka rynna gdzie leżą końce osi, i takim sposobem dowolnie obracane być mogą.
Żadna siła nie jest w stanie wyjąć ten magnes, bo cylinder i jego nogi są jedną całością z dyamentem dno wyspy stanowjącym.
Za pomocą więc tego magnesu, wyspa może się podnosić, spuszczać i z miejsca poruszać; bo względem kraju przez Króla rządzonego, magnes posiada w jednym swym końcu przyciągającą, a wdrugim odpychającą siłę. Jeżeli więc obracają magnes z siłą przyciągającą ku ziemi, wyspa się spuszcza, z odpychającą zaś, podnosi się; jeżeli położenie magnesu jest ukośne, poruszenia wyspy są te same, bo siły tego magnesu działają w równoległym kierunku.
Przez ukośne położenie magnesu wyspa porusza się do różnych części państwa. — Dla jaśniejszego wyobrażenia sobie tego, niech A B będzie linią przez kraj Balnibarbi prowadzoną, C D magnesem, którego przyciągający koniec jest w C, odpychający w D. Skoro magnes ustawiony jest w kierunku C D z odpychającym końcem na dół, natenczas wyspa porusza się do D. Znajdując się w D, magnesowi dają kierunek ażeby przyciągający koniec był w E i wyspa udaje się tamże. Jeżeli magnes jest w linji E F z odpychającym końcem na dół, wyspa podnosi się do F, a obróciwszy koniec przyciągający do G, wyspa porusza się do G, i od G do H, jeżeli odpychający koniec na dół się obraca. Tym sposobem, odmieniając położenie magnesu, można w ukośnem kierunku spuszczać i podnosić wyspę (ukośność położenia jest nieznaczna), i do wszystkich części państwa transportować.
Trzeba wiedzieć, że ta wyspa nie może się za obręb Królestwa wydalić, ani wyżej się podnosić nad jedną milę.
Astronomowie którzy mnóstwo książek o tym magnesie pisali, objaśniają to takim sposobem. Siła magnesowa rozciąga się tylko na cztery mile, minerał zaś działający na magnes i leżący w łonie ziemi i w morzu 3 mile od brzegu, nie znajduje się na całej ziemi ale tylko w tem państwie; inaczej byłoby im zbyt łatwą rzeczą, podbić każden kraj w obrębie magnesu leżący.
Jeżeli magnes w równoległej z horyzontem znajduje się linji, natenczas wyspa staje, bo jeden koniec ciągnie na dół, drugi odpycha, więc siły znoszą się, i żadne nie może nastąpić poruszenie.
Ten magnes jest pod dozorem wielu astronomów, którzy na rozkaz Króla różne mu dawają kierunki. Przepędzają większą część swego życia na uważaniu ciał niebieskich, a to za pomocą szkieł, lepszych daleko od naszych. Lubo ich teleskopy tylko na 3 stopy są długie, powiększają jednak więcej niżeli nasze sto stóp długości mające i daleko wyraźniej pokazują gwiazdy. Przez tę wyższość byli wstanie zrobić odkrycia daleko ważniejsze i liczniejsze niż w Europie.
Liczą 10000 gwiazd stałych, gdy u nas ledwo trzecią część tej liczby znają. Odkryli dwa trabanty Marsa, z których odległość bliższego od swego planety równa jest wielkości trzech jego średnic: więcej zaś oddalonego równa pięciu średnicom; pierwszy obraca się w przeciągu 20, drugi w przeciągu 21½ godzin koło Marsa, tak, że kwadraty peryodycznych ich obrotów, mają się do siebie jak sześciany ich odległości od Marsa, z czego wnosić trzeba, że podlegają tym samym prawom ciężkości jak inne ciała niebieskie. Oprócz tego dostrzegli 93 komet, których obroty peryodyczne z największą ścisłością opisali. Jeżeli istotnie tak jest, — a utrzymują to z największem zaufaniem — życzyć sobie należy, aby ich postrzeżenia podane zostały do wiadomości publicznej; teorya o kometach oczywiście niedostateczna i niepewna, do równejby przyszła przez to doskonałości jak inne części astronomji.
Król mógłby być najnieograniczeńszym monarchą na świecie, gdyby jego ministrowie dali się namówić do wspierania go w jego planach; lecz ci mając wiele dóbr na stałym lądzie i wiedząc że łaska monarchów jest zanadto niepewna, nie chcą się przykładać do uciemiężenia swoich współobywateli.
Jeżeli się miasto jakie buntuje, lub nie chce należnych podatków opłacać, Król ma dwa sposoby przywrócenia ich do posłuszeństwa. Pierwszy i łagodniejszy jest: że wyspę nad buntowniczem miastem i jego okolicami przez pewien czas trzyma, zasłania słońce i tym sposobem niedopuszcza deszczu, przezco choroby i drożyznę na miasto sprowadza; jeżeli na surowszą zasługuje karę, natenczas rzucają na nie wielkie kamienie, przed któremi inaczej ratować się nie mogą, jak tylko chroniąc się do jaskiń i piwnic, a domy ich zostają zniszczone.
Jeżeli trwają w uporze i powstaniem grożą, wtedy drugim sposobem ich karze, spuszczając im na głowy całą wyspę, przezco i miasto i ludzi zniwecza. Lecz Król rzadko chwyta się tej strasznej ostateczności i ministrowie nie odważają się doradzać mu tego, bo równie się obawiają nienawiści narodu, jak zniszczenia całego swego majątku, który się na stałym lądzie znajduje; wyspa zaś jest całkiem własnością Królewską.
Jest jeszcze ważniejsza przyczyna czemu Król tylko w najgorszym razie drugiego sposobu karania używa; jeżeli bowiem miasto które chcą zniszczyć, ma obok wiele skał sterczących, — a te przy części miast istotnie się znajdują, bo mieszkańcy umyślnie podobno dla zapobiegania podobniemu nie szczęściu, takie położenia wybierają — więc spód wyspy lubo z dyamantu i 200 łokci grubości mający, mógłby zostać stłuczony przez tak gwałtowne uderzenie, albo też pęknąć przez zbliżenie się do ogniów w domach; jak to się często naszym kominom zdarza, chociaż są z żelaza lub kamieni zrobione. Lud zna to wszystko i wie jak daleko może posunąć swój upór, kiedy wolność i majątek są zagrożone.
Jeżeli Król bardzo jest rozgniewany i zamierza zniszczyć jakie miasto, natenczas spuszcza wyspę pomału i z największą ostrożnością, pod pozorem, jak mówi, nieszkodzenia mieszkańcom, ale w istocie obawia się ażeby nie pękł spód wyspy, przez co, podług mniemania uczonych naturalistów, magnes nie mógłby wyspy utrzymywać i musiałaby spaść na dół.
Głównem prawem państwa, wzbronione jest Królowi i jego dwom starszym synom opuszczać wyspę, nie mniej i Królowej, jak długo jeszcze dzieci rodzić może.
Lubo powiedzieć nie mogę, że się źle na tej wyspie obchodzono ze mną, jednak zdawało mi się zawsze, że mnie traktują z lekceważeniem, nawet z niejaką wzgardą. Król i naród mieli jedynie upodobanie w matematyce i muzyce, a że w porównaniu z nimi słaby byłem w tych dwóch umiejętnościach, nie poważali mnie wcale.
Gdym już wszystkie osobliwości wyspy obejrzał, pragnąłem niezmiernie opuścić ją, zwłaszcza że sobie mieszkańców sprzykrzyłem. Byli prawda celującymi w dwóch umiejętnościach, które bardzo poważam i cokolwiek nawet znam, lecz tak się zagłębiali ciągle w rozmyślania, że nigdy nudniejszego i smutniejszego towarzystwa nie widziałem. Rozmawiałem jedynie z kobietami, budzicielami i paziami podczas dwumiesięcznego pobytu tamże, przezco jeszcze większą ściągnąłem na siebie wzgardę; jednak to byli jedyni ludzie od których rozsądną odpowiedź dostać można było.
Przez pilne uczenie się, dosiągnąłem pewnej doskonałości w języku krajowym, lecz nudziło mnie zostawać dłużej w miejscu, gdzie nawet żadnego użytku z tej umiejętności mieć nie mogłem: postanowiłem więc opuścić ją przy pierwszej sposobności.
U dworu był jeden znakomity pan, krewny Króla, i przez to jedynie szanowany, gdyż oprócz tego uważano go powszechnie jako najgłupszego i najnieumiejętniejszego ze wszystkich Laputyanów. Wielkie Krajowi wyświadczył przysługi, miał znakomite zdolności naturalne, był bardzo ukształcony, poczciwy i kochający swój honor; lecz nie był wcale muzykalnym, i nieprzyjaciele jego mawiali, że często w niestosownem miejscu takt dawał: nauczyciele zaś jego, tylko z wielką trudnością potrafili nauczyć go najłatwiejszych zasad matematyki. Był on dla mnie bardzo łaskawy, odwiedzał mnie często i życzył sobie dowiedzieć się o stanie Europy, o prawach, zwyczajach, umiejętnościach zwiedzonych przezemnie krajów. Słuchał mojego opowiadania z największem zastanowieniem i rozsądne bardzo czynił nad tem uwagi. Miał dwóch budzicieli, ale tylko dla zwyczaju i używał ich tylko u dworu lub oddawając ceremonialne wizyty: skoro byliśmy sami oddalał ich od siebie.
Prosiłem tego pana, o wstawienie się za mną u Króla, ażeby mi pozwolił opuścić wyspę. Przychylił się do mojej prośby, ale — jak mi powiedział — bardzo niechętnie. Wiele mi też bardzo korzystnych robił propozycyi, których, oświadczając mu za to moją wdzięczność, nie przyjąłem.
Dnia 11o lutego pożegnałem się z Królem, który mi dał prezent wartości 200 funtów szterlingów; mój protektor równie znaczny mi podarował, dołączając do tego list rekomendujący do jednego przyjaciela swego, w Lagado stolicy państwa Balnibarbi mieszkającego. Gdy wyspa znajdowała się nad górą, dwie mile od Lagado odległą, spuszczono mnie z najniższej galeryi tym samym sposobem jak mnie wciągniono.
Cały kraj będący pod panowaniem Króla Wyspy latającej, nazywa się Balnibarbi a stolica jego Lagado. Byłem bardzo ucieszony znajdując się znowu na stałym lądzie. Chodziłem przez miasto nie zwracając na siebie niczyjej uwagi, bo byłem tak ubrany jak krajowcy a tyle już znałem ich język, że mogłem z nimi rozmawiać. Niezadługo znalazłem dom pana do którego miałem list, oddałem go i najgrzeczniej zostałem przyjęty. Znakomity ten pan, nazwiskiem Munodi, kazał w swoim domu urządzić dla mnie pokój, który przez cały pobyt mój tamże zamieszkiwałem ciągle jak najlepszego obchodzenia się doznając.
Nazajutrz wyjechał ze mną w swoim powozie dla pokazania mi miasta, które jak pół Londynu jest wielkie, lecz domy są bardzo źle zbudowane i wszystkie prawie blizkie upadku. Lud okryty łachmanami, chodzi po ulicach krokiem niepewnym, z twarzą dziką i oczami wytrzeszczonemi. Wyjechaliśmy przez jedną z głównych bram, na pola w obrębie trzech mil od miasta; widziałem tamże wielu ludzi uprawiających ziemię różnemi instrumentami, lecz nie mogłem się domyślić coby robili, gdyż nie widziałem na polu, ani trawy ani zboża, lubo grunt zdawał się być wybornym. Ośmieliłem się zapytać mojego przewodnika, czem się tyle głów i rąk w mieście i na polu zajmuje, kiedy nie widać żadnego skutku jakiej pracy, ale przeciwnie, nie widziałem nigdzie ziemi tak źle uprawionej, domów tak źle zbudowanych i upadkiem grożących, ani ludu z twarzą i ubiorem nędzniejszym jak tutaj.
Pan Munodi był osobą pierwszej rangi w kraju, a niegdyś gubernatorem Lagado, ale przez intrygi ministrów złożony został z urzędu z powodu niezdatności. Król jednak obchodził się z nim łaskawie, jako z człowiekiem uczciwym ale bardzo ograniczonym.
Na moje uwagi ganiące tak mocno kraj i mieszkańców, odpowiedział: że nie dosyć długo bawię w kraju, abym mógł o tem sądzić, a każden kraj ma swoje zwyczaje. Przytaczał mi i inne podobne rzeczy; lecz za powrotem do pałacu spytał się: jak mi się ten gmach podoba? jakie tu niedorzeczności znajduję? cobym mógł w ubiorze i postępowaniu jego służących ganić? Bez wahania mógł mi te pytania czynić, bo wszystko było u niego przepyszne, regularne i gustowne. Odpowiedziałem mu: że mądrość jego, oświecenie, i bogactwa uchroniły go od błędów, na które głupstwo i nędza innych naprowadziły. Powiedział mi dalej: że gdybym chciał udać się z nim do jego domu wiejskiego, ośm mil odległego od miasta, mógłby więcej mówić ze mną o tem. Z największą chęcią przyjąłem to zaproszenie i dnia następującego wyjechaliśmy.
W podróży opowiedział mi różne sposoby, których rolnicy używają w uprawianiu swoich gruntów, ale ja tego wcale pojąć nie mogłem, bo wyjąwszy kilka miejsc, nie widziałem na polu ani trawy ani zboża. Po trzech jednak godzinach jazdy, wszystko inszą przybrało postać. Domy dzierżawców bardzo liczne, pięknej nader i gustownej były budowy; pola ogrodzone były troskliwie i zawierały winnice, murawy, pola urodzajne i łąki, słowem, nie przypominam sobie abym kiedy piękniejszą widział okolicę.
Pan Munodi widząc moje ukontentowanie, powiedział do mnie z westchnieniem: że tu zaczynają się jego posiadłości i aż do jego domu taki mieć będziemy widok. Współziomkowie moi szydzą ze mnie i gardzą mną, że nie umiem należycie moich rzeczy urządzić, że daję drugim zły przykład, za którym jednak nikt nie postępuje, wyjąwszy kilku słabych i uporczywych starców.
Przybyliśmy nareszcie do jego zamku, który istotnie był w najprzyjemniejszym stylu starożytnej architektury zbudowany. Fontanny, ogrody, przechadzki, dróżyny i laski z najlepszym gustem były urządzone. Nie mógłem się wstrzymać od udzielenia temu wszystkiemu zasłużonej pochwały, lecz on wcale na to nie uważał. Po kolacyi gdyśmy sami zostali, powiedział mi z bardzo smutną miną: że nie wie, czy nie będzie przymuszonym rozwalić wszystkie swoje domy w mieście i na wsi, zniszczyć wszystkie plantacye, dla urządzenia ich podług najnowszej mody: że nawet będzie musiał dać swoim dzierżawcom podobne rozkazy. Jeżeli tego nie uczyni, będą go wszyscy uważać za człowieka dumnego, dziwnego, nieumiejętnego, fanatycznego i może przez to niełaskę Króla na siebie ściągnąć. Zadziwienie moje nad tem zmniejszy się, mówił dalej, skoro mi opowie rzeczy, o których u dworu dowiedzieć się nie mogłem; bo ludzie tam na górze mieszkający, są tak zatopieni w swoich spekulacyach, że nie myślą wcale co się tu na dole dzieje.
Treść jego opowiadania jest następująca. Przed pięćdziesięcią laty kilka osób udało się ztąd do Laputy, częścią dla załatwienia potrzebnych interesów, częścią też dla zabawy. Po pięciomiesięcznym pobycie na wyspie, powrócili do domu z powierzchowną znajomością matematyki, lecz przy tem z wielką lekkomyślnością. Ci, zaczęli ganić wszystko co tylko w kraju widzieli i postanowili wszystkie kunszta i umiejętności na nową wcale stopę urządzić. Otrzymali w tym celu patent królewski do założenia wielkiej akademji projekcistów, i ta nowość tak się w krótkim czasie rozszerzyła, że nie ma miasta w Królestwie, któreby nie miało takiej akademji.
W tych kollegiach wynajdują professorowie nowe metody dla rolnictwa i architektury; nowe instrumenta dla rzemiosł i manufaktur, za pomocą których, jeden człowiek potrafi tyle zrobić ile dziś dziesięciu; pałac ma być wystawiony w jednym tygodniu z materyałów tak mocnych, że bez najmniejszej reparacyi wieki przetrwać może. Wszystkie owoce mają rosnąć i dojrzewać o każdej porze roku i sto razy być większe od teraźniejszych, i inne podobne zbawienne projekta. Lecz jedyne nieszczęście w tem wszystkiem jest, że nic a nic uskutecznionem dotychczas nie zostało, a tym czasem pola są puste, domy zrujnowane a lud bez odzieży i chleba. To ich jednak nie odstrasza, owszem jeszcze z większą gorliwością ubiegają się za swemi planami, do czego ich naprzemiany, to nadzieja to rozpacz podżega.
Co do mnie, przydał, nie bedąc od natury obdarzonym duchem wynalazczym, kontentuję się iść dawnym torem, mieszkam w domach przez swoich przodków wystawionych, postępuję jak oni postępowali i nie wdaję się w żadne nowości. Mała tylko liczba znacznych obywateli toż samo czyni; lecz wszyscy są wzgardzeni i lekceważeni jako nieprzyjaciele kunsztów i umiejętności, ograniczeni i źli obywatele, przenoszący własną wygodę nad dobro publiczne.
Oświadczył mi też, iż nie chce mnie bynajmniej pozbawiać ukontentowania, które niezawodnie mieć będę ze zwiedzenia tej sławnej akademji i nawet chce mi być w tem pomocnym; lecz życzył sobie abym pierwej obejrzał zapadłą budowę pół mili od jego domu na pochyłości góry leżącą, o której następującą mi opowiedział historyą.
Miał bardzo dobry młyn wodny, poruszany pędem wielkiej rzeki: był on dostatecznym dla niego, jego familji i wielkiej części dzierżawców. Przed siedmioma laty przyszło do niego towarzystwo projekcistów, proponując mu rozwalenie młynu i postawienie go na nowo na pochyłości góry, na szczycie której ma być założony wodozbiór z którego woda przez rury i maszyny na młyn płynąć będzie. Wiatr i powietrze działając na wodę, mają przyspieszać jej płynienie, a spadając z takiej wysokości, daleko mniejsza ilość wody silniejszą będzie do obracania młynu, niżeli cała rzeka poziomo płynąca. A że wtenczas, dodał, nie był w wielkich łaskach u dworu i przyjaciele mocno go namawiali, dał się więc do tego nakłonić. Dwieście ludzi pracowało przez dwa lata i dzieło nie udało się wcale; projekciści oddalili się wcześnie, zwalając całą winę na niego. Oprócz niego przywiedli jeszcze wielu innych do podobnych przedsięwzięć z równem kosztami, trudami i z równą bezskutecznością.
Po kilku dniach powróciliśmy do miasta, a że pan Munodi nie był dobrze widziany w akademji, zarekomendował mnie jednemu ze swoich przyjacioł ażeby mnie tam za prowadził. Był tak łaskaw że mnie przedstawił jako wielkiego miłośnika projektów i jako człowieka bardzo ciekawego i łatwowiernego. W rzeczy samej nie było to wcale bezzasadnie, bo w młodości mojej byłem także małym projekcistą.
Akademia ta nie jest jedną obszerną budową, ale raczej zbiorem wielu domów na obu stronach ulicy znajdujących się, które, że niezamieszkane były i zapadłe, w tym celu zakupione zostały. Dozorca jej bardzo dobrze mnie przyjął i przez kilka dni nieprzerwanie ją zwiedzałem.
W każdym pokoju jest jeden lub kilku projekcistów i jeżeli się nie mylę, to byłem przynajmniej w pięciuset pokojach.
Pierwszy akademik którego obaczyłem, był człowiek chudy i mizerny, z wielką brodą i długiemi włosami, ręce i twarz miał nadzwyczaj brudne, suknie zaś, koszula i ciało jego, były jednego koloru. Już ośm lat pracował nad projektem wyciągnienia z ogórków promieni słonecznych, które w hermetycznie zatkanych flaszkach schowane, miały służyć do ogrzewania powietrza w dniach chłodnych i niepogodnych. Powiedział mi: że w przeciągu następujących ośmiu lat będzie niezawodnie wstanie dostarczyć dla ogrodów gubernatora, promieni słonecznych za bardzo pomierną cenę: uskarżał się na brak funduszów i prosił mnie, abym dla zachęcenia go, dał mu małe wsparcie, bo w tym roku ogórki były bardzo drogie. Dałem mu mały podarunek, gospodarz mój bowiem opatrzył mnie w tym celu pieniędzmi, wiedząc że ci uczeni mają zwyczaj wypraszać sobie cokolwiek u zwiedzających akademią.
Poszedłem do innego pokoju, lecz wszedłszy ledwo, chciałem czemprędzej uciekać, mało nie zaduszony strasznym który tam był smrodem. Mój przewodnik zatrzymał mnie jednak, zaklinając ażebym został, gdyż inaczej wszystkich bym na siebie rozgniewał. Projekcista w tym pokoju mieszkający, był najstarszym w całej akademji: twarz i brodę miał blado żółte, ręce i ubiór okryte plugastwem. Skoro przedstawiony mu zostałem, objął mnie swemi ramionami i uściskał serdecznie, cobym mu chętnie darował. Zatrudnieniem jego było od czasu wejścia swego do akademji, zamieniać exkrementa ludzkie w pierwiastkowe żywności, przez rozłączenie ich cząstek składowych, oczyszczenie z żółci, śliny i odoru: w tym celu towarzystwo akademickie dostarczało mu tego materyału, co tydzień pełne naczynie wielkości beczki brystolskiej.
Poszedłem do drugiego: ten chciał lód w proch przerabiać i pokazał mi rozprawę o ciągłości ognia.
Widziałem też jednego gienialnego architekta, który wynalazł nową metodę budowania domów, zaczynając od dachu a kończąc fundamentem. Jako przykład praktyczności swej metody, przywodził sposób budowania najroztropniejszych owadów, jako to: pszczół i pająków.
Był także jeden ślepy, mający wiele uczniów równie jak on wzroku pozbawionych; wszyscy zatrudniali się mieszaniem farb dla malarzy: nauczał ich bowiem rozróżniać je za pomocą węchu i dotykania. Nieszczęściem, znalazłem ich nie bardzo jeszcze w tem biegłych, a nawet professor często się mylił.
W dalszym pokoju znajdował się jeden wielki człowiek, który wynalazł nowy sposób uprawiania ziemi za pomocą świń, dla oszczędzania kosztów orania, bydła i pługa. Metoda jego jest następująca: w głębokości ośmiu cali a w odległości co 6 cali, zagrzebują w ziemi żołądź, daktyle, orzechy i inne owoce które świnie lubią; potem wypędzają na to pole 600 lub więcej tych zwierząt, które ryjem i nogami ziemię tak rozkopują, że potem zdatną jest do siewu, a przy tem gnoją ziemię wracając co z niej wydobyły. Zrobiono raz próbę, ale koszta i praca były zanadto wielkie, skutek zaś wcale niepomyślny: utrzymują jednak, że ten wynalazek da się wydoskonalić.
Poszedłem ztąd do innego pokoju, gdzie ściany i pułap całkiem okryte były pajęczyną tak, że tylko małą drożynę zostawiono dla mieszkańca jego. Skoro mnie zobaczył wchodzącego, zawołał ażebym był ostrożnym i nie popsuł pajęczyn. Żałował mocno, że ludzie przez długi czas w tak wielkim błędzie zostawali, używając jedwabników; gdy pająki daleko lepiej nie tylko prząść ale i tkać umieją. Utrzymywał przytem: że używając pajęczyny, można koszta farbowania oszczędzić, i pokazał mi mnóstwo much różnego koloru, któremi karmił pająki, przezco — jak mówił — pajęczyna pewną przyjmuje farbę; a ponieważ ma dostateczną ilość much we wszystkich kolorach, będzie więc w stanie wszelkim żądaniom zadosyć uczynić, skoro tylko wynajdzie stosowny pokarm dla nich, z gumy, oleju i różnych klejowatości, ażeby pajęczyna mocniejszą i trwalszą była.
Jeden astronom bardzo sławny, przedsięwziął umieścić na jednej wielkiej wieży zegar słoneczny, który nie tylko ma pokazywać dzienne i roczne obroty ziemi koło słońca, ale nawet wszystkie przypadkowe odmiany wiatrów.
Od niejakiego czasu cierpiałem na kolki: zaprowadził mnie więc mój przewodnik do jednego lekarza, który się bardzo wsławił wynalazkiem mechanizmu, za pomocą którego tę chorobę leczył. Miał wielki mieszek kończący się długą i wązką rurką ze słoniowej kości, tę wsadzał w otwór kanału odchodowego ośm cali głęboko, wciągając w mieszek powietrze: utrzymywał, że tym sposobem wnętrzności wypróżnione zostają jak suchy pęcherz. Jeżeli zaś choroba była mocniejsza i uporczywsza, natenczas napełniał pierwej miech powietrzem, i wsadziwszy rurkę do otworu, wpuszczał je do wnętrzności chorego, potem wyciągał ją dla napełnienia znowu powietrzem, zapchawszy jednak pierwej otwór u chorego palcem. Przez powtarzanie kilka razy tej operacyi, wiatr wpuszczony musiał gwałtownie wybuchnąć i porwać ze sobą powietrze szkodliwe wewnątrz się znajdujące: tym sposobem chory zostawał zupełnie uleczony. Widziałem jak obydwa te sposoby leczenia spróbował na psie: przy pierwszym, żadnego nie spostrzegłem skutku; przy drugim zaś pies mało nie pękł i taki nareszcie zrobił wybuch, iż prawdziwie mnie i mojemu przewodnikowi źle się zrobiło. Pies zdechł na miejscu, a my zostawiliśmy lekarza zmartwionego i zatrudnionego ożywieniem jego za pomocą tej samej operacyi.
Zwiedziłem jeszcze wiele innych pokoi, ale nie chcę nudzić czytelnika opisywaniem wszystkich ciekawych rzeczy które tam widziałem; bo życzę sobie być o ile można zwięzłym i krótkim w opowiadaniu.
Dotąd widziałem tylko jedną stronę akademji poświęconą wynalazkom mechanicznym; druga strona przeznaczona jest dla zajmujących się wiadomościami spekulacyjnemi; lecz nim do opisania jej przystąpię, chcę pierwej w krótkości wspomnieć jednego bardzo sławnego akademika, znanego pod nazwiskiem sztukmistrza uniwersalnego. — Powiedział nam że już 30 lat rozmyśla nad polepszeniem życia człowieka. Miał dwa wielkie pokoje napełnione osobliwościami, a pięćdziesięciu robotników pracowało pod jego dozorem. Jedni zatrudniali się zgęszczaniem powietrza, wydzielając saletroród i parując części płynne, dla zrobienia z niego substancyi dotykalnej; drudzy zmiękczali marmór na poduszki; inni skamieniali kopyta żywych koni, dla uchronienia ich od zepsucia. On sam zajmował się dwoma wielkiemi projektami: jeden z nich był, ażeby zasiewać role plewami, które podług niego prawdziwą siłę rosnącą zawierają; dowodził tego różnemi przez siebie zrobionemi doświadczeniami, których ja przez nieznajomość moją zrozumieć nie mogłem: drugi projekt był, ażeby za pomocą pewnej kompozycyi z gumy, minerałów i roślin przeszkadzać rośnieniu wełny na dwóch młodych jagniętach. Utrzymywał, że w krótkim czasie będzie w stanie rozszerzyć po całym kraju rasę nagich owiec.
Potem udaliśmy się na drugą stronę akademji, przez projekcistów w wiadomościach spekulacyjnych zajmowaną.
Pierwszy professor którego ujrzałem, znajdował się w wielkim pokoju, otoczony od czterdziestu uczniów. Po wzajemnem przywitaniu się, gdy spostrzegł że bardzo uważnie oglądam wielką maszynę zabierającą większą część pokoju, powiedział mi: że może z zadziwieniem dowiem się o zajmującym go projekcie wydoskonalenia wiadomości spekulacyjnych za pomocą operacyi mechanicznych. Pochlebia sobie że świat uzna ważność jego wynalazku, i że wznioślejsza myśl nigdy w głowie człowieka nie postała. Wiadomo, jak trudno przychodzi każdemu człowiekowi nauczyć się kunsztów i umiejętności; lecz przez ten jego wynalazek, człowiek najbardziej nawet nieumiejętny potrafi za pomierne koszta i po lekkiem ćwiczeniu ciała, pisać książki filozoficzne, poetyczne, rozprawy o polityce, teologji i matematyce, bez najmniejszej pomocy naturalnych zdolności lub nauk. Zaprowadził mnie do warsztatu, przy którym uczniowie stali w szeregach ustawieni.
Była to wielka rama mająca dwadzieścia stopni kwadratowych: powierzchnia jej składała się z małych kawałków drzewa wielkości kostki, niektóre jednak z nich były większe od drugich, a wszystkie były przez cienkie dróty ze sobą połączone. Na każdej powierzchni sześcianków przylepione były kawałki papieru, na których wszystkie wyrazy języka krajowego w różnych odmianach, konjugacyach, deklinacyach, ale bez żadnego porządku były napisane. Professor prosił mnie ażebym uważał, bo chce maszynę poruszać. Na jego rozkaz każden uczeń ujął jedną z czterdziestu antab w ramie będących i obróciwszy je, odmienili wcale rozkład wyrazów. Rozkazał potem szesnastu chłopcom ażeby wiersze powoli czytali i jeżeli znaleźli ciąg kilku wyrazów, peryód stanowić mogących, natenczas dyktowali je czterem innym chłopcom którzy to pisali. Ta operacya powtórzona została kilka razy, i za każdem obróceniem sześcianki na około się obracały i wyrazy coraz insze zajmowały miejsca.
Sześć godzin dziennie pracowali uczniowie przy tej nauce; professor pokazał mi wiele foliałów mnóstwo zebranych w ten sposób peryodów obejmujących, jak zapewniał, skarb wszystkich kunsztów i umiejętności, które ułożyć i wydać zamyśla. Lecz zamiar ten wtedy dopiero może należycie przyjść do skutku a dzieło do wielkiego stopnia doskonałości; jeżeli publiczność zechce dostarczyć potrzebnych funduszów na założenie 500 takich maszyn, i jeżeli dyrektorowie ich obowiązani zostaną przykładać się wspólnie do wydania tak wielkiego i powszechnie użytecznego dzieła.
Podziękowałem sławnemu temu professorowi za łaskawe pokazanie i objaśnienie mi tego wszystkiego i zapewniłem go: że jeżelibym wrócił kiedy do mojej ojczyzny, to jego uznam jako pierwszego i jedynego wynalazcę tej cudownej maszyny, której abrys dla lepszej pamięci na papier przeniósłem i na dowód tutaj załączam. Powiedziałem mu także: że chociaż to zwyczajem jest u uczonych w Europie, przywłaszczać sobie wzajemnie cudze wynalazki, przez co niewiadomo czasem, kto istotnie jest pierwszym wynalazcą; będę jednak tak ostrożnym, że bez żadnego rywalstwa, jemu honor pierwszeństwa wynalazku przyznanym zostanie.
Ztąd udaliśmy się do szkoły języków, gdzie trzej professorowie naradzali się ze sobą, nad najlepszym sposobem wydoskonalenia języka krajowego. Jeden podał projekt, ażeby wszystkie wyrazy wielozgłoskowe zamienić w jednozgłoskowe i dla skrócenia mowy skasować zupełnie słowa i imiesłowy, bo wszystkie imaginacyjne rzeczy są w istocie rzeczownikami.
Drugi projekt był, zniesienie wszystkich wyrazów języka, przez co wielkie polepszenie zdrowia i oszczędzenie czasu nastąpić musi. Jest bowiem rzeczą naturalną że wymówienie każdego słowa, przez tarcie, zmniejsza nasze płuca i tem samem pociąga za sobą skrócenie życia. Sposób więc najlepszy przeciw temu jest, ażeby przez wzgląd, że wyrazy są tylko nazwaniem rzeczy, nosić ze sobą wszystkie przedmioty o których z drugim mówić chcemy.
Ten wynalazek zostałby niezawodnie przyjęty i upowszechniony, gdyby kobiety i pospólstwo nie sprzeciwili się temu, a nawet i powstaniem nie grozili, jeżeliby chciano pozbawić ich wolności mówienia: wszak pospólstwo jest zawsze największym nieprzyjacielem oświaty. Najmędrsi i najuczeńsi jednak, przyjęli nową metodę wyrażania się za pomocą rzeczy; lecz największa trudność w tem jest: że ci, którzy liczne i różne mają interesa, muszą nosić na plecach ogromne ciężary, jeżeli nie są w stanie trzymać sobie do tego służących.
Nieraz widziałem takich medrców uginających się, jak nasi kramarze wędrujący, pod swoim ciężarem. Jeżeli się spotkali na ulicy, składali paki na ziemię, otwierali worki, i całogodzinne prowadzili ze sobą rozmowy: potem pakowali znowu swoje rzeczy a wziąwszy ciężar na siebie, żegnali się.
Dla zwyczajnych i krótkich rozmów można potrzebne rzeczy nosić ze sobą w kieszeni, w domu zaś nikomu na tem nie zbywa, i pokoje gdzie wielu zgromadzało się z mówiących tym językiem, opatrzone były wszystkiemi rzeczami potrzebnemi do tych rozmów kunsztownych. Daleko większa jeszcze korzyść wynika z tego wynalazku: że przez niego język powszechny zaprowadzony zostaje, bo wszystkie rzeczy i instrumenta są u wszystkich narodów cywilizowanych prawie jedne i też same; praca więc jako też wielkie koszta dla nauczenia się języków obcych, byłyby przez to oszczędzone.
Byłem też w szkole matematycznej, gdzie professorowie uczyli podług metody w Europie wcale nieznajomej. Twierdzenie i dowodzenie napisane zostały tynkturą głowę wzmacniającą na opłatkach, które uczniowie połykali i potem przez trzy dni chlebem i wodą żyć musieli. Podczas trawienia opłatka, tynktura wstępuje do głowy i rozwiązuje całe zadanie matematyczne. Lecz dotychczas ta metoda została bez pomyślnego skutku: pochodzi to częścią, że się w ilości tynktury omylić musiano, częścią z nieposłuszeństwa i krnąbrności uczniów, w których ta medycyna taką wzbudza odrazę, że ją na stronę odrzucają, lub wypluwają nim jeszcze działać zaczęła; nie można też ich namówić, aby tak długo pościli jak do tego koniecznie potrzeba.
Ze szkoły politycznej, którą potem zwiedziłem, nie byłem wcale zadowolony. Wszyscy professorowie zdawali mi się cierpieć na pomięszanie zmysłów, co mnie wielkim smutkiem napełniło. Nieszczęśliwi ci ludzie robili projekta, ażeby namówić monarchów, ażeby swoich faworytów z pomiędzy najmędrszych i najcnotliwszych obywateli wybierali; nauczyć ministrów, aby jedynie dobro publiczne mieli na celu, a zasługi, zdatności i cnotę nagradzali; ażeby przekonać panujących, że ich i narodu interes jest jeden i ten sam; że urzędy publiczne tylko osobom uzdatnionym powierzać należy.
Niektórzy z nich jeszcze większe chimery proponowali, co mnie przeświadczyło o prawdziwości znajomej powszechnie uwagi; że nie ma nic niedorzecznego, coby przez filozofa jako prawda, zaleconem i dowodzonem nie zostało.
Muszę jednak wyznać że członki tej części akademji, nie byli takiemi marzycielami i roztargnionemi jak drudzy. Poznałem tam jednego sławnego lekarza, który naturę i systema sztuki rządzenia doskonale zgłębiał i zatrudniał się wynalezieniem sposobów leczenia licznych chorób, którym wszystkie gałęzie administracyi podlegać zwykły, tak przez niezdatność i słabość rządzących, jak nieposłuszeństwo i nieużytość rządzonych. Wszyscy filozofowie zgadzają się, że wielkie jest podobieństwo między ciałem naturalnem i politycznem, można przeto obie choroby jednakowym leczyć sposobem. Wiadomo że zgromadzenia narodowe cierpią często na zbytek, zepsucie lub burzenie się soków, na choroby głowy i serca, zkąd powstają konwulsye i kontrakcye muszkułów, osobliwie prawej ręki; na hypochondryą, wiatry, zawroty głowy i pomieszanie zmysłów; na skrofuliczne wrzody, odbijania kwaskowe, głód nadzwyczajny, niestrawność i inne dolegliwości których tu wyliczać nie potrzeba.
Lekarz więc ten proponował, ażeby za zgromadzeniem się Senatu lub Izby jakiej, doktorowie w tym celu przywołani, byli obecni przy trzech pierwszych posiedzeniach i po ukończeniu ich rozpoznawali puls każdego senatora lub prawodawcy. Potem powinni lekarze naradzać się ze sobą nad naturą choroby każdego i przyjść na czwarte posiedzenie w towarzystwie aptekarzy mających ze sobą potrzebne medykamenta. Ci mają przed otwarciem posiedzenia rozdzielić między członków Izby lekarstwa ściągające, uśmierzające, laxujące, głowne, uszne, serdeczne, i t. d. stósownie do choroby każdego, i przy każdem posiedzeniu, trzeba lekarstwa podług ich skutków powtórzyć, odmienić, lub zupełnie zaniechać.
Ten projekt, zdaje mi się, nie pociągnie za sobą wiele kosztów i będzie bardzo użytecznym dla prędszego załatwienia interesów w krajach, gdzie zgromadzenia narodowe mają udział w prawodawstwie. Za jego pomocą nastąpi większa jednomyślność, a zatem skrócenie długich rozpraw i sprzeczek; niejeden otworzy usta dotychczas zamknięte, drugi zamknie zanadto zawsze otwarte. Zmniejszy się popędliwość młodych a uporczywość starszych zmiękczoną zostanie; głupi obudzi się, a zapalony niezawodnie się uspokoi.
Ponieważ wszyscy uskarżają się, że faworyci monarchów mają krótką zanadto pamięć: chciał więc ten doktor, ażeby każden udający się do ministra z prośbą, przedstawiwszy ją w krótkości dał mu szczutka, przydeptał mu nagniotka, lub pociągnął go za uszy, wsadził mu igłę w spodnie, lub uszczypnął mocno w ramię, ażeby nie zapomniał o sprawie, którą mu przedstawiono: przy każdej audyencyi trzeba tę operacyą powtórzyć, aż prośba dopełnioną lub stanowczo odrzuconą zostanie.
Chciał też, ażeby każden członek zgromadzenia narodowego, wyrzekłszy swoje zdanie i przełożywszy dokładnie powody, obowiązany był dać swój głos za wcale przeciwną propozycyą; skutek takowego postępowania będzie niezawodnie najpomyślniejszy dla dobra publicznego.
Jeżeli partye polityczne w jakim kraju są zanadto zacięte, wtedy następującego sposobu używać należy dla uspokojenia i pogodzenia ich. Metoda jest, jak doktor mi powiedział, następująca. Trzeba wziąść sto naczelników różnych partyi, ustawić ich koło siebie podług podobieństwa ich czaszek i polecić biegłemu operatorowi, ażeby w jedym czasie przerznął im czaszki tak, aby mózg na dwie równe części został podzielony; poczem zamieniają się połowy mózgów tak, ażeby Tory dostał połowę mózgu Whiga i na odwrót. Operacya jest wprawdzie bardzo subtelna, ale professor zapewniał: że skoro z należytą zręcznością uskutecznioną będzie, wyzdrowienie niezawodnie nastąpi. Ponieważ, dowodził, obydwie połowy mózgu załatwiają w jednej czaszce całą rzecz między sobą, muszą się wkrótce zgodzić: ztąd wyniknie powściągliwość i regularność w myśleniu, tak potrzebne głowom tych ludzi, którzy mniemają że na to na świat przyszli, aby czuwali i rząd mieli nad nim. Co się tycze różnicy w ilości i własności mózgów; doktor zapewniał, że to nic nie znaczy.
Słyszałem jak dwaj akademicy sprzeczali się mocno nad najlepszym sposobem pobierania podatków, bez uciemiężenia ludu. Jeden utrzymywał: że najlepszy sposób jest nałożyć podatki na występki i głupstwa ludzi; a summa którą każden ma płacić, powinna być oznaczoną przez sąd składający się z jego sąsiadów. Drugi był wcale przeciwnego zdania, utrzymując: że trzeba te przymioty duszy i ciała podatkiem nałożyć, na które ludzie najbardziej są zarozumiali, i każden ma być w tym względzie własnym sędzią. Największą taxę powinni płacić faworyci płci pięknej, a to w proporcyi liczby i natury łask, których doświadczali; przyczem deklaracya każdego jest dostateczną. Na dowcip, waleczność i grzeczność także podatek nałożyć trzeba, podług wyznania każdego ile z nich posiada: honor zaś, sprawiedliwość, mądrość i naukowość powinny być uwolnione od wszelkich podatków, bo nikt ich drugiemu nie przyzna, ani ich posiadaniem chlubić się będzie.
Kobiety trzeba nałożyć podatkiem w proporcyi ich piękności i gustu w toalecie, a to także podług własnego ich oszacowania: stałość zaś, niewinność, rozum i dobroć wolne być powinny od wszelkiej opłaty, bo cały dochód z tego, nie wróciłby i kosztów poboru.
Ażeby zaś reprezentanci zawsze bronili interesu korony, podano projekt, ażeby o urzędy publiczne grali w kostki. Przed zaczęciem gry, powinien każden przysięgnąć: że w każdym razie, czy wygra czy też przegra, będzie głosował podług woli dworu; lecz każden przegrywający ma prawo znowu grać o pierwsze wakujące miejsca. Tym sposobem, wszyscy będą zawsze w nadziei, i nie będą się mogli uskarżać na niedotrzymanie danych przyrzeczeń, ale całą winę zwalą na fortunę której ramię zawsze silniejsze niżeli ramię ministra.
Drugi akademik pokazał mi rozprawę nad najlepszą metodą odkrywania spisków i sprzysiężeń przeciwko rządowi. Radził dowiadywać się, jakim pokarmem żywią się osoby podejrzane; o którym czasie jedzą i spoczywają; na której stronie leżą w łóżku, i którą ręką ocierać się zwykli: rozpoznawać ich odchody i podług ich smaku, koloru, konsystencyi i odoru sądzić jakie mają buntownicze myśli i plany; gdyż nigdzie człowiek nie jest tak zamyślony i sobą samym zatrudniony, jak na stolcu. Przydał, że doświadczył tego sam na sobie; i rozmyślając na próbę, dla przekonania się o skutku nad najlepszym sposobem zamordowania Króla, znalazł: że odchody jego były zielonawe i zupełnie innego koloru, jak gdy rozmyślał tylko nad buntowaniem ludu i spaleniem stolicy.
Cała rozprawa napisana była z wielką przenikliwością i zawierała wiele użytecznych uwag dla polityków, lecz zdawało mi się że nie jest jeszcze kompletną. Ofiarowałem więc autorowi niejakie do niej przydatki, które przyjął z większą chęcią, niżeli to inni pisarze, szczególnie teoretycy czynić zwykli, i oświadczył mi iż z wdzięcznością przyjmuje moje nauki.
Opowiedziałem mu, że w Królestwie Tribnia, przez krajowców Laugden zwanem, gdzie przez niejaki czas w podróży mojej bawiłem, lud składa się powiększej części z denuncyantów, świadków, szpiegów, oskarżycieli i przysięgających, jako też z innych płatnych służalców rządu i urzędników. Spiski w tem Królestwie są zwyczajnie dziełem ludzi chcących zjednać sobie sławę wielkich polityków, wzmacniać słaby rząd, powszechne nieukontentowanie przytłumić, zbogacić się skonfiskowanemi dobrami, podwyższać lub zniżać kredyt publiczny, stósownie do własnych ich korzyści. Ci układają pierwej między sobą, które osoby mają być oskarżone, potem rozkazują zabierać im papiery, listy i wtrącają ich do więzienia. Papiery oddane zostają towarzystwu sztukmistrzów, umiejących odkrywać tajemne znaczenia wyrazów, syllab i liter.
|
Stado gęsi, senat;
|
|
|
Kulawy pies, napad nieprzyjacielski;
|
|
|
Zaraza, wojsko stojące;
|
|
|
Chrabąszcz, pierwszego ministra;
|
|
|
Podagra, wielkiego kapłana;
|
|
|
Szubienica, sekretarza stanu;
|
|
|
|
Urynał, komitet lordów;
|
|
|
Sito, damę dworską;
|
|
|
Miotła, rewolucyą;
|
|
|
Łapka na myszy, urząd publiczny;
|
|
|
Studnia bez dna, skarb publiczny;
|
|
|
|
Kanał odchodowy, dwór;
|
|
|
Czapka błazeńska, faworyta;
|
|
|
Złamana trzcina, sąd;
|
|
|
Próżna beczka, generała;
|
|
|
Otwarta rana, administracyą kraju.
|
|
Jeżeli ta metoda jest niedostateczną, wtedy używają sposobów daleko jeszcze dzielniejszych, które uczeni akrostychi i anagrammy nazywają. Za pomocą pierwszej odgadują w każdej początkowej literze sens polityczny.
|
Naprzykład N, znaczy spisek polityczny;
|
|
|
B, pułk kawaleryi;
|
|
|
L, flotę;
|
|
albo przestawiają wyrazy i odkrywają najtajemniejsze plany niespokojnej partyi; jeżeli naprzykład piszesz do przyjaciela: „twój brat Tomasz ma hemoroidy,“ biegły odcyfrujący, umie w tem wynaleźć peryód znaczący: „spisek niezadługo wybuchnie.“
Podziękował mi ten szanowny akademik za udzielone mu uwagi i przyrzekł umieścić je w rozprawie, którą nad tym przedmiotem napisać zamyśla.
Nie widząc nic więcej w tym kraju coby mnie dłużej tam zatrzymywać mogło, zacząłem przeto myśleć o powrocie do Anglji.
— Odprawia małą podróż do Glubdubdribu.
Stały ląd którego to Królestwo jedną część
stanowi, rozciąga się, jakem mógł dostrzedz, ku wschodowi aż do nieznajomej na zachód Kalifornji leżącej części Ameryki; ku północy zaś aż do morza spokojnego, które tylko 30 mil od Lagado jest odległe. Tam znajduje się sławny port, gdzie znaczny prowadzą handel z wyspą Lugnag leżącą na północno-zachodniej stronie, pod 29 stopniem północnej szerokości a 140 długości. Od Japonji jest blizko 100 mil odległą i leży od niej na południowo-wschodniej stronie. Cesarz Japoński jest w ścisłem przymierzu z Królem Lugnagu, przez co z jednej wyspy do drugiej łatwo podróżować można. Postanowiłem przeto udać się tą drogą do Europy. Nająłem sobie dwa muły i przewodnika do noszenia moich rzeczy i wskazywania drogi. Pożegnałem się z moim szlachetnym protektorem, który mi tyle wyświadczył dobrodziejstw i jeszcze przed odjazdem kosztowny dał mi podarunek.
W podróży nie zdarzyło mi się nic ważnego coby godne było wzmianki. Przybywszy do Maldonado (tak się nazywa to miasto portowe), nie zastałem żadnego okrętu mającego się udać do wyspy Luggnagu i nie było nadziei ażeby się jaki wkrótce nadarzył. Miasto Maldonado jest prawie tak wielkie jak Portsmuth. W krótkim czasie zapoznałem się z niektórymi mieszkańcami i byłem od nich bardzo gościnnie przyjęty. Znakomity jeden pan powiedział mi: że ponieważ dopiero za miesiąc udadzą się okręty do Luggnagu, życzyłby mi, abym dla zabawy odprawił małą podróż do wyspy Glubbdubdrib, pięć mil tylko odległej i leżącej na południowo-zachodniej stronie. On i kilku jego przyjacioł chcieli mi towarzyszyć i wystarać się o mały statek do przewozu.
Glubbdubdrib znaczy w tym języku, jeżeli się nie mylę, „wyspa czarowników.“ Jest ona trzy razy większą od wyspy Whight, i odznacza się wielką żyznością. Zostaje pod władzą naczelnika jednego pokolenia składającego się wyłącznie z czarowników. Członki tego pokolenia wchodzą tylko ze sobą w związki małżeńskie, i najstarszy syn staje się księciem czyli gubernatorem.
Ten Książe ma przepyszny pałac i bardzo obszerny park 300 morgów zajmujący, który otoczony jest murem z ciosowego kamienia na dwadzieścia stóp wysokim. Zawiera także wiele ogrodzeń na pastwiska, pola zbożowe i ogrody.
Gubernator i jego familia używają do swej usługi bardzo osobliwych służących. Przez wielką biegłość którą gubernator posiada w czarodziejstwie, jest w stanie wywołać umarłych i zobowiązać ich do służenia mu przez dwadzieścia i cztery godzin, ale nie więcej; nie może też powtórzyć przyzwania jednego i tego samego z umarłych, aż po upłynieniu trzech miesięcy, chyba że mu się coś nadzwyczajnego wydarzy.
Skorośmy na wyspie wylądowali, udał się jeden z moich towarzyszów do gubernatora, i prosił go o audyencyą dla cudzoziemca, który jedynie w tym celu tu przybył. Prośba natychmiast dopełnioną została, i wszyscy trzej weszliśmy do bramy pałacu przez szereg gwardyi po staroświecku ubranej i uzbrojonej, której widok nieopisanym przejął mnie strachem. Przeszliśmy przez wiele pokojów, w których służący tego samego gatunku ustawieni byli, aż nareszcie przybyliśmy do pokoju gdzie się gubernator znajdował i gdzie po wielu ukłonach i niektórych zapytaniach, pozwolono nam usiąść na trzech krzesłach koło tronu Jego Książęcej Mości.
Ten Książe rozumiał język Balnibarbski, lubo ten bardzo się różni od języka tej wyspy. Prosił mnie abym mu opisał moje podróże, a dla pokazania mi swojej poufałości z jaką chce obchodzić się ze mną, odprawił wszystkich swoich ludzi jednym znakiem palca, którzy też jak mary, w jednym momencie zniknęli. Przez niejaki czas byłem w wielkiej trwodze, lecz gdy mnie gubernator zapewnił, że najmniejszej do obawy nie mam przyczyny, i sam widziałem że towarzysze moi, którzy już nieraz takim sposobem zostawali przyjęci, zupełnie byli spokojni; uspokoiłem się i opowiadałem mu przypadki moich podróży, z niejaką jednak trwożliwością i częstem oglądaniem się po za siebie gdzie te straszne widma zniknęły.
Miałem honor obiadawać z gubernatorem, przyczem znowu inne duchy przynosiły potrawy i przy stole usługiwały. Tą razą nie trwożyłem się tak mocno jak przedtem. Zostałem aż do wieczora, i prosiłem Jego Książęcą Mość, ażeby raczył wybaczyć że nie mogę przyjąć jego zaproszenia przenocowania w pałacu. Przyjaciele moi i ja udaliśmy się do blizkiego miasta będącego stolicą całej
wyspy, dla wyszukania sobie noclegu w domu prywatnym. Nazajutrz odwiedziliśmy znowu gubernatora, co nam łaskawie uczynić rozkazał. Takim sposobem przepędziliśmy z dziesięć dni na wyspie, cały dzień bawiąc u gubernatora a przez noc w oberży. Niezadługo tak się do widoku tych duchów przyzwyczaiłem, że żadnego wrażenia na mnie nie sprawiały, a jeżeli niekiedy uczułem pewną niespokojność, wnet ustąpiła mojej nieograniczonej ciekawości.
Jego Książęca Mość powiedział mi, ażebym mu wymienił wszystkich których tylko chcę od początku świata aż dotąd umarłych, to mi ich przyzwie i rozkaże im odpowiadać na wszelkie moje zapytania, z warunkiem jednak, ażeby się ściągały tylko do czasu w którym żyli; mogę być pewnym, dodał, że mi czystą powiedzą prawdę, gdyż kłamstwo na tamtym świecie, jest wcale nieużyteczne.
Podziękowałem gubernatorowi najmocniej za tak wielką łaskę. Znajdowaliśmy się w pokoju zkąd piękny był widok na cały park, i gdy najbardziej pragnąłem oglądać widowiska przepychu i okazałości, powiedziałem więc: że życzyłbym sobie widzieć Alexandra wielkiego na czele swego wojska, po bitwie pod Arabelą; który też na znak gubernatora, zjawił się z całą swoją armią na obszernem polu pod naszemi oknami.
Alexander przywołany został do pokoju. Z największą trudnością mogłem zrozumieć jego język grecki, lecz równie i on mojego wcale nie rozumiał. Zapewnił mnie na słowo honoru że go nie otruto, ale śmierć jego była skutkiem febry wynikłej ze zbytku w napojach.
Potem widziałem Annibala przechodzącego przez Alpy. Powiedział mi, że ani kropli octu nie miał wcałym swoim obozie.
Przyzwani potem zostali Cezar i Pompejusz na czele swych wojsk, w chwili jak mieli stoczyć bitwę pod Farsalią; i widziałem Cezara tryumfującego po tej sławnej walce. Życzyłem sobie widzieć w jednej wielkiej sali zgromadzenie prawodawcze. Senat wydawał mi się jak zgromadzenie bohaterów i półbogów; drugie zaś jak zbiór kramarzy, łotrów i renomistów. Na moje życzenie, dał gubernator znak Brutusowi i Cezarowi ażeby się do nas zbliżyli. Widok Brutusa napełnił mnie największem uszanowaniem i podziwieniem: z rysów jego twarzy mogłem wyczytać najsurowszą cnotę, największą odwagę, stałość umysłu, miłość ojczyzny, połączone z serdeczną życzliwością dla całej ludzkości.
Z wielką przyjemnością spostrzegłem że te dwie osoby w największej zgodzie zostają ze sobą, i Cezar wyznał mi otwarcie: że wszystkie czyny jego, nie mogą iść w porównanie z jednym czynem Brutusa, przez który on życia pozbawiony został.
Miałem szczęście dosyć długo rozmawiać z Brutusem, który mi powiedział: że jego poprzednik Junius Brutus, Epaminondas, Kato młodszy, Tomasz Mor i on, są zawsze w towarzystwie ze sobą; jest to zjednoczenie sześciu mężów, do którego wszystkie wieki świata, siódmego dodać nie są wstanie.
Nudziłbym może czytelnika, gdybym wszystkie znakomite opisywał osoby, które przez gubernatora przyzywane zostały dla zadosyć uczynienia mojej nienasyconej chęci widzenia świata w każdym peryodzie starożytności. Z największem upodobaniem patrzałem na tych bohaterów, którzy wrócili wolność skrzywdzonym i uciemiężonym. Lecz żadnym sposobem nie jestem w stanie opisać rozkoszy ztąd doznanej tak, ażeby czytelnikowi o tem zrobić odpowiednie wyobrażenie.
— Historya starożytna i nowoczesna zostają sprostowane.
Dla zadosyć uczynienia chęci mojej widzenia przedewszystkiem tych z starożytności, którzy się rozumem i naukowością wsławili, przeznaczyłem osobny dzień cały. Żądałem ażeby Homer i Arystoteles zjawili się na czele wszystkich swoich komentatorów; lecz ci ostatni byli tak niezmiernie liczni, że kilkaset z nich na dworze i w przyległych pokojach czekać musiało. Na pierwszy rzut oka poznałem tych dwóch wielkich mężów, i nie tylko mogłem ich łatwo odróżnić od otaczającej ich massy, ale nawet jednego od drugiego. Homer był większy i piękniejszej powierzchowności od Arystotelesa: lubo w latach podeszłych, miał postawę prostą i nadzwyczaj przenikliwe i żywe oczy. Arystoteles zaś był schylony i chodził na jednej kuli. Twarz miał chudą, włosy krótkie i rzadkie, głos bardzo słaby. Spostrzegłem że obydwaj wcale obcemi byli swoim towarzyszom i że nic o nich nigdy nie słyszeli.
Jeden z duchów, którego nie chcę wymieniać, powiedział mi do ucha: że wszyscy ci wykładacze trzymają się zawsze w największem oddaleniu od swoich autorów; wstydzą się bowiem niezmiernie, że tak fałszywie wytłomaczyli myśli tych wielkich pisarzy i potomności je podali. Przedstawiłem Homerowi Dydymusa i Eustatiusa, i wymogłem na nim, aby się z nimi lepiej obchodził niż może zasłużyli; poznał bowiem zaraz, że nie mieli dostatecznego rozumu do pojęcia tak wielkiego poety. Arystoteles zaś rozgniewał się mocno, gdy mu opowiadałem o pracach Skota i Ramusa, przedstawiając tych dwóch uczonych. Zapytał się ich czy wszyscy do tej klassy należący są tak głupiemi i ograniczonemi jak oni.
Prosiłem potem gubernatora, ażeby przyzwał Kartezyusza i Gassendego, i namowiłem ich ażeby system swój przełożyli Arystotelesowi. Sławny ten filozof wyznał otwarcie, że wielkie popełnił w fizyce błędy, zasadzając się przy wielu rzeczach na własnych domysłach, co każden człowiek czynić zwykle musi. Podług jego mniemania: system Gassendego, który naukę Epikurego ile możności ozdobił i jako godną przyjęcia wystawił, równie i zasady Kartezyusza odrzucić trzeba. Ten sam los przepowiedział systemowi o sile przyciągającej, którego teraz uczeni bronią z tak wielką gorliwością. Nowe systema natury, mówił dalej, są jak nowe mody, które z każdym wiekiem się zmieniają; a nawet te które dowodzą zasadami matematycznemi, nie długo się utrzymają i po niejakim czasie pójdą w zapomnienie. Pięć dni przepędziłem rozmawiając z innemi jeszcze uczonemi z starożytności. Widziałem prawie wszystkich cesarzy rzymskich. Namówiłem gubernatora ażeby przyzwał kucharzy cesarza Heliogabala, dla przysposobienia nam porządnego obiadu; lecz nie mogli się ze swoją biegłością popisać z powodu braku potrzebnych do tego materyałów. Niewolnik Agezylausa przygotował nam miskę zupy spartańskiej, lecz nie byliśmy w stanie więcej nad jedną łyżkę jej połknąć.
Ci dwaj panowie, którzy przybyli ze mną na tę wyspę, musieli za dwa dni wracać do domu, dla załatwienia potrzebnych interessów. Obróciłem te pare dni na oglądanie kilku sławnych umarłych, którzy w ostatnich trzech wiekach tak w Anglji jak i innych krajach Europy wielką grali rolę. Ponieważ zawsze byłem wielkim wielbicielem jaśnie oświeconych familji, prosiłem przeto gubernatora, aby przyzwał pare tuzinów Królów z ich poprzednikami aż do 8mego lub dziewiątego pokolenia. Jakże mocno zostałem w moich oczekiwaniach omylony, gdy zamiast długiego rzędu osób z dyademami; widziałem w jednej familji dwóch skrzypków, trzech wesołych dworaków i włoskiego prałata; w drugiej zaś jednego opata i dwóch kardynałów.
Zanadto byłem z uszanowaniem dla głów koronowanych, ażebym miał dłużej przy tak delikatnym przedmiocie zabawić; lecz względem hrabiów, markizów, książąt nie byłem tak skrupulatnym i muszę wyznać, iż wielką przyjemność mi to sprawiało, że mogłem odkryć przyczynę odznaczających się rysów twarzy pewnych familji. Mogłem dokładnie rozpoznać; dla czego niektóre familie mają nosy długie, inne brody kończaste, inne twarze ogorzałe i wzrok okropny; dla czego inne mają oczy piękne, twarz delikatną i białą; dla czego w pewnych familiach znajduje się wielu waryatów i głupich, w innych wielu oszustów; dla czego niektórych udziałem jest grubiańswo, złośliwość i podłość, któremi się od siebie jak herbami różnią. Pojąłem dla czego Polidor Virgili powiedział o jednej znacznej familji owego czasu: „Nec vir fortis, nec foemina casta“. — „Nie ma w niej ani walecznego męża, ani cnotliwej kobiety.“ —
Widziałem jak okrucieństwo, fałszywość i bojaźliwość stały się charakterystycznemi znamionami niejednej familji, które w prostej linji, jak wrzody skrofuliczne na potomność ich przeszły, i po których ich łatwo jak po herbach rozróżnić można. Lecz i to nawet nie zadziwiło mnie bynajmniej, gdy widziałem rodzicielstwo przerwane przez paziów, lokajów, stangretów, graczów, skrzypków, komedyantów i filutów.
Najbardziej obmierziłem sobie historyą nowoczesną. Gdy bowiem uważałem najsławniejsze osoby, które się od stu lat na dworach monarchów odznaczyły, znalazłem: że świat wcale oszukany został przez podłych dziejopisów, którzy największe czyny bohaterskie przypisali bojaźliwym, najmędrsze rady głupim, otwartość pochlebcom, rzymską cnotę zdrajcom ojczyzny, pobożność ateistom, wstrzemięźliwość rozpustnikom, prawdę szpiegom i denuncyantom; ujrzałem, ile osób niewinnych i zasłużonych na śmierć lub wygnanie skazanych zostało, przez intrygi ministrów którzy sędziów przekupili, lub korzystali ze złośliwości partyi; ile nikczemnych wyniesiono na najwyższe urzęda, na najważniejsze, najzaszczytniejsze i największe dochody przynoszące; jaki udział w planach i wypadkach dworów, rad i senatów mieli wszetecznicy, szalbierze, wyjadacze i błazny. Jakże nizkie mniemanie powziąłem o mądrości i poczciwości ludzkiej, poznawszy źródła wielkich świata rewolucyi, przyczyny najświetniejszych przedsięwzięć i nikczemne przypadki, przez które pomyślnym skutkiem uwieńczone zostały.
Odkryłem niewiadomość i oszukaństwo pisarzy anekdot i historyi tajemnych, którzy śmierć niejednego monarchy truciznie przypisali; którzy powtarzali rozmowy monarchów z ministrami, przy których nikt nie był przytomnym; którzy znali myśli i byli w gabinetach sekretarzy stanu, a nieszczęściem zawsze a zawsze się mylą. Tu poznałem także prawdziwe i tajemne powody wielkich zdarzeń, nad któremi świat się zdumiewał; jak lubieżnica rządzi tajemnym buduarem, buduar tajnym radzcą, tajny radzca zgromadzeniem senatu.
Jeden generał wyznał mi, że raz odniósł zwycięztwo przez bojaźliwość i nieroztropność swoją; admirał zaś, że zbił pomimowolnie flotę nieprzyjaciela, właśnie gdy zamyślał oddać mu własną. Trzej Królowie wyznali mi, że podczas swego panowania nigdy nie nagrodzili zasłużonego człowieka, chyba że się to stało przez oszukaństwo, albo omyłkę ministra, i w przekonaniu że mieli słuszność, nie postępowaliby inaczej gdyby znowu żyli. Utrzymywali, że trony mogą tylko istnieć przez zepsucie: że pewny, stały, pełen zaufania do siebie charakter, który cnota nadaje człowiekowi, jest wieczną zawadą dla spraw publicznych.
Przez ciekawość dowiadywałem się, jakim sposobem takie mnóstwo ludzi, tak wielkich nabyło dóbr i zaszczytnych tytułów, lecz moje pytania ściągały się do czasów przeszłych acz niedawnych, teraźniejszość zaś najtroskliwiej pomijałem z obawy, ażebym nawet cudzoziemców nie obraził: że bowiem opowiadanie moje nie tyczy się bynajmniej moich współziomków, o tem czytelnika uwiadamiać wcale nie ma potrzeby.
Wielka liczba ludzi przyzwaną została w tym celu, i przy powierzchownem tylko rozpoznawaniu odkryłem tyle hańby, że bez zgrozy nie mogę mówić o tem. Krzywoprzysięztwo, uciemiężenie, zdrada, oszukaństwo, kuplerstwo, były najmniejsze z niegodziwości którym winni byli swoje wyniesienie: byłem też dla nich dosyć pobłażającym. Lecz gdy mi niektórzy wyznali, że bogactw swoich nabyli przez najpodlejsze i nienaturalne rozwiozłości, przez kazirodztwo, przez sromotę swoich żon i córek, zdradę ojczyzny i monarchy, niektórzy przez otrucie, przekręcenie praw dla zniszczenia niewinnych; zmniejszyło się znacznie przez to odkrycie, wielkie moje uszanowanie które miałem dla osób wysokiej rangi i które każden ma mieć dla tych, co ich natura lub los wyżej od nas umieścił. Czytałem często o wielkich przysługach, które krajom i monarchom przez pewne osoby wyświadczone zostały, chciałem więc je widzieć; lecz powiedziano mi, że ich nazwiska wcale są nieznajome, wyjąwszy kilku, których dziejopisarze jako zdrajców i podłych opisali. Ci zapomnieni stanęli przedemną, lecz z oczami spuszczonemi i w ubiorze najnędzniejszym; powiedzieli mi, że umarli w ubóstwie i hańbie, a niektórzy nawet na rusztowaniu lub szubienicy. Między nimi widziałem jednego którego los był bardzo osobliwy; koło niego stał młodzieniec blizko ośmnaście lat mający. Powiedział mi: że przez wiele lat był dowódzcą okrętu i w bitwie pod Akcyum był tak szczęśliwym, że mu się udało przełamać linią nieprzyjacielską, zatopić trzy okręty i zabrać czwarty, co było głównym powodem ucieczki Antoniusza i odniesionego nad jego flotą zwycięztwa: że stojący koło niego młodzieniec jest jego synem, który w tej bitwie poległ: po wojnie, dodał, udał się do Rzymu i prosił aby przez wzgląd na jego zasługi uczyniono go dowódzcą większego okrętu, którego dotychczasowy dowódzca poległ był w bitwie; lecz prośba jego niezostała wysłuchaną i miejsce o które prosił oddane młodemu zostało człowiekowi, który nigdy morza nie widział, lecz był synem Libertyny, towarzyszki jednej z kochanek Cesarza. Za powrotem do swojego okrętu, oskarżono go o zaniedbanie służby i dowództwo okrętu powierzone zostało ulubionemu paziowi wiceadmirała Publicoli: potem udał się na małą niedaleko Rzymu leżącą wieś swoją i tam życie zakończył.
Chcąc się przekonać o prawdziwości tej historyi, żądałem widzieć Agryppę, który był admirałem całej floty w tej sławnej bitwie: zjawił się, potwierdził całe to opowiadanie i dodał jeszcze wiele szczegółów powiększających zasługi kapitana, o których tenże przez skromność zamilczał.
Zdumiewałem się, widząc przez niedawno wprowadzony zbytek takie zepsucie w tem państwie, przez co zadziwienie moje znacznie się zmniejszyło nad podobnemi zdarzeniami w innych krajach; gdzie zbytek i występki od niepamiętnych czasów panują, i gdzie całą sławę i wszystką zdobycz przywłaszczają sobie generałowie, lubo nieraz mniej do obydwóch mają prawa od ostatniego z ich żołnierzy.
Ponieważ każden z przyzwanych umarłych pokazał mi się w takiej postaci jaką miał za życia, widziałem z nieopisanym smutkiem: że ród ludzki od stu lat zupełnie zwyrodniał; że rozwiozłość i choroby zeszpeciły Angielskie rysy twarzy, zmniejszyły wielkość ciała, osłabiły nerwy, zniszczyły sprężystość muskułów i cięciw, i stały się przyczyną bladości twarzy, niejędrności i nieprzyjemności odoru ciała. Pragnąłem też widzieć kilku z naszych rolników przeszłych czasów, którzy byli tak sławni z prostoty obyczajów, wstrzemięźliwości, sprawiedliwości, prawdziwego ducha wolności, odwagi i nieskończonej miłości ojczyzny. Widziałem ich; ale głęboki smutek przejął mnie, gdy ich porównałem z teraźniejszemi, którzy się tak oddalili od cnót swoich przodków, swoje głosy sprzedają za pieniądze przy wyborach deputowanych do parlamentu, i w tym nabyli takiej chytrości i występków, jakie tylko nikczemni dworacy mieć mogą.
— Udaje się do Królestwa Luggnagg.
— Zostaje uwięziony, potem zaprowadzony do dworu.
— Przyjęcie jakiego tam doznaje.
Zabawiwszy dosyć długo na tej wyspie, postanowiłem nareszcie opuścić ją; pożegnałem się z gubernatorem i powróciłem z dwoma mojemi towarzyszami podróży do Maldonado, gdzie musiałem czekać czternaście dni, nimem dostał okręt udający się do Luggnaggu. Dwaj wyżej wspomnieni panowie opatrzyli mnie żywnością i towarzyszyli mi aż do brzegu morza.
Miesiąc cały trwała ta podróż. Wytrzymaliśmy wielką burzę i musieliśmy płynąć ku zachodowi, dla korzystania z wiatru passatnego, który tam w przestrzeni sześćdziesięciu mil regularnie wieje. Dnia 21. kwietnia 1708 r. wpłynęliśmy do znacznej rzeki gdzie było miasto portowe Klumegnig na południowo wschodniej stronie Luggnaggu. Zarzuciliśmy kotwicę w odległości jednej mili od miasta i daliśmy znak że potrzebujemy sternika. Niezadługo przybyło ich dwóch na nasz okręt i przeprowadzili nas przez bardzo niebezpieczne skały i haki do obszernego kanału o długość kotwicznej liny od miasta odległego.
Niektórzy z naszych majtków powiedzieli przez nieostrożność lub może przez zdradę sternikom, że jestem bardzo znakomitym podróżnym. Ci uwiadomili o tem celników, z których jeden bardzo ścisłą przedsięwziął ze mną inkwizycyą skoro tylko na ląd wysiadłem. Urzędnik ten mówił ze mną językiem balnibarbskim, który rozumieją w tem mieście, z powodu znacznego z tym krajem handlu, a szczególniej żeglarze i celnicy. Na jego pytania odpowiedziałem mu w krótkości dołączając przytem moją historyą, osądziłem jednakże za rzecz potrzebną, zamilczeć o mojej ojczyznie i udawać że jestem holendrem; bo chciałem udać się do Japonji a wiedziałem, że ze wszystkich europejczyków tylko holendrom wolno jest udawać się do tego kraju. Powiedziałem więc urzędnikowi celnemu: że po rozbiciu się mojego okrętu niedaleko brzegów balnibarbskich, wyrzucony zostałem na jedną skałę, zkąd przyjęto mnie na wyspę latającą Laputa (która urzędnikowi była znajoma), i teraz chcę się udać do Japonji dla wrócenia ztamtąd do mojej ojczyzny. Urzędnik oświadczył mi, że musi mnie aresztować aż odbierze instrukcye od dworu, który niezwłocznie o tem uwiadomi i w przeciągu czternastu dni
spodziewa się otrzymać odpowiedź. Zaprowadzono mnie zatem do stosownego mieszkania i wartę przy drzwiach postawiono; jednak wolno mi było przechadzać się w obszernym ogrodzie i obchodzono się ze mną z wielką ludzkością i dobrocią: utrzymanie moje było kosztem Króla. Wiele osób odwiedzało mnie w mojem więzieniu, a to przez ciekawość widzenia mnie, gdyż opowiadano, że przybywam z krajów o których nigdy jeszcze nie słyszano.
Nająłem sobie młodego człowieka który na tym samym okręcie przybył ze mną z Maldonado, ażeby mi służył za tłómacza. Był on rodem z Luggnaggu, ale żył przez wiele lat w Maldonado i posiadał dokładną znajomość obu tych języków. Tym sposobem mogłem rozmawiać z odwiedzającemi mnie krajowcami, to jest: mogłem rozumieć ich pytania i odpowiadać im na nie.
O oznaczonym czasie, to jest po upłynieniu piętnastu dni, nadeszła odpowiedź królewska, zawierająca rozkaz przystawienia mnie z moim orszakiem pod eskortą dziesięciu kawalerzystów do Traldragdubh albo Trildrogdrib; odbywa te nazwiska są jak sobie przypominam w używaniu. Cały mój orszak składał się tylko z biednego mojego tłomacza, którego wziąłem w służbę; na moją więc prośbę dano nam dwa muły do drogi. Wysłano naprzód kuryera który o pół dnia nas wyprzedził dla uwiadomienia Króla o naszem przybyciu i proszenia go: aby raczył łaskawie oznaczyć dzień i godzinę kiedybym mógł mieć ten honor i szczęście oblizania prochu z podnóżka Jego Królewskiej Mości. Taki jest styl dworski tego kraju, i to nie jest bynajmniej formalnością tylko; bo gdy dwa dni po mojem przybyciu, przypuszczony zostałem do audyencyi, rozkazano mi czołgać się na brzuchu i oblizać proch z podłogi zbliżając się do tronu: jednakże przez wzgląd że byłem cudzoziemcem, byli tak łaskawi oczyścić pierwej podłogę, ażeby mi proch nie tak mocno dokuczał. Była to nadzwyczajna łaska, której nawet najznakomitsze i najpierwszej rangi osoby nie doświadczają i często nawet zostawiają umyślnie podłogę nieczystą i pełną kurzu, kiedy osoba mająca mieć audyencyą ma możnych nieprzyjacioł u dworu; raz nawet widziałem usta jednego pana tak zapchane prochem, że przybywszy do tronu nie mógł ani słowa wymówić. Przeciw temu nie ma nawet zaradczego środka, bo jest to największą zbrodnią wypluć lub obcierać sobie usta w obliczu Jego Królewskiej Mości.
Inny jeszcze zwyczaj panuje u dworu, którego wcale pochwalić nie mogę. Jeżeli Król zamyśla odjąć życie jednemu ze swoich dworzan sposobem honorowym i łagodnym, to każe posypać podłogę brunatnym proszkiem, prędko działającą trucizną, a ta każdego który ją zlizał, w przeciągu dwudziestu i czterech godzin zabija. Muszę jednak oddać sprawiedliwość temu Królowi z powodu wielkiej jego troskliwości o życie swoich poddanych, i życzyłbym sobie ażeby europejscy monarchowie, wzięli sobie to za godny naśladowania przykład; po takiem bowiem straceniu, daje Król zawsze najsurowszy rozkaz, ażeby miejsca zatrute należycie wyczyszczono, a jeżeli służący zapomną czasem o tem, ściągają na siebie największą jego niełaskę. Widziałem jak raz skazał pazia na chłostę za to: że przez złość zaniedbał po takiej exekucyi oczyścić podłogę, przez co młody i wielkich nadziei pan, który potem przypuszczony został do audyencyi, otruty został, lubo Król wcale nie miał zamiaru pozbawienia go życia. Jednakowoż dobry ten monarcha przebaczył biednemu paziowi i darował mu karę gdy przyrzekł: że nigdy tego więcej bez wyraźnego rozkazu Jego Królewskiej Mości nie uczyni.
Lecz wracam z ustępu do rzeczy. Gdym się tak doczołgał i tylko już cztery kroki był od tronu, podniosłem się na kolana, uderzyłem siedm razy czołem o ziemię i wymówiłem następujące słowa, których się nauczyłem ostatniego przedtem wieczora i które to znaczyły: „niech Wasza Królewska Mość przeżyje słońce o jedenaście i pół miesiąca.“ Taki jest podług praw krajowych komplement, który muszą wyrzec wszyscy do audyencyi przypuszczeni. Król dał mi na to odpowiedź której nie zrozumiałem; na co wyrzekłem następujący peryód, któregom się był równie nauczył: „Mój język jest w ustach mojego przyjaciela:“ poczem wprowadzony został mój tłomacz i za jego pomocą byłem w stanie odpowiadać na wszystkie pytania które mi jego Królewska Mość zadawał przez całą blizko godzinę. Ja mówiłem po balnibarbsku, a mój tłomacz przekładał moje słowa na język luggnaggski. Król upodobał sobie w mojem towarzystwie i lubił bardzo rozmawiać ze mną; kazał swojemu Blifmarklubowi albo szambelanowi, ażeby urządził mieszkanie dla mnie i mego tłomacza przy dworze i żeby mi dostarczał pewnej ilości żywności: jakoż dostałem to wszystko i jeszcze codzień worek złota na mniejsze wydatki. Trzy miesiące byłem w tym kraju, a to jedynie dla zadosyć uczynienia życzeniom Króla, który bardzo był dla mnie łaskawy, wiele mi dobrodziejstw wyświadczył i bardzo korzystnych uczynił propozycyi, dla nakłonienia mnie ażebym na zawsze został w jego kraju. Lecz daleko roztropniejszem i sprawiedliwszem zdawało mi się być, wrócić do mojej ojczyzny i na łonie mojej familji pozostałe dni życia przepędzić.
— Opis Struldbrugów, czyli nieśmiertelnych.
Luggnaggczykowie są wspaniałomyślnym i grzecznym narodem: chociaż posiadają i tę dumę, która wszystkie wschodnie narody charakteryzuje, są jednak dla cudzoziemców bardzo usłużnemi i delikatnemi, szczególnie dla tych, którzy dobrego u dworu przyjęcia doznali. Zaznajomiłem się z wielu krajowcami, między któremi było też kilku bardzo znakomitych; a ponieważ miałem zawsze ze sobą mojego tłomacza, mogłem więc z nimi rozmawiać, co mi wiele przyjemności sprawiało. Jednego dnia w towarzystwie, spytał mnie się pewien znakomity pan, czy już widziałem Struldbrugów czyli nieśmiertelnych. Odpowiedziałem że jeszcze ich nie widziałem, że jestem bardzo ciekawy wiedzieć znaczenie tego osobliwego nazwiska, i jak je można było dawać ludziom śmiertelnym. Powiedział mi na to: że czasem, acz bardzo rzadko, urodzone zostaje w niektórej familji dziecie mające czerwoną i okrągłą plamę na czole, znajdującą się zawsze nad lewą brwią, co jest niezawodnym znakiem że nigdy nie umrze. Podług opisu jego, znamię to jest wielkości srebrnego grosza, staje się z czasem większem i odmienia kolor; w dwunastym roku przybiera kolor zielony, w dwudziestym piątym roku niebieski, a w czterdziestym piątym staje się zupełnie czarnem i wielkości szylinga, poczem nie odmienia się więcej; przydał, że tak mało i tak rzadko rodzą się takie dzieci, że w całem Królestwie nie ma więcej nad tysiąc sto Struldbrugów obojej płci, między któremi jest jedna trzechletnia dziewczynka. Te porody nie są właściwe pewnym familiom, ale dziełem przypadku. Dzieci Struldbrugów są równie jak innych ludzi śmiertelnemi.
Muszę wyznać że z nieograniczonem uniesieniem słyszałem tę wiadomość, a że osoba która mi ją udzieliła, znała dokładnie język balnibarbski, oświadczyłem jej moje wielkie zadziwienie i rozkosz w słowach zanadto może przesadzonych. Szczęśliwy kraju, — zawołałem w zachwyceniu, — gdzie każde mające się urodzić dziecie, może mieć prawo do nieśmiertelności! Szczęśliwy narodzie, który masz tyle żyjących przykładów starożytnej cnoty, który posiadasz nauczycieli mogących cię uczyć mądrości przeszłych czasów! Szczęśliwi bez porównania zacni Struldbrugowie, którzy urodzeniem wyjęci z powszechnego nieszczęścia ludzkiego, posiadają duch wolny i spokojny, bo nie znają ciężaru i smutku z bojaźni śmierci pochodzących. Oświadczyłem zadziwienie moje, że żadnego z nich nie widziałem u dworu; czarna plama na czole jest przecież znakiem tak odznaczającym, że uwagę moją niezawodnie by na siebie ściągnęła. Czy być może, aby tak rozsądny monarcha jak Jego Królewska Mość, nie przyzwał do siebie tak mądrych i doświadczonych radzców. Może surowa cnota tych szanownych starców jest za ostra dla zepsutych obyczajów dworu, a widzimy często; że młodzi ludzie są zanadto krnąbrni i lekkomyślni, aby się dać kierować przez radę starszych. Ponieważ jego Królewska Mość był tak łaskawy dozwolić mi przystępu do swojej Najjaśniejszej osoby, muszę mu tę rzecz za pomocą mojego tłomacza przedstawić, i czy moją radę przyjąć raczy czy nie, w każdym razie postanawiam zostać na zawsze w tym kraju i przyjąć od Jego Królewskiej Mości ofiarowaną mi posadę, a to ażebym mógł przepędzić życie w towarzystwie tych tak wyższych od nas istot, jeżeli raczą osądzić mnie godnym tego zaszczytu.
Pan do którego to mówiłem i który jak już wspomniałem dobrze rozumiał po balnibarbsku, odpowiedział mi z uśmiechem oznaczającym zwyczajnie litość jaką mamy nad czyją niewiadomością: że cieszy się iż zamyślam zostać na zawsze w kraju i prosił mnie o pozwolenie udzielenia mojego postanowienia drugim osobom w towarzystwie. Uczynił to, i przez dosyć długi czas rozmawiali ze sobą językiem krajowym z czego ani słowa zrozumieć nie mogłem, ani potrafiłem poznać po ich minach wrażenia, jakie moja mowa na nich sprawiła. Po krótkiem milczeniu powiedział do mnie ten sam pan: że jego i moi przyjaciele (tak łaskawie raczył się wysłowić) są niezmiernie zadowoleni z rozsądnych uwag, które zrobiłem nad korzyściami i szczęściem nieśmiertelnego życia, i życzyliby dowiedzieć się, jaki plan życia ułożyłbym sobie, jakim bym się oddał zatrudnieniom, gdybym się był urodził Struldbrugiem. Odpowiedziałem, że łatwo być wymownym gdy idzie o tak przyjemny i bogaty przedmiot, szczególnie u mnie, którego fantazya zawsze lubiła zatapiać się w podobne marzenia: cobym czynił gdybym był królem, generałem lub lordem, a nawet w razie nieśmiertelności utworzyłem sobie pewny plan życia, czembym się zatrudniał, na czem czas przepędzał.
Gdybym był tak szczęśliwym i urodził się Struldbrugiem, poznawszy moje szczęście i różnicę między wiecznem życiem a śmiercią, starałbym się przedewszystkiem zbierać wszelkiemi sposobami wielkie bogactwa; przez oszczędność i roztropne zawiadowanie niemi, stałbym się po upłynieniu dwóchset lat najbogatszym w całem Królestwie. Powtóre, od pierwszej młodości mojej oddałbym się kunsztom i umiejętnościom, przezco musiałbym w mądrości wszystkich przewyższyć. Każdą nakoniec sprawę i każde wielkiej wagi zdarzenie w kraju zanotawałbym sobie, opisałbym charaktery następujących po siebie monarchów i ich ministrów, porównałbym je ze sobą i moje nad tem czynił uwagi; określiłbym wszystkie odmiany zwyczajów, mód, sposobów życia i zabaw. Przez te wszystkie nabytki stałbym się żyjącym skarbem wszelkiej naukowości, mądrości i wyrocznią całego narodu.
Po sześćdziesiątym roku nie żeniłbym się więcej, żyłbym wspaniale, ale zawsze oszczędnie. Kształciłbym umysł i serce młodzieży, udzielając im przykłady przez długie doświadczenie i uważanie zebrane, o użyteczności cnoty w publicznem i prywatnem życiu. Towarzystwo moje zwyczajne składałoby się zawsze z moich współbraci Struldbrugów, z których wybrałbym kilkunastu od najstarszych do najmłodszych. Gdyby niektórym niedostatek dokuczał, ofiarowałbym im mieszkanie u siebie i kilku miałbym zawsze przy stole. Ze śmiertelnych wybrałbym też sobie kilku zacnych, których śmierć nie sprawiałaby mi przez przyzwyczajenie wielkiego zmartwienia, i różne ich pokolenia uważałbym tak, jak człowiek cieszący się z rocznego odnowienia się tulipanów i gwoździków w swoim ogrodzie, nie żałując bynajmniej zwiędłych w przeszłym roku. Udzielalibyśmy sobie wzajemnie uwag i spostrzeżeń zrobionych w ciągu przeżytych wieków; jak zepsucie coraz bardziej się rozszerza, któremu usiłowalibyśmy zapobiegać przez bezustanne dawanie ludziom przestróg i ostrzeżeń, a te połączone z wpływem osobistych przykładów z nas samych, musiałyby niezawodnie przeszkadzać zwyrodnieniu się natury ludzkiej, nad czem się powszechnie od niepamiętnych czasów słusznie uskarżają.
Do tego wszystkiego dodać jeszcze przyjemność pochodzącą z widzenia różnych i licznych rewolucyi państw i krajów, odmian w wyższych i niższych klassach spółeczeństwa; jak wielkie i stare miasta zamieniają się w gruzy a nędzne wsie stają się stolicami monarchji; jak sławne rzeki zmniejszają się na miałkie strumyki; jak ocean jedne brzegi opuszcza a drugie zalewa; jak nieznajome dotychczas kraje odkryte zostają; jak barbarzyństwo najwykształceńsze narody przygnębia, a barbarzyńskie ludy stają się oświeconemi i ucywilizowanemi. Mógłbym się doczekać odkrycia długości geograficznej, perperpetuum mobile, medycyny uniwerselnej, i innych ważnych wynalazków któreby dosięgły największego stopnia doskonałości. Jak nadzwyczajne odkrycia możnaby zrobić w astronomji, będąc w stanie doczekać się przepowiedzianych przez nas zdarzeń i potwierdzenia tychże; moglibyśmy obroty komet i wszystkie odmiany w poruszeniach słońca, księżyca i gwiazd uważać.
Jeszcze długo mówiłem o innych różnych przedmiotach, które mi nastręczone zostały przez chęć wiecznego życia i szczęścia bez końca na ziemi. Gdy skończyłem i treść mojej mowy drugim z towarzystwa przełożoną została, wszczęła się między niemi długa rozmowa czasem śmiechem przerywana. Nareszcie powiedział do mnie ten pan, który moją mowę przetłomaczył: że towarzysze jego prosili go aby mnie wywiódł z niektórych błędów, w jakie przez powszechną słabość natury ludzkiej wpadłem i które przeto uniewinnić można. Rasa Struldbrugów jest tylko jego ojczyznie właściwą, nie ma jej ani w Królestwie Balnibarbskiem ani w Japonji, gdzie miał honor być posłem Jego Królewskiej Mości, i mieszkańce tych krajów wierzyć nawet nie chcieli żeby to być mogło. Z wielkiego zadziwienia które okazałem jak mi pierwszy raz o tem wspomniał, sądzi: że i ja pierwszy raz o tem słyszałem i uważam to jako rzecz, która ledwo jest do uwierzenia. W dwóch wspomnionych państwach, gdzie podczas swojego pobytu z bardzo wielu osobami miał sposobność rozmawiać, przekonał się: że długie życie jest powszechnem życzeniem wszystkich ludzi: że ten nawet który jedną nogą już stoi w grobie, drugą wszelkiemi siłami opiera się temu: że zgrzybiały starzec pragnie żyć choć o jeden dzień dłużej i uważa śmierć jako najgorsze złe które ile możności unikać każe natura. Lecz na wyspie Luggnaggu inaczej się rzecz ma: tu nie panuje wcale nienasycona chęć życia, bo przykład Struldbrugów najskuteczniej zapobiega temu. Plan życia który ja sobie ułożyłem jest nieroztropny i niedorzeczny, bo zasadza się na bezustannej trwałości sił, zdrowia i młodości, których nawet najnierozsądniejszy człowiek, i w swoich życzeniach najrozwioźlejszy spodziewać się nie powinien. Nie idzie o to, jak człowiek w kwiecie wieku, zdrowiem i bogactwami obdarzony, szczęśliwie żyć może; ale jak przepędzi życie wieczne połączone z wszelkiemi niedogodnościami wysokiej starości. Lubo niewielu ludzi życzyło sobie wiecznie żyć pod takiemi warunkami, przecię zrobił postrzeżenie w Królestwie Balnibarbskiem i Japonji; iż wszyscy, nawet najstarsi usiłują wszelkiemi sposobami odwlekać śmierć swoją, i nikt chętnie nie umiera, wyjąwszy tych, którzy są przez największe boleści i zgryzoty dręczeni. Odwoływał się do mojego w tym względzie zdania, czy tego samego sposobu myślenia nie znalazłem w krajach przezemnie zwiedzanych albo i w mojej ojczyznie.
Po tej przemowie, opisał mi dokładnie Struldbrugów. Ci ludzie, powiedział, nie odróżniają się w niczem aż do trzydziestego roku życia od innych śmiertelnych, w tym wieku zaś stają się melancholicznemi i smutnemi, co w dalszym wieku wzrasta aż do ośmdziesiątego roku. Dowiedział się tego z własnego ich wyznania, inaczej nie mógłby sądzić o tem, gdyż najwięcej dwóch lub trzech Struldbrugów rodzi się w stu latach, i liczba ich w ogólności jest bardzo szczupła. Gdy ośmdziesiątego roku dosięgli, — który to wiek za najdłuższy w kraju jest uważany, — natenczas pokazują się u nich nie tylko wszystkie głupstwa i słabości innych starców, ale daleko większa liczba, wynikająca z dręczącej ich myśli, że wiecznie żyć muszą; nie tylko są krnąbrni, dziwni, chciwi, mrukliwi, próżni i gadatliwi; ale niezdolni do żadnej przyjaźni i martwi dla wszystkich naturalnych skłonności których dalej jak na drugie pokolenie nie zachowują. Zazdrość i bezsilne chucie są panującemi u nich namiętnościami; najgłówniejsze przedmioty wzbudzające ich zazdrość są: rozwiozłość młodych śmiertelnych i śmierć starych. Na wspomnienie pierwszych, martwią się że nie są więcej w stanie używać tych rozkoszy, na widok zaś pogrzebu przeklinają swoje przeznaczenie, uskarżają się gorzko na naturę, która odmówiła im słodyczy śmierci, zakończenia nudnego życia i wiecznego spoczynku. Tracą wszystką pamięć, i to tylko mogą sobie przypomnieć, co się w ich młodości lub średnim wieku stało, a i to nawet bardzo niedokładnie. Co się zaś tycze prawdziwości lub szczegółów jakiego zdarzenia, lepiej zawsze jest spuszczać się na tradycyą jak na ich pamięć. Najnieszczęśliwszemi są ci Struldbrugowie, którzy stali się dziecinnemi: ci wzbudzają jednak większą litość i godniejsi są wsparcia i pomocy, bo nie mają złych przymiotów drugich swoich współbraci.
Jeżeli Struldbrug pojmuje żonę ze swego rodzaju natenczas związek małżeński przestaje skoro młodsza z nich strona doszła ośmdziesiątego roku życia. Prawo uważa za słuszność, żeby nieszczęśliwi na wieczne życie bez ich winy skazani, uwolnieni choć zostali od strasznego ciężaru i nieszczęścia wiecznie żyjącej żony.
Skoro dosięgli tego wieku, uważani są za umarłych dla towarzystwa. Ich dziedzice obejmują w posiadłość ich dobra, i tylko mała summa wyznaczoną zostaje na ich utrzymanie; ubodzy zaś, żywieni są kosztem kraju. Po tym czasie, nie wolno im sprawować żadnego urzędu ani z pensyą ani bez pensyi; nie wolno im żadnych posiadłości kupować ani dzierżawić; nie mogą występować za świadków w cywilnych lub kryminalnych procesach, ani nawet w sprzeczkach tyczących się granic posiadłości. W dziewięćdziesiątym roku wypadają im zęby i włosy, tracą zmysł powonienia, jedzą i piją co dostać mogą bez przyjemności i apetytu. Choroby na które pierwej cierpieli, trwają ciągle, nie zmniejszając się ani powiększając z dalszym wiekiem. W rozmowie zapominają nazwiska najpospolitszych rzeczy i najbliższych swoich krewnych i przyjacioł. Z tej przyczyny nie mogą zabawić się czytaniem, bo pamięć ich jest tak słabą, iż nim koniec peryodu przeczytają, już zapominają początek jego, przezco i tej przyjemności mieć nie mogą. Ponieważ język krajowy ciągłym podlega odmianom, więc Struldbrugowie jednego wieku, nie rozumieją więcej języka którym mówią powszechnie w następującym; po dwustu latach nie są w stanie rozmawiać ze swoimi sąsiadami śmiertelnemi, wyjąwszy kilka może słów przestarzałych; żyją przeto jak obcy w swoim kraju rodzinnym. Taki był opis który mi o Struldbrugach dano. Potem pokazano mi pięciu lub sześciu z różnych wieków, z których najmłodsi nie mieli mniej jak 200 lat, i lubo im powiedziano że jestem wielkim podróżnym który cały świat widział, nie okazali
najmniejszej ciekawości zadania mi jakiego pytania. Prosili mnie abym im dał slumskudask, czyli podarunek na pamiątkę. Jest to skromny sposób żebrania, dla podejścia prawa krajowego zabraniającego im surowo żebractwa, gdyż są kosztem kraju żywieni, lubo prawda, że bardzo skromnie. Są oni wzgardzeni i nienawidzeni od wszelkich klas ludu: urodzenie się Struldbruga uważane jest jako nieszczęśliwa wróżba. Można się dowiedzieć ich wieku przez rejestra w których urodzenie każdego jest zanotowane; lecz te nie sięgają dalej jak tysiąc lat, bo jak mówią, przez niepokoje wkraju zniweczone zostały. Najlepszy sposób i najpospolitszy dochodzenia ich wieku jest, że się ich pytają jakich monarchów lub znaczne osoby przypomnieć sobie mogą, i jeżeli je wymieniają, natenczas z historyi dochodzi się kiedy żyli lub panowali; ten sposób jest niezawodny, bo Król którego sobie przypominają, panował nim oni doszli ośmdziesiątego roku życia swego.
Straszny był widok, który mi przedstawili ci Struldbrugowie, lecz kobiety jeszcze okropniej wyglądały. Oprócz zwyczajnych oszpeceń starości, twarz ich miała bladość śmiertelną, której opisać nie jestem w stanie: z pomiędzy 6ciu lub 7miu poznałem natychmiast najstarsze, lubo różnica w ich wieku wynosiła najwięcej lat dwieście. —
Czytelnik łatwo mi uwierzy, że przez ten opis straciłem wcale chęć stania się nieśmiertelnym; wstydziłem się przyjemnych i niedorzecznych marzeń które sobie utworzyłem w razie wiecznego życia na ziemi i osądziłem: że największy tyran nie może tak okropnej śmierci wymyślić; którejbym nie przeniósł, nad takie wieczne życie.
Król dowiedział się o tem co między mną i mojemi przyjaciółmi zaszło i żartował ze mnie z tego powodu. Życzył sobie abym mógł wziąść ze sobą do mojej ojczyzny kilku Struldbrugów, dla wyleczenia moich współziomków z bojaźni śmierci i pragnienia wiecznego życia; lecz prawa krajowe zabraniają tego surowo, inaczej byłbym gotów przyjąć na siebie pracę i koszta transportu. Prawa krajowe względem Struldbrugów zdają mi się być równie roztropne jak koniecznie potrzebne, i każden inny kraj byłby przymuszony w podobnych okolicznościach tak postępować. Ponieważ bowiem łakomstwo jest zwyczajnym towarzyszem starości; więc ci nieśmiertelni staliby się z czasem właścicielami majątku całego narodu, może i władzy krajowej; a że tej dla braku zdolności niemogliby należycie sprawować, przeto stan taki, niezawodnie upadek kraju pociągnął by za sobą.
Tam wsiada na okręt holenderski. Przybywa do Amsterdamu, a ztamtąd wraca do Anglji.
Opis Struldbrugów, nie nudził spodziewam się czytelnika, bo zawiera coś nadzwyczajnego i nowego; nie przypominam sobie przynajmniej ażebym kiedy coś podobnego znalazł w opisach podróży które czytałem. Jeżeli się w tym względzie mylę, to proszę mieć wzgląd na to; że podróżujący którzy jeden i ten sam kraj opisują, muszą też pisać o tych samych rzeczach uwagę ich na siebie ściągających i nie zasługują bynajmniej na zarzut że jeden od drugiego pożyczał lub przepisał.
Ponieważ między Luggnaggiem i cesarstwem Japońskiem wielki jest handel, być może, że pisarze japońscy wspomnieli już o Struldbrugach. Pobyt mój w Japonji był tak krótki i tak mało posiadałem znajomości języka krajowego, że się o tem z książek japońskich dowiedzieć nie mogłem. Spodziewam się jednak, że holendrzy uwiadomieni o tem przezemnie, będą ciekawemi i sposobnemi do uzupełnienia niedostatecznego mojego opisu.
Król Luggnaggski prosił mnie kilka razy ażebym przyjął urząd przy jego dworze; lecz poznawszy mocne postanowienie moje wrócenia do ojczyzny, był tak łaskaw udzielić mi do tego pozwolenie i dał mi nadto własnoręczny list rekomendacyjny do Cesarza Japońskiego. Darował mi także czterysta czterdzieści i cztery sztuk złota (naród ten ma wielkie upodobanie w takich liczbach), i czerwony dyament, który za tysiąc sto funtów szterlingów sprzedałem w Anglji.
Szóstego maja 1709 r. pożegnałem się z Jego Królewską Mością i ze wszystkiemi przyjaciołmi mojemi. Król rozkazał ażeby oddział jego gwardyi towarzyszył mi aż do portu Glanguenstala, na południowo-zachodniej stronie wyspy leżącego. Po upłynieniu sześciu dni dostałem okręt udający się do Japonji, na którym też, po piętnastodniowej podróży, zawinęliśmy do małego miasta portowego nazwiskiem Xamoschi.
Miasto to znajduje się na zachodnim punkcie, gdzie wązka ciaśnina prowadzi od północnej strony do zatoki, na której północno-zachodniej stronie jest miasto stołeczne Jeddo. Przy wylądowaniu pokazałem urzędnikom celnym list Króla Luggnaggskiego do Cesarza Japońskiego. Poznali natychmiast pieczęć Jego Królewskiej Mości, wyobrażającą Króla podnoszącego z ziemi kulawego żebraka.
Skoro urzędnicy w mieście dowiedzieli się o moim liście, przyjęli mnie jak jakiego ministra, opatrzyli powozem, służącemi i wszelkiemi potrzebami na podróż do Jeddo. Przybywszy tam, wkrótce przypuszczony zostałem do audyencyi i oddałem list mój od Króla Luggnaggskiego. Otworzono go z wielkiemi ceremoniami i przez tłomacza został cesarzowi na język japoński przełożony. Jego Cesarska Mość powiedział do mnie przez tłomacza, ażebym prośbę, jakąbym tylko miał do niego przedstawił, a przez wzgląd na rekomendacyą swego królewskiego brata, niezwłocznie ją dopełni. Tłomacz ten był urzędnikiem załatwiającym interesa dworu z holendrami: poznał po rysach mojej twarzy, że jestem europejczykiem, powiedział mi przeto rozkaz cesarski w języku holenderskim, który dobrze posiadał.
Odpowiedziałem tak jakem pierwej był sobie ułożył; że jestem kupcem holenderskim, który na bardzo odległem ztąd morzu rozbił się z okrętem, że ztamtąd dostałem się morzem i lądem do Luggnaggu, zkąd udałem się do państwa Japońskiego, gdzie wiedziałem że moi współziomkowie wielki prowadzą handel, spodziewałem się przeto dostać okazyą powrotu do Europy; proszę więc Jego Cesarską Mość, ażeby raczył rozkazać zaprowadzić mnie do Nangasak.
Prosiłem też, ażeby przez wzgląd na mojego protektora, Króla Luggnaggskiego, Jego Cesarska Mość raczył mnie uwolnić od ceremonji deptania nogami krzyża, gdyż ja tylko dla dostania się ztąd do Europy, a nie dla interesów handlowych do tego kraju przybyłem.
Gdy tłomacz przełożył cesarzowi moją prośbę, zdawał się być bardzo zadziwionym i oświadczył mi, że jestem pierwszy z moich współziomków który w tym względzie okazał się tak skrupulatnym, że przezto wątpić musi, czy jestem istotnie holendrem i mieć podejrzenie, że może jestem chrześcianinem. Jednak przez wzgląd na powody które przytoczyłem, a osobliwie na rekomendacyą Króla Luggnaggskiego, przychyli się do mojej prośby, ale trzeba postąpić przytem z największą przezornością; powiedział, że da rozkaz oficerom doglądającym zachowywania tej ceremonji ażeby mnie przepuścili i udawali jakby mnie przechodzącego nie widzieli: bo gdyby, dodał, holendrzy współziomkowie moi dowiedzieli się żem zaniedbał odbyć tej ceremonji, toby gotowi byli zamordować mnie w drodze. Podziękowałem Cesarzowi najuniżeniej za wyświadczenie mi tak wielkiej łaski, i gdy właśnie niektóre oddziały wojska miały się udać do Nangasak, oficer ich odebrał rozkaz zaprowadzenia mnie do tego miasta, i przytem tajemną instrukcyą względem ceremonji.
Dziewiątego czerwca 1709 przybyłem po długiej i przykrej podróży do Nangasak, gdzie się wkrótce zapoznałem z majtkami holenderskiemi przybyłemi z Amsterdamu na okręcie Ambojna, mocnej budowy, czterysta pięćdziesiąt beczek ładunku obejmującym. Żyjąc pierwej dość długo w Holandyi, gdyż byłem na naukach w Lejdzie, rozumiałem przeto dobrze język holenderski. Majtkowie dowiedzieli się wkrótce zkąd przybywam i dopytywali się u mnie o ostatnich podróżach moich i zdarzeniach które miałem. Ułożyłem w tym celu krótką i jak tylko mogłem podobną do prawdy historyą, większą jednak część zdarzeń zamilczałem przed niemi. Znałem wiele osób w Holandyi i mogłem łatwo wymyślić nazwiska krewnych którzy, jak mówiłem, należą do niższej klassy mieszkańców w prowincyi Geldryjskiej.
Chciałem zapłacić kapitanowi okrętu Teodorowi Vangrult za podróż do Holandyi, lecz ten dowiedziawszy się że jestem chirurgiem, żądał odemnie tylko połowę zwyczajnej zapłaty, pod warunkiem, że jako chirurg okrętowy służyć zechcę. Nimeśmy odpłynęli, zapytali mnie niektórzy z ludzi okrętowych, czy już odbyłem ceremonią z krzyżem. Odpowiedziałem im ogólnie, że w każdym względzie zadowolniłem Cesarza i dwór jego: jednak jeden złośliwy majtek poszedł do oficera i powiedział mu, że jeszcze nie uczyniłem zadosyć zwyczajnej ceremonji. Lecz oficer, który miał rozkaz przepuszczenia mnie, kazał temu łotrowi dać dwadzieścia kijów, przezco nikt mi się więcej podobnemi pytaniami nie naprzykrzał.
W tej podróży nic mi się nie zdarzyło ważnego: płynęliśmy z pomyślnym wiatrem, aż do przylądka Dobrej Nadziei, gdzieśmy się zatrzymali dla opatrzenia się w świeżą wodę.
Dnia dziesiątego kwietnia 1710 r. przybyliśmy szczęśliwie do Amsterdamu, straciwszy w drodze trzech ludzi przez choroby, a jednego który spadł z wielkiego masztu. Z Amsterdamu odpłynąłem wkrótce do Anglji na małym okręcie do tego miasta należącym.
Szesnastego kwietnia zarzuciliśmy kotwice przy Dunach. Nazajutrz wysiadłem na ląd i zobaczyłem znowu moją ojczyznę, po niebytności pięciu lat i sześciu miesięcy.
Poszedłem prosto do Redriff, gdzie tegoż samego dnia o godzinie drugiej po południu przybyłem i zastałem moją żonę i całą familią w jak najlepszem zdrowiu.
Pomiędzy zadziwiającemi wynalazkami professorów w akademji Lagado, wspomina Gulliwer o „jednym gienialnym architekcie, który wynalazł nową metodę budowania domów, zaczynając od dachu a kończąc fundamentem.“ (Roz, V. stron. 51.)
Gulliwer ograniczył się na wspomnieniu tylko o tym wynalazku, bez dokładniejszego opisania sposobów; przez co i my niejesteśmy wstanie dania czytelnikowi innego o tym wynalazku wyobrażenia, jak tylko domniemania nasze, że w Królestwie Balnibarbi, balony były już znajome i do tego proponowane. —
— Jego ludzie sprzysięgają się przeciwko niemu, biorą go w niewolę i zamykają w kajucie; potem wysadzają go na brzegi nieznajomego kraju.
— Udaje się wgłąb kraju.
Opis Jahusów osobliwych zwierząt.
Już pięć miesięcy bawiłem przy mojej żonie i dzieciach, i mogę mówić że przez ten czas byłbym szczęśliwym, gdybym tylko umiał był cenić spokojne życie które prowadziłem. Opuściłem jednak moją żonę będącą w ciąży, i przyjąłem ofiarowane mi dowództwo kupieckiego okrętu „Awanturnik“ trzysta pięćdziesiąt beczek ładunku obejmującego. Posiadałem dokładną znajomość marynarstwa, i gdy sobie stan chirurga mocno sprzykrzyłem, w którym tylko przy zdarzonej okazyi praktykować chciałem, wziąłem przeto zsobą młodego człowieka bardzo biegłego w tej professyi, nazwiskiem Robert Purefoy.
Dnia 7o września 1710 roku, rozwinęliśmy żagle w Portsmuth, a 14o t. m. spotkałem się przy wyspie Teneryffa z kapitanem Pocok z Bristolu, udającym się do Honduras dla ścinania drzewa Kampeszowego. Dnia szesnastego wielka burza rozłączyła nas i poźniej dowiedziałem się że jego okręt rozbił się i że wszyscy majtkowie i podróżni na okręcie się znajdujący potonęli, wyjąwszy jednego kuchcika. Kapitan ten był człowiek bardzo godny i biegły w swojej sztuce, ale zanadto uporczywym w raz powziętych mniemaniach, i to zdaje mi się było powodem tak jego, jako i tylu jemu podobnych ludzi zguby. Gdyby był poszedł za moją radą, siedziałby teraz spokojnie i bezpiecznie jak ja, przy swojej familji.
Wiele ludzi straciłem przez choroby panujące w tych okolicach, i byłem przymuszony werbować majtków w Barbados i na wyspach Leewardskich, gdzie mi właściciele okrętu wylądować rozkazali. Niezadługo mocno tego żałowałem, bo przekonałem się, że większa część z nich składała się z korsarzy. Miałem pięćdziesięciu ludzi pod mojemi rozkazami i zlecenie, ażebym prowadził handel z Indyanami morza południowego i robił jak najwięcej nowych odkryć. Ci łotrzy których zaciągnąłem, przerobili resztę moich ludzi, i sprzysięgli się z niemi ażeby opanować okręt i mnie samego uwięzić. Jednego dnia z rana wpadli do mojej kajuty, rzucili się na mnie, związali mnie i grozili, że rzucą mnie w morze, jeżeli się odważę sprzeciwiać w najmniejszem ich woli. Powiedziałem im, że jestem ich więźniem i będę we wszystkiem posłusznym. Na ich rozkaz przysiągłem że dotrzymam mojego słowa, poczem rozwiązali mnie, i tylko łańcuchem przywiązali jednę nogę do łóżka mojego i postawili przy drzwiach pokoju wartę, z rozkazem zastrzelenia mnie gdybym się chciał uwolnić. Przysłali mi żywności i napoju do mojego więzienia, a sami dowództwo okrętu objęli. Mieli zamiar zostać korsarzami i rabować hiszpanów, ale nie mogli tego aż po zebraniu więcej ludzi uskutecznić. Przedewszystkiem postanowili sprzedać ładunek okrętu, a potem udać się do Madagaskaru dla werbowania rekrutów, bo wielu ludzi umarło im od czasu mojego uwięzienia. Przez kilka tygodni żeglowali i prowadzili handel z Indyanami, ale nie wiedziałem jaki obrali kierunek, bo jako więzień zamknięty byłem w kajucie w ciągłej zostając obawie, ażeby mnie nie zamordowali, jak mi tem nie raz grozili.
Dziewiątego maja 1711 przyszedł pewien Jan Welch do mojej kajuty i powiedział mi, że ma zlecenie od kapitana ażeby mnie wysadził na ląd. Nadaremne były moje prośby i przedstawienia, nie chciał mi nawet powiedzieć kto jest kapitanem. Zaprowadzono mnie na szalupę, pozwoliwszy mi jednak przedtem włożyć najlepszy i niedawno sprawiony ubiór, wziąść ze sobą trochę bielizny, ale żadnej innej broni prócz kordelasu; nawet tak byli grzeczni że nie przeglądali moich kieszeni, w których miałem pieniądze i drobniejsze rzeczy. Po upłynieniu może godziny jak odbili od okrętu, wysadzili mnie na ląd. Prosiłem ich ażeby mi powiedzieli w jakim kraju się znajduję: wszyscy jednak zapewnili mnie, że sami tego nie wiedzą, i że kapitan (tak go nazywali) postanowił był jak tylko sprzedarz ładunku uskutecznioną została, wsadzić mnie jak najprędzej, za pierwszem odkryciem lądu. Odbijając od brzegu, radzili mi ażebym się prędko z tamtąd oddalił, żeby mnie przypływ morza nie napadł i pożegnali się ze mną.
W tem smutnem położeniu porzuciłem brzegi piasczyste i udałem się w głąb kraju. Zbliżywszy się do jednego pagórka, usiadłem chcąc trochę wypocząć i zastanowić się, co mi przedsięwziąść wypada. Gdy się czułem trochę pokrzepionym, poszedłem dalej z postanowieniem poddania się pierwszemu dzikiemu krajowcowi którego spotkam, i wykupić sobie u niego życie bransoletkami, szklannemi pierścionkami i innemi tego rodzaju bawidełkami które miałem z sobą, i jakiemi wszyscy żeglarze opatrywać się zwykli.
Liczne szeregi drzew nieregularnie sadzonych przerzynały tę okolicę. Widziałem też wiele obszernych pastwisk i pól owsem zasianych. Chodziłem bardzo ostrożnie z obawy abym nie został niespodzianie napadnięty albo strzałą z tyłu zabity. Dostałem się nareszcie na ubitą ścieżkę, gdzie widziałem ślady nóg ludzkich jako też bydlęcych, najwięcej jednak było śladów kopyt końskich. Niezadługo zobaczyłem kilka zwierząt na polu, jako też i siedzących na drzewach. Postać ich była nader osobliwą i brzydką, tak że na ich widok strachem przejęty, ukryłem się czem prędzej w krzakach ażebym się mógł im przypatrzyć bezpieczniej. Niektóre z nich zbliżyły się do miejsca gdzie leżałem, mogłem więc ich kształt lepiej rozpoznać.
Głowa ich i piersi okryte były grubemi już kędzierzawemi, już spadającemi włosami; miały brody jak kozy, a plecy i przednie części nóg opatrzone były grubą siercią; reszta zaś ciała była zupełnie naga i mogłem widzieć ich skórę która ciemno brunatnego koloru. Nie miały ogonów i uważałem że siedzenie równie było im naturalnem jak leżenie lub stanie na tylnych nogach. Wdrapywały się na drzewa tak zwinnie jak wiewiórki, bo łapy ich opatrzone były długiemi i bardzo ostremi pazurami; skakały przytem z wielką zręcznością. Samice były trochę mniejsze od samców; miały długie spadające włosy na głowie, twarz zaś bez włosów jako i całe ciało, wyjąwszy kilka miejsc puchem porosłych. Piersi wisiały im między przedniemi łapami i gdy chodziły sięgały prawie aż do ziemi. Włosy obojga płci były różnego koloru: brunatne, czerwone, czarne i żółte. Słowem we wszystkich podróżach które odprawiłem, nie widziałem nigdzie zwierzęcia tak nieprzyjemnego, brzydkiego i któreby taką odrazę we mnie wzbudziło. Pomyślałem sobie nareszcie, żem się już dosyć im przypatrzył: wstałem więc pełen obrzydzenia i wzgardy, i chciałem iść tą samą drogą dalej, w nadziei dostania się do mieszkania jakiego Indyanina. Nie wiele jeszcze uszedłem, gdy spotkałem na drodze jedno z tych stworzeń, które prosto ku mnie zmierzało. Straszna ta potwora, skoro mnie zobaczyła, stanęła na miejscu, wykrzywiła okropnie wszystkie rysy twarzy, i wytrzeszczyła na mnie oczy, jakby nigdy jeszcze podobnego nie widziała zwierzęcia; nareszcie zbliżyła się i podniosła na mnie przednią swą łapę, przez ciekawość lub w złośliwym jakim zamiarze. Wyjąłem prędko kordelas i uderzyłem ją płaską stroną, nie chcąc jej zranić z obawy abym nie rozgniewał na siebie ich właścicieli. Skoro uczuła boleść odskoczyła odemnie i zaczęła tak głośno krzyczeć, że całe stado złożone z czterdziestu lub pięćdziesięciu podobnych zwierząt, zbiegło się z przyległych pól, otoczyło mnie, i wyjąc okropnie złośliwe mi twarze robiło. Schroniłem się prędko pod drzewo i oparłszy się o nie plecami, broniłem się kordelasem. Niektóre z tych przeklętych zwierząt uchwyciły za gałęzie, wskoczyły na drzewo i zaczynały wypróżniać się na moją głowę. Chroniłem się ile mogłem, przyciskając się mocno do drzewa, lecz ledwo że nie zostałem zaduszony smrodem plugastwa, które na mnie ze wszystkich stron spadało.
W tem okropnem położeniu spostrzegłem że nagle wszystkie uciekać zaczęły. Opuściłem więc drzewo i wyszedłem na drogę, pełen ciekawości, co też te zwierzęta tak przestraszyć mogło. Lecz oglądając się na około, nic nie zobaczyłem jak tylko konia, który się powoli przechadzał na polu; i to było przyczyną ucieczki oblegających mnie zwierząt, które go pierwej niźli ja spostrzegły. Koń zbliżył się do mnie, stanął, cofnął się trochę i spoglądał na mnie uważnie, zdawając się być bardzo zadziwionym. Oglądał moje ręce i nogi, i chodził na około mnie kilka razy. Chciałem iść moją drogą, lecz zastąpił mi, patrząc się na mnie łagodnem okiem, i nie okazując najmniejszej skłonności do czynienia mi gwałtu. Staliśmy tak przez niejaki czas obglądając się wzajemnie; nareszcie odważyłem się podnieść rękę do jego szyi chcąc go pogłaskać, i gwizdałem przytem jak to masztalerze czynić zwykli, gdy z cudzym koniem mają do czynienia. Lecz zdawał się pogardzać moją grzecznością, trząsł głową, zmarszczył brwi i podniósł dumnie przednią swoją nogę dla oddalenia mojej ręki. Potem zarżał trzy lub cztery razy, ale tak rozmaitym tonem, że mi przyszło na myśl, iż mówi we właściwym sobie języku i że te różne rżenia sens jakiś mają.
Podczas gdy to między nami zachodziło, nadszedł drugi koń, który z poważną postawą zbliżył się do pierwszego, potem dotknęły się łagodnie przedniemi prawemi kopytami, rżąc przytem na przemian kilka razy tak odmiennym tonem, że się artykułowanym być wydawał. Oddaliły się o kilka kroków odemnie, jakby chciały naradzić się nad czem; przechadzały się ze sobą tam i nazad z poważną miną, jak osoby rozmawiające o ważnym przedmiocie, przyczem często oglądały się na mnie, jakby chciały mnie pilnować, ażebym im nie uciekł. Zdziwiłem się niezmiernie nad takiem postępowaniem bezrozumnych zwierząt i myślałem sobie, że jeżeli mieszkańcy tego kraju proporcyonalnie tyle posiadają rozumu, muszą być najmędrszym narodem na ziemi. Ta myśl tak mnie uradowała, żem postanowił iść dalej w kraj, aż odkryję dom lub wieś jaką, albo spotkam się z mieszkańcami, i zostawić konie w rozmowie ze sobą, jak długo im się spodoba.
Lecz pierwszy koń, będący pstrokato szarej maści widząc że się oddalam, zaczął rżeć za mną tak odznaczającym się tonem, iż musiałem poznać czego chce; obróciłem się więc i zbliżyłem do niego, usiłując ile możności ukryć wielką niespokojność która mnie przejmowała, gdyż nie wiedziałem co się z tego stanie, i czytelnik łatwo sobie wystawić może, jak moje położenie było krytyczne.
Oba konie przybliżyły się do mnie i bardzo uważnie oglądały moją twarz i ręce. Szary obmacywał kopytem mój kapelusz i tak go przesunął, że musiałem go zdjąć aby lepiej znowu włożyć, przezco oba konie (drugi był gniady) bardzo zdawały się być zdziwione. Drugi dotknął się poły mojej sukni, a znalazłszy że wolno wisi koło mojego ciała, z większem jeszcze zadziwieniem patrzały na mnie.
Nogą swoją, głaskał prawą moją rękę i zdawał się podziwiać jej kolor i delikatność, ale ścisnął ją tak mocno kopytem i pęciną, iż głośno krzyczeć musiałem. Nie mniej podziwiały moje trzewiki i pończochy, które często macały, i rżąc robiły sobie przytem miny, jak filozof usiłujący rozwiązać trudne jakie zagadnienie. W ogóle postępowanie tych zwierząt było tak porządne i rozumne, tak dowcipne i rozsądne, żem mniemał iż to są czarnoksiężniki, którzy w pewnym zamiarze przemienili się w konie i spotkawszy obcego na drodze, chcieli sobie zażartować z niego; albo też istotnie się zadziwili na widok człowieka, który ubiorem, rysami twarzy i kolorem, tak mocno się różni od innych ludzi mieszkających może w tym kraju. W tem bardzo do prawdy podobnem mniemaniu, miałem do nich następującą przemowę:
„Łaskawi panowie: jeżeli jesteście, jak mi się z pewnością zdaje, czarnoksiężnikami, rozumiecie zapewne wszystkie języki; ośmielam się przeto uwiadomić panów: że jestem biednym i nieszczęśliwym Anglikiem, który przez zawistny los swój wyrzucony został na te brzegi. Proszę przeto ażeby jeden z panów chciał mi pozwolić abym wsiadł na niego, jakby był prawdziwym koniem, i zaniósł mnie do jakiego domu lub miasta, gdziebym mógł znaleźć pomoc mojej niedoli. W nagrodę za tę przysługę ofiaruję panom ten nóż i tę bransoletkę“ — i wyjąłem obie te rzeczy z kieszeni.
Słyszałem że często powtarzały wyraz Jahu, i lubo nie mogłem się domyśleć jego znaczenia, usiłowałem podczas, gdy konie rozmawiały ze sobą, abym go mógł wymówić. Skoro mówić przestały, powtórzyłem głośno kilka razy wyraz Jahu, starając się naśladować ile możności rżenie konia. Zadziwiło ich to niezmiernie, i pstrokaty powtarzał mi kilka razy ten wyraz, jakby mnie chciał nauczyć jak go wymówić trzeba. Starałem się naśladować go w wymówieniu tego wyrazu, i polepszyłem się cokolwiek przez kilkakrotne ćwiczenie, lubo doskonałości dosięgnąć nie mogłem. Potem chciał mnie gniady nauczyć wyrazu jeszcze daleko trudniejszego do wymówienia, który podług naszej ortografji pisałby się Houyhnhnm. Nie tak łatwo mogłem ten wyraz wymówić jak pierwszy; ale powtórzywszy go kilka razy, wprawiłem się, i konie dziwowały się mocno mojej pojętności.
Pomówiwszy jeszcze cokolwiek ze sobą, i jakem się domyślał z ich min, to ja musiałem być przedmiotem ich rozmowy: pożegnały się, jak pierwszym razem, wzajemnem dotykaniem się prawych kopyt. Potem dał mi gniady znak, abym szedł przed nim: zdawało mi się też najroztropniejszą rzeczą przyjąć jego wezwanie, ażbym lepszego nie dostał przewodnika. Gdym zaczął iść trochę wolniej, krzyczał hune, hune: domyśliłem się czego chce, i dałem mu znakami do zrozumienia, że jestem znużony i nie mogę iść dalej: stanął więc i dał mi przez niejaki czas wypocząć.
— Opis tego domu. Przyjęcie autora.
Żywność Houyhnhnmów.
Krytyczne położenie autora przez całkowity brak żywności, i jak sobie w tem poradził.
Uszedłszy blizko trzech mil, przyszliśmy do obszernego drewnianego domu, bardzo nizkiego i okrytego słomą. Uradowało mnie to mocno, i wyjąłem z kieszeni kilka bawidełek — które podróżujący zwyczajnie ofiarują dzikim — myśląc że przez to lepszego doznam od mieszkańców tego domu przyjęcia. Koń dał mi znak abym naprzód wszedł; była to wielka sala z gładką podłogą z gliny w której znajdowały się żłoby i koryta zajmujące całą jednę ścianę. Widziałem tam trzy konie i dwie klacze; nie jadły, co mię najbardziej zadziwiło tylko siedziały; nie mniej dziwiłem się widząc że niektóre zajęte były gospodarstwem. Ten widok wzmocnił mnie w mniemaniu, że naród który potrafił ucywilizować tak bezrozumne zwierzęta, musi być najmędrszym na ziemi. Szary wszedł za mną i uchronił mnie od złego przyjęcia, któregobym może doznał od jego kolegów. Zarżał kilka razy tonem rozkazującym i otrzymał odpowiedź.
Poszedłem z nim do drugiej a z tamtąd mieliśmy iść do trzeciej sali, gdy mi mój przewodnik dał znak abym zaczekał aż powróci i sam wszedł do niej. Przygotowałem podarunki dla pana i pani domu: były to dwa noże, trzy bransoletki z fałszywych pereł, małe zwierciadełko i naszyjnik ze szklanych paciorków. Koń zarżał dwa lub trzy razy: i spodziewałem się że usłyszę głos ludzki; lecz odpowiedź nastąpiła w tym samym dialekcie, tylko głosem trochę delikatniejszym. Myślałem sobie że pan tego domu musi być osobą znakomitą, bo tyle robią ceremonji nim kto wpuszczonym zostaje; lecz że człowiek znakomity tylko koniom pozwala sobie usługiwać, tego żadnym sposobem pojąć nie mogłem: obawiałem się mocno czym przez cierpienia i nieszczęścia nie pozbawiony został rozumu, zebrałem się i patrzyłem koło siebie w sali, gdzie mnie samego zostawiono; umeblowana była podobnie jak pierwsza tylko trochę ładniej. Przetarłem sobie oczy, ale zawsze toż samo widziałem. Szczypałem sobie ramiona chcąc się obudzić, gdyż mniemałem że to wszystko jest snem. Nareszcie osądziłem że to niezawodnie jest dziełem czarodziejstwa i magji. Nie długo jednak mógłem się oddać tym myślom; szary wyszedł i dał mi znak ażebym poszedł za nim do trzeciej sali, gdzie obaczyłem bardzo piękną klacz i troje źrebiąt siedzących tylnemi nogami na pięknych i czystych matach.
Gdym wszedł, podniosła się klacz i zbliżyła się do mnie, a obejrzawszy z największą uwagą moją twarz i ręce, rzuciła na mnie spojrzenie pełne wzgardy; obróciła się potem do konia i słyszałem że często powtarzała wyraz Jahu, którego jeszcze nie rozumiałem, lubo był pierwszy jakiegom się nauczył. Lecz niezadługo dowiedziałem się z nieograniczonem zmartwieniem znaczenia tego wyrazu. Koń dał mi znak głową powtarzając wyraz hune, hune, którym chciał mi oznaczyć, abym poszedł za nim. Zaprowadził mnie na podwórze, gdzie niedaleko od domu stał drugi budynek. Wszedłszy, zobaczyłem trzy z owych szkaradnych stworzeń, które zaraz po wylądowaniu spotkałem był na polu. Przywiązane były za szyję grubemi powrozami do wbitych w ziemię słupów, żywiły się korzeniami, tudzież jakem się później dowiedział, mięsem psów, osłów i zdechłych krów, które trzymając w przednich łapach, zębami szarpały.
Pan koń rozkazał bułanemu, który był jego służącym, ażeby odwiązał jedno z tych zwierząt i wyprowadził na podwórze. Postawiono nas koło siebie, i pan ze służącym porównywali uważnie rysy naszych twarzy, przyczem często wymawiali wyraz Jahu.
Nie mogę opisać zadziwienia i zgrozy które mnie przejęły, gdym obaczył że szkaradne to zwierze podobną całkiem do człowieka ma budowę. Twarz jego była wprawdzie płaska i szeroka, nos też płaski, wargi zapuchłe i bardzo grube, gęba szeroka; ale różnice w rysach twarzy są właściwe wszystkim dzikim ludom, gdzie się dzieci czołgają bezustannie na brzuchu, a matki noszą je zawsze na grzbiecie i plecami swojemi trą ciągle ich twarze. Przednie łapy tego Jahu różniły się od moich rąk jedynie długością paznokci, chropowatością i grubością, jako też i brunatnym kolorem skóry, która rzęsisto włosami zarosłą była. Nogi jego również podobne całkiem były do moich, ale konie nie domyślały się tego, bom nosił pończochy i trzewiki. Co do reszty ciała taż sama była proporcya, wyjąwszy kosmatość i kolor skóry.
Najbardziej to zastanowiło konie, że niektóre części mojego ciała całkiem się różniły od odpowiednich tego zwierzęcia; winienem to był mojej odzieży, o której konie żadnego nie miały wyobrażenia. Bułany wziął między kopyto i pęcinę korzeń i dał mi go. Przyjąłem go od niego powąchawszy oddałem jak najgrzeczniej. Przyniósł mi potem ze stajni kawał mięsa oślego, ale tak okropnie śmierdziało, że z największym wstrętem głowę odwrócić musiałem. Widząc to koń, rzucił je stojącemu koło mnie zwierzęciu, które je z największą chciwością pożarło. Potem pokazał mi wiązkę siana i miarę owsa, ale ja kiwnąłem głową, dając mu znać, że to nie jest żywnością dla mnie. Już zacząłem się trwożyć, ażebym z głodu umrzeć nie musiał jeżelibym nie znalazł tak prędko stworzeń mnie podobnych, bo co się tycze tych obrzydliwych Jahusów, muszę wyznać, że wydawały mi się być najobmierźlejszemi w każdym względzie stworzeniami jakiem tylko widział, lubo nikt w ten czas nie kochał ludzkości więcej odemnie. Im bliżej je poznawałem, tem bardziej musiałem się niemi brzydzić przez cały mój pobyt w tym kraju. Pan koń domyślał się tego z mojego postępowania i rozkazał ażeby zaprowadzono Jahusa napowrót do stajni. Potem podniósł przednią swoją nogę i położył kopyto na usta swoje, co mnie niezmiernie zadziwiło, lubo to uczynił z największą zręcznością i naturalnością, chcąc mnie tem zapytać cobym chciał jeść. Nie mogłem mu dać odpowiedzi którąby pojął, i gdybym nawet to potrafił, nie byłby wstanie dostarczyć stósownej dla mnie żywności. Gdyśmy tak ze sobą rozmawiali, przeszła krowa, wskazałem na nią i dałem mu przez wyraźny znak do zrozumienia że chciałbym ją wydoić. Zrozumiał to i zaprowadził mnie ze sobą do domu, gdzie rozkazał klaczy służącej, ażeby mi otworzyła izbę, gdziem znalazł mnóstwo glinianych i drewnianych naczyń pełnych mleka, ustawionych w największym porządku i utrzymywanych w czystości. Służąca dała mi wielkie naczynie pełne mleka, które z największym apetytem wypiłem i uczułem się być znacznie orzeźwionym.
Koło południa nadjechał powóz podobny do sanek, ciągniony od czterech Jahusów, w którym się znajdował stary koń, będący jak się zdawało osobą znakomitą. Wysiadł tylnemi nogami, bo przednią lewą miał nieszczęściem zranioną. Przyjechał obiadować z moim gospodarzem, który go przyjął z wielką grzecznością. Obiadowali w najlepszem pokoju, i mieli na drugie danie owies gotowany w mleku. Stary koń jadł tę potrawę ciepłą, drudzy zaś zimną. Koryta ustawione były w koło i podzielone na wiele oddziałów. Konie siedziały przy nich tylnemi nogami na wiązkach słomy. W środku stało wielkie koryto, którego przegródki odpowiadały oddziałom mniejszych koryt, tak że każdy koń jadł porcyą swoją siana i owsa w mleku gotowanego z wielką przystojnością i regularnością. Sprawowanie się źrebiąt obojga płci było bardzo skromne i spokojne, a mojego gospodarza i jego żony najgrzeczniejsze dla gościa. Gniady rozkazał mi ażebym stanął koło niego, i miał długą rozmowę ze swoim przyjacielem o mnie, com poznał z częstego spoglądania na mnie gościa i powtarzania wyrazu Jahu.
Przypadkiem nosiłem wtenczas moje rękawiczki; gdy to gniady, mój pan spostrzegł, zdawał się być bardzo zadziwiony i znakami dał mi to poznać, że się zdumiewa com zrobił z mojemi przedniemi nogami; położył kilka razy na nie kopyto, dając mi tem poznać, żebym im pierwszy kształt przywrócił. Uczyniłem, zadosyć jego życzeniu; zdjąłem rękawiczki i schowałem je do kieszeni. Przezto wszczęła się znowu długa rozmowa, i mogłem poznać że byli z mojego sprawowania się zadowolnieni: rozkazano mi bowiem, ażebym wymówił te kilka które umiałem wyrazów, i podczas obiadu nauczył mnie mój pan nazwisk owsa, mleka, ognia, wody i kilku innych rzeczy, które z niewielką trudnością pojąłem i wymówić potrafiłem, dzięki mojej wielkiej zdatności do nauczenia się obcych języków.
Po obiedzie wziął mnie pan koń na stronę, i dał mi znakami jako też kilkoma wyrazy do zrozumienia, że bardzo żałuje iż nie mam nic do jedzenia. Owies nazywa się w języku Houyhnhnmów, hlunnh. Wymówiłem kilka razy wyraz hlunnh, gdyż lubo z początku nie chciałem przyjąć owsa, jednak zastanowiwszy się, przyszło mi na myśl, że może będę w stanie zrobić sobie z niego gatunek chleba, a mając do tego i mleko, będę się mógł przy życiu utrzymać, aż się wydostanę z tego kraju i znajdę mojego rodzaju stworzenia. Pan koń rozkazał służącej, ładnej białej klaczce, ażeby przyniosła w naczyniu owsa. Ugotowałem je przy ogniu aż łupiny pękły, a wyłuskawszy go, utarłem między dwoma kamieniami i dodawszy trochę wody, zrobiłem ciasto, które przy ogniu upiekłem, potem wdrobiłem w ciepłe mleko i zjadłem.
Z początku zdawała mi się być najniesmaczniejszą potrawą, lubo zwyczajną żywność w niektórych krajach stanowi; lecz z czasem przyzwyczaiłem się do niej tem łatwiej, że nie raz w mojem życiu musiałem się kontentować nędznym pokarmem, i nie pierwszy raz przekonałem się, jak łatwo natura ludzka zaspokoić się daje. Muszę też dodać, że ani raz przez cały mój pobyt na wyspie nie zachorowałem. Często, prawda, starałem się złowić wiewiórkę lub ptaka za pomocą sidła zrobionego z włosów Jahusów; nieraz zbierałem zdrowe rośliny, które gotowałem i zamiast sałaty z chlebem jadłem; zrobiłem sobie kilka razy cokolwiek masła i piłem maślankę. Brak soli sprawiał mi z początku wiele nieprzyjemności i mocno mi dokuczał, lecz z czasem i bez tego obejść się mogłem, i jestem przekonany; że używanie soli u nas jest skutkiem zbytku i zostało wprowadzone jedynie dla wzbudzenia pragnienia, wyjąwszy tam, gdzie jej używają do uchronienia mięsa od zepsucia, na wielkich morskich podróżach, lub w transportowaniu do miejsc odległych. Widzimy przecież że żadne zwierze, wyjąwszy człowieka, nie potrzebuje jej do swych pokarmów, i co mnie się tycze, ledwo znieść mogłem jej smak, jakem ten kraj opuścił i do innego się dostał gdzie jej używano.
Dosyć już zdaje mi się, mówiłem o moim sposobie życia, lubo niektórzy podrużujący zapełniają tem swoje dzieła, jakby czytelnika interesowało, czy dobrze jedli czy źle. Było jednak koniecznem wspomnieć o tem, inaczej świat poczytałby to za rzecz do prawdy nie podobną, żem przez trzy lata mógł żyć w takim kraju i między takiemi mieszkańcami.
Za zbliżeniem się wieczora, rozkazał mój pan koń urządzić dla mnie miejsce do spania, w budynku sześć łokci tylko od głównego domu odległym i od mieszkania Jahusów oddzielonym. Rozpostarłem sobie na ziemi cokolwiek słomy okryłem się moją odzieżą i bardzo spokojnie spałem. Z czasem położenie moje przestawało być dla mnie przykrem, jak się tego czytelnik w dalszym ciągu dowie, gdzie obszerniej mój sposób życia w tym kraju opiszę.
Największem mojem było usiłowaniem, nauczyć się języka krajowego, w czem mi pan mój (tak go odtąd będę nazywał), dzieci jego i służący wszelkim sposobem dopomagali. Uważali to za największy cud, że tak bezrozumne zwierze objawia tyle znaków rozsądku. Wskazywałem na każdą rzecz, pytałem się o nazwisko, zapisywałem je w moim dzienniku kiedy byłem sam tylko, i uczyłem się wyrazy akcentować należycie, prosząc często członków familji mojego pana, ażeby je przedemną wymawiali. W tem zatrudnieniu dopomagał mi najwięcej rudy koń, jeden z niższych służących mojego pana.
Houyhnhnmowie mówią i przez nos i przez gardło. Ich język ma ze wszystkich europejskich języków które znam, najwięcej podobieństwa do niemieckiego, tyle że jest ładniejszy i wyrazistszy. Cesarz Karol piąty, uczynił też tę uwagę: że jeżeliby miał mówić ze swoim koniem, mówiłby z nim po niemiecku.
Mój pan był tak ciekawy słyszeć mnie mówiącego jego językiem, że wszystek czas wolny co tylko miał, obracał nieprzerwanie na nauczanie mnie. Był przekonany, że jestem Jahu; ale pojętność moja, grzeczność i czystość niezmiernie go zadziwiły: te przymioty były w cale przeciwne naturze tych zwierząt. W największej był wątpliwości względem mojej odzieży, i nie raz rozmyślał, czy ona jest też częścią mojego ciała, czy nie: nigdy bowiem nie rozebrałem się wprzódy aż familia się oddaliła, a za jej przybyciem zawsze już byłem ubrany. Mój pan był ciekawy dowiedzieć się zkąd przybywam, gdziem nabył tego pozoru rozsądku, co się we wszystkich moich przebija czynnościach: pragnął słyszeć moją historyą z własnych ust moich, i spodziewał się że przy wielkich postępach które czynię w nauczaniu się wyrazów i sposobów mówienia, będę w krótce w stanie opowiedzieć mu to wszystko dosyć dokładnie. Celem ulżenia mojej pamięci, napisałem sobie wszystkie wyrazy których się nauczyłem, alfabetem angielskim z tłomaczeniem tychże. Z niezmierną trudnością potrafiłem wytłomaczyć mojemu panu to co czynię, gdyż mieszkańcy tego kraju nie mają najmniejszego wyobrażenia o książkach i literaturze.
Po upłynieniu dziesięciu tygodni byłem w stanie zrozumieć większą część jego pytań, a po trzech miesiącach mogłem mu dawać dosyć dokładne odpowiedzi. Był bardzo ciekawy wiedzieć z jakiego kraju przybywam, jakim sposobem nauczyłem się naśladować rozumne stworzenia; bo te Jahusy do których twarzą, rękami i głową zupełnie jestem podobny, wyjąwszy ich skłonności do chytrości i złośliwości, są najniepojętniejszemi ze wszystkich zwierząt. Odpowiedziałem; że przybywam z dalekiego bardzo kraju; że w drewnianym statku przepłynąłem morze z wielu mojego rodzaju stworzeniami, którzy mnie wysadzili na te brzegi i opuścili. Z wielką trudnością tylko i za pomocą wielu znaków, potrafiłem opisać mu to zrozumiale. Mój pan powiedział mi na to, że się pewno mylę, albo opowiedziałem mu rzeczy które wcale nie istnieją. Houyhnhnmowie nie mają w swoim języku wyrazu oznaczającego kłamstwo lub fałszywość. To być nie może, powiedział, ażeby za morzem był jeszcze kraj jaki, i żeby trzoda zwierząt potrafiła podług swego upodobania kierować drewnianym statkiem na wodzie. Żaden Houyhnhnm nie jest wstanie sporządzić takiego statku, i nigdyby jego kierowania nie powierzył Jahusom.
Wyraz Houyhnhnm znaczy w ich języku koń, a etymologicznie, doskonałość natury. Powiedziałem mojemu panu, że wiele jeszcze mi brakuje wyrazów, do dokładnego wyrażenia się, lecz że po niejakim czasie będę w stanie, przez gorliwe przykładanie się do języka, opowiedzieć mu cudowne rzeczy. Był tak łaskaw polecić własnej swej klaczy i obydwom źrebiętom ażeby przy każdej sposobności się wydoskonalać mnie w języku, i on sam poświęcał co dzień dwie godziny w tym celu.
Wiele koni i klaczy znakomitego pochodzenia, przybywało do naszego domu, bo wszędzie rozgłosiła się wieść o cudownym Jahu, który ma mieć zdatność mówienia jak Houyhnhnm i objawia we wszystkich swoich czynnościach i słowach niejakie ślady rozumu. Z upodobaniem rozmawiali ze mną i zadawali mi wiele pytań na które podług mojej możności odpowiadałem. Przez to wszystko wielkie uczyniłem w języku postępy, tak że po upłynieniu pięciu miesięcy od przybycia mojego, rozumiałem prawie wszystko co do mnie mówiono i dosyć płynnie mogłem się wyrazić.
Houyhnhnmowie którzy odwiedzali mojego pana, ledwo chcieli uwierzyć żebym był istotnie Jahusem, gdyż powierzchowność mojego ciała wcale różną jest od innych mojego rodzaju; że moja skóra, wyjąwszy na twarzy i rękach, jest wcale niepodobną do zwyczajnej tych zwierząt; lecz tę tajemnicę odkryłem już był mojemu panu, powodowany zdarzeniem które mi się przytrafiło.
Powiedziałem już czytelnikowi, że zwyczajem moim było rozbierać się co wieczór dopiero w ten czas, kiedy cała familia na spoczynek się była udała. Jednego dnia, mój pan przysłał po mnie rudego konia bardzo rano. Gdy przybył jeszcze mocno spałem, odzież moja którą się okrywałem spadła była, koszula wysoko była zakasaną. Obudziłem się na szelest zrobiony przy jego wejściu i spostrzegłem, że z wielkiem pomięszaniem wykonał dane sobie zlecenie. Powrócił potem do pana i udzielił mu wiadomość o tem co widział. Dowiedziałem się o tem nie zadługo, bo jakem tylko wszedł do mojego pana, spytał mi się, co ma znaczyć wiadomość którą mu dał jego lokaj; że nie mam być wcale tem samem stworzeniem podczas snu, jakiem się w innym czasie być zdaję; że niektóre części mojego ciała mają być białe, niektóre żółte, albo nie tak białe, a inne nawet wcale brunatne.
Dotychczas zamilczałem troskliwie o mojej odzieży dla odróżnienia się jak najbardziej od przeklętej rasy Jahusów, ale teraz nie można było tego zataić. I bez tego nawet w krótce tajemnica ta odkrytą by została, ponieważ odzież moja i trzewiki mocno się zużywały, i z czasem musiałbym na miejsce ich używać skóry z Jahusów lub innych zwierząt, coby bez wiadomości pana mojego stać się nie mogło. Powiedziałem więc mojemu panu, że w kraju z którego przybywam, wszyscy mojego rodzaju okrywają się włosami pewnych zwierząt, sztucznie przyrządzonemi, a to częścią dla przyzwoitości, częścią też dla ochronienia się przeciw surowości powietrza: że jestem gotów przekonać go o tem, jeżeli mi to uczynić rozkaże, i że nic przed nim nie zakryję tylko to co natura zasłaniać rozkazuje. Odpowiedział mi, że moja mowa zdaje się być bardzo osobliwą, szczególnie ostatnia jej część; że nie można pojąć, czemu natura ma nam rozkazywać abyśmy ukrywali to co nam dała; co do nas, przydał, ani on ani jego współbracia, nie wstydzą się żadnej części swego ciała, ja jednak mogę czynić co mi się podoba.
Rozpiąłem więc moją suknią i zdjąłem ją jako też kamizelkę, pończochy i spodnie. Spuściłem koszulę po brzuch i obwiązałem ją w środku ciała pasem dla zakrycia nagości.
Mój pan przypatrywał się z wielką uwagą i zadziwieniem. Podnosił nogą każdą sztukę mojej odzieży i oglądał je z wielką ciekawością; potem obmacał łagodnie moje ciało i rozpoznawał je ze wszystkich stron, nakoniec powiedział mi: że jestem prawdziwym Jahusem, i że się tylko od drugich zwierząt tego rodzaju różnię białością i delikatnością skóry, kształtem i wielkością przednich i tylnych łap moich, jakoteż przez to, że niektóre części mojego ciała nie są zarosłe i że ciągle usiłuję chodzić na tylnych łapach. Więcej nie życzył sobie widzieć i pozwolił mi włożyć znowu mój ubiór, z czego bardzo byłem kontent, bom się już trząsł z zimna. Powiedziałem mu, że mnie to niezmiernie martwi, iż mi daje nazwisko Jahusa, najobrzydliwszego zwierzęcia, którem się brzydzę i gardzę. Zaklinałem go ażeby mnie tak
więcej nie nazywał i żeby to polecił swojej familji i znajomym którzy mnie odwiedzają. Prosiłem go przytem, ażeby nie wyjawiał tajemnicy z ubiorem dopóty przynajmniej, aż będę musiał używać innego, i żeby rozkazał milczeć służącemu swemu który wie o tem.
Na to wszystko uzyskałem łaskawe przyzwolenie: i tak tajemnica o ubiorze zachowaną została aż odzież moja zupełnie się zepsuła, przez co przymuszony byłem zastępować ją różnemi sposobami, jak później obszerniej opiszę. Mój pan prosił mnie, ażebym się z wszelką gorliwością wydoskonalił w języku krajowym, bo to go daleko więcej zastanawia że umiem mówić z rozsądkiem, jak że jestem biały i niezarosły, i jest niezmiernie ciekawy dowiedzieć się o cudownych rzeczach które mu opowiedzieć przyrzekłem: jakoż wielką zadawał sobie pracę, aby mnie jak najprędzej w tem wydoskonalić. Brał mnie ze sobą do wszystkich towarzystw i przyjacioł, i uważał na to aby się obchodzono ze mną jak najgrzeczniej, przez co — jak swoim przyjaciołom powiedział — staję się zabawniejszym.
Codzień zadawał mi wiele pytań tyczących się mojej osoby, na które wedle możności odpowiadałem; przez to pojął niektóre ogólne wyobrażenia o rzeczach które mu później szczegółowo opowiadać miałem. Byłoby zbytecznem chcieć opisywać, jakim nareszcie sposobem potrafiłem mieć z nim dłuższą i ważniejszą rozmowę. Pierwsze opowiadanie które mu w większym porządku i zwięzłości uczyniłem, było następującej treści.
„Przybyłem z bardzo odległego kraju w towarzystwie pięćdziesięciu mnie podobnych stworzeń, przepłynęliśmy morze w wielkim drewnianym statku, daleko większym niźli dom jego.“ Tu opisałem mu jak mogłem kształt okrętu, i za pomocą chustki do nosa starałem się pokazać mu jak go porusza wiatr nadymający żagle. Że przez wynikłą między nami kłótnię wysadzony zostałem na te brzegi i udałem się w głąb kraju, sam nie wiedząc dokąd idę, aż on mnie uwolnił od ścigania obrzydliwych Jahusów. Poczem spytał mnie, kto wybudował okręt i jak Houyhnhnmowie jego rodzaju mogli być tak nieroztropni i powierzyć go zwierzętom. Odpowiedziałem mu, że nie mogę kontynuować mojego opowiadania, jeżeli mi nie da swego słowa, że nic z tego wszystkiego co mu opowiem nie obrazi go bynajmniej; pod tym warunkiem jedynie opowiem mu z największą otwartością cudowne rzeczy, które mu przyrzekłem.
Uczynił zadosyć mojemu żądaniu zapewniając mnie, że się niczem nie będzie czuł obrażonym. Natenczas powiedziałem mu; że okręt na którym przybyłem, zrobiony został przez mnie podobne stworzenia; że w moim kraju i we wszystkich które zwiedzałem, Jahusy są jedynie panującemi i rozumem obdarzonemi zwierzętami; że przybywszy tutaj niezmiernie zadziwiony zostałem, widząc że Houyhnhnmowie postępują jak rozumne stworzenia, i że on i jego przyjaciele mogli się dziwić temu, że spostrzegły niejakie ślady rozumu u stworzenia, które Jahusem nazywać raczyły. Wyznałem mu, że we wszystkich częściach mojego ciała podobny jestem do Jahusów, których zwyrodnionej i zwierzęcej natury żadnym sposobem wytłomaczyć sobie nie jestem w stanie: że jeżelibym miał kiedyś to szczęście wrócić do mojej ojczyzny, abym mógł, jak zamyślam, opisać moje podróże, pewno wszyscy będą myśleć że opowiadam rzeczy które nie istnieją, albo że to jest bajeczną wymyśloną historyą; i tylko powodowany wielkim szacunkiem dla niego, jego familji i przyjacioł, pod warunkiem że się nie będzie czuł obrażonym, wyznać muszę: że współziomkowie moi żadnym sposobem nie uwierzą temu iż w pewnym kraju Houyhnhnm jest panującem i rozumnem stworzeniem a Jahus bydlęciem.
Mój pan słuchał tego opowiadania z oznakami największego nieukontentowania, gdyż powątpiewać lub niewierzyć, są wcale nieznajome w tym kraju rzeczy, tak że Houyhnhnmowie nie wiedzą co mają w takim razie czynić. Przypominam sobie, że gdym w rozmowach moich z panem o własnościach rodzaju ludzkiego w innych krajach, wspomniał o kłamstwie i oszukaństwie, nigdy — lubo był bardzo przenikliwego rozumu — nie mógł pojąć, coby to znaczyło, mówiąc: że mowa udzieloną nam została dla wzajemnego wynurzania sobie myśli naszych i dla uwiadamiania się wzajemnie o rzeczach nam nie wiadomych. Jeżeli więc kto coś mówi co wcale nie istnieje, natenczas chybia przeznaczonego celu; bo ten do którego mówił, nie może powiedzieć że go zrozumiał, i zamiast nauki zostawia go w gorszym od niewiadomości położeniu, przywiodłszy go aby wierzył, że biała rzecz jest czarną a krótka długą. Takie są wyobrażenia Houyhnhnmów o kłamstwie, które wszyscy ludzie tak dobrze znają i doskonale używać umieją.
Wracam z ustępu do rzeczy: gdym go zapewniał, że w mojej ojczyznie Jahusy są jedynemi rozumem obdarzonemi i panującemi zwierzętami, powiedział mi że tego żadnym sposobem pojąć nie może i spytał mi się: czy my też mamy jakie Houyhnhnmy i jakie są ich zatrudnienia? Odpowiedziałem mu, że wielką mamy ilość Houyhnhnmów; że w lecie pasą się na łąkach, w zimie zaś są żywione w przeznaczonych na to domach, gdzie Jahusy im usługują, czyszczą im skórę, wyczesują włosy, umywają nogi, opatrują żywnością i robią posłanie. „Rozumiem cię — odezwał się do mnie mój pan — chociaż wasze Jahusy mniemają, że posiadają rozum, jednakże Houyhnhnmy są waszemi panami; oby tylko nasze Jahusy były tak posłusznemi i niedzikiemi jak w waszym kraju.“
Prosiłem go najmocniej aby mnie uwolnił od dalszego opowiadania, w przekonaniu że powieść moja niezmiernie go zmartwi i rozgniewa. Lecz mój pan obstawał przy swoim rozkazie, abym mu wszystko a wszystko opowiadał. Czyniąc zadosyć jego żądaniu opowiadałem dalej. — Houyhnhnmy które my końmi nazywamy, są między wszystkiemi zwierzętami które tylko posiadamy najpiękniejszemi i najszlachetniejszemi; odznaczają się wielką siłą i prędkością; jeżeli należą do znakomitych osób, używają ich jedynie do jeżdżenia, gonitw i podróżowania. Obchodzą się z niemi jak najlepiej i opatrują najtroskliwiej, dopóki są młode i zdrowe na nogi; ale skoro zaczynają starzeć, sprzedają je innym Jahusom, którzy ich dręczą nielitościwie, używając do robót ciężkich i podłych, aż się zamęczą. Natenczas zdejmują z nich skórę i tę sprzedają, a resztę zaś rzucają na żar psom i drapieżnym ptakom.
Na ostatku dodałem: że przymocowują do końców nóg naszych Houyhnhnmów, blachy z twardej substancyi żelazem zwanej, aby sobie nie psuły kopyt na twardych kamiennych drogach, na których zwyczajnie podróżujemy.
Mój pan dał mi poznać wielkie swoje nieukontentowanie i oświadczył mi: iż niezmiernie go zadziwia, że się odważamy wsiąść na grzbiet Houyhnhmna; jest albowiem przekonany, że najsłabszy z jego służących byłby w stanie zrzucić najsilniejszego Jahusa, lub padłszy na grzbiet zgnieść takie zwierze. Odpowiedziałem mu na to: że nasze konie zostają już od trzeciego lub czwartego roku stósownie do mającego się z nich zrobić użytku wprawiane i ujeżdżane; zanadto dzikich i złośliwych używają do ciągnienia wozów ciężko naładowanych, i za najmniejsze nieposłuszeństwo lub krnąbrność karzą ich surowo już za młodu: konie zaś przeznaczone do noszenia siodła lub ciągnienia powozów, zostają zwyczajnie kastrowane we dwa lata po urodzeniu, dla uczynienia ich łagodniejszemi i posłuszniejszemi; że są w prawdzie czułe na nagrody i kary, lecz zawsze trzeba mieć wzgląd na to, że nie mają najmniejszego śladu rozumu, podobnie jak Jahusy w tym kraju.
Z wielką trudnością mogłem mu to wszystko opisać; aby pojął należycie, musiałem używać wiele zbaczań słownych, albowiem język Houyhnhnmów nie jest tak bogaty w wyrazy, bo namiętności i potrzeby ich są nieporównanie mniejsze niźli u nas. Ale niepodobieństwem jest opisać jego gniew szlachetny, gdy mu opowiedziałem srogi nasz sposób postępowania z końmi, osobliwie nielitościwe kastrowanie, dla uczynienia ich niezdatnemi do rozmnożenia swego rodzaju i dla łatwiejszego przyzwyczajenia ich do niewolnictwa.
Jeżeli w rzeczy samej, powiedział, istnieje kraj gdzie Jahusy posiadają rozum, natenczas być muszą i panującemi nad wszystkiemi zwierzętami, bo rozum zawsze i wszędzie odniesie zwycięztwo nad bydlęcą siłą. Lecz zastanawiając się nad kształtem i budową naszego ciała a szczególnie mojego, mniema że żadne stworzenie podobnej wielkości nie może być gorzej usposobione do używania rozumu w zwyczajnych potrzebach życia. Życzył sobie wiedzieć czy moi współbracia do mnie są podobni, czy do Jahusów jego ojczyzny. Powiedziałem mu, że większa część moich współbraci będących w równem ze mną wieku życia, mają taką budowę ciała i kształt jaką ja posiadam; młodzi i kobiety są jeszcze delikatniejszemi, i skóra, szczególnie ostatnich, jest białą jak mleko. Odpowiedział mi, że istotnie bardzo się różnię od innych Jahusów, że nie jestem tak brzydkim i nieczystym; ale co się tycze użytku członków ciała, to one mnie daleko przewyższają; że paznokcie moje u nóg i rąk do niczego mi służyć nie mogą: moje przednie nogi nie zasługują nawet aby je tak nazywano, bo nigdy jeszcze nie widział mnie chodzącego na nich; są one za nadto delikatne, aby mogły znieść twardość ziemi: po największej części nie okrywam ich niczem, a jeżeli czasem używam jakiego okrycia, nie jest ono bynajmniej tej formy i trwałości jak u tylnych nóg. Że nie mogę chodzić z pewnością, bo w przypadku pośliźnięcia się jednej z tylnych nóg, niezawodnie upaść muszę. Nie mniej ganił i inne części mojego ciała: płaskość mojej twarzy, wysterczanie nosa, położenie oczy zanadto blizko jedno od drugiego, tak że ani na prawo ani na lewo obglądać się nie jestem w stanie bez obracania głowy: że nie mogę jeść, jeżeli nie podnoszę przednich nóg do gęby, przezco podobno natura stawy ich tak urządziła aby tej potrzebie odpowiadać mogły.
Że nie może pojąć do czego służą te liczne stawy i oddziały moich nóg tylnych; są one za miękkie, aby mogły znieść twardość i ostrość kamieni i przez to muszę je okrywać skórą innych zwierząt: że moje ciało nie jest niczem zabezpieczone przeciwko upałom i zimnu, i jestem przymuszony używać odzieży, którą codzień z wielką pracą zdejmować i znowu wkładać trzeba: że wszystkie zwierzęta w tym kraju mają naturalną odrazę od Jahusów, słabsze uciekają przed niemi, mocniejsze zaś stronią ich. Jeżeli nawet posiadamy rozum, nie może sobie wystawić, jakim sposobem zwyciężamy ten naturalny wstręt który inne stworzenia mają do nas i jak możemy je służebnemi sobie uczynić. „Ale nie chce — powiedział — sprzeczać się teraz ze mną nad tem i życzy sobie, abym mu opowiedział własną moją historyą, opisał kraj gdziem się urodził, tudzież mój sposób życia i przypadki które mi się przed przybyciem do tego kraju zdarzyły.“
Odpowiedziałem mu, że mojem najgorętszem życzeniem jest ile możności zadosyć uczynić jego żądaniom, lecz wątpię bardzo czy będę się mógł wyrazić zrozumiale dla niego, szczególnie co się tycze przedmiotów, o których nie może mieć żadnego wyobrażenia, bo nie widzę nic w tym kraju coby było do nich podobnem; jednakże będę się starał wytłomaczyć to przez przyrównania gdzie mi na wyrazach zabraknie, i prosiłem go aby mi w tem chciał być pomocnym: co mi też łaskawie przyobiecać raczył.
Powiedziałem mu, że jestem urodzony z poczciwych rodziców na wyspie Anglią zwanej, która tak daleko ztąd jest odległą, iż najmocniejszy z jego służących, w przeciągu rocznego obrotu słońca ledwo tę drogę odbyć potrafi; że pierwej trudniłem się chirurgią to jest kunsztem leczenia ran i skaleczeń przypadkowych lub z namysłu zadanych; moją ojczyzną rządzi samica naszego rodzaju, królową zwana: na ostatniej podróży mojej, którą przedsięwziąłem celem zbogacenia się, byłem dowódzcą okrętu i miałem pięćdziesiąt Jahusów pod mojemi rozkazami: że największa część z nich wymarła w drodze, przez co przymuszony byłem przyjąć na ich miejsce innych, z różnych narodów pochodzących. Dwa razy był nasz okręt w niebezpieczeństwie rozbicia się: raz przez wielką burzę, a drugi raz przez uderzenie o skałę.
Tu przerwał mój pan pytając się, jak mogłem namówić obcych z różnych krajów do puszczenia się ze mną na morze, po tylu poniesionych stratach i klęskach które miałem. Odpowiedziałem mu, że to byli ludzie w rozpacznem będący położeniu, którzy przez popełnione występki lub wielkie ubóstwo musieli opuścić swój kraj rodzinny; niektórzy z nich zrujnowani zostali przez processa, drudzy przez pijaństwo, grę lub rozwiozłość; jedni musieli uciekać z powodu zdrady kraju lub popełnionej zbrodni, kradzieży, otrucia, rabunku, krzywoprzysięztwa, oszustwa, fałszowania monet, zgwałcenia kobiet i innych nienaturalnych rozwiozłości, dezerterowania lub przejścia do nieprzyjaciela, i większa część z nich uciekła z więzień. Żaden z nich nic odważy się wrócić do swej ojczyzny z obawy ażeby go nie powieszono lub wsadzono na całe życie do więzienia: muszą przeto szukać utrzymania swego w innych miejscach.
Pod czas tej rozmowy, raczył mój pan przerywać mowę moją kilka razy. Musiałem używać wiele zbaczań słownych, dla opisania mu natury tych zbrodni przez które większa część tych ludzi zniewoloną została opuścić swoją ojczyznę. To opowiadanie wymagało wiele rozmów przez kilka dni trwających, nim mnie mógł zrozumieć. Nie mógł jednak żadnym sposobem pojąć, w jakim celu ci ludzie tyle występków i zbrodni popełniali. Dla wytłomaczenia mu tego, usiłowałem dać mu wyobrażenie o nienasyconej żądzy bogactw i władzy, jako też o strasznych skutkach rozwiozłości, zbytku, złości i zazdrości; to wszystko musiałem mu objaśnić za pomocą porównań i przykładów. Poczem podniósł oczy swoje do nieba z zadziwieniem i największem nieukontentowaniem, jak osoba, której wyobraźnia od rzeczy nigdy nie widzianych i niesłyszanych mocno uderzoną została.
Przez brak wyrażeń na oznaczenie
RZĄDU,
WOJNY,
PRAWA,
nie byłem w stanie dać mojemu panu wyobrażenia o tych rzeczach. Lecz ponieważ posiadał bystry i przez głębokie rozmyślanie i rozmowy wykształcony rozum, potrafił wystawić sobie co rodzaj ludzki w naszej części ziemi uskutecznić zdoła; i prosił mnie abym mu dał dokładną wiadomość o Europie a osobliwie o Anglji mojej ojczyznie.
Czytelnik niech raczy zważyć że następujący opis jest wyciągiem z rozmów które miałem przez dwa lata z moim panem. W miarę jakem się lepiej wprawiał w język krajowy, żądał odemnie dokładniejszego wszystkich szczegółów opowiedzenia.
Opisałem mu jak mogłem stan Europy, mówiłem o kunsztach i umiejętnościach, o handlu i rękodzielniach, a odpowiedzi które mu dawać musiałem na jego rozsądne pytania, były niewyczerpanem źródłem rozmów. Lecz ograniczę się tutaj na opowiedzeniu głównych szczegółów tyczących się mojej ojczyzny, opisując je w najlepszym jak tylko być może porządku; przyczem jednak na czas i poboczne okoliczności nie będę miał względu, trzymając się tylko jak najściślej prawdy. Żal mi, że nie będę w stanie oddać należycie sposobu wyrażenia się i uwag mojego pana, które przez niedostatek potrzebnych zdolności do przetłomaczenia ich na barbarzyński język angielski, nieskończenie wiele tracić muszą.
Stosując się do rozkazów mojego pana, opowiedziałem mu rewolucyą w Anglji przez księcia Oranji, długą wojnę z Francyą, zaczętą przez wspomnionego księcia i kontynuowaną przez obecnie panującą Królową, w której wszystkie mocarstwa chrześcijańskie miały udział, i która może trwa jeszcze dotychczas. Na jego życzenie wyrachowałem liczbę Jahusów które w tej poległy wojnie, i podałem ją na milion, ilość miast zdobytych na sto, zabranych zaś i zatopionych okrętów na pięć razy tyle.
Mój pan spytał mi się, jakie są powody tych wojen. Odpowiedziałem, że te przyczyny są niezliczone, ale tylko główniejsze z nich mu powiem. Często powstają wojny przez ambicyą monarchów, którzy nigdy nie myślą, że już dosyć mają kraju i ludzi pod swoją władzą: czasem przez zepsucie i podłą politykę ministrów, którzy wplątują swego pana w wojnę dla przytłumienia narzekań obywateli na ich złe rządzenie, lub nadania tymże innego kierunku. Rozmaitość w zdaniach pozbawiła życia milionów ludzi. Jeden naprzykład mniema, że mięso jest chlebem, a drugi że chleb mięsem; jeden, że sok pewnego owocu jest krwią, drugi że winem: sprzeczają się czy gwizdanie jest występkiem czy cnotą; czy trzeba całować kawałek drzewa, czy wrzucić go w ogień; jak trzeba się ubierać, jedni utrzymują, że biało, drudzy czarno, czerwono lub szaro; czy suknia ma być długą czy krótką, ciasną czy szeroką, brudną czy czystą. Żadne nasze wojny, dodałem, nie są tak krwawe i długo trwające jak te, które powstają przez rozmaitość zdań, szczególnie kiedy przedmioty o które się sprzeczają najmniejszej nie mają wagi.
Związki małżeńskie lub pokrewieństwo są często przyczyną wojen, a im te są bliższe, tem większa skłonność do niesnasek. Ubogie narody są głodne, bogate są dumne: duma więc z ubóstwem będą zawsze i wiecznie w niezgodzie. Z tych przyczyn stan żołnierski jest u nas najszczytniejszym: żołnierz jest to Jahu, który zostaje najęty aby zabijał z najzimniejszą krwią jak najwięcej sobie podobnych stworzeń, które mu nigdy nic złego nie wyrządziły.
Jest też szczególnie w północnej Europie wielu ubogich monarchów, którzy nie będąc sami w stanie prowadzenia wojen, wynajmują swoje wojsko innym bogatszym narodom; trzy czwarte żołdu zatrzymują dla siebie na swoje utrzymanie, i to jest najlepszym ich dochodem. —
To coś mi opowiedział, rzekł mój pan, o przyczynach waszych wojen, daje mi bardzo pochlebne wyobrażenie o waszym mniemanym rozsądku. Szczęściem że hańba jest daleko większa od niebezpieczeństwa: że natura tak was utworzyła, iż przy całej złości, nie możecie wiele złego narobić. Natura dała wam gębę płaską na twarzy również płaskiej, przezco nie możecie się bez wzajemnego przyzwolenia żadnym sposobem kąsać; wasze paznokcie u przednich i tylnych łap są tak miękkie i krótkie, że jeden z naszych Jahusów może tuzin takich jak ty jesteś rozszarpać. Jeżeli przeto zastanawiam się żeś wspomniał o wielkiej liczbie poległych w waszych wojnach, muszę myśleć że mi powiedziałeś co wcale nie exystuje.
Nie mogłem się wstrzymać, abym nie kiwnął głową i uśmiechnął się z przyczyny wielkiej niewiadomości mojego pana. Będąc cokolwiek obeznany ze sztuką wojenną, dałem mu opis armat, muszkietów, karabinów, kul, pistoletów, prochu, szabli, bitew, oblężeń, rejterad, attaków, min i kontramin, bombardowań, bitew morskich, zatapiań okrętów z tysiącami ludzi, bitew w których dwadzieścia i więcej tysięcy żołnierzy pada z każdej strony; jęków umierających, krzyków walczących, członków latających w powietrzu, dymu, hałasu, zamięszania; jak ludzie stratowani zostają przez kopyta końskie; ucieczki, ścigania, zwycięztwa, morze czerwone od krwi poległych, pola okryte trupami zostawionemi na żar wilkom, psom i ptakom drapieżnym; a potem rabunku, zgwałceń, pożarów i zniszczenia: a chcąc dać przykład waleczności kochanych moich współziomków dodałem, żem widział jak przy jednem oblężeniu sto nieprzyjaciół na raz szczęśliwie zostało wysadzonych w powietrze, a dwa razy tyle podczas walki na morzu, tak, że członki zabitych Jahusów jakby z obłoków przez niejaki czas spadały, ku wielkiej zabawie przypatrujących się temu widowisku.
Chciałem dalej opowiadać, lecz mój pan rozkazał mi ażebym przestał; natura Jahusów, powiedział, jest tak niegodziwą, że mogę wszystkiemu wierzyć coś o nich opowiedział kiedy siła i chytrość wyrównywają ich złości.
Odpowiedź moja powiększyła jeszcze złe mniemanie które miał o Jahusach i przejęła go trwogą i niespokojnością, których nigdy nie doznawał. Obawiał się aby jego uszy nie przyzwyczaiły się do tak haniebnych wyrazów i niesłuchały ich potem z mniejszym obrzydzeniem. Nienawidzi, mówił mi, w prawdzie niezmiernie Jahusów, ale ich nie więcej gani z przyczyny niegodziwych przymiotów które mają, jak gnnayha (drapieżnego ptaka) dla jego okrucieństwa, albo ostry kamień, że kopyta kaleczy. Ale że stworzenie chlubiące się posiadaniem rozumu, może być zdolnem do takich niegodziwości, musi myśleć: że zepsuty rozum jeszcze daleko gorszy jest od zwierzęcej dzikości. Jest przeto przekonany: że miasto rozumu, posiadamy przymiot służący do pogorszenia jeszcze naszych naturalnych występnych skłonności, podobnie jak niespokojna powierzchnia wody odbijając obraz niekształtny, czyni go nie tylko większym ale i szpetniejszym.
Lecz już dosyć, mówił dalej, słyszałem w tej jako też w poprzedzających rozmowach o wojnie. Chciałbym abyś mi też objaśnił inną okoliczność której nie mogę pojąć. Powiedziałeś mi, że niektórzy z majtków towarzyszących ci na okręcie, musieli opuścić swoją ojczyznę, że zrujnowani zostali przez processa, i że prawo miało być główną przyczyną ich niedoli. W prawdzie wytłomaczyłeś mi znaczenie tego wyrazu, ale nie mogę pojąć jak prawo, którego przeznaczeniem jest być dla każdego obroną, może się stać powodem do czyjej zguby.
Życzył sobie abym mu opowiedział dokładnie, cobym rozumiał pod wyrazem prawo i wykonawcy jego, a to podług obecnego zwyczaju w mojej ojczyznie. Natura i rozum posiadaniem którego tak bardzo się chlubiemy, zdają mu się być dostatecznemi przewodnikami, do pokazania rozsądnym stworzeniom co mają czynić a czego unikać.
Odpowiedziałem mu, że prawnictwo jest umiejętność w której wcale nie jestem obeznany, i tylko przy wyrządzonych mi krzywdach, wziąłem sobie adwokatów aby mnie bronili; jednak wedle możności uczynię zadosyć jego żądaniu. Jest u nas, powiedziałem mu, towarzystwo ludzi, których od młodości uczą kunsztu, dowodzenia za pomocą wyrazów w tym celu utworzonych, że białe jest czarnem, a czarne jest białem, a to w stosunku do zapłaty którą im się za to daje. Naprzykład: jeżeli mój sąsiad chce mieć moją krowę, może być pewnym że znajdzie prawnika, który podejmie się dowodzić, że on ma prawo wziąść mi moją krowę. Natenczas muszę i ja sobie wziąść prawnika któryby mnie bronił, bo prawo zakazuje samemu się bronić. W tym razie, ja, jako prawdziwy właściciel jestem w najgorszem położeniu z dwóch przyczyn. Najprzód, ponieważ obrońca mój przyzwyczajony od młodości bronić fałszu, przeto nie znajduje się wcale w swoim elemencie gdy mu wypada bronić sprawiedliwości; jest to dla niego nienaturalny sposób działania, co z wielką niezręcznością i z większą jeszcze niechęcią wypełnia. Powtóre, musi
adwokat mój postępować z największą ostrożnością, inaczej wystawia się na najsurowszą naganę sędziów i nienawiść swoich współkolegów, jako psujący praktykę prawniczą. Przez dwa tylko sposoby mogę uratować moją krowę. Pierwszy jest, że przekupuję obrońcę mojego przeciwnika podwójną summą jaką miał dostać, przez co tenże zdradzi swojego klienta wykazując mu, że sprawiedliwość jest na jego stronie. Drugi sposób jest, że mój obrońca wystawia moją rzecz w najgorszem świetle, przyznając że moja krowa należy istotnie do mojego sąsiada, a przez to możemy sobie niezawodnie zjednać łaskę wszystkich sędziów. Trzeba bowiem wiedzieć, że ci sędziowie są to osoby upoważnione do rozstrzygania we wszystkich sprawach tyczących się własności obywateli, jako też w sprawach kryminalnych, i pobierają za to od kraju dostateczną na swoje utrzymanie pensyą. Wybierają ich z najbieglejszych prawników, którzy przez starość lub lenistwo nie są zdatni więcej do swego rzemiosła.
Gdy więc przez całe swoje życie sprzeciwiali się, walczyli przeciwko prawdzie i sprawiedliwości, czują w sobie skłonność nieprzezwyciężoną sprzyjania oszustwu, krzywoprzysięztwu i uciemiężeniu, tak, że sam znałem niektórych, co woleli nieprzyjąć ofiarowanej sobie nagrody od strony mającej sprawiedliwość za sobą, jak obrazić swój stan, działając przeciwko naturze swojej i w brew powinnościom i duchowi swego urzędu.
Główną maxymą u tych prawników jest; że co się raz stało znowu stać się może. Przeto notują sobie wszelkie wyroki najtroskliwiej, chociaż te były przeciwko sprawiedliwości i zdrowemu rozsądkowi: nazywają je precedencye, czyli zbiory zasad prawnych. Przytaczają je zawsze jako autoryzacye dla usprawiedliwienia najniesprawiedliwszych zdań, i sędziowie zawsze się do nich stosują i sądzą podług tych przykładów.
W rozprawach swoich i mowach sądowych, obrońcy unikają troskliwie, ażeby się nie zapuszczali w prawdziwą naturę rzeczy, lecz krzyczą z największą zaciętością i gadają bezustannie o okolicznościach wcale do rzeczy nienależących. Naprzykład w wyżej przytoczonym przypadku, nie będą się starali odkryć, jakie mój przeciwnik ma prawo do mojej krowy; lecz czy moja krowa jest czerwoną czy czarną: czy długie ma rogi, czy krótkie: czy pole na którem się pasie jest okrągłe czy czworograniaste: czy w stajni czy na łące ją doją: na które cierpi choroby i tak dalej. Poczem radzą się precedencyi, odkładają proces od czasu do czasu, i po dziesięciu, dwudziestu latach rozstrzygniętym zostaje.
Prawnicy mają osobny język im tylko właściwy, którego nikt więcej nie rozumi i w którym wszystkie prawa są pisane. Z największą troskliwością i staraniem pomnażają go, i tym sposobem zawikłali i zamieszali zupełnie zasady sprawiedliwości i niesprawiedliwości, prawdy i fałszu, tak, że rozstrzygnienie, czy pole które mi zostawili od sześciu wieków przodkowie moi, należy do mnie czy do mieszkającego o sto mil obcego człowieka, dopiero po upłynieniu trzydziestu lat nastąpić może.
W processach osób o występek stanu oskarżonych, metoda używana jest daleko krótszą i godniejszą zalecenia. Sędzia stara się wybadać sposób myślenia rządu i poznawszy go, może uratować lub kazać powiesić zbrodniarza, zachowując przytem jak najściślej wszystkie formalności prawnicze. —
Szkoda, odezwał się mój pan, że osoby mające takie talenta i wiadomości, jak ci prawnicy których mu opisałem, nie zostają zachęceni do używania swych znajomości na dobro publiczne, ucząc innych mądrości i cnoty. Odpowiedziałem mu, że ci prawnicy są, wyjąwszy ich rzemiosło, najnieumiejętniejszemi i najgłupszemi mieszkańcami mojej ojczyzny; w rozmowach niezmiernie ograniczonemi, jawnemi nieprzyjaciołmi wszelkiej umiejętności i nauki, i wszędzie i zawsze okazują się skłonnemi do obłąkania zdrowego rozsądku i przekręcenia każdej rzeczy o której się mówi.
Mój pan nie mógł żadnym sposobem pojąć, z jakich przyczyn ci prawnicy męczą się i natężają bezustannie, dla uformowania towarzystwa niesprawiedliwości, a to w jedynym celu szkodzenia swoim współbraciom: równie nie mógł zrozumieć znaczenia moich słów, gdym mu powiedział, że to czynią za dane im honorarium czyli zapłatę. Musiałem wiele sobie zadać pracy, abym mu opisał użytek pieniędzy i materyału z którego je robią. Powiedziałem mu, że jeżeli Jahu ma dostateczną ilość tej kosztownej substancyi pieniędzmi zwanej, jest w stanie wystarać się o wszystkie rzeczy jakich tylko sobie życzy; o najpiękniejszy ubiór, przepyszne domy, kosztowne potrawy i napoje,
i może wybierać między najpiękniejszemi kobietami. Ponieważ za pomocą pieniędzy można wszystkie życzenia zaspokajać, przeto nasze Jahusy nigdy ich dosyć nie mają do wydawania lub zbierania, stósownie do naturalnej każdego skłonności do marnotrawstwa lub do łakomstwa. Bogaty używa owoców ciężkiej ubogich pracy, a liczba bogatych do ubogich, ma się jak jeden do tysiąca. Massa naszego ludu przymuszoną jest pracować co dzień za nędzną zapłatę, aby kilku w największym zbytku żyć mogło.
Rozszerzyłem się potem i nad innemi tu należącemi przedmiotami, lecz mój pan nie mógł mnie zrozumieć gdyż utrzymywał: że ziemia należy do wszystkich stworzeń, wszystkie zatem mają prawo do używania jej płodów, a przedewszystkiem te, które nad drugiemi panują. Prosił mnie przeto abym mu wytłomaczył, jakie są kosztowne te potrawy o których wspomniałem, i dla czego stały się dla niektórych z nas potrzebnemi. Wyliczyłem mu wszystkie potrawy, które sobie mogłem przypomnieć, jako też sposoby przyrządzania tychże. Że w tym celu wysyłamy okręta i odprawiamy dalekie i niebezpieczne podróże na morzu, dla opatrzenia się w różne mocne napoje i inne płyny koniecznie do tego potrzebne. Zapewniłem go, że najmniej trzy razy trzeba objechać na około kulę ziemską, nim jedna z naszych samic znakomitych może mieć śniadanie, lub naczynie do tegoż. Pan mój odpowiedział mi, że moja ojczyzna musi być bardzo nędzną, kiedy nie może dostarczyć żywności jej mieszkańcom. Najbardziej dziwował się nad tem, że obszerne opisane przezemnie kraje, są ogołocone z świeżej wody, i że nasz lud musi posyłać za morze, dla opatrzenia się potrzebnym napojem. Powiedziałem mu, że Angljia, moja droga ojczyzna, wydaje trzy razy tyle żywności ile potrzeba do wyżywienia jej mieszkańców, jako też napojów, które robimy ze zboża lub wyciskamy z owoców pewnych drzew, i że w tej samej proporcyi mamy wszystkie inne rzeczy potrzebne do życia. Lecz dla zaspokojenia rozwiozłości i zbytku samców i niezmiernej próżności samic, posyłamy większą część
potrzebnych nam płodów w cudze kraje, i dostajemy w zamian do użytku materyały które nam choroby przynoszą. Skutkiem tego postępowania jest że wielka część naszego ludu musi się utrzymywać z żebractwa, rabunku, kradzieży, oszustwa, szalbierstwa, pochlebstwa, zwodzicielstwa, krzywoprzysięstwa, fałszerstwa, gry, kłamstwa, płaszczenia się, wróżbiarstwa, otrucia, wszeteczeństwa, obmowy i innych podobnych zatrudnień. Można sobie wyobrazić jak trudno było wytłomaczyć mojemu panu znaczenia tych wyrażeń.
Praca którą sobie zadajemy, mówiłem mu dalej, udając się w cudze kraje dla opatrzenia się winem, nie jest przez brak wody lub innych potrzebnych napojów, ale przez to, że wino jest napojem czyniącym nas wesołymi i pozbawiającym nas rozumu, oddalającym smutek i rodzącym na to miejsce rozwiozłe myśli: ożywia w nas nadzieję i odpędza bojaźń, wszelkie działania rozsądku przez niejaki czas przerywa i odejmuje nam możność używania naszych członków, aż nareszcie w głęboki sen wpadamy. Obudzamy się zawsze z tego snu chorzy i smutni, i używanie tego napoju staje się przyczyną chorób które życie nasze czynią nieprzyjemnem i krótkiem.
Największa część ludu żywi się z tego, iż dostarcza wszystkich wygód bogatym. Naprzykład: kiedy jestem w domu i jestem ubrany jak się należy, noszę na swojem ciele, robotę stu rzemieślników. Wybudowanie i umeblowanie mojego domu wymaga także może z dwieście ludzi, ale pięć razy tyle trzeba do wystrojenia mojej żony.
Potem opisałem mu inny rodzaj ludzi utrzymujących się z leczenia chorych. Już przedtem powiedziałem mu, że wielka część majtków wymarła mi w podróży przez różne choroby, lecz z nieprzezwyciężoną prawie trudnością miałem do walczenia, nim to mógł zrozumieć. Że Houyhnhnm, mowił na to, może się kilka dni przed śmiercią czuć słabszym i ociężałym, lub skaleczyć sobie przypadkiem członek jaki, to jest rzeczą bardzo naturalną, lecz że natura, która we wszystkich swych utworach jest tak doskonałą, ma dopuścić aby się w ciałach tworzyły choroby, sądził że to żadnym sposobem być nie może; i prosił mnie abym mu wytłomaczył przyczynę tego nienaturalnego nieszczęścia.
Powiedziałem mu, że się żywiemy tysiącem różnorodnych rzeczy przeciwnie wcale działających; że jemy nie mając głodu i pijemy nie czując pragnienia; że czuwamy często przez całe nocy, pijąc mocne napoje i nic przy tem nie jedząc, co zapala nasze wnętrzności, psuje żołądek, przyspiesza lub zatrzymuje strawienie; że rozwiozłe samice przyciągają sobie przez swoje wszeteczeństwo jadowitą chorobę, która sprawia zgniliznę kości w Jahusach, wdawających się z niemi; że ta, jako i niejedna inna choroba przechodzi od ojca na dzieci.
Posiadając w tem rzemiośle, dodałem, niejakie znajomości, chcę w dowód wdzięczności mojej za wyświadczone mi dobrodziejstwa, opowiedzieć mu całą tajemnicę i metodę podług której ci ludzie postępować zwykli.
Główną zasadą ich jest, że wszystkie choroby pochodzą z przepełnienia: sądzą więc, że mocne wypróźnienie ciała jest koniecznie potrzebnem, a to albo drogą naturalną albo przez usta. Dla dosięgnienia tego robią z ziół, minerałów, gumm, olejów, korzeni, soli, soków roślinnych, odchodów, kory z drzew, wężów, ropuch, żab, pająków, mięsa i kości umarłych ludzi, ptaków, zwierząt i ryb, mieszaninę tak obrzydliwego odoru i smaku, iż żołądek ją natychmiast wyrzuca, i to nazywają lekarstwem na womity; albo też przyrządzają z tych samych materyałów, dodając jeszcze kilka innych trucizn, medycynę mającą się brać górnym
lub dolnym otworem, (podług przypadkowego humoru lekarza), która równie wnętrznościom jest nieznośną i szkodliwą, przezco wypróżnia je z wielkiem natężeniem ze wszystkiego co tylko w nich się znajduje. Ten środek nazywają enemą. Ponieważ natura, — mówią ci genialni lekarze — przeznaczyła górny otwór do przyjmowania żywności i napojów, dolny zaś do wyrzucania ich, więc w chorobie gdzie natura wzburzoną zostaje, trzeba się też obchodzić z ciałem w przeciwny jak przedtem sposób i zamieniać funkcye otworów, połykając dolnym a wyrzucając górnym otworem.
Oprócz tych chorób prawdziwych podlegamy mnóstwu urojonych, dla których też lekarze wymyślają sposoby leczenia: mają one osobne nazwiska i właściwe zaradcze środki. Na te choroby cierpią prawie bezustannie nasze samice.
Najbardziej odznaczają się ludzie tego stanu w prognostykowaniu i rzadko się w tem mylą. W chorobach prawdziwych, zły mających charakter, przepowiadają zwyczajnie śmierć, która jest zawsze w ich mocy; co się zaś tycze polepszenia nigdy z pewnością przepowiedzieć tego nie mogą. W przypadku zaś kiedy wbrew ich przepowiedzeniu stan choroby zaczyna się polepszać, natenczas umieją to już tak urządzić, ażeby ich nie uważano za fałszywych proroków, i żeby pokazali światu niezmierną przenikliwość swoją.
Osobliwie stają się pożytecznemi mężom i żonom niemogącym żyć ze sobą w zgodzie, starszym synom, ministrom stanu, i tym podobnie.
Już nieraz rozmawiałem był z moim panem o naturze rządzenia w ogólności, a osobliwie o naszej wybornej konstytucyi, słusznie podziwienie i zazdrość całego świata wzbudzającej. Gdym teraz przypadkiem wspomniał o ministrze, rozkazał mi, ażebym mu powiedział jaki to gatunek Jahusów to nazwisko ma oznaczać.
Pierwszy minister, odpowiedziałem mu, jest to istota bez pociechy i smutku, bez miłości i nienawiści, bez litości i gniewu, niemająca żadnych innych namiętności, jak tylko niezmierne pragnienie bogactw, władzy i tytułów; używa on do wszystkiego swej mowy, wyjąwszy do wynurzenia swych myśli; nigdy nie mówi prawdy, jak tylko w zamiarze ażeby ją trzymano za kłamstwo; nigdy kłamstwa, jak tylko ażeby je za prawdę uważano: ci których w nieobecności ich obmawia, mogą być pewni swego wywyższenia, również co których chwali, niezawodnej swej zguby: przyrzeczenie zaś ministra, osobliwie wzmocnione przysięgą, jest najgorszą oznaką. Każden roztropny usuwa się po tem i traci wszelkie nadzieje.
Są trzy metody przez które Jahu może się stać ministrem: pierwsza, iż umie rozrządzać z roztropnością żoną, córką lub siostrą swoją: druga, zdradzić i zniszczyć swego poprzednika: trzecia, powstawać z zapalczywością we wszystkich publicznych zgromadzeniach na zepsucie dworu. Roztropny monarcha wybiera osobliwie tych, którzy używają ostatniej metody, bo ci fanatyczni
przeciwnicy, stają się ministrami najposłuszniejszemi woli i namiętnościom swego pana. Ponieważ stawszy się ministrami, mają wszystkie urzęda do swej dyspozycyi, łatwo im jest utrzymać się przy swoich miejscach, przekupując urzędami większą część senatu lub innego wielkiego zgromadzenia; nakoniec ażeby niepotrzebowali zdawać rachunku, zaopatrują się aktem indemnizacyi act of indemnity (tu opisałem mu znaczenie jego), i zbogaceni łupem narodu, usuwają się od urzędów.
Pałac pierwszego ministra jest szkołą dla chcących się kształcić do tego rzemiosła; pazie, lokaje i odźwierni naśladując pilnie swego pana, stają się też ministrami i nabywają wielkiej biegłości w trzech głównych przedmiotach, to jest, w bezwstydzie, kłamstwie i przekupstwie. Przez to zgromadza się około nich dwór składający się z osób pierwszej rangi, chcących się wydoskonalić w tym kunszcie, i często zdarza się, iż przez chytrość i bezwstydność stają się, przechodząc przez różne stopnie, następcami swego pana.
Pierwszym ministrem zwyczajnie rządzi stara lubieżnica lub lokaj faworyt, i to są kanały przez które wszystkie łaski rozchodzą się; można ich też słusznie nazywać rządzcami kraju w ostatniej instancyi.
Gdy jednego razu wspomniałem przed moim panem o wysokiej naszej szlachcie, był tak łaskaw że mi zrobił komplement wcale niezasłużony. Powiedział mi bowiem; iż pewno pochodzę z szlachetnej jakiej familji, bo w kształcie, kolorze i czystości przewyższam wszystkie Jahusy jego kraju, lubo w sile i zręczności im nie wyrównywam; lecz to pochodzi niezawodnie z innego sposobu życia który prowadziłem: oprócz tego posiadam zdatność do mówienia i tyle rozumu, iż mnie wszyscy jego znajomi i przyjaciele za cudowne zwierze uważają.
U Houyhnhnmów, dodał, siwe, rude i szare nie są tak dobrze utworzone jak kasztanowate, pstrokate i kare; nie rodzą się też z takiemi talentami i zdolnościami jak ostatnie, zostają też przez całe swoje życie w stanie służebniczym i nigdy nie wdawają się z niepochodzącemi z tej samej rasy co one, bo to uważanoby w kraju jego jako rzecz nienaturalną.
Podziękowałem mojemu panu za dobre jego o mnie mniemanie, zapewniając go przytem, że pochodzenie moje wcale nie jest znakomite, i że urodzony jestem z rodziców nieszlacheckich ale bardzo poczciwych, którzy mi dosyć dobre dali wychowanie. Powiedziałem mu, że wysoka szlachta wcale nie odpowiada dobrej którą o niej ma opinji; że młodzież nasza szlachecka wychowaną zostaje w próżniactwie i zbytku; że skoro wiek ich jest po temu, marnotrawią swoje siły, i przyciągają sobie haniebne choroby od rozwiozłych kobiet; iż przemarnowawszy cały swój majątek, wchodzą w związki małżeńskie z kobietami nizkiego urodzenia, brzydkiemi, niezdrowemi, ale bogatemi, które potem nienawidzą i gardzą. Potomki z takich małżeństw są skrofuliczne, pokrzywione i niekształtne dzieci, przez co rzadko familia trwa przez trzy wieki, jeżeli się żona nie stara o zdrowego ojca u sąsiadów, przyjacioł domu, lub służących, dla polepszenia zepsutego rodu.
Słabe i bezsilne ciało, chuda i zapadła twarz, blady kolor, są prawdziwe oznaki szlacheckiego pochodzenia: zdrowa i silna budowa u ludzi wysokiego stanu uważaną bywa za wielką hańbę, bo świat sądzi z tego, że prawdziwy ojciec musiał być stajennym lub woźnicą. Wady duszy wyrównywają niedołężności ciała; melancholia, głupstwo, nieumiejętność, kaprysy, uporczywość i duma są zwyczajne cechy charakteru tej klassy.
Bez przyzwolenia tych wysoko szlacheckich żadne prawo nie może zostać ustanowione, ani zniesione lub odmienione, i zarazem stanowią sąd najwyższy, od którego nie ma miejsca żadna apelacya.
Czytelnik zdziwi się niezawodnie, że wystawiłem rodzaj ludzki w tak prawdziwem świetle przed istotami i bez tego zanadto skłonnemi do zrobienia sobie o nim najgorszego wyobrażenia, z powodu wielkiego podobieństwa jego Jahusów. Lecz muszę wyznać, iż liczne cnoty tych zacnych czworonożnych zwierząt porównane z zepsuciem ludzkiem, otworzyły mi oczy i rozszerzyły mój rozsądek, że z innego wcale stanowiska czyny i namiętności ludzkie począłem uważać i myślałem, że nie warto oszczędzać honoru mojego rodzaju. Z resztą gdybym nawet i chciał, byłoby to daremnem mając do czynienia z tak przenikliwem i rozsądnem stworzeniem jak mój pan, co codzień odkrywał we mnie nowe wady, których ja dotychczas wcale nie spostrzegłem i któreby ludzie za nic nieznaczące i pospolite uważali. Przez jego przykład powziąłem największą odrazę do obłudy i fałszu: prawda zdawała mi się tak szacowną, iż wszystko jej poświęcić postanowiłem.
Mocniejsza jeszcze przyczyna która mnie spowodowała do tak bezprzykładnej otwartości i której czytelnikowi zataić nie chcę była, iż po kilkuletniem ledwo pobycie w tym kraju, uczułem taką miłość i szacunek dla jego mieszkańców, że postanowiłem nigdy nie wrócić do ludzi i przepędzić resztę życia mojego między szanownemi Houyhnhnmami, zajmując się wyłącznie rozmyślaniem i wykonywaniem każdej cnoty, w oddaleniu od wszelkich ponęt do występków. Lecz los, wieczny mój nieprzyjaciel, postanowił, aby wielkie to szczęście nie stało mi się udziałem. Teraz ta myśl jest wielką dla mnie pociechą: że we wszystkiem com tylko mówił o moich współziomkach, starałem się zmniejszać ich wady, ile tylko można było przed tak surowym i przenikliwym examinatorem, nadając każdej rzeczy jak najlepszą barwę. Mógłżem inaczej? Gdzież jest człowiek którego skłonność do stronnictwa za swoją ojczyzną nie porywa?
Główną tylko treść napisałem niektórych rozmów mianych z moim panem, podczas jak byłem u niego w służbie, dla krótkości jednak opuściłem daleko więcej niżelim tu umieścił.
Gdym już był odpowiedział na wszystkie jego pytania, i zaspokoił całkiem jego ciekawość, kazał jednego dnia bardzo rano przywołać mnie do siebie i rozkazał mi abym usiadł w niejakiej od niego odległości: honor jakiego mi dotychczas nie był okazał. Z wielkiem, powiedział, zastanowieniem rozmyślając nad tem, com mu o sobie i mojej ojczyznie opowiedział, poznał, iż jesteśmy zwierzętami przypadkiem niepojętym małą częścią rozumu obdarzonemi, której używamy do powiększenia i pomnożenia naszych wad naturalnych, niwecząc przytem małe zdolności, udzielone nam od natury: że byliśmy bardzo szczęśliwemi w wynalezieniu nowych potrzeb, i przepędzamy całe życie na odkrywaniu sposobów zaspokojenia tychże. Co mnie się tycze, jest oczywistem, iż nie posiadam ani siły ani zręczności zwyczajnego Jahusa: że chodzę niepewno na tylnych nogach, i wynalazłem sposób uczynienia moich paznokci nieużytecznemi, któreby i bez tego do niczego nie były zdatne, i zdejmowania moich włosów z podbródka przeznaczonych do ochrony przeciwko słońcu i powietrzu: że ani mogę biedz z prędkością, ani drapać się na drzewa jak moi współbracia (tak ich zawsze nazywał) Jahusy tego kraju.
Co do konstytucyi naszej, rządu i praw, te pochodzą oczywiście z braku rozumu a tem samem i cnoty, bo sam rozum jest dostatecznym do rządzenia rozsądnem stworzeniem, my przeto niemamy najmniejszego prawa takiemi się mienić. Tak musi sądzić z opisu który mu zrobiłem o moim narodzie, lubo jak pomiarkował, dla dania o nim najlepszego jak tylko być może wyobrażenia, zataiłem wiele szczegółów, i często przytaczałem rzeczy które wcale nie exystują.
W tem jego mniemaniu wzmacnia go wielkie podobieństwo które mam we wszystkich członkach mojego ciała do innych Jahusów, wyjąwszy gdzie różnica na moją wypada niekorzyść, jako to: siłę, prędkość i zręczność, krótkość pazurów i inne szczegóły których natura mi nie udzieliła. Podług opisu jaki mu dałem o naszym sposobie życia, czynnościach i obyczajach, znajduje zupełne podobieństwo i co do umysłowych przymiotów naszych. Wiadomo, iż Jahusy bardzo się nawzajem nienawidzą, więcej nawet jeszcze niźli inne zwierzęta. Przyczynę tego przypisywał ich nadzwyczajnej brzydkości ciała, którą u drugich swojej rasy widzą, ale nie u siebie. Myśli więc że roztropnie postępujemy, okrywając nasze ciało, gdyż przez ten wynalazek, ukrywamy naszą brzydkość, której widok byłby nieznośnym. Lecz poznaje iż się całkiem mylił, i że kłótnie i wzajemna nienawiść tych zwierząt z tych samych pochodzą przyczyn jak i u nas. Jeżeli naprzykład rzucisz pięciu Jahusom tyle strawy, ileby dosyć było dla pięćdziesięciu, to zamiast coby mieli spokojnie ją zjeść, napadają na siebie, drą się za włosy i uszy, kąsają w uda i każden chce mieć wszystko dla siebie. Przeto zawsze, kiedy im zewnątrz stajni dają jeść, znajduje się w blizkości służący, te zaś które są w stajni, muszą być przywiązywane w znacznej od siebie odległości. Kiedy się czasem zdarza, iż krowa ze starości lub przez przypadek zdycha, nim ją Houyhnhnm dla swoich Jahusów w bezpieczne miejsce zanieść rozkaże, rzucają się na nią wszystkie w sąsiedztwie będące z największą chciwością i powstaje taka walka jaką ty mi opisałeś. Zadają sobie straszne rany, ale rzadko się na śmierć zabijają, bo im brakuje instrumentów któreście wy wynaleźli. Często walczą ze sobą Jahusy różnych prowincyi,
z niewiadomej całkiem przyczyny; zawsze Jahusy jednego dystryktu, starają się korzystać z wszelkiej zdarzającej się sposobności, dla zrobienia niespodzianego napadu na żyjących w drugim, nimby się te ostatnie przygotować mogły. Jeżeli im się to nie uda, wracają do domu, gdzie w braku nieprzyjacioł zaczynają między sobą walkę, jaką ty wojną domową nazywałeś.
W niektórych okolicach kraju znajduje się wiele błyszczących kamieni, na które Jahusy niezmiernie są chciwe: jeżeli te kamienie głęboko leżą w ziemi, jak się to czasem zdarza, kopią pazurami przez całe dnie dla wydostania ich, poczem zabierają je ze sobą i chowają w stajniach z największą ostrożnością, ażeby drugie tego nie spostrzegły. Nigdy, dodał mój pan, nie mogłem odkryć przyczyny tak nienaturalnego apetytu, ani się domyślić do czego te kamienie mogą się przydać zwierzętom; ale teraz przypisuje to łakomstwu, właściwemu podług mego opisu, wszystkiemu rodzajowi ludzkiemu. Razu jednego zabrał tajemnie na próbę całą kupę tych kamieni z miejsca gdzie je Jahu był schował. Skoro Jahu spostrzegł iż mu skarb zabrano, zaczął tak okropnie krzyczeć, iż przez jego lamentacye zgromadziło się na tem miejscu całe stado tych zwierząt, które ze złości kąsał i drapał: po tej wściekłości wpadł w głęboki smutek, tak iż ani jeść, ani pić, ani spać, ani robić nic niechciał, aż kazał służącemu aby kamienie napowrót położył. Gdy je Jahu zobaczył, stał się natychmiast weselszym, schował je jak najtroskliwiej w bezpiecznem miejscu, i znowu stał się jak pierwej pracowitem i pożytecznem zwierzęciem.
Zapewniał mnie także mój pan, iż osobliwie na tych miejscach, gdzie się te kamienie znajdują, najczęstsze i najzaciętsze powstają walki, gdyż sąsiedne Jahusy bezustannie te miejsca napadają.
Jeżeli dwa Jahusy odkryją razem taki kamień i walka się między niemi wszczyna o to, kto ma być jego posiadaczem, natenczas korzysta z tego zwyczajnie trzeci, i zabiera go dla siebie. Mój pan utrzymywał, iż to ma niejakie podobieństwo do naszych procesów. Nie chciałem przez wzgląd na nasz honor wywieść do z błędu, wspomniane bowiem przez niego rozstrzygnienie, daleko jest sprawiedliwsze od zwyczajnego w podobnych rzeczach u nas postępowania, gdyż w tym razie obie strony tracą tylko przedmiot o który się sprzeczają, zamiast że u nas proces nie kończy się aż obu stronom nic a nic się nie zostaje.
Nic bardziej, mówił dalej mój pan, nie wzbudza takiej wzgardy ku Jahusom jak nieograniczona ich chciwość pożerania wszystkiego, co tylko dostać mogą. Połykają zioła, korzenie, owoce, zgniłe mięso i inne rzeczy, lub wszystko razem mięszane; jeden z właściwych im przymiotów jest, iż daleko chętniej wolą to jeść, co przez kradzież lub łupieztwo dostać mogą, niźli daleko lepsze żywności które mogą mieć u siebie w domu. Jeżeli zrabowany pokarm wystarcza, jedzą tak długo aż ledwo nie pękną, poczem połykają przez instykt naturalny korzeń sprawiający całkowite wypróżnienie.
Oprócz tego jest jeszcze inny soczysty korzeń, bardzo rzadki i trudny do znalezienia, którego Jahusy szukają z wielką pracą, i wysysują z niezmierną rozkoszą. Korzeń ten działa na nich podobnie jak na nas wino; po użyciu bowiem jego albo się ściskają, albo szarpią, wyją, śmieją się, krzyczą, kręcą się, upadają, taczają się wbłocie i na ostatku tamże zasypiają.
Zrobiłem w rzeczy samej to postrzeżenie, iż Jahusy są jedynemi zwierzętami w tym kraju, podlegającemi częstym chorobom; te nie były jednak tak liczne, jak u nas choroby koni, i nie pochodziły ze złego obchodzenia się z niemi, ale z wielkiej nieczystości i niezmiernego żarłoctwa tego obrzydliwego zwierza. W języku Houyhnhnmów jest tylko jedno ogólne nazwisko tych chorób, wzięte z nazwiska tego zwierzęcia, to jest: ny-Jahu i znaczy choroba Jahusa. Lekarstwo na tę chorobę jest mieszanina z ich gnoju i uryny, którą w pysk im wpychają. Sam poźniej widziałem jak pomyślny skutek tego lekarstwa i mogę go sumiennie zalecić moim współbraciom, jako zaradczy środek przeciwko chorobom pochodzącym z przepełnienia.
Co się tycze naukowości, rządu, kunsztów, rzemiosł i innych podobnych rzeczy, nie widzi, wyznał mi mój pan, żadnego podobieństwa Jahusów jego kraju do naszych. Jedyne które znajduje jest tylko w naturze obydwóch tych rodzajów. Słyszał od kilku ciekawych Houyhnhnmów iż większa część stad tych zwierząt ma panującego Jahusa (tak jak w naszych parkach znajduje się zawsze przewodzący jeleń), który zwyczajnie jest brzydszym i złośliwszym od innych. Ten naczelnik wybiera sobie faworyta, takiego Jahusa który jest we wszystkiem najpodobniejszy do niego; obowiązkiem tego
ulubieńca jest oblizywać nogi i inne pewne części ciała swego pana, jako też wpędzać jego samice do stajni: za to dostaje czasem w nagrodę kawał mięsa oślego. Ten faworyt bardzo jest nienawidzony od całego stada, i nigdy nie odważa się oddalać od swego pana. Zostaje zwyczajnie przy swoim urzędzie, dopóki się nieznajdzie gorszy jeszcze od niego; lecz skoro tylko złożony jest z urzędu, natychmiast przybiega następca jego na czele wszystkich Jahusów młodych i starych samców i samic, które wypróżniają swoje exkrementa na jego głowę i całkiem go niemi zawalają. Nie wie, mówił mój pan do mnie, czy to ma jakie podobieństwo do naszych dworów, faworytów i ministrów, i że ja najlepiej o tem wiedzieć muszę.
Nie śmiałem odpowiedzieć na tę obrażającą uwagę, która poniża rozum ludzki i kładzie go niżej pojętności zwyczajnego psa gończego, umiejącego zawsze rozróżnić szczekanie najdoświadczeńszego psa w całej zgrai i biedz za jego śladem nie myląc się nigdy.
Mój pan mówił mi dalej, że Jahusy mają niektóre bardzo osobliwe przymioty o których tylko kilku słowami w opisie rodzaju ludzkiego wspomniałem. Jahusy mają jak inne zwierzęta samice swoje spólnie, ale w tem się różnią, że nawet ciężarne samice wdawają się z samcami, samce zaś kłócą się i biją z samicami tak zajadle jak ze sobą. Dwie te okoliczności okazują haniebne brutalstwo, które się nie zdarza u żadnego stworzenia czuciem obdarzonego.
Dziwił się też bardzo nad skłonnością Jahusów do nieczystości, gdy wszystkie inne zwierzęta wrodzoną mają miłość do ochędoztwa. Co się tycze dwóch pierwszych zarzutów, zostawiłem je bez odpowiedzi nie mogąc uniewinniać mojego rodzaju, lubo mi na chęci do tego nie brakowało; lecz co do ostatniego łatwo mógłbym je zbić i oczyścić rodzaj ludzki z uczynionego zarzutu, gdyby były świnie w tym kraju, ale nieszczęściem ani jednej nie było. Być może wprawdzie, iż świnia jest łagodniejszem od Jahusa zwierzęciem, ale nikt podług mego zdania nie może utrzymywać bez największej niesprawiedliwości, iż jest czystszem od Jahusa, i mój pan nawet przyznałby mi to niezawodnie, gdyby widział brzydki sposób żywienia się tych zwierząt, i ich zwyczaj taczania się i spania w błocie.
Mój pan wspomniał jeszcze inną osobliwość, którą jego służący u wielu Jahusów odkryli, i której żadnym sposobem wytłomaczyć sobie nie mógł. Czasem, powiedział, zdarza się iż Jahu staje się grymaśnym, chowa się po kątach, wzdycha, wyje i wszystkich od siebie odpycha, chociażby był młodym i tłustym i miał podostatkiem żywności i wody; służący jego, dodał, nigdy nie mogli sobie wytłomaczyć, coby takiemu Jahusowi brakowało. Jedyny środek przeciwko tej chorobie jest ten, iż taki Jahu przez niejaki czas ciężko pracować musi, przezco zawsze do zdrowia przychodzi. Milczałem na to przez przychylność do mojego rodzaju, poznałem bowiem w tej chorobie, hipokondryą, której najczęściej podlegają leniwcy, bogacze i rozpustnicy, których i ja za pomocą podobnej kuracyi podjąłbym się wyleczyć.
Samice Jahusów, opowiadał dalej mój pan, kryją się często za pagórkami lub w krzakach, dla przypatrywania się przechodzącym tamtędy młodym samcom, pokazują się im i znowu się chowają, robiąc przy tem wiele grymasów i poruszeń osobliwych; jeżeli samce nadchodzą uciekają, oglądając się często po za siebie i z udaną bojaźnią chronią się w odpowiednie miejsca, gdzie samce za niemi łatwo się dostają.
Jeżeli obca samica przybywa do towarzystwa innych samic, natenczas otaczają ją, wytrzeszczają na nią oczy, gadają między sobą, robią grymasy, i wąchają ją ze wszystkich stron; poczem oddalają się od niej z oznakami największej odrazy i wzgardy.
Być może iż pan mój za daleko posunął swoje uwagi, zasadzające się na własnem i innych doświadczeniu; lubo z wielkiem zadziwieniem i większym jeszcze smutkiem, niemogłem wstrzymać się od pomyślenia: że te skłonności do kokieteryi i obmowy, są wrodzonym instynktem całego rodzaju żeńskiego.
Obawiałem się bezustannie, ażeby pan mój nie obwiniał Jahusów o niektóre nienaturalne żądze tak u nas w obydwóch płciach upowszechnione. Lecz zdaje się, iż natura nie była w tem biegłą nauczycielką i że te rozkosze wymyślone, są wyłącznie płodem kunsztu i rozumu na naszej stronie kuli ziemskiej.
Znając lepiej od mojego pana naturę ludzką, mogłem z łatwością opisany przez niego charakter Jahusów zastosować do siebie i moich współbraci; lecz w nadziei, iż przez własne uważanie daleko większe zrobię w tym względzie odkrycia, prosiłem często mojego pana, aby mi pozwolił oglądać stada Jahusów w sąsiedztwie. Był tak łaskaw że mi udzielił swoje do tego przyzwolenie, w przekonaniu, iż nienawiść którą miałem ku tym obrzydliwym zwierzętom przeszkodzi, żebym mógł zostać przez nie zepsutym. Rozkazał też ażeby rudy koń, jeden z jego służących, odznaczający się poczciwością, siłą i dobrocią towarzyszył mi tamże. Bez tej obrony, muszę wyznać, nie odważyłbym się wystawić na podobną awanturę. Opowiedziałem już czytelnikowi jakie przykrości miałem od brzydkich tych zwierząt zaraz po mojem przybyciu do tego kraju, i potem kilka razy bardzo mało brakowało, żem nie wpadł w ich pazury, przechadzając się bez kordelasa w niejakiej od mojego mieszkania odległości.
Zdaje mi się z pewnością, iż uważały mnie za jednego ze swego rodzaju, i ja sam byłem tego przyczyną, pokazując im nie raz, gdy mój towarzysz znajdował się przy mnie, pierś, ręce i nogi odkryte. Zbliżały się w tenczas do mnie tak blizko o ile się na to odważyć mogły, i usiłowały naśladować jak małpa moje poruszenia, lecz zawsze z oznakami największej nienawiści; podobnie jak dzikie małpy zwykły ścigać oswojoną, w czapkę i pończochy ubraną, jeżeli się ta w ich towarzystwo przypadkiem dostanie. Od dzieciństwa Jahusy są bardzo zręczne: raz udało mi się złapać trzechletniego samczyka, którego przez wszelkie pieszczoty usiłowałem uspokoić, ale ta mała potwora zaczął okropnie krzyczeć, kąsać mnie i drapać z taką zawziętością iż musiałem go puścić; był też wielki czas potemu, bo na krzyk jego, przybiegło całe stado młodych i starych Jahusów, ale widząc że mały jest wolny i zdrowy (gdyż biegł do nich z największą szybkością), i że rudy koń znajduje się w blizkości mojej, żaden z nich nie odważył zbliżyć się do mnie. Dostrzegłem że ciało tego małego zwierza niezmiernie śmierdziało, podobnie do odoru lisa pomieszanego z odorem łasicy, nawet daleko jeszcze od obydwóch obrzydliwiej. Zapomniałem o jednej okoliczności (i czytelnik przebaczyłby mi niezawodnie z chęcią gdybym ją i całkiem zamilczał): gdym trzymał tę małą potworę na rękach, wypróżnił się na mój ubiór: szczęściem był w poblizkości strumień, gdziem się czysto obmył; nie ośmieliłem się jednak stanąć przed moim panem, aż się należycie przewietrzyłem.
Podług wszystkich które robiłem spostrzeżeń, Jahusy zdawają się być najniepojętniejszemi zwierzętami, ich zdolności nie rozciągają się na więcej jak na ciągnienie i noszenie ciężarów. Zdaje mi się jednak, iż wada ta pochodzi jedynie z przewrotnego i krnąbrnego ich charakteru. Są niezmiernie chytre, złośliwe, podstępne i chciwe zemsty. Są bardzo silne i mocne, ale zaraz i bojaźliwe, a następnie bezwstydne, podłe i okrutne. Uważano że rude obojga płci są daleko lubieżniejszemi i złośliwszemi od drugich, które je jednak w sile i pracowitości przewyższają. Houyhnhnmowie trzymają Jahusów używanych do roboty, w stajniach nie bardzo od domu odległych, resztę zaś wypędzają na pewne pola, gdzie wykopują korzenie, jedzą różne zioła, szukają zdechlizny a czasem łapią łasice i luhimusy (gatunek dzikich szczurów) które z wielką chciwością połykają. Natura uczy je wydrążać paznokciami głębokie jamy na spadzistej stronie pagórków, gdzie robią sobie legowiska; samice sporządzają sobie daleko obszerniejsze, żeby się w nich kilka młodych zmieścić mogło.
Od dzieciństwa pływają jak żaby i mogą zostawać bardzo długo pod wodą gdzie łapią ryby, które samice do domu dla swych młodych zabierają. Przy tej okoliczności niech mi czytelnik pozwoli opowiedzieć ciekawą bardzo awanturę.
Jednego dnia przechadzałem się z moim obrońcą, rudym koniem, na polu, a że było gorąco, prosiłem go ażeby mi pozwolił kąpać się w rzeczce w poblizkości będącej. Otrzymawszy pozwolenie, rozebrałem się zupełnie i wszedłem powoli do wody. Przypadkiem stała za poblizkim pagórkiem młoda samica Jahu i widziała to wszystko: natychmiast zdjęta pożądliwością, (jakem się ja i rudy koń domyślał) przybiegła z największą prędkością i wskoczyła w odległości może pięciu łokci odemnie w wodę. Nigdy w życiu mojem nie przeląkłem się podobnie. Koń pasł się w niejakiej z tamtąd odległości, nie spodziewając się żadnej przygody. Samica ściskała mnie w sposób najdrażliwszy, a ja tak głośno zacząłem krzyczeć iż koń przybiegł; puściła mnie natychmiast, ale najniechętniej, i wyskoczyła na przeciwległy brzeg, gdzie stała przez cały czas jak się ubierałem i wyła żałośnie.
Ta awantura bawiła niezmiernie mojego pana i jego familią, równie jak była przyczyną największego zmartwienia dla mnie, nie mogłem bowiem więcej zaprzeczać temu, iż jestem prawdziwym Jahusem w każdym członku ciała jako też w rysach twarzy, gdyż samice czuły do mnie skłonność jak do stworzenia swego rodzaju. Włos tej samicy nie był też czerwonego koloru przez którybym się mógł uniewinnić iż to z nienaturalnej pochodziło skłonności, lecz był czarny jak kruk, twarz zaś jej nie była wcale tak brzydką jak drugich, tak iż zdaje mi się, że więcej jak jedenaście lat mieć nie mogła.
Ponieważ trzy lata w tym kraju żyłem, spodziewa się pewno czytelnik, iż mu, na wzór innych podróżujących, dam opis zwyczajów i obyczajów mieszkańców jego, które poznać, było głównem mojem usiłowaniem.
Gdy szlachetne Houyhnhnmy od natury skłonnością do cnoty są obdarzone, i o złem u rozumnych stworzeń żadnego nie mają wyobrażenia, główną więc jest ich dążnością, wydoskonalać jak najbardziej rozum, ażeby się od niego dać zawsze kierować. Rozsądek nie jest też u nich problematycznym jak u nas, którzy za i przeciw jednej i tej samej rzeczy mamy dowody; ale wzbudza w nich bezwłoczne przekonanie, co jest koniecznym wszędzie wypadkiem, gdzie przez namiętność lub interes nie zostaje zatartym, zaćmionym i oszpeconym.
Przypominam sobie, iż w żaden sposób nie mogłem im dać wyobrażenia o znaczeniu wyrazu „mniemanie” jako też o możności dysputowania nad jaką rzeczą. Rozsądek, powiedział mój pan, uczy nas zaprzeczać lub twierdzić tam tylko, gdzie mamy pewność; bez dokładnej zaś znajomości rzeczy, jedno jak i drugie jest dla nas niepodobieństwem. Dysputacye więc, sprzeczki i kontrowersye są złem nieznajomem wcale u Houyhnhnmów. Wyśmiał mnie też jakem mu opowiedział różne systema nasze filozofji natury; że stworzenie roszczące sobie prawo do rozumu może się chlubić domysłami innych, a szczególnie w rzeczach, gdzie ta znajomość choćby i była prawdziwą, na nic by się przydać nie mogła.
Zgadzał się w tem zupełnie ze zdaniem Sokratesa, jak je nam Plato tłomaczy, i to zdaje mi się być największą pochwałą i honorem dla tego sławnego księcia filozofji. Często rozmyślałem, jak niezmierne straty ponieśliby europejskie księgarnie przez taką naukę, jakie zrządziłaby spustoszenia w naszych bibliotekach, i że niejedna droga do sławy zostałaby przez to odjętą uczonemu światu.
Przyjacielskość i życzliwość są dwie główne cnoty Houyhnhnmów, nie ograniczające się na jedną istotę, ale rozciągające się na cały rodzaj. Obcy, z najodleglejszej okolicy kraju przybywający, doznaje tak dobrego przyjęcia jak najbliższy sąsiad; wszędzie gdzie tylko przychodzi postępuje sobie jakby był u siebie w domu. Houyhnhnmowie zachowują jak najściślej przystojność i grzeczność, ale nie znają wcale komplementów. Ku swoim źrebiętom nie mają ślepej małpiej miłości, troskliwość wszelako z jaką im najlepsze jak tylko być może dają wychowanie, pochodzi jedynie z przepisów rozumu. Dostrzegłem iż pan mój miał równą przychylność ku dzieciom swego sąsiada, jak ku własnym. Utrzymują, że natura wymaga ażeby kochano cały rodzaj bez wyjątku i że tych tylko najbardziej szanować i kochać należy, którzy się przez wysoki stopień cnoty odznaczają.
Jeżeli samica Houyhnhnm wydała raz na świat źrebie, nie przypuszcza więcej do siebie swego samca, wyjąwszy kiedy im jedyne to źrebie przez przypadek nieszczęśliwy umiera, co się jednak bardzo rzadko zdarza. Jeżeli takie nieszczęście spotyka Houyhnhnma którego samica nie jest już w wieku zdatnym do rodzenia, natenczas inna para daje mu swoje źrebie, która potem żyje ze sobą, aż dostaje inne. Ta ostrożność jest potrzebną, ażeby kraj zanadto się nie zaludniał.
Niższa rasa Houyhnhnmów nie jest w tem tak ściśle ograniczoną; mogą mieć po troje źrebiąt z każdej płci, które potem przyjmują służbę u znakomitszych familji.
Przy związkach małżeńskich są bardzo troskliwemi w wyborze maści, dla zapobieżenia nieprzyjemnej mieszaninie w rasie. Moc jest najbardziej u męzkich szacowaną, a piękność u żeńskich indywiduów, ale nie dla miłości, lecz dla ochronienia rasy przeciwko zwyrodnieniu. Jeżeli się zdarza, iż samica odznacza się siłą, natenczas mają przy wyborze samca najbardziej wzgląd na piękność.
Galanterya, miłostki, podarunki szpilkowe i zapisy zupełnie są nie znajome u nich. Młoda para łączy się ze sobą na całe życie, jedynie iż taka wola ich rodziców. Młode uważają to za coś bardzo zwyczajnego i naturalnego wszystkim stworzeniom rozumem obdarzonym. Nadwerężenie małżeństwa i każda inna niemoralność, są rzeczy całkiem u nich niesłychane; i młoda para przepędza całe swoje życie przejęta równą ku sobie przyjaźnią i życzliwością, jaką mają dla wszystkich swych współbraci. Zazdrość, pieszczoty, kłótnie, nieukontentowanie lub niespokojność są równie im nieznajome
Metoda Houyhnhnmów w wychowywaniu młodzieży płci obojga jest godną podziwienia i naśladowania. Nie wolno źrebiętom tykać się owsa ani siana, wyjąwszy kilka dni wyznaczonych na to, póki ośmnastego roku nie dosięgły; mleka bardzo rzadko dostają; w lecie pasą się przez dwie godziny rano i w wieczór pod dozorem swych rodziców. Służący używają tylko połowy tego czasu na spoczynek i część trawy z której się żywią przynoszą im do domu, ażeby mogli jeść w czasie wolnym od roboty.
Umiarkowanie, pilność, ćwiczenie ciała i ochędoztwo są nauki bezprzerwanie młodzieży płci obojga dawane. Pan mój uważał to za szkaradne postępowanie iż dajemy niewieściej naszej płci różne wcale od męzkiej wychowanie, wyjąwszy kilka punktów tyczących się gospodarstwa. Przez to, mówił, połowa mieszkańców naszego kraju, do niczego więcej nie jest zdatną, jak do wydawania dzieci na świat; że zaś wychowanie naszych dzieci powierzamy tak nieużytecznym stworzeniom, jest jeszcze większym dowodem zwierzęcości natury naszej.
Houyhnhnmowie wykształcają w swojej młodzieży siłę, zręczność i odwagę, ćwicząc ją w bieganiu po spadzistych pagórkach i kamienistej ziemi; skoro się mocno spocili muszą się nurzać aż po szyję w stawie lub rzece. Cztery razy w roku zgromadza się młodzież pewnego cyrkułu, dla pokazywania postępów swoich w bieganiu, skakaniu i innych dowodów siły i zręczności swojej; zwycięzca lub zwyciężycielka otrzymują w nagrodę wiersz pochwalny. Przy tej uroczystości wyganiają służący Houyhnhnmów na to pole stado Jahusów obładowane sianem, owsem i mlekiem, mające służyć na posiłek dla zgromadzonych Houyhnhnmów. Lecz przed zaczęciem uroczystości, odpędzają je z tamtąd, ażeby przez swoje brutalstwa nie wzbudzały odrazy i nie zakłócały spokojności zgromadzenia.
Trzy miesiące przed moim wyjazdem z tego kraju, wielkie zgromadzenie powszechne Houyhnhnmów odprawionem zostało, na którem mój pan miał udział jako reprezentant swego dystryktu. W tem zgromadzeniu wszczęła się na nowo rozprawa już niezliczone razy powtarzana i będąca jedyną w której Houyhnhnmów zdania nie zgadzały się.
Ważne to pytanie tyczyło się zupełnego wytępienia Jahusów. Jeden członek parlamentu mówił za tem, popierając swoje zdanie ważnemi i mocnemi dowodami. Utrzymywał, że Jahusy są nie tylko najnieczystszemi i najniespokojniejszemi ze wszystkich zwierząt które tylko natura wydała, ale też najuporczywszemi, najniepojętniejszemi i najzłośliwszemi; że wysysują skrycie mleko z wymion krów należących do Houyhnhnmów, zabijają i pożerają ich koty, rozdeptują ich owies i trawę jeżeli się ich najścislej nie pilnuje, i że dopuszczają się niezliczonych innych rozwiozłości. Odwołał się mowca do tradycyi powszechnie w kraju znanej, podług której Jahusy nieznajdują się w tym kraju od wiecznych czasów, ale że w pewnym wieku zjawiło się dwoje takich zwierząt na jednej wysokiej górze. Czy ze zgniłego błota lub iłu od promieni słońca ogrzewanego powstały, czy z piany lub mułu morza się uroiły, jest dotychczas nie pewnem; że te dwa Jahusy spłodziły wiele innych i że ta rasa w krótkim czasie tak niezmiernie się rozmnożyła, iż dla uwolnienia kraju od tej plagi, wyprawili Houyhnhnmowie wielkie powszechne na nie polowanie i całe stado otoczyły; że stare do szczętu wytępione zostały, z młodych zaś każden Houyhnhnm wziął sobie po dwoje do swej stajni i oswoiwszy je, o ile tylko zwierzę tak dzikiej natury oswajać się daje, używał ich do ciągnienia i dźwigania ciężarów. Dodał, że tradycya ma wielkie podobieństwa do prawdy, gdyż Jahusy nie mogą być ylnhniamshy (pierwotni mieszkańce) kraju, bo w tym razie nienawiść którą Houyhnhnmowie i wszystkie inne zwierzęta słusznie ku Jahusom mają, z powodu niegodziwych ich przymiotów, nie mogłaby dojść do tak wysokiego stopnia, i gdyby Jahusy pierwotnemi były mieszkańcami kraju, Houyhnhnmy zostałyby niezawodnie przez nie wytępione. Mieszkańcy, ciągnął dalej, popełnili największą nieroztropność, używając Jahusów do różnych usług i robót, przez co zaniedbali zupełnie pielęgnowanie osłów, które są daleko lepszemi, spokojniejszemi, porządniejszemi i czystszemi zwierzętami od Jahusów, dają się też pilnować i żywić z większą daleko łatwością, i nie mają tak nieprzyjemnego jak Jahusy odoru; do pracy są bardzo mocne i wytrwałe, lubo w zręczności im nie wyrównywają, a chociaż głos ich jest cokolwiek nieprzyjemny, zawsze przekładać go trzeba nad straszliwe wycie brzydkich Jahusów.
Wielu członków zgromadzenia mówiło jeszcze potem bardzo wymownie o tym przedmiocie, i byli tego samego co poprzedzający mowca zdania: nareszcie podniósł się mój pan i przełożył zgromadzeniu następującą propozycyą, której jednak myśl mnie był winien. Przyznał prawdziwość tradycyi przytoczonej przez szanownego członka który przed nim mówił; lecz co do dwóch Jahusów które się niegdyś w kraju zjawiły, był zdania: iż te przybyły pewno z dalekiego za morzem leżącego kraju, i przez burzę na te brzegi wyrzuconemi zostały, a widząc się opuszczonemi od swoich towarzyszów podróży, schroniły się między góry i w lasy, gdzie żyjąc przez długi czas zwyrodniały zupełnie, i stały się daleko dzikszemi od drugich swego rodzaju, zamieszkujących kraj z którego przybyły. Jako dowód swego zdania przytoczył, iż sam ma od niejakiego czasu cudownego Jahusa, (tu myślał o mnie) o którym większa część członków tego zgromadzenia pewno już słyszała, i wielu z nich nawet go widziało. (Tu opowiedział jakim sposobem mnie znalazł.) Ciało tego Jahusa, mówił dalej, okryte jest kunsztowną kompozycyą z włosów i skór różnych zwierząt; ma własny swój język i nauczył się dobrze krajowego; opowiedział mi przypadki, które go na te brzegi przywiodły; widziałem go też całkiem rozebranego, jest doskonałym Jahusem w każdej części swego ciała, ale skóra jego jest białego koloru, i nie tak mocno włosami zarosła, pazury zaś ma daleko krótsze. Chciał mnie przekonać iż w jego kraju Jahusy są panującemi i rozumnemi stworzeniami, i że Houyhnhnmów do swych usług używają. Ma wszystkie przymioty Jahusów, ale jest trochę ucywilizowany, bo posiada cokolwiek rozumu; lubo rozum jego jest o tyle mniejszy od rozsądku Houyhnhnmów, jak wyższy od naszych Jahusów. Tenże opowiedział mi między innemi rzeczami, iż w jego ojczyznie mają zwyczaj kastrowania Houyhnhnmów, dla zrobienia ich łagodniejszemi, że ta operacya jest łatwa i z żadnem niebezpieczeństwem nie połączona. Wszakże, mówił dalej mój pan, nie jest bynajmniej hańbą nauczyć się czego nawet od zwierząt; uczymy się pilności u mrówki, budować u jaskułki (tak tłomaczę wyraz leihannh, lubo ptak, którego ten wyraz jest nazwiskiem, daleko jest większym); ten wynalazek więc trzebaby wprowadzić u naszych Jahusów, osobliwie u młodych: przez to staną się łagodniejszemi i posłuszniejszemi, i będziemy tym sposobem w stanie wytępić powoli bez żadnego przelewu krwi cały ich rodzaj. Ale zarazem trzeba ażeby Houyhnhnmowie z daleko większem staraniem pielęgnowali rasę osłów, które w każdym względzie są pożyteczniejszemi od Jahusów, i mają tę wielką zaletę, iż w piątym już roku do roboty używać ich można, gdy tym czasem Jahusy dopiero w dwunastym roku zdatne są do roboty.
Houyhnhnmowie nie znają pisma i wszystkie ich wiadomości zasadzają się na tradycyi. A że w narodzie w którym wszyscy są między sobą zaprzyjaźnieni i z natury do wszelkich cnót skłonni, który całkiem rozumem daje się rządzić i nie ma żadnych styczności z innemi narodami, mało nader zdarza się ważnych wypadków, przeto część ich historyczna łatwo w pamięci zachowywać się daje. Wspomniałem już iż Houyhnhnmowie nie podlegają żadnym chorobom i przezto nie potrzebują lekarzy, mają jednakowoż doskonałe lekarstwa, składające się z różnych roślin, do leczenia guzów i skaleczeń przez ostre kamienie w kopytach sprawionych, jako też przypadkowych nadwerężeń innych części ciała.
Lata obliczają podług obrotów księżyca i słońca, podziałów zaś na tygodnie nie używają. Są dokładnie obznajomieni z poruszeniami tych dwóch światło rozszerzających ciał niebieskich i znają przyczyny ich zaćmień; na tem ogranicza się cała ich znajomość w astronomji.
W poezyi, trzeba przyznać że przewyższają wszystkich innych śmiertelnych; doskonałość ich porównań, dokładność opisów, są niepodobne do naśladowania. Ich wiersze są pełne przymiotów, i zawierają szczytne myśli o przyjaźni i życzliwości, albo chwałę zwycięzców przy wyścigach i innych ćwiczeniach ciała.
Ich budowy, lubo proste i niekształtne, są jednak bardzo wygodne i tak urządzone, iż jak lepiej ochraniają przeciwko upałom i zimnu. Mają w swoim kraju gatunek drzewa, które doszedłszy czterdziestego roku, traci moc w korzeniu i przy najmniejszej burzy obala się; pień jego jest bardzo prosty i Houyhnhnmowie robią go spiczastym za pomocą ostrych kamieni, gdyż użytek żelaza jest im nieznajomy. Takie pienie wbijają w ziemię w odległości dziesięciu stóp od siebie, i przestrzenie między niemi zapełniają plecioną słomą lub wikliną. W ten sam sposób robią sobie dach i drzwi do domów swoich.
Houyhnhnmowie używają wklęsłej części swej nogi, między kopytem i przegubem, jak my rąk naszych, a to z trudną do uwierzenia z ręcznością. Widziałem, jak młoda klacz z naszej familji nawlekała tym stawem igłę, której jej w tym celu pożyczyłem. Mogą doić swoje krowy, zbierać z pola owies i wszystkie ręczne odbywać czynności. Mają gatunek twardego kamienia, który przez tarcie o inne kamienie ostrzą i robią sobie z niego różne instrumenta służące im za siekiery, kliny i młoty; z tych kamieni sporządzają też sierpy do żnięcia owsa i siana rosnących na ich polach, poczem ładują snopy na wozy które Jahusy ciągną do domu: tam służący depczą je w wystawionych do tego budynkach tak długo, aż ziarna się oddzielą, które chowają w osobnych magazynach. Sporządzają także prosty gatunek drewnianych i glinianych naczyń, i te ostatnie suszą na słońcu.
Jeżeli im się nie zdarzy nieszczęśliwa jaka przygoda, umierają tylko z wielkiej starości i pogrzebione zostają w najciemniejszych jakie tylko znaleźć można miejscach, przyczem przyjaciele i krewni nie okazują ani radości ani smutku; umierający nie objawia najmniejszego żalu, że świat opuścić musi, owszem znajduje się w ten czas w takim humorze, jakby powracał do domu z odwiedzin od swoich sąsiadów.
Przypominam sobie iż jednego razu mój pan zaprosił do siebie jednego ze swoich przyjacioł z jego familią, dla naradzenia się z niemi nad ważną bardzo rzeczą. W oznaczonym dniu przyszła tylko żona jego z dwoma swojemi dziećmi, a to bardzo poźno. Uniewinniała najprzód swego męża tem, iż jak mówiła, był tego poranku lhnuwnh; bardzo dobitne wyrażenie w ich języku, nie dające się dobrze na angielski wytłomaczyć; znaczy, wrócić do pierwszej swej matki: potem siebie, że nie mogła pierwej przyjść, bo jej mąż poźno z rana umarł, więc naradzała się ze swojemi domownikami nad najstósowniejszem miejscem do pogrzebania jego ciała. Postrzegłem, iż była równie wesołą jak i reszta towarzystwa.
Może trzy miesiące później i ona umarła.
Houyhnhnmowie żyją zwyczajnie aż do siedmdziesiątego lub siedmdziesiątego piątego roku, rzadko do ośmdziesiątcgo. Kilka tygodni przed śmiercią czują ogólne osłabienie ale bez boleści.
W tenczas przyjmują często odwiedziny swoich przyjacioł, bo nie mogą więcej wychodzić ze zwyczajną sobie spokojnością i ukontentowaniem. Dziesięć dni przed śmiercią, której czas z niezawodną pewnością przepowiedzieć mogą, odwiedzają na odwrót swoich sąsiadów, dając się nosić na wygodnem krześle przez Jahusów. Takich krzeseł używają nie tylko przy podobnej okazyi, ale zawsze kiedy już w bardzo podeszłym są wieku, w dalekich podróżach, lub gdy przypadkiem paraliżem tknięte zostały. Houyhnhnmowie oddawając te wizyty, żegnają się uroczyście ze swojemi przyjaciołmi i krewnemi, jakby się miały udać w odległą część kraju dla przepędzenia tam reszty swego życia.
Nie odrzeczy zdaje mi się będzie, namienić iż Houyhnhnmowie nie mają w swoim języku wyrazu na oznaczenie złego, i używają w tym celu przyrównań ściągających się na brzydkość lub złe przymioty Jahusów. Chcąc oznaczyć głupstwo służącego, nieobyczajność dziecięcia, ostry kamień kaleczący nogi, długo trwającą niepogodę i podobne rzeczy; dodają do głównego wyrażenia oznaczającego wspomnione rzeczy, przymiotnik Jahu; naprzykład: hhhm Jahu, whinaholm Jahu, ynlhmndwihlma Jahu; dom źle zbudowany, nazywa się ynholmhnmrohlnw Jahu.
Z największą rozkoszą rozszerzyłbym się więcej nad obyczajami i cnotami tego czcigodnego narodu, ale mając zamiar wydać o tem osobne dzieło, odsyłam tamże łaskawego czytelnika. Teraz chcę opowiedzieć moją smutną katastrofę.
Urządziłem sobie małe gospodarstwo podług mojego życzenia. Pan mój rozkazał wystawić dla mnie na sposób krajowy małą chatę, w odległości pięciu łokci od swego domu. Ściany jej i podłogę okryłem gliną i rogożami mojego wynalazku. Z dzikich na polach rosnących konopi sporządziłem sobie gatunek grubego płótna i napełniłem je piórami ptaków złapanych za pomocą sideł zrobionych z włosów Jahusów, które zarazem doskonałym były dla mnie pokarmem. Zrobiłem też sobie moim nożem stół i dwa krzesła, przy czem kasztanowaty wielce mi był pomocnym, osobliwie w trudniejszych i mozolniejszych częściach roboty. Gdy moja odzież się podarła, sporządziłem sobie inną ze skórek królików i pewnych pięknych zwierząt tejże wielkości nnuhnoh zwanych, których skóra okryta jest najdelikatniejszym puchem. Z takich skórek zrobiłem sobie także dosyć wygodne pończochy. Trzewiki podzelowałem małemi deszczułkami z drzewa, które przypasałem i przywiązałem do wierzchniej skóry; skoro i te zużyte były, zastąpiłem je skórą z Jahusów suszoną na słońcu. Często wyjmowałem miód z wydrążonych drzew, mięszałem go z wodą lub jadłem z chlebem. Nikt przeto nie doświadczył lepiej odemnie prawdy tych dwóch zasad: że natura daje się z łatwością zaspokoić, i że potrzeba jest matką przemysłu.
Używałem najlepszego zdrowia ciała i największej spokojności duszy. Nie martwiłem się nad niestałością lub zdradą przyjaciela, ani nad obrazami otwartego lub skrytego nieprzyjaciela. Nie miałem sposobności do przekupiania, pochlebiania, i płaszczenia się, dla zjednania sobie przychylności możnego lub jego faworyta. Nie miałem potrzeby bronić się przeciwko oszukaństwu lub ucięmiężeniu. Nie było tam lekarzy dla zniszczenia mojego zdrowia, ani prawników dla zrujnowania mojego majątku; ani szpiegów dla czatowania na moje słowa i czynności, lub wymyślania przeciwko mnie skarg za pieniądze. Nie było szyderców, plotkarzy, obmowców, złodziei, łotrów, adwokatów, podłych stręczycieli, głupców, graczy, polityków, mędrków, hipokondryków, nudnych gadaczy, sprzeczników, gwałcicieli, morderców i wirtuozów, ani naczelników stronnictw i stronników, podrzegaczy do rozpusty przykładem lub zwodnictwem: żadnych więzień, toporów, szubienic i pręgierzy, ni kupców i rzemieślników oszukujących; nie było dumy, próżności i affektacyi; fanfaronów, pijaków i wszetecznic; kłótliwych, niewiernych i kosztownych małżonek, głupich i dumnych pedantów, ani natrętnych, zarozumiałych, kłótliwych, niespokojnych, krzykliwych, ograniczonych, dziwacznych, klących towarzyszów; nie było podłych wynoszących się z prochu przez swoje występki, ni szlachetnych ginących przez swoje cnoty; nie było wielkich panów, skrzypków, sędziów i tancmistrzów.
Miałem honor być przedstawionym kilku Houyhnhnmom które mojego pana odwiedziły i do stołu zaproszone zostały. Mój pan był tak łaskaw pozwolić mi ażebym został w pokoju i przysłuchiwał się ich rozmowie a te były tak uprzejme, iż raczyły zadawać mi niektóre pytania i słuchać moich odpowiedzi.
Czasem pozwolono mi towarzyszyć mojemu panu przy jego odwiedzinach u swoich przyjacioł. Nigdy nie pozwoliłem sobie odezwać się kiedy nie zostałem zapytany, i każdą odpowiedź dawałem tylko z największym żalem, tracąc przez to zawsze sposobność nauczenia się czego; gdyż daleko więcej korzystać mogłem przysłuchując się z uwagą takim rozmowom o rzeczach tylko ważnych i użytecznych, wyłuszczanych słowami najdobitniejszemi. Jak już wzmiankowałem, największą zachowywano przytem przystojność, ale bez robienia sobie żadnych nawet najmniejszych komplementów. Każden z towarzystwa sprawiał sobie i drugim największą przyjemność swojem mówieniem; przerwanie, nudy, zapalanie się, sprzeczki i rozmaitość zdań, nigdzie nie miały miejsca.
Houyhnhnmowie tego są zdania, iż w towarzystwie rozmowy polepszają się zawsze przez panujące między jedną a drugą krótkie milczenie, i mnie się zdaje że mają słuszność; bo przez ten czas rozum tworzy nowe myśli, i tym sposobem rozmowa staje się żywszą i ważniejszą.
Przedmioty o których zwyczajnie rozmawiają są: przyjaźń i życzliwość, porządek i oszczędność, czasem też widoczne działania przyrodzenia, lub starożytne tradycye, granice cnoty, nieodmienne i nieomylne przepisy rozumu lub postanowienia mające się zrobić na najbliższem zgromadzeniu powszechnem. Często mówią też o wzniosłościach i wielkich zaletach poezyi.
Bez próżności mogę namienić, iż byłem często przedmiotem ich rozmowy, moja bowiem obecność dała sposobność mojemu panu, zaznajomić swoich przyjacioł z moją i mojej ojczyzny historyą, przyczem nie najpochlebniejsze dawali zdanie o rodzaju ludzkim. Nie myślę więc powtarzać co Houyhnhnmowie mówili, niech mi tylko wolno będzie wspomnieć, iż mój pan z wielkiem mojem zadziwieniem, lepiej daleko znał naturę Jahusów niżeli ja sam. Opisał wszystkie nasze występki i głupstwa, odkrywając wiele takich, o których nigdy przed nim nie wspomniałem, a to na zasadzie przypuszczenia, jakie przymioty posiadałyby Jahusy jego ojczyzny, gdyby miały cokolwiek rozumu, i wykazał, jak wzgardliwem i nikczemnem takie stworzenie być musi.
Wyznaję z otwartością, iż wszystko cokolwiek z umiejętności i filozofji posiadam, winienem naukom dawanym mi od mojego pana, jako też przysłuchiwaniu się jego rozmowom z przyjaciołmi, i jestem daleko na to dumniejszy, żem u nich słuchał, jak gdybym sam wykładał przed najliczniejszem i największem zgromadzeniem w Europie.
Podziwiałem moc, piękność i zręczność mieszkańców tego kraju, i tak rzadkie złączenie szczytnych cnot u tak uprzejmych osób, wzbudziło we mnie największy szacunek. Z początku nie czułem wprawdzie tego naturalnego uszanowania jakie Jahusy i inne zwierzęta mają dla Houyhnhnmów; lecz z czasem prędzej we mnie powstało niżelim się mógł spodziewać, połączone z serdeczną miłością i wdzięcznością, iż raczyły odznaczyć mnie od innych zwierząt mojego gatunku.
Kiedy myślałem o mojej familji, przyjaciołach, współziomkach i o rodzaju ludzkim w ogólności, uważałem ich za prawdziwe kształtem i charakterem Jahusy, obdarzone wprawdzie mową i cokolwiek ucywilizowane, ale nie używające tych przymiotów, jak na wydoskonalenie i pomnożenie swoich występków: gdy ich współbracia w kraju Houyhnhnmów, mają tylko wady od natury im nadane.
Jeżeli przypadkiem zobaczyłem obraz mój w źródle lub jeziorze, odwracałem oczy z największą odrazą; widok Jahusa daleko był dla mnie znośniejszym, niżeli własnej mojej osoby. Przez obcowanie z Houyhnhnmami i ciągłe podziwianie ich przymiotów, nie mogłem się wstrzymać od naśladowania ich chodu i poruszeń, i tak się do tego przyzwyczaiłem, iż przyjaciele moi zapewniają mnie, że kłusuję jak koń, co uważam za najpochlebniejszy komplement. Nie zapierałem się wcale tego, iż w mówieniu przyjmuję często głos i sposób Houyhnhnmów, i że z największą słyszę obojętnością, szyderstwa przyjaciół moich z tego powodu.
Wśród tego szczęścia i gdy myślałem że już na zawsze zostanę w tym kraju, kazał mnie mój pan jednego dnia raniej niż zwykle przywołać do siebie. Wchodząc, postrzegłem na jego twarzy niejakie zamieszanie i że się znajdował w ambarasie, nie wiedząc w jaki sposób ma mi powiedzieć co zamyślał. Po krótkiem milczeniu rzekł: „Nie wiem jak to przyjmiesz co ci teraz mam powiedzieć. Wiedz o tem, że na ostatniem zgromadzeniu parlamentu, gdy roztrząsano rzecz o Jahusach, reprezentanci zarzucili mi, iż trzymam w swoim domu Jahusa, z którym się obchodzę jak z Houyhnhnmem a nie jak z bydlęciem; że rozmawiam z nim często jakbym miał przyjemność i wielkie upodobanie w takiem towarzystwie; takie postępowanie jest przeciw naturze i rozumowi i rzeczą nigdy niesłychaną. Zgromadzenie więc napomniało mnie, ażebym jedno z dwojga uczynił; albo ażebym cię traktował jak drugie Jahusy, albo rozkazał ci, żebyś odpłynął napowrót do kraju z kąd przybyłeś. Pierwsza propozycya odrzuconą została przez wszystkich Houyhnhnmów którzy cię u mnie widzieli; utrzymywali bowiem, iż ślady rozumu które posiadasz połączone ze złośliwą naturą wszystkim twego gatunku właściwą, mogą cię pobudzić do namówienia Jahusów, aby się schroniły w górzyste części kraju, celem przyprowadzania ich potem w nocy tłumami, dla rabowania i zabijania bydła Houyhnhnmów, gdyż twój gatunek jest z natury drapieżny, żarłoczny i do pracy leniwy.
„Bezustannie, mówił dalej, nalegają na mnie współziomkowie moi, ażebym wypełnił postanowienie zgromadzenia i nie mogę więcej tego odwlekać. Wątpię czy będziesz wstanie dopłynąć innego kraju, i życzyłbym sobie abyś sporządził statek podobny do tego jakiś mi opisał, na którym byś mógł puścić się na morze. Wszyscy moi służący i sąsiadów będą ci przy tej robocie pomocnymi. Gdyby to, dodał, odemnie zależało, zatrzymałbym cię u siebie przez całe twoje życie, gdyż dosyć dobre posiadasz skłonności i przekonałem się, iż niektóre złe zwyczaje i przymioty odłożyłeś, starając się wszystkiemi siłami, ile tylko upośledzona natura twoja tego dopuszcza, naśladować w każdym względzie Houyhnhnmów.“
Powinienem był już pierwej nadmienić, iż dekret powszechnego zgromadzenia w tym kraju oznacza się wyrazem hnhloayn, znaczącym podług najściślejszego tłomaczenia napomnienie; Houyhnhnmowie albowiem nie mogą sobie tego wyobrazić, ażeby trzeba było przymuszać rozumne stworzenie do czego, i żeby rada lub napomnienie nie były dostatecznemi: żadne stworzenie nie może być nieposłusznem rozumowi, bez stracenia prawa do niego.
Mowa mojego pana napełniła mnie największym smutkiem i rozpaczą, i nie mogąc znieść okropnej rozdzierającej mnie boleści, zemdlałem u nóg jego.
Gdym przyszedł do zmysłów, powiedział mi, iż myślał że umarłem, Houyhnhnmowie bowiem nie podlegają wcale takim słabościom. Śmierć, odpowiedziałem słabym głosem, uważałbym za największe dla mnie szczęście. Że nie mogę wprawdzie ganić postanowienia zgromadzenia i nalegań jego przyjacioł, ile jednak nikczemnym rozumem moim osądzić mogę, zdaje mi się, iż mniejsza surowość nie byłaby też przeciw rozsądkowi; że ani jednej mili nie będę mógł płynąć, a najbliższy kraj jest ztąd najmniej o sto mil odległy; że mnóstwa materyałów potrzebnych do sporządzenia statku nie ma w cale w tym kraju; lecz przez posłuszeństwo i wdzięczność dla niego, zrobię próbę, lubo o niepodobieństwie wykonania jestem najmocniej przekonany, tak że się już teraz
uważam za zgubionego. Pewność jednak, powiedziałem mu, śmierci nienaturalnej jest najmniejszem mojem nieszczęściem; bo gdybym nawet przez szczęśliwy wypadek uszedł śmierci, nie mogę bez największej boleści myśleć o tem, iż w tym razie byłbym przymuszony żyć między Jahusami i wpaść znowu w zepsucie przez brak przykładów któreby mnie na drodze cnoty utrzymywały. Wiem dobrze, iż postanowienia Houyhnhnmów są za nadto uzasadnione, ażeby je nikczemny Jahu jak ja nim jestem odważył się zaprzeczać: przyjmuję więc z wdzięcznością ofiarowaną mi pomoc jego służących do sporządzenia statku, proszę tylko pozwolić mi pewnego czasu, dla uskutecznienia tak trudnego dzieła. Będę się starał uratować życie moje, a jeżeli kiedy wrócę do Anglji mojej ojczyzny, spodziewam się być pożytecznym moim współziomkom głosząc chwałę zacnych Houyhnhnmów i podając rodzajowi ludzkiemu ich cnoty do naśladowania.
Pan mój dał mi w kilku słowach bardzo łaskawą odpowiedź, pozwolił mi dwumiesięcznego czasu dla sporządzenia statku, i rozkazał kasztanowatemu koniowi, mojemu koledze (wolno mi przecież teraz w takiej odległości przezwać go tem imieniem), ażeby się trzymał w robocie jak najściślej moich przepisów. Powiedziałem bowiem mojemu panu, wiedząc iż ten mój kolega jest mi bardzo przychylny, że jego pomoc będzie mi dostateczną.
Pierwszem mojem w jego towarzystwie zatrudnieniem było, udać się do tej części brzegu, gdzie zbuntowani majtkowie moi wysadzili mnie na ląd. Wszedłem na wyniosłość i oglądając się na około, zdawało mi się iż widzę na północnowschodniej stronie małą wyspę. Wyjąłem więc z kieszeni perspektywę przez którą wyraźniej ją rozeznałem w odległości blizko pięciu mil od miejsca gdziem się znajdował. Kasztanowaty brał ją za chmurę, nie mając wyobrażenia ażeby jeszcze oprócz jego ojczyzny mógł istnieć kraj jaki, i jego wzrok nie mógł rozróżniać odległych na morzu przedmiotów, tak jak to my możemy, będąc doświadczonemi na tym elemencie.
Odkrywszy tę wyspę przestałem dalszych poszukiwań i postanowiłem, że ona będzie pierwszem miejscem mojego wygnania, zostawiając resztę losowi.
Wróciłem do domu i naradziwszy się z moim kolegą, kasztanowatym koniem, udaliśmy się do lasku będącego niedaleko od naszego domu, gdzie ja moim nożem a on ostrym krzemieniem w drzewo oprawionym, urżnęliśmy gałęzi dębowych wielkości zwyczajnej laski i kilka większych. Nie chcę jednak szczegółowym opisem mojego sposobu postępowania przy robocie nudzić czytelnika i nadmieniam tylko, że w przeciągu sześciu tygodni sporządziłem przy pomocy kasztanowatego konia, który mozolniejszą i trudniejszą wykonywał robotę, gatunek indyjskiego czółna, było jednak daleko szersze. Okryłem je skórami Jahusów zszytemi za pomocą nici konopianych mojego wynalazku. Żagiel zrobiłem także ze skór tych zwierząt, ale tylko młodych, bo starych skóra była chropowatą i grubą. Opatrzyłem się czterema wiosłami, włożyłem do czółna zapas gotowanego mięsa królików i ptaków, jako też dwa naczynia, jedno pełne mleka drugie wody.
Spróbowałem czółno na wielkim stawie niedaleko od naszego domu i naprawiłem wady które w niem dostrzegłem, zatykając szpary tłustością Jahusów, aż było w stanie unieść mnie z moim ładunkiem. Po skończonej naprawie, zawiezione zostało na wozie przez Jahusów do brzegu morza, pod dozorem kasztanowatego konia i innego służącego mojego pana.
Gdy już wszystko było w gotowości i dzień odjazdu mojego nadszedł, pożegnałem się z moim panem, żoną jego i całą familjią. Oczy moje pływały we łzach a serce było pełne goryczy. Mój pan życzył sobie, bądź przez ciekawość, bądź przez przyjaźń ku mnie (jeżeli bez próżności tego wyrazu używać mogę), widzieć mnie w czółnie, i wziął ze sobą kilku swoich przyjacioł w sąsiedztwie mieszkających. Z godzinę musiałem czekać na odpływ morza, i gdy potem nastąpił wiatr przyjazny podróży mojej do wspomnionej wyspy pożegnałem się po drugi raz z moim panem. Chciałem się rzucić na ziemię, dla ucałowania nóg jego, ale był tak łaskaw podnieść ją do ust moich. Wiem dobrze jak ostro mnie ganiono z powodu uczynionej o tej ostatniej okoliczności wzmianki. Oszczercy moi utrzymywali, iż to być nie może, aby tak znakomita osoba, tyle się uniżyła dla wyświadczenia honoru tak nikczemnemu stworzeniu. Nie zapomniałem też, iż większa część podróżujących lubi się chełpić okazywanemi sobie zaszczytami; gdyby jednak ci obmowcy znali szlachetny charakter Houyhnhnmów, odmieniliby niezawodnie swoje w tym względzie zdanie.
Ukłoniwszy się z uszanowaniem Houyhnhnmom w towarzystwie mojego pana będącym, wsiadłem na statek i odpłynąłem.
Fatalną tę podróż zacząłem dnia 15o lutego 1715 r. o dziewiątej godzinie z rana. Chociaż wiatr był bardzo pomyślny, jednak z początku używałem tylko wioseł; lecz pomyślawszy iż niezadługo się zmorduję i że wiatr może się obrócić, odważyłem się rozwinąć mały mój żagiel, i przy pomocy odpływu płynąłem prędzej niżelim się mógł spodziewać. Mój pan i jego przyjaciele zostali na brzegu dopóki mnie z oka nie stracili. Słyszałem też jak kasztanowaty, który mnie zawsze kochał, wołał kilka razy za mną: Hnuy illy neiha madszuh Jahu, co znaczy: miej się na baczności grzeczny Jahu.
Zamiarem moim było odkryć jaką małą niezamieszkaną wyspę, gdziebym mógł przy pracy znaleźć żywność i odzież. Miałbym to za większe daleko szczęście, niżeli gdybym był pierwszym ministrem na dworze jakim europejskim, tak dalece straszną była dla mnie myśl wrócenia do towarzystwa i pod rząd Jahusów. W takiej jakiej sobie życzyłem samotności, mógłbym przynajmniej oddawać się bez przeszkody myślom moim, i nie mając żadnej sposobności do powrotu w występki i zepsucie mojego rodzaju, rozmyślałbym z rozkoszą nad wielkiemi cnotami przezacnych Houyhnhnmów.
Czytelnik przypomni może sobie com w przódy mu opowiedział, iż majtkowie moi sprzysięgli się przeciwko mnie i uwięzili w mojej kajucie, żem zostawał tam przez kilka tygodni, nie wiedząc w jakim płyniemy kierunku, i że majtkowie wysadzając mnie na ląd zapewnili mnie fałszywą czy prawdziwą przysięgą, iż sami nie wiedzą, w jakiej części świata się znajdujemy. Mniemałem jednakże w tenczas, iż jesteśmy dziesięć stopni południowo od przylądku Dobrej nadziei, blizko pod czterdziestym i piątym stopniem południowej szerokości. Domyśliłem się tego z kilku słów które przypadkiem na okręcie słyszałem, oznaczających zamiar udania się do Madagaskaru. Chociaż to tylko słabym było domysłem, postanowiłem jednak płynąć ku wschodowi w nadziei dostania się do południowo zachodnich brzegów Nowej Hollandyi, lub do jednej z wysp leżących na zachód tego kraju.
Wiatr wiał ciągle z zachodu i o szóstej godzinie wieczorem upłynąłem był przynajmniej 18cie mil morskich ku wschodowi, gdy odkryłem w odległości może jednej mili małą wysepkę do której przybiłem. Cała wyspa była jedną skałą, z małą zatoką przez burze naturalnie utworzoną. Tu umieściłem moje czółno i wdrapawszy się na wyniosłą część skały, zobaczyłem wyraźnie stały ląd rozciągający się od południa ku północy. Noc przepędziłem na czółnie: nazajutrz rano płynąłem dalej, i po upłynieniu siedmiu godzin dostałem się do południowo wschodniego końca Nowej Hollandyi. To wszystko wzmocniło mnie w mojem już dawno powziętem mniemaniu, iż mappy geograficzne o trzy przynajmniej stopnie za daleko na wschód kraj ten umieszczają. Przed kilkoma laty udzieliłem tę myśl szanownemu przyjacielowi mojemu, panu Hermanowi Moll i dowody które mnie na nią naprowadziły; lecz mimo to, wolał zasadzać się na podaniach innych pisarzy.
Na miejscu gdzie wylądowałem nie widziałem żadnych krajowców, a że byłem bez broni, niemogłem się odważyć na puszczenie się w głąb kraju. Zbierałem na brzegu muszle, które surowo jadłem z obawy, ażebym przez zrobienie ognia, nie został od mieszkańców odkryty. Tak przepędziłem trzy dni, żywiąc się tylko ślimakami i ostrygami dla oszczędzenia moich żywności. Szczęściem odkryłem w poblizkości źródło wybornej wody, którą się orzeźwiłem.
Gdym się czwartego dnia odważył udać trochę dalej w głąb kraju, zobaczyłem dwudziestu czy trzydziestu mieszkańców na wyniosłości może pięćset łokci odemnie odległej. Wszyscy byli nadzy, męzczyzni, kobiety i dzieci, i grzali się koło ognia który po dymie poznać mogłem. Jeden z nich spostrzegł mnie i natychmiast uwiadomił o tem drugich; poczem pięciu z nich wstało i zbliżało się do mnie. Uciekłem jak najspieszniej napowrót do brzegu, wsiadłem w czółno i odbiłem. Gdy dzicy zobaczyli iż uciekam, zaczęli mnie gonić i nimem zdołał dosyć daleko oddalić się na morze, strzelił jeden z nich do mnie z łuku i przebił mi lewe kolano; rana z tego była tak głęboka, iż bliznę z niej wezmę ze sobą do grobu. Obawiając się ażeby strzała nie była zatrutą, usiłowałem, wydostawszy się z obrębu dzikich, wyssać ranę i jak najlepiej zawiązać.
Nie wiedziałem co począć, a lękając się wrócić do miejsca gdziem został napadnięty, żeglowałem ku północy. Tymczasem powstał wiatr dosyć łagodny lecz przeciwny obranemu przezemnie kierunkowi, gdyż wiał z północno-wschodniej strony, musiałem więc ciągle robić wiosłami. Gdym się oglądał na wszystkie strony szukając miejsca gdziebym mógł wylądować, spostrzegłem na północno-wschodniej stronie żagiel, który z każdą chwilą stawał się wyraźniejszym. Zastanowiłem się co mam robić; czy mam na niego czekać czyli nie: nareszcie zwyciężyła odraza moja do całego rodzaju Jahusów, obróciłem więc czółno, i żeglując ku południowi, dosięgłem niezadługo zatokę z której rano wypłynąłem: wolałem bowiem poddać się barbarzyńcom, niźli żyć z europejskiemi Jahusami. Czółno jak najbliżej brzegu umieściłem a sam schowałem się pod kamieniem przy wspomnionym źródle.
Okręt zbliżył się aż na pół mili do zatoki i wysłał statek z naczyniami po wodę, (jak się zdaje, to miejsce znajome już było żeglarzom); ale ja tego nie widziałem, aż statek już przy brzegu się znajdował, przez co niepodobieństwem było dla mnie, wyszukać sobie innego miejsca dla ukrycia się. Majtkowie oglądali przy wylądowaniu moje czółno, przeszukiwali je wszędzie i domyślili się, iż właściciel musi być pewno w blizkości. Czterech z nich dobrze uzbrojonych zaczęło szukać wszędzie, po wszystkich szparach i dziurach, aż mnie nareszcie leżącego na twarzy odkryli. Przez niejaki czas oglądali z zadziwieniem osobliwą i uderzającą odzież, suknią moją ze skórek króliczych, trzewiki z drewnianemi podeszwami i pończochy z futra; z tego jednak osądzili, iż nie jestem krajowcem, bo ci nieznają wcale ubioru. Jeden majtek rozkazał mi w portugalskim języku, ażebym wstał i powiedział kto jestem. Umiałem po portugalsku, wstawszy więc rzekłem: iż jestem biedny od Houyhnhnmów wygnany Jahu, i proszę ażeby mi pozwolono odjechać. Dziwowali się, iż odpowiedziałem w ich języku, i poznali po kolorze mojej twarzy iż jestem europejczykiem; lecz nie mogli pojąć, co rozumiem pod wyrazem Jahu i Houyhnhnm, i wpadli w wielki śmiech z powodu mojej mowy do rżenia koni podobnej.
Bojaźń i nienawiść wzbudziły we mnie mocne drżenie. Prosiłem ich aby mi pozwolili odjechać i zbliżałem się pomału do czółna. Lecz majtkowie porwali mnie za piersi i pytali się z jakiego kraju jestem i zkąd przybywam; oprócz tego zadawali mi wiele innych pytań. Odpowiedziałem, iż urodziłem się w Anglji, którą przed pięcioma laty opuściłem; w tenczas panował pokój między Anglią i Portugalią, spodziewam się przeto iż nie obejdą się ze mną jak z nieprzyjacielem, nie zamyślam bynajmniej wyrządzić komu jakiej szkody, jestem biedny Jahu, szukający samotnego miejsca dla przepędzenia tamże reszty nieszczęśliwego mego życia.
Gdy majtkowie ze sobą rozmawiali zdawało mi się, iż nic nienaturalniejszego w życiu nie słyszałem, tak jak gdyby pies, krowa lub Jahu z kraju Houyhnhnmów chciał mówić. Nie mniej zadziwieni byli portugalczycy nad moim osobliwym ubiorem i wymawianiem wyrazów, które jednakże dosyć dobrze zrozumieli. Mówili do mnie z wielką ludzkością i dobrocią ciesząc mnie, iż kapitan niezawodnie mnie darmo do Lisbony ze sobą weźmie, zkąd do mojej ojczyzny będę mógł powrócić: że dwaj z nich udadzą się natychmiast do kapitana, dla uwiadomienia go o tem co zaszło i odebrania jego rozkazów; lecz tym czasem zwiążą mnie, jeżeli im nie dam słowa iż nie ucieknę. Osądziłem iż najroztropniej będzie poddać się ich woli.
Byli bardzo ciekawi dowiedzieć się mojej historyi, lecz mało ich moja opowiedź zadowolniła, i myśleli iż nieszczęścia moje pomięszały mi rozum. Po dwóch godzinach, statek który zawiózł wodę do okrętu powrócił naładowany naczyniami i z rozkazem kapitana, ażeby mnie ze sobą na statek zabrali. Prosiłem na kolanach, żeby mi wolności nie odbierano, ale nadaremnie. Związano mnie powrozami i zaniesiono na statek: tak zawieźli mnie do okrętu, a potem zaprowadzili do kajuty kapitana.
Nazywał się Pedro de Mendez, i był bardzo grzecznym i szlachetnym człowiekiem. Prosił mnie ażebym mu opowiedział niektóre szczegóły tyczące się mojej osoby: chciał wiedzieć cobym sobie życzył jeść i pić, zapewniając mnie, iż będę się tu miał tak dobrze jak on sam, i powiedział mi tyle słów przyjemnych i obowiązujących, żem się zadziwił znajdując tyle uprzejmości w Jahu. Zostałem jednak cichym i milczącym, odór jego i jego ludzi omało mnie w zemdlenie nie wprawił. Nareszcie prosiłem ażeby mi przyniesiono cokolwiek żywności z czółna, lecz kapitan kazał mi dać kurcze, butelkę wybornego wina i urządzić dla mnie łóżko w bardzo czystej kajucie. Nie chciałem się rozbierać, tylko położyłem się tak jakem był na łóżko. Po niejakim czasie, gdy wszyscy ludzie okrętowi znajdowali się przy obiedzie, wyszedłem pocichu z mojego pokoju i zbliżyłem się do krańca okrętu w zamiarze rzucenia się w morze, woląc ratować się pływaniem, niżeli żyć znowu między Jahusami. Lecz majtek spostrzegł to i przeszkodził mi w uskutecznieniu mojego zamysłu; kapitan zaś dowiedziawszy się o tem, kazał przywiązać mnie w kajucie.
Po obiedzie przyszedł Don Pedro do mnie, i prosił mnie ażebym mu powiedział przyczynę tak rozpacznego czynu. Zapewniał mnie, iż wszystkie jakie tylko jest w stanie wyrządzi mi przysługi, i mówił tak czule i przyjaźnie żem począł uważać go za zwierze posiadające cokolwiek rozumu. Dałem mu krótki opis mojej podróży, sprzysiężenia się moich majtków, kraju gdzie mnie wysadzili i mojego pięcioletniego tamże pobytu. Kapitan zdawał się uważać to wszystko za sen lub urojenie, tak że to mnie niezmiernie oburzyło. Zapomniałem bowiem całkiem o przymiocie kłamania, wszystkim gdziebądź mieszkającym Jahusom właściwym, i nie myślałem o tem, iż przez to są zawsze skłonni powątpiewać o szczerości sobie podobnych. Pytałem się go, czy jest zwyczajem w jego ojczyznie mówić o rzeczy która nie exystuje zapewniając go, iż prawie nie rozumiem znaczenia wyrazu fałszywość, i gdybym nawet tysiąc lat żył u Houyhnhnmów, nie usłyszałbym nawet z ust najmniejszego służącego, prostego kłamstwa. Jest to dla mnie całkiem obojętnem, czy mi wierzy, czyli nie: przez wdzięczność jednak za wyświadczone mi dobrodziejstwa, chcę mieć wzgląd na zepsutą jego naturę i odpowiadać na każden przez niego uczyniony zarzut, tak, iż łatwo o prawdzie będzie się mógł przekonać.
Kapitan człowiek bardzo roztropny, usiłowawszy zadaremno złapać mnie w opowiadaniu mojem na sprzecznościach, począł lepsze mieć wyobrażenie o mej szczerości.
Oświadczył mi przy tem, iż gdy tak wielkim prawdy jestem przyjacielem, życzy sobie, abym mu dał słowo honoru, iż będę mu w całej podróży towarzyszył i nic przeciwko życiu mojemu nie podejmę, inaczej będzie mnie trzymał zamkniętego w kajucie aż do przybycia do Lisbony. Dałem mu żądane przyrzeczenie, zapewniając go jednak przytem, iż wolałbym znosić największe cierpienia, niźli żyć między Jahusami.
Podróż nasza przeszła bez ważnego przypadku. Przez wdzięczność dla kapitana rozmawiałem z nim czasem lub siadałem na usilne jego prośby do stołu, usiłując ukrywać odrazę do rodzaju ludzkiego, lecz ta nieraz pomimowolnie się objawiała i kapitan zdawał się na to nie uważać wcale. Przez większą część dnia zamykałem się w kajucie, nie chcąc nikogo widzieć z ludzi okrętowych.
Kapitan prosił mnie często, abym złożył z siebie odzież moją ze skór króliczych, ofiarując mi jedną z najlepszych swych sukni; lecz podziękowałem mu za jego dobroć i nie dałem się nakłonić do włożenia ubioru, który niegdyś nosił na sobie Jahu: prosiłem go tylko, aby mi pożyczył dwóch koszul, które że wyprane, zdawało mi się że mnie tak bardzo nie zawalają. Odmieniałem je co drugi dzień i sam je zawsze prałem.
Dnia 5go listopada 1715 r. przybyliśmy do Lisbony. Jakem wysiadł, kapitan pożyczył mi swego płaszcza, ażeby się pospólstwo koło mnie nie gromadziło: zaprowadził mnie do swego domu, i dał mi na prośbę moją, pokój na najwyższem piętrze na tylnej stronie gmachu. Zaklinałem go żeby nikomu nie wspominał o tem com mu opowiedział o Houyhnhnmach, bo najmniejsza o tem pogłoska, nie tylko przyprowadzi do mnie mnóstwo ciekawych chcących mnie widzieć, ale wystawi mnie na wielkie niebezpieczeństwo, iż mógłbym zostać uwięzionym i spalonym przez inkwizycyą.
Kapitan namówił mnie ażebym włożył nowy ubiór, lecz nie chciałem pozwolić krawcowi ażeby mi wziął miarę; gdy jednak Don Pedro był tej samej co ja wielkości, przeto ubiór zrobiony podług wziętej na nim miary, dosyć dobrze mi pasował. Opatrzył mnie i innemi potrzebami, które przez dwadzieścia i cztery godzin przewietrzałem, nim ich używać mogłem.
Kapitan był nieżonaty, i miał tylko do usług swoich trzech służących, lecz żadnemu z nich nie pozwolił usługiwać nam przy stole: całe jego obejście było tak uprzejme, rozum miał tak znamienity, iż począłem nareszcie przyzwyczajać się do jego towarzystwa. Namówił mnie, ażebym wyglądał z okna wychodzącego w podwórze. Po niejakim czasie przeprowadzono mnie do innego pokoju którego okna wychodziły na ulicę, lecz skorom wyjrzał, przejęty zostałem okropnym strachem i musiałem się prędko odsunąć od okna.
Po upłynieniu tygodnia wymógł na mnie kapitan, żem usiadł przededrzwiami domu. Wstręt mój zmniejszał się z czasem ale nienawiść i pogarda zwiększały się. Na ostatku odważyłem się chodzić w jego towarzystwie po ulicach, ale zapychałem sobie nos rutą lub tytoniem.
Po dziesięciu dniach od mojego przybycia, przedstawił mi Don Pedro, którego o stósunkach moich familijnych uwiadomiłem, iż honor i sumienie każą mi, ażebym wrócił do mojej ojczyzny i żył w moim domu przy mojej żonie i dzieciach. Powiedział mi iż w porcie jest właśnie okręt mający się udać do Anglji, i że chce mnie opatrzyć wszystkiem czego tylko potrzebuję. Nudziłbym czytelnika gdybym opisywał wszystkie przez niego przytoczone w tym celu powody i moje zaprzeczające odpowiedzi. Twierdził iż to być nie może, ażebym znalazł na mieszkanie tak samotną i pustą wyspę jakiej ja sobie życzę, lecz że mogę rozrządzić moim domem podług mojej woli i żyć w nim samotnie jak sobie życzę.
Nareszcie nie mogąc inaczej, dałem się nakłonić. Dnia 24go listopada opuściłem Lisbonę na angielskim kupieckim okręcie. Kto był jego kapitanem, nie chciałem się pytać. Don Pedro towarzyszył mi aż do portu i pożyczył mi dwadzieścia funtów szterlingów. Pożegnał się ze mną najprzyjaźniej, i przy rozstaniu się uściskał mnie, com znieść musiał bez okazania najmniejszego wstrętu.
Pod czas tej podróży nie wdawałem się ani z kapitanem ani z żadnym z jego ludzi, ale zamknąłem się w kajucie, udawając na pozór żem słaby. Dnia 5go grudnia 1715 r., o godzinie dziewiątej z rana, zarzuciliśmy kotwicę na Dunach, i o trzeciej po południu przybyłem szczęśliwie do mojego domu w Redgriff.
Żona moja i dzieci przyjęły mnie z oznakami zadziwienia i wielkiej radości, byli bowiem pewni żem umarł. Lecz muszę wyznać, iż widok ich napełnił mnie nienawiścią, odrazą i pogardą, tem bardziej gdym pomyślał o blizkiem związku między nami. Lubo od czasu nieszczęśliwego mojego wygnania z kraju Houyhnhmnów, przyzwyczaiłem się znosić widok Jahusów i nawet rozmawiać z Don Pedrem de Mendez, jednak wyobraźnia moja i pamięć były ciągle napełnione wzniosłemi myślami i cnotami przezacnych Houyhnhmnów: a wspomniawszy, że przez związek ze samicą Jahu, stałem się ojcem wielu takich zwierząt, przejęły zostałem wstydem, zamięszaniem i najmocniejszą odrazą.
Gdym wszedł do mojego domu, uścisnęła mnie żona moja i dała mi pocałunek, ale będąc już dawno odzwyczajony od uściskań tak obrzydłego zwierza wpadłem w zemdlenie, które przeszło godzinę trwało. Od tego mojego przybycia do Anglji już pięć lat teraz upłynęło; w pierwszym roku nie mógłem cierpieć obecności żony mojej i dzieci, ich odór był mi nieznośnym, mniej jeszcze mógłbym wytrzymać gdyby ze mną przy jednym stole jadały. Do tej chwili nie wolno im się tykać mojego chleba, ani pić z mojej szklanki, nie pozwalam też nikomu z mojej familji dotykać mojej ręki. Pierwsze pieniądze które dostałem, obróciłem na zakupienie sobie dwóch młodych ogierów, które trzymam w czystej i dobrej stajni: są one ze stajennym najlepszemi mojemi przyjaciołami, a odór panujący w stajni zawsze mnie niezmiernie rozwesela. Moje konie dosyć dobrze mnie rozumieją, i codzień rozmawiam z niemi przez cztery godziny. Nie znają uzdy ni siodła i żyją ze mną i ze sobą w największej przyjaźni.
Tak więc miły czytelniku, dałem ci wierną historyą moich podróży, które przeszło szesnaście lat i siedm miesięcy trwały. Opisując je, mało uważałem na piękność mowy; ale trzymałem się najściślej prawdy. Potrafiłbym może jak wielu innych, osobliwemi i niepodobnemi do prawdy historyami, wzbudzić największe w tobie zadziwienie, ale przeniósłem rzeczy tylko prawdziwe przedstawiać, a to sposobem i stylem najprostszym, bo głównym moim było celem nauczać cię ale nie zabawiać.
Łatwo byłoby nam w cudzych od anglików i innych europejczyków niezwiedzonych krajach podróżującym, opisać osobliwe i cudowne zwierzęta ziemne i morskie. Głównym atoli opisujących podróże powinno być celem, oświecać i polepszać przez swoje opisy czytających, wykształcać ich rozum dobremi i złemi przykładami, wziętemi ze spostrzeżeń zrobionych w zwiedzonych przez siebie krajach.
Życzyłbym sobie mocno, ażeby ustanowiono prawo, któremby każdy podróżujący, mający wydać opis swoich podróży, obowiązany był złożyć wprzódy przed wielkim kanclerzem przysięgę, iż wszystko co zamierza dać do druku, jest podług najlepszej jego wiedzy ściśle prawdziwem. W tedy świat nie byłby wystawiony na częste i teraz tak zwyczajne oszukaństwa; gdyż wielu pisarzy celem łatwiejszego zjednania swemu dziełu większej wziętości, podchodzi łatwowiernych czytelników największemi nieprawdami. Wiele i z największą rozkoszą czytałem opisów podróży w młodości mojej; lecz zwiedziwszy sam od tego czasu większą część kuli ziemskiej, i będąc w stanie przez własne dostrzeżenia zaprzeczyć wiele takich bajecznych opowiedzeń, powziąłem niezmierną odrazę do tego rodzaju czytelnictwa, i nieraz oburzony byłem, widząc łatwowierność ludzką tak bezwstydnie nadużywaną. Przeto, gdy znajomi moi zanadto może łaskawi, byli zdania iż słabe moje usiłowania mogą być pożytecznemi mojej ojczyznie, postanowiłem trzymać się jak najściślej prawdy. Nie mogę się też pokusić o najmniejsze kłamstwo, póki zostaną mi w pamięci przykład i nauki mojego szlachetnego pana i zacnych Houyhnhnmów, których przez wiele lat miałem honor być uczniem.
Finxit, vanum etiam mendacemque improba finget.
Wiem dobrze, iż pisma niewymagające genialności ani uczoności, ani nawet żadnego talentu, tylko dobrej pamięci i dokładnego dziennika, nie wielkie jednają autorowi sławy. Wiem iż opisujący podróże, jak autorowie słowników idą w zapomnienie przez mnóstwo i natłok przychodzących później i przeto na wierzchu zostających. Być też może, iż podróżujący którzy później zwiedzą kraje przezemnie opisane, odkrywając moje błędy, jeżeli jakie popełniłem, i dodawając nowe odkrycia, wyprą mnie z mody i zajmą moje miejsce, tak iż świat zapomni czy kiedy istniał pisarz mojego nazwiska. Wielkiem zaiste byłoby to dla mnie zmartwieniem, gdybym pisał dla sławy; lecz gdy dobro publiczne jedynym moim jest celem, nie całkiem przeto w oczekiwaniu mojem zawiedziony zostanę. Któż czytając mój opis cnót przezacnych Houyhnhnmów i uważając się za rozumne i panujące w swej ojczyznie zwierze, nie będzie się własnych swych wstydził występków? Nie chcę nic mówić o odległych narodach u których Jahusy są panującemi, z tych jednakże są niezawodnie Brobdygnagczykowie najmniej zepsutemi, i wielkiem byłoby to dla nas szczęściem, gdybyśmy ich zasady w moralności i rządzeniu naśladowali. Nie rozszerzę się jednak więcej nad tym przedmiotem, zostawiając czytelnikowi ażeby własne nad tem czynił uwagi, i używał przykładów przezemnie przytoczonych.
Pewność, iż to dzieło żadnych nie będzie miało krytyków, wielką mi przyjemność sprawia. Jakie bowiem zarzuty można czynić autorowi, opisującemu po prostu przypadki które się w najodleglejszych krajach, nie będących z nami w żadnych stosunkach politycznych ani handlowych, zdarzyły. Chroniłem się troskliwie wszystkich błędów, które często i za nadto słusznie zarzucają podróżującym. Oprócz tego, nie wdaję się nigdzie w sprzeczki jakich partyi i nie okazuję przesądu ani złośliwości przeciwko żadnemu człowiekowi, lub całej klassie ludzi. Piszę w szlachetnym zamiarze polepszania i nauczania rodzaju ludzkiego, nad którym, nieobrażając bynajmniej skromności, przysądzić sobie mogę niejaką wyższość, wypływającą z długiego z przezacnymi Houyhnhnmami obcowania. Piszę bez żadnego względu na korzyść lub chwałę: nigdzie nie pozwoliłem sobie używać wyrazu mogącego uchodzić za naganę, lub obrazić nawet najtkliwszego człowieka. Słusznie więc mogę się uważać za całkiem beznagannego pisarza, u którego tłum recenzentów, odpowiadaczy, rozważaczy, odkrywaczy i szpiegów nie będą mieli najmniejszej sposobności ćwiczenia się w swoim talencie.
Muszę wyznać, iż dano mi do zrozumienia, że jako poddany Anglji, powinienem był za moim z podróży powrotem, podać memoriał pierwszemu ministrowi, bo wszystkie przez poddanego odkryte kraje należą do jego króla. Wątpię jednakże czy zdobycia w krajach przezemnie odkrytych byłyby tak łatwe jak Ferdynanda Kortez u dzikich i nagich Amerykanów. Lilliputczycy nie warci są, zdaje mi się kosztów, którychby flota i armia do ich zdobycia wymagały: nie wiem też czy byłoby roztropnem i skutecznem atakować Brobdygnagczyków, i czyby armia lub flota angielska nie znajdowała się w najrozpaczniejszem położeniu jeźliby latająca wyspa nad ich głową się unosiła. Houyhnhnmowie zdają się wprawdzie nie być przygotowani do wojny, są nawet w tym kunszcie całkiem niedoświadczonemi i nie mają żadnych dział; jednakowoż gdybym był ministrem, nieradziłbym czynienia na nich napadu. Ich mądrość, jedność, odwaga i miłość ojczyzny zastępowałyby brak znajomości sztuki wojennej. Wystawmy sobie dwadzieścia tysięcy Houyhnhnmów, rzucających się na środek armji europejskiej, mieszających szyki, wywracających wszystkie wozy, i rozbijających okropnie twarze żołnierzy tylnemi nogami; możnaby zaiste przystosować słowa Augusta: Recalcitrat undique tutus. Zamiast zrobienia propozycyi do zdobycia szlachetnego tego narodu, życzyłbym sobie, aby raczył wysłać dostateczną ilość swoich współbraci dla ucywilizowania i Europy, i nauczenia nas pierwszych zasad honoru, prawdy, sprawiedliwości, umiarkowania, miłości ojczyzny, waleczności, niewinności, przyjaźni, życzliwości i wierności. Nazwiska tych cnót znajdują się jeszcze w każdym języku, w dziełach tak nowszych jak i starszych autorów, ośmielam się utrzymywać to z pewnością, lubo nie jestem bardzo obczytany.
Lecz jeszcze i drugi miałem powód, dla którego wachałem się zbogacić Jego Królewską Mość mojemi odkryciami. Prawdę mówiąc, czułem niejakie skrupuły sumienia, względem sprawiedliwości z jaką monarchowie przy tem postępować zwykli. Naprzykład: korsarze zostają zapędzeni burzą w nieznajome okolice; jeden z majtków odkrywa nareszcie z głównego masztu stały ląd, piraci wysiadają dla rabowania i łupienia, znajdują dobroduszny naród i doznają najlepszego przyjęcia. Potem dają krajowi nowe imie, biorą go imieniem swego króla w posiadłość, stawiają zgniłą deskę lub kamień na pamiątkę, zabijają dwa lub trzy tuziny mieszkańców, kilku biorą ze sobą gwałtem na wzór, wracają do domu i dostają przebaczenie. Tu poczyna się nowe boskiem prawem nabyte panowanie. Przy pierwszej okazyi wysyłają tam okręty, krajowcy zostają wypędzeni lub wymordowani, ich książęta katowani dla wydostania od nich pieniędzy: wszelkie okrucieństwa i rozwiozłości bezkarnie mogą być wypełniane: ziemia przesiąkła jest krwią mieszkańców, a ta przeklęta morderców banda, używana do tak pobożnej expedycyi, staje się nowoczesną kolonią, przeznaczoną do nawracania i ucywilizowania barbarzyńskiego i pogańskiego narodu.
Ten opis, muszę przyznać, nie może się bynajmniej odnosić do narodu angielskiego, który przez swoją mądrość, troskliwość i sprawiedliwość w zakładaniu swoich kolonji, słusznie może być całemu światu wzorem; który w najwyższym stopniu się odznacza, przez hojne nadania, ku rozszerzeniu religji i oświaty, przez wybieranie nabożnych i zdatnych pasterzy dla rozkrzewienia chrześciaństwa; przez przezorność w zaludnieniu odległych swoich prowincyi poczciwemi i dobrych obyczajów ludźmi; przez sumienne wymierzanie sprawiedliwości; przez mianowanie zdatnych, nieprzekupnych urzędników, a szczególniej cnotliwych i czujnych gubernatorów, których jedynym jest celem, uszczęśliwiać naród przez siebie rządzony i uświetniać honor swego monarchy.
Gdy jednak opisane przezemnie kraje, nie życzą sobie wcale ażeby je drudzy opanowali i podbili, ażeby koloniści mieszkańców wyrzynali i wypędzali, a gdy do tego nie mają zbytkiem ani złota, ani srebra, ani cukru i tytoniu: osądziłem ich za niegodnych naszej gorliwości, waleczności i interesu. W razie jednak, gdyby ci do których należy rozstrzygać w podobnych rzeczach, byli innego zdania; gotów jestem zaświadczyć, skoro prawnie do tego wezwany zostanę, iż żaden europejczyk nie zwiedził przedemną tych krajów, o ile można krajowcom dać w tem wiarę; jeżeliby nie powstała sprzeczka względem pochodzenia dwóch Jahusów, które przed wieloma laty na jednej górze w kraju Houyhnhnmów się zjawiły.
Co do formalności zajęcia kraju imieniem mojego monarchy w posiadłość, ta nigdy mi na myśl nie przyszła, a gdybym nawet o tem i myślał, to pewno wzgląd na moje tegoczesne położenie, jakoteż roztropność i własne bezpieczeństwo spowodowałyby mnie niezawodnie do odłożenia jej do stósowniejszego czasu.
Tak więc odpowiedziawszy na jedyny zarzut, który można będzie jako podróżnemu uczynić, żegnam się nakoniec z łaskawemi czytelnikami, i wracam do małego mojego ogrodu w Redriff, dla oddania się myślom moim; dla używania nauk cnoty i mądrości, których się u Houyhnhmnów nauczyłem; dla oświecania Jahusów mojej własnej familji, o ile takie zwierzęta pojąć to potrafią; dla oglądania często mojej postaci w zwierciedle, celem przyzwyczajenia się do zniesienia widoku stworzeń ludzkich. Zawsze będę opłakiwał bydlęcą naturę Houyhnhnmów mojej ojczyzny: przez wzgląd jednak na szlachetnego mojego pana, jego familią, przyjacioł i cały rodzaj Houyhnhnmów, będę się z niemi obchodzić jak najgrzeczniej i najłagodniej, albowiem podobne są do tamtych we wszystkich swoich rysach, lubo ich umysłowe zdolności całkiem zwyrodniały.
W przeszłym tygodniu pozwoliłem żonie mojej (pierwszy raz) obiadować razem ze mną, ale musiała usiąść przy końcu długiego stołu, i krótko odpowiadać na pytania zadawane jej przezemnie. Że jednak nie mogę jeszcze znieść odoru Jahusa, zapycham sobie nos rutą, lewandą lub tytoniem. Chociaż bardzo ciężko przychodzi podeszłego wieku człowiekowi, stare odkładać nałogi, mam jednak nadzieję że niezadługo będę w stanie cierpieć Jahusa w mojem towarzystwie i nielękać się jego zębów i pazurów.
Z większą daleko łatwością mógłbym się pojednać z całym rodzajem Jahusów, gdyby chciał się kontentować występkami i głupstwami, któremi ich natura obdarzyła. Nie uderza mnie wcale widok złodzieja, głupca, pułkownika, lorda, gracza, polityka, kuplera, fałszywego świadka, adwokata, zdrajcy, i wielu innych z naturalnego rzeczy biegu wypływających. Lecz jeżeli widzę mnóstwo przywar i słabości ciała i duszy, napuszające się nieograniczoną dumą, tracę natychmiast cierpliwość i nie pojmuję jak podobny występek i takie zwierze razem być mogą. Roztropni i cnotliwi Houyhnhnmowie, posiadający wszystkie przymioty będące ozdobą rozumnego stworzenia, niemają nawet w swoim języku żadnego nazwiska na ten występek, jak równie nie mają wcale żadnych wyrażeń na oznaczenie złego, oprócz niegodziwości Jahusom właściwych. Jednakowoż występku dumy nie mogli w nich odkryć, przez brak zapewne znajomości natury ludzkiej, okazującej się tam tylko w całej zupełności, gdzie Jahusy panują. Ale ja, dzięki większemu mojemu doświadczeniu, odkryłem niektóre ślady dumy w dzikich nawet Jahusach.
Houyhnhnmowie żyjący pod rządem rozumu, niesą dumniejsi na swoje dobre przymioty, jak ja naprzykład na to iż mam obie nogi i ręce; zaleta na którą żaden zdrowego rozsądku człowiek nie będzie zarozumiały, chociażby go brak jej nieszczęśliwym czynił. Rozwiodłem się obszerniej nad tym przedmiotem, dla uczynienia ile możności towarzystwo angielskiego Jahusa nieco znośniejszem: proszę przytem tych wszystkich, którzy mają skłonność niejaką do tego występku, ażeby się nigdy nie ważyli stawać mi przed oczy.
- ↑ Wielki podskarbi państwa Lilliputów, co spadłszy z liny na której tańcował, i trąciwszy o jedną z poduszek królewskich nogę sobie złamał — jest to Walpole którego dymissya w 1717 jedynie tylko za wstawieniem się księżny Kendal nie była przyjętą. Obraz szlachty w Lilliput skaczącej przez kij, aby otrzymać błękitną, czerwoną lub zieloną tasiemkę, jest także satyrą na Walpola, który wznowił order of Batto czyniąc go pierwszym stopniem do orderu Podwiązki, w celu pomnożenia dostojeństw i nagród.
- ↑ Flapper z urzędu swego obowiązany budzić umysły znakomitych w Lapucie osób.
- ↑ Dziekan opowiadał także o Newtonie, że raz służący tegoż oznajmiwszy mu iż obiad już był na stole, niemogąc się doczekać pana swego, wrócił i znalazł go siedzącego na drabinie przy jednej z szaf Biblioteki; na jednej ręcę opartą miał głowę a w drugiej trzymał książkę, i tak był w myślach pogrążony, iż służący po trzykroć nań wołając nie mógł go się dobudzić, aż nareszcie zmuszony był dotknąć się go, aby przerwać to głębokie zamyślenie. — Służący ten wykonywał w rzeczy samej urząd „Budziciela.“
- ↑ Przez parę lat, żegnając się ze swemi przyjaciołmi, zwykł był mawiać: Adieu, niech was Pan Bóg ma w swej opiece, mam nadzieję iż się już więcej nigdy nie zobaczemy. Razu jednego, stojąc przy wielkiem i ciężkiem bardzo zwierciedle rozmawiał z jednym duchownym. Ledwie parę kroków odeszli, urwały się gzemsy i zwierciadło z niezmiernym trzaskiem upadło na podłogę. „Jakie szczęście, rzecze ów drugi duchowny, że to nam tak uszło na sucho“ — a Swift mu na to — „gdybym był sam jeden, tobym żałował żem się ruszył z miejsca.
- ↑ Taki jest tytuł tej kontynuacyi. „Nowy Gulliwer; to jest Podróże Jana Gulliwera syna kapitana Lemuel.“ — Dzieło to tyle ma związku z oryginałem, co Telemak Fenelona z Odysseą. Nieznaidujemy w niem ani śmiałości pomysłów, uszczypliwości satyry, prostoty w najdrobniejsze szczegóły wchodzącego opowiadania. Jan Gulliwer, jest podróżny wcale nie interesujący — raz zwiedza kraj w którym kobiety panują, — drugi raz taki którego mieszkańce dzień tylko żyją — nareszcie taki w którym szpetność jest przedmiotem miłości i uwielbienia — Jakkolwiek Desfontaines, daleko za wzorem swoim pozostał, niemożna mu jednak zupełnie odmówić fantazyi i talentu. Z powodu swego tłomaczenia napisał list do Swifta: który nie przyjął wymówek tyczących się odmian poczynionych w oryginale dla zastosowania go do smaku francuzkiego. —
- ↑ Zaraz w początku 1727. r. ukazał się 3. tom Podróży Gulliwera, bez nazwiska drukarza, w tymże formacie co i Podróże. Autor wyprawia Gulliwera po raz drugi do Brobdingnag, ale wkrótce znużony szukaniem nowych w własnej głowie myśli, zapełnia resztę tomu kopią zmyślonej podróży, w francuzkim języku pod tytułem Historya Sewerambów, podobno przez Alletza napisanej. Dzieło to zakazane we Francyi i w innych katolickich krajach, dla zawartych w niem deistycznych wyobrażeń, bardzo było rzadkie; zdawało się więc iż je bezpiecznie za oryginalne udać będzie można
- ↑ Angielskich.
