M. Arcta Słownik ilustrowany języka polskiego/S (całość)

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Michał Arct
Tytuł	M. Arcta Słownik ilustrowany języka polskiego
Wydawca	Wydawnictwo M. Arcta
Data wyd.	1916
Druk	Drukarnia M. Arcta
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Inne	S – wykaz haseł Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI
Indeks stron

›››

[635]

S

 S, 19-ta litera alfabetu; spółgłoska przednio-językowa czyli zębowa, szczelinowa, bezdźwięczna, twarda.

 Sabat, Sabbat, hebr., siódmy dzień wypoczynku u Izraelitów; mniemana schadzka czarownic pod przewodnictwem szatana, odbywająca ś. co sobotę, połączona z obrzydliwemi zabawami i czarami.

 Sabatnik, Szabaśnik, hebr., wieloramienny świecznik.

 Sabbatowy, hebr., odnoszący ś. do sabatu; s. rok = według St. Test. każdy siódmy rok, rok świąteczny, w którym grunty ugorowały i niewolnicy otrzymywali wolność.

 Sabeizm, cześć boska, oddawana ciałom niebieskim: słońcu, gwiazdom, planetom.

 Sabejczyk, wyznawca sabeizmu; u mahometan nazwa, dawana Nazarejczykom, uznającym św. Jana Chrzciciela za proroka.

 Sabeljanin, wyznawca sabeljanizmu.

 Sabeljanizm, sekta, utrzymująca, że Trójca św. jest potrójnym objawieniem jednej osoby boskiej.

 Sabot, fr., drewniane obuwie, używane przez wieśniaków we Francji (fig.).

[636] Sabotaż, fr., uszkodzenie; niszczenie urządzeń kolejowych przez robotników strajkujących.

 Saburra, łć., zamulanie żołądka pokarmem niestrawionym.

 Sacharometr — p. Cukromierz.

 Sacharoza, gr., nazwa chemiczna cukru trzcinowego.

 Sacharyfikacja, łć., zamienianie ś. na cukier, cukrowanie ś.; scukrzenie.

 Sacharymetr, gr., przyrząd do oznaczania gatunku i zawartości cukru w roztworach przy pomocy polaryzacji światła.

 Sacharyna, gr., produkt, otrzymywany sztucznie ze smoły naftowej lub z węgla kamiennego, 280 razy słodszy od cukru, nie posiadający jednak własności pożywnych.

 Sad, ogród owocowy.

 Sadliczka, roślina z rodziny krzyżowych, pyleniec.

 Sadlisty, obfitujący w sadło, tłusty, spasły.

 Sadło, tłuszcz, tłustość w ciele ludzkim a. zwierzęcym; tłuszcz zwierzęcy, obszyty w błonę w kształcie bochenka dla przechowania; tyle, co komarowego s-a = nic prawie; spierać ś. o komarowe s. = o głupstwo bez znaczenia; zalać komu gorącego s-a za skórę = dokuczyć komu dotkliwie; obrastać w s. = bogacić ś.; głupi, jak s. = bardzo głupi; kto ma s., temu snadno = bogatemu dobrze na świecie; chodzi, jak pies, kiedy zje s. = wstydzi ś. popełnionej winy; czuje pies s. = przewiduje zysk, korzyść.

 Sadłowaty, podobny do sadła.

 Sadłowy, odnoszący ś. do sadła; zrobiony z sadła.

 Sadłówka, odmiana gruszki.

 Sadowić, wyznaczać komuś miejsce do siedzenia, usadzać, sadzać, umieszczać na siedzeniu; osadzać kogoś na jakim gruncie, wyznaczać mu ziemię pod osadę, kolonizować; s. ś., siadać, wybierać sobie miejsce do siedzenia, umieszczać ś. na siedzeniu; wybierać sobie miejsce na stały pobyt, pod osadę, osiedlać ś., zamieszkiwać, osiadać.

 Sadowiec, pająk dwupłucny.

 Sadowina, nędzny, lichy, biedny sad.

 Sadownictwo, umiejętność zakładania i pielęgnowania sadów, ogrodnictwo.

 Sadowniczka, kobieta, chodząca koło ogrodu; żona sadownika.

 Sadownik, Sadowniczy, ogrodnik, zajmujący ś. sadem; dzierżawca owoców w sadzie.

 Sadowy, ogrodowy, hodowany, szczepiony, nie dziki; rzecz., ogrodnik, sadownik.

 Saduceusze, sekta żydowska z III-go wieku przed Chr., składająca ś. z arystokracji kapłańskiej, która odrzucała nieśmiertelność duszy i zmartwychwstanie.

 Sadyba, ukr., miejsce zamieszkania, siedlisko, siedziba.

 Sadystyczny, dotyczący sadyzmu.

 Sadyzm, zwyrodnienie erotyczne mężczyzn, polegające na lubowaniu ś. w zadawaniu cierpień fizycznych kobietom.

 Sadz, Sadź, Sadzowisko, skrzynia drewniana, podziurawiona, zanurzona w wodzie, w której przechowują ś. żywe ryby; s. ptaszy = kojec, dzięciorek, kurnik.

 Sadza, węgiel drobno sproszkowany, wydzielający ś. z dymu i osiadający w piecach, kominach, szkłach w lampach i t. p.

 Sadzać, umieszczać w pozycji siedzącej, usadzać, sadowić, wyznaczać komu miejsce do siedzenia; osadzać, wsadzać, umieszczać wewnątrz czego: s. do więzienia.

 Sadzak, roślina z gromady grzybów, z rzędu workowców.

[637]

 Sadzarka, przyrząd, poruszany siłą zwierząt pociągowych, do sadzenia automatycznego kartofli (fig.).

 Sadzawka, niezbyt wielkie zagłębienie, wykopane w ziemi, wypełnione wodą, dla przechowywania i rozmnażania ryb, a także dla upiększenia ogrodu, parku itp.

 Sadzenie, rzecz., od Sadzić; wysadzanie, wykładanie, inkrustacja; s. ś., siadanie, osiadanie; s. ś. na co, chęć wystąpienia okazale, ponad możność, stan, pysznienie ś.

 Sadzić, sadzać, usadzać, sadowić; wsadzać; wprawiać, wstawiać: s. cegłę w murze, drogie kamienie w złocie; wkładać roślinę korzeniami w ziemię, żeby ś. przyjęła i rosła; s. co czym, wysadzać, usadzać, wykładać, kameryzować, inkrustować co czym; przen., powtarzać co bez ustanku: s. konceptami, przysłowiami, djabłami; s. kury na jajach = podkładać pod nie jaja, żeby je wysiedziały; iść bardzo szybko, wielkiemi krokami; przeskakiwać, przesadzać, przelatywać przez co; s. ś., nadymać ś., puszyć ś., pysznić ś.; s. ś. na co, wysilać ś., kusić ś., starać ś. popisać, wyjeżdżać na harc z czym.

 Sadziec, roślina z rodziny złożonych, upatrek.

 Sadzina — p. Sadowina.

 Sadzisto, przysł., z obfitością sadów, sadzów.

 Sadzisty, obfitujący w sady; pełen sadzów.

 Sadznik, ogród, miejsce, gdzie odchowują szczepy; szkółka, płonnik.

 Sadzonka, młode drzewko, przygotowane do przesadzenia; odcięty koniec gałązki drzewa, przygotowany do posadzenia w szkółce.

 Sadzony, ten, którego usadzono, posadzono; jaja s-e = wylane w całości ze skorupek na roztopione masło i tak usmażone.

 Sadzowaty, z wyglądu podobny do sadzy.

 Sadź, szron; sadz.

 Sadźcowe rośliny = jedno z plemion rodziny złożonych.

 Safandulstwo, charakter safanduły, niedojdy, niedołęstwo, mazgajstwo, gamoniowatość.

 Safanduła, Safandulski, gamoń, mazgaj, niedołęga, niedojda, jałopa.

 Safeici, sekta mahometańska, powstała w VIII w. po Chr.

 Safes (sefs), ang., skrzynki stalowe w skarbcu, opancerzonym stalą, na pieniądze i przedmioty wartościowe.

 Saficzny, gr., wiersz = składający ś. ze strofek czterowierszowych, trzy pierwsze wiersze w strofce jedenastozgłoskowe, czwarty — pięciozgłoskowy.

 Safizm, gr., nienaturalny pociąg erotyczny kobiety do kobiety, miłość lesbijska.

 Safjan, pers., skóra koźla a. barania wyprawna, lekko garbowana, glansowana, w różnych kolorach, kurdyban.

 Safjannik, pers., garbarz, wyrabiający safjan; szewc, szyjący obuwie safjanowe.

 Safjanowy, pers., zrobiony z safjanu.

 Safo, Safona, gr., nazwa, dawana kobietom-poetkom (od Safony, słynnej poetki greckiej).

 Saflor, Safra, nm., gatunek farby błękitnej.

 Saga, w wyr. na s-ę = na ukos, na skos.

 Saga (zaga), skand., opowiadanie, bajeczne podanie skandynawskie.

 Sagan, naczynie kuchenne żelazne a. miedziane w kształcie dużego garnka z uchami.

[638] Sagitalny, łć., strzałkowy; s. szew = spojenie kości czaszki.

 Sago, malajs., krupy i mączka jadalna z rdzenia palmy azjatyckiej.

 Sagować, iść ukośnie.

 Sagowaty, malajs., podobny do krupek sago.

 Sagowcowate, malajs., rodzina roślin nagoziarnych.

 Sagowiec, malajs., roślina z rodziny sagowcowatych, palma sagowa, drzewo sagowe, rdzenica, cykas (fig.).

 Sagownica, malajs., roślina z rodziny palm (fig.).

 Sagowy, malajs., przym. od Sago; drzewo s-e, palma s-a — p. Sagowiec.

 Sahajdactwo, tat., urząd sahajdaczego.

 Sahajdaczny, tat., — p. Sajdaczny; dawny wódz Kozaków, drugi po atamanie.

 Sahajdak, tat. — p. Sajdak.

 Sahib, arab., tawarzysztowarzysz, pan, w Persji i w Indjach tytuł, dawany Europejczykom.

 Saimiri, małpa szerokonosa, obwisłoogonowa, małpka wiewiórkowata (fig.).

 Saint-Simonista, fr., zwolennik saint-siminizmusaint-simonizmu.

 Saint-Simonistka, fr., forma ż. od Saint-Simonista; przen., emancypantka.

 Saint-Simonizm, fr., teorja socjalistyczna, zbudowana przez zwolenników nauki hr. Saint Simon’a (17061760 — 1825), dążąca do zjednoczenia ludzi w jedną moralną i polityczną całość, do oparcia hierarchji społecznej na uzdolnieniu jednostek, oraz do zniesienia prawa dziedziczenia i przywilejów.

 Sajan, wł., w starożytności krótka suknia żołnierska, przewiązywana w pasie.

 Sajdaczny, Sahajdaczny, tat., zbrojny w sajdak.

 Sajdak, tat., kołczan wraz z łukiem i strzałami (fig.).

 Sajeta, fr., sukno cienkie kosztowne; żart., jedwabie, atłasy, kosztowne, wspaniałe stroje.

 Sak, hebr., worek, torba, sieć na ptaki, na ryby; matnia, potrzask, sidło, łapka; skóra cielęca wyprawna; letni męski paltot, sakpalto.

 Sakada, fr., krótkie i ostre pociągnięcie smyczkiem, biorące naraz kilka nut.

 Saki, jap., przylądek; alkoholiczny, odurzający napój z ryżu.

 Sakiewka, mała sakwa, podłużny woreczek do pieniędzy, z dwoma pomieszczeniami, zasuwanemi na kółka (fig.).

 Sakla, tat., chata u Tatarów, lepiona z ziemi a. pleciona z chróstu.

 Sakłak — p. Szakłak.

 Sakofora, gr., pokutnik, odziany w gruby worek.

 Sakpalto — p. Sak.

 Sakra, łć., rzeczy święte, odnoszące ś. do służby Bożej; wyświęcenie i namaszczenie na biskupa; zdjąć s-ę = pozbawić godności kapłańskiej.

 Sakralny, łć., poświęcany, stanowiący własność kościoła; kościelny.

[639] Sakramencki, łć., przekleństwo: niegodziwy, przeklęty.

 Sakrament, łć., obrządek religijny uroczysty, uświęcający i obdarzający pod widomym znakiem niewidzialną łaską Bożą; Przenajświętszy S. = to samo, co Hostja; opatrzyć św. S-ami = wyspowiadać ś. i przyjąć Komunję św. przed śmiercią.

 Sakramentalja, łć., błogosławieństwa kościelne, jako też rzeczy, należące do służby Bożej, a przez kościół poświęcone, np. woda święcona, olej, wino, palmy itp.

 Sakramentalny, łć., mający moc sakramentu; uroczysty; stanowczy, tajemniczy; święcie zachowywany, uświęcony zwyczajem.

 Sakramentka, łć., zakonnica nieustającej adoracji Najświętszego Sakramentu, benedyktynka (fig.) — p. Petynetowa baba.

 Sakryfikacja, łć., ofiara, poświęcenie.

 Sakryfikować, łć., poświęcać, ofiarować, wyrzec ś. czego dla kogo; s. ś., poświęcać ś., robić z siebie ofiarę.

 Sakrylegjum, łć., świętokradztwo, bluźnierstwo.

 Saksofon, gr., instrument blaszany, dęty, o dźwięku fagotowym.

 Saksończyk, stronnik Sasów; stronnik królewski za Augusta II i III w Polsce.

 Sakum-pakum, przysł., oznaczający szybkie, pośpieszne zbieranie czego, zwłaszcza swoich manatków.

 Sakwa, wór długi, mający otwór w środku, a zaszyty z obu końców, do przewieszania przez ramię biesaga (fig.); sakiewka, trzos, woreczek do pieniędzy, kaleta, mieszek.

 Sakwojaż, fr., torba podróżna (fig.); zdr. Sakwojażyk.

 Sala, fr., wielka i piękna komnata, przeznaczona zwłaszcza na miejsce: posiedzeń obradujących, zabaw, wogóle licznych zgromadzeń; duży pokój w szpitalu na wielu chorych a. do innych przeznaczeń: s. operacyjna, sekcyjna i t. p.; salon, pokój bawialny; towarzystwo, zebrane w sali, widzowie, słuchacze, goście i t. p.

 Saladeros, hebr.hiszp., wielkie place w Buenos-Ayres, przeznaczone do rzezi bydła; surowe skóry bydła tamże.

 Salam, arab., powitanie.

 Salamandra, gr., zwierzę ziemnowodne ogoniaste, z plamami ognistemi na skórze, jaszczur (fig.).

 Salami, wł., rodzaj salcesonu z mięsa wieprzowego, grubo posiekanego, z dodatkiem czosnku i pieprzu.

 Salamlik, tur., sala przyjęć w domu tureckim.

 Salamonjak, łć. — p. Salmjak.

 Salangana, ptak wróblowaty z podrzędu ręczyńców, z rodziny jerzyków (fig.).

 Salarjum, łć., zapłata, pensja.

 Salaterka, fr., ozdobne szklane & lub porcelanowe dość głębokie naczynie do podawania na stół sałaty, kompotów i różnych potraw.

 Salcefja, łć., lp., Salsefja

 Salcerski, Selcerski, pochodzący ze źródeł wsi Selters; s-a woda = rodzaj wody mineralnej, do użytku stołowego.

[640] Salceson, fr., kiszka gruba, nadziewana tłuszczem i mięsem krajanym a. siekanym, a. krwią zsiadłą; żart., policjant.

 Salcesonik, fr., mały salceson.

 Saldo, wł., różnica, zachodząca w pisanym rachunku między przychodem a rozchodem; w księgach rachunkowych, po zamknięciu rachunków, reszta po stronie: winien lub ma; per s-o = jako reszta z rachunku do wyrównania.

 Saldować, wł., zamykać rachunki w księdze; płacić, wyrównywać rachunek.

 Salem, ar., pozdrowienie u mahometan: pokój z tobą!

 Salep, ar., rodzaj mączki, zawartej w bulwiastych korzeniach różnych gatunków storczyka, w pomieszaniu z substancją do gumy podobną, używany głównie na Wschodzie do przyrządzania miejscowych przysmaków.

 Saletra, łć., związek solny kwasu azotowego i potażu, sól przezroczysta, smaku słonawo chłodzącego, znajdowana w naturze lub otrzymywana sztucznie, służy do konserwowania mięsa, do wyrobu prochu strzelniczego, także jako lek moczopędny; s. chilijska = połączenie sodu z kwasem azotnym, używa ś. jako nawóz bogaty w azot i do fabrykacji saletry zwyczajnej.

 Saletran, Saletrzan, łć., połączenie kwasu azotnego z tlenkiem metalu.

 Saletroród, to samo co azot.

 Saletrować, zaprawiać saletrą.

 Saletrowiec, minerał, będący związkiem solnym, wyprowadzonym z kwasów.

 Saletrzany, Saletrowy, łć., zrobiony z saletry; zawierający w swym składzie saletrę.

 Salezjanki, zakonnice św. Franciszka Salezego, pielęgnujące chorych i wychowujące dziewczynki.

 Salgany, wielkie warzelnie łoju w stepach Rosji południowej.

 Salickie prawo = prastare prawo Franków Salickich, wyłączające kobiety od dziedziczenia własności, zastosowane później do wyłączenia potomków żeńskich od dziedziczenia tronu.

 Salicyl a. Salicylan, łć., sodu = połączenie kwasu salicylowego z węglanem sodu, ciało białawe, słodkawo-słone, w postaci łusek krystalicznych, stosowane jako środek leczniczy w chorobach reumatycznych i nerwowych.

 Salicylowy, łć., odnoszący ś. do salicylu: s. kwas = bezbarwne i bezwonne kryształy, powstające przy działaniu kwasu węglanego na ogrzany związek fenolu z sodem, środek antyseptyczny i przeciwgnilny (trucizna).

 Salicyna, łć., glikozyt, znajdujący ś. w korze i liściach wierzby.

 Salifikacja, łć., tworzenie się soli.

 Salina, łć., żupa solna, kopalnia soli, tężnia, warzelnia soli.

 Salisburja, roślina z rzędu szyszkowatych, rosnąca w — Japonji, u nas w ogrodach często hodowana (fig.).

 Saliwacja, łć., ślinotok, ślinienie.

 Salizacja, łć., ruch drgający muskułów.

 Salka, fr., mała sala.

 Salmi, fr., rodzaj bigosu z pieczonego ptactwa (bekasów, kuligów, słonek), duszonego z winem, kawałkami chleba i t. p.

 Salmiak a. Salamoniak, łć., związek chemiczny wodanu amonu z kwasem chlorowodorowym, sól krystaliczna, bezbarwna, smaku słonego, używana w medycynie, przemyśle technicznym.

 Salol, łć., związek chemiczny fenolu z kwasem salicylowym, [641]proszek krystaliczny, używany jako środek dezynfekcyjny i jako lek w reumatyzmach, w newralgjach.

 Salon, fr., pokój, przeznaczony dla przyjęć gości, pokój bawialny, wykwintnie urządzony; przyjęcia, zebrania towarzyskie: otworzyć s. = zacząć podejmować gości; bywać na s-ach u pp. X. = na zebraniach towarzyskich; przen., towarzystwo arystokratyczne; wystawa obrazów.

 Salonowiec, fr., bywalec salonowy, człowiek elegancki, pięknie ułożony, umiejący zachować ś. w towarzystwie.

 Salonowość, fr., ułożenie wykwintne; wykwintny sposób obejścia ś.

 Salonowy, fr., elegancki, wytworny; wagon s. = wagon kolei żelaznych, urządzony jak pokój, z wszelkiemi wygodami; muzyka s-a = muzyka popisowa, złożona z utworów błyskotliwych; człowiek s. = salonowiec; lew s. = mężczyzna, mający powodzenie u kobiet z wyższego świata; taniec s. = towarzyski, niebaletniczy.

 Salopa, fr., długa, obszerna, zwykle watowana odzież wierzchnia kobieca z rękawami.

 Salopina, fr., licha, nędzna, marna salopa.

 Salpinka, gr., u dawnych Greków: trąbka.

 Salsaparylla, łć., korzenie krzewu, rosnącego w Wirginji, używane jako środek leczniczy, wzbudzający poty i czyszczący krew (fig.).

 Salsefja, łć., korzenie kozibrodu łąkowego, jadane jako jarzyna, tak zwane owsiane korzonki (fig.).

 Salsy, wł., niewysokie wzgórza wulkaniczne, z których wybucha błoto.

 Salta, łć., gra dwuosobowa, do której potrzeba specjalnej tablicy i kamieni, cz. figur.

 Saltarella, wł., skoczny taniec włoski o szybkim tempie, z towarzyszeniem gitary.

 Salto mortale, wł., skok śmiały, niebezpieczny; przen., przedsięwzięcie, połączone z wielkim niebezpieczeństwem; nagła zmiana postępowania.

 Salutacja, łć., powitanie za pomocą strzałów.

 Salutować, łć., witać po wojskowemu, oddawać honory wojskowe.

 Salutysta, łć., członek armji zbawienia, sekty religijnej angielskiej, usiłującej podnieść religijność i moralność wśród tłumów, zorganizowanej na sposób wojskowy.

 Salwa, fr., wystrzały jednoczesne z wielu strzelb lub armat, dane na czyją cześć, przy powitaniu, nad grobem, podczas uroczystości; wybawienie, ocalenie.

 Salwa-gwardja, fr., list żelazny, glejt bezpieczeństwa.

 Salwator, łć., zbawiciel, zbawca.

 Salwinja, łć., roślina z rzędu paproci wodnych czyli nierównozarodnikowych (fig.).

 Salwować, łć., ratować, ocalić, strzec; s. ś., chronić ś., uciekać.

 Sałaciarka, wł., forma ż. od Sałaciarz.

 Sałaciarz, wł., amator sałaty; pog., dorożkarz, dryndziarz.

 Sałata, wł., roślina warzywna [642]należąca do rodziny złożonych, podawana surowo z sosem pikantnym a. parzona wrzącą wodą i octem do mięsiwa (fig.); drobno krajane jarzyny, mięsiwo, ryby, podawane z sosem pikantnym; żart., dorożkarz, sałaciarz.

 Sam, jeden tylko, bez drugiego, bez innych, bez nikogo, bez niczego, jedyny, pojedyńczy, samotny: s. w sobie = oddzielny, odosobniony, czysty, bez domieszki; wszystko najlepsze, wszyscy najlepsi: s. wybór, s. kwiat, s-a śmietanka; s. jeden został = samiuteńki, zupełnie sam; s. na s. = w cztery oczy, we dwoje, bez udziału osób trzecich, schadzka, rozmowa dwuch a. dwojga osób na osobności; dobrowolnie, bez pomocy, o swojej mocy, bez przyłożenia ś., bez udziału czyjegokolwiek; swoją osobą, osobiście, we własnej osobie, nie wyręczając ś. nikim: s. pan, s-a pani; s. z siebie = z własnej woli, z własnego popędu, nie z porady, nie z rozkazu czyjegokolwiek; s. od siebie = we własnym, nie w czyim imieniu; ten s. = tenże, nie inny, ten właśnie; taki s. = zupełnie podobny, takusieńki, kubek w kubek; s. jesteś taki = właśnie i ty jesteś taki; przy rzeczownikach i przymiotnikach oznacza najwyższe natężenie przymiotu a. ścisłe określenie miejsca, czasu, terminu, rozmiarów i t. p.: przyjechał w s. obiad = podczas obiadu, czuwał do s-ego rana = aż do rana, w s. czas = w porę; suknia do s-ej ziemi; s-a niecnota = wcielona niecnota; s. djabeł nic gorszego nie wymyśli = nawet djabeł; trafić w s. środek = akurat w środek; uderzyć w s-o oko, w s-o serce = prosto w oko, w serce; płatnąć s-ym końcem szabli = tylko końcem; s-i bogowie to mogą = nikt inny, tylko bogowie; wybrać s-ych najlepszych = najlepszych, jacy byli; pieniądze, i to s-e złote = tylko złote; w s-ej rzeczy = istotnie, rzeczywiście; w s. raz = doskonale pasuje, jak raz, akurat, właśnie.

 Sam, przysł., tutaj, bliżej, tędy, ku mnie, ku nam; pójdź tu s. = zbliż ś.; s. tu!, s. do mnie! = chodź tutaj!; tam i s. = i tu, i tam, wszędzie, w różne strony, z jednej i z drugiej strony; ani tam, ani s. = nigdzie.

 Sam (sem), skr. Samuel, ang., żartobliwa nazwa, nadawana Amerykanom Stanów Zjednoczonych.

 Samar, pierwiastek metaliczny z gatunku metali cerytowych.

 Samarytanin, mieszkaniec Samarji w dawnej Judei; człowiek miłosierny, pielęgnujący troskliwie rannych, wogóle chorych.

 Samarytanka, forma ż. od Samarytanin.

 Sambos, hind., dzieci Murzynów i Indjan lub Mulatów.

 Sambuk, rodzaj kosztownego drzewa wonnego; dawny instrument muzyczny o 4 strunach.

 Samczy, Samcowy, odnoszący ś. do samca, właściwy samcowi.

 Samczyk, mały samiec, młody samiec.

 Samica, Samka, człowiek, zwierzę albo roślina płci żeńskiej; pogardl., kobieta, nałożnica.

 Samiczka, mała samica, młoda samica.

 Samiczy, odnoszący ś. do samicy, właściwy samicy.

 Samiec, człowiek, zwierzę a. roślina płci męskiej; przen., s. baba = sekutnica, herod-baba.

 Samiel, hebr., u Żydów: djabeł, zły duch, najwyższy z szatanów.

 Samiuchny, Samuchny, Samiutki, Samiuteńki, zupełnie sam.

[643] Samka — p. Samica.

 Samoanaliza, analizowanie siebie samego, rozbiór własnych czynności, myśli.

 Samobadanie, badanie siebie samego.

 Samobój, samobójstwo.

 Samobójca, człowiek, który odebrał sobie życie, który zabił a. usiłował zabić samego siebie.

 Samobójczy, właściwy samobójcy, odnoszący ś. do samobójcy.

 Samobójstwo, pozbawienie się życia, zabicie samego siebie.

 Samobyt, Samobytność, istnienie samego przez ś., niezależnie od czynników zewnętrznych, samoistność, samodzielność.

 Samobytny, istniejący sam przez ś., samoistny, samodzielny.

 Samochcąc, Samochcący, przysł., dobrowolnie, nieprzymuszenie, z własnej woli, z własnego popędu.

 Samochcący, chcący czego sam z siebie, postępujący według własnej woli i chęci, dobrowolny, nieprzymuszony — p. Samochcąc.

 Samochlubny — p. Samochwalczy.

 Samochodowy, odnoszący ś. do samochodu, właściwy samochodowi; sport s. = wyścigi samochodami.

 Samochód, pojazd, poruszany siłą motoru benzynowego a. elektrycznego, automobil (fig.); pług s. = pług parowy.

 Samochwalba, chwalenie samego siebie.

 Samochwalca — p. Samochwał

 Samochwalczy, odnoszący się do samochwalca, właściwy samochwalcy.

 Samochwalec — p. Samochwał.

 Samochwalstwo, chwalenie samego siebie, przechwałki, chełpliwość.

 Samochwał, Samochwalca, Samochwalec, człowiek, chwalący siebie samego, chełpliwy, zarozumiały.

 Samociąż, ciągnąc własnoręcznie.

 Samociernia, roślina z rodziny szakłakowatych.

 Samoczucie, odczuwanie siebie samego, świadomość o sobie samym, samopoczucie, przytomność.

 Samoczwart, przysł., razem z trzema innemi.

 Samoczynność, niezależność w postępkach od czynników zewnętrznych, możność postępowania według własnej woli, samodzielność.

 Samoczynny, postępujący dowolnie, niezależny w swych postępkach od czynników zewnętrznych, samodzielny; automatyczny, mechaniczny.

 Samodoświadczenie, doświadczenie, zdobyte przez siebie samego.

 Samodrukujący, drukujący mechanicznie, automatycznie: przyrząd s.

 Samodział, sukno a. płótno proste, domowej roboty, na ręcznym warsztacie tkane.

 Samodziałający, działający bez pomocy, bez udziału rąk ludzkich, automatyczny.

 Samodzielnie, przysł., niezależnie od innych, samoistnie.

 Samodzielność, działanie samoistne, niezależne od czynników zewnętrznych; charakter niepodległy, niezależność, niezawisłość.

 Samodzielny, powstający bez udziału czynników postronnych, niezależny, oryginalny; niezawisły, samoistny, niepodległy.

 Samodzierżca, Samodzierżec, samowładca, jedynowładca, monarcha nieograniczony, autokrata.

 Samodzierżczy, właściwy samodzierżcy, odnoszący ś. do samodzierżcy.

 Samodzierżczyni, monarchini samowładczyni, nieograniczona.

[644] Samodzierżec — p. Samodzierżca.

 Samodzierżenie, władza samodzierżcy, panowanie samodzierżcze, samowładztwo, jedynowładztwo, monarchia nieograniczona.

 Samodzierżny — p. Samodzierżczy.

 Samogitia, łć., Żmujdź.

 Samogłoska, dźwięk mowy, powstający, gdy powietrze, z płuc wychodzące, wprawia w drganie struny głosowe, a potym przechodzi przez jamę ustną (s-i ustne) a. ustną i nosową (s-i nosowe) bez przeszkody.

 Samogłoskowy, odnoszący ś. do samogłoski, właściwy samogłosce.

 Samogłośny, wydający głos sam przez ś.

 Samograj, przyrząd, grający automatycznie, gramofon, fonograf, patefon.

 Samogrający, grający bez udziału rąk ludzkich, automatycznie.

 Samogwałcić się, dopuszczać ś. samogwałtu.

 Samogwałt — p. Onanizm.

 Samohipnoza, hipnoza, skierowana ku samemu sobie, hipnotyzowanie ś.

 Samoindukcja, oddziaływanie prądów elektrycznych na siebie.

 Samoistnienie — p. Samoistność.

 Samoistność, istnienie samodzielne, niezależnie od czynników zewnętrznych; niepodległość, samodzielność, niezależność polityczna.

 Samoistny, istniejący samodzielnie, niezależnie od czynników postronnych; niepodległy, niezależny, samodzielny pod względem ekonomicznym.

 Samoiściec, samolub, sobek, egoista.

 Samojad, Samożerca, ludożerca, ludojad, antropofaga; pożerający istoty własnego gatunku.

 Samokalectwo, kalectwo, zadane samemu sobie.

 Samokrytycyzm, Samokrytyka, krytyka samego siebie, świadomość własnych błędów i usterek, autokrytycyzm.

 Samokształcenie, kształcenie ś. o własnych siłach, uczenie ś. bez nauczyciela, samouctwo, autodydaktyka.

 Samokupstwo — p. Jedynokupstwo.

 Samolot, przyrząd do latania po powietrzu, machina, unosząca człowieka w powietrze, mająca ciężar gatunkowy większy, niż ciężar objętego powietrza, latawiec, aeroplan (fig.).

 Samolub, człowiek, kochający tylko siebie samego, sobek, egoista.

 Samolubność, samolubstwo.

 Samolubny, kochający tylko samego siebie, dbający głównie o siebie, egoistyczny.

 Samolubstwo, umiłowanie samego siebie, miłość własna, sobkostwo, egoizm.

 Samołówka, przyrząd do łapania zwierząt i ptaków, zamykający ś. automatycznie za poruszeniem przynęty; pułapka, potrzask; przen., podejście, zasadzka, podstęp; s. sądowa = kruczek, wybieg, zręczne oszukanie przeciwnika; s. słowna = sofizmat.

 Samołuda, Samozłuda, odczuwanie wrażeń świata zewnętrznego bez właściwych podniet; halucynacja.

 Samołudzenie, łudzenie samego siebie.

 Samoobrona, obrona siebie samego; obrona własna.

 Samoobserwacja, obserwowanie samego siebie, zwracanie uwagi na własne czynności.

 Samoocena, ocena siebie [645]samego, stosunek krytyczny względem siebie samego.

 Samoofiara, oddanie siebie samego na ofiarę, samopoświęcenie.

 Samoograniczanie się, ograniczanie samego siebie.

 Samoskarżenie, oskarżenie siebie samego.

 Samopał, rodzaj dawnej ręcznej broni palnej (f.).

 Samopanowanie, władza nieograniczona, samowładztwo, autokracja.

 Samopas, przysł., osobno ś. pasąc, pasąc ś. bez pasterza, przen., pojedyńczo, osobno, samotnie, luzem, bez nadzoru, swobodnie; s. chodzić, włóczyć ś. = wałęsać ś. bez dozoru.

 Samopiszący, piszący automatycznie, mechanicznie, bez udziału rąk ludzkich; przyrząd s.

 Samopłużny, wychodzący na pańszczyznę z własnym pługiem i własnym zaprzęgiem: chłop s.

 Samopłynny, płynący sam z siebie, naturalnie, samorzutnie.

 Samopoczucie, odczuwanie siebie samego, własnego stanu zdrowia, świadomość o sobie samym.

 Samopomoc, liczenie tylko na siebie samego, nieoglądanie ś. na cudzą pomoc, pomoc własna; instytucje s-y = zrzeszenia, udzielające pomocy swym członkom w razie potrzeby.

 Samoporuszający się, ruszający ś. mechanicznie, automatycznie,

 Samoposiew, coś, co samo ś. wysiewa, wysiało.

 Samopoświęcenie, poświęcenie samego siebie; samoofiara.

 Samopowołany, ten, który dobrowolnie powołał do czego samego siebie.

 Samopoznanie, poznanie samego siebie, świadomość o swojej wartości i swoich błędach, samowiedza.

 Samoprząśnica, machina automatyczna przędząca i nawijająca przędzę — p. Selfaktor.

 Samoprzezwyciężenie się, przezwyciężenie siebie samego.

 Samopsza, odmiana pszenicy, mochnatka.

 Samorachujący przyrząd = rachujący mechanicznie, automatycznie.

 Samoregulujący, przyrząd regulujący mechanicznie, automatycznie.

 Samoreklama, reklamowanie siebie samego.

 Samorodek, metal, znajdowany w ziemi w stanie czystym, nie w rudzie, w postaci bryłek, blaszek, ziaren i t. p.

 Samorodność, charakter tego, co jest samorodne.

 Samorodny, ten, który sam ś. rodzi, nie zasiewany i nie hodowany przez człowieka, nie swojski, rodzimy, naturalny, dziki; oryginalny, nie naśladowany, nie wzorowany na niczym.

 Samorosły — p. Samorodny.

 Samorost, roślina, dziko rosnąca, winne ziele.

 Samorozbiór, samoanaliza, samokrytyka, samowiedza.

 Samorozwinięcie się, rozwinięcie samego siebie, bez udziału czynników zewnętrznych, rozwój własny.

 Samorództwo, Samotwórstwo, teorja, według której pierwsze jestestwa na ziemi powstały wprost z materji nieorganicznej.

 Samoruch, automat; przen., człowiek głupi, gamoń.

 Samoruchowy, poruszający ś. sam przez ś.; automatyczny.

 Samorząd, ustrój administracyjny, polegający na tem, iż obywatele miasta lub gminy sami ś. rządzą w sprawach miejscowych = autonomja.

[646] Samorządca, samodzierżca, jedynowładca, autokrata; człowiek, który od nikogo nie zależy, pan swojej osoby i swoich, postępków.

 Samorządczyni, forma ż. od Samorządca.

 Samorządność — p. Samorząd.

 Samorządny, rządzący ś. sam, niezależny, autonomiczny.

 Samorządztwo, monarchja nieograniczone samowładztwo, jedynowładztwo.

 Samorzutnie, przysł., mimowolnie, bez udziału świadomości.

 Samorzutność, charakter tego, co jest samorzutne, pochodzące z własnego popędu.

 Samorzutny, dokonywający ś. samodzielnie, z własnego popędu, bez udziału kierującej woli i bez poczucia celu; mimowolny, żywiołowy, nieświadomy.

 Samosadka, sól, sama ś. krystalizująca na jeziorach słonych.

 Samosatenjanin, Samosateńczyk, członek sekty z 3-go w. po Chr., zaprzeczającej bóstwu Chrystusa, Sauljanin.

 Samosąd, osądzenie przestępcy i dokonanie na nim wyroku przez samą ludność, bez udziału sądu koronnego; osądzenie samego siebie, samoocena, samokrytyka.

 Samosiejka, zboże, które samo ś. wysiewa.

 Samosiewka, roślina, która ś. sama wysiała.

 Samoskrzele, skrzele bez błony przyskrzelowej.

 Samosmar, przyrząd w maszynie do smarowania automatycznego.

 Samostrzał, rodzaj łuku z kolbą, kusza; strzelba nabita, strzelająca za najlżejszym poruszeniem, zastawiana na zwierza, jako samołówka.

 Samostrzelnik, rzemieślnik, wyrabiający samostrzały.

 Samoszyjący, przyrząd, szyjący mechanicznie, automatycznie.

 Samoświadomość, świadomość o sobie samym, samopoczucie, samowiedza.

 Samoświecący, wydający z siebie światło sam przez ś.

 Samota — p. Samotność.

 Samotaki, taki sam.

 Samotażkiem, ciągnąc samemu, samociąż.

 Samotka, zwierzę ssące z rzędu gryzoni, z rodziny myszy.

 Samotnący, tnący mechanicznie, automatycznie.

 Samotnia, życie samotne, samotność, osamotnienie; miejsce niezamieszkałe, samotne, odludne, pustelnia.

 Samotnica, kobieta, żyjąca zdala od ludzi, prowadząca życie samotne.

 Samotniczo, przysł., samotności, w odosobnieniu.

 Samotniczy, samotny, odosobniony.

 Samotnie, przysł. — p. Samotniczo.

 Samotnik, człowiek, stroniący od świata i ludzi, żyjący w samotności, w oddaleniu od ludzi, mizantrop, pustelnik; zabawka, gra dla jednej osoby.

 Samotność, stan człowieka, żyjącego samotnie; bezludność, pustka, odosobnienie; obawa s-ci = rodzaj zboczenia umysłowego.

 Samotny, pędzący życie w oddaleniu od ludzi i świata, żyjący samotnie; ustronny, odludny, zaciszny; bezludny, opuszczony.

 Samotrawienie, trawienie samego siebie, frasunek, kłopot.

 Samotreść, wino, ciekące z winogron przed ich tłoczeniem; wino z suchych jagód.

 Samotrwały, nie potrzebujący zapewniać sobie trwałości przez przyswajanie cząstek obcych.

 Samotrzask, łapka na ptaki, potrzask, samołówka.

 Samotrzeć, przysł., razem z dwoma innemi, jeden z trzech.

[647] Samotwór, to, co jest utworzone z samego siebie, nie wzorowane na niczym.

 Samotwórczość, twórczość samodzielna, oryginalna, nie wzorująca ś. na niczym.

 Samoubezpieczenie, odkładanie rat, któreby trzeba było płacić towarzystwu ubezpieczeń, w celu zebrania sumy na pokrycie strat w razie pogorzeli.

 Samoubóstwienie, ubóstwienie siebie samego.

 Samoucki, Samouczny, odnoszący ś. do samouka, właściwy samoukowi.

 Samouctwo, uczenie ś. samemu, bez nauczyciela, samokształcenie, autodydaktyka.

 Samouczek — p. Samouk; podręcznik, według którego samemu można ś. nauczyć czego, np. języka obcego.

 Samouczny — p. Samoucki.

 Samoudoskonalenie, samodzielne udoskonalenie samego siebie.

 Samoufność, ufność do siebie samego, wiara w siebie, w swe własne siły.

 Samouk, człowiek, który sam ś. uczy a. nauczył czego, bez pomocy nauczyciela.

 Samoumęczanie się, Samoumęczenie, umęczanie siebie samego.

 Samouwielbienie, uwielbienie samego siebie.

 Samowar, ros., maszyna z kominkiem na węgle, do gotowania wody na herbatę (fig.).

 Samowarek, ros., mały samowar.

 Samowarnik, ros., stolik pod samowar.

 Samowiązałka, maszyna rolnicza, wiążąca snopy automatycznie.

 Samowiążący, przyrząd, wiążący mechanicznie, automatycznie.

 Samowiedny, mający samowiedzę, mający samopoczucie.

 Samowiedza, świadomość o sobie samym, samopoznanie, samopoczucie, uświadomienie sobie własnej swojej istoty.

 Samowładać, panować samowładnie.

 Samowładca, Samowładnik, monarcha nieograniczony, jedynowładca, samodzierżca, autokrata.

 Samowładczy, jedynowładczy, samodzierżawny, autokratyczny.

 Samowładczyni, forma ż. od Samowładca.

 Samowładnie, własną władzą, niezawiśle, nieograniczenie, jedynowładnie; samowolnie.

 Samowładnik — p. Samowładca.

 Samowładny, odnoszący ś. do samowładzy, samodzierżczy, autokratyczny; wszechwładny, wszechmocny; władający samym sobą, samodzielny, niezależny, niezawisły, niepodległy; samowolny, arbitralny.

 Samowładza — p. Samowładztwo.

 Samowładztwo, Samowładza, Samowładność, władza nieograniczona, jedynowładztwo, absolutyzm, monarchja; samowola, arbitralność.

 Samowola, Samowolność, postępowanie według własnej woli, nie licząc ś. z nikim i z niczym; postępowanie niezgodne z przyzwoitością, nieprzystojne, niewłaściwe.

 Samowolnie, według własnej woli, nie słuchając nikogo, nie zważając na innych; rozmyślnie, samowładnie, absolutnie, despotycznie.

 Samowolność — p. Samowola.

 Samowolny, postępujący tylko według własnej woli, nie liczący ś. w swych czynach z nikim i z niczym, gwałcący w swych postępkach prawo i porządek społeczny, arbitralny, własnowolny; despotyczny, samowładny, [648]samowładczy, absolutny, autokratyczny; dobrowolny, nie wymuszony; swobodny, niezależny, niepodległy; dowolny, pochodzący sam z siebie.

 Samowtór, przysł., z jednym tylko towarzyszem, we dwóch, we dwoje; żart., będąc pijanym, podochoconym.

 Samowtóry, będący z jednym towarzyszem; podweselony, podochocony, podpity; s-a = ciężarna, brzemienna (o kobiecie).

 Samowychowanie, wychowanie samego siebie.

 Samowzgarda, wzgarda dla samego siebie.

 Samozachowanie, zachowanie samego siebie, dążenie do obrony własnej, instynkt samoobrony.

 Samozachowawczość — p. Samozachowanie.

 Samozachowawczy, dążący do obrony własnej, mający na celu zachowanie siebie samego: instynkt s.

 Samozadowolenie, zadowolenie z samego siebie.

 Samozapalny, zapalający ś. sam przez ś.

 Samozapładnianie, Samozapłodnienie, zapładnianie ś. osobnika przez siebie samego.

 Samozaprzaniec, człowiek, który zaparł ś. samego siebie; został czyimś bezwolnym narzędziem.

 Samozaprzaństwo, zaparcie ś. samego siebie.

 Samozasłużony, ten, a. to, na który a. na co kto sam zasłużył, który ś. sam zasłużył.

 Samozatrucie, zatrucie ś. organizmu jadem, w nim samym wytworzonym.

 Samozjadanie, zjadanie ś. wzajemnie; żarcie ś. z sobą, wzajemna, zaciekła nienawiść.

 Samozłudzenie — p. Samołuda.

 Samozmaza — p. Samogwałt.

 Samozwaniec, człowiek, który przywłaszcza sobie cudze imię, tytuł, godność, prawa i t. p.; fałszywie mianujący ś. kim.

 Samozwanka, forma żeńs. od Samozwaniec.

 Samozwańczo, przysł., w sposób samozwańczy.

 Samozwańczy, dotyczący samozwańca, właściwy samozwańcowi.

 Samozwaństwo, występowanie w cudzej roli, pod cudzym imieniem, na cudzym stanowisku itp.

 Samozwańszczyzna, czasy samozwańców w Rosji w początkach XVII wieku.

 Samożerca — p. Samojad.

 Sampan, ten oto człowiek, jegomość pan, jeśpan, którego oto widzicie.

 Sampan, chińs., mała tratwa rzeczna a. łódź w Chinach, z domeczkiem mieszkalnym (fig.).

 Samson, hebr., jeden z sędziów żydowskich, słynny z niezwykłej siły; przen., człowiek niezmiernie silny, siłacz; samolub, sobek; gatunek tytuniu mocnego.

 Samum, Samun, arab., wicher gorący, duszny, unoszący tumany drobniutkiego pyłu, właściwy pustyniom Arabji, Syrji i północnej Afryki, chamsin.

 Samura, świnia domowa; samica dzika, locha.

 Samurai, jap., szlachcic japoński, wasal w Japonji.

 Samusieńki — p. Samiuchny.

 Sanacja, łć., uzdrowotnienie; uporządkowanie, ulepszenie, poprawienie.

 Sanatogien, łć., związek chemiczny kazeinu z glicerynofosforanem sody, dawany jako pokarm chorym i rekonwalescentom.

 Sanatorjum, łć., zakład leczniczy w miejscowości zdrowotnej, uzdrowisko.

[649] Sanbenito, hind., żółta koszula bez rękawów, z pomalowanemi na niej płomieniami i djabłami, w którą odziewano ludzi, skazanych przez Inkwizycję na spalenie.

 Sanctissimum, łć., Najświętszy Sakrament; przen., to, co komuś jest najświętsze.

 Sancyt, łć., w dawnym prawie polskim: wyrok sejmowy lub uchwała.

 Sandacz, ryba cierniopromienna, piersiopłetwa, okuniowata (fig.)

 Sandał, gr., drzewo, rosnące w Indjach, dostarczające cenionego drewna białożółtawego z pięknym zapachem, używanego do kadzenia i do wykładania zbytkownych wyrobów stolarskich, sandałowe drzewo, sandałowiec, sandałodrzew; rodzaj obuwia, złożonego tylko z podeszwy, przymocowanej do stóp rzemieniami, trepka (fig.).

 Sandałek, gr., mały sandał.

 Sandałodrzew, Sandałowiec — p. Sandał.

 Sandałowcowate, Sandałowate, gr., rodzina roślin dwuliściennych.

 Sandarak, Sandaraka, gr., żywica, wydzielana przez niektóre gatunki drzew iglastych północnej Afryki, używana do wyrobu werniksów i lakierów.

 Sandomierka, Sandomierska pszenica, odmiana pszenicy.

 Sandwich (sendicz), ang., dwie skibki, dwa kawałki chleba z masłem, między które jest włożone mięsiwo, ser, szynka i t. p.

 Sandżak, tur., chorągiew; część paszałyku, powiat, obwód w Turcji; s. szeryf = sułtańska chorągiew z jedwabnej tkainnytkaniny zielonej z napisami, niegdyś używana przez Mahometa.

 Saneczki (-ek), małe sanie; sanki sportowe.

 Saneczkować, używać sportu saneczkowego.

 Saneczkowy, odnoszący ś do saneczek, odbywany na saneczkach: sport s. = zjeżdżanie na małych saneczkach z pochyłości górskich po śniegu, często na umyślnie urządzonych torach.

 Sangwiniczność, Sangwinizm, łć. temperament sangwiniczny.

 Sangwiniczny, łć., krwisty, krewki, żywy, ognisty, gwałtowny, wrażliwy, gorący: temperament s.

 Sangwinik, łć., człowiek krewki, prędki, zapalczywy.

 Sangwinistyczny — p. Sangwiniczny.

 Sanhedryn, Synedrium, hebr., najwyższa zwierzchność, rodzaj senatu, a zarazem najwyższego sądu u starożytnych Izraelitów.

 Sanie, wóz do jeżdżenia po śniegu, mający zamiast kół płozy (fig.); płozy, podkładane pod ciężary, dla łatwiejszego przesuwania ich z miejsca na miejsce.

 Sanitarjusz, łć., dozorca chorych i rannych w czasie wojny a. epidemji; posługacz szpitalny.

 Sanitarny, łć., zdrowotny, tyczący ś. utrzymania zdrowia i zapobiegania chorobom; s-a policja = policja lekarska; s-a komisja = władza, ustanowiona w celu przeprowadzenia środków ochronnych przeciw rozszerzaniu ś. chorób zaraźliwych; s-e oddziały = w wojsku służą do transportowania rannych, przy ambulansach i lazaretach; s-e pociągi = odpowiednio urządzone pociągi kolejowe do przewożenia rannych; s-e stacje = lokale, w których w każdym [650]czasie znajduje ś. lekarz i felczer, gotowi do niesienia pomocy w nagłych wypadkach; s-y korpus = w wojsku ogół lekarzy wojskowych, pomocników szpitalnych i dozorców chorych pod władzą głównego lekarza armji.

 Sanitarzysta, łć., urzędnik, mający nadzór nad wykonaniem przepisów sanitarnych.

 Sankarz, robiący sanie a. sanki; powożący sankami, wynajmujący sanie, dorożkarz, jadący sankami.

 Sankcja, łć., zatwierdzenie przez najwyższą władzę, uprawnienie, uprawomocnienie, uświęcenie czego; s. pragmatyczna — p. Pragmatyczny.

 Sankcjonować, łć., potwierdzać, nadawać moc prawną.

 Sanki — p. Sanie.

 Sankiulota, fr., nazwa szydercza, nadawana partji ludowej, oraz zagorzałym republikanom w pierwszej rewolucji francuskiej.

 Sankować, jeździć sankami, używać szlichtady.

 Sankowy, odnoszący ś. do sanek; hamulec s. = podkładany pod koła wozu, aby ś. nie obracały.

 Sanktissimum — p. Sanctissimum.

 Sanktuarjum, łć., wnętrze kościoła; miejsce w głównym ołtarzu, gdzie ś. przechowuje Najświętszy Sakrament; miejsce, gdzie przechowują ś. świętości i relikwje; święty przybytek, świątynia.

 Sanktus (skr. St.), łć., święty, część Mszy św.

 Sanktyfikacja, łć., poświęcenie, uświątobliwienie; zaliczenie w poczet świętych.

 Sanna, droga, usłana śniegiem do jeżdżenia saniami; jazda sankami, szlichtada.

 Sanoka, roślina z rodziny lipowatych.

 Sanskryt, hind., język klasyczny induskich Arjów, język uczonych i świętych ksiąg indyjskich, oraz pomników literatury indyjskiej.

 Sanskrytolog, łć., znawca sanskrytu, badacz literatury sanskryckiej.

 Sanskrytologja, łć., znawstwo sanskrytu i literatury staro-indyjskiej.

 Santal, gr., substancja, znajdująca ś. w drzewie sandałowym.

 Santonina, łć., organiczny związek chemiczny, otrzymywany z nasienia cytwaru, bezbarwne błyszczące kryształki, rozpuszczalne w alkoholu, eterze, używane jako lek przeciw robakom, w większych dozach trujące.

 Santoryn, łć., cement, zawarty w skałach wulkanicznych.

 Sań, zbiór., wielka ilość sanek.

 Sap, Sapisko, Sapowisko, w lm., s-y, grunt błotnisty, mokradła, bagna, oparzeliska.

 Sapa, ryba członkopromienna, karpiowata, klepiec.

 Sapać, dok. Sapnąć; dyszeć, oddychać głośno i ciężko, wypuszczając powietrze przez nos, parskać; sykać, ksykać; przen., dąsać ś., fukać, sarkać; okopywać, ogarniać; grzęznąć.

 Sapcio, żart., dzik.

 Saper, fr., żołnierz z oddziału, będącego.pod dowództwem inżynierów wojskowych i zajmującego ś. sypaniem szańców, zakładaniem min, kopaniem rowów i t. p.

 Saperment!, nm., tam do licha!, do djabła!

 Saperski, fr., właściwy saperowi; wąsy s-e = miotlaste.

 Sapiasty — p. Sapowaty.

 Sapieżanka, gatunek gruszy.

 Sapisko — p. Sap.

 Sapjencja, łć., mądrość, rozum.

 Sapjent — p. Pedel.

 Sapka, katar nosa; s. sucha = zapalenie błony śluzowej nosa, bez wydzielania ś. śluzu.

[651] Sapliwy, mający usposobienie do sapania; syczący, piskliwy, skwierczący.

 Sapnąć — p. nied. Sapać.

 Saponifikacja, łć., wytwarzanie mydła, zmydlanie.

 Saponina, łć., pierwiastek roślinny, którego roztwór wodny pieni ś., jak mydło, przy rozcieraniu, otrzymuje ś. z mydlnika i innych roślin.

 Sapor, łć., smakowitość; przysmak, przyprawa.

 Sapowaty, Sapiasty, bagnisty, mokry, wilgotny: grunt s.; twarz s-a = gniewna, nadąsana.

 Saprofity, gr., roztocze, grzyby i wogóle te rośliny, które czerpią pożywienie z rozkładających ś. ciał organicznych.

 Saprofityzm, gr., żywienie ś. produktami rozkładu innych ciał organicznych, właściwe saprofitom.

 Sarabanda, hiszp., staroświecki w poważnym tempie taniec hiszpański z kastanjetami i towarzyszeniem śpiewu; miarowy krok konia przy ujeżdżaniu go.

 Saraceni, gr., nazwa jednego ze szczepów arabskich, nadawana w wiekach średnich Arabom, później rozszerzona na wszystkich mahometan, przeciw którym przedsiębrano wyprawy krzyżowe.

 Saradela, Seradela, roślina pastewna z rodziny motylkowatych (fig.).

 Sarafan, ros., sukmana chłopów rosyjskich; szeroka suknia zwierzchnia wieśniaczek rosyjskich, otwarta z przodu; szlafrok męski a. damski (fig.).

 Sarcina, łć., gatunek bakterji kulistej.

 Sardanapal, człowiek, pędzący życie w rozkoszach i zbytkach.

 Sardela, ryba członkopromienna, śledziowata (fig.).

 Sardelek, wł. — p. Serdelek.

 Sardoniczny, łć., śmiech = pozór śmiechu z przyczyny kurczu niektórych mięśni twarzowych, właściwy pewnym cierpieniom mózgowym; śmiech gorzki, naigrawający ś., szyderczy, uszczypliwy.

 Sardoniks, gr., biało i czerwono prążkowana odmiana chalcedonu, oszlifowana zwykle okrągło, używa ś. w jubilerstwie.

 Sardynka, ryba brzuchopłetwa, śledziowata (fig.).

 Sarenka, młoda, mała sarna; przen., młoda, żywa, zręczna, zgrabna dziewczyna.

 Sargasso, hiszp., gronorośl, rodzaj morszczyny (wodorostu), przytwierdzonej korzeniem do dna morskiego, a wierzchołkiem sięgającej powierzchni; rośnie w takiej obfitości, że tworzy ławice na oceanach (fig.).

 Sarkać, dok. Sarknąć; wciągać głośno nosem a. ustami płyn jakiś a. śluz, pociągać nosem, siąkać; narzekać, szemrać, skarżyć ś., użalać ś. na kogo, na co.

 Sarkanie, narzekanie, użalanie ś., utyskiwanie.

 Sarkastyczność, gr. — p. Sarkazm.

 Sarkastyczny, gr., szyderski, drwiący, ironiczny, dokuczliwie złośliwy, zjadliwy.

 Sarkazm, gr., żart dotkliwy, drwiący, gryzące szyderstwo, zjadliwa ironja.

 Sarknąć, gr. — p. nied. Sarkać.

 Sarkoda, gr. — p. Protoplazma.

[652]

 Sarkofag, gr., wspaniała wielka trumna kamienna, bogato rzeźbami okryta, w której starożytni chowali królów i kapłanów; rodzaj kamiennego grobowca w kształcie trumny (fig.).

 Sarkologja, gr., część anatomji, zajmująca ś. badaniem mięśni i miękkich części ciała ludzkiego.

 Sarkom, gr., mięsak, guz często złośliwy, mogący rozwijać ś. na wszystkich organach, najczęściej pod skórą między mięśniami.

 Sarkoza, gr., dzikie mięso, tworzące ś. na ranach.

 Sarmaci, gr., plemię, które w starożytności zajmowało te części Europy, gdzie później osiedlili ś. Słowianie; nazwa, dawana Słowianom, a zwłaszcza Polakom.

 Sarmacja, gr., starożytna Polska.

 Sarmacki, gr., odnoszący ś. do Sarmacji a. Sarmaty, właściwy Sarmatom, polski.

 Sarman, hind., kapłan a. filozof indyjski.

 Sarmata, gr., Polak starej daty, szlachcic polski dawnych poglądów i obyczajów, zacofany.

 Sarmatyzm, gr., cechy charakteru, wady i obyczaje starej, rubasznej, ale szczerej szlachty polskiej (nazwa, stworzona przez postępowców w XVIII w.).

 Sarn, Samiec, Sarek, samiec sarni, rogal, kozieł.

 Sarna, zwierzę przeżuwające pełnorogie z rodziny jeleni (fig.).

 Sarneczka — p. Sarenka.

 Sarni, należący do sarny, właściwy sarnie: s-e mięso = sarnina; nóżka s-a = rękojeść dyscypliny, z sarniej nogi wyrobiona.

 Sarniak, młoda sarna; śrut sarni.

 Sarnię, Sarniątko, młode sarny.

 Sarnina, mięso sarnie, pieczeń z sarny.

 Saros, okres astronomiczny, po upływie którego powtarzają ś. zaćmienia słońca i księżyca w dawnym porządku.

 Sarpinka, ros., tkanina lniana a. bawełniana, wyrabiana przez włościan nadwołżańskich.

 Sarsaparylla — p. Salsaparylla.

 Sasafras, Sasafrzan, wł., roślina z rodziny wawrzynowatych.

 Sasanka, Sasanek, roślina z rodziny jaskrowatych, wietrznica, anemona, zawilec (fig.)

 Saski kolor = jasnozielony.

 Saszetka, fr., torebka a. poduszeczka, napełniona substancją wonną, używana do zapachniania bielizny i różnych innych przedmiotów.

 Sataniczny, hebr., szatański, djabelski, złośliwy, dybiący na cudzą szkodę, rad z każdej cudzej szkody; s. kult — p. Satanizm.

 Satanizm, hebr., ogół właściwości szatana, djabła; nienawiść do ludzi; zadowolenie z każdej cudzej szkody; sianie zepsucia i demoralizacji dla miłości zła; kult szatana; cześć, oddawana szatanowi przez niektóre sekty, oraz czarowników i czarownice; uwielbie nie pierwiastka zła w literaturze.

 Satelita, łć., ciało niebieskie krążące dokoła swojej planety księżyc, trabant; przen., nieodstępny towarzysz.

 Satrapa, gr., wielkorządca prowincji w starożytnej Persji; przen. tyran, ciemięzca.

 Satrapja, gr., namiestnictwo prowincja w Persji.

 Saturacja, łć., nasycenie płynu [653]substancją rozpuszczalną; w chemji: zobojętnienie; lekarstwo: roztwór węglanu sodu, nasycony kwasem cytrynowym; w cukrownictwie: strącenie nadmiaru wapna z soku buraczanego za pomocą kwasu węglanego.

 Saturn, łć., w wierzeniach starorzymskich: bożek czasu (fig.); planeta z dwoma okrążającemi ją pierścieniami; u alchemików: nazwa ołowiu; S-a drzewo = postać drzewa, w jaką układają ś. cząsteczki ołowiu, gdy zanurzyć pałeczkę cynku w roztworze soli ołowianej.

 Saturnalja, łć., uroczystości starorzymskie na cześć Saturna, podczas których znikała chwilowo wszelka nierówność stanów; zabawy rozpustne.

 Saturniczny, łć., wiersz = miara wiersza dawnych poematów ludowych rzymskich.

 Saturnizm, łć., chroniczne zatrucie ołowiem.

 Saturować, fr., odwapniać.

 Satyna, Satynka, Satyneta, fr., tkanina cienka bawełniana gładka a. prążkowana, naśladująca atłas.

 Satynjerka, Satynówka, fr., przyrząd do satynowania, złożony głównie z gładkiej płyty i dwuch gładkich walców metalowych, obracanych korbą; pomiędzy walcami przechodzi na płytę materjał, podlegający satynowaniu (papier, tektura).

 Satynować, fr., nadawać połysk, gładzić, przepuszczając przez satynjerkę.

 Satynowanie, fr., nadawanie różnym wyrobom fabrycznym gładkości i połysku atłasu.

 Satynowany, fr., ten, którego satynowano; s. papier = piękny, gładki, połyskliwy.

 Satynówka, fr. — p. Satynjerka.

 Satyr, gr., w mitologji greckiej: bożek leśny, wyobrażany z koźlemi nogami, różkami i ogonem (fig.); przen., człowiek cyniczny, lubieżnik, rozpustnik.

 Satyra, łć., utwór: prozą lub wierszem, potępiający, wyszydzający lub z lekka ośmieszający przywary, wady i nałogi ludzkie; wyszydzanie wszelkiej śmieszności z humorem i dowcipem.

 Satyrować, łć., oprowadzać kolorem dla nadania cienia przedmiotowi w rysunku.

 Satyryczny, łć., uszczypliwy, sarkastyczny, szyderczy, dowcipny.

 Satyryk, łć., autor satyr, szyderca, krytyk uszczypliwy.

 Satyrysta — p. Satyryk.

 Satyryzować, łć., ośmieszać, krytykować.

 Satysfakcja, łć., zadośćuczynienie za urazę; zaspokojenie, zadowolenie, przyjemność.

 Saurus, gr., jaszczur, wielka jaszczurka przedpotopowa.

 Sawantka, fr., kobieta, popisująca ś. uczonością.

 Sawany, Sawanny, hind., stepy w Ameryce północnej (fig.).

 Sażeń, ros., miara długości rosyjska = 7 stopom angielskim = 16 werszkom rosyjskim = 2,1343 metrom = prawie 3¼ łokcia miary nowopolskiej.

 Sącza, roślina z rodziny pomarańczowatych.

 Sączek — p. Dren; haczyk u wędki.

 Sączkarnia, prasa do wyrobu sączków, drenów.

[654] Sączkarz, robotnik, układający sączki, drenarz.

 Sączki, otwory pionowe w murach, zostawione dla odcieku wody wsiąkającej.

 Sączkować, zakładać sączki, drenować.

 Sączyć, wypuszczać z siebie płyn kroplami a. cieniutkim strumieniem; wyciskać płyn w małych ilościach; s. ś., wypływać, wyciekać kroplami, kapać: przedostawać ś. w małych ilościach, ciec, i przeciekać; przepuszczać przez siebie płyn; przechodzić przez pory roślinne w kształcie potu.

 Sączykufel, opój, pijak, pijanica.

 Sączyniec, roślina z rodziny sączyńcowatych (f.).

 Sączyńcowate, rodzina roślin dwuliściennych.

 Sąd, wyraz zgody między dwoma pojęciami, zdanie, zawierające określenie stosunku między dwoma pojęciami, odpowiadającemi w zdaniu podmiotowi i orzeczeniu; wyrażona słowami opinja o czym, zdanie, mniemanie, pogląd, zapatrywanie; władza sądzenia, rozstrzygania u człowieka, rozsądek: mieć zdrowy s. o rzeczy; sądzenie, rozpatrywanie spraw i wydawanie wyroku, wyrok, dekret: oddać kogoś pod s. = zaskarżyć go; s. Salomonowy = mądry, przenikliwy; s. Boski, s. ostateczny = sądzenie wszystkich ludzi przez Chrystusa po końcu świata; on już na Boskim s-zie = umarł; s-y Boskie = wyroki Opatrzności; zdaję ś. na twój s. = chcę, byś mnie osądził; sprawa sądowa, proces; instytucja rządowa a. społeczna, wydająca wyroki, urząd sądowy, ogół sędziów, sędziowie, kadencja sądowa; s-y Boże — p. Ordalja.

 Sądek, naczynie drewniane z otworem u góry węższym, dzierzka, ceberek.

 Sądny, odnoszący ś. do sądu: s. dzień = dzień sądu ostatecznego, ostatni dzień świata; czekać do dnia s-ego = bardzo długo, do nieskończoności; przen., s. dzień = gwałt, zamieszanie, zamęt, straszna chwila; święto uroczyste u Izraelitów na pamiątkę zburzenia Jerozolimy, zwane Jomkipur.

 Sądowe (-ego), opłata sądowa.

 Sądownia, izba posiedzeń sądu.

 Sądownictwo, sądy krajowe, władza sądowa w państwie, ogół urzędników i instytucji sądowych w kraju.

 Sądowniczy, odnoszący ś. do sądownictwa.

 Sądownie, przysł., drogą sądowego rozstrzygnięcia sprawy, przez sąd, przez odwołanie ś. do sądu.

 Sądownik, urzędnik sądowy.

 Sądowość — p. Sądownictwo.

 Sądowy, odnoszący ś. do sądu, należący do sądu: izba s-a, władza s-a, wyrok s., koszty s-e, okrąg s. = do którego należy pewna część kraju i t. d.; wymowa s-a = umiejętność układania i wygłaszania mów oskarżycielskich i obrończych w sądzie; medycyna s-a = umiejętność określania rodzaju i powodów ran, skaleczeń i śmierci gwałtownej na podstawie nauk przyrodniczych; egzekucja s-a = wykonanie wyroku sądowego; rzecz., s. (-ego), asesor.

 Sądy, Sondy, przyrząd do noszenia wody, złożony z drążka w środku płaskiego, opieranego na plecach z uwieszonemi u końców na łańcuszkach a. sznurach wiadrami a. konewkami, koromysło.

 Sądzić, wydawać sąd o czymś, wygłaszać wyrok, wyrokować; wnioskować o osobach a. przedmiotach; myśleć, mniemać, uważać, wygłaszać zdanie swoje, [655]opinję swoją; s-ę = zdaje mi ś.; s-łem = byłem pewien, s-ąc po ludzku = uważając po ludzka; mieć, zważać, poczytywać kogo, co za kogo, za co; mieć przeznaczenie: tak mu było sądzono; ujemne strony w kim a. w czym upatrywać, krytykować; zasiadać w instytucji sądowej, być sędzią, rozpatrywać sprawę sądownie, odprawiać sądy, wydawać wyrok, dekret; s. ś., czynić sąd na siebie, wyrokować o sobie; uważać, poczytywać, mieć siebie za kogo; prawować ś., procesować ś.; być sądzonym, ulegać kompetencji jakiego sądu.

 Sąg, stos drzewa opałowego, mający sążeń długości.

 Sągwa, glista płaska z gatunku wirków.

 Sąk, dren, sączek.

 Sąkwiel, roślina z rodziny dwuskrzydlcowatych.

 Sąpierz, przeciwnik, strona pozwana: współzawodnik, rywal.

 Sąsiad, człowiek, mieszkający blizko, tuż, obok kogoś; siedzący, stojący tuż obok kogoś; naród ościenny, graniczący z drugim narodem; rodzaj gry towarzyskiej.

 Sąsiadka, forma ż. od Sąsiad.

 Sąsiadować z kim, być jego sąsiadem, mieszkać tuż obok niego; siedzieć, stać przy kim.

 Sąsiedni, należący do sąsiada; ościenny, pograniczny, przyległy.

 Sąsiedzki, odnoszący ś. do sąsiada, stanowiący własność sąsiada; po s-u, jak sąsiedzi, po przyjacielsku.

 Sąsiedztwo, najbliższa okolica, najbliżsi sąsiedzi, towarzystwo okoliczne; osoby, siedzące a. stojące najbliżej; narody sąsiednie, ościennicy.

 Sąsiek, przedział w stodole, przeznaczony na układanie różnych gatunków zboża w snopach; skrzynia, zrobiona z gontów, na obrok; skrzynia z przegrodami wewnątrz.

 Sążeń, miara długości = 3 łokciom = 6 stopom; równoległościenny stos drzewa opałowego pewnych wymiarów.

 Sążniarz, robotnik, trudniący ś. rąbaniem a. rznięciem drzewa na opał i układaniem go w sążnie; rąbacz, drwal.

 Sążniowy, mający sążeń jakiegoś wymiaru.

 Sążnisty, ogromny, olbrzymi, potężny, długi.

 Sążniście, przysł., ogromnie, olbrzymio, wielce.

 Sc-, Sch-, Scz-, czasowniki dokonane, zaczynające się od tych liter, pochodzą ze złożenia przyimka z, przez amysilację zmienionego w s, i czasowników, nie podajemy ich przeto szczegółowo, odsyłając do tychże czasowników niedokonanych, np. scedzić = z+cedzić, scedować = z+cedować, schować = z+chować, schłonąć = z+chłonąć, sczarować = z+czarować, sczesać = z+czesać.

 Scalać, dok. Scalić, Scałkować; połączyć, skupić w jedną całość, zespolić w jedno; s. grunta = robić komasację; s. ś., łączyć ś., jednoczyć ś., zrastać ś. w jedną całość.

 Scalanie, rzecz. od Scalać; s. gruntów = komasacja.

 Scalić — p. nied. Scalać.

 Scałkować — p. Scalać.

 Scałować — p. nied. Scałowywać.

 Scałowywać, dok. Scałować; całując zbierać ustami: s. łzy.

 Scapieć, zgłupieć.

 Scartabellus — p. Skartabellus.

 Scedować, łć., ustąpić na rzecz czyją.

 Scedzać, dok. Scedzić; cedząc i zlewać.

 Scena, gr., w teatrze miejsce podniesione ponad widownię, gdzie występują aktorowie; w utworze dramatycznym część, obejmująca jeden moment akcji, zdarzenie [656]wpływające na bieg akcji, wejście na widownię a. wyjście ważnej osoby; miejsce, gdzie śś. coś dzieje; czynność; żywa akcja między kilku osobami; zdarzenie; burzliwe zajście, awantura; miejsce, gdzie ś. coś dokonywa, dzieje; robić s-y — robić wymówki, wyrzuty w tonie mniej więcej gwałtownym, awanturować ś.

 Scenarium, gr., urządzenie sceniczne.

 Scenarjusz, gr., książka, w którą wpisuje się porządek wejść każdego artysty na scenę, oraz wszelkie czynności i rekwizyty potrzebne do wystawienia sztuki teatralnej.

 Scenerja, gr., przyozdobienie sceny; krajobraz, okolica, ułożenie scenerji w sztuce.

 Sceniczny, gr., mający warunki odpowiednie do wystąpienia na scenie (talent sceniczny), do okazania, zaprodukowania, przedstawienia na scenie (postawa, fizjonomja, głos człowieka, układ utworu piśmienniczego).

 Scenizator, gr. — p. Reżyser.

 Scenizować, gr., przystosowywać do warunków scenicznych.

 Scenografja, gr. — p. Skenografja.

 Scentralizować, łć., skupić, skoncentrować.

 Sceptr, Sceptrum, gr., berło, oznaka władzy monarszej.

 Sceptycyzm, gr., powątpiewanie, niedowierzanie; powątpiewanie o prawdzie przyjętych twierdzeń i pojęć ustalonych; podawanie wszystkiego w wątpliwość.

 Sceptyczka, gr., forma ż. od Sceptyk.

 Sceptyczny, gr., wątpiący, niedowierzający.

 Sceptyk, gr., człowiek wątpiący o wszystkim i nie wierzący, aby wątpliwości jego mogły być kiedy usunięte.

 Scerować, cerując zreperować.

 Schab, mięso przy żebrach, zwłaszcza u wieprza.

 Schabek, Schabik, zdr. od Schab.

 Schadzać się — p. Schodzić się.

 Schadzka, spotkanie ś., widzenie ś. tajemne; dom s-ek = dom rozpusty, zamtuz.

 Scharakteryzować, dać czyjąś charakterystykę, określić charakter czyjś a. czego.

 Scheda, łć., dział majątku ze spadku; część dziedziczna, spadek, dziedzictwo.

 Schedula, łć., karta, karteczka; list otwarty; kartka wyborcza; punktacja do kontraktu.

 Schemat, gr., wzór, formuła, forma, zarys.

 Schematyczny, gr., przedstawiający na rysunku a. w opisie wzór ogólny, podług którego zjawisko jakie ś. odbywa, czynność jaka jest wykonywana, przyrząd, jaki ś. buduje.

 Schematyzm, gr., postępowanie podług pewnych wzorów oznaczonych, sztywne postępowanie; uzmysłowienie pojęć rozumowych za pomocą poglądów zmysłowych; w Austrji: spis nazwisk urzędników, skorowidz urzędów.

 Schematyzować, gr., porządkować podług stałych wzorów a. formuł.

 Schera, skand., skała, tworząca wzgórze nad morzem Norweskim (skały takie wzdłuż zatok i dokoła wysp są niebezpieczne dla żeglugi).

 Schimerować, zgrymasić.

 Schlać (się), spić ś., ululać ś., strąbić ś.

 Schlapać, obryzgać czym, zwalać; zjeść, wypić co prędko, łapczywie; s. ś., zwalać ś.; stracić, przebrać w karty.

 Schlastać, zmoczyć, tryskając płynem, schlapać, zachlapać, popryskać; zwalać, ubłocić, uszargać, zbłocić; zbić, śćwiczyć; [657]ocenić surowo, skrytykować niemiłosiernie w pismach; s. ś., popryskać ś. jakim płynem, schlapać ś., zachlastać ś.; ubłocić ś, uszargać ś.; zniszczyć ś., wycieńczyć ś., stracić zdrowie przez zbytki.

 Schlebiać, dok. Schlebić; pochlebiać, przypochlebiać komu; głaskać czyją próżność.

 Schludnie, przysł., skromnie, ale czysto.

 Schludny, skromny, ale czysty, porządny, chędogi, starannie utrzymany.

 Schłonąć, pochłonąwszy strawić.

 Schłopiały, który schłopiał.

 Schłopieć, Schłopić się, stać ś. podobnym do chłopa, nabrać grubych obyczajów, zdziczeć, schamieć.

 Schłostać, wybić, wytłuc, wysmagać; ostro skrytykować, zwymyślać.

 Schmurnieć — p. Schmurzyć ś.

 Schmurzyć, zachmurzyć, zasępić; s. ś., chmurami ś. okryć; stać ś. chmurnym, spochmurnieć, zasępić ś., zasmucić ś.

 Schnąć, pozbyć ś. wilgoci przez wyparowanie jej, stawać ś. suchym, osychać, suszyć ś., podsychać; tracić soki żywotne, obumierać, zamierać z braku wilgoci, więdnąć z choroby a. ze starości (o roślinach); chudnąć, niknąc w oczach, tracić zdrowie, mizernieć (o ludziach); przen., trawić ś., niszczeć, marnieć, umierać, usychać: s. z miłości, z tęsknoty.

 Schodek, mały schód, stopień; w lm., s-ki, rodzaj małej drabinki przenośnej.

 Schodkować, w schodki układać.

 Schodnisty, podnoszący ś. schodami, tarasowaty.

 Schodowaty, kształtem zbliżony do schodów.

 Schodówka, mięczak jednoskorupowy, brzuchopełz.

 Schodzić, dok. Zejść; z miejsca wyższego przenosić ś. na niższe, zstępować; przen., zniżać ś., poniżać ś.; upływać, uchodzić, przechodzić, mijać (o czasie); s. ze świata = umierać; s. ś., zbierać ś., s. ś. z kim = spotykać ś., stawiać ś. na umówionym miejscu schadzki.

 Schodzisty, pochyły, spadzisty, nachylony.

 Scholar, gr., uczeń, szkolarz.

 Scholarchat, gr., władza nadzorcza szkolna.

 Scholasterja, gr., urząd scholastyka.

 Scholastyczny, gr., dotyczący scholastycyzmu; s-a filozofja = oparta na systemacie zgodnym z objawieniem i na obowiązującej nauce Kościoła.

 Scholastyk, gr., w wiekach średnich uczony, uprawiający filozofję scholastyczną, kanonik, członek kapituły; przełożony szkoły katedralnej lub kolegjalnej w wiekach średnich.

 Scholastyka, gr., kierunek filozofji średniowiecznej, cechujący ś. podporządkowaniem badań filozoficznych pod powagę religji, oraz zamiłowaniem w djalektyce i rozbiorach subtelnych aż do drobiazgowości.

 Scholia, gr., krótkie naukowe objaśnienie wyrazów w starożytnych pisarzach greckich i rzymskich.

 Scholjasta, gr., uczony autor scholjów, komentarzy.

 Schopić, kazać zejść z koni.

 Schorować się, długo przechorować, zniszczyć ś., strawić ś. chorobą.

 Schorowany, Schorzały, wycieńczony, zniszczony chorobą, osłabły wskutek choroby.

 Schorzeć, przechorować długo, schorować ś., zniszczeć przez chorobę, zmizernieć, schudnąć po chorobie.

[658] Schować, położyć, umieścić co w ukryciu, aby nie można znaleźć, utaić, ukryć, skryć; włożyć co w co, położyć na dawnym miejscu, wsunąć do czego, pod co; zachować, odłożyć na przyszłość, oszczędzić: s. pieniądze na czarną godzinę; s-aj swoje pieniądze, s-aj swoją radę = wynoś ś. ze swemi pieniędzmi, ze swoją radą; s. ś., umieścić ś. tak, żeby nie można znaleźć, skryć ś., ukryć ś., wsunąć ś., zasunąć ś.; zniknąć, zginąć, przepaść; s-aj ś. z tym! = wynoś ś. z tym!, nie wyjeżdżaj z tym na plac!

 Schowadełko, przedmiot, w którym ś. coś chowa, ukrywa.

 Schowalny, łatwy do ukrycia, dający ś. schować; służący do schowania w nim czego.

 Schowanie, czynność chowania czego; miejsce, służące do schowania czego, schowanko, śpiżarka; miejsce, gdzie ś. można schować, ukryć, skrytka, schronienie.

 Schowanko, chłodne miejsce przy mieszkaniu do przechowywania prowiantów, śpiżarka, śpiżarnia.

 Schód, pochyłość, stok, spadzistość; zbliżanie ś. ku końcowi, schyłek; stopień, szczebel, trep, gradus; w lm., s-y, szereg stopni, opatrzonych poręczą, dla wchodzenia w górę i schodzenia na dół, z piętra na piętro; nierówności w gruncie, idące ku dołowi, spadek; s. w rzece = kamieniste przeszkody, idące z góry ku dnu.

 Schowek — p. Schowanie.

 Schromiały, ochromiały, chromy, okulawiały; przen., ten, który ś. nadpsuł, nadwerężony.

 Schromieć, stać ś. chromym, kulawym, ochromieć; przen., nadpsuć ś., nadwerężyć ś.

 Schron, Schrona — p. Schronienie.

 Schroniciel, człowiek, który schronił kogo a. co.

 Schronić (się), schować (ś.), ukryć (ś.), skryć (ś.), utaić (ś.), dać (znaleźć) przytułek.

 Schronienie, czynność schraniania; miejsce, gdzie ś. można schronić, ukryć, schowanie, skrytka, kryjówka, przytułek; zakład dobroczynny, dający przytułek osobom bezdomnym a. niedołężnym.

 Schronisko, szałas dla turystów w górach — p. Schronienie.

 Schropawieć, Schropowacieć, stać ś. szorstkim, chropawym.

 Schropowaciały, ten, który stał ś. chropowatym.

 Schrupać, zjeść chrupiąc, rozgryzając z hałasem.

 Schrustać — p. Schrupać.

 Schrypnąć, Schrzypieć, chrypki dostać, ochrypnąć.

 Schrystjanizować — p. Schrześcijanić.

 Schrześcijanić (się), Schrystjanizować (się), zrobić (ś.) chrześcijaninem a. chrześcijańskim.

 Schuchrać się, stracić zdrowie, zmarnować ś. na zdrowiu, zmizerować ś, zniedołężnieć.

 Schudły, ten, który schudł, wychudzony.

 Schudnąć, chudym ś. stać, wychudnąć, stracić na tuszy.

 Schudzić, chudym uczynić, wychudzić; wyjałowić, wycieńczyć.

 Schwacić się, dostać ochwatu, ochwacić ś. (o koniu).

 Schwał, w wyr. Naschwał: dla chwały, na pokaz, dla oka, dla pozoru; nad podziw, nad wyraz, nadzwyczaj.

 Schwycić, Schwytać, złapać, ująć, pochwycić, porwać, złowić; zawładnąć kim, opanować; s. sposobność = skorzystać z czego; s. ś., chwytać, łapać, porwać jeden drugiego; wziąć ś., ująć ś. za co: s. ś. za głowę, pod bok, za szablę; złapać ś.; zerwać ś., porwać ś. z miejsca, uciec pośpiesznie.

[659] Schylać, dok. Schylić; zniżać ku poziomowi, nachylać, pochylać, skłaniać, zginać, przyginać, opuszczać, spuszczać, zwieszać; zniżać, poniżać, zastosowywać do czegoś niższego; s. ś., zniżać ś. ku poziomowi, nachylać ś., pochylać ś., zginać ś., naginać ś., zwieszać ś.; zniżać ś., obniżać ś.; mieć ś. ku końcowi.

 Schylony, nachylony, pochylony, przygięty, zgarbiony.

 Schyłek, pochyłość, spadzistość, stok; zbliżanie ś. do końca, kres blizki: s. dnia = wieczór, zmierzch; s. życia = starość; na s-ku = pod koniec, ku końcowi czego.

 Schytrzeć, stać się chytrym, przebiegłym.

 Schyzma, gr., rozdział między Kościołem zachodnim a wschodnim w XI wieku; oderwanie ś. Kościoła wschodniego, który odrzucił władzę Papieża, odszczepieństwo.

 Schyzmatyk, gr., odszczepieniec.

 Sciagrafja, gr., sztuka światłocienia u malarzy starożytnych.

 Scieleśnić, uczynić cielesnym, zmaterializować.

 Scjatyka, gr. — p. Scyjatyka.

 Scjencja, łć., wiedza, umiejętność.

 Scjentyficzny, łć., tyczący ś. wiedzy, ściśle naukowy.

 Scjoptykon, gr. — p. Skjoptikon.

 Scudaczeć, stać ś. cudacznym, stać ś. dziwakiem, zdziwaczeć.

 Scudzołożyć, uczynić cudzołożnicą, znieprawić, zdemoralizować.

 Scudzoziemczeć, Scudzoziemczyć się, przemienić ś. na coś cudzoziemskiego a. cudzoziemca.

 Scukrzać (się), dok. Scukrzyć (ś.); zamienić (ś.) w cukier.

 Scyganieć, stać ś. cyganem; upodobnić ś. do cygana.

 Scyjatyk, gr., chory na scyjatykę.

 Scyjatyka, gr., choroba, polegająca na zapaleniu nerwu kulszowego, bolesna, długa, uporczywa, inaczej: ischias.

 Scylla, w wyr., między Scyllą a Charybdą = być w opałach, w niebezpieczeństwie, w niepewności, między młotem a kowadłem.

 Scyntylacja, łć., iskrzenie, migotanie gwiazd; migotanie, dostrzegane niekiedy przez lekarza przy badaniu oka pacjenta.

 Scysja, łć., rozdwojenie, rozdział; spór, niesnaski, niezgoda, nieporozumienie.

 Scytala, gr., pasek skórzany a. pergaminowy, który Spartanie nawijali na pałeczkę i pisali na nim rozkazy do swego wodza i, odwinąwszy, posyłali, a wódz, żeby odczytać, nawijał znowu pasek zapisany na pałeczkę tej samej grubości.

 Scyzoryk, łć., mały nożyk kieszonkowy składany; przen., żart., uczeń szkół.

 Sczaić (się), czając ś. ukryć ś., przyczaić ś.

 Sczarować, zaczarować, oczarować; przen., olśnić, zachwycić.

 Sczepiać, dok. Sczepić; czepiając jedno z drugim łączyć; zszywać, związywać.

 Sczepka, to, co służy do sczepienia.

 Sczerniały, ten, który szczerniał; okopcony, opalony, ogorzały, i ściemniały.

 Sczernieć, czarnym ś. stać, poczernieć, ogorzeć, opalić ś.

 Sczerstwieć, zeschnąć ś., stać ś. czerstwym.

 Sczerwieniały, który ś. stał czerwonym.

 Sczerwienieć, Sczerwienić się, stać ś. czerwonym, zaczerwienić ś., zarumienić ś, zapłonąć (z wstydu, z oburzenia i t. p.).

 Sczesać, czesząc, zgarnąć co, ściągnąć grzebieniem.

[660] Sczeszczyć, Sczeszyć, uczynić Czechem a. czeskim.

 Sczeznąć, zmarnieć, przepaść, zginąć; bodajeś sczezł! = żebyś przepadł! (przekleństwo).

 Sczłeczeć, Sczłowieczeć, stać ś. człowiekiem, przybrać postać ludzką, zmienić ś. na człowieka; nabrać uczuć ludzkich, stać ś. takim, jak przystoi na człowieka, poprawić ś. moralnie.

 Sczłeczyć, Sczłowieczyć — p. nied. Sczłowieczać.

 Sczłowieczać, dok. Uczłowieczyć, Sczłeczyć; zmienić na człowieka; uczynić podobniejszym do człowieka, bardziej ludzkim.

 Sczochrać, stargać, potargać.

 Sczołgać się, dok. Sczołgnąć ś.; ześlizgiwać ś.

 Sczynki, odpadki, zostające przy czyszczeniu zboża, plewy.

 Sczyszczać, dok. Sczyścić; oczyszczając, zmiatać; zgarniając, ścierając czystym czynić; s. ś., oczyszczać ś.

 Se, gwar., skr., sobie.

 Seans, fr., posiedzenie.

 Secesja, łć., odłączenie ś., oddzielenie ś., usunięcie ś., zerwanie związku.

 Secesjonista, łć., odłączający ś., odstępca; malarz, stojący odrębnie poza urzędowemi Towarzystwami Sztuk Pięknych; zwolennik secesjonizmu.

 Secesjonizm, Secesja, łć., w literaturze kierunek zbliżony do dekadentyzmu, mniej dbający o treść, a więcej o nastrój melancholijno-fantastyczny i o niezwykłość wrażeń; w rysunku, w budown.: falistość linji fantastycznych, często równoległych i wydłużonych nadmiernie, przy unikaniu trzeźwej naturalności (2 fig.).

 Secesyjny, łć., dotyczący secesji.

 Secina, sto sztuk, sto osób.

 Secundo (sekundo), łć., powtóre.

 Sedecemwirat, łć., rząd, złożony z 16 członków.

 Sedecyma, łć., format książki, której arkusz złożony jest z 16 kartek czyli 32 stronic.

 Sedentarjusz, łć., prowadzący życie siedzące.

 Sedentarny, łć., siedzący, pozbawiony ruchu: życie s-e.

 Sedes, łć., siedzenie; stolec; siedziba, mieszkanie.

 Sediswakancja, łć., czas, w którym stolica wakuje.

 Sednić, ścierać skórę, przecierać, odparzać; s. ś., odparzać, obcierać, ścierać sobie skórę.

 Sednisty, mający poobcieraną skórę, poraniony od przetarcia.

 Sedno, rana z przetarcia skóry na ciele, miejsce obtarte, odparzenie; przen., miejsce czułe, słaba strona; ruszyć, trafić kogo w s. = trafić w miejsce czułe, bolące; przen., jądro, istota rzeczy: trafić w s. = trafnie odgadnąć istotę czego.

 Sedukować, łć., podchodzić, zwodzić.

 Seduktor, łć., zwodziciel, kusiciel.

 Sedycja, łć., bunt, niezgoda.

 Sedyment, łć., osad, ustoiny.

 Sedymentacja, łć., odłączenie ciał cięższych od lżejszych (np. zboża od zanieczyszczeń) za pomocą pławienia w cieczy, w której ciało lżejsze pływa, cięższe zaś opada na dno.

 Sedymentowy, łć., osadowy: skały s-e.

 Segalasówka, gatunek strzelby.

 Segedilla, Segidilla, hiszp., hiszpański taniec w bardzo szybkim ¾ tempie; melodja do tego tańca; [661]rodzaj wiersza w strofach, złożonych z 4 wierszy siedmio i pięcio-zgłoskowych, z których pierwszy rymuje ś. z ostatnim.

 Segment, łć., część linji, powierzchni, bryły, odcinek; część powierzchni koła, odcięta łukiem i cięciwą (fig.).

 Segmentacja, łć., podział, rozczłonkowanie.

 Segregacja, łć., porządkowanie, układanie, rozdzielanie, rozgatunkowywanie.

 Segregator, łć., rodzaj teki z przyrządem ruchomym wewnątrz, dozwalającym układać przybywające listy, rachunki, papiery, podług dat, alfabetu lub gatunków.

 Segregować, łć., dzielić, rozgatunkowywać, porządkować, układać.

 Seid, arab., tytuł potomków Proroka, którym wolno nosić zielony turban i zieloną suknię zwierzchnią, emir; niewolnik Mahometa, fanatycznie do niego przywiązany; przen., człowiek, będący czyim ślepo posłusznym narzędziem.

 Seismiczny, gr., tyczący ś. trzęsienia ziemi; s-e fale = powstające na morzu wskutek trzęsienia ziemi.

 Seismograf, Seismometr, Sysmograf, Sysmometr, służący do notowania ruchów powierzchni ziemi, wskazujący kierunek, siłę i czas trwania wstrząśnień (fig.).

 Seismologja, gr., nauka o trzęsieniu ziemi.

 Seismoskop, gr., przyrząd, wskazujący trzęsienie ziemi.

 Sejdak, dawny taniec polski.

 Sejm, zgromadzenie, zebranie, zjazd, wiec, kongres; spotkanie ś., zejście ś., schadzka; ludzie, którzy ś. zebrali, zgromadzenie, zjazd, rzesza, tłum; zgromadzenie senatorów i posłów w dawnej Polsce, rozstrzygające sprawy państwowe, ustanawiające podatki, prawa, wydające wyroki w ważnych przestępstwach stanu i t. p.: s. zwyczajny a. ordynaryjny; s. nadzwyczajny a. ekstraordynaryiny; s. konwokacyjny = podczas bezkrólewia w celu uchwalenia, kiedy ma ś. odbyć sejm elekcyjny; s. elekcyjny = dla obioru króla; s. koronacyjny; członkowie sejmu razem wzięci; zgromadzenie prawodawcze w niektórych państwach i prowincjach w dzisiejszej Europie: s. pruski, s. galicyjski i t. p.

 Sejmik, zjazd szlachty województwa a. ziemi dla obioru posła na sejm, deputata do trybunału, przyjęcia od nich relacji; przen., nieład, chaos, rwetes, rozgardiasz.

 Sejmikować, uczestniczyć w sejmiku, odbywać sejmik; przen., naradzać ś. nieporządnie; tracić czas na bezładnych naradach.

 Sejmikowicz, człowiek, biorący udział w sejmiku; bywalec sejmikowy; krzykacz sejmikowy, warchoł.

 Sejmować, uczestniczyć w sejmie, odbywać sejm, obradować na sejmie.

 Sejmowe (-ego), dawna opłata od Żydów za wolny handel podczas trwania sejmu.

 Sek, wł., słodkie wino hiszpańskie a. kanaryjskie.

 Sekans, łć., sieczna trygonometryczna, odcinek linji prostej, zawartej między środkiem koła a styczną; stosunek długości tej linji do długości promienia (f.).

[662]

 Sekator, łć., nożyce ogrodnicze ze sprężyną, używane do ucinania gałązek (fig.).

 Sekatura, wł., drażnienie ś., dokuczanie, dręczenie, ciemiężenie.

 Sekciarstwo, charakter i zasady sekciarzy, odszczepieństwo, herezja.

 Sekciarz, Sektarz, łć., zwolennik jakiej sekty; odszczepieniec, heretyk; człowiek, ślepo przywiązany do swojej doktryny.

 Sekcja, łć., rozcinanie, rozdzielanie; w med., otwieranie jamy czaszkowej, piersiowej i brzusznej trupa dla zbadania zmian, poczynanych przez chorobę, i stwierdzenia przyczyny śmierci; wydział w niektórych urzędach; wydział ministerjum, oddział; mały oddział wojska (5 — 6 rot); s. koniczna, w matem., przecięcie stożkowe, figura, która wynikła z przecięcia stożka, płaszczyzna.

 Sekcjonować, łć., robić sekcję, krajać, rozbierać anatomicznie.

 Sekcyjny, łć., dotyczący wydziału jakiej dykasterji; dotyczący sekcji lekarskiej, służący do sekcji.

 Sekluzja, łć., wyłączenie, oddzielenie.

 Sekować, wł., dręczyć, nękać, dokuczać.

 Sekrecik, łć., błahy sekret.

 Sekrecja, łć., odłączenie; wydzielina z ciała, z gruczołów ciała.

 Sekret, łć., tajemnica; przepis wiadomy małej liczbie osób a dotyczący sposobu wykonywania jakiej czynności, zwłaszcza gospodarskiej, a. jakiej sztuki, zdumiewającej widzów; s. poliszynela = tajemnica wszystkim znana.

 Sekretarjat, łć., urząd i miejsce urzędowania sekretarza; s. papieski = gabinet papieski, z którego wychodzą bulle i brewe, dotyczące układów z mocarstwami.

 Sekretarka, łć., kobieta, pełniąca obowiązki sekretarza.

 Sekretarz, łć., załatwiający korespondencję osoby, u której ma zajęcie koło różnych interesów; członek zgromadzania, redagujący sprawozdanie z posiedzenia, obrad i t. p.; urzędnik, zajmujący ś. przygotowywaniem aktów i czuwający nad biegiem spraw w kancelarji a. w biurze; książka, zawierająca wzory listów, podań i t. p.; rodzaj gry towarzyskiej, polegającej na pisaniu pytań i odpowiedzi i głośnym ich odczytywaniu: ptak drapieżny afrykański, spokrewniony z jastrzębiem (fig.); s. stanu = minister przy osobie monarchy, załatwiający najważniejsze sprawy państwowe.

 Sekretarzować, Sekretarzyć, łć., pełnić obowiązki sekretarza.

 Sekretarzyk, łć., biureczko z szufladkami i pulpitem do pisania (fig.); szkatułka do przechowywania listów i dokumentów.

 Sekretnica, łć., kobieta, umiejąca dotrzymać sekretu.

 Sekretnik, łć., papier listowy bez koperty, zaklejany u brzegów; list, napisany na takim papierze.

 Sekretny, łć., tajemny; s-e choroby = choroby weneryczne.

 Seksagiena, łć., moneta: dawne dwa złote polskie.

 Seksagon, gr., sześciokąt.

 Seksta, łć., szósta klasa w szkołach (w Prusach najniższa); jedna z godzin kanonicznych, w których kapłani i zakonnicy odmawiają [663]przepisane modlitwy; jedna z części modlitwy, zwanej godzinkami; w muz., szósty stopień gamy czyli szósty ton od tonu głównego.

 Sekstans, Sekstant, łć., szósta część koła, czyli 60 stopni; przyrząd astronomiczny do mierzenia kątów, zwłaszcza zaś wysokości słońca nad horyzontem, w celu oznaczenia czasu i szerokości gieograficznej (f.).

 Sekstern, łć., zeszyt do pisania, kajet.

 Sekstet, a. Sekstuor, łć., utwór muzyczny na 6 głosów ludzkich lub na 6 instrumentów.

 Sekstola, wł., w muz., grupa z 6 nut, powstała przez zdublowanie trójki, w wykonaniu trwająca tyleż, ile 4 nuty tegoż gatunku.

 Sekstowy łć. akord = akord, utworzony z akordu zasadniczego przez umieszczenie najwyższej jego tercji najniżej.

 Sekstuor, łć. — p. Sekstet.

 Sekstyljon, łć., szósta potęga miljona, wyrażana przez jedność z 36-ciu zerami, a. tysiąc kwintyljonów czyli jedność z 21 zerami.

 Sekstyna, wł., zwrotka 6-cio wierszowa, złożona z jedenastozgłoskowych wierszy rymujących się: pierwszy z trzecim, drugi z czwartym i piąty z szóstym (co innego: Sestyna ob.).

 Seksualny, łć., płciowy; wynikający z popędu płciowego.

 Sekt, nm., mocne słodkie wino, tłoczone z najdojrzalszych, potym suszonych winogron, z dodaniem alkoholu i skoncentrowanego moszczu.

 Sekta, łć., stronnictwo religijne, odstępujące od zasad wiary kościoła głównego.

 Sektarstwo — p. Sekciarstwo.

 Sektarz, łć., stronnik czyjej nauki, zasad jakiej sekty; człowiek uparty co do swych przekonań.

 Sektor, łć., wycinek, część koła, zawarta między dwoma promieniami i łukiem koła (fig.); narzędzie astronomiczne do mierzenia odległości ciał niebieskich od zenitu; część kuli, mająca postać ostrokręgu (stożka), którego podstawą okrągłą jest część powierzchni kuli, a wysokość równa ś. promieniowi tejże kuli.

 Sekularny, łć., stuletni, odnoszący ś. do stulecia.

 Sekularysta, łć., wolnomyślny, mający za cel etyczny rozwój człowieka.

 Sekularyzacja, łć., zamiana stanu zakonnego na świecki; zniesienie dóbr duchownych i przyjęcie ich na rzecz skarbu.

 Sekularyzować, łć., dokonywać sekularyzacji; majątek s-any = majątek poduchowny.

 Sekund, Sekundo, wł., drugi głos, wtór; w nutach na 4 ręce: lewa strona nut, głos basowy.

 Sekunda, łć., 60-ta część minuty godzinowej i minuty stopniowej (miara czasu i miara kąta); duplikat wekslu; w fechtunku cięcie pod ramię; w Prusach: druga klasa w szkołach (odpowiadająca naszej 6-ej); jedna z tak zwanych godzin kanonicznych, w których kapłani i zakonnicy odmawiają przepisane modlitwy; jedna z części, składających modlitwy, zwane godzinkami; w muz., drugi stopień gamy, drugi ton od toniki; drugie skrzypce; drugi klarnet; struna skrzypców, sąsiadująca bezpośrednio z kwintą; lewa strona nut (zwykle basowa) w utworach na 4 ręce.

[664] Sekundant, łć., towarzysz pojedynkującego ś., układający warunki spotkania, i świadek pojedynku.

 Sekundarja, łć., drugie niebezpieczniejsze objawy tej samej choroby; następstwa pierwszej nie wyleczonej.

 Sekundarjusz, łć., lekarz podwładny prymarjusza; drugi ksiądz, drugi kaznodzieja przy tym samym kościele; drugi skrzypek w orkiestrze.

 Sekundarny, łć., wtórny, powtórny; drugorzędny; s-a kolej = kolej z prostszą budową i urządzeniem ruchu, z węższym torem, z mnieiszą szybkością; kolej miejscowa.

 Sekundnik, łć., umieszczony na cyferblacie zegarka kieszonkowego mały cyferblacik ze strzałką, wskazującą sekundy.

 Sekundogienitura, łć., drugorodztwo, prawa drugiego syna do dziedziczenia.

 Sekundować, łć., udzielać pomocy, pomagać; w muz., pomagać drugim głosem; wtórować; służyć za świadka w pojedynku.

 Sekundowy, łć., odnoszący ś. do sekundy, trwający sdkundę; s-e wahadło = wahadło, które co sekundę wykonywa jedno całkowite wahnięcie w jedną i drugą stronę.

 Sekundycje, łć., 50-ta rocznica pierwszej Mszy (prymicji) kapłana, 50-cioletni jubileusz kapłaństwa.

 Sekutnica, łć., kobieta swarliwa, dokuczliwa, utrapiona baba, złośnica, jędza.

 Sekutnik, łć., człowiek swarliwy, kłótnik, złośnik, piekielnik.

 Sekutny, łć., swarliwy, kłótliwy.

 Sekwela, łć., konsekwencja, następstwo, wynik; prejudykat.

 Sekwencja, łć., w muz., następstwo tonów a. akordów; porządek; prowadzenie melodji następującemi po sobie tonami w górę lub na dół; s-e, nazwa starych hymnów kościelnych ze starogregorjańskiemi melodjami.

 Sekwens, łć., następny, sąsiad; następstwo, kolej; w kartach: następstwo kilku kart porządkiem starszeństwa w jednym kolorze.

 Sekwestr, Sekwestracja, łć., oddanie czyjegoś majątku do tymczasowego zachowania i zarządu i osobie trzeciej w celu zabezpieczenia żądań a. praw osoby drugiej; zajęcie majątku przez rząd na rzecz skarbu, a dla ściągnięcia należności rządowej.

 Sekwestrator, łć., urzędnik, dopełniający sekwestru; urzędnik administracyjny, egzekwujący podatki.

 Sekwestrować, łć., wykonywać sekwestr, zajmować dobra na skarb.

 Seladon, fr. — p. Celadon.

 Selamlik, arab., w Turcji: pokój, w którym są przyjmowani interesanci.

 Selcerski — p. Salcerski.

 Seledyn, łć., barwa blado-zielona.

 Seledynowy, łć., blado-zielony.

 Selekcja, łć., wybór, dobór.

 Selekcta, łć., wybór z dzieł autorów, wypisy; w zakładach naukowych najwyższa klasa, do której tylko wybrani wstępują — p. Selecta.

 Selen, gr., pierwiastek chemiczny, metaloid, nader rzadki w przyrodzie, ma barwę czerwoną, oświetlony staje ś. wybornym przewodnikiem elektryczności.

 Selene, gr., księżyc; w mitol., Djana, jako bogini księżyca.

 Selenit, gr., odmiana gipsu żółtawa, blaszkowata.

 Selenita, gr., przypuszczalny mieszkaniec księżyca.

 Selenizm, gr., lunatyzm, somnambulizm.

 Selenografja, gr., opisanie księżyca.

[665] Selenostat, gr., przyrząd do obserwacji księżyca.

 Selenotropizm, gr., wpływ światła księżycowego na ruch niektórych roślin.

 Seler, fr., roślina warzywna z rodziny baldaszkowych (fig.).

 Selerówka, fr., gatunek wódki słodkiej.

 Selfaktor, ang., przyrząd samoprzędący, samoprząśnica.

 Self-help, ang., samopomoc, pomoc własna.

 Selwasy, hind., nazwa wielkich obszarów, porosłych lasami, w Ameryce Południowej na południu rzeki Amazonki (fig.).

 Sełedec, Sełedeć, ukr. — p. Osełedec.

 Semafor, gr., pierwotnie nazwa optycznego telegrafu na wybrzeżach Francji, który oznajmiał o przybyciu i ruchach okrętów na pełnym morzu, później połączony z siecią telegraficzną stanowi komunikację z okrętami na pełnym morzu; służy także jako stacja meteorologiczna i daje ostrzegające sygnały burzowe; przyrząd sygnałowy optyczny na kolejach (fig.).

 Semazja, gr., znaki, zapowiadające jakie zdarzenie, jakieś zjawisko.

 Semazjologja, gr., w językoznawstwie: nauka o znaczeniu wyrazów.

 Semejografja, gr., sztuka pisania znakami, umiejętność szybkiego notowania; sztuka przenoszenia tonów na papier; pisanie nut.

 Semestr, łć., 6-cio miesięczny okres czasu, półrocze, zwłaszcza półroczny kurs w wyższych zakładach naukowych.

 Semestralny, łć., półroczny.

 Semicki, odnoszący ś. do Semitów, właściwy Semitom; s-e narody — p. Semici; s-e języki = arabski, hebrajski, fenicki, aramejski (syryjski i chaldejski), asyryjsko-babiloński.

 Semihistoryczny, łć., nawpółhistoryczny.

 Seminarjum, łć., zakład naukowy dla kształcenia duchownych; s. nauczycielskie = zakład, przygotowujący nauczycieli i nauczycielki szkół początkowych; zajęcia praktyczne przy uniwersytecie.

 Seminaryjny, Seminaryjski, łć., odnoszący śś. do seminarjum.

 Seminarzysta, łć., uczeń, wychowaniec seminarjum.

 Seminizm, łć., pogląd fizjologiczny, podług którego obie płcie mają nasienie, wywierające wpływ na płodzenie.

 Semita, łć., członek jednego ze szczepów wschodnich plemienia kaukaskiego: Żydów, Arabów, Syryjczyków (nazwa od Sema, syna Noego); w języku potocznym nazwa, dawana wyłącznie Żydom.

 Semityzm, łć., sprzyjanie Żydom.

 Semjografja, gr., stenografja.

 Semjotyka, Semjologja, gr., część medycyny, zajmująca ś. obserwowaniem objawów organizmu człowieka żyjącego, w celu wyciągnięcia wniosków o stanie zdrowia lub choroby tegoż organizmu.

 Semnologja, gr., mowa uroczysta, w tonie uroczystym.

 Sen. skr. — p. Senjor.

 Sen, stan człowieka śpiącego, spanie: zabierać ś. do snu, zbudzić ś. ze snu; s. lekki, twardy, niespokojny, przerywany; śpiewać komu do snu, kołysać kogo do snu = usypiać, śpiewając, kołysząc; wybić ś. ze snu = nie móc więcej [666]usnąć; sprowadzać s. = usypiać; brać na s. = lekarstwo usypiające; mówić, krzyczeć, płakać przez s. = śpiąc; książka, jak na s. = nudna; pamiętać, przypominać co sobie, jak przez s. = ledwo, ledwo; widzieć co, jak przez s. = jakby przez mgłę; ani mi to przez s. a. we śnie przez myśl nie przeszło = anim pomyślał o tym; s. wieczny = śmierć; to, co ś. komu śni, marzy, widzenie senne, wizja senna, marzenie śpiącego: sny mieć, w sny wierzyć; sny wykładać, tłumaczyć; młodość moja przeminęła, jak s. = jakby nigdy realnie nie istniała, minęła niepowrotnie, bez śladu; s. mara, Bóg wiara = nie trzeba zbytnio wierzyć w sny, straszyć ś. niemi; zdawało mi ś., że to s. = nie mogłem uwierzyć, że to istnieje rzeczywiście; urojenie, przywidzenie, czcze marzenie, brednie, głupstwa.

 Senacki, łć., odnoszący ś. do senatu, właściwy senatowi.

 Senat, łć., w starożytnym Rzymie rada rządząca, złożona z naczelników rodów patrycjuszowskich; w wiekach średnich rada miejska znaczniejszych miast; najwyższa władza sądowa w Rosji; izba wyższa parlamentu; w Ameryce Północnej zgromadzenie przedstawicieli wszystkich Stanów, należących do Związku; s. akademicki = rada pedagogiczna, złożona z profesorów akademji, uniwersytetu, zebrana dla sądzenia, przekroczeń, popełnionych przez studentów; najwyższa władza uniwersytecka, złożona z rektora i profesorów zwyczajnych.

 Senator, łć., członek senatu, dygnitarz państwa, zasiadający w senacie.

 Senatorczyk, łć., syn senatora.

 Senatorjum, łć., część bocznej, nawy kościelnej, przeznaczona dla mężczyzn i zakonników.

 Senatorować, łć., pełnić urząd senatora, zasiadać w senacie.

 Senatorski, łć., właściwy senatorowi, odnoszący ś. do senatora; po s-u = jak senator, z powagą.

 Senatorstwo, Senatorjum, łć., godność senatora.

 Senes, arab., wyciąg z liści i łupinek owocowych rośliny, zwanej kasja, służy jako lek rozwalniający (fig.).

 Senesowy, arab., właściwy senesowi, zawierający w sobie senes.

 Senetyczny, łć., łączący teorję z praktyką.

 Senjor, łć., najstarszy członek rodu; starszy; przełożony bractwa, konwiktu i t. p.; ojciec syna, noszącego to samo imię.

 Senjorat, łć., starszeństwo; urząd senjora; prawo dziedziczenia następstwa tronu, wedle którego po śmierci monarchy tron przechodzi nie na syna, lecz na najstarszego w rodzie.

 Senliwy, usypiający, sprowadzający sen, senność — p. Senny.

 Senliwość, właściwość sprowadzania snu; ospałość, gnuśność.

 Sennawy, trochę senny,

 Sennie, Senno, przysł., nawpół śpiąc, jakby przez sen.

 Sennik, książka, wykładająca znaczenie snów, bożek snów; ten, któremu ś. co śni, snowidz.

 Sennodajny, Sennorodny, sprowadzający sen, usypiający, senliwy.

 Senność, skłonność do snu, chęć spania; śpiączka, senliwość.

 Senny, śpiący, pogrążony we śnie; ten, któremu chce ś. spać, rozespany, senliwy, zaspany; zjawiający ś. we śnie; przen., cichy, spokojny, nieruchomy.

 Sens, łć., porządek, rozum, zdolność pojmowania; znaczenie, treść, [667]myśl, zawierająca wniosek; s. moralny: wniosek, nauka, płynąca z bajki, ze zdarzenia, z opowiadania.

 Sensacja, łć., wielkie wrażenie, podziw.

 Sensacyjny, łć., sprawiający wielkie wrażenie, obrachowany na wzbudzenie podziwu.

 Sensal, wł., kurjer, pośrednik, mekler; wyręczyciel, zastępca.

 Sensat, łć., człowiek przesadnie poważny; człowiek stałych zasad.

 Senserja, — wł., pośrednictwo, kurtaż, faktorne.

 Sensualista, łć., zwolennik sensualizmu; człowiek zmysłowy.

 Sensualizm, łć., zmysłowość; pogląd filozoficzny, oparty na twierdzeniu, że wszelką wiedze, zawdzięczamy wyłącznie spostrzeżeniom zmysłowym; pogląd, stawiający zadowolenie zmysłów jako cel i największe dobro.

 Sensualny, łć., zmysłowy.

 Sensybilizacja, łć., uczulenie; w fotogr., uczulenie papieru fotograficznego na działanie światła przez napojenie go solami srebra.

 Sensytywa, łć., w bot.: to samo co mimoza, czułek; w hypnotyzmie: osoba łatwo ulegająca sugiestji hipnotycznej.

 Sensytywność, łć., wrażliwość, podatność niektórych osób do wywoływania objawów medjumicznych.

 Sensytywny, łć., w wysokim stopniu wrażliwy, czułostkowy.

 Sentencja, łć., krótkie, treściwe zdanie, zawierające piękną, moralną myśl, głęboką prawdę życiową; przekonanie, maksyma; zdanie przysłowiowe, treść, myśl, znaczenie; zdanie, orzeczenie, osnowa wyroku sądowego.

 Sentencjonalny, łć., bogaty w sentencje, wyrażający ś. zdaniami zwięzłemi, pełnemi głębszej myśli, ogólnego znaczenia.

 Sentencjonarz, łć., księga sądowa, w którą zapisuje ś. podczas sesji sentencję czyli osnowę wyroku.

 Sentencjonować, łć., wypowiadać swoje zdanie o sprawie; głosować.

 Sentyment, łć., uczucie, uczuciowość, wrażenie, usposobienie.

 Sentymentalizm, łć., uczuciowość, tkliwość, czułość, czułostkowość, przesadne oddawanie ś. uczuciom rzewnym.

 Sentymentalizować, Sentymentować, łć., rozczulać ś., rozrzewniać ś.

 Sentymentalność, łć. — p. Sentymentalizm.

 Sentymentalny, łć., przesadnie uczuciowy, czuły, tkliwy, łzawy.

 Sep, danina w ziarnie, dawana panu, zsyp, zsypka, osep, małdr, małdrat.

 Separacja, łć., rozłączenie, rozdzielenie; oddzielenie gruntów; rozłączenie małżeństwa na czas nieograniczony bez rozwodu (u katolików).

 Separat, łć., małżonek nie rozwiedziony, lecz rozłączony sądownie z żoną.

 Separatka, łć., żona nie rozwiedziona, lecz sądownie rozłączona z mężem; fr., oddzielny gabinet w restauracji.

 Separator, łć., przyrząd, oddzielający śmietankę od mleka, centryfuga, rozdzielacz.

 Separatysta, łć., ten, który ś. oddzielił od swego stronnictwa, wyznania, a. dąży do oddzielenia ś.

 Separatystyczny, łć., dążący do oddzielenia ś.; odrębny.

 Separatyzm, łć., odrębność, odłączenie ś. od większości, od swego stronnictwa politycznego lub religijnego.

 Separować, łć., rozdzielać, oddzielać ś.; s. ś., rozłączać ś. (o [668]małżeństwie, które zamierza żyć w separacji; o spólnikach, którzy występują ze spółki).

 Sepecik, zdr. od Sepet.

 Sepet, tur., kufer, skrzynia; gatunek sukna; przen., żart. tyłek, zadek, dać komu w s. = obić rózgą, oćwiczyć, wybatożyć.

 Sepja, gr., mięczak głowopławy jednoskorupowy; płyn brunatny, używany do wyrobu brunatnej farby, z mięczaka morskiego, zwanego sepją, a. mątwą.

 Seplenić — p. Szeplenić.

 Sepoje, ang. — p. Sipoje.

 Septanta, łć. — p. Septuaginta.

 September, łć., wrzesień.

 Septembrysta, łć., członek partji terorystycznej, której dziełem była rzeź wrześniowa w Paryżu w 1792 r.

 Septemwir, łć., w dawnym Rzymie jeden z siedmiu kapłanów, dozorujących obrzędy i obchody religijne.

 Septemwirat, łć., rząd, złożony z siedmiu ludzi.

 Septenalicja, łć., siedmioletni okres trwania parlamentu.

 Septenat, Septennium, łć., siedmiolecie; siedmioletni okres, na który jest obierany prezydent Rzeczypospolitej francuskiej od czasu upadku Napoleona III.

 Septentrjon, łć., kraje północne, północ; mieszkaniec północy; mieszkaniec daw. W. Księstwa Moskiewskiego, Moskwicin.

 Septentrjonalny, łć., północny.

 Septet, łć., utwór muzyczny na 7 głosów ludzkich lub na 7 instrumentów.

 Septicemja, Septichemja, gr., rodzaj zakażenia krwi ptomainami, zjawiający ś. przy pewnych ciężkich cierpieniach, kończący ś. śmiercią.

 Septimola, Septola, wł., grupa siedmiu nut jednakiej wartości.

 Septizonia, łć., wysoka budowla z siedmiu szeregami kolumn jednych nad drugiemi.

 Septony, gr., zgnilizna, materje gnijące.

 Septuagesima, łć., dzień 70-ty, nazwa 9-tej niedzieli przed Wielkanocą, siedemdziesiątnica.

 Septuaginta, łć., grecki przekład Starego Testamentu, dokonany przez 70 tłumaczy około 320 r. przed Chryst.

 Septuor, łć. — p. Septet.

 Septyczny, gr., zakaźny, wywołujący rozkład, psucie ś., gnicie; s-e substancje = pierwiastki zakaźne, które, wprowadzone do żywego organizmu, powodują zatrucie wskutek rozpleniania ś. zawartych w nich bakterji chorobotwórczych.

 Septyljon, łć., siódma potęga miljona, wyrażana przez jedność z 42 zerami, a. tysiąc sekstyljonów, czyli jedność z 24 zerami.

 Septyma, łć., w muz., siódmy stopień gamy; siódmy ton od tonu głównego; siódma klasa w szkołach.

 Septymowy, łć., odnoszący ś. do septymy: s. akord = akord, składający ś. z tonu podstawowego, tercji, kwarty i septymy.

 Sepulkralna łć. maska = maska pośmiertna, zdjęta z twarzy nieboszczyka.

 Sepultura, łć., akt zejścia, metryka pogrzebowa.

 Ser, substancja stała, wyciśnięta z mleka zsiadłego i wysuszona, składa ś. z sernika i tłuszczu: s. krowi, owczy, kozi; s. zwycajnyzwyczajny = krowi, wyrobiony w kształcie serca; s. litewski, szwajcarski, holenderski, śmietankowy itd.; żart., uczn., dawać komu s-a = ściskać go z dwuch stron w ławce; dać komu s-a w głowę = pokręcić mu boleśnie kułakiem po głowie; urządzać s-a = pocierać plecami o mur, gdy kogo swędzi.

[669] Seradela, Saradela, roślina uprawna z rodziny motylkowatych, używana jako pasza.

 Seraf, Serafin, hebr., anioł, należący do pierwszej hierarchji duchów niebieskich, otaczających tron Boga.

 Seraficzny, Seraficki, hebr., właściwy serafum, anielski, niebiański; doktor s. = przydomek, dawany św. Bonawenturze z powodu jego pobożności; zakon s. = zakon św. Franciska z Asyżu.

 Seraj, pers., pałac sułtański; nazwa, dawana także części domu, zamieszkiwanej przez kobiety w Turcji.

 Seraskier, pers., w Turcji najwyższa godność wojskowa, tytuł ministra wojny, także tytuł głównego wodza armji.

 Seraskierat, pers., ministerjum wojny w Turcji; obwód podległy władzy seraskiera.

 Serbet, arab. — p. Sorbet.

 Serby (-ów), instrument muzyczny, gęśle serbskie.

 Sercanka, zakonnica zgromadzenia Serca Jezusowego.

 Serce, główny narząd w układzie naczynnym u człowieka i wyższych zwierząt, w kształcie worka mięsistego, rozprowadza krew po całym organizmie i podtrzymuje jej ciągłe krążenie (fig.): s. bije; s. bić przestało = umarł; słuchać czego z biciem s-a = z trwogą, ze wzruszeniem: jakby mu wraził nóż w s. = dotknął go boleśnie; z pod s-a bym sobie wyjął, a tobie dał = gotów jestem na wszelkie ofiary, byle ci dać; część piersi, gdzie mieści ś. serce: przycisnąć kogo do s-a, nosić co na s-u; dusza głąb duszy; wyobrażalne siedlisko uczuć, władza odczuwania, uczuciowość, miłość, skłonność, pociąg uczuciowy, sympatja, życzliwość, przywiązanie, przychylność, serdeczność, czułość: s. ś. kraje, ściska, s. boli = rozpacz, żal ogarnia; kochać kogo z całego s-a = gorąco, z oddaniem; przypadł mi do s-a = podobał mi ś. bardzo; s. nie sługa, nie wie, co to pany = nie można nikomu nakazać uczucia, miłości; nakłonić swoje s. do kogo = polubić, pokochać go; czuć co w głębi s-a = mieć co do czego głębokie przekonanie; człowiek bez s-a = nielitościwy, okrutny; dobre s., dobroć s-a = łagodność charakteru, dobroć; mieć s. do kogo = kochać go; mieć kogo, co w s-u = pamiętać serdecznie, zachowywać uczucie względem kogo, czego; mieć s. czyje = być kochanym przez kogo; wedle s-a = według życzenia; stracić s. do kogo = przestać go kochać; dla ciebie moje s. bije = kocham cię; brać co do s-a = przejmować ś. czym; z s-a, od s-a = szczerze, serdecznie, z całej duszy, gorąco; przyjaciel od s-a = serdeczny; rządzić ś. s-em = uczuciem, jako przeciwstawieniem do rozumu; proszę całym s-em = gorąco, serdecznie; dodawać komu s-a = dodawać mu otuchy, pobudzać go; psuć komu s. = martwić go; mieć coś na s-u = mieć co na duszy, mieć żal do kogo; prawe, zacne s. = charakter; co na s-u, to na języku = co ś. czuje, to ś. i mówi; przeczucie, przewidywanie, troska o to, co nastąpi: s. mi to mówiło = przewidywałem to; odwaga, męstwo, animusz: mężne, wielkie s., lwie s.; mieć s. = czuć; zajęcze s. = tchórzostwo; małe s. = małoduszność; pieszcz., moje s.! = moje kochanie!, moje złoto!, moja rybko!, mój aniołku!; przen., ognisko, centrum, ośrodek; s. w drzewie, w piórze = rdzeń; s. w dzwonie = drążek metalowy, [670]najczęściej opatrzony u końca zgrubieniem a. kulą, uderzając nią o brzegi dzwonu, wydaje dźwięk; s. w moździerzu: tłuczek, tłuk; dziura w gardle matni, w sieci, w matnię wpuszczona i rozpięta; s. w okiennicy = otwór w kształcie serca; s. we flecie, w piszczałce: kawałek drzewa, zatykający główny otwór z jednego końca; s. w więcierzu a. skrzydlaku: sieć, ściągnięta w jego środku, przez który gdy ryba przejdzie, dla wązkości wrócić nie może.

 Sercokwiat, roślina, zwana też inaczej kozodziczyną.

 Sercowaty, mający kształt serca.

 Sercowładca, człowiek, władający sercami wszystkich, kochany przez wszystkich.

 Sercowy, odnoszący ś. do serca, dotyczący serca; człowiek s. = uczuciowy, serdeczny, czuły.

 Sercówka, Sercak, małż morski bezgłowy, dwumuskułowy (fig.).

 Sercunio, Sercuńcio, zdr. od Serce.

 Serdaba, pers., cysterna do wody deszczowej i śniegowej w pustyniach Azji środkowej; punkt zborny karawan handlowych.

 Serdak, rodzaj kaftana góralskiego, sukiennego, a. podszytego kożuchem baranim, z wyszywaniami na wierzchu (fig.).

 Serdar, Sardar, pers., naczelny wódz armji czynnej, feldmarszałek turecki.

 Serdecznić się, okazywać wzajemnie wielką serdeczność.

 Serdecznie, przysł., szczerze, gorąco, czule, uczuciowo.

 Serdecznik, kamień drogi, szlifowany w kształcie serca; roślina z rodziny wargowych (fig.).

 Serdeczność, uczuciowość, przywiązanie, czułość, miłość.

 Serdeczny, dotyczący serca, odnoszący ś. do serca, sercowy; przeniknięty tkliwością, idący z serca, tkliwy, czuły, szczery, gorący, uczuciowy; kochany bardzo, jedyny, najdroższy, najukochańszy; dzielny, mężny, odważny, ochoczy, bitny, sierdzisty, waleczny; płacz s. = rzewny; nienawiść s-a = zażarta, śmiertelna; śmiech s. = szczery, a. spazmatyczny; człowiek s. do wojny = zapalony, zamiłowany; s. palec = czwarty palec u ręki, palec pierścionkowy; żyła s-a = środkowa żyła ręki.

 Serdel, Serdelas, Serdelans, wł., duży serdelek.

 Serdelek, wł., krótka kiełbaska, napchana siekaną wieprzowiną, jedzona na gorąco a. na zimno.

 Serdeńko, zdr. od Serce.

 Serduszka, roślina z rodziny dymnicowatych (fig.).

 Serduszko, zdr. od Serce.

 Serduszkowaty, mający kształt małego serca.

 Serdusznik, Serduszek, roślina z rodziny zapianowatych.

 Serebszczyzna, Sierbszczyzna, danina pogłowna, opłacana dawniej przez Litwę i Ruś Tatarom.

 Serecznik, roślina z rodziny ślazowatych, serownik, wełniak, chróścik (fig.).

 Serecznikowate, Serecznikowe, rodzina roślin dwuliściennych.

 Serek, mały ser; dać komu s-ów [671]= pokręcić po głowie złożonym palcem; s. po zielonej krowie = figa marynowana, nic a nic; uczta wyprawiana z powodu uroczystości pogrzebowych.

 Serenada, fr., muzyka lub śpiew, wykonane wieczorem lub nocą pod oknami jakiej osoby, dla okazania jej czci lub miłości.

 Serenga, Syrynga, łć., strzykawka, szpryca do wstrzykiwania płynu w ciało (fig.).

 Serenissimus, łć., jaśnie oświecony, tytuł, dawany książętom panującym.

 Serepszczyzna — p. Serebszczyzna.

 Serfinki, fr., szczypczyki cienkie do chwytania brzegów rany, do chwytania arterji i tamowania krwi.

 Serikultura, łć., hodowla drzew morwowych i jedwabników, produkowanie jedwabiu.

 Serioso (-zo), wł., w muz., poważnie, uroczyście.

 Serja, fr., kolej, następstwo, szereg, rząd liczb, następujących po sobie, a obejmujących jeden dział rzeczy: losów loteryjnych, przedstawień, występów, wydawnictw i t. p.

 Serjarz, fr., lista, spis, regiestr.

 Serjo, łć., poważnie, bez żartu; naprawdę, rzeczywiście.

 Sernica — p. Sernik.

 Sernik, budynek na czterech a. jednym słupie do suszenia i przechowywania serów (fig.); denko, krążek pleciony, na którym suszą ś. sery; kram, gdzie sprzedają sery; pierożek, nadziewany twarogiem a. z ciasta, pomieszanego z twarogiem, piróg leniwy; worek do wyciskania serów; człowiek, wyrabiający sery a. handlujący niemi; białkowata składowa część mleka, kazein.

 Serojeszka, Serojeżka, grzyb z rzędu bdeł, różnie ubarwiony (fig.).

 Serologja, gr., nauka o działaniu różnych gatunków surowicy, jej przygotowywaniu i stosowaniu.

 Seroterapja, łć., leczenie za pomocą zastrzykiwania surowicy, używane w niektórych chorobach zakaźnych.

 Serowar, wyrabiający sery.

 Serowarnia, fabryka serów.

 Serowarstwo, wyrób serów.

 Serowaty, Serzasty, mający kształt sera.

 Serowiec, placek z serem; gatunek pająka, żyjącego w psującym ś. serze; roztocz lądowy (fig.).

 Serownia, piwnica na sery; fabryka serów.

 Serownictwo, umiejętność wyrabiania serów.

 Serowoń, owad dwuskrzydły krótkorogi.

 Serowy, Serny, zrobiony z sera.

 Serpent, fr., wężownica, dawny instrument dęty, rodzaj trąby w kształcie skrętów węża, o nizkim tonie.

 Serpentyn, łć., minerał barwy zielonawej, przechodzącej w żółtawą lub czarną i, jak skóra węża, pocentkowanej plamami czerwonemi, brunatnemi, żółtemi i szaremi, inaczej: wężowiec.

 Serpentyna, fr., taniec wężowy, wykonywany w lekkich szerokich sukniach z gazy, obficie fałdowanych, podrzucanych i rozwijanych nakształt splotów wężowych; długie, kolorowe wstążki papierowe, rzucane dla zabawy i rozwijające ś., jak węże; rodzaj farby; rodzaj śmigownicy, długie działo [672]średniowieczne; krzywa szabla używana do stroju i do pojedynku (fig.); droga, prowadzona wężowato, wężownica.

 Serso, fr., zabawa ogrodowa, polegająca na podrzucaniu i chwytaniu kółek za pomocą kijków (f.).

 Serum, łć., surowica krwi, osocze, płyn przezroczysty, żółtawy, otrzymywany ze krwi, gdy w niej skrzepną i osiądą włóknik i ciałka krwi; płyn taki ze krwi osobników, immunizowanych przeciw jakiej chorobie, używa ś. do zastrzykiwań zabezpieczających od tej choroby.

 Serwal, zwierzę ssące drapieżne z rodziny kotów (f.).

 Serwantka, łć., szafa, oszklona ze wszystkich stron, przeznaczona na srebro, na szkło wykwintniejsze i na różne cacka ozdobne (fig.).

 Serwaser, nm., kwas azotowy, kwas saletrzany: rozpuszcza kruszec.

 Serwatczeć, zmieniać ś. w serwatkę.

 Serwatka, płyn białawy, przezroczysty, pozostający z mleka po oddzieleniu śmietany i twarogu.

 Serweta, fr., chusta biała lub kolorowa, do położenia na stole, do osłonięcia ubrania podczas jedzenia i otarcia ust po jedzeniu.

 Serwetka, mała serweta.

 Serwetnik, fr., tkacz, wyrabiający serwety.

 Serwicjana, łć., służebnica w klasztorze.

 Serwilista, łć., człowiek, płaszczący ś. przed kim, uniżony; służalec.

 Serwilistyczny, łć., zupełnie oddany komu, służalczy, płaszczący ś.

 Serwilizm, łć., służebnictwo, służalczość, niewolnicza uniżoność, płaszczenie ś., podlizywanie ś.

 Serwis, fr., zastawa stołu, komplet naczyń stołowych ze szkła, porcelany lub srebra; przybór stołowy złożony z naczyniek do oliwy, octu, pieprzu, soli, cukru i chrzanu.

 Serwita, łć., zakonnik reguły św. Augustyna.

 Serwitor, łć., zakonnik, zawiadujący jadłodajnią w klasztorze.

 Serwitorjat, łć., w dawnej Polsce przywilej królewski, dawany w miastach tym, którzy nie byli szlachtą, skutkiem tego zależeli tylko od króla.

 Serwitorka, łć., zakonnica, mająca dozór nad kuchnią klasztorną.

 Serwitut, łć., służebność, powinność, przynależność, ciężary przywiązane do czyjej własności lub majątku, z którego mają prawo inni pożytkować.

 Serwować, łć., usługiwać, podawać, zwłaszcza piłkę w grze w tennis.

 Serwus, łć., powitanie, wyrażające dosłownie: sługa!

 Serynetka, fr., pozytywka.

 Serzasty — p. Serowaty.

 Serzeć, Serzyć, o mleku: zsiadać ś., zmieniać ś. w ser.

 Sesja, łć., posiedzenie, obrady, narada jakiego zgromadzenia a. kolegjum; okres czasu, na który parlament lub sąd bywa zwoływany.

 Sesjonalny, łć., dotyczący sesji, służący do sesji (sala s.).

 Seslerja, roślina z rodziny traw (fig.).

 Sesterca, łć., starorzymska moneta = 2½ asa = około 8 kop.

[673] Sestercja, łć., kwota = 1,000 sesterc.

 Sestyna, wł., forma poetycka z 6-ciu zwrotek 6-cio wierszowych z 7-mą trójwierszową, o kunsztownym splocie rymów.

 Setcizna, danina z setnej części dochodów.

 Seter, ang., gatunek wyżła o długim włosie (f.).

 Setka, sto osób, secina, sto sztuk.

 Setkować, rozkładać na setki; karać co setnego.

 Setlewa, w grze w karty: 7 lew, w grach hazardowych: zagięcie karty, na które wygrywa ś. 7 razy stawkę.

 Setnia — p. Setka.

 Setnictwo, Sotnictwo, urząd, ranga setnika.

 Setnie, przysł., sto razy, stokrotnie, stokroć; dużo, mnóstwo, wiele czego; bardzo, wielce, ogromnie, niezmiernie, doskonale, znakomicie, wybornie; bardzo dawno, od niepamiętnych czasów.

 Setnik, Sotnik, przełożony nad stu ludźmi, stu żołnierzami, stu domami.

 Setny, liczebnik porządkowy od sto; zawierający w sobie sto czego, złożony ze stu; jeden na sto, rzadki niezmiernie; każdy ze stu, każdy z kolei; przen., znakomity, wyborny, doskonały, dzielny, porządny; mnogi, liczny.

 SerwskaSewrska porcelana = słynna porcelana z fabryki w mieście Sèvres we Francji.

 Sezam, arab., pierwsze słowo magicznego zaklęcia: „Sezamie, otwórz się“! (z Tysiąca i jednej nocy); przen., środek magiczny, pokonywujący wszelkie trudności; klucz odkrywający tajemnice; roślina z rodziny dwuliścieniowych (fig.).

 Sezon, fr., pora roku; pora odpowiednia do czegoś, np. pora kąpieli, karnawału.

 Sezonowy, fr., właściwy pewnej porze, stosowany w pewnej porze.

 Sęczek, mały sęk.

 Sęczkowaty, mający kształt sęczka; mający wiele sęczków.

 Sędzia, osoba, wybrana a. wyznaczona przez rząd do sądzenia spraw cywilnych i kryminalnych, członek sądu; s. ziemski, miejski, trybunalski w dawnej Polsce; s. pokoju w Rosji; s. gminny; s. kapturowy = zasiadający podczas bezkrólewia; s. polubowny = wybrany przez strony dla zgodnego załatwienia sprawy, rozjemca, pośrednik; s. przysięgły = wybrany z pośród obywateli dla rozstrzygnięcia sprawy kryminalnej; s. handlowy: do spraw handlowych; s. najwyższy = Róg; członek sądu konkursowego, juror; rozstrzygający na wyścigach, kto został zwycięzcą; osoba, rozstrzygająca w grach towarzyskich, co powinien kto zrobić za fant; najwyższy urzędnik u Izraelitów przed ustanowieniem królestwa; księga s-ów = siódma księga Starego Testamentu.

 Sędzianka, córka sędziego.

 Sędziątko, dziecko sędziego.

 Sędzic, syn sędziego.

 Sędzielizna, Sędzioły, szron.

 Sędzina, żona sędziego.

 Sędziostwo, urząd sędziego; sędzia z sędziną.

 Sędziwość, wiek sędziwy, podeszły, starość.

 Sędziwy, posiwiały, siwy; podeszły w latach, stary, właściwy ludziom starym, stateczny, poważny.

 Sęk, najtwardsza i najściślejsza część pnia, skąd wychodzą gałęzie; część gałęzi, pozostająca przy [674]drzewie po jej ucięciu a. uschnięciu; przen., trudność, przeszkoda, szkopuł, zawada; w sitowiu, w sieci s-a szukać = zrzędzić, nudzić, ganić bez przyczyny, wynajdywać nie istniejące trudności; w tym s., tu s., to s., a w s-u dziura = w tym cała trudność, to trudne do załatwienia, do zrobienia; gdy przyjdzie do s-u = kiedy natrafi ś. na trudność; zadać komu s., w głowę s. zadać = dać trudną rzecz do zrobienia, wątpliwość do rozstrzygnięcia; jechał cię s.! = przekleństwo; w lm., koniuszczki u rogu jeleniego.

 Sękacz, kij sękaty, sękowiec; brona z drzewa jodłowego, w której sęki długie zastępują miejsce zębów, sękal; zydel, w którym ucięte gałęzie zastępują miejsce nóg jego.

 Sękato, przysł., z sękami; z przeszkodami.

 Sękaty, Sękowaty, Sęczasty, pełen sęków, obfitujący w sęki, pełen przeszkód, zawierający wiele trudności, trudny do zrobienia; niegładki, nierówny: s. styl.

 Sękiel, nm., część osi, na której obraca ś. koło.

 Sękowaty — p. Sękaty.

 Sękowiec — p. Sękacz.

 Sęp, ptak z rzędu sokołowatych z rodziny sępów starego świata (fig.); przen., drapieżnik, okrutnik, barbarzyńca, ciemiężca, tyran; posępność, ponurość, zasępienie, troska; statek morski dawnych Normandów; pokazać, postawić s-a = zmarszczyć czoło, namarszczyć ś.; chodzi, jak s. = nachmurzony, zmarszczony, nasępiony.

 Sępi, Sępowy, właściwy sępowi, odnoszący ś. do sępa.

 Sępić (się), otaczać (ś.) mrokiem, zaciemniać (ś, ), mroczyć (ś.), zachmurzać (ś.); przen., zasępiać (ś.), smucić (ś.), martwić (ś.).

 Sępny, Sępowaty, pochmurny, posępny, ponury, smętny, smutny; okazujący na twarzy troskę, zasępiony, zachmurzony.

 Sępota, roślina z rodziny poziołkowatych, kobea.

 Sępowaty, z kształtu podobny do sępa — p. Sępny.

 Sęstwo — p. Sędziostwo.

 Sęsymonizm — p. Saint-Simonizm.

 Sf-, czasowniki dokonane, zaczynające ś. od tych liter, pochodzą ze złożenia przyimka z z czasownikami niedokonanemi, zaczynającemi ś. na f, nie podajemy ich przeto szczegółowo, odsyłając do tychże czasowników niedokonanych, np. sfabrykować = z+fabrykować, sfałszować = z+fałszować i t. d.

 Sfaleryt, łć., minerał: blenda cynkowa.

 Sfalszywieć, stać ś. fałszywym.

 Sfatygowany, żart. podniszczony — p. Fatygować.

 Sfen, gr., minerał z gromady sylikoidów.

 Sfenoid, gr., czworościan krystalograficzny.

 Sfera, gr., kula jako ciało niebieskie; przestrzeń nieba, okalająca ziemię, obręb; zakres działania, myśli, wiedzy; warstwa towarzyska, społeczna; strefa, pas ziemi, obszar; dziedzina, granice czego; s. armiralna = przyrząd astronomiczny, używany w starożytności do pomiarów położenia gwiazd na niebie, złożony z kilku kół, które mogą być ustawione odpowiednio do zasadniczych kół sfery niebieskiej i tworzą jakby przezroczystą sieć dokoła globusu niebieskiego.

 Sferoida, gr., ciało kształtu kuli spłaszczonej, elipsoida.

 Sferoidalny, gr., kształtu [675]sferoidy, kształtu spłaszczonej kropli, kulisty.

 Sferolit, Sferulit, gr., gałkowiec, szklisty feldspat.

 Sferometr, gr., przyrząd do mierzenia grubości przedmiotów bardzo cienkich.

 Sferyczny, gr., odnoszący ś. do sfery; kulisty; kąt s. = kąt kulisty, którego ramionami są dwa koła wielkie kuli, przecinające ś. z sobą; trójkąt s. = trójkąt kulisty, którego bokami są trzy koła wielkie kuli, przecinające ś. z sobą; trygonometrja s-a = część trygonometrji, zajmująca ś. nauką rozwiązywania zadań o trójkątach sferycznych.

 Sferystyka, gr., sztuka grania w piłkę.

 Sfiksowany, łć., zwarjowany.

 Sfinks, gr., u starożytnych Egipcjan bóstwo, wyobrażane w postaci leżącego lwa, z głową i piersiami kobiety (fig.); w mitologji greckiej: bajeczny potwór; przen., symbol tajemniczości; nazwa gatunku motyla zmierzchnicy.

 Sfinksowaty, gr., zagadkowy, tajemniczy.

 Sfinksowy, gr., zagadkowy.

 Sflaczały, który stał ś. flakowatym, miękkim.

 Sflaczeć, Sflakowacieć, stać ś. flakowatym, rozlazłym, miękkim.

 Sflegmieć, stać ś. flegmatycznym, obojętnym.

 Sfora — p. Swora.

 Sfragistyka, gr., część heraldyki: nauka o starych pieczęciach i medalach.

 Sfrancuziały, który stał ś. Francuzem, przyjął obyczaj francuski.

 Sfukać kogo = złajać, zgromić, zbesztać, skrzyczeć.

 Sfumata, wł., dym biały ze spalonych kartek z nazwiskami kardynałów, proponowanych na papieża, ukazujący ś. nad kominem sali, gdzie ś. zbiera konklave, gdy wybór nie doszedł do skutku dla braku potrzebnej większości, wynoszącej ⅔ głosów.

 Sfygmograf, Sfygmometr, Sfygmoskop, gr., instrument, służący do mierzenia i notowania automatycznie szybkości i siły tętna krwi, pulsomierz.

 Shampooing (szampuin), ang., zwitek łyczka, zastępujący gąbkę; mycie głowy roztworem spirytusowym mydła; wogóle mycie i nacieranie po kąpieli.

 Sherry (szeri), ang., nazwa angielska wina Xeres.

 Shintoizm, jap., ubóstwianie i przyrody.

 Siaber, błrs., krewniak, brat, druh, towarzysz, wspólnik: dawna forma rodowego posiadania ziemi.

 Siacie — siano; zboże, owies.

 Siać, rozrzucać ziarno po roli, by wzeszło; zasiewać, obsiewać; usiewać, pokrywać czymś gęsto; przen., rozpowszechniać, szerzyć, krzewić, mnożyć, przysparzać; rozsypywać, upuszczać, rozrzucać; roztaczać, rozciągać, rozpościerać, rozlewać; s. pod bronę, pod sochę = po zasianiu bronować, przyorywać; s. rutkę = pozostawać w staropanieństwie, nie wychodzić za mąż; s. łacinę, francuszczyznę = sadzić łaciną, francuszczyzną; s. pieniędzmi = rozrzucać, szafować, rozsypywać je przez nieuwagę a. marnotrawstwo; rozgłaszać, roznosić: s. plotki, s. niezgodę, waśni, zazdrość = pobudzać do nich; s. rękami = żywo giestykulować; s. ś., być sianym, rozsiewać ś.; sypać ś., prószyć.

 Siadać, dok. Siąść: dotykać pośladkami powierzchni czego zgiętą w miednicy częścią ciała, w tej pozycji zajmować, zabierać jakie miejsce, usiadać; wsiadać, [676]zajmować miejsce na powierzchni albo w środku czego: s. na koń, s. do karety; s. komu na karku = ujarzmiać go, opanowywać go, objadać go, być mu uciążliwym, niepożądanym; takie, że proszę s.! = wyborne!, doskonałe!, delicje!; s.! s.! = wołanie na kury, żeby szły na spoczynek; s-aj! = przestań mówić, bo nic mądrego nie powiesz!, daj spokój!, zaprzestań!, zamilcz!

 Siadalny, służący do siedzenia, na którym można siadać, do siedzenia przeznaczony.

 Siadany, ujeżdżony do wierzchowej jazdy; noga s-a konia = lewa zadnia; s-e, taniec i śpiew weselny, poprzedzający chwilę, kiedy orszak siada na wozy, udając ś. do kościoła.

 Siadło, siedlisko, siedziba, mieszkanie; grzęda.

 Siadły, nizki, przysadzisty, krępy.

 Siak, przysł., nie tak, inaczej, owak; tak i s. = różnie, rozmaicie, w różny sposób; jeden tak, drugi s. = nie mogą ś. zgodzić na jedno; ni tak, ni s. = nic określonego.

 Siaki, nie taki, inny, owaki; s. taki = jakiś tam, byle jaki; jaki taki, nienajgorszy, wcale niezły; ni taki, ni s. = ni to, ni owo, niewiadomo kto.

 Siamang, małpa wązkonosa człekokształtna z rodziny szympansów, gibon zrosłopalcy (f.).

 Sianko, zdr. od Siano; źdźbło siana; potraw.

 Siano, trawa skoszona i wysuszona, służąca na karm dla koni i bydła oraz dla innych użytków; sterta siana, stóg; leży pies na s-ie, sam go nie je, a krowie go nie da = sam nie używa, a drugiemu nie chce udzielić; zajechało mu to w głowę, jak fura s-a = wbił sobie w głowę, nie można mu wytłumaczyć, wysoko sięga, ma wielkie pretensje; nie grab, dudku, s-a = nie porywaj ś. do nieswoich rzeczy; wykręcić ś. s-em = wykpić ś., wyłgać ś. z czego; mieć s. w głowie = być głupim.

 Sianobranie, Sianozbiór, sprzęt siana.

 Sianokos, Sianożęcie, koszenie siana; pora, kiedy ś. kosi siano; łąka, na której można kosić trawę.

 Siara, pierwszy pokarm w piersi niewiasty, która dopiero co urodziła; mleko w wymionach podczas cielenia ś. krów i bezpośrednio przed i po nim.

 Siarczan, sól, pochodząca od kwasu siarczanego.

 Siarczanka, świeca siarczana.

 Siarczany, Siarkowy, z siarki zrobiony, zawierający siarkę, pomieszaną a. połączoną chemicznie z innemi ciałami.

 Siarczyk, Siarczek, Siarnik, zapałka.

 Siarczyn — p. Siarkon.

 Siarczysty, siarką nasycony, siarczany; przen., dziarski, ognisty, zapalczywy, dzielny, krewki, gorący, pełny temperamentu, żywy; tęgi, serdeczny, gorący: s. mróz = bardzo silny, trzaskający; jaskrawy, krzyczący.

 Siarczyście, przysł., żywo, ogniście, gorąco, z temperamentem.

 Siarek, związek siarki z innym pierwiastkiem.

 Siarka, pierwiastek niemetaliczny z gromady tlenu; przen., ogień, duch wojenny; gwałtowny temperament, żywość charakteru.

 Siarkokwas, kwas, w którym atomy tlenu zostały zastąpione atomami siarki.

 Siarkon, Siarczyn, sól, pochodząca od kwasu siarkowego.

 Siarkonośny, wydający siarkę, zawierający siarkę.

 Siarkosaletra, mieszanina dwuch [677]cząstek saletry i jednej cząstki siarki, służąca do wyrobu ogni sztucznych.

 Siarkosól, sól, pochodząca jak gdyby od kwasu tlenowego.

 Siarkować, Siarczyć, zaprawiać siarką, nasycać siarką.

 Siarkownia, fabryka, gdzie przyrządzają siarkę.

 Siarkowodór, siarek wodoru, kwas siarkowodorny.

 Siarkowożółty, mający barwę żółtozieloną.

 Siarkowy — p. Siarczany.

 Siarniczka, Siarniczek, zapałka.

 Siartka, drobna, gładka sierść.

 Siateczka, mała siatka.

 Siatecznia, rodzaj polipnia, czyli korala.

 Siatka, niewielka sieć; rodzaj robótki kobiecej, wiązanej w kratkę, robota siatkowa, robota szydełkowa w oko; muślin a. inna rzadka tkanina, rozpięta na ramach, wstawianych w okna dla zabezpieczenia mieszkania od much; s. pajęcza = pajęczyna; przen., sidło, zasadzka, pułapka; każda rzecz podobna do siatki, czyli gęstej kratki: s. gieograficzna = utworzona z przecinających ś. południków i równoleżników na mapie; s. hydrograficzna = zbiór wszystkich wód w danym kraju, w danej okolicy, system wodny; część błony, okrywającej kiszki; siatkówka w oku; rozgałęzienie nerwu a. naczynia; drugi żołądek zwierząt przeżuwających, czepiec; roślina z klasy zielennic, z gromady wodorostów (fig.).

 Siatkoskrzydły, mający skrzydła podobne do siatki: owady s-e = rząd owadów, np. osa, pszczoła, mucha i t. p.

 Siatkować, wyrabiać siatki, nakształt siatki dzierzać, krajać w kształcie siatki; łatać, zarabiać siatką; krajać w podłużne, wązkie paski.

 Siatkowaty, Siatczysty, Siatczany, mający kształt siatki, ażurowy.

 Siatkowiec, roślina z gromady grzybów; motyl dzienny z rodziny południc (fig.).

 Siatkowy, odnoszący ś. do siatki, ułożony w siatkę; podobny do siatki, siatkowaty.

 Siatkówka, błona wewnętrzna oka, w której rozpościerają ś. zakończenia nerwu ocznego (fig.).

 Siatnica, owad dwuskrzydły, muchowaty.

 Siatnik, rzemieślnik, wyrabiający sieci, powroźnik — p. Retiarius.

 Siąg, odległość dwuch krańcowych punktów rozpostartych skrzydeł ptaka a. owada.

 Siąkać, dok. Siąknąć; wciągać powietrze nosem, pociągać nosem; wycierać nos, smarkać; wsiąkać.

 Siąknąć — p. nied. Siąkać.

 Siąpić, mżyć (o deszczu).

 Siąść — p. nied. Siadać.

 Sic (sjik), łc., tak, dosłownie!; wyraz kładziony zwykle w nawiasie dla zwrócenia uwagi na przytoczenie dosłowne.

 Sicz, ukr., stolica kozaków zaporoskich; przen., kozacy zaporoscy.

 Siczowiec, ukr., kozak, należący do Siczy, zaporożec.

 Siczowy, ukr., należący do Siczy, zaporoski.

 Sidełko, małe sidło.

 Sidlić (się), wikłać (ś.), łapać (ś.) w sidła.

 Sidlnik, szermierz, uzbrojony w sidła.

[678] Sidło, samołówka, potrzask, pułapka, matnia, samotrzask; w lm., przen., zasadzka, podstęp, podejście.

 Siebie, 2 przyp. zaimka osobowo-zwrotnego, 3 przyp.: sobie, 4 przyp.: siebie, się, 6 przyp.: sobą, 7 przyp.: sobie (1-go przypadku niema), oznacza, że czynność osoby zwraca ś. ku niej samej i stosuje ś. do wszystkich trzech osób i obu liczb: chwalę ś., chwalisz ś., chwali ś., chwalimy ś., chwalicie ś., chwalą ś.; mam w tobie drugiego siebie = drugiego „ja“; myśleć o sobie = o swoim ratunku; samemu myśleć o sobie = nie potrzebować niczyjej opieki; nie wiem, co z sobą robić = kędy ś. obrócić, co począć; robić pod siebie = oddawać urynę a. kał w ubranie a. w łóżko; po sobie = po swojej stronie, na swoją korzyść; znam to po sobie = wiem, że to moja wada; doznać po sobie = zdradzać ś. wyrazem twarzy; poświęcać siebie na co = nie szczędzić ś., wyrzekać ś. czego; nie wyssałem tego sobie z palca = słyszałem, widziałem, mówię prawdę; przez ś., sam przez ś. = samoistnie, niezależnie od innych, bezpośrednio; rozmawia sam z sobą = myśli głośno; proszę iść z sobą = udać ś. za mną; brać kogo z sobą = iść z kim razem; pomyśl sobie = zastanów ś.; leżę, siedzę, czytam, idę, śpiewam sobie = bawię ś., spędzam czas; krzycz sobie = krzycz, ile chcesz; idź sobie = wynoś ś.; sobie pan, sobiepan = człowiek niezależny, swobodny; od s.! od ś.! = na prawo!, k’sobie!, k’se! = na lewo! (wołanie na konie, na woły); sam z s., z s. = z własnej inicjatywy, z własnego popędu, własnego pomysłu, oryginalnie; trzymać ręce przy sobie = w blizkości ciała, nie wymachiwać niemi; mieć co przy sobie = w kieszeni, pod ręką; zachowaj to przy sobie = nie mów nikomu; brać co na siebie = na własną odpowiedzialność, na własne ryzyko; mówić, pisać co od siebie = we własnym imieniu; bądźmy sobie przyjaciółmi = nawzajem; mam prawo po sobie = jest za mną, według prawa; zaimek ten oznacza też poczucie samego siebie, świadomość, samopoczucie, przytomność: odchodzić od siebie = tracić przytomność; wracać, przychodzić do siebie = odzyskiwać przytomność; oznacza mieszkanie własne, kraj ojczysty, okolice rodzinne: być u siebie = w swoim mieszkaniu, w swoim pokoju; wrócić do siebie = do domu; bądź, jak u siebie = jak we własnym mieszkaniu; się tworzy w połączeniu z czasownikami czynnemi czasowniki: 1) zwrotne, np. myć ś., czesać ś., chwalić ś., ranić ś.; 2) wzajemne, np. bić ś., całować ś., strzelać ś. z kim; 3) zaimkowe, np. bać ś., śmiać ś., lękać ś.; 4) stronę bierną czasowników, np. wychowywać ś. = być wychowywanym, wydawać ś. = być wydawanym; 5) czasowniki, mające odrębne znaczenia, np. kochać ś. w kim, zabierać ś. do czego; 6) czasowniki nijakie, np. rozchodzić ś., rozlatywać ś., rozsypywać ś.; 7) w połączeniu z 3 osobą liczby pojedyńczej tworzą wyrażenia nieosobiste, np. mówi ś., robi ś., chodzi ś.

 Siec, Siekać, uderzając czymś ostrym, rąbać, płatać; dzielić na części, rąbać na miazgę; łupać, ciosać, łamać coś twardego, np. kamienie; kosić, żąć; ćwiczyć, smagać, chłostać, bić; wiatr siecze = tnie, jest ostry; przen., krajać, próć, rozcinać: s. powietrze skrzydłami, fale wodne wiosłami; przen., gryźć, kłóć, kąsać, dokuczać; s. ś., być sieczonym; siec siebie [679]nawzajem; o włosach: leźć, wyłazić, wypadać.

 Sieciarka, forma ż. od Sieciarz.

 Sieciarz, rzemieślnik, wyrabiający sieci.

 Sieciowy, Sieciany, odnoszący ś. do sieci, właściwy sieci.

 Sieczba, sieczenie, kośba, koszenie, żniwo.

 Sieczczany, odnoszący się do sieczki; służący do rznięcia sieczki.

 Siecze, zboże dojrzałe.

 Sieczka, słoma pocięta drobno na paszę dla bydła; siekanie, rąbanina, rzeź; rodzaj siekacza w kształcie halabardy z krótkim trzonkiem; paciorki szklane w kształcie drobnych kawałeczków cienkiej sieczki; na s-ę roznieść, pobić, rozbić, rozgromić na głowę; to i torby s-i nie warte = nic nie warte; mieć s-ę w głowie = mieć nieporządek w głowie, być głupim.

 Sieczkarnia, przyrząd ręczny a. obracany siłą zwierząt pociągowych do rznięcia sieczki (fig.); komora do przechowywania sieczki.

 Sieczna, Przesieczna, Sekans, mat., prosta, przecinająca krzywą w dwu lub więcej punktach; płaszczyzna s. = płaszczyzna przecinająca powierzchnię; w trygon., jedna z funkcji trygonomemetrycznychtrygonometrycznych (fig.) — p. Sekans.

 Sieczny, siekący, służący do sieczenia: broń s-a = broń ostra, biała; ząb s. = ząb przedni siekacz; linja s-a — p. Sieczna.

 Sieć, przyrząd do łapania ryb, ptaków i t. p. w kształcie worka lub w innym kształcie, wiązany z nici w duże oka; przen. pułapka, zasadzka, sidła, matnia; s. pajęcza = pajęczyna; rozgałęzienie, rozchodzące ś. w kształcie sieci: s. dróg, kanałów i t. p.; część błony otrzewnej; s. gieograficzna — p. Siatka.

 Siedem, Siedm, liczebnik główny = 7.

 Siedemdziesiąt, Siedmdziesiąt, liczebnik główny = 70.

 Siedemdziesiąte, Posiedemdziesiąte, przysł., siedemdziesiąty raz; z siedemdziesiątego powodu.

 Siedemdziesiątka, cyfra 70; siedemdziesiąt lat wieku, siódmy krzyżyk.

 Siedemdziesiątkrotny, siedemdziesiąt razy powtórzony a. powtarzający ś.

 Siedemdziesiątnica, trzecia niedziela przed Wielkim postem.

 Siedemdziesiątny, składający ś. z siedemdziesięciu części.

 Siedemdziesiąty, liczebnik porządkowy od siedemdziesiąt.

 Siedemdziesięciokilkoletni, mający siedemdziesiąt kilka lat wieku.

 Siedemdziesięciolecie, siedemdziesiąt lat; siedemdziesiąta rocznica.

 Siedemdziesięcioletni, Siedemdziesiątletni, mający siedemdziesiąt lat.

 Siedemdziesięcioro, liczebnik zbiorowy od siedemdziesiąt.

 Siedemdziesięciu, forma osobowo-męska od siedemdziesiąt.

 Siedemkroć, Siedmiokroć, Siedmiokrotnie, siedem razy.

 Siedemkroćstotysięcy, siedemsettysięcy.

 Siedemnaste, Po siedemnaste, na siedemnastym miejscu, z siedemnastego powodu.

 Siedemnastka, cyfra 17; siedemnaście lat wieku, siedemnasty rok życia.

 Siedemnasty, składający ś. z siedemnastu części.

 Siedemnastobok, figura gieometryczna o siedemnastu bokach.

[680] Siedemnastokąt — p. Siedemnastobok.

 Siedemnastolatka, dziewczyna, kobieta, mająca 17 lat życia.

 Siedemnastolecie, okres siedemnastu lat, siedemnasta rocznica.

 Siedemnastoletni, mający 17 lat.

 Siedemnasty, liczebnik porządkowy od 17.

 Siedemnaście, liczebnik główny = 17.

 Siedemnaścioraki, złożony z siedemnastu różnych gatunków a. rodzajów czego.

 Siedemnaścioro, liczebnik zbiorowy od 17.

 Siedemset, Siedmiuset, Siedmset, liczebnik główny = 700.

 Siedemsetkrotny, 700 razy powtarzający ś. a. powtórzony.

 Siedemsetny, liczebnik porządkowy od siedemset.

 Siedlić (się), osiedlać (ś.); wybierać komu (sobie) jakie miejsce na mieszkanie.

 Siedlisko, siedziba, sadyba, gniazdo, dom, mieszkanie; s. czego = ognisko, punkt główny, zbiorowisko.

 Siedm — p. Siedm.

 Siedmio, w wyrazach złożonych oznacza, że osoba a. przedmiot posiada czego w liczbie siedm, że składa ś. z siedmiu części.

 Siedmiobarwny, posiadający siedem barw.

 Siedmioboczny, posiadający siedem boków.

 Siedmiobok, figura gieometryczna o siedmiu bokach.

 Siedmiobramy, o siedmiu bramach.

 Siedmiocalowy, mający siedem cali wysokości, grubości, szerokości a. głębokości.

 Siedmiodniowy, siedem dni trwający.

 Siedmiofuntowy, ważący siedem funtów.

 Siedmiogłoskowy, składający ś. z siedmiu głosek.

 Siedmiogłośny, Siedmiogłosowy, złożony z siedmiu głosów, wydający siedm głosów.

 Siedmiogłowy, posiadający siedem głów.

 Siedmiogodzinny, ciągnący się siedem godzin.

 Siedmiogórny, składający ś. z siedmiu gór.

 Siedmioherbowy, posiadający siedem herbów.

 Siedmiojęzyczny, odnoszący ś. do siedmiu języków; mówiący siedmiu językami.

 Siedmiokąt — p. Siedmiobok.

 Siedmiokątny, o siedmiu kątach.

 Siedmiokilogramowy, ważący siedem kilogramów.

 Siedmioklasowy, składający ś. z siedmiu klas, odnoszący ś. do siedmiu klas.

 Siedmiokolorowy — p. Siedmiobarwny.

 Siedmiokrotnie, siedem razy.

 Siedmiokrotny, Siedmiorazowy, powtarzający ś. siedem razy.

 Siedmiokształtny, mający siedem różnych kształtów.

 Siedmiolatek, chłopiec, mający siedem lat życia; wogóle stworzenie siedmioletnie.

 Siedmiolatka, dziewczyna siedmioletnia.

 Siedmiolecie, okres siedmioletni, siódma rocznica.

 Siedmioletni, mający siedem lat wieku; ciągnący ś. siedem lat.

 Siedmiolistny, Siedmioliściowy, posiadający siedem liści.

 Siedmiołokciowy, mający siedem łokci długości, szerokości, grubości a. głębokości.

 Siedmiomiarowy, składający ś. z siedmiu miar, siedmiostopowy.

 Siedmiomiesięczny, mający siedem miesięcy życia; ciągnący ś. siedem miesięcy.

 Siedmiomiljonowy, wynoszący siedem miljonów.

 Siedmiomilowy, mający siedem [681]mil długości; s-e buty = bajeczne buty, w których człowiek za każdym krokiem mógł robić siedem mil drogi.

 Siedmiomorgowy, mający przestrzeni siedem morgów; posiadający siedem morgów gruntu.

 Siedmionogi, Siedmionożny, posiadający siedem nóg.

 Siedmiooktawowy, składający ś. z siedmiu oktaw.

 Siedmioosobowy, składający ś. z siedmiu osób; przeznaczony dla siedmiu osób.

 Siedmiopagórkowy, składający ś. z siedmiu pagórków; wzniesiony, zbudowany na siedmiu pagórkach.

 Siedmiopalczasty, posiadający 7 palców.

 Siedmioperłowy, ozdobiony siedmiu perłami.

 Siedmiopiędziowy, mający siedem piędzi długości, szerokości, głębokości a. grubości.

 Siedmiopiętrowy, składający ś. z siedmiu pięter.

 Siedmiopostaciowy — p. Siedmiokształtny.

 Siedmiopręcikowy, posiadający siedem pręcików.

 Siedmioprocentowy, przynoszący siedem procentów; zawierający siedem procent czego.

 Siedmioprogi, opatrzony siedmiu progami.

 Siedmiopromienny, opatrzony siedmiu promieniami.

 Siedmioraki, składający ś. z siedmiu niejednakowych rodzajów a. gatunków czego.

 Siedmioramienny, opatrzony siedmiu ramionami, odnogami.

 Siedmioro, liczebnik zbiorowy od siedm; w s. składać = siedem razy jeden kawał czego składać.

 Siedmiorogi, opatrzony siedmiu rogami.

 Siedmiorzeczny, Siedmiorzeki, do którego wpada siedem rzek.

 Siedmiorzędny, idący siedmiona rzędami, ułożony w siedem rzędów.

 Siedmiosekundowy, trwający siedem sekund.

 Siedmioskórny, Siedmioskóry, mający na sobie siedem skór.

 Siedmioskrzydły, mający siedem skrzydeł

 Siedmiosłupkowy, kwiat, posiadający siedem słupków.

 Siedmiostopny, mający siedem stopni; mający siedem stóp długości, szerokości, grubości a. głębokości; składający ś. z siedmiu stóp; wiersz s.

 Siedmiostruny, opatrzony siedmiu strunami.

 Siedmiosylabowy — p. Siedmiozgłoskowy.

 Siedmiościan, bryła ograniczona siedmiu ścianami płaskiemi.

 Siedmiotygodniowy, mający siedem tygodni życia; trwający siedem tygodni.

 Siedmiotysięczny, zawierający siedem tysięcy, składający ś. z siedmiu tysięcy.

 Siedmiowiorstowy, mający siedem wiorst długości.

 Siedmiowiosłowy, Siedmiowiosły, zaopatrzony w siedem wioseł.

 Siedmiozgłoskowy, Siedmiosylabowy, złożony z siedmiu zgłosek.

 Siedmiu, forma osobowo-męska cd Siedem.

 Siedmiuset, forma osobowo-męska od Siedemset.

 Siedząco, przyślą w postawie siedzącej.

 Siedzący, ten, który siedzi; posąg s. = przedstawiający osobę siedzącą; życie s-e = ciągle siedząc, nie używając ruchu, wymagające siedzenia, sedenterja; przeznaczony do siedzenia, taki, na którym można usiąść: miejsce s-e w teatrze, na koncercie, w kościele itp. = nie stojące.

 Siedzenie, miejsce do siedzenia, [682]to na czym ś. siedzi, w ciele: pośladek; miejsce w ubraniu, przypadające na pośladki; pozostawanie w jednym miejscu w postawie nieruchliwej, siedzącej; odsiadywanie kary w więzieniu; wszystko to, na czym ś. siada, jak np. ławka, kanapa, krzesło, fotel, zwłaszcza ławka wymoszczona a. wyściełana w bryczce, powozie, karecie, samochodzie: tylne s. = twarzą do kierunku drogi, przednie s. = tyłem do kierunku drogi.

 Siedzeniowy, dotyczący siedzeniasiedzenia.

 Siedziba, miejsce, gdzie kto stale siedzi, czyli mieszka; miejsce stałego zamieszkania, sadyba, siedlisko.

 Siedzieć, zajmować miejsce, opierając ś. pośladkiem i biodrami na podstawie, z górną częścią tułowia prostopadłą, z nogami zgiętemi lub wyciągniętemi: s. na krześle, na koniu, na ławie, na ziemi; s. po turecku = na dywanie, z podgiętemi nogami; siedź prosto=nie zginając kręgosłupa, nie garbiąc ś.; pozostawać w pewnym miejscu, nie ruszając ś., nie oddalając ś., nie zmieniając postawy: s. w domu = nie wychodzić z domu; s. jak na lodzie być w niepewności, w niebezpieczeństwie; s. z założonemi rękami, próżno s. = nic nie robić, gnuśnieć; s. cicho = nie ruszać ś. z miejsca, nie odzywać ś.; s. jak na rozżarzonych węglach, jak na szydłach, jak na szpilkach = niecierpliwić ś.; s., jak mysz pod miotłą = nie śmieć ś. odezwać, ruszyć z przerażenia; s. w więzieniu = przebywać; s. na jajach: wysiadywać je; s. nad książką, nad robotą i t. d. = ślęczeć nad niemi; s. na pieniądzach = mieć duże kapitały; s. na gruncie, na majątku = posiadać je prawem dziedzicznym; s. komu na karku: przeszkadzać mu w robocie, być na jego utrzymaniu, być mu uciążliwym; s.!, s.!, s.! = nawoływanie drobiu na spoczynek; s. u kogo w kieszeni = być mu wiele dłużnym; wiedzą sąsiedzi, jak kto siedzi = znają warunki materjalne jego życia, nie dadzą ś. okłamać; mieścić ś., znajdować ś., być położonym, leżeć; mieszkać, zamieszkiwać, przebywać; tkwić, trzymać ś. w obsadzie.

 Siedź, grzyby, rosnące w gromadzie.

 Sieja, Siga, ryba brzuchopłetwa, łososiowata (fig).

 Siejba, Siew, sianie ziarna w rolę.

 Siejbowłos, mniemany środek na porost włosów.

 Siekacz, ten, który sieka; ząb przedni (fig); noż do siekania, tasak; rodzaj siekiery; nóż ogrodniczy, sekator; narzędzie do cięcia roślin pastewnych na karm dla inwentarza (fig).

 Siekać — p. Siec; s. ś., pękać od mrozu, od wilgoci (o skórze).

 Siekalnica, deska, na której siekają, stolnica.

 Siekaniec, rodzaj grubego śrutu.

 Siekanina, czynność siekania, rąbanina, rzeź; coś siekanego — p. Siekanka.

 Siekanka, coś posiekanego: lekkie i wątróbka, drobno posiekane, zaprawione ostrym sosem, jako potrawa.

 Siekawica, ostry wiatr siekący, deszcz siekący, deszcz, połączony z wiatrem.

[683] Siekiera, narzędzie stalowe do rąbania, ostrze u nasady węższe, osadzone na krótkim toporzysku, mały topór; spadła mu s. z toporzyska w rzekę = doznał niepowodzenia; powietrze ciężkie, choć s-ę powiesić = złe powietrze, zaduch; zła s. nigdy nie zginie = złego nikt nie chce brać; najgorsza s. u kowala = wytwórca nie ma nigdy własnego wyrobu dla siebie, do swojego użytku; jak s-ą wyrąbał = jasno wyłożył; od s-y = niezręczny, niezgrabny, ciężki; bieda, choć s-ą rąbać = wielki niedostatek; s. utonęła = wieść przepadła o czym, zginęło, jak kamień w wodę; wydrzeć komu s-ę z ręki = rozbroić go; przen., cyfra siedem, siódemka.

 Siekierka, mała siekiera; pomieniał ś. stryjek, s-ę na kijek = mówi ś. o niekorzystnej zamianie; siódemka, cyfra siedem; dwie s-i = 77 lat życia.

 Siekierne (-ego), opłata za wyrąb drzewa w lesie.

 Siekiernica, roślina z rodziny motylkowatych.

 Siekiernik, kowal, wyrabiający siekiery; żołnierz, uzbrojony w siekierę, halabardnik, topornik; rodzaj tasaka, używanego w aptekach.

 Siekieromłot, narzędzie, służące za siekierę i młot zarazem.

 Siekierowaty, podobny kształtem do siekiery.

 Siekierzyński, żart., ostatni z S-ich = ostatni pieniądz, ostatnia karta świętna i t. p.

 Siekierzysko, rękojeść siekiery, toporzysko.

 Sieklin, roślina z rodziny kosaćcowatych.

 Sielanka, rodzaj utworu poetycznego, przedstawiającego na tle pogodnej natury życie ludzi prostych, szczerych i szczęśliwych i mającego za treść najczęściej uczucie miłosne, idylla, bukolika, skotopaska, pastorałka; przen., scena z życia o charakterze sielskim, o nastroju sielankowym.

 Sielankarstwo, Sielankopisarstwo, pisanie sielanek, twórczość sielankopisarza.

 Sielankarz, poeta, piszący sielanki, sielankopisarz; miłośnik sielanek.

 Sielankopisarka, forma żeńs. od Sielankopisarz.

 Sielankopisarz, Sielankarz, autor sielanek.

 Sielankować, bawić ś. w sielankę, żyć na wsi, z naturą, zdala od cywilizacji i gwaru miejskiego.

 Sielankowość, nastrój sielankowy.

 Sielankowy, odnoszący ś. do sielanki, idylliczny.

 Sielawa, ryba brzuchopłetwa, łososiowata (f.).

 Sielawka, mała sielawa.

 Sielski, wiejski, wioskowy, wieśniaczy, pasterski; sielankowy, idylliczny.

 Siemieniasty, Siemienisty, Siemieniaty, podobny do siemienia, obfitujący w siemię; pstry.

 Siemieniec, polewka z tartych nasion konopi z mlekiem; zupa a. breja rzadka.

 Siemienny, odnoszący ś. do siemienia, nasienny; główka s-a = nasiennik; plemienny, rodowy, rodzinny.

 Siemię, nasienie, ziarno nasienne; owoc konopi, lnu.

 Siemionka, drobne siemię, drobne ziarno.

 Sienga, ryba jadalna, żyjąca w morzu Północnym i zachodniej części Bałtyckiego, skornik (fig.).

 Sieniowy, odnoszący ś. do sieni, sienny.

[684] Siennica, skład, stodoła na siano; stóg siana.

 Sienniczek, mały siennik; ten, co sprzedaje siano.

 Siennik, wór płaski, podłużny, słomą lub sianem wypchany, do leżenia na nim, materac z siana a. słomy.

 Sienny, właściwy sieni; odnoszący ś. do siana.

 Sień, kurytarz, przechodzący przez całą szerokość chaty a. dworu, obszerne miejsce na parterze domu, z którego prowadzą drzwi a. schody do izb mieszkalnych a. mieszkań i innych pomieszczeń; przedsionek, westybul.

 Siepacki, Siepaczy, dotyczący siepacza.

 Siepacz, kat, oprawca, ceklarz, zbir.

 Siepać, dok. Siepnąć; szarpać, targać, szamotać, rwać kim, czym, krajać, siekać, rznąć; wyciągać nitki z tkaniny, skubać; przen., obmawiać, szkalować; s. ś., bić ś., rznąć ś., szarpać ś., pasować ś., mocować ś., tarmosić ś., rzucać ś.

 Siepnąć — p. nied. Siepać.

 Siepota, roślina z rodziny siepowatych.

 Siepowate, rodzina roślin jednoliściennych.

 Sierbszczyzna, p. Serebszczyzna.

 Siercik, gatunek mola.

 Siercisty, ostry, szorstki.

 Sierć — p. Sierść.

 Sierdzić, gniewać, złościć, drażnić, jątrzyć; s. ś., gniewać ś., srożyć ś., srożeć; nie masz ś. o co s., a. swarzyć = niewielka szkoda.

 Sierdzistość, skłonność do gniewu, gniewliwość, opryskliwość, zapał, żarliwość.

 Sierdzisty, skory do gniewu, gniewliwy, opryskliwy, zapalczywy; żarliwy, gorliwy, pełny zapału.

 Sierdziście, przysł., gniewnie, gorliwie; z zapałem, żarliwie.

 Siermięga, proste wiejskie, samodziałowe sukno, ubranie chłopskie, z tego sukna uszyte, sukmana, gunia.

 Siermiężka, mała siermięga.

 Siermiężnik, człowiek, zwłaszcza chłop, ubrany w siermięgę; wieśniak, włościanin.

 Siermiężny, odnoszący ś. do siermięgi, właściwy na siermięgę; ubrany w siermięgę.

 Sierocić, czynić kogo sierotą, pozbawiać rodziców a. dzieci, osamotniać; pozbawiać dziedzictwa, czynić ubogim.

 Sierocieć, stawać ś. sierotą, tracić rodziców a. dzieci.

 Sieroctwo, stan sieroty, osierocenie; przen., stan człowieka opuszczonego, zapomnianego przez wszystkich, osamotnienie; zbior., sieroty.

 Sierocy, dotyczący sieroty, właściwy sierocie.

 Sierota, dziecko, któremu umarli oboje rodzice lub jedno z nich; ojciec lub matka, osierociali po stracie dzieci; wdowiec a. wdowa; człowiek biedny, opuszczony.

 Sieroteczka, Sieroteńka, Sierotka, zdr. od Sierota.

 Sierp, narzędzie do żęcia w kształcie półksiężyca (f.); przedmiot w kształcie sierpa.

 Sierpień, ósmy miesiąc roku.

 Sierpik, Sierpnik, roślina z rodziny złożonych (fig.); mały sierp.

 Sierpnica, roślina z rodziny baldaszkowych.

 Sierpniowy, właściwy sierpniowi, przypadający w sierpniu.

 Sierpniówka, wycieczka zamiejska, urządzana w sierpniu.

[685] Sierposz, Sierzpodziób, roztocz lądowy.

 Sierpowaty, mający kształt sierpa.

 Sierścień, owad półpokrywy wszołowaty.

 Sierścist, Szerścisty gęsto obrosły sierścią, kudłaty; wyrobiony z sierści; szorstki, jak sierść.

 Sierść, Szerść, Sierć, włosy, okrywające skórę zwierzęcia, kudły, wełna; znać po s-i = znać nawskroś, znać doskonale.

 Sierzpowaty — p. Sierpowaty.

 Sierzytka, roślina z rodziny marzanowatych, śmierdziuszka.

 Sierżancki, fr., właściwy sierżantowi; przen., chamski, ordynarny, grubiański.

 Sierżant, fr., najstarszy podoficer, zastępujący oficera.

 Siestrzan, roślina z rodziny złożonych — p. Siestrzan.

 Siestrzon, belka, którą podciągają wpoprzek pod inne belki, aby je podpierała i wiązała, podciąg.

 Siew, sianie nasienia w ziemię, pora zasiewów; to, co zasiano, posiew, ziarno.

 Siewać — p. Siać.

 Siewba — p. Siew.

 Siewca, rolnik, który sieje; przen., krzewiciel, szerzyciel, propagator.

 Siewka, płachta, używana przy sianiu zboża; ptak z rzędu siewkowatych, z podrzędu kuligów (fig.).

 Siewnia, Siewalnia, naczynie, którym nabiera ś. zboże do siewu.

 Siewnica, ptak brodzący z rodziny siewek.

 Siewnik, maszyna rolnicza do siania zboża (fig.).

 Siewny, Siejny, odnoszący ś. do siania; Matka Boska s-a = uroczystość dnia 8 września.

 Siewruga, ryba kostołuska, jesiotrowata.

 Się, przyp. 4-ty zaimka osobowo-zwrotnego — p. Siebie.

 Sięgać, dok. Sięgnąć; rękę wyciągać po co, wyprężać rękę, aby czego dostać, starać ś. dosięgnąć czego ręką a. jakim przedmiotem, piąć ś. po co; wkładać rękę w co dla wydostania czego: s. do kieszeni; podnosić rękę dla odnalezienia, namacania czegoś; dochodzić do pewnego miejsca, do pewnej wysokości a. szerokości, dostawać dokąd: woda s-a pod pachy; rozciągać ś. daleko; przen., wnikać, dociekać, badać wszechstronnie; pożądać czego namiętnie, pragnąć gorąco, zamyślać zuchwale: s. po koronę = pożądać władzy królewskiej; daleko, wysoko s. = być niezmiernie ambitnym; s. wzrokiem = widzieć, móc dojrzeć na pewnej przestrzeni, na pewną odległość; s. pamięcią, myślą = pamiętać, przypominać sobie; s. kogo listami = pisać do kogo listy; kule armatnie s-ają na pewną odległość = donoszą; s. ś., rzucać ś., porywać ś.

 Sięgnąć — p. nied. Sięgać.

 Sięgorz, glista płaska, pasorzylna.

 Siękia, roślina z rodziny krwawnicowatych.

 Sięknąć — p. Siąknąć.

 Siępić — p. Siąpić.

 Siężyplon, gatunek palmy.

 Siężypuchla, roślina z rodziny ślazowatych.

 Siga — p. Sieja.

 Sigillaria, łć., rośliny skamieniałe, właściwe pokładom węglowym (fig.).

 Sigle, pojedyńcze głoski początkowe wyrazów.

[686] Sigonota, Sygonota, lit., kapłan litewski, wajdelota.

 Sikacz, żart. wino a. piwo lekkie, liche, cienkusz, lura.

 Sikać, dok. Siknąć; puszczać na kogo jak z sikawki strumień wody a. innego płynu, tryskać, strzykać płynem; wypuszczać urynę.

 Sikawka, przyrząd do wyrzucania i rozpryskiwania strumienia wody: s. ogrodowa, s. ogniowa (fig.).

 Siklawa, wodospad górski.

 Siklawica, mała siklawa.

 Siknąć — p. nied. Sikać.

 Sikora, ptak śpiewający zębodzioby z rodziny tegoż miana (fig.); dziewczyna.

 Sikoreczka, Sikorka, młoda, mała sikora.

 Silen — p. Silny.

 Sileniec, roślina z rodziny ponętkowatych.

 Silić, wysilać, wytężać, forsować; przezwyciężać kogo, mocować ś. z kim; gwałt komu zadawać; s. ś., wysilać ś., wytężać ś., borykać ś., sadzić ś.; piąć ś.; rość, wzmagać ś., potęgować ś., pomnażać ś., rozrastać ś., zwiększać ś.

 Silnia, Silnica, Silnik — p. Motor.

 Silnictwo — p. Mechanika.

 Silnie, przysł., z siłą, mocno, gorliwie, żarliwie, bardzo, niezmiernie, potężnie, nadzwyczaj.

 Silnik — p. Motor; roślina z rodz. pokrzywowatych (f.).

 Silność, siła, potęga, moc; silenie ś.

 Silny, Silen, posiadający siłę, moc, mocny, krzepki, tęgi, potężny, możny; duży, wielki, znaczny, liczny; usilny, natężony, gorący, żarliwy, gorliwy; s. wzrok = bystry; s-a wola, s. charakter = niezłomny, nieugięty; s-a wiara = gorąca; s-e postanowienie = niecofnione; s-e zdrowie = opierające ś. chorobom: s-a armja = liczna; s. prąd = bystry; s-a trucizna, s-e lekarstwo = silnie działające, gwałtowne; s-e rozdrażnienie, podniecenie = wielkie; s-a gorączka = wysoka; s-e uczucie = serdeczne; s-e wrażenie = głębokie, wstrząsające; s. dowód, argument = przekonywający; mróz s. = tęgi; s-e wyrażenie = dosadne; s. zarzut = trudny do zbicia; s-a reakcja = gwałtowna.

 Silograf, gr., satyryk.

 Silometr, łć., w żeglarstwie: przyrząd, wskazujący szybkość jazdy.

 Silva rerum, łć., dosł., las rzeczy: zbiór rozmaitych wiadomości; za czasów Rzeczypospolitej Polskiej nazwa notat, zdarzeń, spisywanych w domach szlacheckich, lub przez księży; księga, zawierająca listy znakomitych osób, mowy okolicznościowe, wypadki polityczne, spostrzeżenia własne, rozmaite przepisy, sentencje, dykteryjki i t. p.

 Siła, zdolność podołania czemu, wykonania jakiejś pracy a. dania jakiegoś oporu, moc, dzielność, energja, potęga; jednostka, mająca dużą moc, wpływ, mogąca wiele zdziałać, człowiek znacznych zdolności a. dzielności, cenny pracownik w społeczeństwie; oddziaływanie jednego ciała na drugie, jako przyczyna jakiegoś zjawiska: s. fizyczna, materjalna, organiczna, żywotna, duchowa = pobudzająca do życia, do energji, do działania; s. światła, ciepła, elektryczności, magnetyzmu; s. odśrodkowa — p. Odśrodkowy; nabierać sił, opadać z sił, tracić siły, ustawać na siłach; mus, gwałt, przemoc; stopień natężenia, wysiłek: s. głosu, s. przekonania, s. dowodu; [687]uderzyć z całej s-y, ze wszystkich sił; umrzeć w sile wieku = w pełni sił żywotnych; chodzić; o swej sile = bez cudzej pomocy; s. jak u komara = nędzna, słaba; nad s-ę = nad możność; s-ą = gwałtem; to przechodzi moje s-y = nie mogę tego wykonać, nie starcza mi na to sił; s. wyższa = niezależna od nas, zrządzenie losu, fatalność; s. lądowa, s. zbrojna = armja; s. morska = flota; s-y piekielne = duchy nieczyste; będę ś. starał wszystkiemi s-ami = wytężę wszystkie usiłowania; ze wszystkich sił = z całej mocy; s-y na chorego biją = poty, humory, pasuje ś. z sobą; przysł., wiele, dużo, mnogo, masa, mnóstwo; ile?, wiele?, w jakiej ilości?; tyle, ile, ile tylko: pijcie, s. chcecie = ile tylko chcecie; s. złego na jednego = mówi ś., gdy ktoś spotyka jednocześnie wiele przeciwieństw a. przeciwników.

 Siłacz, człowiek bardzo silny, osiłek, atleta; człowiek, popisujący ś. publicznie swą siłą, np. w cyrku, zapaśnik cyrkowy.

 Siłaczka, kobieta, obdarzona niezwykłą siłą.

 Siłak — p. Siłacz.

 Siłkiem, przysł., siłą, przemocą, gwałtem.

 Siłodajny, Siłodawczy, dający siłę, wzmacniający pod względem fizycznym, posilny, pożywny.

 Siłomierz — p. Dynamometr.

 Siłotka, roślina z rodziny wiesiołkowatych.

 Siłotwór, rzecz, wytwarzająca siłę.

 Siłować, usiłować; zmuszać, zniewalać; s. ś., przymuszać ś.

 Simara, wł., długi wierzchni płaszcz prałatów i kardynałów.

 Similor, Semilor, fr., aljaż, złożony z 5 części miedzi i 2 części cynku, podobny do złota, tombak.

 Sin — p. Cyjan.

 Sinawy, trochę siny, niezupełnie siny.

 Sinek — p. Cyjanek.

 Siniaczek, mały siniak.

 Siniaczyć, uderzyć tak, że wyskoczy sinaksiniak na skórze.

 Siniak, plama sina na skórze od uderzenia; ptak z rodziny gołębi, dziupnik, kozdubek (fig.); rodzaj grzyba, modrzak, podlasek, zajączek, grzyb siny, podgrzybek, dębniak, borowik polny a. zajęczy.

 Siniara, roślina z rodziny psiankowatych.

 Sinica, chorobliwa siność skóry.

 Sinić, czynić sinym.

 Siniec — p. Siniak; narzędzie garncarskie do wyrabiania garnków i dzbanków; rodzaj ryby z rodziny karpiowatych.

 Sinieć, nabierać koloru sinego, wydawać ś. sinym.

 Siniło, nazwa rośliny: urzet farbiarski.

 Siniuchny, Siniutki, Siniuteńki, całkiem siny.

 Sinolicy, mający sine lica.

 Sinolog, gr., badacz i znawca języka chińskiego i literatury chińskiej, chinolog.

 Sinorosty, klasa roślin z gromady rozszczepkowców, z działu bezsprzężnych, z podkrólestwa plechowców (fig.).

 Siność, barwa sina; siniak, siniec.

 Sinus, łć., zatoka, odnoga; w trygonom., wstawa, połowa cięciwy łuku dwa razy większego, niżeli łuk dany.

 Siny, mający kolor ciemniejszy od błękitnego; modry; s. kamień = kamień piekielny, lapis.

 Siń — p. Siność.

 Sio!, wykrz., oznaczający odpędzanie ptaków, zwłaszcza kur.

[688] Siodełko, małe siodło; poprąg z poduszkami na konia w uprzęży pojedyńczej; przełęcz górska; pióra ciemnego koloru na skrzydłach ptasich.

 Siodlarczyk, syn siodlarza; uczeń u siodlarza.

 Siodlarka, żona siodlarza.

 Siodlarnia, warsztat siodlarza; miejsce przy stajni, gdzie przechowują ś. siodła, uprzęże i t. p., siodłownia.

 Siodlarz, rzemieślnik, wyrabiający siodła, uprząż i wogóle wyroby z rzemienia, rymarz.

 Siodłać konia: wkładać na niego siodło, kulbaczyć; s. człowieka = opanowywać go, ujarzmiać, uciemiężać.

 Siodłaty, mający grzbiet innej barwy, szary; mający skrzydła w połowie czarne (o gęsi).

 Siodło, siedzenie dla ludzi, wkładane na konia, zrobione przez rymarza, kulbaka (fig.): koń pod s. = zdatny do konnej jazdy; wysadzać kogo z s-a = wykoleić go, los mu zwichnąć; gniazdo, siedlisko; jarzmo; przełęcz górska; s. u armaty = kawałek bala, mocno okuty, na którym spoczywa dno armaty.

 Siodłogłowy, mający czaszkę wklęsłą na ciemieniu.

 Siodłowatość, wklęśnienie płaskie w kształcie siodła.

 Siodłowaty, z kształtu zbliżony do siodła.

 Siodłowy, odnoszący ś. do siodła.

 Sioło, wieś, wioska.

 Sionka, mała sień.

 Siostra, córka tych samych obojga rodziców wobec reszty dzieci (s. rodzona), a. jednego z rodziców (s. przyrodnia), a. stryja (s. stryjeczna), a. wuja (s. wujeczna), a. ciotki (s. cioteczna); s. mleczna = kobieta, wykarmiona przez tę samą mamkę; s. w Chrystusie = chrześcijanka wobec innej chrześcijanki a. chrześcijanina; zakonnica, mniszka; s. miłosierdzia = szarytka; kobieta, należąca do bractwa religijnego; przen., wspólniczka, mająca coś z kimś a. z czymś wspólnego, podobnego.

 Siostrobójca, zabójca siostry.

 Siostrobójczyni, zabójczyni siostry.

 Siostrobójstwo, zabójstwo siostry.

 Siostrunia, zdr. od Siostra.

 Siostrzan — p. Siostrzeniec.

 Siostrzanowy, odnoszący ś. do siostrzana.

 Siostrzany, Siostrzyny, dotyczący siostry.

 Siostrzenica, córka siostry.

 Siostrzeniec, syn siostry.

 Siostrzeńczyk, zdr. od Siostrzeniec.

 Siostrzeństwo, pokrewieństwo, wzajemny stosunek sióstr między sobą.

 Siostrzyca, dorodna siostra.

 Siostrzyczka, zdr. od Siostra.

 Siostrzyn, Siostrzyński — p. Siostrzany.

 Siostrzysko, niegodziwa siostra; siostra godna politowania.

 Siódemka, cyfra 7; karta do gry a. kostka z siedmiu okami; siódma część całości; haczyk zakrzywiony, którym gałganiarka grzebie w śmietniku; gra hazardowa w kości.

 Siódma (-ej), siódma godzina.

 Siódmaczek, roślina z rodziny pierwiosnkowatych (fig.).

 Siódmak, pieniądz, mający wartość siedmiu mniejszych jednostek; uczeń klasy siódmej; belka siedem sążni długości.

 Siódme, Po siódme, [689]przysł., siódmy raz, z. siódmego względu.

 Siódmoklasista, uczeń klasy siódmej.

 Siódmoklasistka, uczennica klasy siódmej.

 Siódmy, liczebnik porządkowy od 7.

 Siółko, małe sioło.

 Sipaje, ang., spahi, wojsko angielskie w Indjach, utworzone z krajowców.

 Sir (sör), ang., pan.

 Sire (sir), fr., tytuł dawany monarchom: Apasza Królewska Mość, Najjaśniejszy Panie.

 Siriasis (-zis), łć., porażenie słoneczne, zapalenie mózgu i opon mózgowych skutkiem skwaru słonecznego.

 Sirocco (siroko), wł., suchy, gorący wiatr południowo-wschodni, wiejący we Włoszech na wiosnę i w jesieni.

 Siroma, Siromacha, ukr., biedak, nieborak.

 Sit, Sitowie, Sitnik, roślina z rodziny sitowatych (fig.).

 Sitarka, żona sitarza; kobieta, robiąca a. sprzedająca sita.

 Sitarski, dotyczący sitarza.

 Sitarstwo, zajęcie sitarza; wyrób sit; handel sitami.

 Sitarz, rzemieślnik, wyrabiający sita; handlarz sit.

 Siteczko, małe sito; przen., człowiek żywego i lekkiego usposobienia, na którym przeżyte wrażenia nie pozostawiają żadnego śladu.

 Sitek, roślina z rodziny ciborowatych (fig.); gatunek grzyba.

 Sitko, małe sito; rodzaj gry dziecięcej; nowe s. na kołek = nowa przyjaźń każe zapomnieć o dawnej, nowe wrażenie zaciera dawne.

 Sitkowaty, mający kształt sitka.

 Sitniak, chleb wypieczony z mąki sitnej, chleb sitny, chleb półpytlowy.

 Sitny, odnoszący ś. do sita; przesiewany przez sito: mąka s-a; chleb s. = wypieczony z takiej mąki.

 Sito, narzędzie w kształcie nizkiego walca do przesiewania przez rzadką tkaninę o gęstszych dziurkach, niż przetak i rzeszoto; gwiazdozbiór, zwany Włosami Bereniki; rodzaj gry towarzyskiej.

 Sitofobja, gr., wstręt do jedzenia.

 Sitologja, gr., nauka o pokarmach.

 Sitowaty, mający kształt sita; s-e, rodzina roślin jednoliściennych.

 Sitowiany, Sitowi, odnoszący ś. do sitowia; zrobiony z sitowia.

 Sitowie, roślina z rodziny ciborowatych, sitowina (fig.) — p. Sit.

 Sitowiec, gatunek pliszki.

 Sitowisko, Sitnisko, Sitowie, miejsce zarosłe sitem.

 Sitowy — p. Silny.

 Sitówka, jagnię tegoroczne.

 Sitrza, roślina z rodziny marantowatych.

 Siurczeć, płynąć z pewnym szmerem, płynąć ciurkiem.

 Siurkiem, ciurkiem płynąć = o strumyku, o strudze: szemrząc.

 Siurpryza, fr., niespodzianka.

 Siusiać, sikać ciurkiem, oddawać mocz.

 Siuta, bezroga samica zwierząt, mających rogi: łania, sarna, danielica, owca górska i t. d.

 Siwak, człowiek siwy; zwierzę maści siwej; wyroby garncarskie z gliny czarnej a. siwej.

 Siwawy, trochę siwy.

 Siwek, koń maści siwej.

[690]

 Siwerniak, ptak śpiewający z rodziny pliszek, gatunek świergotka (fig.).

 Siwić, robić siwym; s. ś., ukazywać się w barwie siwej.

 Siwiec — p. Siwosz.

 Siwieć, stawać ś. siwym, szpakowacieć; siwym ś. zdawać, mieć barwę siwą.

 Siwiotek, owad łuskoskrzydły zmierzchnicowaty.

 Siwiuchny, Siwuchny, Siwiutki, Siwiuteńki, całkiem siwy.

 Siwizna, siwość, siwe włosy.

 Siwka — p. Siwoszka.

 Siwobrody, mający brodę siwą.

 Siwo-czarny, przez pół siwy, przez pół czarny.

 Siwoglowy, mający głowę siwą.

 Siwo-jabłkowy, przez pół siwy, przez pół jabłkowy.

 Siwokrzyn, roślina z rodziny marzanowatych.

 Siwooki, mający oczy siwe.

 Siwopióry, mający pióra siwe.

 Siwosz, człowiek, koń siwy, siwek.

 Siwoszka, klacz siwa.

 Siwość, siwizna.

 Siwowąsy, Siwowąsaty, mający wąsy siwe.

 Siwowłosy, mający włosy siwe.

 Siwucha, wódka prosta; nazwa siwej krowy, kozy, kury.

 Siwy, mający kolor czarno-biały, szary; modrawy, błękitnawy; mający włosy siwe, stary: s., jak gołąb = zupełnie siwy, o włosach mleczno-białych; przen., doświadczony, wytrawny; rzecz., starzec siwy, siwosz.

 Sjenit, łć., skała, złożona z kwarcu, feldspatu i miki, używana jako materjał budowlany (od miasta Sjeny w Egipcie).

 Sjenna, wł., żółta odmiana urabry.

 Sjesta, hiszp., wypoczynek południowy; drzemka.

 Sk-, czasowniki dokonane, zaczynające ś. od tych liter, pochodzą ze złożenia przyimka s, zmienionego przez asymilację w s, i czasowników niedokonanych, nie podajemy ich przeto szczegółowo, odsyłając do tychże czasowników niedokonanych, np. skurczyć = z+kurczyć, skalać = z+kalać, skosić = z+kosić, skusić = z+kusić.

 Skabinat, łć., urząd ławniczy, ławnictwo.

 Skabinus, łć., ławnik (rajca miejski).

 Skabjoza, łć., roślina z rodziny szczeciowatych, dryjakiew (fig.).

 Skafander, gr., ubiór gumowy nieprzemakalny dla nurków, złączony szczelnie z miedzianą banią, zaopatrzoną w szkła na oczy, a wdziewaną na głowę, komunikujący ś. z okrętem za pomocą długiej giętkiej rury, przez którą wtłaczają ciągle z zewnątrz świeże powietrze (fig.).

 Skafit, gr., skamieniała muszla.

 Skakać, dok. Skoczyć; odbijając ś. nogami od ziemi, unosić ś. cokolwiek, podnosić ś. nagle do góry i opadać, wogóle czynić ruch gwałtowny; przeskakiwać przez co, zeskakiwać z czego, wskakiwać na co, w co; podskakiwać, podrygiwać, tańczyć: s. z radości = żywemi ruchami okazywać radość; tak s., jak kto zagra = być posłusznym cudzej woli, być uległym cudzym rozkazom; wzbijać ś., strzelać w górę, unosić ś., wzmagać ś,, zwiększać ś. [691]gwałtownie: ceny skoczyły = podniosły ś.; trząść ś., drżeć, drgać, tętnić: ręka, serce, dusza skacze; rzucać ś., porywać ś., zrywać ś., dopadać, doskakiwać, przyskakiwać do kogo, do czego; udawać ś. dokąd pośpiesznie: skocz-no do sklepu, na pocztę; skoczyć po rozum do głowy = wpaść na pomysł; w ogieńby za nim skoczył = jest mu cały oddany.

 Skakanina, skakanie ciągłe, podskoki, podrygi; przeskakiwanie z przedmiotu na przedmiot: w rozmowie, w wykładzie i t. p.

 Skakanka, obręcz, sznur a. drut z rękojeściami u końców, przez który dzieci, zwłaszcza dziewczynki, przeskakują dla zabawy; skakanie, tańce, zabawa taneczna.

 Skala, łć., miara, podziałka z napisem, określającym stosunek jej do miary, używanej dla przedmiotów, istniejących w rzeczywistości — p. Masztab; w muz., gama, rozległość głosu, szereg tonów, jakie głos śpiewaka lub instrumentu wydać może; przen., stopa życia, zakrój; s. uczuć = wszystkie stopnie uczucia.

 Skald, skand., poeta i śpiewak u dawnych ludów skandynawskich; pienia skaldów są zebrane w księdze pod tytułem Edda.

 Skaleczeć, stać ś. kaleką — p. Kaleczeć.

 Skalenoedr, gr., w krystalografii: dwunastościan z trójkątów równobocznych.

 Skaleń — p. Feldspat.

 Skalikurek, ptak z rzędu wróblowatych, rodziny bławatników (fig.).

 Skalina, szczelina, rozpadlina.

 Skalipka, roślina z rzędu paproci.

 Skalirzęs, roślina z gromady paprotników.

 Skalisty, obfitujący w skały; kamienisty, opoczysty, z kształtu zbliżony do skały; przen., twardy, jak skała, nieużyty, niewzruszony.

 Skalnica, roślina z rodziny skalnicowatych, łomikamień.

 Skalnicowate, rodzina roślin dwuliściennych.

 Skalnik, motyl dzienny z rodz. oczennic (fig.).

 Skalny, właściwy skale; podobny do skały; mieszkający wśród skał: orzeł s., wróbel s., kozieł s.

 Skalp, ang., skóra, zdarta z włosami z głowy zabitego wroga, jako trofeum u Indjan.

 Skalpel, fr., nóż chirurgiczny i anatomiczny (fig.).

 Skalpować, ang., zdzierać z głowy skórę razem z włosami.

 Skała, jednorodna postać skamieniałej warstwy ziemi, często górzystej; wielki głaz, opoka; przen. człowiek nieczuły, niewzruszony, nieubłagany.

 Skałka, niewielka skała; minerał z gromady tlenków, krzemień, krzesak; krzemień do strzelby, używany dawniej zamiast pistonu; s. na oku = biała plama, bielmo; krosta na podniebieniu u dziecka.

 Skałkowy, odnoszący ś. do skałki; opatrzony skałką: broń s-a.

 Skałkówka, strzelba, w której proch zapala ś. przez wydobycie iskier z krzesiwa, czyli skałki (fig.).

 Skałmuczyć się, przerobić ś. na Kałmuka.

 Skałopstrąg, gatunek pstrąga, żyjącego w jeziorach górskich (fig.).

[692] Skałosz, zwierzątko z rodziny wielokopytnych.

 Skałotocz, rodzaj małża bezgłowego, raszpelka (fig.).

 Skałowdzier, roślina z rodziny naigrawnikowatych, naigrawnik.

 Skamforować się, zniknąć bez śladu, jak kamfora, ulotnić ś.

 Skamielina — p. Skamieniałość.

 Skamieniać, dok. Skamienić; w kamień obracać.

 Skamieniałość, Skamielina, szczątek roślinny lub zwierzęcy, obrócony w kamień przez przeniknięcie cząstkami mineralnemi, z zachowaniem jednak pierwotnej postaci: s. językowa = forma językowa, stworzona przez działające niegdyś prawo językowe, a dziś używana jeszcze, chociaż prawa te przestały działać.

 Skamieniały, obrócony w kamień; fauna, flora s-a = skamieniałości zwierząt i roślin; s. z przerażenia = zdrętwiały, struchlały.

 Skamienieć, obrócić ś. w kamień; zdrętwieć, zakrzepnąć; osłupieć z przerażenia, z bólu.

 Skamienielina — p. Skamieniałość.

 Skamlać, Skamłać, o psie: skowyczeć; o człowieku: prosić o co natrętnie, żebrać.

 Skandal, gr., zdarzenie gorszące, wywołujące oburzenie; rzecz gorsząca, wstyd publiczny, awantura.

 Skandaliczny, gr., gorszący, oburzający, rażący, przynoszący wstyd.

 Skandalik, gr., zdr. od Skandal.

 Skandalizować się, gr., stawać ś. skandalicznym, dochodzić do skandalu.

 Skandować, łć., mówić a. czytać wiersze rytmicznie, uwydatniając głosem podział na długie i krótkie zgłoski, uwydatniać rytm głosem przy wygłaszaniu.

 Skantować, obrócić, przewrócić, przechylić co na kant; s. ś., oddać kał.

 Skapać — p. nied. Skapywać; zmarnieć, znędznieć, zniszczeć, zmarnować ś., dojść do upadku, skąpiec; umrzeć, zginąć; o małom nie s-ał ze wstydu = byłem bardzo zawstydzony.

 Skapany, ten, który skapał, nędzny, marny.

 Skapcanieć, Skapconieć, zbiednieć, zmarnieć, podpaść na majątku a. na siłach, zniedołężnieć.

 Skapieć — p. Skapać.

 Skaplerz, łć. — p. Szkaplerz.

 Skapować, spostrzec; zrozumieć, pojąć.

 Skapywać, dok. Skapać; kapiąc spadać, ściekać, spływać kroplami; stryskiwać, opryskiwać, okapywać, pokapywać.

 Skarabeusz, łć., chrząszcz z rodziny tęgopokrywych, czczony przez starożytnych Egipcjan jako bóstwo słońca (fig.).

 Skaranie, czynność ukarania, kara; to s. boskie! = to prawdziwe nieszczęście.

 Skarb, ukryty zbiór pieniędzy a. kosztowności, wogóle nagromadzenie pieniędzy a. rzeczy drogocennych, bogactwa; miejsce, gdzie chowają drogie rzeczy, skarbiec, skarbnica; miejsce, w którym odnajdują pieniądze a. kosztowności dawniej schowane; fiskus, kasa państwowa, własność rządowa, finanse państwa; zarząd gospodarki państwowej; przen., człowiek nieoszacowany, niezastąpiony, nieoceniona rzecz, klejnot.

 Skarbczyk, mały skarbiec.

 Skarbić, zbierać, ciułać, gromadzić: s. bogactwa, pieniądze; skarby niebieskie, t. j. dobre uczynki; przen., s. sobie co = zaskarbiać, zjednywać, kaptować.

 Skarbiec, miejsce, [693]przeznaczone do chowania skarbów, kosztowności, kasa.

 Skarbne (-ego), opłata skarbowa.

 Skarbnica, skrzynia, szafa do przechowywania pieniędzy a. kosztowności, kasa, skarbonka, puszka do składania drobnych oszczędności, skarbieniec; przen., źródło, zapas, zbiór kosztowności, klejnotów; kasjerka.

 Skarbniczek, zdr. od Skarbnik; mały skarb; gatunek staroświeckiego pojazdu, wozu, bryczki.

 Skarbniczka, zdr. od Skarbnica; puszka do zbierania pieniędzy.

 Skarbnik, urzędnik, mający nadzór nad finansami, podskarbi; urząd tytularny w dawnej Polsce; urzędnik honorowy w instytucji dobroczynnej, w kooperacji i t. p., mający sobie powierzoną kasę i prowadzenie rachunkowości, kasjer; duch, wedle podań górników przemieszkujący w kopalniach; rodzaj dużego staroświeckiego wozu podróżnego, rodzaj bryczki, wóz skarbny, skarbniczek.

 Skarbnikostwo, Skarbnikowstwo, urząd skarbnika; skarbnik z żoną.

 Skarbokradztwo, kradzież skarbu publicznego.

 Skarbona, zdr. Skarbonka; puszka do składania drobnych oszczędności.

 Skarbowość, zawiadywanie skarbem, czyli dochodami pieniężnemi; zawiadywanie kasą państwową, państwowa gospodarka finansowa; ministerjum skarbu, wydział skarbu.

 Skarbowy, odnoszący ś. do skarbu, fiskalny, rządowy; należący do dziedzica, dworski.

 Skarga, zażalenie, zaskarżenie; akcja sądowa, skierowana przeciw komu, czemu; skarżenie ś., uskarżanie ś., użalanie ś., utyskiwanie, żal.

 Skarlały, Skarłowaciały, zmalały, zdrobniały; który odstąpił od wielkich idei i czynów swych poprzedników albo ich nie rozumie.

 Skarleć, Skarlić się, Skarłowacieć, stać ś. karłem, karłowatym, zmaleć, zdrobnieć; nie pojmować dawnych wielkich dążeń i czynów.

 Skarliga, roślina z rodziny sandałowcowatych.

 Skarłupa — p. Skorupa.

 Skarogniady koń, maści ciemnogniadej.

 Skarp, ryba koścista, skrzelowata, bokopływa (f.).

 Skarpa, fr., pochyła ściana wykopu lub nasypu ziemnego, płaszczyzna spadzista przedpiersienia, zamykająca jedną stronę rowu fortecznego; murowana gruba podpora w kształcie klina, opierającego ś. górnym wązkim końcem o ścianę, a dolnym, szerszym, o ziemię, przeznaczona do wzmocnienia wysokich murów, zwłaszcza w budynkach sklepionych, niekiedy ozdobiona wieżyczkami, posągami itp. (fig.).

 Skarpetka, Skarpeta, wł., pończocha męska o krótkiej cholewce.

 Skarpować, podeprzeć skarpami, usypywać ziemię pochyło.

 Skarpowaty, mający kształt skarpy.

 Skartabel, Skartabellus, wł., świrczałka; w dawnej Polsce: człowiek nowo-uszlachcony za zasługi wojenne, którego potomkowie dopiero stawali ś. szlachtą z pełnemi prawami rycerskiemi.

 Skartabellat, wł., stan skartabellusa.

 Skartelować się, związać ś. kartelem, zrzeszyć ś. kartelem.

 Skaryfikacja, łć., nacięcia, [694]robione lancetem na skórze ludzkiej; stawianie baniek.

 Skaryfikator, łć., narzędzie chirurgiczne do robienia wielu nacięć naraz na skórze ludzkiej, baniecznik; narzędzie rolnicze do spulchniania ziemi.

 Skarżyciel, ten, co skarży, oskarżyciel; w sądzie: powód.

 Skarżyć, zanosić skargę na kogo, oskarżać, zaskarżać, obwiniać;. s. a. s. ś. na kogo, nie ukrywać jego przestępku, ujawniać jego winę; s. ś., użalać ś., utyskiwać, narzekać.

 Skat, nm., gra w karty trzyosobowa, do której potrzebne są odrębne karty niemieckie.

 Skating (sketin), ang., jazda na wrotkach; s. ring (-rin), s. park = toczysko, tor, przeznaczony do ślizgania ś. na łyżwach z kółkami (wrotkach) i sam ten sport.

 Skaut, ang., członek drużyny, złożonej z młodzieży w wieku szkolnym, a zorganizowanej celem ćwiczeń wojskowo-gimnastycznych pod gołem niebem, oraz wyrabiania siły i hartu ciała, orjentowania ś. i obserwacji, bystrości zmysłów, wreszcie siły charakteru, szlachetności uczuć, koleżeństwa i wzajemnej pomocy, inaczej: wywiadowca, harcerz.

 Skauting, ang., system wychowywania młodzieży, wymyślony przez generała Baden-Powella, a polegający na jednoczesnym ćwiczeniu ciała i ducha; organizacja młodzieży w patrole skautowskie, ogół skautów w danym kraju.

 Skautka, ang., dziewczyna, należąca do drużyny skautowskiej, inaczej: harcerka, przewodniczka, samarytanka.

 Skautowski, ang., odnoszący ś. do skautingu; właściwy skautowa.

 Skawalać się, dok. Skawalić ś.; zbijać ś., zlepiać ś. w bryły, w kawały, tracić sypkość.

 Skaza, rysa, pęknięcie, szczelina, blizna, plama; przen., wada, usterka, poszlaka, zarzut, brak, niedostatek; uszczerbek, szkoda; zepsucie, zgorszenie; roślina z rodziny ostrojowatych.

 Skazać — p. nied. Skazywać.

 Skazaniec, człowiek, skazany przez sąd na jakąś karę, zwłaszcza na karę śmierci, delikwent.

 Skazić, porobić na czymś skazy, rysy; zepsuć, zniszczyć, uszkodzić, nadwerężyć; zepsuć pod względem duchowym, moralnym; spaczyć, skalać, splamić, zbezcześcić, sprofanować, zdemoralizować, zepsuć, zarazić; s. ś., ulec skażeniu, zepsuciu; zdemoralizować ś., zarazić ś.

 Skazitelność, podleganie skazie, zepsuciu; krótkotrwałość, znikomość.

 Skazitelny, podlegający skazie, zniszczeniu, zepsuciu; nietrwały, krótkotrałykrótkotrwały, przemijający, znikomy.

 Skazka, baśń, klechda, podanie.

 Skazówka, strzałka ruchoma, osadzona na osi, na zegarze a. innym przyrządzie, ukazująca cyfry na tarczy nieruchomej; pałeczka, pręcik do pokazywania; oznaka, znak, po którym można coś poznać, skaźnik, wskazówka.

 Skazywać, dok. Skazać; pokazywać, okazywać, ukazywać, wytykać palcem, oznajmiać, ogłaszać; sądzić, wydawać wyrok, uznawać winnym, wyrokować na czyją niekorzyść, potępiać sądownie: s. na śmierć, na gardło; s. na banicję, na wygnanie; s. na kim winę = skazywać go na karę pieniężną; przeznaczać komu jaki los, orzekać coś co do czyjej przyszłości.

 Skaźnik, rejestr, spis, wykaz — p. Skazówka.

 Skażenie, zepsucie, nadwerężenie, splugawienie, zeszkaradzenie, zdemoralizowanie, sprofanowanie.

[695] Skażony, ten, którego ktoś skaził; spirytus s. — p. Denaturowany.

 Skąd, przysł., z którego miejsca; z jakiej przyczyny, w jaki sposób, co znowu!

 Skądbądź, przysł., z któregokolwiek miejsca.

 Skądciś, przysł., z któregoś miejsca, niewiadomo z którego miejsca.

 Skądinąd, Skądindziej, Zinąd, przysł., z innego miejsca; z innego źródła; z innego względu, z innej przyczyny; poza tym, zresztą.

 Skądkolwiek, przysł. — p. Skądbądź.

 Skąpać się, zmoczyć ś. mimowolnie; przen., wleźć w biedę, w ambaras, doznawać niepowodzenia w jakim interesie, stracić.

 Skąpica, Skąpicha, forma ż. od Skąpiec.

 Skąpić, zanadto oszczędzać, mało wydawać, żałować sobie a. innym wszystkiego.

 Skąpiec, człowiek do przesady oszczędny, sknera, kutwa, liczykrupa.

 Skąpieć, stawać ś. skąpym.

 Skąpigrosz — p. Skąpiec.

 Skąpiradło, wstrętny skąpiec.

 Skąpka, rodzaj małża.

 Skąpo, przysł., mało, niedostatecznie, biednie, szczupło; s. o co = braknie czego, trudno o co.

 Skąpość, brak, niedostatek; skąpstwo.

 Skąpstwo, charakter skąpca, przesadna oszczędność, sknerstwo.

 Skąpy, przesadnie oszczędny; w zbyt małej ilości będący, niedostateczny, niewystarczający, biedny, szczupły, nędzny; rzecz., skąpiec: s. dwa razy traci = skąpstwo naraża na wielkie straty.

 Skenografja, Scenografja, gr., malarstwo dekoracji teatralnych.

 Skeptyczny, gr. — p. Sceptyczny.

 Skeptyk, Skeptycyzm, gr. — p. Sceptyk, Sceptycyzm.

 Skerco (Scherzo), wł., utwór muzyczny treści wesołej, lekkiej żartobliwej; część środkowa sonaty, symfonji.

 Ski, Sky, norw. — p. Narty.

 Skiba, podłużny pas ziemi między dwiema brózdami; cienki, podłużny kawałek czego, np. chleba.

 Skibka, mała skiba.

 Skibowaty, mający kształt skiby.

 Skielet, gr. — p. Szkielet.

 Skiepścieć, Skiepszczeć, stać ś. kiepskim, znędznieć, zmizernieć, zniedołężnieć.

 Skierka, iskierka.

 Skierowywać, dok. Skierować; nadawać czemu pewien kierunek, zwracać dokąd, naprowadzać — p. Kierować.

 Skik! wykrz., oznaczający skok a. zachętę do skoku.

 Skinąć, dać znak okiem, głową, ręką kiwnąć; zrzucić, spuścić (oczy, spuścić z ceny).

 Skinienie, kiwnięcie, znak, dany giestem, wezwanie milczące.

 Skioptikon, gr., przyrząd projekcyjny, przyrząd optyczny, używany przy odczytach, wykładach do rzucania na ekran powiększonych obrazów, wydoskonalona latarnia magiczna.

 Skipieć, kipieć, wrząc spłynąć; przen., być przejętym silnym wrażeniem, wzburzyć ś., wstrząsnąć ś.

 Skir — p. Hak.

 Skisiały, ten, który skisiał, skisły.

 Skisić, skwasić, ukwasić.

 Skisnąć, Skiśnieć, Skisieć, skwaśnieć, ukwasić ś.; przen., zmarnieć, zginąć, zdechnąć: bodajeś skisł = przekleństwo.

 Skiz, najwyższa karta w grze, zwanej tarokiem.

 Sklamrzeć, użalać ś., utyskiwać, skarżyć ś.; prosić wciąż o coś jednostajnym, płaczącym głosem.

 Sklep, sklepienie; pomieszczenie, nakryte z góry sklepieniem, [696]loch, piwnica, krypta kościelna; grób sklepiony, murowany; lokal z osobnym wejściem od ulicy, przeznaczony do sprzedaży różnych towarów, skład, magazyn.

 Sklepiczarka, sklepikarka.

 Sklepiczarz, sklepikarz.

 Sklepiczyna, nędzny sklepik.

 Sklepić, robić sklepienie; przen., zasklepiać, zalepiać, zamykać, sklejać, stulać; s. ś., robić z siebie sklepienie, zasklepiać ś., zamykać ś., mieć kształt sklepienia.

 Sklepienie, murowana a. kamienna pokrywa, lochu izby, w kształcie wklęsłego stropu (fig.); wszystko, mające kształt sklepienia: s. niebieskie = firmament, strop nieba.

 Sklepieniowy, Sklepienny, dotyczący sklepienia.

 Sklepik, niewielki sklep; mały sklep spożywczy, handel wiktuałów.

 Sklepikarka, Sklepiczarka, właścicielka sklepiku spożywczego.

 Sklepikarstwo, zajęcie sklepikarza.

 Sklepikarz, Sklepiczarz, właściciel sklepiku spożywczego.

 Sklepina, lichy sklep.

 Sklepiony, Sklepisty, powstały przez zasklepienie, mający kształt sklepienia

 Sklepisko, miejsce zasklepione, loch zasklepiony.

 Sklepisty — p. Sklepiony.

 Sklepowa (-ej), oficjalistka, obsługująca kupujących w sklepie, sprzedająca towary w sklepie.

 Sklepowy, odnoszący ś. do sklepu, właściwy sklepowi.

 Sklepówka, cegła klinowata, używana do sklepień.

 Sklera, gr., bielmo, zewnętrzna twarda powłoka oka.

 Skleremja, gr., stwardnienie tkanki łącznej.

 Skleritis, gr., zapalenie rogówki oka.

 Skleroftalmja, gr., stwardnienie rogówki i spojówki oka.

 Skleroma, gr., zgęstnienie, stwardnienie, zatkanie.

 Sklerometr, gr., przyrząd do oznaczania twardości minerałów.

 Skleroza, gr., stwardnienie chorobliwe żył a. jakich organów wewnętrznych skutkiem zwapnienia.

 Sklubiać, dok. Sklubić; brać w kluby, krępować.

 Sklut, rodzaj szerokiego topora.

 Skład, czynność składania, układania; to, z czego coś ś. składa: s. osobisty jakiegoś gremium = osoby, z których ś. ono składa; układ, stosunek wzajemny części do całości, budowa: s. twarzy = rysy, s. ciała = budowa ciała; plan, kompozycja: s. budynkowy = plan; s. gramatyczny = składnia; zręczność. udatność; dobry układ, porządek, składność: ani ładu, ani s-u = niema żadnego porządku; do s-u = porządnie, składnie; przen., do rymu; zbieg, stan: s. okoliczności, rzeczy; kwesta, składka, pieniądze ukwestowane; rzecz, składająca ś. z różnych części: s. apostolski = Wierzę w Boga, jako treść dogmatów wiary; fałda po złożeniu, składka; depozyt, pokład; rozpęd, rozmach; sklep, jako miejsce sprzedaży pewnych towarów; pomieszczenie na pewne towary a. rzeczy, magazyn; zbiór, skarbiec.

 Składacz, składający co; w druk., zecer, składający czcionki w wyrazy i zdania; monter; poeta, kompozytor muzyczny.

 Składaczka, forma ż. od Składacz; robotnica, wyrabiająca krawaty.

 Składać, dok. Złożyć; zginając w różnych miejscach, układać; kładąc jedno na drugie, tworzyć stos, kupę, gromadzić, [697]nagromadzać, zbierać; zaoszczędzać, odkładać, ciułać; przykładając jedno do drugiego, łączyć: s. ręce = modlić ś., prosić, zaklinać ś. ze złożonemi rękami; łącząc części ze sobą, tworzyć całość: s. maszynę = montować; s. czcionki = tworzyć z nich kolumny i szpalty; s. litery, zgłoski = sylabizować; s. zdanie = z wyrazów tworzyć zdanie; pisać, tworzyć, układać: s. wiersze, historje; zwoływać: s. radę, sejm; zdejmować co z kogo a. z czego; pozbawiać kogo jakiego stanowiska, odbierać urząd: s. z tronu, z urzędu; opuszczać jakie stanowisko: s. koronę, urząd, godność; s. broń = zaprzestawać wojny, poddawać ś.; umieszczać co w jakim miejscu: s. głowę do trumny, w trumnie a. do grobu = umrzeć; wyzbywać ś. czego, wyzuwać ś. z czego: s. pychę z serca = upokarzać ś., s. serce = upadać na duchu; zasadzać, gruntować; doręczać, do rąk oddawać, wręczać; ofiarowywać, darowywać, dawać; wyrażać, oświadczać: s. podziękowanie, dzięki, hołd, ukłon; s. swe kroki w pewną stronę = kierować ś.; s. rachunki = zdawać, przedstawiać; s. przysięgę = przysięgać; s. świadectwo, dowody = przedstawiać; s. zeznanie = zeznawać; s. powinszowanie = winszować; s. egzamin = zdawać; s. życie w ofierze = oddawać; s. co na ofiarę = poświęcać; s. głowę = przypłacać życiem; s. gdzie głowę, s. kości = znaleźć gdzie przytułek, schronić ś.; s. ukłon = kłaniać ś.; s. dowody odwagi = dawać je; s. ku komu grot, kopję = mierzyć; s. meble, towary gdzie = dawać na skład; s. ś., być zginanym w różnych miejscach dla ułożenia; być pisanym, tworzonym, układanym; być złożonym z czego; mieć w sobie co, jako części, jako czynniki składowe; zbierać ś., nagromadzać ś.; robić składkę, dawać składkę; s. ś. bronią = zaczynać walkę, zasłaniać ś. od ciosu; s. ś. czym, wymawiać ś.; s. ś. dobrze, źle = brać dobry, zły obrót; darzyć ś. lub ś. nie darzyć.

 Składalnia, oddział fabryki, przeznaczony do układania towaru w paczki, pakownia; maszyna do składania towaru.

 Składalny, dający ś. składać, składany.

 Składany, ten, którego składano — p. Składalny; złożony z różnorodnych części: widowisko s-e = złożone z różnych oddzielnych monologów, arji, duetów, scen itp.; procent s. = polegający na tym, że procent nie podniesiony dolicza ś. do kapitału.

 Składka, kolekta, kwesta, składanie ś. na co; pieniądze ukwestowane; zwalanie, składanie winy.

 Składkowy, ze składek kupiony, powstały; opłacany w równej mierze przez wszystkich uczestników: obiad s.

 Składnia, nauka o stosunkach wyrazów w zdaniu prostym i zdań prostych w zdaniu złożonym, syntaksys.

 Składnie, przysł., zręcznie, porządnie.

 Składnik, utrzymujący skład towarów, właściciel składu towarów; pierwiastek chemiczny, wchodzący w skład jakiegokolwiek ciała; część jakiejś całości: s. dodawania sumy = każda z dodawanych liczb lub wielkości.

 Składność, symetryczność, zgodność, harmonja, foremność, zręczność, podatność.

 Składny, dobrze ułożony, symetryczny, harmonijny, kształtny, zgrabny, wdzięczny; zręczny, szykowny.

 Składowe (-ego), opłata za przechowanie towarów a. mebli na składzie; prawo składu, depozytu.

[698] Składowisko, miejsce składów, zbiorowisko.

 Składowy, odnoszący ś. do składu; rzecz., dozorca składu, magazynier.

 Skłaniać, dok. Skłonić; schylać, zwieszać, spuszczać, opuszczać, uginać, zginać, przychylać, nachylać; przen., naginać, nakłaniać, namawiać, zjednywać, pobudzać, zniewalać, zmuszać; kierować, obracać, zwracać; s. gdzie głowę = przytulać ś., chronić ś.; s. serce ku komu, czemu = nabierać przychylności; s. ś., nachylać ś., zwieszać ś., zwisać, przechylać ś.; mieć ś., chylić ś. ku schyłkowi: słońce s-a ś. ku zachodowi, oczy do snu; s. ś. ku komu, czemu = przechylać ś. na czyjąś stronę, brać czyjąś stronę, przystawać na co, decydować ś. na co; kłaniać ś., składać ukłon; zwracać ś., obracać ś., kierować ś.; s. ś. do upadku = być blizkim upadku.

 Skłąbia, roślina z rodziny pochrzynowatych, żółw.

 Skłębić (się), zwinąć (ś.) w kłąb, zgmatwać (ś.).

 Skłon, sklepienie niebieskie, firmament.

 Skłonić — p. nied. Skłaniać.

 Skłonno, w wyraż.: s. mi do czego = jestem blizki czego, skłonny do czego.

 Skłonność, usposobienie, popęd, pociąg, chęć, żyłka do czego, zamiłowanie, słabość, nałóg do czego; miłość, przychylność ku komu, sentyment, sympatja; łatwe uleganie czemu, podatność, usposobienie do czego: s. do zaziębienia, do suchot.

 Skłonny, łatwo ulegający czemu, usposobiony do czego: s. do zaziębienia; przychylny, mający skłonność, sympatję do kogo; gotowy, chętny, pochopny do czego.

 Skłopotany, zgnębiony kłopotami, strapiony, sfrasowany.

 Skłócać, dok. Skłócić; waśnić, różnić, siać niezgodę; bełtać, mącić — p. Kłócić.

 Skłótwa, rodzaj polipa stułbi.

 Sknera, skąpiec, kutwa, liczykrupa.

 Sknerowaty, trochę skąpy.

 Sknerstwo, skąpstwo.

 Sknerzyć, skąpić.

 Skobel, hak u drzwi, w który wkładają wrzeciądz, kłódkę, w który wsuwają zasuwę; klubka, wkręcana na śrubkę; jeden z haków, na które zawieszają zawiasami drzwi; część zamka ślusarskiego, przymocowana do framugi, w którą wchodzi rygiel zamka i klamka (f.).

 Skobiecieć, Skobiecić się, stać ś. podobnym do kobiety, zniewieścieć, stracić hart męski.

 Skoblica, rodzaj dłuta żłobiastego do wydłubywania, do wy strugi wania wewnątrz naczyń drewnianych.

 Skobuzieć, zmienić ś. w kobuza; przen., osowieć, sposępnieć, stracić na humorze.

 Skoczek, człowiek a. stworzenie, które dobrze skacze; lino, skok, akrobata; koń, dobrze skaczący; konik w szachach; zwierzę ssące z rzędu gryzoniów, z rodziny tejże nazwy (fig.); owad: skaczący, konik polny.

 Skoczka, kobieta, dobrze skacząca; akrobatka, baletnica; przen., dziewczyna a. kobieta żywego temperamentu.

 Skocznia, wał, usypany ze śniegu, do wykonywania skoku na nartach.

 Skoczny, odnoszący ś. do skoku, podskakujący, skłonny do skakania, żywy; pobudzający do skakania, do tańca, raźny, drygliwy.

[699]

 Skoczogon, Skoczogonek, owad bezskrzydły, z rzędu skoczogonnych (fig.).

 Skoczyć — p. nied. Skakać.

 Skojarzać — p. Kojarzyć.

 Skojarzenie, połączenie, powiązanie; spowinowacenie, spokrewnienie;, w psychologji: wywoływanie jednych wyobrażeń przez drugie dzięki związkowi pomiędzy niemi, asocjacja.

 Skojec, ¹/₂₄ część grzywny.

 Skojka, małż słodkowodny (f.).

 Skok, gwałtowny ruch dla przesadzenia dość wysokiej a. szerokiej przeszkody, podskok, sus; rozpęd, rzut; zdolność skakania; żart. dryg; przen., nagła odmiana, gwałtowny postęp, przeskok, przejście nagłe; przeniesienie ś., przerzucenie ś. niespodziewane od jednego przedmiotu do drugiego w rozmowie, w rozumowaniu; w matem., postęp, progres; w muz., nagłe przejście od tonów niższych do wyższych; w lm., s-i, nogi zająca; część nogi ptaka od goleni do palców; w s., s-iem = pędem, w cwał, biegiem, w lot.

 Skokietować, kokietując zjednać, zbałamucić.

 Skokliwy — p. Skoczny.

 Skoknąć — p. Skoczyć.

 Skokowy, odnoszący ś. do skoku; kość s-a = umieszczona nad piętą, napiętkowa (f.); staw s. = łączący goleń z kością skokową.

 Skolankowacieć, stać ś.kolankowatym.

 Skolić, skomlić; roznosić o kim wieści.

 Skoligować się, stowarzyszyć ś., sprzymierzyć ś., zbratać ś.

 Skolja, gr., rodzaj czapeczki na tonsurę, używanej przez księży.

 Skolje, gr., u starożytnych Greków: krótkie, najczęściej z jednej strofki złożone pieśni, rozmaitej treści, śpiewane po biesiadzie przy puharze.

 Skoljoza, gr., skrzywienie kręgosłupa, spowodowane wadliwym siedzeniem przy pisaniu.

 Skolonizować, rozdzielić na kolonje, rozparcelować.

 Skolopendra, zwierzę stawonogie, żyjące w Afryce i w Indjach Wschodnich (fig.).

 Skołatać, zrujnować, zniszczyć, rozbić.

 Skołczeć, stanąć kołkiem, zesztywnieć, zdrętwieć, osłupieć, skostnieć.

 Skołojrza, Skołojrzak, gatunek owsa.

 Skołowaciały, który stał ś. jakby nieruchomym, który stracił głowę, zbaraniał.

 Skołowacieć, zdrętwieć, zesztywnieć; stracić głowę, zbaranieć, zgłupieć.

 Skołysać, zmorzyć snem, uśpić, ukołysać.

 Skoma, drętwienie zębów po spożyciu kwasów, oskoma, oskomina; chętka, chrapka, ślinka, apetyt na co; zazdrość; s., gr., dowcip szyderczy, docinek, dogryzek.

 Skomatyczny, gr., szyderczy, uszczypliwy, dotkliwy, złośliwy.

 Skombinować, obmyślić, zmiarkować, przyjść do pewnego przekonania.

 Skombrja — p. Skumbrja.

 Skomięga — p. Uchatka.

 Skomleć — p. Skamlać.

 Skomoroch, Skomroch, człowiek, wodzący niedźwiedzie, niedźwiednik; kuglarz, pajac, błazen.

 Skomplikowany, złożony z wielu elementów, z części składowych; zawiły, zawikłany, zagmatwany.

 Skomprymowany, zgęszczony, ścieśniony.

[700] Skomroch — p. Skomoroch.

 Skon, zgon, śmierć.

 Skonać, skończyć życie, umrzeć; przen., zakończyć ś., przestać, urwać ś.

 Skonanie — p. Skon.

 Skoncentrowany, ześrodkowany, skupiony; sprowadzony w jeden punkt, w jedno miejsce; stężony.

 Skondensowany, zgęszczony; przen., streszczony.

 Skonić, zrobić piechura kawalerzystą, kazać mu służyć w konnicy.

 Skonsolidowanie, łć., zespolenie, zjednoczenie; ścisłe wewnętrzne zorganizowanie ś. i zbliżenie członków jakiego stronnictwa.

 Skonsolidowany, łć., ubezpieczony na czym (np. na dochodach); zjednoczony.

 Skonstantować, łć., sprawdzić, stwierdzić; dowieść jasno; przekonać ś. o czem.

 Skonsternowany, łć., zbity z tropu, zdziwiony, zmieszany, przerażony, osłupiały, zgnębiony.

 Skonto, Sconto, wł., potrącenie z należności przy płaceniu za towar gotówką, lub przed terminem.

 Skontro, Scontro, wł., księga handlowa, w której prowadzą ś. oddzielnie rachunki przychodu i rozchodu pojedyńczych artykułów oraz zysków i strat; wzajemne wyrównanie rachunków.

 Skontrować, łć., wyrównywać wzajemnie rachunki; w grze w karty: wygrać następną partję po przegranej; podwoić stawkę w grze w brydża.

 Skonwinkować, zjednać, ująć, zobowiązać.

 Skończony, ten a. to, co skończono; wykwalifikowany w jakim zawodzie, uzdolniony w pewnej specjalności; przen., zupełny, zdeklarowany, kompletny: s. osieł = głupiec, oszust; przen., doskonały, wytworny, wykwintny.

 Skończyć, doprowadzić co do końca, ukończyć, zakończyć; przestać mówić; skonać, umrzeć; s. ś., dobiec, dojść do końca, ukończyć ś., zakończyć ś.; minąć, upłynąć.

 Skoordynować, łć., przystosować do wspólnego celu — p. Koordynować.

 Skoordynowany, łć., uporządkowany.

 Skop, baran kastrowany.

 Skopcy, ros., tajemna sekta religijna w Rosji, której wyznawcy pozbawiają ś. organów płciowych.

 Skopić, zebrać w kopę.

 Skopić, trzebić barany.

 Skopowina, baranina.

 Skoralić się, Skoralowić się, zaczerwienić ś.

 Skorbut, łć. — p. Szkorbut.

 Skorcić, pobudzać do czego, skusić; s. ś. = nabrać chęci do czego, skusić ś.

 Skorek, owad prostoskrzydły biegający (fig.).

 Skornia — p. Skórnia.

 Skoro, przysł., szybko, prędko, nagle, skwapliwie; zaraz, natychmiast; spójn., równo z czym, jednocześnie z czym, jak tylko, gdy tylko co nastąpi: s. świt; jeśli, jeżeli: s. tak, to....

 Skorochód, szybkobieg, szybkobiegacz.

 Skoropis, pismo a. wiersz, naprędce ułożony, pismo pośpieszne ze skróceniami, stenografja; rodzaj pisma cerkiewno-słowiańskiego z abrewjacjami czyli skróceniami; rzecz., pisarz, piszący ze skróceniami, abrewjator, stenograf.

 Skoropiśny, odnoszący ś. do skoropisu a. skoropisa.

 Skoropłynny, szybko płynący.

 Skoroschnący, schnący szybko.

 Skorość, szybkość, pośpiech.

 Skorowidz, spis alfabetyczny czego.

[701] Skorowóz, ten, który prędko wozi; wóz do przewożenia naprędce z miejsca na miejsce.

 Skorpjon, gr., zwierzę stawonogie z gromady pająków, zamieszkujące południową Europę i kraje podzwrotnikowe, którego ukłucie jest bardzo bolesne (fig.); niedźwiadek; nazwa gwiazdozbioru, jeden z dwunastu znaków zodjaku: Rak.

 Skorsonera, Skorzonera, wł., korzenie rośliny wężymord ogrodowy, używane na jarzynę (fig.).

 Skortacja, łć., nierząd, prostytucja.

 Skorumpowany, zepsuty, zdemoralizowany, przekupiony.

 Skorupa, ułamek rozbitego naczynia glinianego, czerep; naczynie gliniane, zwłaszcza liche, słabe; zwierzchnia twarda powłoka czego: s. jajka; s. ślimaka = muszla, s. żółwia = pancerz, s. orzecha, migdała i t. p. = łupina; s. lodu na wodzie; s. ziemi = zewnętrzna twarda warstwa kuli ziemskiej; materja zaschnięta na ranie, strup.

 Skorupiak, zwierzę stawonogie należące do gromady tejże nazwy.

 Skorupiany, ze skorupy złożony.

 Skorupiasty, Skorupowaty, Skorupiany, mający kształt skorupy.

 Skorupić, powlekać skorupą, sklepić.

 Skorupieć, zamieniać ś. w skorupę; twardnieć na kształt skorupy.

 Skorupka, mała skorupa; czym s. za młodu nasiąknie, tym na starość trąci = nałogów, nabytych w młodości nie można później wykorzenić; rodzaj gry, w której idzie o to, która skorupka rzucona pod wodę dalej poskoczy.

 Skorupowy, odnoszący ś. do skorupy.

 Skoruszyna, jarzębina.

 Skory, prędki, nagły, szybki, pośpieszny; pochopny, skwapliwy, chętny; żwawy, krewki, gwałtowny, skłonny, łatwo ulegający czemu.

 Skorzej, stop. wyż. od Skoro; prędzej, łatwiej.

 Skorzo, Skorso, wł., miesiąc ubiegły, miniony termin wekslu.

 Skorzonera — p. Skorsonera.

 Skos, kawałek tkaniny, odcięty pod kątem ostrym do kierunku nitek: na s., przysł., ukośnie, na ukos.

 Skosić, skrzywić; ściąć kosą, z aec.

 Skosmacić (się), zrobić (ś.) kosmatym.

 Skosmopolityzować się, stać ś. kosmopolitą.

 Skostniały, Skościały, który skostniał; zdrętwiały, zesztywniały, zgrabiały; przemieniony w kość.

 Skostnieć, zmienić ś. w kość; zdrętwieć, zesztywnieć, zgrabieć, osłupieć.

 Skosztować, popróbować, jak smakuje, pokosztować; doświadczyć czego, spróbować.

 Skościały — p. Skostniały.

 Skościeć — p. Skostnieć.

 Skośnica, linja skośna.

 Skośnogłowy, człowiek, mający głowę skośną.

 Skośnooki, mający skośne oczy, zezowaty.

 Skośnoszczęki, mający skośne, wystające szczęki.

 Skośny, ukośny, pochyły, spadzisty; s-e linje = dwie proste w przestrzeni, nie przecinające ś. i nie równoległe.

 Skot, bydło, zwłaszcza rogate.

 Skotak — p. Skotarz.

 Skotarka — p. Skotopaska.

 Skotarz, Skotak, pastuch, pasterz.

[702] Skotnica, droga pod lasem między polami, wygon.

 Skotnik — p. Skotarz.

 Skotograf, gr., przyrząd do pisania w ciemności.

 Skotołóstwo, nierząd ze zwierzęciem, sodomja.

 Skotopaska, pasterka, pastuszka, skotarka; sielanka, idylla.

 Skotysta, łć., zwolennik skotyzmu.

 Skotyzm, łć., pogląd filozoficzny angielskiego filozofa Jana Dunsa Scota († 1308 r.), który upatrywał podstawy teologji chrześcijańskiej raczej w uczynkach, niż w spekulacji.

 Skowany, skuty, okuty.

 Skowroda, patelnia.

 Skowronek, ptak śpiewający stożkodzioby, z rodziny tejże nazwy (fig.).

 Skowronkowy — p. Skowrończy

 Skowrończę, pisklę skowrokówskowronków.

 Skowrończy, Skowrończany, Skowronkowy, odnoszący ś. do skowronka, właściwy skowronkowi.

 Skowyczeć, Skowytać, skomleć, jak pies, wydawać głos żałosny przeciągły, właściwy psu.

 Skowyknąć, zaskowyczeć.

 Skowyt, Skowyk, skowyczenie.

 Skowytać — p. Skowyczeć.

 Skowyra, gderacz, zrzęda, nudziarz; sknera, skąpiec.

 Skowyrny, żywy, żwawy, ruchliwy, prędki, zgrabny.

 Skozaczały, ten, który stał ś. Kozakiem, skozaczony.

 Skozaczeć, skozaczyć ś.

 Skozaczyć się, Skozaczeć, stać ś. Kozakiem, nabrać cech, właściwych Kozakom.

 Skoźleć, stać ś. podobnym do kozła, zmienić ś. w kozła; nabrać cech, właściwych kozłowi.

 Skóbel — p. Skobel.

 Skóra, zwierzchnia powłoka ciała ludzkiego i zwierzęcego (fig.); skóra, zdarta ze zwierzęcia dla celów użytkowych, z sierścią a. bez niej, futro, rzemień; kora na drzewie; zwierzchnia spieczona powłoka chleba; łupina na owocach; przen., postać zewnętrzna, charakter, obyczaj: zmienić s-ę = zmienić ś., zmienić charakter a. obyczaje swoje; wleźć w czyją s-ę = wrodzić ś. w niego, być do niego podobnym; przen., bezpieczeństwo, życie, głowa; do s-y = do żywego, boleśnie, dotkliwie; oberwać po s-rze = być obitym, dostać nauczkę; odzierać, drzeć, łupić ze s-y, do trzeciej s-y, do żywej s-y = wyzyskiwać, krzywdzić; z jednego wołu dwuch s-r nie drą = z jednej rzeczy nie można mieć dwojakiego zysku; zdzierać z kogo s-ę = bić nielitościwie, wyzyskiwać go, kazać sobie za co płacić bardzo drogo; znać kogo po s-rze = po powierzchowności; czuć przez s-ę = przeczuwać, domyślać ś.; wrzeszczy, drze ś., jakby go ze s-y obdzierali = drzeć ś. w niebogłosy; znać kogo przez s-ę = przenikać go nawskroś; ledwo nie wyskoczę ze s-y = doznaję silnego wzruszenia; siedzi pod figurą, a ma djabła za s-ą = obłudny świętoszek; nie chciałbym być w twojej s-rze = w twoim położeniu; wilk w baraniej s-rze = człowiek zły, udający niewinnego, łagodnego; chodzić, jak w nie swojej s-rze = czuć ś. nie swój; zaleźć komu za s-ę, zalać sadła za s-ę = dokuczyć mu; dać komu w s-ę = wybić po pośladku; wart dostać po s-rze = zasłużył na to, by go wybić; s. jego będzie w robocie = wybiją go; nie ośla na mnie s. = nie jestem nieczuły na plagi; tego na wołowej s-rze nie spisze = jest tego [703]bardzo wiele; przepijać s-ę niedźwiedzia, który jest jeszcze w lesie, a. jeszcze s. na baranie, a już kuśnierz pije na nią = zawczasu liczyć na spodziewane a niepewne zyski; słuchać psiej s-y = być żołnierzem, słuchać komendy, wybijanej na bębnie; s. a kości = człowiek przeraźliwie chudy; ma twardą s-ę = jest nieczuły, nieużyty; przyoblec ś. w inną s-ę = poprawić ś. z błędów; wytrzepać komu s-ę = wybić go, pobić go, zwyciężyć; s. a. skórka na buty = nic nie wart, gałgan, huncwot.

 Skórczan, roślina z rodziny brezyljowatych.

 Skórka, mała, cienka skóra; zewnętrzna powłoka owocu, łupina, skorupa; błona, błonka; s. na buty = nicpoń, huncwot, łajdak; gęsia s. = krosteczki, występujące na ciele ludzkim od zimna; s. barania = list zastawny; s. za wyprawę nie stanie = rzecz nie warta zachodu; panieńska s. = rodzaj ciasta, wyrabianego w cienkich tabliczkach.

 Skórkowaty, mający kształt skórki.

 Skórkowy, odnoszący ś. do skórki, zrobiony ze skórki.

 Skórłat, stara skóra do łatania.

 Skórnia, Skórznia, Skorzeń, rodzaj obuwia z wysokiemi cholewkami, sztylpa, kamasz.

 Skórnik, garbarz, handlujący skórami; lekarz chorób skórnych, dermatolog: naczynie skórzane do przenoszenia płynów, burdziuk; gatunek chrząszcza (fig.).

 Skórny, odnoszący ś. do skóry; objawiający ś. na skórze: choroby s-e.

 Skórodrzew, roślina parczelina.

 Skórołup, wyzyskiwacz, zdzierca, oskórowały, mający wygląd skóry, skórkowaty; znajdujący ś. na skórze zwierząt.

 Skórzak, grzyb z rodziny bedłkowatych; nowotwór torbielowaty; s-ki, spodnie skórzane, skórznie.

 Skórzany, zrobiony ze skóry.

 Skórznia — p. Skórnia; w lm., s-e — p. Skórzak.

 Skórzyca, skóra, kora.

 Skórzyn, roślina z rodziny mirtowatych, bertoletja, orzesznica.

 Skówka, okucie na końcu laski, pręta u parasola; sztaba żelazna w kształcie klamry do przytrzymywania belek przy robocie ciesielskiej.

 Skra, iskra.

 Skracać, dok. Skrócić; Czynić krótszym, redukować, upraszczać, doprowadzać do prostej postaci, obcinać; kulić, kurczyć, cofać, umykać; s. sobie życie, dni swoje = popełniać samobójstwo; w malarstwie: przedstawiać na rysunku a. na obrazie, jakąś osobę a. przedmiot lub część osoby albo przedmiotu mniejszemi, stosownie i do perspektywnego oddalenia; w matem., s. ułamek: upraszczać go przez podzielenie licznika i mianownika przez wspólny największy dzielnik; s. ś., stawać ś. krótszym, prostszym.

 Skracalny, dający ś. skracać.

 Skradać się, dok. Skraść ś.; udawać ś. dokąd chyłkiem, ukradkiem; pełzając, czołgając ś., chyłkiem zbliżać ś. dokąd, podchodzić, podkradać ś.

 Skraj, brzeg, kraj, krawędź; kawałek chleba, kromka.

 Skrajać, Skroić, ukrajać wedle miary; ściąć, zerznąć z czego warstwę zwierzchnią; pokrajać, nakrajać, nasiekać, naciąć, uderzyć, wybić, wyłomotać, skropić; s. komu kurtę = dać mu ś. we znaki, wybić go a. zwymyślać, dokuczyć mu, zaszkodzić mu w czym.

 Skrajność, objaw skrajny, krańcowość.

 Skrajny, położony na skraju, [704]brzeżny, końcowy, ostatni; przen., doprowadzony do ostatnich granic, krańcowy, ostateczny, radykalny co do przekonań.

 Skrapiać, dok. Skropić; spryskiwać, stryskiwać kogo, co, bryzgać kroplami na kogo, na co, zwilżać; kropiąc zmywać; uderzać, kropić.

 Skraplacz — p. Kondensator.

 Skraplać (się), dok. Skroplić (ś.); zmieniać (ś.) w krople, przeprowadzać (przechodzić) ze stanu lotnego w płynny.

 Skraść, wziąć podstępnie, chyłkiem czyją własność, przyswoić ją sobie, ukraść; s. ś. — p. nied. Skradać ś.

 Skraśnieć, sczerwienić ś., zarumienić ś.

 Skrawać — p. dok. Skrajać.

 Skrawek, ścinek, zrzynek, okrawek; przen., niewielka cząstka z brzegu czego, pasek brzeżny, spłacheć, zagon gruntu.

 Skrawy, iskrzący ś., jaskrawy.

 Skrąglać, dok. Skrąglić; okrągłym czynić, zaokrąglać.

 Skrążać, okrążać, obchodzić, objeżdżać; poruszać, przesiewać; krajać w krążki.

 Skredowacieć, zamieniać ś. w kredę.

 Skrekoczeć, o sroce: głos wydawać, krzektać, skrzeczeć.

 Skreślać, dok. Skreślić; kreślić, rysować, pisać; przekreślać, wykreślać, przemazywać; odpisywać., odejmować co z rachunku, usuwać co z napisanego; opisywać, przedstawiać, odmalowywać słowami a. na piśmie.

 Skrewić, nie dopisać, zawieść oczekiwanie; w grze w karty: mieć więcej ok, aniżeli potrzeba.

 Skrewnić (się), spokrewnić (ś.), spowinowacić (ś.).

 Skręcać, dok. Skręcić; kręcąc splatać, uwijać; kręceniem robić, kręcąc tworzyć, wić; łamać: s. nogę = zwichnąć; s. kark = rozbić ś. śmiertelnie; s. kark, s. łeb jakiej sprawie = udaremnić ją, pogrzebać ostatecznie, umorzyć; kierować, zawracać, zbaczać, odchylać na stronę, odwracać, sprowadzać na inne tory, skłaniać w inną stronę, ku innemu przedmiotowi; s. ś., zwijać ś., splatać ś.; zmieniać kierunek, zwracać ś. w inną stronę, odchylać ś., zbaczać, odwracać ś.; nie umieć sobie dać rady, być w wielkim kłopocie: myślałem, że ś. skręcę, mało ś. nie skręcę.

 Skręcalny, dający ś. skręcać, skrętny.

 Skręt, coś skręconego; w lm., s-y = zwoje, sploty, kędziory, pierścienie, pasma, zwitki; skręcenie w bok, zakręt; miejsce, gdzie ś. skręca, zawraca; część wozu, poruszająca ś. na sworniu, ramię sznic, trzymające dyszel.

 Skrętek, roślina z gromady mchów liściastych — p. Skrętka.

 Skrętka, Skrętek, rulon, zwitek; pasmo skręconych nici; klamka u okna, zakładana na hak, umieszczony u drugiej połowy okna; rodzaj skorupiaka.

 Skrętliczka, roślina z rodziny ostrojowatych.

 Skrętny, mający skręty, skręcony, spiralny.

 Skrętogrodek, rodzaj mięczaka.

 Skrob, Skrobia, krochmal.

 Skrob! Skrob!, wykrz., oznaczający skrobanie.

 Skrobacz, człowiek, który skrobie — p. Skrobaczka.

 Skrobaczka, kobieta, która skrobie; narzędzie do skrobania, skrobadło, skrobak.

 Skrobać, dok. Skrobnąć; pociągać po powierzchni czego czymś ostrym, drapać, oczyszczać len z paździerzy; ostrym narzędziem zdzierać z czego zwierzchnią powłokę, oskrobywać: s. ryby, kartofle; żart. pisać smarować; s. [705]komu marchewkę = idąc za nim, deptać mu po piętach, przekomarzając ś..z kim, udawać na palcach skrobanie; przen., broić; s. ś., drapać ś., skrobać samego siebie; gmerać ś., grzebać ś., gramolić ś.

 Skrobanina, coś oskrobanego; pismo skrobane, pismo niedbałe; mieisce wyskrobane na papierze.

 Skrobanka, sztuka sosnowa zdatna na belki, tylko okorowana; płótno, na nitki podarte, szarpia; potrawa ze skrobanego mięsa.

 Skrobia — p. Skrob.

 Skrobipiórek, lichy pisarz, gryzipiórko; żart., pogardl., urzędnik niższego stanowiska.

 Skrobnąć — p. nied. Skrobać; uderzyć, grzmotnąć, lunąć; uciec szybko, pierzchnąć, drapnąć; przymówić komu, przytyk mu zrobić, dociąć mu; s. kogo po kieszeni = narazić go na wydatek, wyzyskać, skazać na karę pieniężną; s. ś., palnąć ś., uderzyć ś., grzmotnąć ś.

 Skrobowaty, mający skroby, krostawy.

 Skroby (-ów), rodzaj wysypki świerzbiącej.

 Skrocz, kłus koński, polegający na jednoczesnym poruszaniu naprzód i w tył nogami tej samej strony.

 Skrofuliczny, łć., chory na skrofuły, zołzowaty.

 Skrofuły, łć., choroba krwi, zazwyczaj dziedziczna, której zwykłemi objawami bywają: chroniczny katar, zapalenie powiek, obrzmienie gruczołów limfatycznych, wysypka skórna, owrzodzenia, zapalenie stawów i kości.

 Skroić — p. Skrajać.

 Skrom, tłuszcz zwierzęcy, sadło.

 Skromić, poskromić, powstrzymywać, łagodzić; skąpić.

 Skromnie, z nieśmiałością, niewinnie, powściągliwie, wstydliwie, przyzwoicie,

 Skromnisia, iron., kobieta udająca skromność, udająca wstydliwość.

 Skromnisiostwo, charakter skromnisia a. skromnisi.

 Skromniś, człowiek bardzo skromny; człowiek, udający skromność.

 Skromniuchny, Skromniusieńki, Skromniutki, Skromniuteńki, niezmiernie skromny.

 Skromność, wstydliwość, nieśmiałość; niewinność, cnotliwość, niewygórowane mniemanie o sobie; umiarkowanie, powściągliwość.

 Skromnotka, roślina z rodziny ogórecznikowatych.

 Skromny, umiarkowany, powściągliwy, nie oddający ś. zbytkom, nadużyciom; cnotliwy, niewinny, moralny, przystojny; wstydliwy, nieśmiały; nie mający wygórowanego mniemania o sobie, nie zarozumiały, pokorny; prosty, niepokaźny, niezbytkowny, nieprzesadny; szczupły, niewielki, skąpy, lichy, marny.

 Skroniowy, dotyczący skroni.

 Skroń, boczna część czoła w okolicy ucha (fig.); przen., głowa; przen., siwa s., siwe s-nie = wiek sędziwy, siwizna.

 Skropić — p. nied. Skrapiać.

 Skroplić — p. nied. Skraplać.

 Skrostowacieć, Skrostawieć, stać ś. krostowatym, dostać krost.

 Skrócenie, dokonana czynność skracania; rzecz skrócona, abrewjacja; krótki zbiór, skrót, kompendjum.

 Skróciciel, człowiek, który co skrócił.

 Skrócić — p. nied. Skracać.

 Skródlić, broną grudę rozbijać, bronować.

 Skróś, przysł., wskroś, przez wnętrze czego, na wylot, dokładnie, zupełnie, całkiem, od końca do końca.

[706] Skrót, rzecz skrócona, skrócenie; utwór literacki skrócony, wyjątek z niego, konspekt, kompendjum; osoba a. przedmiot lub ich części, zmniejszone na obrazie a. rysunku wskutek oddalenia perspektywicznego.

 Skrub (skrob), ang., zarośla karłowate, gęste, kolczaste, trudne do przebycia, zwłaszcza w Australji (f.).

 Skrucha, żal serdeczny za grzechy, kajanie ś., przyznanie ś. do winy i żałowanie tego czynu.

 Skrupić (się), zemleć (ś.) grubo, zeszrotować (ś.), zbić (ś.) w gruzełki; s. ś. na kim = odpowiadać a. odpokutować za czyje winy; jednemu ś. zmiele, tobie ś. skrupi = niewinny odpokutuje.

 Skrupulat, Skrupulant, łć., człowiek pełen skrupułów, drobiazgowo pilnujący ś., żeby nie uchybić swoim obowiązkom; człowiek wrażliwy, delikatny; unikający wyrządzania komu przykrości.

 Skrupulatność, łć., wielka ścisłość i dokładność w wypełnianiu obowiązków, sumienność; drobiazgowe roztrząsanie wątpliwości sumienia, jakie nasuwa każdy własny czyn lub postępek.

 Skrupulatny, łć., sumienny, akuratny, punktualny, drobiazgowy, dokładny; mający wiele skrupułów, dręczony skrupułami.

 Skrupulizować, łć., być zbyt ostrożnym; mieć wątpliwości, być niepewnym w rzeczach sumienia, drobiazgowo rozważać, czy wykonany lub zamierzony czyn jest bez zarzutu.

 Skrupuł, łć., niepokojąca wątpliwość w rzeczach sumienia; delikatność, drażliwość, wstrzymująca od postępku, mogącego sprawić komu przykrość; waga aptekarska = ¹/₃ uncji = 20 granom.

 Skruszały, ten, który skruszał.

 Skruszeć, stać ś. kruchym; przen., zmięknąć, spokornieć.

 Skrutator, łć., obliczający głosy, podane przez głosujących; badacz, indagator.

 Skrutować, łć., badać, śledzić, dochodzić.

 Skrutynjum, łć., w prawie kościelnym przedwstępne zdadanie, czy powołany do zajęcia urzędu kościelnego odpowiada uzdolnieniem zadaniu; obliczenie głosów, oddanych przy tajnym głosowaniu, stwierdzenie wyniku wyborów.

 Skrwawy, zakrwawiony, krwawy; czerwony, jak krew.

 Skryba, Skrybent, łć., piszący, pisarz, sekretarz; gryzmoła, pismak.

 Skrybenda, łć., bazgranina; utwór pisarski wartości nieznanej i wątpliwej.

 Skrycie, rzecz., dokonana czynność skrywania, ukrycia; schrowanie, schowek, tajnik; przysł., tajnie, pokryjomu.

 Skryć — p. nied. Skrywać.

 Skrypt, łć., pismo, dokument, rękopis; piśmienny dowód zaciągnięcia pożyczki, rewers, pokwitowanie, zobowiązanie.

 Skryptor, łć., pisarz, autor, literat; tytuł wyższego urzędnika bibljotecznego.

 Skryptury, łć., korespondencje, pisma, listy, papiery, dotyczące jakiego interesu.

 Skrystalizowany, łć., zastygły w formy krystaliczne przy wydzielaniu ś. z roztworu; przen., ujęty w pewną stałą formę, obleczony w kształty konkretne, z dziedziny teorji wprowadzony w praktykę, powołany do istnienia, do życia, uformowany, wyraźny.

 Skrytka, schowek, schowanie, [707]schowanko, tajnik, ukrycie, kryjówka.

 Skrytobójca, człowiek, zabijający kogoś z ukrycia.

 Skrytobójczy, właściwy skrytobójcy.

 Skrytobójczyni, forma żeńs. od Skrytobójca.

 Skrytobójstwo, morderstwo, popełnione z ukrycia.

 Skrytokwiatowe — p. Skrytopłciowe.

 Skrytopłciowe, Skrytokwiatowe, dział roślin, nie dających kwiatu ani nasienia, ale rozmnażających ś. za pomocą zarodników, rośliny zarodnikowe.

 Skrytosz, skorupiak krótkoogonowy.

 Skrytość, charakter skryty; tajemność, tajemnica, sekret; miejsce ukrycia, kryjówka; w s-ci = skrycie, pokryjomu, potajemnie.

 Skryty, ten, którego ukryto, będący w ukryciu, tajny, utajony, sekretny, tajemniczy, kryjomy, pokątny, niezbadany, niedocieczony, niedościgły; niełatwy do znalezienia, zapadły, taki, w którym można ś. dobrze ukryć; zamknięty w sobie, nie otwarty, nie lubiący wypowiadać tego, co myśli i czuje.

 Skrywać, dok. Skryć; ukrywać, chować, taić, tak umieszczać, żeby trudno było znaleźć; okrywać, zasłaniać, osłaniać; s. ś., chować ś., ukrywać ś., taić ś.

 Skrzat, duch domowy w postaci karzełka, krasnoludek; ognik błędny; małe dziecko, malec, bęben.

 Skrzący, iskrzący ś., rzucający iskry, roziskrzony, błyszczący.

 Skrzeczeć, Skrzekotać, krzektać, skrzek wydawać, piszczeć; s. na kogo = krzyczeć; gadać ciągle wszystko ganiąc, narzekać, żalić ś.

 Skrzeczek, zwierzę ssące z rzędu gryzoniów, z rodziny skoczków, chomik, piesek ziemny (fig.).

 Skrzeczka, roślina z klasy krasnorostów (f.); skwarka, grzęzy, resztki kruszcu po wytopieniu go; w mysi., przynęta w pułapce.

 Skrzek, głos skrzeczący, skrzeczenie; ikra zwierząt ziemnowodnych, składana kłębami lub sznurami: s. żabi; potrawa przesolona: słony, jak s.

 Skrzeka, człowiek byle czego skrzeczący, żalący ś., płaczący, piskla.

 Skrzekliwy, skrzeczący, piskliwy.

 Skrzekot, głos skrzeczący, skrzek.

 Skrzekotać — p. Skrzeczeć.

 Skrzele, narządy oddechowe ryb i niektórych płazów (fig.); w anat., muszla, koncha: s. ucha, nosa.

 Skrzelice, Skrzeliny, okiennice zrobione z ruchomych listewek poprzecznych, zachodzących na siebie brzegami, żaluzje.

 Skrzelodyszne ryby = skrzelami i oddychające.

 Skrzelowaty, Skrzelonoszy, mający wyraźne skrzele.

 Skrzelówka, ryba cierniopromienna.

 Skrzemieniały, ten, który skrzemieniał, zmieniony w kamień.

 Skrzemienić, obrócić w krzemień.

 Skrzep, rzecz skrzepła, zastygła, krew ścięta.

 Skrzepiać (się), dok. Skrzepić (ś.); wzmacniać (ś.), posilać (ś.), hartować (ś.), wzmagać (ś.).

 Skrzeplina, skrzep krwi, zatykający naczynie krwionośne.

[708] Skrzepliwy, łatwo krzepnący.

 Skrzepłość, stan tego, co jest skrzepłe; rzecz skrzepła.

 Skrzepły, ten, który skrzepł, zastygły, ścięty; zdrętwiały, zgrabiały, zesztywniały; przen., zamarły, zmartwiały, osłupiały.

 Skrzepnąć, ze stanu ciekłego przejść w stały, zsiąść ś., stężeć, stwardnieć, zgęstnieć; zesztywnieć, zgrabieć, skostnieć, zdrętwieć.

 Skrzęt, krzątanina, rwetes.

 Skrzętnie, zabiegliwie, pracowicie, czynnie.

 Skrzętność, gospodarność, zabiegliwość, pilność, pracowitość, staranność.

 Skrzętny, krzątający ś., uwijający ś. koło czego, czynny, pilny, pracowity, troskliwy, zabiegliwy, staranny.

 Skrzybać, skrobać głośno.

 Skrzyczeć, złajać, sfukać, zgromić, zwymyślać; s. ś., zmęczyć ś. krzykiem.

 Skrzyć, Skrzyć się, iskrzyć ś., żarzyć ś., lśnić ś, błyszczeć.

 Skrzydelnik, Skrzydlatek, mięczak brzuchopełzy trąbikowy w dawnych utworach kredowych.

 Skrzydelny, Skrzydłowy, odnoszący ś. do skrzydła a. skrzydeł.

 Skrzydełko, małe skrzydło; dolne sprężyste części nosa; część składowa niektórych przyrządów do przędzenia; boczny płatek korony roślin motylkowatych.

 Skrzydełkowaty, skrzydełkami opatrzony.

 Skrzydlacz, istota, obdarzona skrzydłami; koć prędki w biegu; roślina z rodziny zatwarowatych; brzuchopełz przodoskrzelny.

 Skrzydlak, w bot., niełupka, zaopatrzona w dwa skrzydełka, jak np. u klonu, u wiązu (fig.); ozdoba architektoniczna w kształcie skrzydeł.

 Skrzydlasty, Skrzydlaty, opatrzony w skrzydła, uskrzydlony; przen., bystry, lekki, lotny, powiewny.

 Skrzydlica, roślina z gromady wodorostów.

 Skrzydlić, opatrywać w skrzydła; s. ś., dostawać skrzydeł.

 Skrzydlik, plasterek, płatek, zrazik.

 Skrzydlina, marne, liche skrzydło.

 Skrzydłacz, gatunek małża (fig.).

 Skrzydłak, Skrzydlak, rodzaj więcierza.

 Skrzydło, przednia kończyna ptaka, opatrzona w pióra i służąca za narząd do latania, unoszenia ś. w powietrzu (fig.); narząd do latania u owadów, niektórych ssących i gadów; wyrostki kostne kości klinowatej: s. nosa = bok, odgraniczający na zewnątrz dziurki nosa, s-a płuc = zrazy płuc, s-a podniebienne = wyrostki skrzydłowate, skrzydlate; skrzele, płetwa u ryb; miotełka z piór do okurzania delikatnych przedmiotów; śmiga u wiatraka; strona, bok, połać: s. budynku = pawilon boczny, s. wojska = jeden z dwu bocznych oddziałów w szyku bojowym; s. surduta = poła; s. namiotu = jedna z dwu bocznych zasłon, zasłaniających wejście; s. u kapelusza = rondo, kania; s. u okna, u drzwi = jedna z dwu połów; s. u wrót = wierzeja; s. u husarza = ozdoba u ramion w kształcie skrzydła (fig.); s. wiosła = boczna część jego; s. u dachówki = boczny zagięty jej brzeg; boczna nawa kościoła z niższem sklepieniem; boczna część sieci, [709]więcierza, niewodu; wygięta blacha nad kołami powozu dla uchronienia jadących od pryskającego błota; pieczeń wołowa przy zrazowej; przen., opieka, piecza, obrona, ochrona, osłona: być pod czyimś s-em = pod opieką, s-a opiekuńcze; pęd, lot, polot, fantazja: mknąć na s-ach pieśni, wyobraźni; przyciąć komu s-a = pozbawić go polotu, poskromić jego butę, samowolę; strach dodawał mu s-eł = popędzał do biegu; opadły mu s-a = stracił fantazję.

 Skrzydłobiały, opatrzony białemi skrzydłami.

 Skrzydłobłonisty, opatrzony błoniastemi skrzydłami.

 Skrzydłolotny, Skrzydłoloty, latający na skrzydłach.

 Skrzydłonogi, mający skrzydła u nóg, szybko biegający, bystronogi.

 Skrzydłookienny, odnoszący ś. do skrzydła okiennego.

 Skrzydłopław, Skrzydłopławka, Skrzydłonóg, rodzaj mięczaka (fig.).

 Skrzydłopłochy, pierzchliwy.

 Skrzydłoruchy, ruszający skrzydłami.

 Skrzydłoryb, rodzaj ryby skamieniałej.

 Skrzydłoszpon — p. Zbun.

 Skrzydłowaty, mający kształt skrzydła.

 Skrzydłowy, odnoszący ś. do skrzydła; stojący na skrzydle, na końcu kolumny.

 Skrzydłówka, rodzaj mięczaka.

 Skrzyknąć, zwołać krzykiem.

 Skrzyń, roślina z rodziny marzanowatych.

 Skrzyneczka, mała skrzynia.

 Skrzynia, paka drewniana, okuta, często skórą obita, zamykana, z wiekiem, unoszonym na zawiasach, do przechowywania różnych przedmiotów, lada, skarbona, skarbczyk (fig.); przyrząd w kształcie skrzyni, w różnych rzemiosłach używany lub stanowiący część składową różnych maszyn; paka drewniana okuta do przewożenia węgli w kopalni lub trzymania węgli, drzewa i t. p. w domu; wóz w kształcie skrzyni zamykanej z kratami do przewożenia niektórych zwierząt, do wiezienia psów schwytanych; w ogr., deski, ułożone w formie skrzyni z oknami do siania i ochrony niektórych flanc, kwiatów, warzyw i t. p.; s. a. skrzynka szkła = paka, zawierająca 120 tafli; s. przymierza Pańskiego = skrzynia, w której starożytni Izraelici przechowywali tablice przykazań Boskich, arka przymierza.

 Skrzyniarz, rzemieślnik, wyrabiający skrzynie.

 Skrzyniasty, Skrzyńczasty, mający formę skrzyni, zaopatrzony w skrzynie.

 Skrzyniowy, Skrzynny, odnoszący ś. do skrzyni.

 Skrzynka, mała skrzynia.

 Skrzynkowaty, mający kształt skrzynki.

 Skrzynkowy, odnoszący ś. do skrzynki.

 Skrzyp! wykrz., oznaczający skrzypnięcie.

 Skrzyp, skrzypienie, skrzypnięcie; roślina z gromady paprotników, z rzędu skrzypów (fig.).

 Skrzypaczka, forma żeń s. od Skrzypak.

 Skrzypak — p. Skrzypek.

 Skrzypce (-piec), zdr. Skrzypki (-ek), narzędzie muzyczne strunowe pewnego przyjętego kształtu (fig.); trzymać w czym [710]pierwsze s. = rej wodzić, być dowódcą, stać na czele czego, być główną sprężyną.

 Skrzypcowaty, mający kształt skrzypiec.

 Skrzypeczki (-czek), małe skrzypce.

 Skrzypecznik, Skrzypkarz, robiący skrzypce.

 Skrzypek, artysta, grający na skrzypcach; skrzypiciel, grajek karczemny, muzykus; przen., poeta, śpiewak.

 Skrzypica, skrzypce.

 Skrzypiciel — p. Skrzypek.

 Skrzypić, sprawiać, aby coś wydawało skrzyp; wydawać skrzyp.

 Skrzypieć, wydawać głos trzeszczący, ostry, przykry, wydawać skrzyp, trzeszczeć, zgrzytać, od tarcia jednej niegładkiej powierzchni o drugą; rzęzić, grać w piersiach; grać licho na instrumencie smyczkowym, rzępolić; wydawać głos (o drozdzie); coś s-i = nie idzie gładko, wlecze ś. opornie; s-ące drzewo najdłużej stoi = człowiek chorowity nieraz dłużej żyje niż inni, zdrowi.

 Skrzypnąć — p. nied. Skrzypieć.

 Skrzypotać, krzyczeć skrzypliwie, przeraźliwie.

 Skrzysty, iskrzący ś.

 Skrzywdzić, krzywdę wyrządzić komu, pokrzywdzić.

 Skrzywiać (się), dok. Skrzywić (ś.); robić (ś.) krzywym, wykrzywiać (ś.), nachylać (ś.), zginać (ś.); s. ś., robić kwaśną minę, okazywać twarzą niezadowolenie, wykrzywiać ś.

 Skrzyżaczyć się, przemienić ś. w Krzyżaka.

 Skrzyżal, kamień piaskowiec, dający się łupać taflowato.

 Skrzyżować, złożyć co na krzyż; s. ś. z kim = stanąć z nim do walki, pojedynkować ś.; przejść sobie drogę nawzajem.

 Sksiężeć, stać ś. księdzem.

 Skubać, dok. Skubnąć; szczypiąc wyrywać, skubiąc, rozdzielać: s. szarpie; oskubywać: s. drób = wyrywać mu pierze; s. pierze = odrywać puch od sypułek; przen., s. kogo, wyzyskiwać, ciągle go potrochu obdzierać, okradać; niepokoić ciągłemi napadami; dłubać, gmerać; s. ś., skubać siebie samego, być skubanym; przen., guzdrać ś., marudzić, mitrężyć; zwlekać z wydatkiem przez skąpstwo.

 Skubanka, wełna a. inna tkanina skubana, używana zamiast waty i pierza; szarpie; piłka z kawałków gumy.

 Skubnąć — p. nied. Skubać.

 Skuć — p. nied. Skuwać; s. ś. = upić ś.

 Skud, wł., dawna moneta złota lub srebrna różnej wartości w różnych krajach.

 Skudlić, stargać (o włosach).

 Skudło, deszczułka z jednej strony podłużnie karbowana, służąca do podbijania słomy w górę przy robieniu słomianych dachów, strzechałka, strycharka; deszczułka łupana do krycia dachów.

 Skulawić, uczynić kulawym, okulawić.

 Skulling, ang., wązka łódź, kierowana przez jednego wioślarza, poruszającego d w om a wiosłami (fig.).

 Skulnąć, stoczyć co raptownie, zsunąć.

 Skulptor, łć., rzeźbiarz, snycerz.

 Skulptura, łć., snycerstwo, rzeźba, rzeźbiarstwo.

 Skulpturalny, łć., rzeźbiony.

 Skumbra, Skombrja, rodzaj makreli, poławianych w morzu Czarnym (fig.).

 Skundleć, o psach: wyrodzić ś.

[711] Skuner, ang., mały statek dwumasztowy, szoner.

 Skunks, ang., zwierzę drapieżne z rodziny kun, żyjące w Ameryce północnej, rodzaj śmierdziela (fig.); w lmn., futro z tego zwierzęcia.

 Skunksowy, ang., odnoszący ś. do skunksa; zrobiony z futra skunksa.

 Skup, zakup, zakupywanie, wykupywanie.

 Skupczyna, Skupsztyna, serb., sejm w Serbji.

 Skupiać, dok. Skupić; układać na kupę, zgromadzać w jedno miejsce, zgarniać, koncentrować, łączyć; s. ś., zbierać ś. do kupy, zgromadzać ś. w jedno miejsce, jednoczyć ś., koncentrować ś., ześrodkowywać ś.

 Skupiciel, człowiek, który co skupia a. skupił.

 Skupić — p. nied. Skupiać.

 Skupić — p. nied. Skupywać.

 Skupienie, dokonana czynność skupywania; dokonana czynność skupiania; grupa przedmiotów w klasyfikacji; zbiór atomów w jakiejś materji.

 Skupina, klomb z krzewów i drzew.

 Skupować — p. Skupywać.

 Skupywacz, człowiek, który co skupuje.

 Skupywać, kupować wiele rzeczy, wykupywać.

 Skurcz, skurczenie ś. mięśnia, zwłaszcza mięśnia serca; takie położenie figury na obrazie, iż patrzącemu wydaje ś. krótszą, niż jest istotnie, skrót.

 Skurczenie, przykrócenie; ściągnięcie, aby było krótsze; s. ś., skurcz, przykurczenie.

 Skurczybyk, Skurczybut, Skurczypałka, wyzwiska: nic nie wart, nicpoń, gałgan, łotr.

 Skurpieć, mieszkając między Kurpiami, stać ś. wkońcu Kurpiem.

 Skurzyć, strzepać, zetrzeć kurz z jakiego przedmiotu; spalić, wypalić, spłonąć, zgorzeć; s. ś., spalić ś., wypalić ś.; zesmrodzić ś.

 Skutecznie, ze skutkiem, z dobrym rezultatem, należycie, jak być powinno, jak oczekiwano, niezawodnie.

 Skuteczność, wydawanie dobrego, należytego skutku, dzielność, moc w skutkowaniu.

 Skuteczny, przynoszący skutek, dzielny w skutkowaniu, niezawodny, zbawienny.

 Skutek, to, co wynika z jakiejś przyczyny, wynik, rezultat, następstwo, owoc; spełnienie ś., ziszczenie ś., wykonanie, urzeczywistnienie; wynik działania lekarstwa; w s., w s-ku, s-em, przysł., z powodu, z przyczyny, z racji, w nai stępstwie czego.

 Skutkować, wywoływać pożądany skutek, okazać ś. skutecznym; działać; pomagać.

 Skuwać, dok. Skuć; łączyć przez kucie, spajać kując, lutować; robić, wytwarzać kuciem, wykuwać; przerabiać kuciem, przekuwać; bić, grzmocić; s. ś., upijać ś., urzynać ś.

 Skuzynować się, spowinowacić ś., spokrewnić ś.

 Skwadrować, pomnożyć, zwiększyć czterokrotnie.

 Skwapliwie, przysł., pośpiesznie, prędko.

 Skwapliwość, pośpiech.

 Skwapliwy, pośpieszny, prędki, pochopny, skory, chętny, gorliwy.

 Skwar, wysoka temperatura powietrza, spiekota, upał, żar.

 Skwarek — p. Skwarka.

 Skwarka, Skwarek, usmażony kawałek słoniny a. tłustej skórki, szperka; szwed; w lm., rodzaj wysypki na ustach.

[712] Skwarny, mający wysoką temperaturę, upalny, gorący, parny (o powietrzu).

 Skwarota, roślina z rodziny złożonych.

 Skwarzenina, coś uskwarzonego.

 Skwarzyć, prażyć, smażyć: s. tłuszcz; dokuczać skwarem, palić, piec, prażyć; s. sobie mózg = wysilać umysł nad czym; s. ś., być skwarzonym, topić ś. na ogniu (o tłuszczu); być wystawionym na działanie słońca, piec ś., prażyć ś.; usychać z żalu, z tęsknoty.

 Skwasić — p. nied. Skwaszać.

 Skwaszać, dok. Skwasić; pozwalać zakwasić ś., czynić kwaśnym, kwasić, kisić; przen., psuć, warzyć: s. komu humor = wprowadzić w złe, przykre usposobienie; s. ś., stawać ś. kwaśnym, kwaśnieć; przen., na niczym ś. kończyć, przechodzić, kończyć ś. marnie.

 Skwaszony, ten, którego skwaszono; przen., mający kiepski humor, kwaśny, zgryźliwy, zwarzony.

 Skwaśniały, który skisł, skwaśniał; przykry, nieprzyjemny.

 Skwatter (skuoter), ang., osadnik na nieuprawnych gruntach północ. Ameryki; w Australji dzierżawca pastwisk, nie należących do obszarów wymierzonych (fig.).

 Skwer, ang., plac publiczny w mieście, obsiany trawą i zadrzewiony.

 Skweres, łć., wielki kłopot, zamęt, ambaras; bieda.

 Skwierczeć, wydawać głos skrzeczący, wydawać skwierk, skrzeczeć, trzeszczeć, syczeć; przen., utyskiwać, uskarżać ś. płaczliwie; świerkać, świergotać, świegotać.

 Skwierczek, człowiek, który wciąż utyskuje.

 Skwierk, pisk, syk, trzask suchy i niezbyt głośny; świergot; utyskiwanie, lament.

 Skwierknąć, wydać głos skwierczący.

 Skwirk — p. Skwierk.

 Skwitować, pokwitować, zwolnić z należności; s. z czego = zaprzestać, zerwać z czym; s. ś. = zwolnić ś. wzajemnie z należności, z zobowiązań; wyrównać wzajemne rachunki..

 Sky, Ski, norw. — p. Narty.

 Slawista, łć., badacz i znawca języków lub literatur słowiańskich.

 Slawistyka, łć., filologja słowiańska.

 Slawizm, łć., słowiańszczyzna, cechy i charakter słowiańskie.

 Slojd, szwedz., kształcenie zręczności rąk u dzieci i młodzieży za pomocą wprawy w używaniu różnych narzędzi rzemieślniczych.

 Sloka, hind., dwuwiersz w poezji starożytnej u Hindusów.

 Słabić, czynić słabym, osłabiać; przytłumiać, przyćmiewać.

 Słabieć — p. Słabnąć.

 Słabiuchny, Słabiutki, całkiem słaby.

 Słabizna, miejsce słabe, słaba strona, słabość, rzecz słaba, kiepska, zły stan rzeczy; tandeta; ściany boczne brzucha między żebrami i biodrem; pachwiny.

 Słabnąć, stawać ś. słabym, tracić siły, omdlewać.

 Słabo, przysł., niedostatecznie; s. mi = niedobrze mi, ckliwo mi, nudzi mię; s. umieć lekcję = być źle przygotowanym.

 Słaboduszny, właściwy słabej duszy, małoduszny.

 Słabogłowy, mający słabą głowę, trudno pojmujący.

 Słabomyślny, mający umysł słaby a. osłabiony.

 Słabosiły, mający słabe siły. Słabostka, pewna słabość charakteru, niewielka wada, mała [713]usterka, błahy błąd; nałóg, przyzwyczajenie niezbyt naganne, manja.

 Słabość, charakter tego, co jest słabe; dobroduszność, brak energji, silnej woli, słaby charakter, skłonność, żyłka, pociąg, nałóg, upodobanie do kogo a. do czego; brak zdrowia, choroba, niemoc, niedyspozycja; połóg, poród; drobna wada, mała usterka charakteru.

 Słabować, być chorym, chorować, niedomagać.

 Słabowitość, delikatność zdrowia, łatwość ulegania chorobom.

 Słabowity, łatwo ulegający chorobom, skłonny do chorób, chorowity, mający słabe, wątłe zdrowie; nie mający dość energji, będący dość słabego umysłu.

 Słaby, nie mający wiele siły, niemocny, bezsilny; nietrwały, niewytrzymały, bezbronny; kiepski, wątły, marny; nieudolny, niewykwalifikowany, niebiegły, mało zdolny; niewyraźny, chwiejny, niestały, niestanowczy, nieenergiczny; nie dość ciężki, nie dość liczny; nietęgi, lekki (o trunkach, o tytuniu); głos s. = cichy, nie doniosły; strona s. = czuła, na którą łatwo mieć wpływ; w grze: s. karta = nie zapewniająca wygranej; miejsce s-e = dotkliwe; s. nadzieja = niepewna; niedostateczny w działaniu, nie wywierający należytych skutków; nieco chory, cierpiący, niedysponowany; w gram., spółgłoska s-a = przy której wytwarzaniu brzmią struny głosowe, dźwięczna, głośna.

 Słać, posyłać, wysyłać, zasyłać, załączać, wyprawiać; ślę wyrazy szacunku, ślę serdeczne pozdrowienie i t. p. = formuła zakończenia listu.

 Słać, urządzać posłanie, zaściełać łóżko, kłaść na nim pościel; przygotowywać sobie legowisko: s. gniazdo = przygotowywać, uściełać, wić; kłaść jedną płaszczyznę na drugiej, rozściełać, rozkładać, rozpościerać: s. dywan, s. podściółkę pod konie; s. prośbę pod czyje nogi = przedkładać pokornie; s. most, drogę = układać, torować; kłaść mostem, pokotem, rozciągać; upokarzać; s. sobie drogę do czego = ułatwiać sobie dostęp, otwierać drogę; s. ś., być słanym, rozpościerać ś., rozściełać ś., być uściełanym, padać, upadać, kłaść ś. pokotem; rozciągać ś. na daleką przestrzeń; uniżać ś., upokarzać ś. przed kim; sanna ś. ściele = szykuje ś., śnieg pada; s. ś. komu do nóg = upadać do nóg; ściele ś. droga do czego = otwiera ś., toruje ś.

 Słaniać, suwać, powłóczyć; s. ś., iść krokiem niepewnym, chwiać ś. na nogach; błąkać ś., błądzić, wałęsać ś., włóczyć ś.

 Słaniec, posłaniec, wysłaniec, poseł.

 Sława, chwała, rozgłos, głośne, wielkie imię; opinja, reputacja, dobre imię, uznanie; zła s. = hańba, sromota, dyshonor, niesława; podanie, tradycja.

 Sławetnieć, stawać ś. sławetnym, nabywać prawa mieszczanina.

 Sławetny, tytuł ławnika miejskiego a. wogóle mieszczanina; rzecz., mieszczanin.

 Sławianożerca, zacięty wróg Słowian.

 Sławiaństwo, słowiańszczyzna, słowiaństwo.

 Sławić, sławnym czynić, sławę czyją głosić, rozsławiać, chwalić, wysławiać; opiewać, opisywać; mówić, powiadać, rozgłaszać; zniesławiać, obmawiać, czernić, szkalować, osławiać; s. ś., mieć sławę, rozgłos, być sławnym, znanym powszechnie, słynąć; rozchodzić ś., rozgłaszać ś., szerzyć ś. (o wiadomości, o plotce).

[714] Sławin, roślina z rodziny motylkowatych, popielucha.

 Sławnogłośny, głośny ze swej sławy.

 Sławny, słynny, głośny, rozgłośny; okryty sławą, sławę mający, powszechnie znany; wiekopomny, pamiętny; zawołany, okryty niesławą, osławiony.

 Sławodajny, okrywający sławą.

 Sławofil, człowiek, sprzyjający Słowianon, przyjaciel Słowian.

 Sławofilstwo, sprzyjanie Słowianom, słowianofilstwo.

 Sławokraśny, cieszący ś. sławą.

 Słoboda, osada, gdzie dobrowolnie zamieszkali wolni włościanie; mała osiadłość wiejska.

 Słobodnik, Słobodzianin, mieszkaniec słobody; roślina z rodziny sączyńcowatych.

 Słocin, roślina z rodziny miedlinowatych.

 Słodkawo-czuły, czuły i słodki zarazem.

 Słodkawość, lekki smak słodyczy, umiarkowana słodycz; ckliwość.

 Słodkawy, trochę słodki.

 Słodki, mający smak cukru a. miodu; przyjemny, miły, rozkoszny, luby, zachwycający, ujmujący; s-a = wódka słodka.

 Słodkobrzmiący, Słodkodźwięczny, przyjemny, rozkoszny dla ucha.

 Słodkocierpki, słodki a przytem cierpki; dotkliwy, napółzgryźliwy.

 Słodkogorzki, słodki i zarazem gorzki, niby słodki.

 Słodkogórz, roślina z rodziny psiankowatych (fig.).

 Słodkogronny, mający grona słodkie.

 Słodkokwaskowaty, słodki, a przytem kwaskowaty.

 Słodkomocz, choroba cukrowa, cukrzyca.

 Słodkomówny, mówiący słodko, wymowny, uprzejmy, pochlebiający.

 Słodkonudny, ckliwy.

 Słodkopachnący — p. Słodkowonny.

 Słodkopłynny, rozkosznie, mile i płynący.

 Słodkopowiewny, rozkosznie powiewający.

 Słodkorymny, tworzący dźwięczne rymy.

 Słodkosłony, słodki a przytem słony.

 Słodkość, Słodycz, smak słodki; w lm., łakoć, smakołyk słodki; słodkie słowa, obejście słodkie, pieszczotliwe.

 Słodkotrawny, przyjemny w smaku, chociaż trujący.

 Słodkoustny, pięknie mówiący, wymowny.

 Słodkowdzięczny, pełny rozkosznego wdzięku.

 Słodkowodny, odnoszący ś. do słodkiej wody; zawierający słodką wodę, żyjący w słodkich wodach, i powstający w słodkich wodach.

 Słodkowonny, Słodkopachnący, mający słodką, rozkoszną woń.

 Słodnieć, Słodnąć, stawać się słodkim; napełniać ś. słodkością, rozkoszą.

 Słodniowy (korzeń), lukrecjowy.

 Słodny, zaprawiony słodem.

 Słodować, doprowadzać ziarna sztucznie do kiełkowania dla wydobycia z nich słodu.

 Słodownia, izba w browarze, w której rozsypuje ś. ziarno dla kiełkowania.

 Słodownik, robotnik, przygotowujący słód w słodowni.

 Słodowy, odnoszący ś. do słodu, zrobiony ze słodu, przyrządzony ze słodem: ekstrakt s., cucier s.

 Słodycz — p. Słodkość.

 Słodyś, Słodziuszek, słodziutki człowieczek, lizus.

[715] Słodzić, czynić słodkim, osładzać, zaprawiać słodyczą; s. piwo = zaprawiać słodem, odejmować substancjom leczniczym części kwaśne i słone; w chem., zobojętniać kwas; przen., uprzyjemniać, umilać, czynić rozkosznym.

 Słodzień, korzeń słodki, lukrecja.

 Słodziny (-in), pozostałość ze słodu, z którego wydobyto wszystkie substancje potrzebne do wyrobu piwa.

 Słodziszek, rośl. — p. Bób.

 Słodziuchny, Słodziutki, Słodziuteńki, Słodziuśki, Słodziusieńki, niezmiernie słodki, całkiem słodki.

 Słodziuszek — p. Słodyś.

 Słodź, Słódź, lek gęsty i słodki, zaprawiony cukrem i miodem.

 Słoik, Słoiczek, mały słój.

 Słoikowaty, mający kształt słoika.

 Słojecznica, roślina z gromady porostów.

 Słojek — p. Słój.

 Słojować, naśladować za pomocą malowania słoje na drzewie a. marmurze, fladrować, mazerować.

 Słojowaty, ułożony w słoje, mający po sobie słoje, żyłkowany, prążkowany, fladrowaty.

 Słoma, źdźbło zbożowe; mnóstwo ździebeł razem, zwłaszcza po omłóceniu ziarna; przynosić s-ę na ogień = podżegać, podniecać, roznamiętniać; pustą s-ę młócić = mówić o rzeczach błahych.

 Słomiak, bałwan ze słomy; ul słomiany; roślina z rodziny złożonych.

 Słomian, Słomianka, roślina z rodziny złożonych.

 Słomianka, plecionka ze słomy do wycierania obuwia przy wejściu do mieszkania; słomiana kadź a. kosz; słomiany kapelusz.

 Słomiano-żółty, mający kolor słomy.

 Słomiany, odnoszący ś. do słomy, zrobiony ze słomy; s. cukier = ugotowany do karmelu i wyciągany w laski; przen., nietrwały, chwilowy, wątły, niestały: s. ogień = chwilowy zapał; byle jaki, lichy, marny, kiepski, mizerny; lepszy s. żywot, niż jedwabna śmierć = lepiej byle jak żyć, niż umrzeć; lepsza s-a zgoda, niż złoty proces = lepiej byle jak godzić ś., niż ś. kłócić; nierzeczywisty, nieistotny, pozorny: s. wdowiec, s-a wdowa = małżonek podczas dłuższej nieobecności drugiego małżonka.

 Słomiasty, obfitujący w słomę; ze słomy wyrobiony, słomiany.

 Słominka, zdr. od Słoma.

 Słomka, źdźbło słomy; ptak siewkowaty z podrzędu kuligów, z rodziny bekasów (fig.).

 Słomkowy, zrobiony ze słomki; kolor s. = jak słomy.

 Słonawy, trochę słony.

 Słoneczko, zdr. od Słońce.

 Słonecznica, zjawisko atmosferyczne, jakby słupy koło słońca a. księżyca, chmurki czerwonawe, ukazujące ś. przy zachodzie słońca.

 Słoniecznie, Słoneczno, jasno, pogodnie, świetlano.

 Słonecznieć, jaśnieć jak słońce.

 Słonecznik, roślina z rodziny złożonych (fig.).

 Słonecznikowy, odnoszący ś. do słonecznika, właściwy słonecznikowi, wytłoczony z ziarn słonecznika.

 Słonecznolicy, mający lica jasne, jak słońce.

 Słoneczność, blask słoneczny, jasność słoneczna, promienie słońca.

 Słoneczny, odnoszący ś. do słońca, właściwy słońcu; s. system planetarny = słońce wraz z krążącemi dokoła niego planetami i ich księżycami; strona s-a = [716]wystawiona na działanie słońca; dzień s. = pogodny; zegar s. = kompas; kąpiel s-a = wystawianie na operację słoneczną całego obnażonego ciała a. jego części w celach leczniczych; przen., jasny, pogodny, wesoły.

 Słoni — p. Słoniowy.

 Słonić, osłaniać, zasłaniać od słońca; s. ś., przebywać na słońcu, wystawiać ś. na działanie słońca.

 Słonieć, stawać ś. słonym, nabierać smaku słonego.

 Słonik, gatunek chrząszcza czteroczłonkowego (fig.).

 Słonimia, roślina z rodziny pomarańczowatych.

 Słonina, warstwa tłuszczu pod skórą na bokach nierogacizny; kawał a. kawałek tego tłuszczu, jako przyprawa do potraw.

 Słoniniec, minerał: biały, tłusty łojek wodnisty.

 Słoninka, mały kawałek słoniny.

 Słoniowacina, Słoniowatość, rodzaj trądu, powodującego zgrubienie członków.

 Słoniowaty, mający kształt słonia, podobny do słonia.

 Słoniowy, odnoszący ś. do słonia, właściwy słoniowi: kość s-a — z kłów słonia; wyrobiony z kości słoniowej.

 Słonirośla, Słoniorośl, roślina z rodziny palm, palma słoniowa (fig.).

 Słonistęp, roślina z rodziny złożonych; roślina z rodzaju skłąbi.

 Słonizna, coś bardzo słonego.

 Słonka — p. Słomka (ptak).

 Słonko, zdr. od Słońce.

 Słono, przysł., ze smakiem soli; przen., drogo.

 Słonokwaśny, słony a przytem kwaśny; przen., cierpki.

 Słonomiar, narzędzie do mierzenia ilości soli w roztworze.

 Słonosiarczany, słony, zawierający siarkę.

 Słoność, smak słony; ilość soli w roztworze.

 Słony, mający smak soli, przyprawiony solą, solony, osolony; zawierający w sobie sól, wydzielający sól; przen., nieskromny, niemoralny, drażliwy, tłusty, pieprzny, rozwiązły; drogi; s-e ceny = wygórowane, nieprzystępne.

 Słoń, zwierzę ssące kopytowe, z rzędu trąbowców, czyli słoni (fig.); s. morski = zwierzę ssące z rzędu płetwonogich, z rodziny morsów, trąbnik (fig.); przen., człowiek wielki i ciężki, nieruchawy, niezgrabny.

 Słońce, stała gwiazda, wydzielająca światło i ciepło, dokoła której krąży ziemia i planety, ośrodek systemu planetarnego; każda gwiazda stała; miejsce oświecone przez słońce, a nie przysłonięte cieniem: leżeć na s-u, wychodzić na s.; w s-u śnieg prędzej topnieje; gatunek fajerwerku; przen., radość, szczęście; coś pięknego, uroczego; ideał, wzór; coś świecącego, promiennego; nimb, aureola, światłość; pod s-em = na ziemi, na świecie; jedno s. dość na ziemi = mówi ś. o dwu ludziach, którzy znosić ś. nawzajem nie mogą; rzucać ś. z motyką na s. = chcieć osiągnąć rzeczy, niemożliwe do urzeczywistnienia; to pewne, jak s. na niebie = nie ulega żadnej wątpliwości; plamy na s-u szukać = upatrywać usterek w człowieku bez zarzutu a. w rzeczy doskonałej; oko s-a = krąg, tarcza słońca; na s-u kogo, [717]co mieć = naśladować; nim s. wejdzie, rosa oczy wyje = niepewna nadzieja poprawy losu.

 Słońcokłon, roślina z rodziny złożonych.

 Słońcokrąg, tarcza słońca; w bot., roślina Tomiłek.

 Słończę, pisklę słonki.

 Słończysty, mający kształt słońca, tarczowaty, promienisty.

 Słop, samołówka na zwierza dzikiego.

 Słopiec, pułapka, potrzask.

 Słota, deszcz kilkodniowy, niepogoda, szaruga, flaga.

 Słotny, dżdżysty.

 Słotwian, roślina z rodziny parolistnikowatych.

 Słowaczeć, zmieniać ś. w Słowaka, stawać ś. Słowakiem.

 Słowaczyć, nadawać charakter słowiański, tłumaczyć na język słowiański; przemieniać na Słowaka, nadawać charakter słowacki; s. ś. — p. Słowaczeć.

 Słowianizm, właściwość języka słowiańskiego i charakteru słow.

 Słowianofil, przyjaciel Słowian i wszystkiego, co słowiańskie; człowiek, wierzący w wyższość rasy słowiańskiej nad innemi; zwolennik wspólności słowiańskiej.

 Słowianofilstwo, Słowianofilizm, przekonania, upodobania słowianofila.

 Słowianoruski, słowiański o zabarwieniu rosyjskim.

 Słowianożerca, prześladowca, gnębiciel, wróg zażarty Słowian.

 Słowianożerstwo, nienawiść względem Słowian.

 Słowiaństwo, Słowiańszczyzna, Słowianie, ludy słowiańskie, charakter słowiański.

 Słowiańszczeć, Słowiańszczyć się, przemieniać ś. na Słowianina, nabierać cech słowiańskich.

 Słowiańszczyć, przemieniać na Słowianina, nadawać charakter słowiański; s. ś., słowiańszczeć.

 Słowiańszczyzna, ziemia zamieszkana przez Słowian, kraje słowiańskie, ludy słowiańskie; wszystko, co jest słowiańskie, np. język, literatura, charakter.

 Słowiczeć, mieć głos podobny do słowiczego.

 Słowiczek, mały, młody słowik.

 Słowiczę, pisklę słowicze.

 Słowiczka, samica słowika.

 Słowiczy, Słowikowy, właściwy słowikowi, odnoszący ś. do słowika; taki, jak u słowika.

 Słowik, ptak wróblowaty śpiewający, z rodziny drozdów, podrodziny słowików (fig.); rodzaj dawnej armaty.

 Słowikowy — p. Słowiczy.

 Słownictwo, Słownikarstwo, umiejętność układania słowników, leksykologja; dział słowników w literaturze; zasób wyrazów w pewnym zakresie, terminologja; cały zasób wyrazów w pewnym języku.

 Słownie, przysł., ustnie, nie na piśmie, słowami; dosłownie, literalnie; dotrzymując słowa.

 Słownik, zbiór wyrazów, ułożonych w porządku alfabetycznym z wyjaśnieniem ich znaczenia, a. z przekładem na język obcy, leksykon, dykcjonarz: s. języka polskiego, s. polsko-francuski i t. d.; s. encyklopedyczny — p. Encyklopedja; s. biograficzny = zbiór życiorysów krótkich, ułożony w porządku alfabetycznym; s. gieograficzny = objaśnienie nazw gieograficznych porządkiem abecadłowym.

 Słownikarski, odnoszący ś. do słownikarza.

 Słownikarz, autor słownika, leksykograf.

 Słownikowy, Słowniczy, odnoszący ś. do słownika.

 Słowność, dotrzymanie słowa, akuratność, rzetelność.

[718] Słowny, wyrażony słowami, nie na piśmie, ustny; dotrzymujący słowa, akuratny, rzetelny, wierny danemu słowu; oparty na czczych tylko słowach, nieistotny, nieprawdziwy; niepoważny; odnoszący ś. do słowa, do czasownika, jako części mowy, z czasownika utworzony, czasownikiem wyrażony.

 Słowo, wyraz; mowa, zdolność mówienia, wymowa; część mowy odmienna, wyrażająca czynność a. stan osoby a. przedmiotu, czasownik; w lm., s-a, = czcza, pusta gadanina; s-a do piosenki, do arji = tekst słowny podłożony pod muzykę; mądrej głowie dość dwie s-ie = rozumnemu nie trzeba długo tłumaczyć; dobrego, poczciwego s-a mu nie dał = pochwały, zachęty serdecznej; marnego, złego s-a nie powiedziałem = nie zrobiłem najlżejszej wymówki; nie da sobie s-a powiedzieć = zrobić uwagi; na jedno s. go słucha = odrazu; od słów do uczynków = o szybkim urzeczywistnianiu przyrzeczeń, zamierzeń; od słów do bójki, do kijów = zwada kończy ś. bijatyką; od s-a do s-a = rozgadawszy ś., porozumiawszy ś. słownie, posprzeczawszy ś.; ani s-a więcej! = nic nie mów; ani s-a! = to prawda, niema co mówić; jeśli mi s. piśniesz! = siedź cicho, nic nie mów, bo będzie z tobą źle!; i s-a nie powiedział = nie odezwał ś.; na te s-a = po tym powiedzeniu; ozwał ś. w te s-a, temi s-y = tak powiedział; powiedzieć co w dwu s-ach, ubić interes w dwu s-ach = krótko, węzłowato, bez niepotrzebnej gadaniny; s-em = krótko mówiąc, nie rozwodząc ś.; to moje ostatnie s. = najdalej idące ustępstwo (przy targach, przy układach); s. w s., co do s-a = dosłownie, nic nie zmieniając; chwytać za s-a = korzystać z niezręcznie użytego wyrazu; s. po s-ie = dokładnie, nic nie opuszczając; zwymyślać ostatniemi s-ami, od ostatnich słów = złajać ordynarnie, brutalnie; s-em, w s-ie = formalnie, nieistotnie, nierzeczywiście; wedle słów Pisma Św., wedle słów mędrca, poety = jak mówi Pismo Św., mędrzec, poeta; nie móc przemówić s-a = być silnie wzruszonym; przyjść do s-a = uzyskać możność wypowiedzenia ś., zabrać głos; opowiadać swojemi s-ami = nie dosłownie; powiedz za mną dobte s. = wstaw ś.; dobre s. = łagodna, grzeczna mowa; s. Boże = Pismo Św., Ewangielja; chrześcijańskie pozdrowienie: niech będzie pochwalony Jezus Chrystus; s. stało ś. ciałem = Chrystus wcielił ś. w człowieka; przen., mówi ś. żartobliwie, kiedy przybędzie nagle ten, o którym ś. przed chwilą mówiło; przyrzeczenie, zobowiązanie, zapewnienie ustne: s. honoru, s. szlacheckie, s. uczciwości, s. najświętsze, s. uczciwego człowieka; s. daję!, s.! = przyrzekam uroczyście; na moje s. = na moją odpowiedzialność; uiścić ś. w s-ie, stawić ś. na s-ie, dotrzymać s-a = dotrzymać przyrzeczenia, zobowiązania; dawać towar na s. = na kredyt; pożyczać na s. — bez rewersu, bez kwitu; wierzyć, ufać na s. = bez piśmiennego zobowiązania; trzymam cię za s. = polegam na twym przyrzeczeniu; panna dała mu s. = przyjęła konkurenta; już po s-ie = po przyrzeczeniu wzajemnym pobrania ś.; zwolnić kogo ze s-a = z zobowiązania; cofnąć swoje s. = cofnąć przyrzeczenie.

 Słowomocny, władający dobrze słowami, mową.

 Słowopłynny, mówiący gładko.

 Słoworób — p. Słowotwórca.

 Słoworóbstwo, tworzenie nowych wyrazów, neologizmów.

[719] Słoworód, nauka o tworzeniu i pochodzeniu wyrazów, etymologja.

 Słowotwórca, Słoworób, tworzący nowe wyrazy, neologizmy.

 Słowotwórczy, odnoszący ś. do słowotwórcy.

 Słowozbiór, zbiór, zasób wyrazów.

 Słód, ziarna zboża, doprowadzone w cieple i wilgoci do sztucznego kiełkowania.

 Słój, warstwa czego, leżąca na drugiej warstwie; warstwa drzewa, przyrastająca w ciągu roku (fig.); s. na marmurze, kamieniu = warstwy różnorodne lub różnokolorowe, żyłki, deseń; naczynie szklane cylindryczne do przechowywania cieczy.

 Słówko — p. Słowo; nie piśnij i s-a = nic nie mów; s. wróblem wyleci, a powróci wołem = plotka rośnie, szerząc ś.; w s-a, osobne wyrazy z języka obcego, wyjęte ze słownika.

 Słówkołów, człowiek, łowiący cudze słówka.

 Słuch, zmysł, pozwalający odbierać wrażenia dźwiękowe, zmysł słuchowy, słyszenie; słuchanie, uwaga; zdolności muzyczne: mieć s., nie mieć s-u; w lm., s-y, to, co ś. słyszeć daje, to, co słyszymy, dźwięk, głos; pogłoska, wieść, fama, posłuch; uszy zajęcze; w s. = głośno, na głos; grać do s-u = nie do tańca; wiem, znam to ze s-u = ze słyszenia; cały w s. ś. zamienił = zaczął słuchać z natężoną uwagą; w fortyf., s. ziemny = otwór w ziemi, przez który można słyszeć zdaleka.

 Słuchacz, człowiek, który słucha: s. na odczycie, na koncercie; wolny s. w uniwersytecie = młodzieniec, uczęszczający na wykłady, ale nie będący studentem.

 Słuchaczka, forma żeńska od Słuchacz.

 Słuchać, pojmować słuchem, odbierać wrażenia słuchowe, nadstawiać ucho do słyszenia; s. kogo, czego, być mu posłusznym; s. kogo spowiedzi = spowiadać go; dawać posłuch komu, czemu, uważać na czyjąś mowę: wszystkich ś. radź, a jednego s-aj = stosuj ś. do jego rad, wskazówek; nie s. = nie zważać na to, co kto mówi; Bóg grzesznych nie s-a = nie zważa na ich prośby; miałem za to co s. = dostałem burę; król s-a posłów = udziela im posłuchania, audjencji; s. ucznia lekcji = przesłuchiwać dla sprawdzenia, czy ś. nauczył: s. profesora = chodzić na jego wykłady; s-ajno, ty! = ostre, pogardliwe zwrócenie ś. do kogoś; s-am pana = jestem na pańskie rozkazy; s-am jestem, uważam = uprzejme zwrócenie ś. dokogoś, jeśli ś. nie zrozumiało a. nie dosłyszało jego wyrazów, zamiast: co?, co takiego?

 Słuchalnia, pomieszczenie, gdzie ś. słucha, audytorjum, sala wykładowa, odczytowa.

 Słuchawka, przyrząd u telefonu, który ś. przykłada do ucha by słyszeć przesyłaną rozmowę (fig.); narzędzie do wysłuchiwania chorego, zwłaszcza płuc i serca.

 Słuchomierz, przyrząd do mierżenia bystrości słuchu.

 Słuchota, brzuchopełz przodoskrzelny (fig.).

 Słuchowy, odnoszący ś. do słuchu; rożek s. — p. Rożek; rura s-a — Tuba.

 Sługa, mężczyzna służący, pozostający u kogoś na służbie: s. Boży, Chrystusowy, s. ołtarza = ksiądz; s. sług Bożych = papież, [720]ojciec święty; s. kościelny = zakrystjan; s. słowa Bożego = minister protestancki, predykant; s. miejski = policjant, pachołek; s. marszałkowski = ceklarz, oprawca; s. sądowy = woźny; s. Melpomeny = aktor; s. jakiej damy = wielbiciel, adorator; s.! najniższy s., s. uniżony, powolny s., pokorny s. = ugrzeczniony sposób witania i żegnania kogoś, a. zakończenia listuj, uniżony! = żegnam cię!, bywaj mi zdrów!, nie chcę z tobą mieć do czynienia; kobieta służąca, służebna, służebnica; s-gi go zjadły = miał ich za dużo; kto ma s-gi, te mu robią długi = narażają na duże wydatki.

 Sługiwać, służyć wielokrotnie i w różnych domach.

 Sługus, lichy sługa, posługacz, fagas.

 Słup, belka, wbita w ziemię, pal; znak postawiony na rozstajnych drogach; filar, kolumna; pas, bryt; przen., wał, snop: s. dymu, kurzu, ognia; koń daje s-a = staje dębem; stanąć s-em, w s. ś. obrócić = osłupieć, znieruchomieć z powodu silnego wzruszenia; oczy w s. poszły = stanęły nieruchomie z przerażenia; oczy postawić w s. = przestać niemi poruszać z wrażenia; mówię, jak do s-a = nie słuchają mnie; do s-a bym wolał gadać = nie znajduję posłuchu; milczę, jak s. = nic nie mówię; s. powietrzny, wodny = trąba powietrzna, wodna; s. a. stos pacierzowy, kręgowy = kręgosłup; s. w barometrze = rtęć w rurce barometru.

 Słupek, Słupeczek, mały słup; w szydełkowej robótce: cząsteczka długa i grubsza w deseniu; narząd płciowy żeński u roślin kwiatowych (fig.); zając daje s., staje s-a = staje na tylnych łapach i słucha.

 Słupiasty, obfitujący w słupy, mający kształt słupa.

 Słupić, obracać w słup, czynić osłupiałym, zdrętwiałym; s. ś., stawać dęba (o koniu).

 Słupiec, słup; podpora w kształcie słupa, filar; s. u lichtarza = podstawa, noga, rączka; słup w tyle statku = w który jest wprawiony rudel; część drewniana pługa, służąca do połączenia nasadu z grządzielem.

 Słupieć, drętwieć, truchleć, stawać kołem, słupem.

 Słupień — p. Bazalt.

 Słupiętka, roślina z rodziny słupiętkowatych, przeciskok, łojownik.

 Słupiętkowate, rodzina roślin dwuliściennych.

 Słupisko, duży, ciężki, niezgrabny słup.

 Słupisty — p. Słupiasty.

 Słupkookie, dział skorupiaków.

 Słupkować — p. Kołkować.

 Słupkowały, mający kształt słupka.

 Słupkowie, ogół słupków w kwiecie.

 Słupkowy, odnoszący ś. do słupka; mający tylko słupki: kwiat s.; sól s-a = w bałwanach, kopalna.

 Słupnik, pustelnik, mieszkający na słupie.

 Słupogłów, kapitel filaru, głowica.

 Słupować, wkopywać na linji słupy; przecinać tarczę herbową słupem a. pasem.

 Słupowy, odnoszący ś. do słupa.

 Słusznie, przysł., sprawiedliwie, tak, jak ś. należy; to prawda, istotnie, tak jest.

 Słuszność, charakter tego. co jest słuszne; prawo naturalne, racja, zasadność: mieć s. = mieć za sobą prawdę a. prawo.

 Słuszny, ze słuszności wypływający, zasadny, usprawiedliwiony, wedle sumienia, zgodny z prawem naturalnym; właściwy, [721]należyty, przyzwoity, sprawiedliwy, dogodny; regularny, prawidłowy; s. do czego, ku czemu, stosowny, nadający ś., sposobny, podatny; postawny, okazały, rosły, pokaźny, duży; dojrzały, dorosły; uczciwy, godny, poważny, stateczny.

 Służalczość, charakter służalczy, uniżoność, płaszczenie ś. przed kim.

 Służalczy, uniżony, płaszczący ś. zbytnio, niewolniczy, zapominający o godności własnej.

 Służalec, służący, lokaj, pachołek, służebnik, fagas.

 Służalstwo — p. Służalczość; zbior., służalcy, słudzy, niewolnicy.

 Służały, ten, który długo służył, który zestarzał ś. na służbie; na służbie zostający, służący.

 Służąca, kobieta służąca, sługa, panna s. = pokojówka, suberetka.

 Służący, mężczyzna służący.

 Służba, pozostawanie u kogoś w charakterze służącego, wypełnianie obowiązków służącego, służenie u kogoś: przyjąć s-ę u kogo, wstąpić do s-y, przyjąć kogo na s-ę, zgodzić ś. do s-y, podziękować za s-ę, porzucić s-ę, być w s-ie a. na s-ie u kogo, być bez s-y, wypowiedzieć komu s-ę, zmieniać s-ę, oddać kogo do s-y, na s-ę, być na s-ie = mieć obowiązek pilnowania, iść na s-ę = do obowiązku, do zajęcia; psia s. = ciężkie, przykre obowiązki; s. wolność traci = służba wymaga uległości; s. publiczna = służenie krajowi w jakim zawodzie, urzędowanie, posada, praca przy wypełnianiu obowiązków honorowego stanowiska społecznego; s. wojskowa a. żołnierska = stan żołnierski, wyprawa wojenna; s. Boża = stan duchowny; kapłaństwo, zawód duchowny; nabożeństwo, msza św.; usługa, posługa; uleganie komu, jako panu, podległość, poddaństwo; dawny ugrzeczniony sposób witania ś. a. żegnania: powolne s-y, najniższe s-y; s-y czyje komu powiadać = kłaniać ś. od kogo, s-y swoje komu zalecać = kazać ś. kłaniać komuś; s. stołowa = kredens, bufet, srebro stołowe, serwis; służący, słudzy, obsługa: s. zdrowia = lekarze publiczni, cywilni a. wojskowi; s. kolejowa = urzędnicy, służący na kolei: s. ruchu = obsługa parowozów i pociągów oraz urzędnicy stacyjni; s. drogowa = inżynierowie i robotnicy, pilnujący porządku na torze; s. kmieca = pewna miara gruntu, z której robiło ś. a. opłacało pańszczyznę.

 Służbista, człowiek akuratny i gorliwy w pełnieniu obowiązków służby.

 Służbistość, akuratność, pilność w pełnieniu obowiązku służby.

 Służbisty, pozostający w służbie, pilny, gorliwy w pełnieniu obowiązków służbowych.

 Służbobiorca, człowiek, najmujący służbę.

 Służbodawca, dający służbę, chlebodawca.

 Służbowiec, służący, oficjalista, urzędnik.

 Służbowość, znajomość obowiązków służby, pilne ich wypełnianie; sprawy dotyczące służby.

 Służebna (-ej), służąca; panna s. = pokojówka, młodsza, panna służąca, subretka, garderobiana.

 Służebnica — p. Sługa.

 Służebnictwo — p. Służebność.

 Służebniczka — p. Służebnica.

 Służebniczy, dotyczący służebnika, służbowy; służalczy, niewolniczy, poddańczy, pokornie uległy.

 Służebnik — p. Sługa.

 Służebność — p. Serwitut.

 Służebny, pozostający w służbie, służący: s. żołnierz = najemny; sługa; s-a panna — p. Służebna.

 Służka, zdr. od Sługa; najniższy s. = wyrażenie uniżoności w podpisie listu.

[722] Służyć, pozostawać u kogo na służbie, być czyim sługą, usługiwać, posługiwać komu; pełnić jaką powinność: s. za kucharkę, za młodszą, za stangreta, za pastucha, za sekretarza; s. do krów, do świń, do drobiu; s. w piechocie, w konnicy, w artylerji, przy ułanach; s. do stołu = usługiwać, podawać potrawy; s. ojczyźnie = wypełniać obowiązki publiczne, starać ś. o dobro ojczyzny; s. damie = nadskakiwać jej, wyświadczając jej różne przysługi, zalecać ś. jej; czym mogę ci służyć? = w czym ci mogę być użytecznym?, czego sobie życzysz ode mnie?, co ci mogę podać (przy stole)?; s. komu czym = częstować go; s. do mszy = być ministrantem przy mszy św.; s. Bogu = żyć wedle Jego przykazań, pobożnie, oddawać Mu cześć; s. komu = być do jego rozporządzenia; s-ę panu = proszę, niech pan będzie łaskaw, jestem na pańskie rozkazy; s. nad kim = pielęgnować go w chorobie; o psie: podnosić ś. na tylne łapy; być użytecznym, przydawać ś., przynosić pożytek; s. za co, zastępować co; s. do czego, być przeznaczonym, używanym do jakiego celu; dobrze komu robić, wychodzić komu na dobre, na zdrowie: jedzenie, lekarstwo mu służy; przysługiwać, być właściwym, uchodzić, przystoić, godzić ś., wypadać; zdrowie, nogi, serce mi nie s-ą = są w kiepskim stanie, szwankują; s-y mi czas, szczęście, lata = sprzyja, przysługuje, pozwala; zdarzać, być przychylnym.

 Słychać — p. Słyszeć; dawać ś. słyszeć, rozlegać ś.; rozszerzać ś., rozpowszechniać ś., jako wieść, pogłoska; s. = mówią, powiadają; co s.? = co się dzieje, co mówią?, co nowego?; śmierdzieć, zalatywać, cuchnąć, oddawać jaką wonią.

 Słynąć, być znanym, sławnym, znakomitym; dawać się słyszeć, rozlegać ś..ś., brzmieć.

 Słynny, znany powszechnie, słynący, sławny, rozgłośny, znakomity, wsławiony.

 Słyszalny, którego można słyszeć.

 Słyszeć, mieć słuch, nie być głuchym; odbierać wrażenia dźwiękowe, pojmować co za pomocą słuchu: s., jak przez sen = niewyraźnie; s., jak trawa rośnie = być przenikliwym, domyślnym, wiedzieć o wszystkim; s-ał, że dzwonią, ale nie wie w którym kościele = ma niedokładne informacje, płytkie wiadomości o czym; s-ę! = rozumiem!, jestem posłuszny!, dobrze!; s-ysz!, s-ałeś! = rozumiesz?, rozkazuję ci!; dać ś. s. = powiedzieć co, wypowiedzieć swe zdanie, wyjawić swe zapatrywanie, zabrzmieć, rozlec ś., rozgłosić ś., rozejść ś., jako wieść; dowiedzieć ś. o czym z opowiadania od innych ludzi, z czyich ust: wyjeżdżasz, s-ę, zagranicę = podobno; co ja s-ę? = czy to prawda?, czy to być może?

 Słyszenie, rozpoznawanie czego słuchem; słuch.

 Smaczek, zdr. od Smak.

 Smaczelina, roślina z rodziny okrętnicowatych, żółtopla, mangostan, garcynja.

 Smaczliwka, roślina z rodziny wawrzynowatych.

 Smacznie, Smaczno, przysł., tak, że dobrze smakuje.

 Smaczniuchny, Smaczniutki, niezmiernie smaczny.

 Smaczno — p. Smacznie.

 Smacznobrzmiący, rozkosznie brzmiący.

 Smaczny, taki, co dobrze smakuje, smakowity, mający przyjemny smak, dobry w smaku, apetyczny; przen., przyjemny, miły, wdzięczny, pociągający, ponętny; przen, s. kąsek = rzecz łakoma, wzbudzająca pożądanie.

[723] Smagać, dok. Smagnąć; bić, siec, prażyć biczem, rózgą, chłostać, ćwiczyć, biczować; o deszczu, o wietrze: zacinać, trzepać, siepać; przen., karać, prześladować, wystawiać na klęski, na męki.

 Smaganiec, człowiek smagany; kara smagania, biczowanie.

 Smaglica, owad dwuskrzydły, krótkorogi, muchowaty.

 Smagliczka, roślina z rodziny krzyżowych, burak morski, kamienne ziele, opoczylec (f.).

 Smagławy, nieco smagły, śniadawy, czarniawy.

 Smagły, smukły, wiotki, zręczny, gibki, wysmukły, cienki a długi, strzelisty; o kolorze: ciemny, śniady, czarniawy.

 Smagnąć — p. nied. Smagać.

 Smak, jeden ze zmysłów, umiejscowiony w języku i podniebieniu, służący do rozróżniania potraw a. wogóle wszystkiego, co ś. bierze do ust; przen., apetyt, chętka, pragnienie, chrapka; uczucie estetyczne, zdolność rozróżniania rzeczy pięknych od brzydkich; gust, upodobanie, zamiłowanie: nabrać s-u do czego = zagustować w czym, przypadać komu do s-u, w s. iść, być do s-u komu = podobać ś.; obliż ś., obejdź ś. s-m = nic nie dostaniesz; nie mieć s-u w gębie = mówić rzeczy nieprzyzwoite; przymiot potrawy a. wogóle jakiejś rzeczy, którą ś. bierze do ust, wywołujący w myśli pewne wrażenie smaku; dobry smak czego, smakowitość; przyprawa, nadająca smak jakiej potrawie; przysmak, smakołyk; zapach smacznej potrawy; przymiot rzeczy, wywołującej przyjemne wrażenie estetyczne, wrażenie piękna; rozkosz, słodycz, przyjemność, ukontentowanie.

 Smakołyk, przysmaczek, łakoć, frykas.

 Smakosz, człowiek, lubiący dużo i smacznie jadać, znawca rzeczy smacznych; przenprzen., znawca sztuk pięknych, esteta.

 Smakoszostwo, usposobienie smakosza.

 Smakować, być obdarzonym zmysłem smaku, mieć smak, móc rozróżniać smak; próbować, kosztować czego dla odróżnienia smaku; odznaczać ś. pewnym smakiem, w pewien sposób oddziaływać na zmysł smaku; mieć dobry, przyjemny smak, być smacznym; przen., przypadać do gustu, podobać ś.; s. sobie kogo, co, w kim, w czym = mieć w kim, w czym upodobanie, lubić kogo, co, kochać ś. w kim, czym; nie w s. = nie podoba ś., jest niemiłe, niechętnie widziane.

 Smakowicie, przysł., smacznie.

 Smakowity, mający dobry smak, pełen dobrego smaku, smaczny, wyśmienity, wyborny.

 Smakowny, przyjemny, wdzięczny, gustowny, miły.

 Smakowy, odnoszący ś. do smaku.

 Smalec — p. Szmalec.

 Smalić, opalać, osmalać, kopcić, przyswędzać; palić, kurzyć fajkę, tytuń; s. cholewki do kobiety, do panny = umizgać ś, zalecać ś. do niej, stroić koperczaki; duby s-e = brednie, banialuki.

 Smalta, ang., farba niebieska tak zw. błękit królewski, otrzymywana ze szkła potasowego, stopionego z tlenkiem kobaltu i zmielonego potym na proszek.

 Smaltyn, ang., minerał: związek kobaltu z arsenem; krystaliczny, barwy białej, ciężki i dość twardy, używany do otrzymywania barwników kobaltowych.

 Smar, materja gęsta, tłusta, używana do smarowania osi, [724]maszyn lub ich części, smarowidło, maź.

 Smardz, gatunek grzyba (fig.).

 Smark, wydzielina z nosa; przen., dzieciak, dzieciuch, fąfel, smarkacz, smarkaty, smarkata.

 Smarkacz, dzieciak, niedorostek, młody chłopiec zarozumiały, chłopiec nieznośny, młokos.

 Smarkaczostwo, wiek smarkacza, charakter smarkacza.

 Smarkać, dok. Smarknąć, oczyszczać nos od smarkocin przez ich wydmuchiwanie; s. ś., walać ś. smarkami.

 Smarkata, mała dziewczyna, fąfel, smarkacz, smark.

 Smarkatka, zdr. od Smarkata; świeca z kiepskiego łoju; chustka do nosa.

 Smarkaty, pełen smarków, zasmarkany; rzecz. — p. Smark.

 Smarknąć — p. nied. Smarkać.

 Smarkociny — p. Smark.

 Smarkul — p. Smark.

 Smarnia, fabryka smarów, maźnia.

 Smarować, mazać, namazywać, pomazywać, nacierać zwłaszcza czymś tłustym, namaszczać; przen., malować niestarannie, bez talentu, gwazdać, paćkać; pisać szybko, niewyraźnie; smolić, walać, świechtać; s. kogo, komu skórę = bić, ćwiczyć, chłostać; przen., pomykać, gnać, pędzić; ujmować sobie kogo darami: przekupywać; kto s-je, ten jedzie = kto płaci, daje łapówki, popiera swoją sprawę, ten dojdzie celu; ss. ś., smarować siebie.

 Smarowanie, namazywanie; lek do wcierania, smarowidło, maść; przen., baty, wały, chłosta.

 Smarowidło, to, czym ś. smaruje, smar.

 Smarownia, miejsce, gdzie smarują co smarami.

 Smarownie, przysł., pomyślnie, prędko a dobrze, jak po mydle, jak po stole, jak po maśle; gładko.

 Smarownik, człowiek, który smaruje; robotnik, którego obowiązkiem jest smarowanie osi kół pociągów kolejowych, smarowóz.

 Smarowny, dający ś. smarować; posuwisty, szybko mknący, chybki.

 Smarowóz — p. Smarownik.

 Smażenina, potrawa smażona.

 Smażyć, prażyć na ogniu jakąś tłustość a. potrawę jaką na tłuszczu; topić tłustość na ogniu; z trudem co wynajdywać, z wielką pracą komponować, klecić: s. koncepty; s. sobie mózg, głowę = męczyć ś., wysilać ś. nad czymś; s. ś., być smażonym, prażonym; być wystawionym na gorąco, na upał, skwarzyć ś.; przygotowywać ś., knuć ś.; dojrzewać, płowieć (o zbożu); przen., suszyć sobie głowę, silić ś., wysilać ś., dulczeć, ślęczeć nad czymś, troskać ś., trapić ś.

 Smażywiecheć, liczykrupa, skąpiec, sknera.

 Smerda, dzieciak, żak, smarkacz, fąfel, młokos zuchwały; u starożytnych Słowian i Polan rodzaj żołnierza uzbrojonego w dzidę i łuk.

 Smereczyna, Smreczyna, gałązki świerkowe, świerk.

 Smerek — p. Świerk.

 Smęcić — p. Smucić.

 Smędzić — p. Swędzić.

 Smęt — p. Smutek.

 Smętarz — p. Cmentarz.

 Smętek — p. Smutek.

 Smętnica, istota smętna, uosobienie smętku.

 Smętnie, smutnie.

 Smętny, smutny.

 Smoczek, mały smok; wiaderko w pompie podobne do kociołka; kawałek bułki umoczony w mleku, zawinięty w szmatkę, dawany niemowlęciu w usta by go ssało [725]i przestało płakać; gumowa rurka nakładana na flaszeczkę z mlekiem, zapomocą której niemowlę pije mleko; gęba u niektórych owadów (fig.).

 Smoczę, płód smoczy.

 Smocznice, rodzaj robaków.

 Smocznik, ryba cierniopromienna (fig.).

 Smoczy, odnoszący ś. do smoka, właściwy smokowi jaszczurczy, s. drzewo — p. Smokowiec.

 Smoczydrzew — p. Smokowiec.

 Smok, gatunek jaszczurki skrzydlatej (fig.); potwór bajeczny, mający skrzydła, szpony i ogon węży, o jednej a. wielu głowach, hydra, żmij; lewar do przelewania cieczy z jednego naczynia do drugiego; wąż gumowy do przelewania płynów, syfon; koniec przewodu ssącego przy pompie, opatrzony wentylem ssącym, koniec rury wodociągowej, ssący wodę z rzek, stawów, studzien i t. p. (fig.); jeden z gwiazdozbiorów; trąba morska; s. powietrzny = tęcza, wedle wierzeń ludowych, ssąca wodę z rzek i potoków; s. turecki = Turcja.

 Smoking, ang., rodzaj krótkiej męskiej marynarki z długicmi klapami, z przodu nie zapinanej (fig.); zwierzchni długi żakiet damski z klapami, otwarty z przodu.

 Smoknąć — p. nied. Smoktać.

 Smokobójca, zabójca smoka.

 Smokowiec, roślina z rodziny liljowatych, smokiew, smoczydrzew, smokowe a. smocze drzewo (fig.).

 Smoktać, Smukać, dok. Smuknąć; mlaskać ustami a. językiem, cmokać; ssać, pić głośno; chłeptać, żłopać, chlipać; całować; s. ś., całować ś.

 Smokwa, owoc figi.

 Smolak, drzewo smolne; pochodnia smolna; strażnik pograniczny w lesie, pobereżnik — p. Smolarz.

 Smolanka, odmiana gruszek.

 Smolany, odnoszący ś. do smoły, zrobiony ze smoły; posmarowany smołą, smolny, wylany smołą.

 Smolarnia, Smołownia, miejsce, do wytapiania smoły, gdzie pędzą, wyrabiają smołę,.smołę.

 Smolarstwo, rzemiosło i zajęcie Smolarzy.

 Smolarz, człowiek, pędzący z drzewa smołę; handlarz smoły; robotnik, który smaruje co smołą, smarownik, smarowóz.

 Smolasty — p. Smolny.

 Smolić, smarować, mazać, wylewać smołą; walać, brudzić; pić tęgo, golić, trąbić; s. cholewki = zalecać ś.; kocioł garnkowi przygania, a sam s-i = widzimy u innych wady, a nie widzimy takich samych w sobie.

 Smolisty, pełen smoły, obfitujący w smołę.

 Smolnica, naczynie na smołę, maźnica.

 Smolnik — p. Smolarz.

 Smolny, Smolasty, zawierający w sobie smołę, żywicę, żywiczny; napełniony smołą.

 Smoluch, człowiek zasmolony, brudas.

 Smoła, żywica, ciecz gęsta, otrzymywana z suchej destylacji [726]drzewa, zwłaszcza z drzew iglastych; s. szewcka = takaż ciecz zgęszczona; s. ziemna — p. bitum, asfalt; czarny, jak s. = zupełnie czarny; przylepił ś. jak s. = nie można ś. od niego odczepić, jest nieznośnie natrętny; s. mu z oczu kapie = ma oczy czarne; s-ę ma w ręku = ma skłonność do kradzieży.

 Smołka, smoła sącząca ś. w milerzu podczas zwęglania; pierwsze wypróżnienie się dziecięcia po urodzeniu.

 Smołowiec, sztuczny beton, a. asfalt, smoła z piaskiem lub żwirem do wykładania chodników, podłóg i t. p.

 Smołowy, odnoszący ś. do smoły; zrobiony ze smoły a. ze smołą.

 Smorgończyk, niedźwiedź, wytresowany w szkole smorgońskiej; przen., cham, gbur, prostak.

 Smorgoński, odnoszący ś. do miasteczka Smorgoń na Litwie, gdzie był zakład tresowania niedźwiedzi; akademik s., gagatek s. = niezgrabiasz, cham, człowiek źle wychowany, bez obycia.

 Smorzewka, roślina z rodziny motylkowatych.

 Smółka, suchy wosk czarny; młoda żywica na drzewach iglastych; mleko krowy przed ocieleniem.

 Smreczyna, Smrek, świerk.

 Smrekowy, świerkowy.

 Smrodek, zdr. od Smród.

 Smrodliwy, wydający smród, pełen smrodu, śmierdzący.

 Smrodynia — p. Porzeczka.

 Smrodzić, wydawać smród, napełniać smrodem, osmradzać; wypuszczać z siebie smrodliwe wiatry, kurzyć.

 Smrodziuch, ten, co smrodzi, śmierdziel.

 Smród, woń odrażająca, fetor; człowiek odrażający, wstrętny, śmierdziuch, plugawiec, smarkacz, śmierdziel, fąfel, dzieciuch; niech cię s. ogarnie = przekleństwo żartobliwe; łże, że aż s. = kłamie bezczelnie.

 Smucić, zasmucać, trapić, martwić, frasować, zasmucać, napełniać smutkiem, pogrążać w smutku; s. ś., martwić ś., być pełnym smutku, trapić ś., frasować ś.

 Smug, Smuga, ślad pociągnięcia, muśnięcia, pas, strych, brózda, pręga; wązki a długi pas ziemi, łąki, lasu, pola; zwój, pasmo; strumień, strumyk, wstęga, wodna; przesmyk, cieśnina morska.

 Smugla, roślina z rodziny biegunecznikowatych.

 Smugowany, mający po sobie smugi, pasiasty, moręgowaty.

 Smugowaty, wązki a długi, wydłużony, podługowaty.

 Smugowie, rola zarosła trawą.

 Smukać, dok. Smuknąć; smokać, cmokać; ssać, chłeptać; wciągać nosem, zażywać: s. tabakę; muskać, pociągać, gładzić ręką dla wyrównania; wylatywać; wymykać ś., wypuszczać ś., porywać ś., pędzić za czym; ściągać, kraść; s. ś., muskać ś., stroić ś., przystrajać ś. elegancko.

 Smukla, roślina z rodziny palm.

 Smukluch, małpa wązkonosa, nie człekokształtna (f.).

 Smukły, cienki a długi, wysmukły, smagły, wiotki; wymuskany, gładki.

 Smuknąć — p. nied. Smukać.

 Smulec, sól nieczysta w Wieliczce, zmieszana z błotem i piaskiem.

 Smutek, Smętek, stan umysłu przygnębionego, przenikniętego cichym bólem a troską; zmartwienie, strapienie, zgryzota, frasunek, troska, ból serca po stracie czego a. kogo.

 Smutnawy, trochę smutny.

 Smutnieć, Smętnąć, stawać ś. smutnym.

[727] Smutno, Smutnie, przysł., żałośnie; żałobnie, posępnie, tęsknie.

 Smutnooki, mający oczy smutne.

 Smutnowrogi, złowrogi.

 Smutny, Smętny, przepełniony smutkiem, zasmucony, zmartwiony, posępny, strapiony, stroskany, cierpiący w cichości; świadczący o smutku; wywołujący smutek, przykry, godny pożałowania, okropny, żałobny.

 Smuzić, wydawać głos właściwy zającowi.

 Smuż, skórka zajęcza.

 Smużka, mała smuga.

 Smycz, rzemień, na którym charty na polowanie prowadzą, a potym je z niego spuszczają; para chartów; rzemień, pas u strzelby; charty biegną s-ą = wyciągniętą linją, jeden za drugim; prowadzić kogo na s-y = powodować nim być panem jego woli; jak ze s-y odpowiedział = odrazu, bez namysłu.

 Smyczek, Smyk, narzędzie z włosia końskiego, którym pociąga ś. po strunach instrumentu dla wywołania tonu; rzemyk, sznurek u bata, sidła z włosienia na ptaki.

 Smyczkowy, odnoszący ś. do smyczka: s-e instrumenty = strunowe, rznięte, na których gra ś. smyczkiem; kwartet s. = 1-e i 2-gie skrzypce, wiolonczela, basetla a. flet.

 Smyk — p. Smyczek; smarkacz, fąfel, berbeć, smark, chłystek; grajek jarmarczny; złodziej zręczny, rzezimieszek, porywacz; pies myśliwski, pożerający ukradkiem zwierzynę; ogon zająca.

 Smyk!, wykrz., oznaczający ruch nagły, skok: myk! szust! chlust!

 Smykać, dok. Smyknąć; zemknąć; umykać, uciekać, uchodzić pośpiesznie; chwytać, zabierać ukradkiem; s. ś., suwać ś., pełzać, czołgać ś., ślizgać ś.

 Smyknąć — p. nied. Smykać.

 Smyrg, Smyrk, wykrz., oznaczający rzucenie, ciśnięcie, a. ruch nagły: hyc! szust! chlust! skik!

 Smyrgać, dok. Smyrgnąć; ciskać gwałtownie, rzucać z rozmachem; skakać, śmigać.

 Snać — p. Snadź.

 Snadnie, Snadno, przysł., łatwo.

 Snadniuchny, bardzo łatwy.

 Snadno, przysł. — p. Snadnie.

 Snadnomówny, wymowny.

 Snadny, łatwy, sposobny, zdatny, nadający ś., dogodny, odpowiedni, właściwy.

 Snadzizna, miejsce płytkie, mielizna.

 Snadź, Snać, przysł., widać, widocznie, pewnie, prawdopodobnie, niezawodnie, wprawdzie, właściwie; broń Boże, nie daj Boże, czego Boże broń!

 Snaść, wóz wiejski, wasąg.

 Snaźny, czysty, schludny, cnotliwy, nieskazitelny.

 Snob, ang., człowiek bez wychowania i majątku, udający pana; nadęty i pyszałkowaty parwenjusz; człowiek z nizkiemi popędami, wielbiący nizkie czyny; głupiec zadowolony z siebie, zarozumialec.

 Snobinetka, ang., kobieta-snob.

 Snobizm, ang., pyszałkowatość, udawanie dystynkcji.

 Snop, pęk zboża zżętego a. słomy związany powrósłem; wogóle pęk duży, wiązka: s. kwiecia, promieni: s. żelaza = 12 prętów żelaznych’ razem związanych; padają jak s-y = pokotem, jeden obok drugiego.

 Snopek, Snopeczek, zdr. od Snop.

 Snopkowe, (-ego), dziesięcina w snopkach, wybierana przez plebana od parafjan.

 Snopowy, odnoszący ś. do snopa.

 Snow, snowanie ś., pasmo.

 Snować — p. Snuć.

 Snowidło, przyrząd do snucia nici.

[728] Snowidz, ten, co miewa sny, ten, co sny tłumaczy.

 Snoza, zatyczka, boczna jarzma; klamra drewniana do przymocowywania rąk winowajcy do ławki na której wymierzają mu karę, deseczka w ulu, do której pszczoły przyczepiają plastry miodu.

 Snuć, Snować, wyciągać z czego nić długą, wysnuwać, rozwijać nici z kłębka; rozwijać, rozkładać, rozpościerać, rozciągać; układać w myśli, w marzeniu jedno pojęcie za drugim, jakby nicią związane, s. ś., rozwijać ś. z kłębka, wyciągać ś. w kształcie nici z czego, prząść ś., pasmem ś. snuć; układać ś. w myśli, w marzeniu jedno za drugim, wić ś., troić ś, powstawać w głowie, przebiegać myślą, rozwijać ś. w umyśle; przechodzić, przepływać, tułać ś., wałęsać ś., przesuwać ś. w różnych kierunkach; kręcić ś., biegać tam i z powrotem, błądzić, plątać ś., uwijać ś., krzątać ś.; wić ś., iść, przebiegać kręto: s-je ś. strumyk, droga; s. ś. na języku = kręcić ś. na języku, być komu na języku, już — już mieć być wypowiedzianym.

 Snuź, pszczoły napastnicze, rabujące miód innym.

 Snycerka, rzeźbiarka.

 Snycernia, nm., pracownia snycerza.

 Snycerski, nm., rzeźbiarski.

 Snycerstwo, nm., rzeźbiarstwo.

 Snycerszczyzna, nm., wyroby snycerskie.

 Snycerz, nm., artysta rzeźbiarz, rzeźbiący na drzewie i kości słoniowej.

 Sobaczka, mała sobaka, piesek.

 Sobaczy, psi, suczy; przen., niegodziwy, nędzny, podły.

 Sobaczyć, łajać, besztać, wymyślać, lżyć.

 Sobaka, pies; przen., łotr, łajdak, niegodziwiec.

 Sobą, przyp. 6-ty od Się.

 Sobek, samolub, egoista; pieniądze, uciułane przez podbieranie kogoś blizkiego, np. męża przez żonę; żart. S. = król Jan Sobieski.

 Sobiepan, człowiek, nie ulegający nikomu, samodzielny, niezależny, niezawisły duchowo, wolny.

 Sobkiem, przysł., samemu, pojedyńczo.

 Sobkowstwo, samolubstwo, egoizm.

 Soboistka, roślina z rodzaju oplątwyoplątwy.

 Sobolowaty, koń, maści ryżawej.

 Sobolowy, Soboli, właściwy sobolowi, pochodzący z sobola; brwi s-e = gęste, krzaczaste.

 Soborny, ros. — p. Soborowy.

 Soborować, ros., odbywać sobór, uczestniczyć w soborze.

 Soborowy, Soborny, ros., odnoszący ś. do soboru.

 Sobota, hebr., szósty dzień tygodnia, wigilja niedzieli; wielka s., wigilja niedzieli wielkanocnej.

 Sobotni, hebr., odnoszący ś. do soboty, przypadający w sobotę; s-nim sztychem na niedzielny targ = aby prędzej, byle jak.

 Sobotować, hebr., obchodzić sobotę, święcić szabas.

 Soboty, podsienia na filarach, mające dach płaski.

 Sobowtór czyj = jakby drugi on sam; osoba zupełnie podobna do drugiej.

 Soból, zwierzę drapieżne z rodziny kun (fig.); w lm., futro z tego zwierzęcia.

 Sobór, ros., świątynia; cerkiew katedralna w kościele prawosławnym; zgromadzenie członków Kościoła w celu narad nad sprawami Kościoła i wyznania.

 Sobótka, uroczystość ludowa w [729]wigilję św. Jana, polegająca na paleniu ogni, przeskakiwaniu przez nie, tańców do koła nich i śpiewów oraz przepędzaniu przez nie bydła.

 Sobranje błg., sejm w Bulgarji.

 Sobrzan, roślina z rodziny owełkowatych.

 Socha, drzewo rosochate do podparcia, dźwigania, rosocha; sprzęt kuchenny do wieszania naczyń; radło, całe z wyjątkiem kroju i lemiesza, wyrobione z drzewa (fig.); s. ziemi = dwudziesta część morga; s. wołów = para wołów.

 Sochacz, Socharz, mieszkaniec przedmieścia a. wieśniak, mający prawo sprzedawać mięso na targu miejskim, s-cze = suche gałęzie na drzewie.

 Socjal-demokrata, członek stronnictwa politycznego ludowego, dążącego do urzeczywistnienia zasad socjalizmu.

 Socjalista, łć., wyznawca zasad socjalizmu.

 Socjalistka, łć., forma ż. od Socjalista.

 Socjalistyczny, łć., odnoszący ś. do socjalizmu; właściwy socjaliście.

 Socjalizacja, łć., uspołecznienie (dóbr), ażeby wszyscy mieli w nich udział.

 Socjalizm, łć., teorja społeczna, zalecająca zniesienie prywatnego władania ziemią, bogactwami przyrody i śrokamiśrodkami produkcji, a wprowadzenie natomiast formy władania społecznego, zaprowadzenie równości praw i równego podziału mienia i pracy; kolektywizm.

 Socjal-litwacki, właściwy socjalistom-litwakom.

 Socjalizować, urządzać według zasad socjalizmu.

 Socjalno-demokratyczny, właściwy socjalnym-demokratom, odnoszący ś. do socjal-demokratyzmu.

 Socjalny, łć., dotyczący społeczeństwa ludzkiego, społeczny; s-a demokracja = stronnictwo polityczne, dążące do usunięcia wszelkich różnic społecznych i kapitalistycznego sposobu produkcji, a żądającego uregulowania pracy, bezpłatnego kształcenia i uważania religji za sprawę prywatną, progresywnego podatku dochodowego i wzbronienia pracy dzieci; s-a kwestja = badanie, jak usunąć złe stosunki społeczne i jak poprawić położenie klas pracujących.

 Socjalny-demokrata — p. Socjal-demokrata.

 Socjal, łć. — p. Socjalista.

 Socjologiczny, łć., odnoszący ś. do socjolgji; społeczny, socjalny.

 Socjologja, łć., nauka o objawach życia społecznego, o prawach, którym ono jest podległe, o podstawach i urządzeniu bytu społecznego w zgodzie z dobrem powszechnym.

 Socjusz, łć., towarzysz, wspólnik, kompan, sprzymierzeniec.

 Socynista, łć. — p. Socynjanin.

 Socynjanin, łć., członek sekty religijnej, niewierzącej w Bóstwo Chrystusa, arjanin (od nazw. herezjarchów Laeljusza i Fausta Socynów, którzy żyli w XVI w).

 Socynjanizm, łć., sekta religijna, założona przez Socyna w XVI w., odrzucająca naukę o Trójcy Św., antitrynitarjanizm, arjanizm.

 Soczelica, roślina z rodziny dziurawcowatych.

 Soczewica, roślina warzywna z rodziny motylkowatych (f.); sprzedać co za garć s-y, za miskę s-y, za byle co, za marną zapłatę.

[730] Soczewicowy, Soczewiczny, odnoszący ś. do soczewicy, właściwy soczewicy.

 Soczewka, część wahadła, ciężar w kształcie mocno spłaszczonej kuli, podobny do wielkiego ziarna soczewicy; szkło przezroczyste, wypukłe a. wklęsłe (fig.) s. oka = ciałko okrągłe, przezroczyste, wypukłe, podobne do soczewicy, służące do zbierania w oku promieni światła (fig.).

 Soczewkowaty, nakształt soczewki.

 Soczewkowy, odnoszący ś. do soczewki.

 Soczewnik, gatunek grzyba.

 Soczne, rodzina roślin dwuliściennych.

 Socznica, pora, kiedy na wiosnę z naciętych drzew liściastych wypływa sok, czyii oskoła; woda, spływająca z lasu iglastego na łąkę a. pole orne, szkodliwa dla roślinności — p. Powój.

 Soczówka, ziarno soczewicy.

 Soczyć, zastawiać sidła, podchodzić; s. ś. = wynosić ś. nad innych.

 Soczystkowate, rodzina roślin dwuliściennych.

 Soczysty, zawierający znaczną ilość soku, przepełniony sokiem; mający na sobie gorące, doskonale sharmonizowane tony.

 Sod, wł., pierwiastek chemiczny, w stanie wolnym w przyrodzie nie spotykany, metal srebrzysto-biały, zielonego blasku; w połączeniu z chlorem stanowi sól kuchenną.

 Soda, wł., związek tlenku sodu z kwasem węglanym, cz. węglan sodu, sól ługowa, znajdująca ś. w popiele roślin morskich, otrzymywana chemicznie w różny sposób.

 Sodalicja, łć., bractwo religijne, poświęcone czci N. M. P., którego celem jest rozszerzanie wiary, moralności i czystości obyczajów; Kongregacja Najświętszej Maryi Panny.

 Sodalis, łć., członek jakiego bractwa, towarzysz; S. Marianus, członek sodalicji Najświętszej Marji Panny.

 Sodnik, roślina z rodziny komosowatych, solówka, solanka.

 Sodoma, rozpusta, rozwiązłość, zbiór wszelkich grzechów, S. i Gomora = zgorszenie wielkie, zamęt, chaos, zamieszanie.

 Sodomczyk — p. Sodomita.

 Sodomita, Sodomczyk, człowiek winny grzechu sodomskiego.

 Sodomja, Sodomski grzech, cielesność przeciwprzyrodzona z osobą tej samej płci, a. z niemą istotą (zwierzęciem), grzech niemy (od miasta Sodomy, o którego zniszczeniu ogniem niebieskim za grzechy opowiada Pismo Św.).

 Sodowy, wł., odnoszący ś. do sody; przyrządzony z sodą: s-a woda.

 Sodówka, kobieta, sprzedająca wodę sodową w kiosku.

 Sofa, arab., duży mebel, bez poręczy, a. z niemi, wyściełany, do leżenia, często z otwieranym wnętrzem.

 Sofista, gr., uczony, należący do szkoły filozofów greckich, hołdujących djalektyce, według których wszystko na świecie jest względne, i że przy pomocy sztuki dowodzenia można wykazać, że każde zdanie jest zarówno prawdziwe jak fałszywe; przen., usiłujący dowieść rzeczy fałszywej za pomocą zręcznej djalektyki i podstępnych argumentów.

 Sofisterja, gr., dowodzenie wykrętne, na sofizmatach oparte.

 Sofistyczny, gr., zwodniczy, wykrętny.

[731] Sofistyka, gr., sztuka dowodzenia rzeczy fałszywych w założeniu, przy pomocy błędnych wniosków i pozornie słusznych argumentów; dowodzenie za pomocą sofizmatów.

 Sofizmat, gr., ubranie fałszu w pozory prawdy; wniosek pozornie prawdziwy, oparty na błędnej zasadzie a. na błędnym rozumowaniu, wniosek wykrętny.

 Sofizmatyczny, gr., sofistyczny, oparty na sofizmatach.

 Sofka, arab., mała sofa.

 Sofronista, gr., stróż obyczajów w starożytnej Grecji.

 Softa, pers., wychowaniec akademji mahometańskiej w Turcji; turecki mnich, odprawiający modły nad grobami sułtanów.

 Softy (-ego), hebr., sędzia u starożytnych Izraelitów.

 Soja, wł., najlepszy gatunek wełny kiprowanej.

 Soja, łć., ekstrakt czyli wyciąg wygotowany z grzybów i buljonu w połączeniu z ostremi korzeniami, dodany do potraw, nadaje im smak pikantny; gatunek fasoli.

 Sojusz, przymierze, związek, aljans.

 Sojuszać (się), dok. Sojuszyć (ś.); wiązać (ś.) sojuszem, sprzymierzać (ś.).

 Sojusznica, Sojuszniczka, forma żeńs. od Sojusznik.

 Sojuszniczy, sprzymierzeńczy.

 Sojusznik, sprzymierzeniec, aljant.

 Sojuszowy, sprzymierzeńczy, aljansowy, związkowy.

 Sok, część płynna czego, ciecz zawarta w czym; płyn wytłoczony z gron, z owoców; syrop; sos, podlewa; płyn w organizmie zwierzęcym a. roślinnym, służący do różnych celów: s. żołądkowy = służy do rozpuszczania pokarmów; s-iorganiczne w roślinie.

 Sokma, tatarski korpus wojska.

 Sokolarnia, miejsce, gdzie chowają sokołów; wszystkie sokoły, należące do jednego właściciela.

 Sokolę, pisklę sokołów.

 Sokoli, Sokołowy, właściwy sokołowi, odnoszący ś. do sokoła: lot s. = bystry, wzrok s. = przenikliwy; oko s-e = bystre, z daleka spostrzegawcze.

 Sokolica, samica sokoła; skała wysoka, niedostępna; przen., dziewczę ukochane, kochanka.

 Sokolik, mały, młody sokół; przen., chłopiec dorodny, kochanek.

 Sokolnia, sala gimnastyczna stowarzyszenia sokołów.

 Sokolnictwo, sztuka chowania i tresowania sokołów; polowanie z sokołem.

 Sokolniczy, właściwy sokolnikowi; rzecz. — p. Sokolnik.

 Sokolnik, człowiek, zajmujący ś. wychowywaniem i układaniem sokołów i wogóle ptaków myśliwskich; przełożony nad polowaniem z sokołem; dawny urzędnik dworski, zawiadujący sokolnictwem.

 Sokolski, odnoszący ś. do stowarzyszenia gimnastycznego sokołów.

 Sokolstwo, związek sokołów — gimstastyków; wszyscy sokoli w danym kraju a. prowincji.

 Sokołowaty, z kształtu zbliżony do sokoła; s-e = rząd ptaków.

 Sokora, gatunek topoli.

 Sokorzyna, lasek sokorowy; drewno sokory.

 Sokotok, nadmierne wydzielanie ś. soku.

 Sokowy, odnoszący ś. do soku.

 Sokół, ptak sokołowaty z rodziny tejże nazwy (fig.); przen., młodzieniec dzielny i dorodny; członek towarzystwa gimnastycznego sokołów; [732]rodzaj niewielkiego działa, falkonet.

 Sokratyczny, gr., właściwy Sokratesowi, mędrcowi greckiemu († 399 r. przed Chr.); s-a ironja = udawanie, że się nie rozumie czego, aby lepiej poznać myśli drugiego; s-a metoda uczenia = metoda polegająca na nauczaniu nie za pomocą wykładu, lecz przez zadawanie pytań odpowiednio dobieranych, które pobudzają do samodzielnego zastanawiania ś. i zmuszają ucznia do czynnego współudziału w zdobywaniu wiedzy; s-a miłość = czysta, idealna, platoniczna.

 Sokratyk, gr., zwolennik filozofji Sokratesa.

 Sol, wł., piąta nuta gamy c dur: g.

 Sola, łć., gatunek ryby z rodzaju płaszczek, delikatnym mięsie, zamieszkującej dna mórz piasczystych (fig.).

 Solanina, łć., trucizna alkaloidowa w kiełkach starych kartofli i innych rodzajach roślin psiankowatych, działa paraliżująco na organy oddechowe i muskuły serca.

 Solanka, podłużna, walcowata bułeczka osypana grudkami soli; duża solniczka; beczka po soli, solówka; woda ze źródła zawierającego sole, najczęściej sól kuchenna; roślina z rodziny komasowatych (fig.).

 Solankowy, odnoszący ś. do solanki, przygotowany z solanki, kąpiele s-e.

 Solano, hiszp., gorący i suchy wiatr, wiejący w południowej Hiszpanji od czerwca do września.

 Solarjum, łć., zegar słoneczny; kompas; czynsz gruntowy; ganek nakryty, altana przy domu.

 Solarnia, miejsce, gdzie solą mięsiwo.

 Solarny, łć., słoneczny.

 Solarstwo, zajęcie, praca solarza, handel solą.

 Solarz, handlarz solą, prasoł.

 Sola wł. weksel = weksel własny, którego tylko jeden egzemplarz wystawiono.

 Sold, wł., moneta włoska, 20-ta, część lira = 5 centisimi.

 Soldateska, wł., stan żołnierski; buta żołnierska; żołnierstwo niekarne.

 Solecyzm, gr., błąd przeciw składni; wyraz lub wyrażenie pospolite, gminne, trywjalne; zwrot przeciwny piękności i wytworności języka literackiego; wykroczenie przeciw dobremu tonowi.

 Solenity, łć., skamieniałe skorupiaki kształtu pochwy do noża.

 Solenizacja, łć., uroczystość, np. imienin, urodzin i t. p.

 Solenizant, łć., obchodzący uroczystość swoją, np. imieniny.

 Solenizantka, łć., forma ż. od Solenizant.

 Solenizować, łć., obchodzić w sposób uroczysty, świętować.

 Solennie, łć., uroczyście.

 Solenność, łć., uroczystość, obchód jakiej uroczystości, ceremonja solenna.

 Solenny, łć., uroczysty, świąteczny.

 Solenoid, gr., drut miedziany owinięty około walca żelaznego, lub zwinięty swobodnie w postaci linji śrubowatej i tworzący kształt rurki, połączony końcami z baterją elektryczną, przyrząd do, doświadczeń z elektromagnetyzmem, posiadający własności igły magnesowej.

 Solfatara, wł., jaskinia, jama, jezioro, jako krater wulkanu, ziejącego parą wodną, dymem i gazem, najczęściej siarczystym, ale nie wybuchającego gwałtownie.

[733] Solfeddżja, wł., w nauce śpiewu ćwiczenia głosowe, przy których śpiewaniu trzeba wymawiać nazwy nut: do, re, mi, fa, sol, la, si; śpiewanie gam.

 Solfedżjować, wł., wykonywać solfedżje.

 Solferino kolor = kolor jaskrawo czerwony (od nazwy wsi w półn. Włoszech, pamiętnej krwawym zwycięstwem Napoleona III nad Austrjakami, 1859 r.).

 Solica, wybuch błotnisty pochodzący z gazu zapalnego napojonego solą morską.

 Solicytant, łć., dopraszający ś., domagający ś.

 Solicytować, łć., niepokoić.

 Solić, posypywać, zaprawiać solą, przesypywać solą; czynić słonym, nadawać słoność.

 Solidarność, łć., odpowiedzialność każdego z członków związku za zobowiązania wszystkich i całego związku, za każdego z członków (jeden ze wszystkich i wszyscy za jednego), łączność, wspieranie ś. wzajemne; zgodność w postępowaniu członków stronnictwa, zgodność interesów.

 Solidarny, łć., jednozgodny, obowiązany do łączności, łączny, wzajemny, spólny, odpowiedzialny jeden za drugiego, jeden za wszystkich i wszyscy za jednego.

 Solidaryzować się, łć., łączyć ś., zgadzać ś., być tego samego zdazdaniazdania w jakiej sprawie, co i inni, być wspólnie odpowiedzialnym.

 Solidny, łć., mocny, trwały; gruntowny, niezachwiany, pewny, dokładny, rzetelny, niezawodny, zasługujący na kredyt.

 Solidometrja, łć., część gieometrji traktująca o linjach i kształtach w przestrzeni, zajmująca ś. pomiarem i własnościami brył, stereometrja.

 Solidyfikacja, łć., przejście ze stanu płynnego w stan ciała stałego, stężenie.

 Solinowy, wyrobiony ze szkła solinowego, t. j. średniego gatunku, przy którego wyrobie używa, jąużywają soli zamiatzamiast saletry.

 Solipedy, łć., jednokopytowe zwierzęta o jednym kopycie u każdej nogi (koń, osieł).

 Solipsyzm, łć., pogląd filozoficzny uznający tylko świadomość swego ja za rzeczywistość, cały zaś świat zewnętrzny za złudzenie, krańcowy subjektywizm.

 Soliród, Soliródka, Soliróg, roślina z rodziny komosowatych (fig.).

 Solista, łć., wirtuoz a. śpiewak, grający koncertowo, mogący popisywać ś. pojedyńczo, nie w chórze, nie w orkiestrze, trzymający prym w muzyce, w śpiewie.

 Solistka, łć., forma żeńska od Solista.

 Soliter, fr., tasiemiec, glista płaska, żyjąca pasorzytniczo w przewodzie pokarmowym człowieka lub zwierząt (f.); wielki djament osobno oprawiony; rodzaj gry jednoososowejjednoosobowej łamigłówkowej: samotnik.

 Solmizacja, łć., śpiewanie gam, wymawiając nazwy nut: do, re, mi, fa, sol, la, si, do.

 Solnica — p. Solniczka.

 Solnictwo, nauka o kopaniu i warzeniu soli.

 Solniczka, Solnica, naczynie a. naczyńko na sól.

 Solnik, pisarz na komorze solnej; dozorca solny; źródło wody słonej, z której ś. sól wywrza.

 Solnisko, step, przesycony solą.

 Solny, odnoszący ś. do soli; żupa s-a, góra s-a = kopalnia soli; [734]huta s-a = warzelnia soli; kwas s. = kwas chlorowodorny, chlorowodór.

 Solo, wł., sam jeden; samotnie, pojedyńczo; utwór muzyczny lub śpiew wykonany na jednym instrumencie, lub przez jednego śpiewaka, z akompanjamentem lub bez; taniec wykonany przez jednego tancerza lab tancerkę.

 Solodajny, Solonośny, zawierający sól; wydający sól.

 Solomierz, narzędzie do oznaczania ilości soli w roztworze, halimetr.

 Solon, prawodawca Aten, jeden z siedmiu mędrców greckich (594 przed Chr.); przen., mądry prawodawca.

 Solonka, mięso solone.

 Solonośny — p. Solodajny.

 Solotworny, tworzący sól, wydający sól.

 Solowar, człowiek, zajmujący ś. warzeniem soli.

 Solowarnia, warzelnia soli, huta solna.

 Solowarny, służący do warzenia soli.

 Solowe (-ego), cło od soli, podatek od soli.

 Solowy, wł., wykonywany przez jedną osobę: gra s-a, taniec s.

 Solówka, sos słony, pozostający od solonych potraw, np. mięsa, śledzi i t. p.; beczka na sól, po soli.

 Solpuga, łć., gatunek pająka z działu tejże nazwy (fig.).

 Solsticjum, łć., punkt największego oddalenia słońca od równika, przesilenie dzienne (letnie), 21 czerwaczerwca, albo nocne (zimowe) 21 grudnia.

 Solucja, łć., rozwiązanie zagadnienia; roztwór; przejście w stan ciekły; rozwolnienie żołądka, wypróżnienie.

 Solut, łć., w drukarstwie: ustęp, złożony pismem tekstowym, bez spacji.

 Solwencja, łć., możność płacenia zobowiązań.

 Solwować, łć., rozwiązać; zapłacić; odłożyć (sesję), odraczać.

 Soła, woda słona; rafa podwodna, mielizna.

 Sołdacik, ros., zdr. od Sołdat.

 Sołdacki, ros., żołnierski, żołdacki.

 Sołdat, ros., szeregowiec w wojsku rosyjskim.

 Sołdatka, ros., żona żołnierza rosyjskiego.

 Sołectwo, posiadłość ziemska, do której był przywiązany urząd sołtysa, godność, urząd sołtysa.

 Sołek, piwniczka na mleczywo, sklepik.

 Sołoducha, Słoducha, ukr., zupa słodka, przyrządzana z mąki żytniej i gryczanej.

 Sołowy, (od Sół) śpiżarniany.

 Sołpuga, łć. — p. Solpuga.

 Sołtana, dawna suknia kobieca futrem podbita.

 Sołtys, nm., najniższy urzędnik administacyjny wiejski, przełożony nad jedną z kilku wsi, tworzących gminę.

 Sołtysiak, nm., syn sołtysa.

 Sołtysianka, Sołtysówna, nm., córka sołtysa.

 Sołtyska, Sołtysowa, nm., żona sołtysa.

 Sołtysostwo, Sołtysowstwo, nm., urząd sołtysa; dom sołtysa; sołtys z żoną; bardzo mała królewszczyzna, dawana za zasługę, jako chleb dobrze zasłużonym.

 Sołtysowski, Sołtysi, Sołtysowy, nm., odnoszący ś. do sołtysa, właściwy sołtysowi.

 Soma, sanskr., u starożytnych Hindusów: napój boski, nektar.

 Somacja, łć., żądanie połączone z zagrożeniem, odezwa nalegająca, ultimatum.

 Somatologja, gr., nauka o [735]ciele ludzkim, o kościach, o mięśniach.

 Somatoza, gr., wyciąg z białka mięsnego, jako pożywny środek leczniczy.

 Somatyczny, gr., dotyczący tylko ciała.

 Sombrero, hiszp., kapelusz z wielkim rondem zrobiony z liści palmowych (fig).

 Sombreryt, min., fosforan zbity wapnia, tworzący się przez wodę deszczową przenikającą do podłoża wapiennego.

 Somnambulik, Somnambul, łć., lunatyk.

 Somnambulistka, łć., lunatyczka.

 Somnambulizm, łć., lunatyzm.

 Somniferyczny, łć., usypiający.

 Somnolencja, łć., półsenność, śpiączka, ospałość.

 Somo kolor, słomkowy, paljowy.

 Sonancja, łć., dźwięczność; treść, brzmienie, osnowa.

 Sonant, łć., spółgłoska zgłoskotwórcza.

 Sonata, włwł., utwór muzyczny klasyczny złożony z 4 części, o ściśle określonym charakterze: allegro, andante lub adagio, menuet lub scherzo i rondo albo finał.

 Sonatina, wł., mała sonata najczęściej dla dzieci skomponowana, złożona z 2 lub 3 części.

 Sonda, fr., przyrząd do mierzenia głębokości wód, zwykle sznurek z ciężarkiem na końcu, ołowianka (fig.); narzędzie chirurgiczne do badania wnętrza ran i jam ciała, zgłębnik (figfig.).

 Sondować, fr., mierzyć głębokość; zgłębiać, badać.

 Sonecik, wł., zdr. od Sonet.

 Sonecista, wł., autor sonetów.

 Sonet, wł., utwór poetyczny rozmaitej treści i kolorytu, złożony z czternastu 11-sto lub 13-sto zgłoskowych wierszy w czterech strofach, z których dwie pierwsze są czterowierszowe, a dwie ostatnie trzywierszowe.

 Sonika, fr., w grze zwanej faraon: pierwsza karta odkryta przez bankiera.

 Sonometr, łć., słuchomierz; przyrząd do mierzenia siły dźwięków.

 Sopek, ros., mogiła usypana, kopiec, kurhan, żalnik.

 Sopel, śpiczasty kawał lodu, zwieszony na dół, okiść; stalaktyt, stalagmit, sopleniec, naciek; s. w zamku, w kłódce = trzpień, w który klucz wchodzi; s. u nosa = gil, glut.

 Sopelek, mały sopel.

 Sopka, ros., nazwa wielu gór stożkowatych na Syberji, po większej części wulkanów wygasłych; stożek wulkanu.

 Soplasty, mający kształt sopla.

 Sopleniec — p. Sopel.

 Soplowaty — p. Soplasty.

 Soporifera, łć., środki nasenne, lekarstwa, sprowadzające sen.

 Soporyficzny, łć., sprowadzający sen; usypiający; przen., nudny.

 Sopran, wł., najwyższy głos kobiecy; przen., osoba, śpiewająca tym głosem.

 Sopranista, wł., śpiewający sopranem, rzezaniec.

 Sopranistka, wł., kobieta, śpiewająca sopranem.

 Sopranowy, wł., właściwy sopranowi; śpiewany sopranem.

 Sopratara — p. Supertara.

 Sorba, odmiana jabłek.

 Sorbać, chłeptać, żłopać; pić wolno wciągając płyn w usta trochę otworzone; cedzić przez zęby.

 Sorbet, arab., chłodzący i orzeźwiający napój z wody, cukru, [736]soków owocowych i zapachów, z kawałkami lodu; zdr. Sorbecik.

 Sorbona, dawniej słynna akademja teologiczna w Paryżu; obecnie gmach, w którym odbywają ś. akademickie wykłady literatury i nauk ścisłych.

 Sorbonista, uczeń Sorbony (uniwersytetu w Paryżu).

 Sordino, wł., tłumik, przyrząd do tłumienia, do przyciszania tonów instrumentu muzyczn., surdynka.

 Soredje, gr., komórki będące organami rozmnażania ś. w pleśni; uniesione wiatrem, gdy znajdą ś. w warunkach sprzyjających, rozwijają ś. w pleśnie.

 Sorek, zwierzę ssące owadożerne z rodziny tejże nazwy (fig.).

 Sorgo, ind., rodzaj traw zbożowych, których najważniejszemi gatunkami są: proso afrykańskie, dające mąkę dla ludzi i karmę dla żywego inwentarza (fig.), i niektóre rośliny cukrodajne.

 Sort, fr., gatunek.

 Sortjer, fr., specjalista, umiejący gatunkować wełnę owczą i owce podług ich wełny.

 Sortować, fr., gatunkować, dobierać, układać według gatunków.

 Sortownia, fr., izba, gdzie sortują towar.

 Sortownik, fr., robotnik, zajęty sortowaniem przędziwa; przyrząd do sortowania zboża, kartofli i t. p., sortownica (fig.).

 Sortyment, fr., wybór różnych gatunków jednego i tego samego towaru, przeznaczonych na sprzedaż; w księgarni: zapas i dobór książek różnych wydawców, asortyment.

 Sortymentowy, fr., odnoszący ś. do sortymentu, asortymentowy.

 Soryt, gr., wniosek łańcuchowy, z którego wyprowadzone wnioski tak są z sobą połączone, że stanowią jakby jeden wspólny wniosek.

 Sorzycha, roślina z rodziny motylkowatych.

 Sos, fr., płynna przyprawa do potraw; proszek z kredki, używany przez rysowników do nakładania cieniów; humor: wstać, być w dobrym, a. złym s-ie.

 Sosenka, mała sosna.

 Sosik, fr., zdr. od Sos.

 Sosiska, fr., kiełbaska parowa.

 Sosisty, fr., soczysty, pełen soku, sosu.

 Sosjerka, fr., naczynie do sosu.

 Sosna, drzewo z rodziny szyszkowatych (fig.).

 Sosnogron — p. Welingtonja.

 Sosnorodny, wydający, rodzący sosny; rodzący ś. na sosnach.

 Sosnowiec, owad tęgopokrywy (fig.).

 Sosnowy, Sośniany, odnoszący ś. do sosny, właściwy sośnie.

 Sosnówka, ptak wróblowaty śpiewający zębodzioby z rodziny sikor (fig.); motyl z rodziny prządek, z rodzaju barczatek; gatunek gruszek.

 Sosrąb, belka, na której wspierają ś. poprzeczne belki, siestrzan, podciąg.

 Soszka, mała socha.

 Soszywka, owad dwuskrzydły, długorogi.

 Sośniak, sosna karłowata; las sosnowy.

[737] Sośnica, roślina z rodziny gruboszowatych.

 Sośnina, drzewo sosnowe, wierzchołek a. gałąź sosny; młoda, niewielka sosna; las sosnowy.

 Sośninka, zdr. od Sośnina.

 Sotnia, ukr., setka, secina.

 Sotnictwo, ukr., urząd setnika; ogół osób zostających pod zwierzchnictwem setnika.

 Sotniczanka, córka sotnika.

 Sotniczka, ukr., żona sotnika.

 Sotnik, ukr. — p. Setnik.

 Sowa, ptak z rzędu kraskowatych, z podrzędu i rodziny tegoż miana (fig.); z pustej stodoły rade lecą s-y: mówi ś. o pustce w głowie; nonosić s-y do Aten = zasićzanosić coś w takie miejsce, gdzie tego jest dużo, wykonywać pracę bezpożyteczną; symbol mądrości.

 Sowi, właściwy sowie; oczy s-e = małe i ciemne; mina s-a = posępna.

 Sowiątko — p. Sowię.

 Sowicha, roślina z rodziny palm, widlica (fig.).

 Sowicie, Sowito, przysł., hojnie, obficie, pod dostatkiem.

 Sowieć, posępnieć, smutnieć, ponurym ś. stawać, tracić humor.

 Sowię, pisklę sowy.

 Sowito, przysł. — p. Sowicie.

 Sowitość, hojność, obfitość.

 Sowity, hojny, obfity, bogaty, dostatni; suty, szczodry.

 Sowizdrzalska (-ej), kobieta lekkomyślna, wietrznica.

 Sowizdrzalstwo, charakter sowizdrzała, płochość, wietrzność, lekkomyślność.

 Sowizdrzał, narwaniec, lekkomyślnik, lekkoduch, wietrznik, trzpiot, pustak, postrzeleniec.

 Sógłówka, ścieżka polna, miedza.

 Sójka, ptak wróblowaty z rodziny kruków (fig.); kuks, kuksaniec, szturchaniec; wybierać się, jak s. za morze = guzdrać się długo.

 Sól, kryształy solne wydobywane z głębi ziemi: s. kopalna; związek chemiczny, powstający gdy w kwasie wodór bywa zastąpiony przez metal, a. kiedy w wodanie zasadowym wodór jest zastąpiony przez sodnik kwasowy, a. związek bezwodnika kwasowego z bezwodnikiem zasadowym, a. związek kwasu z zasadą: s. amonjaku = chlorek amonu, salamonjak, salmjak; s. cynowa = chlorek cyny; s. kuchenna = warzona z solanki i oczyszczona od przymieszek; chlorek sodu; s. angielska, gorzka = siarkan magnezowy; s. i glauberska = siarczan sodu; przyjmować kogo chlebem i s-ą = gościnnie; wychodzić naprzeciw kogo z chlebem i s-ą = witać ostentacyjnie na progu domu, nosiącniosąc na tacy chleb i sól na znak gościnności; zjadłem z nim beczkę s-i = znam go bardzo dawno, od lat wielu; jeść z s-ą = bez okrasy, zachowując ścisły post; sprzedawać, kupować co z pieprzem i s-ą = bardzo drogo; być komu s-ą w oku = być przedmiotem nienawiści a. zazdrości serdecznej; s. atycka = dowcip wytworny.

 Sół, spiżarnia chłopska; komomorakomora, śpichrz, śpichlerz.

 Sóweczka, zdr. od Sowa, Sówka; ptak drapieżny nocny z rzędu i rodziny sów.

[738]

 Sówka, mała, młoda sowa; ptak z rzędu sów (fig); motyl z rodziny nocnicówek (fig.).

 Sp-, czasowniki dokonane, zaczynające ś. od tych liter, pochodzą ze złożenia przyimka z, przez asymilację zmienionego w s i z czasowników, nie podajemy ich przeto poniżej, odsyłając do tychże czasowników niedokonanych we właściwych miejscach alfabetu, np. spakowac = z+pakować, spalić = z+palić, sprać = z+prać, spłoszyć = z+płoszyć.

 Spacer, nm., przechadzka, przejażdżka; miejsce przechadzki, przejażdżki; iść na s. = na przechadzkę, przejść ś., pójść na s.; jechać na s. = przejechać ś.; wybierać ś. na s.

 Spacerować, nm., przechadzać ś., używać spaceru.

 Spacerowicz, nm., człowiek, często używający spaceru, chodzący dla użycia ruchu; wycieczkowicz.

 Spacerowy, nm., przeznaczony do spaceru, odnoszący ś. do spaceru.

 Spachać, popełnić co, dopuścić ś. czego.

 Spacja, nm., w drukarstwie: czcionka bez litery, do rozdzielania liter lub wyrazów; przedział między wierszami.

 Spacjować, nm., wstawiać spacje między literami, między wyrazami, rozstawiać litery.

 Spacjowany nm. druk, rozstrzelony, rozsuwany.

 Spacjum, łć., przestrzeń, miejsce, odstęp.

 Spaczny, paczący ś., spaczony, skrzywiony, wygięty.

 Spać, używać snu, być pogrążonym w śnie; s. z kobietą = mieć z nią sprawę cielesną; przysł., być o co spokojnym, pozostawać w stanie spokoju, o nic ś. nie troszczyć, nie kłopotać ś., nie lękać ś. niebezpieczeństwa, być bez obawy; być bezczynnym, próżnować, nic nie robić, pozostawać obojętnym, gnuśnym; pozostawać w stanie nierozwinięcia, nieświadomości; s. snem wiecznym, s. na wieki = być umarłym, nie żyć, leżeć w grobie; s. na oba uszy = być zupełnie spokojnym; dusza śpi, serce śpi = jeszcze ś. nie obudziły; iść s. = udawać ś. na spoczynek; chce mi ś. s. = jestem senny; już s-łem na drugim boku = dawno już zasnąłem; s. z otwartemi oczami = spać czujnie; djabeł nie śpi, licho nie śpi = może ś. przydarzyć coś złego; nie budźcie licha, niech śpi = nie tykajcie sprawy drażliwej, nie wywołujcie niebezpieczeństwa.

 Spad — p. Spadek.

 Spadać, dok. Spaść; wskutek działania ciążenia powszechnego zbliżać ś. ku centrowi przyciągania; padać, upadać z góry na dół, zlatywać; wywracać ś., obalać ś.; s. na kogo, zwalać ś. na kogo, dotykać kogo, przytrafiać ś. komu; zwisać, zwieszać ś., opadać; iść na dół, opuszczać ś., obniżać ś., zniżać ś.: barometr s-a: zmniejszać ś. (o cenie, o kursie); schodzić na niższy poziom, upadać moralnie, opuszczać ś., przychodzić do upadku; s. na czym, z czego, tracić co: s. z sił, z ciała = schudnąć; s. na kogo, dostawać ś. drogą spadku, w dziedzictwie; s-asz, jak z nieba = w samą porę przychodzisz; s-dł, jak z księżyca = nie wie, co ś. naokoło dzieje; skąd s-łeś? = skądeś ś. wziął; spaść z ambony = być ogłoszonym przez księdza z ambony w zapowiedziach ślubnych; spaść na kogo z wojskiem = napaść gwałtownie i nagle; s. z etatu = być pozbawionym posady etatowej z [739]rozporządzenia władzy wyższej; s-dł mi kamień z serca = pozbyłem ś. kłopotu, zmartwienia, troski; korona ci z głowy nie spadnie = ujmy ci to nie przyniesie; zasłona s-ła mu z oczu = przestał ś. łudzić; włosy s-ają = wypadają, wyłażą; w myśl., ptaki spadły = zleciały, sfrunęły na jakie miejsce.

 Spadać (się), popękać, potrzaskać ś., posiekać ś.

 Spadek, spadanie z góry na dół ciał nie podpartych w kierunku pionowym; spadnięcie, spadzistość, stok, pochylenie; obniżenie ś., zniżenie ś., obniżka (o cenach, o kursach): zmniejszenie ś., upadek; s. wody = ściek, utrata, zguba, ruina, klęska, katastrofa; s. tonów, głosów = spuszczanie tonu, przechodzenie od tonów wyższych do niższych; kadencya rytmiczna, rytm; puścizna, dziedzictwo, sukcesja w znaczeniu materjalnym, a także fizycznym i duchowym.

 Spadkobierca, człowiek, biorący spadek po kim, sukcesor, dziedzic.

 Spadkobierczyni, dziedziczka, sukcesorka.

 Spadkobierstwo, spadek, dziedzictwo, sukcesja, puścizna.

 Spadkobrać, otrzymywać spadek, być sukcesorem.

 Spadkodawca, człowiek, zostawiający komu spadek, zapisujący komu majętność, testator, zapisodawca.

 Spadkodawczyni, zapisodawczyni, testatorka.

 Spadkowy, odnoszący ś. do spadku, sukcesyjny, dziedziczny.

 Spadlać, dok. Spodlić; czynić podłym.

 Spadły, ten, który spadł, opadł na dół; przypadający na kogo, dostający ś. w spadku; urzędnik s. z etatu = który stracił posadę wskutek rozporządzenia władzy.

 Spadnięcie, spadek, upadek.

 Spadochron, przyrząd w kształcie otworzonego parasola, służący do powolnego opuszczania ś. na ziemię ze znacznej wysokości, zwłaszcza z balonu (fig.).

 Spadochronista, człowiek spuszczający ś. spadochronem z balonu.

 Spadzistość, pochyłość, stoczystość, stok, spadek.

 Spadzisty, pochodzisty, pochyły, połogi, stoczysty, stromy; suknia s-ta = wolno puszczona.

 Spadź, wypot roślin, sączący ś. z liści i gałązek.

 Spahowie, tur., dawniej nieregularna kawalerja turecka; w Algierze lekka jazda francuska, złożona po większej części z krajowców, dowodzona przez oficerów europejskich (fig.).

 Spajać, dok. Spoić; łączyć dwie rzeczy tak, iż tworzą jedną całość; zczepiać, spinać, zlepiać, sklejać, zbijać: czynić spoistym, ściskać; przen., łączyć, kojarzyć w jedno pod względem duchowym; s. ś., łączyć ś. ściśle, wiązać ś., zrastać ś., jednoczyć ś., kojarzyć ś. w jedno.

 Spajać, dok. Spoić; czynić pijanym, upajać, odurzać trunkiem a. wogóle narkotykiem.

 Spalać — p. Palić.

 Spaleniec, człowiek, zasługujący na spalenie, łotr, łajdak, obwieś, wisielec.

 Spalenisko, zgliszcze, miejsce spalenia ś. czego, pogorzelisko.

 Spalenizna, przypalenie; przyswędzenie; coś przypalonego; swąd rozchodzący ś. od rzeczy przypalonej; zgorzelizna, gangrena,

[740] Spalić — p. Palić; zniszczyć co ogniem, puścić z dymem, obrócić w perzynę; strawić ogniem; wypalić, zużyć na palenie; wysuszyć, spiec, s. ś., ulec spaleniu, stracić mienie skutkiem pogorzeli; opalić ś., nabrać cery ogorzałej; dostać zły stopień przy egzaminie; s. na panewce: nie wystrzelić, nie udać ś; s. za sobą mosty, okręty = nie zostawić sobie możności wycofania ś. z czego.

 Spała, nacięcie podłużne z góry na dół drzewa iglastego dla wydobycia żywicy.

 Spałować, robić nacięcia na drzewach iglastych w celu zdobycia z nich żywicy.

 Spamiętać, zatrzymać w pamięci, nie zapomnieć.

 Spaniały, wspaniały.

 Spanie, sen.

 Spanieć, stać ś. panem a. pankiem, spanoszyć ś., zhardzieć.

 Spanoszały, ten, który spanoszał, wzbogacił ś., stał ś. panem.

 Spanoszeć, Spanoszyć się, wzbogacić ś., dochrapać ś. majątku, dorobić ś.

 Spapużeć, stać ś. papugą, a. jak papugą.

 Sparadnieć, stać ś. paradnym, okazałym.

 Sparadrap, fr., kawał płótna pociągnięty z jednej strony roztworem wosku, stanowiący plaster lepki.

 Sparafjanieć, stać ś. parafjańskim, nabrać manjer zaściankowych, parafjańskich.

 Sparceta, fr. — p. Esparceta.

 Sparciały, który sparciał.

 Sparcieć, stracić jędrność i soczystość wskutek zestarzenia ś., przerośnięcia, złykowacieć: (o rzodkiewce, rzepie, brukwi itp.); przen., zestarzeć ś., stać ś. strupieszałym.

 Sparek, wyziewy, gorąco duszne, powstające po ciepłym deszczu.

 Sparkiet, flaszka metalowa, zawierająca płynny węglan sody, w której można przyrządzać wszelkie rodzaje płynów musujących.

 Sparodjować, gr., zrobić parodję: coś poważnego przedstawić w sposób komiczny; zepsuć utwór (muzyczny, dramatyczny) lichym jego wykonaniem.

 Sparszeć — p. Sparszywieć.

 Sparszywiały, Sparszały, który sparszywiał.

 Sparszywieć, dostać parchów, zachorować na parchy, stać ś. parszywym; nędznym, marnym.

 Spartanin, Spartańczyk, łć., obywatel Sparty; przen., człowiek surowej moralności, mężny, wytrzymały i unikający wygód.

 Spartański, należący do Sparty, do Spartan; właściwy Spartanom, odznaczający ś. cnotami, któremi zasłynęli Spartanie; surowych obyczajów.

 Sparzelina — p. Oparzelina.

 Sparzyć — p. nied. Parzyć; złączyć w parę, dobrać do pary, skojarzyć; s. ś., = złączyć ś. cieleśnie (o zwierzętach); zawieść ś., źle wyjść na czym; kto ś. na gorącym sparzy i na zimne dmuch a = kto doznał straty, ten nabiera przesadnej ostrożności.

 Spas, miejsce na brzegu lasu, na którym się bydło pasie.

 Spasać, dok. Spaść; wypasać, zjadać, jako paszę: s. łąkę, zboże; paść, tuczyć, czynić tucznym; s. co kim, dawać co komu do zjedzenia, jako paszę.

 Spasiony, Spasły, Spaśny, otyły, tłusty; o człowieku: gruby; o zwierzęciu: tuczny.

 Spaskudnieć, stać ś. paskudnym, zeszpetnieć.

 Spasły — p. Spasiony.

 Spasować, podczas gry w karty; nie deklarować gry; zaprzestać, nie brać udziału, dać za wygranę; zbiednieć, zmarnieć.

[741] Spaszować, zaniechać, zbiednieć, dojść do upadku, zmarnieć, stracić.

 Spaść — p. nied. Spadać.

 Spaść — p. nied. Spasać.

 Spaśne (-go) zapłata za pasienie, za paszę; wynagrodzenie za szkody w polu a. na łące, wyrządzone przez bydło; prawo pastwiska wspólnego.

 Spaśny — p. Spasły.

 Spat, Szpat, nm., nazwa mineralogiczna ciał krystalicznych, dzielących ś. na blaszki rozmaitej grubości o powierzchni mieniącej ś.; s. ciężki = to samo co baryt; s. djamentowy = jest nieprzezroczystą, chropowatą, brudno zabarwioną odmianą korundu; s. islandzki czyli s. wapienny = jest dużym, przezroczystym, bezbarwnym kryształem węglanu wapnia, załamuje światło podwójnie i dlatego używa ś. do wyrobu narzędzi optycznych.

 Spatula, łć., łopateczka do przyciskania języka przy oglądaniu gardła; łopateczka do mieszania lekarstw, do nakładania farby na paletę lub zbierania z niej — p. Szpachla.

 Spauzować, wstrzymać ś., zaprzestać.

 Spawać, łączyć kuciem dwa kawałki żelaza a. metalu, rozpaliwszy je w ogniu.

 Spawalny, dający ś. spawać, spajalny; służący do spawania.

 Spazm, gr., automatyczny, mimowolny skurcz mięśni; s-y, w języku potocznym: krzyk nerwowy, silny płacz ze łkaniem, omdleniem, kurczowym niepohamowanym śmiechem, nerwową czkawką i biciem serca.

 Spazmatyczka, gr., kobieta, często chorująca na spazmy.

 Spazmatyczny, gr., mający cechy ataku nerwowego, kurczowy.

 Spazmatyk, gr., człowiek cierpiący na spazmy.

 Spazmodyczny, łć. — p. SpasmatycznySpazmatyczny.

 Spazmować, dostawać spazmów.

 Spaźniać — p. Spóźniać.

 Spąchać, zwąchać, zwietrzyć, zwęszyć; s. ś. z kim = porozumieć ś., umówić ś., zwąchać ś., wejść w konszachty z kim.

 Spąg, spodnia warstwa ciał kopalnych.

 Specjalik, łć., zdr., od Specjał.

 Specjalista, łć., oddający ś. wyłącznie jednemu zawodowi, studjujący poszczególną tylko gałąź wiedzy, wszechstronnie i gruntownie znający jaki przedmiot, biegły, znawca.

 Specjalistka, łć., forma żeńs. od Specjalista.

 Specjalizacja, łć., wyodrębnianie, dzielenie nauk, zajęć na odrębne fachy; doskonalenie się w wybranem zajęciu, nauce, rzemiośle i t. p.

 Specjalizować, łć., rozłożyć na poszszególne części, kierunki, zakresy, wyszczególniać; s. ś., zawód jaki wszechstronnie poznawać, zawód ten wyłącznie uprawiać, badać, opracowywać.

 Specjalnie, łć., wyłącznie, głównie, szczegółowo.

 Specjalność, łć., gałąź wiedzy, zawód, zajęcie, któremu wyłącznie ktoś ś. oddaje, a. które zna wszechstronnie i gruntownie; biegłość wyłączna w jakim kierunku lub zakresie.

 Specjalny, łć., dotyczący głównie jednej rzeczy; wyłączny, wyjątkowy, szczególny, właściwy, umyślny, odrębny; niezwykły, przedni, wyborowy, przedziwny; charakterystyczny; s-a broń = nazwa artylerji, inżynierji wojskowej i sztabu gieneralnego.

 Specjał, łć., przysmak, łakoć; osobliwość.

 Specyficzny, łć., właściwy czemu; wyłączny; wynikający z [742]odrębności natury jakiej rzeczy; s. środek lekarski — p. Specyfik; s-a waga = oznaczenie, ile razy ciało jest cięższe niż woda lub niż powietrze tejże samej objętości, ciężar właściwy.

 Specyfik, łć., lekarstwo służące wyłącznie do leczenia pewnej tylko choroby.

 Specyfikacja, łć., wyliczenie pojedyńczych rzeczy, tworzących jedną całość; wyszczególnienie, spis szczegółowy.

 Specyfikować, łć., wyliczać szczegóły, stanowiące razem jedną całość a. jeden zbiór, wyszczególniać.

 Specymen, łć., wzór, próba, okaz próbny, robota próbna.

 Spedycja, wł., załatwienie; przewóz lub wysyłka rzeczy i towarów do miejsc odległych.

 Spedytor, wł. — p. Ekspedytor.

 Spektakl, łć., widowisko, przedstawienie teatralne.

 Spektator, łć., widz.

 Spektralna łć. analiza, rozbiór widmowy, badanie składu chemicznego ciał na podstawie widma, które dają świecące ich pary i gazy.

 Spektrometr, łc., spektroskop, połączony z narzędziem mierniczym do określenia linji widmowych.

 Spektroskop, łć., przyrząd optyczny, przeznaczony do otrzymywania widm ciał płonących, dokładnego badani a ich i mierzenia (f.).

 Spektrum, łć., widmo; w optyce obraz świetlny, otrzymany przez rozszczepienie na części składowe promieni światła, przechodzących przez pryzmat, widmo optyczne; straszydło, zjawisko.

 Spekulacja, łć., dosł. rozważanie, badanie; w filozofji dochodzenie prawd, leżących po za obrębem doświadczenia; domysły nie dające ś. oprzeć na podstawie doświadczenia; rachuby i widoki w życiu potocznym, w handlu, w przemyśle; przedsiębiorstwo, interes, obliczony na zysk, zależny od warunków, okoliczności niezawisłych od przedsiębiorcy; kupno przedmiotu, kiedy jest tańszy, w przewidywaniu zysków ze sprzedaży jego, kiedy podrożeje; s. giełdowa = obliczanie zysków z powodu przewidywanej różnicy cen i kursów.

 Spekulacyjny, łć., przym. od Spekulacja; s-a filozofja = filozofja wywodząca poznanie za pomocą dociekania rozumowego (w przeciwieństwie do filozofji empirycznej.

 Spekulant, łć., przedsiębiorca oddający ś. spekulacjom handlowym, goniący za zyskami niepewnemi, zależnemi od okoliczności.

 Spekulatywny, łć., badawczy.

 Spekulować, łć., obmyślać co, rozważać, kombinować; liczyć na co, obmyślać jaki interes korzystny, prowadzić interesy handlowe ryzykowne.

 Spekulum, łć., zwierciadełko lekarskie, narzędzie chirurgiczne do badania wnętrza niektórych organów ciała, wziernik.

 Speleologja, łć., nauka o jaskiniach.jaskiniach, część gieologji.

 Spelunka, łć., jaskinia, nora; przen., obskurna miejscowość, lokal brudny; kąt zakazany, zapadły.

 Spełna, zupełnie, pełno, całkiem; s. w wyraż.: jest niespełna rozumu = bzik, warjat, narwaniec.

 Spełniacz, Spełniciel, człowiek, który co spełnia, wykonawca.

[743] Spełniać, dok. Spełnić; wprowadzać w czyn, wykonywać, dokonywać, dopełniać, uskuteczniać, doprowadzać do końca, urzeczywistniać; ziszczać, uiszczać; s. kielich = wypróżniać, pić do dna; s. czyje zdrowie = pić z życzeniem komu zdrowia; s. puhar goryczy, rozkoszy, rozpaczy i t. d = doznawać wszelkiej goryczy, rozkoszy, rozpaczy i t. p.; s. puhar mądrości = wszystkiego ś. uczyć; s. ś., wchodzić w czyn, w wykonanie, uskuteczniać ś., urzeczywistniać ś., sprawdzać ś., ziszczać ś., być doprowadzanym do skutku; skończyć ś.

 Spełnić — p. nied. Spełniać.

 Spełzać, dok. Spełznąć; czołgając ś., pełznąc, zsuwać ś., ześlizgiwać ś.; tracić żywość barw, płowieć, blaknąć, blednieć; s. na niczym = nie doprowadzać do żadnego rezultatu, nie przychodzić do skutku, na niczym ś. kończyć, rozchwiewać ś., nie dopisywać.

 Spełzły, spłowiały, wyblakły; ten, który spełzł na niczym, nie doprowadził do żadnego rezultatu.

 Spełznąć — p. nied. Spełzać.

 Spencer, ang., ubiór krótki męski i kobiecy, jakby frak bez poł (f.).

 Spencerek, ang., mały spencer.

 Spendować, nm., wydatkować, łożyć, ofiarowywać.

 Spenetrować, łć., przetrząsnąć, przeszukać, zbadać, wyśledzić, przeniknąć.

 Speranda, łć., zysk spodziewany, nadzieje, widoki na coś.

 Sperka, kawałek słoniny skwarek, szperka.

 Sperlać (się), pokrywać ś. jakby perłami, przybierać kształt i wygląd pereł.

 Sperma, gr., płyn nasienny.

 Spermacet, gr. — p. olbrot.

 Spermatoblasty, gr., komórki w kanalikach nasiennych, zawierające spermatozoa.

 Spermatocyty, gr. — p. Spermatoblasty.

 Spermatozoa, gr., tak zwane żyjątka nasienne, złożone z główki i ogonka, wykonywające żywe ruchy.

 Speza, wł., wydatek, koszt.

 Spędzać — p. nied. Spędzić; zganiać do kupy, pędząc zgromadzać; odpędzać precz, rozpędzać, pędząc usuwać z drogi; przepędzać, przeżywać, przebywać, trawić: s. czas, zimę, wakacje i t. d.; pędzeniem mordować: s. konie, męczyć nadto; poniżać, upokarzać, zrzucać, strącać; s. płód = wywoływać sztucznie poronienie; s. na kogo winę = składać, zmawiać.

 Spędzić — p. nied. Spędzać.

 Spiąć — p. nied. Spinać.

 Spichlerz, nm. — p. Spichrz.

 Spichrz, Spichlerz, nm., budynek na zboże w ziarnie; skład, zbiór.

 Spicz, ang., krótka, dosadna mówka, przemówienie, toast.

 Spiczak, młody jeleń, dostający pierwszych rogów; przen., gołowąs, młodzieniaszek, młokos.

 Spiczasty — p. Spiczasty.

 Spić — p. nied. Spijać.

 Spiec — p. nied. Spiekać.

 Spiek, Spieka, Spiekota, skwar, upał, gorąco.

 Spiekać, dok. Spiec; ściskać gorącem, wysuszać nadto, palić; spiec raka = zarumienić ś., oblać ś. rumieńcem; opiekać, opalać; s. ś., zsychać ś. od gorąca, palić ś.; parzyć ś, opalać ś.

 Spiekielniać, dok. Spiekielnić; robić piekielnym, strasznym, nikczemnym, podłym; s. ś., stawać ś. piekielnym, złym, podłym, nikczemnym, okropnym.

 Spiekły, spieczony, zapiekły, spalony.

 Spiekota — p. Spiek.

[744] Spieniężać, dok. Spieniężyć; zmieniać na pieniądze, sprzedawać dla zyskania gotówki.

 Spieniężeć, zmienić ś. w pieniądz, zostać spieniężonym.

 Spierać, dok. Zeprzeć; spychać, odpychać, odpierać, wypierać, wypędzać, przepędzać, prąc, zbijać, spychać do kupy; opierać, wspierać, gruntować, zasadzać; kolka mię s-a = mam kłucie w boku; sparło mię = mam kurcze żołądka; a bodaj cię kolka sparła! = przekleństwo; s. ś., zbijać ś., spychać ś. do kupy: kry lodowe ś. sparły; sprzeczać ś., kłócić ś., prowadzić z kim dyskusję, polemikę.

 Spierać, dok. Sprać; wypierać, wymywać brud, plamy; przen., bić, tłuc, łomotać kogo; s. ś., dawać ś. sprać, niknąć, płowieć po praniu.

 Spierścieniać, skręcać, zwijać.

 Spieszać (się), dok. Spieszyć (ś.); robić (ś.) z konnego pieszym.

 Spiesznie — p. Śpiesznie.

 Spieszno komu, śpieszy ś., pilno mu jest.

 Spieszny — p. Śpieszny.

 Spieszyć — p. Śpieszyć.

 Spięcie, dokonana czynność spinania; coś służącego do spinania, spinka, zapinka, sprzążka, klamra.

 Spięknieć, wypięknieć, wyładnieć.

 Spiętrzać, dok. Spiętrzyć; wznosić ś. do góry, wzbijać ś. do góry, gromadzić; s. ś., gromadzić ś. do góry, wysoko wznosić ś., wzbijać ś. ku górze.

 Spijać, dok. Spić; pić, upijać z wierzchu, wypijać to, co było na powierzchni jakiego płynu; wypijać, wychylać kielichy, urządzać libacje; s. ś., upijać ś., używać za wiele trunków; przen., odurzać ś. rozkosznie, upajać ś.

 Spikać się, dok. Spiknąć ś.; zmawiać ś. tajemnie, sprzymierzać ś., porozumiewać ś., sprzysięgać ś., zwłaszcza na czyjąćczyjąś niekorzyść; zespalać ś., łączyć ś.

 Spikanard, ang., u starożytnych nazwa rozmaitych substancji aromatycznych pochodzenia roślinnego, a zwłaszcza nazwa olejku wonnego, wydobywanego z gatunku rośliny kozłek indyjski, używanego do namaszczania i bardzo cenionego, na Wschodzie stosowanego jako lek, nard.

 Spiknienie, spisek, zmowa, sprzysiężenie.

 Spilśniać (się), dok. Spilśnić (ś.); zbijać (ś ), sklejać (ś.) wkształcie pilśni, filcować (ś.), skłębiać (ś.).

 Spiłować — p. nied. Spiłowywać.

 Spiłowywać, dok. Spiłować; ścinać, zbierać pilnikiem a. piłą.

 Spina, łć., w anat., krzyż, grzbiet; długi i szeroki mur wysunięty, mający przeszło 8 stóp szerokości, przedzielający szranki w cyrku na 2 części, na jego grzbiecie wznosiła ś. maleńka świątynia a. obelisk, poświęcony słońcu.

 Spina, sprzążka.

 Spinacz, człowiek, który co spina: s. wagonów = robotnik, spinający wagony, składające ś. na pociąg; pająk dwupłucny.

 Spinaczka, pęto, powróz do pętania koni; powrozek, łączący dwie brony.

 Spinać, dok. Spiąć; zapinając łączyć, zapinać, wiązać; związywać, kojarzyć, sprzęgać; ściągać, ściskać: s. konia ostrogami; s. ś., być spinanym, spinać siebie samego, ściągać ś., ściskać ś.; podnosić ś. na tylne nogi; o koniu: stawać dęba, wspinać ś.

 Spinak — p. Szpinak.

 Spinel, fr., minerał, związek glinu i magnezji z tlenem, krystaliczny, przezroczysty, o pięknym połysku, rozmaicie zabarwiony (czarno, czerwono, niebiesko, zielono), zaliczany do kamieni szlachetnych.

[745] Spinet, Szpinet, wł., dawny instrument klawiszowy podobny do fortepjanu.

 Spinka, rodzaj guziczka ruchomego luźnego do spinania bielizny a. ubrania.

 Spinocyzm, pogląd filozofa Spinozy, utrzymującego, że każdy szczegół wszechświata jest cząstką Boga.

 Spintaryskop, gr., przyrząd, obmyślony przez Crookes’a, złożony z cząstki chlorku radu, z ekranu powleczonego siarkiem cynku i z mikroskopu, przez który widać wężyki ogniste, ustawicznie błyskające na ekranie.

 Spinterje, łć., monety, kamienie rznięte, gemmy z nieprzyzwoitemi wizerunkami.

 Spiołunić, zaprawić piołunem, przesycić goryczą.

 Spionować, sprawdzić za pomocą pionu, czy co jest pionowe, sprostować według pionu; zbadać ranę sondą.

 Spiorunować, Spiorunić, porazić jakby piorunem, razić jakby gromem; zbić w jedno, jakby od piorunu; s. ś., w piorun ś. zmienić.

 Spiral, fr., sprężynka okrągła w zegarku, poruszająca wahadło.

 Spiralny, łć., ślimakowaty, kształtu śruby, obwijający ś. dokoła siebie w sposób ciągły na podobieństwo skorupki ślimaka lub sprężyny w zegarze.

 Spirea, łć., ozdobna i pachnąca roślina ogrodowa z rodziny różowatych, tawuła (fig.).

 Spirometr, gr., przyrząd do mierzenia ilości powietrza, jaką płuca obejmują.

 Spiryfery, łć., rodzaj mięczaków kopalnych.

 Spirylle, łć., drobnoustroje, bakterje kształtu wężykowatego.

 Spirylloza, łć., choroba spowodowana przez spirylle.

 Spiryt, łć. — p. Spirytysta.

 Spirytualista, łć., zwolennik i wyznawca zasad spirytualizmu.

 Spirytualistka, łć., forma żeńs. od Spirytualista.

 Spirytualizacja, łć., wyciąganie wyskoku; uduchownienie.

 Spirytualizm, łć., pogląd filozoficzny, polegający na przekonaniu, że istnieją tylko istoty duchowe, a cały świat materjalny egzystuje jedynie pozornie jako wytwór wrażeń i myśli; pogląd przyjmujący odrębne istnienie duszy i dający przewagę duchowi (przeciwieństwo materjalizmu).

 Spirytualizować, łć., wyciągać spirytus; uduchowniać.

 Spirytualja, Spirytuosa, łć., napoje rozgrzewające, trunki.

 Spirytualny, łć., duchowy.

 Spirytus, łć., wyskok, alkohol; mieszanina alkoholu z wodą w stosunku takim, że alkoholu jest więcej niż wody.

 Spirytusować, łć., dodawać spirytusu (do trunków); s. ś., zamieniać ś. na spirytus, wytwarzać w sobie spirytus np. w sokach owocowych.

 Spirytusowy, łć., odnoszący ś. do spirytusu; działający za pomocą spirytusu: lampka s-a.

 Spirytysta, łć., zwolennik spirytyzmu.

 Spirytystyczny, dotyczący spirytyzmu.

 Spirytyzm, łć., wiara w możliwość stosunków z duchami zmarłych, oraz ogół czynności z tą wiarą złączonych, a zmierzających do wywoływania duchów i porozumienia ś. z niemi.

 Spis, spisywanie, obliczenie, popis: s. ludności; wykaz, rejestr, lista według przedmiotów, kolei a. alfabetu: s. rzeczy.

 Spisa, nm., dzida, kopja, lanca, [746]oszczep, pika, włócznia, drąg zakończony kolcem żelaznym, używane jako broń do przebijania nieprzyjaciół.

 Spisać — p. nied. Spisywać; s. komu skórę: zbić, śćwiczyć, strzepać; s. ś. = znaleźć ś. stosownie a. niestosownie, zrobić coś właściwego a. niewłaściwego; pięknieś ś. s-ał! = zleś sobie postąpił; s-ał ś. jak Grabski w tańcu = skompromitował ś. niewłaściwym wystąpieniem, odezwaniem ś.i t. d.

 Spisek, sprzysiężenie, sprzymierzenie, związek tajny, konspiracja, bunt, zmowa.

 Spiskować, knuć spiski, sprzysięgać ś., sprzymierzać ś. tajnie, konspirować.

 Spiskowiec, uczestnik spisku, spiskowy, sprzysiężeniec.

 Spiskowy, odnoszący ś. do spisku; rzecz., spiskowiec.

 Spisnik, Spiśnik, żołnierz uzbrojony w spisę.

 Spisowy, odnoszący ś. do spisu, rejestrowy; popisowy, konskrypcyjny.

 Spisowy, nm., odnoszący ś. do spisy.

 Spisywacz, człowiek, który spisuje, regiestrator.

 Spisywać, dok. Spisać; zbierać na piśmie, wyszczególniać na piśmie po kolei jedno po drugim, rejestrować, układać spis, robić popis; układać na piśmie, redagować; s. ś., porozumiewać ś., zmawiać ś., sprzysięgać ś., sprzymierzać ś.; popisywać ś.

 Spity, który ś. upił, pijany.

 Spiż, nm., bronz, z którego leją działa i dzwony; przen., dzwon a. działo.

 Spiża, żywność, prowjant.

 Spiżak, nm., dzwonek spiżowy.

 Spiżarenka, Spiżarka, mała spiżarnia.

 Spiżarnia, schowanko, schowka, skład na produkty spożywcze, na wiktuały; śpichlerz, śpichrz.

 Spiżarniany, odnoszący ś. do spiżarni; przechowywany w spiżarni: zapasy s-e.

 Splanchnografja, gr., opisanie wnętrzności.

 Splanchnologja, gr., dział anatomji, obejmujący naukę o trzewiach (wnętrznościach).

 Splasnąć, spłaszczyć ś., osiąść; klasnąć: s. rękami.

 Splatać, dok. Spleść; plotąc łączyć jedno z drugim; plotąc robić, wić, uwijać; plotąc, otaczać; jednoczyć, zespalać, kojarzyć, łączyć w jedno; plotkę robić; s. ś., plątać ś., łączyć ś., wikłać ś., usidlać ś., zaplątywać ś.; jednoczyć ś., bratać ś., spajać ś.; splatać Sobie włosy, czesać ś.; wypadać tak a. inaczej, brać pewien obrót, składać ś., wychodzić na dobre a. złe.

 Splatanka, coś splecionego, plecionka.

 Splażyć, zbić, wybić, wytłuc, wytuzować.

 Splecić (się), Spleczyć (się), odwrócić (ś.) do siebie plecami.

 Splen — p. Splin.

 Splenalgja, gr., choroba śledziony.

 Splendeca, wł. — p. Splendor.

 Splendor, łć., świetność, okazałość, przepych, blask.

 Spleniczny, Splinowy, tyczący ś. śledziony.

 Splennik, Splinnik, śledziennik, melancholik.

 Splenografja, gr., opisanie śledziony.

 Splenopatja, gr., choroba śledziony.

 Spleść — p. nied. Splatać.

 SpieśniałySpleśniały, który spleśniał.

 Spleśnić, okryć (ś.) pleśnią.

 Spleśnieć, dostać pleśni, pleśnią ś. pokryć, zapleśnieć; nie iść z postępem, zacofać ś., zgnuśnieć.

[747] Splewka, skorupiak widłonogi.

 Splin, ang., chorobliwy rozstrój nerwowy, objawiający ś. zobojętnieniem na wszystko, zmniejszeniem energji woli, chorobliwym smutkiem, przygnębieniem, obrzydzeniem życia, śledziennictwo.

 Splot, splecienie; coś splecionego; lm., s-y = zwoje, skręty, pierścienie włosów, warkocze, kosy.

 Splotowaty, mający kształt splotu.

 Splunąć — p. nied. Spluwać.

 Spluwacz, człowiek, który wciąż spluwa, plwacz.

 Spluwaczka, naczynko napełnione piaskiem a. trocinami do spluwania w nie, kraszuarka.

 Spluwać, dok. Splunąć; wyrzucać z ust ślinę, flegmę; wypluwać; wypowiadać gorzkie, nieprzyjemne słowa; s-nąć w grze w palanta: = nie utrzymać piłki, gdy ś. ją złapie.

 Spluwka, silna spluta, plwocina.

 Spłacać, dok. Spłacić; płacąc, umarzać: s. dług, wypłacać, uiszczać ś. z długu, z należności; płacić należność częściowo, ratami; s. kogo: płacić, wypłacać, co mu ś. należy dla umorzenia jego pretensji i praw do czego; s. dług wdzięczności = wywdzięczać ś.

 Spłacalny, dający ś. spłacić, możliwy do spłacenia.

 Spłacheć, szmata, płat, gałgan, oderwany od ubrania; ubogie wytarte ubranie; płaski kawał czego, szmat: s. gruntu.

 Spłachetek, mały spłacheć.

 Spłacić — p. nied. Spłacać.

 Spładzać — p. Płodzić.

 Spłakać, płaczem dwrócić,odwrócić, usunąć co od siebie; s. ś., rozpłakać ś. z żalu; napłakać ś. gorzko, zmęczyć ś. płaczem; przen., pokryć ś. jakby łzami, np. rosą.

 Spłaszać — p. Płoszyć.

 Spłaszczać — p. Płaszczyć.

 Spłaszczenie, miejsce spłaszczone, płaskie, zgniecenie.

 Spłata, Spłat, spłacenie; spłacanie częściowe ratami.

 Spław, spadek rzeki, bieg naturalny wody; spływ, spust, zbieg, np. dwu rzek; fala, bałwan; żegluga rzeczna, transport wodny, spust towarów po wodzie; lekki kawał drzewa u sieci dla utrzymania jej górnego brzegu na powierzchni wody; kępa na stawie, podnosząca ś. i opadająca z wodą; część wędki z kory a. korka,pływająca po wodzie, spławek, pływak. spławik; sadź, skrzynia z dziurami zapuszczana w wodę, dla utrzymania w niej żywych ryb.

 Spławek, pływak u wędki dla utrzymania haczyka w dowolnej głębokości.

 Spławiacz, Spławiciel, człowiek, który spławia, pławiciel.

 Spławiać, dok. Spławić; spuszczać po wodzie, transportować wodą, puszczać wpław, pławić, kąpać, zmywać, zlewać; topić, rozpuszczać; szlamować, odpławiać.

 Spławik, pływak, mięczak brzuchopełzy, skrętowy.

 Spławisko, miejsce spławu czyli spadu wody; kępa na Sanie, ukazująca ś. po opadnięciu wody.

 Spławka, spławik.

 Spławne (-ego), opłata od żeglugi.

 Spławnik, Spławniczy, pływak; retman, przewodnik statku wodnego; flisak, oryl.

 Spławność, żeglowność.

 Spławny, żeglowny, nadający ś. do żeglugi, do przewozu, do transportów: s-a rzeka; kanał s. = odprowadzający wody, nieczystości płynne; zlany, zbroczony, ociekający czym; spławiający, spłókujący.

 Spłaz, pochyłość, spadzistość, spadek.

 Spłazina, wzgórek wśród błot, porosły drzewami.

 Spłazisty, lekko spadzisty, pochyły.

[748] Spłodzić — p. Płodzić.

 Spłomieniać, spalać, obejmować płomieniem, rozżarzać.

 Spłonąć, spalić ś., pójść z dymem, zgorzeć; zarumienić ś., sponsowieć.

 Spłowiałość, barwa spłowiała.

 Spłowiały, wyblakły, spełzły, wypłowiały.

 Spłóczyny, woda brudna pozostała po opłókaniu, pomyje.

 Spłókać — p. nied. Spłókiwać; s. ś., przegrać znaczną sumę pieniędzy, zgrać ś.

 Spłókiwać, dok. Spłókać; płócząc zmywać; spławiać.

 Spłyn, spływ, ściek, odpływ.

 Spłynąć — p. nied. Spływać.

 Spływać, dok. Spłynąć; płynąć z góry na dół, ściekać; przypadać komu, przechodzić, spadać na kogo, zstępować, stawać ś. czyimś udziałem; zsuwać ś., opadać łagodnie, opadać; zwisać, zwieszać ś.; skłaniać ś., staczać ś.; płynąć z wodą, płynąc uchodzić, znikać; odpływać odchodzić; przen., co do czasu: mijać, ubiegać, schodzić; broczyć ś., posoczyć ś., opływać, ociekać, oblewać ś.; s-nąć = zjawić ś., przybyć; s. a. s. ś., płynąc łączyć ś., zlewać ś. w jedno; wypływać, przepływać.

 Spobożnieć, stać ś. pobożnym.

 Spocząć — p. nied. Spoczywać; odpocząć, wytchnąć.

 Spoczciwieć, stać ś. poczciwym.

 Spoczwarzać, dok. Spoczwarzyć; czynić poczwarnym, nadawać potworne kształty.

 Spoczynek, odpoczywanie, spoczęcie, spoczywanie, stan spokoju, chwile wolne, nic nieczynienie, bezczynność; siedzenie, ławka; iść na s. = kłaść ś. spać; dzień ma ś. ku s-owi = kończy ś.; stan s-u = stan emeryta, dymisja; przejść, być przeniesiony w stan s-u = wyjść do emerytury; ostatni, wieczny s. = stan człowieka po zgonie, śmierć; miejsce wiecznego s-u = cmentarz, mogiła, grób; pozostawienie gruntu przez kilka lat odłogiem, aby ś. stał plenniejszym, ugor; miejsce odpoczynku, podest na schodach dla odpoczynku.

 Spoczynkowy, odnoszący ś. do spoczynku, dający spoczynek.

 Spoczywać, dok. Spocząć; być w stanie spoczynku, nic nie robić, odpoczywać, wypoczywać dla nabrania sił do nowej pracy; s. na kim, być za co odpowiedzialnym; przyjmować na siebie obowiązek; poprzestawać na kim, na czym; s. na czym, mieć co za podstawę, za podporę, opierać ś. na czym; być ukrytym, taić ś., skrywać ś., znajdować ś.; przestawać być czynnym, nie być w użyciu; niech pan spocznie = proszę usiąść, zająć miejsce!; s. snem wiecznym = być umarłym, nie żyć; spocząć w Bogu, spocząć na wieki = umrzeć; niech s-a w pokoju! = niech będzie pokój jego duszy!; s. na laurach, na wawrzynach = zdobywszy sławę, dokonawszy ważnego dzieła, przestawać być czynnym, zadowoliwszy ś. tym, co ś. zdobyło.

 Spodek, podstawka szklana, fajansowa, porcelanowa, metalowa, pod szklankę, pod filiżankę w kształcie małego talerzyka; spód, strona spodnia.

 Spodeńki (-ów), zdr. od Spodnie.

 Spodjum, gr., węgiel, otrzymywany przez wyprażanie kości bez przystępu powietrza, używany w przemyśle, zwłaszcza przy fabrykacji cukru ze względu na własności silnie odbarwiające; popiół z metalu; sadze z palonej kości słoniowej.

 Spodlały, który spodlał, znikczemniały.

 Spodleć, spodlić ś.

 Spodlić, podłym uczynić; s. ś., stać ś. podłym.

 Spodlony — p. Spodlały.

[749] Spodni, będący na spodzie, odnoszący ś. do spodu, dolny, niższy.

 Spodnie (-ni), męskie ubranie na nogi, pantaljony, ineksprymable, rajtuzy.

 Spodniowy, dotyczący spodni, zdatny na spodnie.

 Spodobać się, podobać ś., przypadać komu do gustu.

 Spodobnieć, stać ś. podobnym, upodobnić ś.

 Spodomancja, gr., wróżenie z popiołów.

 Spodziać się — p. Spodziewać ś.

 Spodziewać się, mieć nadzieję, przeczuwać, oczekiwać, że ś. coś stanie; s. ś. kogo, oczekiwać przybycia czyjego; sądzić, mniemać, myśleć, być pewnym; s. ś. po kim, rokować sobie, obiecywać sobie; liczyć na to, że ktoś coś zrobi; s-am ś., przysł., ma ś. rozumieć, oczywiście, ja myślę, niezawodnie.

 Spodziewanie, nadzieja, w wyraż.: nadspodziewanie, nadspodzianie = gdy ś. na ten wynik zupełnie nie liczyło, wbrew wszelkiej rachubie.

 Spoetycznieć, stać ś. poetycznym.

 Spoetyzować, przedstawić w sposób poetyczny.

 Spoganić, uczynić kogo poganinem; s. ś. = stać ś. poganinem.

 Spoganieć, zostać poganinem.

 Spogańszczeć — p. Spoganieć.

 Spoglądać, dok. Spoglądnąć; zwracać spojrzenie, oczy, wzrok na co, na kogo, rzucać, okiem, patrzyć, wodzić oczami, poglądać, spozierać.

 Spogodnieć, stać ś. pogodnym, weselszym; wypogodzić ś., wyjaśnić ś.

 Spogrzewać, skuwać na gorąco żelazo z żelazem, szwejsować.

 Spoić — p. nied. Spajać.

 Spoidło, rzecz spajająca, łącząca, wiążąca, łącznik, wiązadło; gruba masa włókien poprzecznych, łącząca dwie półkule mózgowe (fig.).

 Spoina, miejsce spojenia, fuga; szczelina spojona.

 Spoistość, spójność, związek wewnętrzny cząstek ciała.

 Spoisty, pozwalający ś. spoić, spajalny, mający własność spajania, łączenia ś. z czym; spajający; ścisły, tęgi, twardy, zbity.

 Spoiwo — p. Spoidło.

 Spojenie, czynność spajania;miejsce, gdzie co spojono, spoina; zrost a. połączenie dwu kości chrząstkozrostem, nie dozwalające na wykonywanie ruchów.

 Spojnica, coś, co służy do spojenia, spójnia, spoidło, spoiwo, łącznik, wiązadło.

 Spojownik, hebel do robienia fug, do żłobkowania.

 Spojówka — p. Spójnica; błona, pokrywająca część przednią gałki ocznej i wewnętrzną powierzchnię powieki, miejsce przejścia z gałki ocznej na powiekę, łącznica.

 Spojrzeć — p. nied. Spozierać.

 Spojrzenie, rzucenie wzrokiem na kogo, na co; wzrok, oczy, zwrócone na kogo, na co.

 Spokojnie, przysł., ze spokojem, bez niepokoju; cierpliwie, z zimną krwią.

 Spokojniuchny, Spokojniutki, całkiem spokojny.

 Spokojność, spokój, cisza; s. sumienia = brak zgryzot, wyrzutów sumienia, niepoczuwanie ś. do grzechu.

 Spokojny, nacechowany spokojem; cichy, łagodny, nie unoszący ś., potulny, nie porywny, nie gwałtowny; odznaczający ś. spokojem: sen s. = równy, nie przerywany; s-e posiadanie = nie kwestionowane; życie s-e = nie burzliwe, nie awanturnicze; koć s. = nie narowisty; jestem o to s. = [750]nie troszczę ś. o to, jestem pewien tego.

 Spokorniały, który spokorniał.

 Spokornieć, stać ś. pokornym.

 Spokój, spokojność, cisza, pokój: daj mi s.! = nie mów do mnie, nie nudź mię, nie dokuczaj mi.

 Spokrewniać (się) dok. Spokrewnić (ś.); łączyć (ś.) związkami pokrewieństwa, spowinowacić ś.

 Spolaczały, ten, który stał ś. Polakiem a. polskim, spolszczony.

 Spolaczeć, Spolaczyć się, Spolonizować się, Spolszczeć, Spolszczyć się, stać ś. Polakiem, nabrać cech polskich.

 Spolaczyć, Spolonizować, Spolszczyć, przerobić na Polaka; nadać cechy polskości; s. ś. spolaczeć.

 Spolaryzować, ulec polaryzacji.

 Spolaryzowane światło = światło, które-uległo polaryzacji — p. Polaryzacja.

 Spolić, zespolić, złączyć, związać.

 Spolimeryzować się, ulec polimerji.

 Spolitycznieć, stać ś. politycznym, nabrać charakteru politycznego; stać ś. politykiem, stać ś. zręcznym, przebiegłym; stać ś. grzecznym, uprzejmym, dobrze wychowanym, obytym, towarzyskim.

 Spolitykować, zbyć co grzecznością, wyrzec ś. czego, odstąpić od czego przez delikatność.

 Spolja, łć., łupy wojenne, zdobycz; odznaki rycerskie.

 Spoljacja, łć., wyzucie z posiadania przez gwałt lub podstęp, wydzierstwo, złupienie.

 Spoljarjum, łć., izba obok areny igrzyskowej, służąca ranionym gladjatorom za szpital; do tej izby również wleczono gladjatorów poległych w czasie widowiska; u dawnych Rzymian skarb gromadzony z łupów, kryjówka; szatnia.

 Spoljator, łć., zdzierca, łupieżca, rabuś.

 Spolonizować — p. Spolszczyć.

 Spolować, upolować, ubić, złowić na polowaniu; polując spenetrować, przeszukać, przetrząść na polowaniu, poszukując zwierzyny.

 Spolszczeć — p. Spolszczyć ś.

 Spolszczyć, Spolonizować, zrobić Polakiem a. polskim, przełożyć co na język polski, przyswoić co językowi polskiemu; s. s., przejąć ś. narodowością i cechami polskiemi.

 Społeczeństwo, kompanja, towarzystwo, grono ludzi; wielka gromada ludzi a. ogół mieszkańców zjednoczonych pod względem politycznym, duchowym, obyczajowym w jedną całość, społeczność, ludzkość, naród.

 Społecznica, Społeczniczka, forma żeńska od Społecznik.

 Społecznictwo, gorliwe zajmowanie ś. sprawami społecznemi, działalność dla dobra społecznego.

 Społecznie, przysł., społem, razem, wspólnie; wzajemnie, zobopólnie.

 Społecznik, człowiek, zajmujący ś. gorliwie sprawami społecznemi; działacz społeczny; towarzysz, kolega.

 Społeczność, wspólność, wzajemność; towarzystwo; obcowanie, stosunek wzajemny; związek, łączność, współżycie — p. Społeczeństwo.

 Społeczny, wzajemny, wspólny, ogólny, publiczny; odnoszący ś. do społeczeństwa, społeczeński, socjalny.

 Społem, przysł., razem, pospołu, wespół, wspólnie; jednocześnie, hurmem.

 Społu, przysł. — p. Społem.

 Spomagać — p. Wspomagać.

 Spomarańczowieć, nabrać barwy pomarańczowej.

 Spominać, dok. Spomnieć; [751]wspominać, przypominać; wzmiankować, napomykać.

 Spominka, wzmianka, napomknięcie.

 Spomnieć p. nied. Spominać.

 Spomóc — p. Wspomóc.

 Spomścić się, zemścić ś.; zmęczyć ś.; zdotsyć ś. na co.

 Spona, klamra, kluba, rygiel; zwora, szpąga.

 Spondaiczny, gr., złożony ze spondejów: s. wiersz.

 Spondej, gr., w heksametrze greckim i łacińskim stopa wierszowa, złożona z dwuch długich zgłosek.

 Sponiterować się, zniszczyć ś., zniszczyć zdrowie z powodu złego życia.

 Sponka, spinka, haftka.

 Sponsja, łć., przyrzeczenie, obietnica uroczysta.

 Spontaniczność, łć., samodzielność, pochodzenie działalności z wolnej woli, z własnego popędu, mimowolność (np. ruchu).

 Spontaniczny, łć., dobrowolny, dowolny, samorzutny, powstający bez podniety z zewnątrz.

 Sponurzeć, stać ś.’ ponurym, spochmurnieć.

 Spopielaciały, który stał ś. popielatym.

 Spopielacieć, nabrać barwy popielatej.

 Spopielać, (się), dok. Spopielić (ś.); obracać (ś.) w popiół, zgorzeć, stlić ś.

 Spopielały, który spopielał.

 Sporady, gr., wyspy, jakby rozrzucone na morzu bezładnie, zwłaszcza w archipelagu greckim.

 Sporadyczny, gr., pojedyńczy, tu i owdzie ś, spotykający; s-e choroby = choroby nieepidemiczne, pojedyńcze wypadki jakiej choroby.

 Sporek, roślina z rodziny mokrzycowatych (fig.).

 Spornia, miejsce naprzeciw słońca, ściana odbijająca promienie słoneczne.

 Sporność, skłonność do sprzeczania ś., do zwady; spór, sprzeczka, kłótnia, nieporozumienie; cecha tego, co jest przedmiotem sporu.

 Sporny, lubiący ś. sprzeczać, sprzeczny, swarliwy, zwadliwy, kłótliwy, przekorny, zostający w sporze; będący przedmiotem sporu; sprzeciwiający ś., przeciwny; przen., oporny, trudny do wykonania, żmudny w robocie.

 Sporo, przysł., dosyć, dość dużo, w znacznej ilości; ochoczo, raźno, zręcznie, śpiesznie.

 Sport, ang., rozrywki, które obok przyjemności, przyczyniają ś. do wyrobienia zręczności i siły, hartują i wzmacniają ciało (myśliwstwo, jazda konna, wiosłowanie, ślizgawka, polowanie, pływanie, różne gry ogrodowe etc.).

 Sportowiec, ang., człowiek, zajmujący ś. sportami, zwolennik sportów.

 Sportowy, ang., odnoszący ś. do sportów, właściwy sportom.

 Sportsmen, ang., ten, kto z zamiłowaniem oddaje ś. jakiemu sportowi; ten, kto doprowadza uprawiany sport do pewnej doskonałości.

 Sportsmenka, ang., forma żeńs. od Sportsmen.

 Spory, dość wielki, dość znaczny, dodatni; raźny, ochoczy, składny, zręczny, skory, śpieszny, żwawy.

 Spory, gr., zarodniki, mikroskopijne ciałka, wytwarzane przez rośliny skrytokwiatowe; gdy oddzielają ś. od rośliny macierzystej i padną na grunt [752]odpowiedni, natenczas kiełkują i dają początek nowej roślinie.

 Sporysz, roślina z gromady grzybów; rośnie na ziarnach zboża w kłosach, używana w lecznictwie

 Sporządzać, dok. Sporządzić; przygotowywać, robić, szykować, wykonywać, urządzać, organizować; układać, pisać: s. akt notarjalny, testament; oporządzać, zaopatrywać; naprawiać, reparować.

 Sporzej, stop. wyż. od Sporo.

 Sporzyć, mnożyć, przymnażać, pomnażać, przysparzać, powiększać; darzyć, szczęścić, błogosławić na mieniu; s. ś., przysparzać ś., powiększać ś., przyrastać, przymnażać ś.; szczęścić ś., powodzić ś., darzyć ś.; s. a. s. ś., kłócić ś., spierać ś., sprzeczać ś.

 Sposągowieć, Sposążeć, stać ś. niby posągiem, osłupieć, skamienieć, zdrętwieć.

 Sposążyć, zmienić jakby w posąg.

 Sposępniały, ten, który sposępniał, zasępiony, zachmurzony.

 Sposępnieć, stać ś. posępnym, posmutnieć, stracić humor, zachmurzyć ś.

 Sposobić (się), czynić ś. sposobnym, przygotowywać (ś.), liczyć (ś.), kształcić (ś ), starać (ś.) o co, przysposabiać (ś ); urządzać (ś.), zaopatrywać (ś.), ekwipować (ś.).

 SposoblkSposobik, fortel, wybieg.

 Sposobność, zdatność, zdolność, uzdolnienie, talent; wprawa, biegłość; okoliczność sprzyjająca, pora, okazja, zręczność.

 Sposobny, uzdolniony, zdolny, zdatny, utalentowany; skory, pochopny, zręczny, skłonny; on na to s. = jest skory do tego, można ś. tego po nim spodziewać.

 Sposób, tryb, rodzaj, gatunek, manjera, kształt, wzór, modła; droga, środek; kształt, pozór, powierzchowność; styl, porządek w sztukach plastycznych; w jaki s.? = jakim s-em?, przy użyciu jakich środków?; takim s-em, w taki s. = w takim razie, wobec tego; dziwnym s-em, w dziwny s. = dziwnym zbiegiem okoliczności; s-em próby, pożyczki = jako próbę, jako pożyczkę; w żaden s., żadnym s-em, na żaden s. = żadną miarą, pod żadnym pozorem; podawać s., znaleźć s. = radę, możność; s. na upór = środek skuteczny; s. na co, przeciw czemu = recepta, przepis; wziąć ś., brać ś. na s., na s-y; w dobry s. = łagodnie, z perswazją; = używać fortelów, wybiegów, s. do życia = majątek, fortuna, środki utrzymania, zajęcie dochodowe; nie s! = niepodobna, niepodobieństwo, nie można; żadnym s-em = bynajmniej, wcale.

 Spostrzec, Postrzec — p. nied. Spostrzegać, Postrzegać; zoczyć, ujrzeć, zobaczyć; s. ś. = pomiarkować ś., poznać ś. na czym; opamiętać ś., zmitygować ś.

 Spostrzegacz, człowiek, który spostrzega, obserwator.

 Spostrzegać, dok. Spostrzec; postrzegać, dostrzegać, zauważać, obserwować; s. ś., zaczynać przekonywać śś. o swoim błędzie, o swojej winie, reflektować ś., dochodzić do opamiętania, mitygować ś,ś., zastanawiać ś. nad swoim postępowaniem; poznawać ś. na czym, orjentować ś.; ani ś. spostrzeże = nawet nie zauważy.

 Spostrzegalnia, obserwatorjum astronomiczne.

 Spostrzegalny, taki, którego można spostrzec, dostrzegalny.

 Spostrzegawczość, zdolność czynienia spostrzeżeń, zmysł obserwacyjny.

 Spostrzegawczy, zdolny do czynienia spostrzeżeń, obserwacyjny.

[753] Spostrzeżenie, czynność spostrzegania; odkrycie, zrobione drogą obserwacji, zjawisko spostrzeżone.

 Sposzyć — p. nied. Sposzywać.

 Sposzyt, zeszyt, poszyt.

 Sposzywać, dok. Sposzyć; zszywać dwie a. więcej rzeczy w jedno; łączyć, zbierać w jedno.

 Spotężnieć, stać ś. potężnym, wzrosnąć do potęgi, wzmocnić ś.

 Spotkać — p. nied. Spotykać.

 Spotkanie, zejście ś. dwu a. więcej osób; schadzka, zjazd; potyczka, utarczka, wyjść na czyje s. = naprzeciw kogo.

 Spotniały, spocony.

 Spotrzebować p. nied. Spotrzebowywać.

 Spotrzebowywać, dok. Spotrzebować; zużywać na swoją potrzebę, zużytkowywać.

 Spotulnieć, stać ś. potulnym, spokornieć.

 Spoturmaczyć się, przyjąć wiarę mahometańską, sturczyć ś., zbisurmanieć.

 Spotwarzać, dok. Spotwarzyć kogo; rzucić nań potwarz, obmówić, oczernić, zniesławić, oszkalować, oskarżyć fałszywie, obgadać.

 Spotwarzyć, p. nied. Spotwarzać.

 Spotworzyć, potworem uczynić; spoczwarzyć, nadać kształty potworne.

 Spotykać, dok. Spotkać; s. kogo, a. s. ś. z kim, idąc, natykać ś. na niego, schodzić ś. z nim w drodze, natrafiać na kogo, na co, znajdować kogo, co; doświadczać, zaznawać czego, kosztować czego; zdarzać ś., trafiać ś., przytrafiać ś. komu: s-tkał go wielki zaszczyt = stał ś, jego udziałem, wyróżnił ś., s-ło go wielkie nieszczęście = dotknęło go; s. ś. z kim, widzieć ś. z nim nie u niego, nie u siebie; rozpocząć z nim walkę, uderzać na niego, napadać, walczyć, ścierać ś.

 Spotyrać, sponiewierać.

 Spoufalać — p. Poufalić.

 Spoważniać, dok. Spoważnić; poważnym a. poważniejszym czynić, powagi dodawać.

 Spowiadać, słuchać spowiedzi; badać, wypytywać; s. ś., wyznawać grzechy na spowiedzi; zwierzać ś., wywnętrzać ś., dzielić ś. z kim jakąś tajemnicą, czynić wyznanie czego.

 Spowić, Spowinąć — p. nied. Spowijać.

 Spowiednica, Spowiadalnica, konfensjonał.

 Spowiednik, ksiądz spowiadający.

 Spowiedny, odnoszący ś. do spowiedzi.

 Spowiedź, wyznawanie swoich grzechów, spowiadanie ś.; s. uszna = kiedy na ucho kapłanowi wyznaje ś. grzechy; s. powszechna = kiedy wyznaje ś. grzechy głośno, wobec całego zboru; s. gieneralna z całego życia = ze wszystkich grzechów życia; przen., wyznanie czegoś tajemnego, zwłaszcza winy; wynurzenie ś., zwierzenie ś.; powiem prawdę, jak na s-dzi, jak na świętej s-dzi = zupełnie szczerze, nic nie ukrywając.

 Spowijać, dok. Spowić, Spowinąć; zawijać, okręcać w powijaki: s. niemowlę; przen., otulać; osłaniać, owijać.

 Spowinąć — p. Spowić.

 Spowinowacać, dok. Spowinowacić; czynić powinowatym, spokrewniać, koligacić; s. ś., powinowatym ś. stawać, koligacić ś., spokrewniać ś.

 Spowodowywać — p. Powodować.

 Spowszechniały, który spowszechniał.

 Spowszechnić, Spowszechnieć — p. Powszechnić, Powszechnieć.

 Spowszedniały, który spowszedniał.

 Spowszednieć — p. Powszednieć.

 Spozierać, dok. Spojrzeć; patrzeć, [754]spoglądać, kierować wzrok na kogo, na co, zwracać oczy na kogo, na co; zwracać uwagę na co.

 Spoziomować, sprowadzić do poziomu, zniwelować, uczynić poziomym.

 Spożyć — p. nied. Spożywać.

 Spożyteczniać, dok. Spożytecznić; czynić pożytecznym, zużytkowywać.

 Spożytkować — p. nied. Spożytkowywać.

 Spożytkowywać, dok. Spożytkować, używać pożytecznie, wyzyskiwać, mieć korzyść z czego.

 Spożywać, dok. Spożyć; używać czego na swoją potrzebę, spotrzebowywać; zużywać, zjadać, konsumować; s. kogo = dać mu radę, zwalczać go, pokonywać go.

 Spożywca, człowiek, który spożywa, konsument; ostatni s. człowiek, który kupuje coś na swoje własne potrzeby, nie zaś na handel.

 Spożywczy, odnoszący ś. do spożywców; dający ś. spożyć, jadalny; odnoszący ś. do produktów spożywczych: sklep s. = sklep z wiktuałami do codziennej potrzeby.

 Spód, część dolna, spodnia, dół; strona lewa, czyli odwrotna; pod s. = pod ubranie; s-m u dołu, dołem, od dołu, od s-u = od dołu, u s-u góry = u stóp góry.

 Spódnica, spodnia suknia kobieca od pasa do dołu, halka: część ubrania kobiecego od pasa ku dołowi; część spodnia tużurka a. żakieta, wraz z połami; trzymać ś. spódnicy = być zależnym od kobiety, matki a. żony; s. nim rządzi = daje ś. powodować kobiecie.

 Spódnicowaty, mający kształt spódnicy.

 Spódniczarka, szwaczka, umiejąca specjalnie szyć spódnice.

 Spódniczka, mała spódnica, trzymać ś. s-i = starać ś. o przychylność kobiet, dawać ś. powodować kobiecie; biegać za s-ami = zalecać ś. do kobiet, być kochliwym.

 Spódniczyna, licha, marna, spódnica.

 Spój, wszystko, co służy do spajania, spoiwo; spoidło; miejsce spojenia, wiązanie, szew; spojenie, złączenie, związek; skład, układ, budowa.

 Spójnia, trzymanie ś. razem, łączność, związek, spójność.

 Spójnik, część mowy nieodmienna, służąca do łączenia wyrazów i zdań pojedyńczych w zdania złożone.

 Spójność, łączność, związek, siła utrzymująca w związku cząstki ciała fizycznego.

 Spójny, odznaczający ś. dość wielką spójnością, ścisły, twardy, spoisty, szczelny.

 Spójrzeć — p. Spojrzeć.

 Spólnictwo, wspólnictwo, udział, uczestnictwo w czym.

 Spólnie, przysł., wspólnie, społem, razem.

 Spólnik, uczestnik jakiego przedsiębiorstwa, uczestnik spółki.

 Spólność, wspólność, społeczeństwo.

 Spólnota, wspólność, spółka; jednota.

 Spólny, dotyczący wielu, należący do wielu, wspólny, ogólny, powszechny; społeczny, krajowy, narodowy, społeczeński.

 Spół, — p. Współ i Wespół.

 Spóładministrator, Współadministrator, administrator razem z innym administratorem.

 Spółakcjonarjusz, Współakcjonarjusz, akcjonarjusz wraz z innymi akcjonariuszami.

 Spółaktor, Współaktor, aktor wraz z innymi aktorami.

 Spółapostoł, towarzysz apostoła, taki sam apostoł, jak i inny.

 Spółarendarz, Współarendarz arendujący, dzierżawiący co wraz z innym arendarzem.

[755] Spółautor, Współautor, autor czego wraz z innym autorem.

 Spółbiesiadnictwo — p. Symbjoza.

 Spółbiesiadniczka, forma żeńs. od Spółbiesiadnik.

 Spółbiesiadnik, WspółbiesadnikWspółbiesiadnik, Spółgodownik, jeden z biesiadników, uczestnik biesiady, uczty, istota żyjąca z drugą istotą w symbjozie.

 Spółbliźni, Współbliźni, bliźni w stosunku do drugiego bliźniego.

 Spółbojowniczka, forma żeńs. od Spółbojownik.

 Spółbojownik, Współbojownik, jeden z bojowników, uczestnik boju, taki sam bojownik, jak i inni.

 Spółbracia, zbior., ogół spółbraci, zakonnicy jednego klasztoru.

 Spółbrat, jeden z braci w stosunku do innych braci, współbrat.

 Spółbraterski, Spółbratni, odnoszący ś. do spółbrata.

 Spółbraterstwo, stosunek wzajemny współbraci.

 Spółbrzmienny, jednobrzmiący.

 Spółbyt, Spółbytność, Współbyt, byt spółczesny drugiemu bytowi.

 Spółchrześcijanin, chrześcijanin w stosunku do innych chrześcijan, brat w Chrystusie.

 Spółcierpieć, cierpieć wraz z kimś cierpiącym, współczuć, współubolewać, dzielić z kim jego cierpienie.

 Spółcierpienie, podzielane z kim cierpienie.

 Spółczesność, współczesność, pokolenie współczesne.

 Spółczesny, żyjący, odbywający ś. w tym czasie, co i ktoś inny a. coś innego, współczesny, równoczesny, jednoczesny: s. nam = tegoczesny; rzecz., człowiek, żyjący w tym samym czasie, co i ktoś inny.

 Spółcześnie, przysł., w tym samym czasie, współcześnie.

 Spółczłowiek, człowiek w stosunku do innych ludzi.

 Spółczucie, Współczucie, odczuwanie cudzych wrażeń a. cierpień, litość, współubolewanie.

 Spółczuć, czuć razem z kimś innym; współczuć, dzielić jego uczucia.

 Spółczująco, przysł., w sposób spółczujący, ze spółczuciem, współczująco.

 Spółczulny, współczujący.

 Spółczułość — p. Spółczucie.

 Spółczynnik, Współczynnik, w fiz., liczba, wyrażająca ilościowo pewne własności ciał; w matem., czynnik liczbowy jednomianu lub wyrażenia algiebraicznego, koeficjent.

 Spółczynny, Współczynny, spółdziałający, działający wraz z kim innym.

 Spółdłużnik, Współdłużnik, człowiek, który zaciągnął dług razem z kim innym.

 Spółdymny, używający wspólnego ogniska, mieszkający pod jednym dachem; rzecz., człowiek używający wspólnego z kim ogniska, współlokator.

 Spółdziałacz, Współdziałacz, człowiek działający razem z innym działaczem.

 Spółdziałaczka, forma żeńs. od Spółdziałacz.

 Spółdziałać, należeć czynnie do czego, mieć w czym udział czynny, działać razem z kim innym, współdziałać.

 Spółdziałający — p. Spółczynny.

 Spółdziałanie, wspólne działanie, uczestnictwo, pomaganie.

 Spółdziedzic, taki sam dziedzic, jak i inny, współdziedzic, współwłaściciel.

 Spółdziedzictwo, wspólne dziedzictwo, własność wspólna; współdziedzictwo.

 Spółdziedziczenie, spółdziedzictwo.

 Spółdziedziczka, forma ż. od Spółdziedzic.

[756] Spółdziedziczyć, Współdziedziczyć, dziedziczyć wraz z kimś innym, należeć do dziedzictwa, do spadku po kim razem z innym, współdzierżeć.

 Spółdzielczość — p. Kooperatyzm — p. Kooperatywa.

 Spółdzielczy, oparty na współudziale wielu osób, dążący do zrzeszenia wielu osób w celach ekonomicznych.

 Spółdzierżawca, dzierżawiący z kimś innym na spółkę, współdzierżawca.

 Spółdzierżawić, Współdzierzawić, dzierżawić co na spółkę z kim innym.

 Spółdźwięczność, Spółdźwięk, wprawianie w brzmienie ciał, przez ciało brzmiące, nastrojone na ten sam ton, co i one.

 Spółek, towarzystwo, obcowanie, kompanja, współek.

 Spółelektor, taki sam elektor, jak i inni, współwybierający, współelektor.

 Spółemigrant, emigrant, wychodziec z kraju w stosunku do innych emigrantów, współemigrant.

 Spółfachowiec, człowiek tego samego fachu.

 Spółfirmowiec, współwłaściciel firmy, wspólnik.

 Spółgłos, głos, odzywający ś. jednocześnie z innym głosem.

 Spółgłoska, szmer, powstający w jamie ustnej przy zbliżeniu ś. a. zetknięciu ruchomego narządu mowy z nieruchomym, jeden z dźwięków mowy, nie mogący brzmieć samodzielnie bez pomocy samogłoski.

 Spółgracz, uczestnik gry, partner.

 Spółgrać, brać udział w grze; grą wtórować, akompanjować komu do gry a. do śpiewu.

 Spółgranicze, wspólna granica dwóch krajów, współgranicze.

 Spółgraniczny, mający wspólną granicę, współgraniczny, ościenny, sąsiedni.

 Spółhandlować, handlować na współkę z kim.

 Spółherbownik, Spółklejnotnik, człowiek należący do tego samego herbu, co i ktoś drugi.

 Spółherbowny, mający taki sam herb, jak i ktoś inny.

 Spółhetman, Współhetman towarzysz hetmana; jeden z hetmanów.

 Spółhulaka, uczestnik pohulanki; towarzysz, kompanjon hulaki, współhulaka.

 Spółimiennik, mające takie same imię, jak i ktoś inny, imiennik, współimiennik.

 Spółinstytutka, instytutka w stosunku do innych instytutek, współinstytutka.

 Spółinteresowany, tak samo zainteresowany, jak i ktoś inny, współinteresowany.

 Spółistność — p. Spółistnienie.

 Spółistota, Współistota, istota istniejąca jednocześnie z inną istotą.

 Spółistotny, tej samej istoty, co i ktoś inny.

 Spółjadacz, jedzący spólnie z kim innym, współstołownik, współbiesiadnik.

 Spółjednoczyć, Współjednoczyć, jednoczyć, łączyć w jedno, zespalać; wcielać nawzajem.

 Spółjestestwo, istnienie jednoczesne, istnienie wespół z kiminnym, spółistota.

 Spółka, prowadzenie wspólne jakiego przedsiębiorstwa, interesu, należenie do spółki, wspólny rachunek, wspólne ryzyko, wspólne władanie czym; pewna grupa ludzi, związanych wspólnością interesu konsorcjum, stowarzyszenie, kompanja, współka; s. handlowa układ dwu a. kilku osób dla wspólnego prowadzenia interesu handlowego i dzielenia ś. zyskiem; s. [757]bezimienna spółka, w której wspólnicy są nieznani i odpowiadają tylko do wysokości swych wkładów; s. firmowa zawiązana dla prowadzenia przedsiębiorstwa pod firmą spółkowa solidarnie; s. komandytowa między odpowiedzialnemi wspólnikami firmowemi, z jednym a. większą ilością dostarczycieli funduszów, odpowiedzialnemi do wysokości swych wkładów; s. z ograniczoną porękęporęką — do wysokości wkładów wspólników; s. z nieograniczoną poręką — w której wspólnicy odpowiadają całym majątkiem; przen., stronnicy, zwolennicy czyiś, kompanja, przyjaciele; zmowa, sprzymierzenie; w matem., reguła s-i = reguła trzech, zastosowana do proporcjonalnego podziału zysku między kilku wspólników.

 Spółkandydat, kandydat w stosunku do innych kandydatów, człowiek, współubiegający ś. o co wraz z innemi, współkandydat.

 Spółklejnotnik — p. Spółherbownik.

 Spółkolega, kolega w stosunku do innych kolegów, spółtowarzysz, współkolega.

 Spółkoleżanka, forma żeńska od Spółkolega.

 Spółkompan, jeden z uczestników kompanji, współtowarzysz, współkompan.

 Spółkoncertant, muzyk, koncertujący wraz z kimś innym, współkoncertant.

 Spółkować, obcować z kim, wdawać ś., mieć z kim stosunki; być z kim w spółce; spółdziałać spółuczestniczyć; łączyć ś. cieleśnie, odbywać sprawę cielesną z kobietą.

 Spółkowanie, rzecz., od Spółkować; stosunek, styczność, udział w jakiej czynności.

 Spółkowy, odnoszący ś. do spółki, właściwy spółce, stanowiący własność spółki, współkowy; należący do spółki, powstały ze spółki.

 Spółkuracjusz, spółtowarzysz jednocześnie ś. leczący.

 Spółlenno, lenno wspólne, współlenno.

 Spółlgnięcie, spoistość, ścisłość, współlgnięcie.

 Spółlektor, czytający razem.

 Spółlicytant, Współlicytant, współubiegający ś. jednocześnie przy licytacji.

 Spółlokator, mieszkający razem z innym w jednym mieszkaniu; współlokator.

 Spółmałżonek, małżonek w stosunku do drugiego małżonka; współmałżonek.

 Spółmatka, matka chrzestna, kuma, kmotra; współmatka.

 Spółmierność, proporcjonalność, symetrja, współmierność: w mat., posiadanie spólnej miary.

 Spółmierny, odznaczający ś. spółmiernością, dający ś. mierzyć tą samą miarą, co i coś innego; współmierny.

 Spółmieszczanin, mieszkaniec tego samego miasta, co i ktoś drugi, współmieszczanin.

 Spółmieszczaństwo, stosunek wzajemny między spółmieszczanami, współmieszczaństwo.

 Spółmieszkać, mieszkać z kim razem, do współki; współmieszkać.

 Spółmieszkaniec, mieszkaniec tegoż domu a. mieszkania, współlokator, współmieszkaniec; człowiek, mieszkający w tym samym mieście, a. w tej samej wsi, w tej samej miejscowości.

 Spółmieszkanka, forma żeńs. od SpółmieszkaninSpółmieszkaniec.

 Spółmiłośnik, kochanek.

 Spółmyślny, jednomyślny, współmyślny.

 Spółnabywca, człowiek, który co nabywa a. nabył co z kim innym do spółki; współnabywca.

[758] Spółniebianin, spółmieszkaniec nieba, współniebianin.

 Spółniewola, spólność niewoli, współniewola.

 Spółniewolnica, forma żeńska od Spółniewolnik.

 Spółniewolnictwo, stan społniewolnika, współniewola.

 Spółniewolnik, niewolnik w stosunku do innych niewolników, współtowarzysz niewoli.

 Spółobecny, Spółprzytomny, obecny, przytomny gdzie razem z kimś innym, współobecny.

 Spółobjaw, objaw występujący współrzędnie z innym objawem, współobjaw.

 Spółobrońca, obrońca w stosunku do innych obrońców, współobrońca.

 Spółobwiniać, Współobwiniać, obwiniać kogoś razem z innym obwinionym, wnosić skargę na kogo wespół z kimś innym.

 Spółobywatel, mieszkaniec pewnego miasta w stosunku do innych mieszkańców, współmieszczanin; obywatel kraju, współobywatel, rodak, ziomek.

 Spółobywatelstwo, wspólne korzystanie z praw obywatelskich, współobywatelstwo; zbior., współobywatele.

 Spółojczyzna, wspólna ojczyzna; ta sama ojczyzna, jak i innych, współojczyzna.

 Spółopieka, wspólna opieka, współopieka.

 Spółopiekun, człowiek, opiekujący ś. kim a. czym wraz z kimś innym, współopiekun.

 Spółopiekunka, forma żeńska od Spółopiekun.

 Spółopiekuństwo, współopieka, obowiązki współopiekunów, współopiekuństwo, wspólna opieka.

 Spółorędownik, człowiek, występujący jako orędownik wraz z kimś drugim, współorędownik.

 Spółoskarżać — p. Spółobwiniać.

 Spółoskarżyciel, człowiek obwiniający wraz z kimś innym, współoskarżyciel.

 Spółpanować, panować razem z kimś innym.

 Spółparafjanin, człowiek, należący do tejże parafji, co i ktoś drugi, współparafjanin.

 Spółpasażer, pasażer, odbywający podróż jednocześnie z innym, jadący razem z kimś drugim, spółtowarzysz podróży.

 Spółpatron — p. Spółrzecznik.

 Spółpielgrzym, pielgrzymujący razem z innym, towarzysz pielgrzyma.

 Spółplemiennik, człowiek, należący do tegoż plemienia, co i ktoś inny, współplemiennik.

 Spółplemienny, należący do tegoż plemienia, współplemienny.

 Spółpoddany, poddany narówni z innymi poddanymi.

 Spółpodpisać — p. nied. Spółpodpisywać.

 Spółpodpisywać, podpisywać wraz z innemi.

 Spółpodróżnik, Współpodróżnik, towarzysz podróży, jadący razem.

 Spółpomoc, pomoc wzajemna, współpomoc.

 Spółpotęga, wspólna potęga, współpotęga.

 Spółpowietnik, współobywatel w powiecie mieszkaniec tego samego powiatu, co i ktoś inny.

 Spółpożycie, wspólne pożycie, współpożycie.

 Spółpraca, wspólna praca, udział w pracy, współpraca.

 Spółpracować, pracować wraz z innemi, współpracować.

 Spółpracownica, Spółpracowniczka forma żeńska od Spółpracownik.

 Spółpracownictwo, Współpracownictwo, praca wspólna z kim innym, udział w pracy wspólnej.

 Spółpracownik, człowiek, pracujący wraz z innymi, [759]współpracownik; s. jakiegoś pisma = umieszczający w nim swe artykuły.

 Spółpretendent, pretendent w stosunku do innych pretendentów; współpretendent.

 Spółrobotnik, spółtowarzysz robotników, robotnik, pracujący razem z innymi.

 Spółrodaczka, forma żeńska od Spółrodak.

 Spółrodak, rodak w stosunku dolinnych rodaków, współziomek, współrodak.

 Spółrówiennica, forma żeńska od Spółrówiennik.

 Spółrówiennik, Spółrówieśnik, mężczyzna równego z kim wieku.

 Spółrządca, rządzący wspólnie z innym rządcą.

 Spółsejmować, sejmować wraz z innemi, uczestniczyć wraz z kimś w sejmie, współsejmować.

 Spółsędzia, sędzia sądzący razem z innemi sędziami, współsędzia.

 Spółsielanin, mieszkaniec tegoż sioła, co i inni.

 Spółsiostra, siostra w stosunku do innych sióstr; siostra w Chrystusie; każda kobieta, jako członek rodzaju ludzkiego, współsiostra.

 Spółskazaniec, skazany razem z innnyminnym, towarzysz skazańca, wspołskazaniec.

 Spółsłuchać, słuchać wraz z innymi, współsłuchać.

 Spółsługa, towarzysz sługi, spólny sługa, współsługa.

 Spółspadkobierca, spadkobierca dziedziczący razem z innymi spadkobiercami, współspadkobierca.

 Spółspadkobierczyni, forma żeńska od Spółspadkobierca.

 Spółspiskowiec, Spółspiskowy, członek, uczestnik spisku; spółtowarzysz spiskowców.

 Spółsprzymierzać się, sprzymierzać ś. nawzajem, współsprzymierzać ś.

 Spółsprzymierzeniec, uczestnik przymierza, współsprzymierzeniec.

 Spółstróż, jeden ze stróżów razem stróżujących.

 Spółstworzenie, takież stworzenie, jak i inne, współstworzenie.

 Spółsukcesor, jeden z sukcesorów w stosunku do innych, współsukcesor.

 Spółsukcesorka, forma żeńska od Spółsukcesor.

 Spółswat, jeden ze swatów, współ swat.

 Spółszczepowy, należący do jednego szczepu, współszczepowy.

 Spółśmiertelnik, śmiertelnik w stosunku do innych śmiertelników, współśmiertelnik.

 Spółśrodek, środek wspólny, centrum wspólne, współśrodek.

 Spółśrodkowy, mający wspólny środek z czymś innym, współśrodkowy, koncentryczny.

 Spółświekier, świekier w stosunku do innych świekrów, współświekier.

 Spółtowarzysz, jeden z towarzyszów, współkolega, współtowarzysz.

 Spółubiegać się, spółzawodniczyć, rywalizować, współubiegać ś. jednocześnie z innym.

 Spółubolewać, ubolewać wraz z kimś innym, podzielać jego boleść, współubolewać.

 Spółuczennica, ucząca ś. jednocześnie z innemi koleżankami.

 Spółuczeń, kolega, uczeń w stosunku do innych uczni, towarzysz szkolny, kolega, współuczeń.

 Spółuczestnictwo, uczestnictwo, udział w czym wraz z innemi, należenie do spółki, współuczestnictwo.

 Spółuczestnik, uczestniczący w czym wraz z innymi, wspólnik.

 Spółudział, uczestnictwo, udział w czym wraz z innymi, współudział.

[760] Spółudziałowiec, mający udział w jakim przedsiębiorstwie, współudziałowiec.

 Spółurzędnik, kolega biurowy, towarzysz w urzędowaniu.

 Spółurzędowy, dzielący z kim innym swój urząd, współurzędowy.

 Spółwalczyć, walczyć wraz z innymi, współwalczyć.

 Spółwędrowiec, spółtowarzysz w wędrówce, współwędrowiec.

 Spółwieczny, tak samo wieczny jak i kto inny,, współwieczny.

 Spółwiekuisty — p. Spółwieczny.

 Spółwierca, spółwyznawca.

 Spółwierzyć, być wspólnej z kim wiary, wierzyć.

 Spółwięzień, towarzysz więzienia, jeden z więźniów w stosunku do innych współwięźniów.

 Spółwina, wina wspólna, spółuczestnictwo w winie, współwina.

 Spółwinny, tak samo winny, jak i ktoś drugi, mający udział w winie.

 Spółwładny, władający wespół z kim innym.

 Spółwładztwo, dzielenie władzy wespół z innymi, gminowładztwo.

 Spółwłasność, własność wspólna.

 Spółwłaściciel, władający czymś na spółkę z kim innym, współposiadający, współwłaściciel.

 Spółwojować, wojować wraz z kimś innym, współwojować.

 Spółwojownik, wojujący wraz z kimś innym, towarzysz bojów, współbojownik, kommiliton.

 Spółwychowanica, forma żeńska od spółwychowaniecspółwychowaniec.

 Spółwychowaniec, Spółwychowanek, wychowany wraz z kimś innym.

 Spółwyznawca, Współwyznawca, człowiek, będący jednego wyznania, jednej wiary z kim innym a. z innymi.

 Spółwyzwoleniec, ten, którego wyzwolono jednocześnie z kim innym.

 Spółzaborca, jeden z zaborców, wspołzaborca.

 Spółzakonnik, towarzysz zakonny, współzakonnik.

 Spółzależność, zależność wzajemna, współzależność.

 Spółzalotnica, forma żeńska od Spółzalotnik.

 Spółzalotnictwo, współubieganie ś. o przedmiot miłości wraz z kimś innym, rywalizacja.

 Spółzalotnik, zalotnik w stosunku do innych zalotników, konkurent, rywal, współzalotnik.

 Spółzałożyciel, jeden z założycieli, który co założył razem i do spółki z innymi, współzałożyciel.

 Spółzapaśnik, prowadzący zapasy jednocześnie z innym, współubiegający ś., współzawodnik.

 Spółzawodnictwo, spółzawodniczenie, współubieganie ś., konkurencja, rywalizacja.

 Spółzawodniczka, forma żeńska od Spółzawodnik.

 Spółzawodniczyć, być spółzawodnikiem, iść z kim w zawody, rywalizować z kim, współzawodniczyć.

 Spółzawodnik, współzawodniczący, współubiegający ś. z kim, konkurent, rywal.

 Spółzawodny, zapaśniczy, konkurencyjny, wynikający ze współzawodnictwa, współzawodny.

 Spółziemianin, pochodzący z tej ziemi, prowincji, krainy, co i inny, współziemianin.

 Spółziomek, członek jakiego społeczeństwa w stosunku do innych członków, społrodak, społobywatel kraju, współziomek.

 Spółznaczny, mający wspólne znaczenie z czymś innym, jednoznaczny, równoznaczny, współznaczny.

 Spółżałować, żałować razem z kim innym, dzielić jego żal, spółubolewać, współżałować.

 Spółżołnierz, towarzysz broni, kommiliton, współżołnierz.

[761] Spółżycie, życie z kim wspólne, wspólne pożycie, współżycie.

 Spółżyć, żyć z kim spółcześnie a. wspólnie.

 Spółżyjątko, istota żyjąca razem z innym żyjątkiem.

 Spór, nieporozumienie, spieranie ś., sprzeczka, niesnaska, polemika, dysputa.

 Spóźniać, dok. Spóźnić; robić co zapoźno, po niewczasie, opóźniać, zwlekać; s. ś. przybywać zapóźuo, po niewczasie, zjawiać ś. za późno, opóźniać ś., późnić ś. (o zegarku), iść za wolno, pokazywać wcześniejszą godzinę, niż jest istotnie.

 Spóźnić — p. nied. Spóźniać.

 Spóźnienie, zrobienie czego za późno; s. ś., zbyt późne przybycie.

 Spracować się, zmordować ś. pracą; zmęczyć ś., znużyć ś., strudzić ś., napracować ś.

 Sprać — p. nied. Spierać; wyprać, praniem zmyć; zbić kogo, wytłuc.

 Spragniony, bardzo pragnący czego, mający duże pragnienie; przen., żądny, chciwy.

 Spraktycznieć, stać ś. praktycznym.

 Spraktykować, zrobić co przez praktyki, sfabrykować; przeciągnąć na swoją stronę, przekabacić, skaptować; s. ś. z kim, zmówić ś. chytrze i sekretnie.

 Sprasować, ścisnąć, zgnieść.

 Spraszać, dok. Sprosić; zapraszać do siebie wiele osób, prosząc zbierać wielu; prosząc, ściągać, sprowadzać na dół.

 Sprawa, rzecz do załatwienia, interes, uczynek, postępek, działanie, spór; s. rycerska = sztuka wojowania, strategja; rządzenie, rządy, dowództwo, komenda; rozprawa, dysputa, rozbiór jakiej materji; proces w sądzie: s. sądowa, cywilna a. karna, wygrać, przegrać s-ę; wogóle wszelki sposób rozstrzygania sporu między dwiema osobami: s. honorowa = pojedynek a. sąd honorowy; wpływ, działanie, przyczynienie ś., rzecznictwo, orędownictwo, pośrednictwo: za s-ą czyją = dzięki czyjej pomocy a. interwencji; mam s-ę z tobą = mam do ciebie interes; jechać dokąd w jakiej s-ie = dla załatwienia czego; styczność, stosunek: nie chcę mieć z tobą s-y = nie chcę wdawać ś. z tobą; sprawozdanie, tłómaczenie ś,ś., zdawanie rachunku, rachunek, liczba, raport: zdawać z czego s-ę = zdawać sprawozdanie; zdawać sobie s-ę z czego = orjentować ś. co do czego; uczynek, czynność, czyn, robota, dzieło; postępowanie, prowadzenie ś; s-y, historja, dzieje; s. chemiczna = reakcja chemiczna; funkcja organiczna; s. cielesna z kim = stosunek cielesny; na dobrą s-ę = właściwie, wedle sprawiedliwości, wedle naturalnego porządku rzeczy; głupia s.! = ciężkie położenie; pokpić s-ę = poszkapić ś., źle ś. popisać; zapijać s-ę = pić z powodu ukończenia, załatwienia jakiej sprawy; ministerjum s. wewnętrznych, zewnętrznych = zarząd polityki wewnętrznej i zewnętrznej państwa; wnętrzności zająca, dawane psom gończym w kniei.

 Sprawca, człowiek, który co sprawił a. sprawia co, który co działa, dokonywa, działacz, twórca, winowajca, inicjator czego; wykonawca.

 Sprawczyni, forma żeńska od Sprawca.

 Sprawdzać, dok. Sprawdzić; przekonywać ś. o dokładności, o prawdzie czego; urzeczywistniać, spełniać; s. ś., urzeczywistniać ś., spełniać ś., stwierdzać ś.

 Sprawdzalny, dający ś. sprawdzić, możliwy do sprawdzenia.

 Sprawdzenie, ponowne [762]rozpatrzenie, ponowne przekonywanie s. o prawdzie czego, o dokładności jakich działań, zwłaszcza za pomocą odmiennej metody działań: s. rachunku, obliczenia, argumentacji i t. p.

 Sprawdzian, sposób, za pomocą którego coś ś. sprawdza, probierz, kryterjum.

 Sprawdziciel, człowiek, który co sprawdził a. sprawdza.

 Sprawiać, dok. Sprawić; powodować, sprowadzać, być przyczyną czego, zrządzać co; wywoływać skutek, skutkować; wykonywać, uskuteczniać, załatwiać co; wyprawiać, odprawiać, odbywać, odrabiać, dokazywać; dopinać czego, osiągać co; wzbudzać, nabawiać, zadawać = s. komu przyjemność, radość, rozkosz, zmartwienie, przykrość; zrządzać, zdarzać: przypadek s-wił; s. wrażenie = wywierać; zdawać sprawę, uwiadamiać, donosić, objaśniać; s. a. sprawować = pełnić, czynić co: s. urząd = urzędować; s. rządy = rządzić; s. mszę = odprawiać; s. handel = uprawiać; skłaniać, kierować, prostować, kierować na właściwą drogę; płatać, oprawiać, oporządzać co do jedzenia, usuwając części niejadalne: s. rybę, zająca; s. człowieka = zabijać go, zgładzać, rąbać, siekać; s. wojsko = ustawiać w szyku bojowym; s. pułk = sztyftować; kupować co sobie a. komu swoim kosztem, z własnych funduszów, kazać sobie coś zrobić, uszyć i t. d., nabywać co za własne pieniądze, fundować co komu a. sobie; urządzać, wyprawiać: s. bankiet, ucztę, wesele; dawać, wyprawiać: s. komu baty, łaźnię, frycówkę, mydło, lanie itp.; s. harce, skoki, śmiechy = wyprawiać; s. ś., załatwiać ś. z czym, kończyć z czym; zachowywać ś., prowadzić ś., postępować, sprawować ś., poczynać sobie; stawać w szyku, w porządku; s. ś. komu, zdawać mu sprawę, liczbę, wyliczać ś., raportować. usprawiedliwiać ś., tłómaczyć ś., opowiadać ś.; s. ś. komu na krzyżu = oczyszczać ś. z zarzutu przez przysięgę na krucyfiksie; kierować ś., powodować ś., rządzić ś.

 Sprawić — p. nied. Sprawiać.

 Sprawiedlina, roślina z rodziny rozdzieńcowatych, justynka.

 Sprawiedliwie, przysł., zgodnie ze sprawiedliwością, prawdziwie.

 Sprawiedliwość, poszanowanie cudzych praw, postępowanie zgodne z prawem; zadosyćuczynienie sprawiedliwości, słuszności, satysfakcja prawna, uwzględnienie nakazów prawnych; usprawiedliwienie przed Bogiem, niewinność, świątobliwość; prawość, uczciwość, urząd sprawiedliwości, sąd, prawo, urzędnicy sądowi; po s-i = słusznie; s-i stało ś. zadość: przestępca został ukarany.

 Sprawiedliwy, postępujący zgodnie z prawem, przyznający każdemu, co mu ś. należy, według słuszności, podług prawa, na co, zasłużył; słuszny; usprawiedliwiony, uzasadniony, prawdziwy, należyty, uczciwy, rzetelny, porządny, bogobojny, prawy, nieskazitelny, cnotliwy.

 Sprawka, drobna sprawa; sztuczka, figiel, psota; psikus.

 Sprawne (-ego), rodzaj daniny.

 Sprawnictwo, Sprawnikowstwo, urząd, obowiązki Sprawnika.

 Sprawnie, przysł., zręcznie, właściwie, dzielnie; należycie, gorliwie, pilnie.

 Sprawnik — p. Sprawca; naczelnik powiatu w Rosji; kapitan s.

 Sprawność, zręczność, biegłość w wypełnianiu czego; należyte działanie; s. narządów ciała: zdolność wykonywania właściwych czynności.

 Sprawny, zręczny do [763]sprawowania czego; zdolny; zdatny do czego, dzielny, obrotny; uprawny, zdatny do uprawy; przyprowadzony do porządku, ustawiony w szyku; należyty, odpowiedni, właściwy, trafny, przydatny, stosowny do czego, dobrze wyćwiczony; s-e wojsko.

 Sprawować — p. Sprawiać.

 Sprawowanie, pełnienie czego, wykonywanie; prowadzenie ś., zachowywanie.

 Sprawozdanie, zdanie sprawy, rachunku z czego, raport.

 Sprawozdawca, zdający sprawę z czego, autor sprawozdania; recenzent, krytyk.

 Sprawozdawczy, odnoszący ś. do sprawozdania; rok s. = objęty sprawozdaniem.

 Sprawodawczyni, forma żeńska od Sprawozdawca.

 Sprawozdawstwo, dawanie sprawozdań, obowiązek, rola sprawozdawcy.

 Sprawuneczek, drobny sprawunek, niewielki zakup.

 Sprawunek, zakup; kupno, rzecz zakupiona, iść za s-mi = czynić zakupy.

 Sprażać — p. Prażyć.

 Sprecyzować, fr., ustalić dokładnie, oznaczyć ściśle.

 Spreparować, łć., przyrządzić.

 Sprezentować — p. Prezentować.

 Sprężać (się), dok. Sprężyć (ś.); prężąc skręcać (ś.), wyprężać (ś.), zwijać (ś.) konwulsyjnie; sztywnieć.

 Sprężak, nasiennik a. owoc o dwu-lub wielu komórkach, po dojrzeniu pękający ze sprężystością, dwuorzeszek.

 Sprężyć — p. nied. Sprężać.

 Sprężyk, gatunek chrząszcza podskakującego przez wyprężanie ciała (fig.).

 Sprężyna, skręcona spiralnie nić a. taśma z elastycznego materjału, np. stali, fiszbinu, gumy itp., wprowadzająca pewien mechanizm w ruch przez rozkręcanie ś. (fig.); resor; przen., człowiek a. czynnik, dający początek czemu, dusza czego, dźwignia; pobudka, powód, bodziec, działacz, inicjator czego.

 Sprężynka, mała sprężyna; pękła mu s. w głowie = stracił rozum, zwarjował, zbzikował.

 Sprężynowaty, podobny do sprężyny.

 Sprężynowy, dotyczący sprężyny, poruszany za pomocą sprężyny.

 Sprężystość, giętkość, elastyczność, zdolność powracania do dawnego położenia.

 Sprężysty, giętki, gibki, elastyczny, zdolny do powracania do dawnego położenia; przen., energiczny, dzielny, nieugięty w wymaganiach.

 Sprężyście, przysł., energicznie, dzielnie, nieugięcie.

 Sprobować — p. Spróbować.

 Sprocesować, wydostać co od kogo za pomocą procesu, zrujnować procesem.

 Sprofanować — p. Profanować.

 Sprokurować, dostać, dostarczyć, wystarać ś., dostać skądś.

 Spromieniać — p. Promienić.

 Spropagować — p. Propagować.

 Sprosić — p. nied. Spraszać.

 Sprosność — p. Sprośność.

 Sprosta, przysł., prosto, poprostu.

 Sprostaczały, ten, który nabył obyczajów prostackich.

 Sprostaczeć, zordynarnieć, zgburowacieć.

 Sprostać komu, czemu = dorównać; umieć co zrobić, podołać, wydołać, dać radę czemu.

 Sprostować, uczynić prostym, wyprostować, naprostować; poprawić omyłkę; s. ś., stać ś. prostym, wyprostować ś.

[764] Sprostowanie, rzecz do sprostowania, poprawienie, poprawka; s-a = wykaz błędów na końcu dzieła, omyłki druku, errata.

 Sprosy, Szprosy (-ów) — p. Szczeble, Szczebliny.

 Sproszkować, zetrzeć na proszek.

 Sprościć — p. Sprostować.

 Sprościeć, stać ś. prostym, wyjść na prostaka.

 Sprośnica, kobieta sprośna, złych obyczajów, wszetecznica, ladacznica, rozpustnica, nierządnica.

 Sprośnie, przysł., nieobyczajnie, rozwięźle, wszetecznie.

 Sprośnik, mężczyzna sprośny, złych obyczajów, rozpustnik, wszetecznik, nierządnik.

 Sprośność, nierząd, rozpusta, wszeteczeństwo, rozwiązłość.

 Sprośny, złych obyczajów, bezwstydny, rozwiązły, wszeteczny, nierządny, lubieżny; niemoralny, nieprzyzwoity, pornograficzny; plugawy, wstrętny, bezecny, haniebny, obrzydliwy, szkaradny, obmierzły; straszny, okrutny, grubijański, ordynarny, prostaczy, nieokrzesany, chamski.

 Sprotestantyzować (się), zmienić (ś.) na protestanta, przejść na wyznanie protestanckie.

 Sprowadzać, dok. Sprowadzić; prowadząc zbierać, ściągać; przyprowadzać, przywodzić, przyzywać, wzywać, przyciągać, naprowadzać; przywozić, kazać sobie co przysłać z innego miejsca, przytransportowywać, importować; powodować, wywoływać, sprawiać, pociągać za sobą, mieć co, jako wynik; prowadzić kogo, co z góry na dół, towarzyszyć schodzącemu z góry na dół; zniewalać, skłaniać do obrania innej drogi: s. z drogi cnoty, uczciwości, s. na manowce, na złą drogę; s. rozmowę na inny przedmiot = zmieniać jej temat; s. wszystko do wspólnego prawa = podciągać pod jedno prawo, stosując je do wszystkich wypadków i osób; s. co do jednego środka = ogniskować; s. co do mniejszej liczby = redukować; s. wyrażenie algiebraiczne do najprostszej postaci = nadawać postać najprostszą; s. ułamki do wspólnego mianownika = nadawać im jednakowy mianownik, nie zmieniając ich wielkości; przen., s. co do wspólnego mianownika = zbierać, ogniskować, wyciągać ogólny wniosek; co cię tu s-a? = po coś tu przyszedł?; s. ś., przybywać do pewnego miejsca, do pewnego mieszkania wraz z ruchomościami, wprowadzać ś., zjeżdżać na nowy lokal ze swemi meblami i rzeczami.

 Sprowadzić — p. nied. Sprowadzać.

 Sprowadzka, sprowadzenie ś. na nowe mieszkanie.

 Spróbować — p. Próbować.

 Spróchniały, który uległ spróchnieniu.

 Spróchnieć — p. nied. Próchnieć.

 Spróć, Sprówać, Spruć — p. nied. Próć.

 Spróżnować — p. Próżnować.

 Sprudel, nm., woda jednego z gorących źródeł karslbadzkich.

 Sprusaczyć (się), zrobić (ś.) Prusakiem, nabrać charakteru pruskiego.

 Spruszczyć, zrobić kogo Prusakiem.

 Spryciarz, fr., człowiek sprytny.

 Spryskać, Sprysnąć — p. Pryskać.

 Spryszczyć — p. Pryszczyć.

 Spryt, fr., przebiegłość, przenikliwość, dowcip, bystrość; łatwość wrodzona wynajdywania stron korzystnych i omijania lub usuwania przeszkód.

 Sprytny, fr., pomysłowy, mający spryt, dowcipny, zręczny, przebiegły, bystry.

[765] Sprząc — p. nied. Sprzęgać.

 Sprzączka, Sprzążka, przyrządzik z kolcami do spinania czego, zwłaszcza ubrania i obuwia.

 Sprzączkarz, Sprzążkarz, rzemieślnik, wyrabiający sprzążki.

 Sprząg, sprzęganie, sprzężenie; konie, bydło zdatne do zaprzęgu, bydło pociągowe; konie a. bydlęta razem zaprzężone, sprzężaj; związek, spójnia; sojusz, przymierze.

 Sprząść — p. Prząść; złączyć; s. ś., złączyć ś.

 Sprzątać, uprzątać, zabierać co z miejsca, na którym być nie powinno i kłaść na miejscu właściwym; robić porządek, zabierać z powrotem; zabierać, chwytać, porywać: s. komu pannę z przed nosa; śmierć s-a ludzi; s. kogo, zgładzać ze świata, tracić, zabijać; zbierać, zwozić: s. zboże z pola; kraść zręcznie; doprowadzać do porządku, porządkować, układać, ustawiać, jak ś. należy: s. pokój, mieszkanie = zamiatać, ścierać kurze, ustawiać meble i sprzęty; s. z talerza = zjadać łapczywie.

 Sprzątanie, rzecz., od Sprzątać; robienie porządków domowych.

 Sprzątanina, nudne, ciągłe sprzątanie, robienie porządków.

 Sprzątnąć — p. nied. Sprzątać.

 Sprzążka — p. Sprzączka.

 Sprzążkowaty, z kształtu zbliżony do sprzążki.

 Sprzeciwiać się, dok. Sprzeciwić ś.; występować przeciw komu, stawiać opór, niepozwalać, żeby coś doszło do skutku, stawać w poprzek komu, czemu, wstręty komu czynić; nie zgadzać ś. z czym, być przeciwnym czemu, przeczyć czemu; dokuczać komu, przekomarzać ś., drażnić ś. z kim.

 Sprzeciwić się — p. nied. Sprzeciwiać ś.

 Sprzeciwieństwo — p. Przeciwieństwo, robienie na złość.

 Sprzeciwny, lubiący ś. przekomarzać, przekorny, dokuczliwy, sprzeczny.

 Sprzeczać się, prowadzić z kim sprzeczkę, spór, spierać ś. z kim, nie zgadzać ś., nie pasować, nie harmonizować, zaprzeczać czemu.

 Sprzeczka, sprzeczanie ś., spór, zwada, swar, niezgoda, waśń.

 Sprzeczliwy — p. Sprzeczny.

 Sprzecznie, przysł., ze sprzeczką, niezgodnie, przeciwnie.

 Sprzeczność, niezgodność jednej rzeczy z drugą, rzecz sprzeczna, niezgodna z czymś drugim, przeciwieństwo, kontrast, kontradykcja.

 Sprzeczny, sprzeciwiający ś., skłonny do sprzeczki, do kłótni, swarliwy, niezgodny, kłótliwy; przekorny; przeciwny, niezgodny z czym, kontrastowy; o który można ś. sprzeczać, będący przedmiotem sporu, sporny; niepomyślny. nieprzyjazny.

 Sprzedać — p. nied. Sprzedawać.

 Sprzedajny, Sprzedażny, wystawiony na sprzedaż; taki, który można kupić (o rzeczy); taki, którego można przekupić, przekupny (o człowieku).

 Sprzedawać, dok. Sprzedać; oddawać, ustępować co komu za pieniądze, przedawać, przedając pozbywać ś. czego; przen., zdradzać, zaprzedawać; za com kupił, za to s-ję = jakem słyszał, tak powtarzam; psu oczy s-dał = jest bezczelny; drogo s. życie = polec po zaciętej, morderczej walce; nie s-aj niedźwiedzia póki w lesie, a. póki nie zabity = nie ciesz ś. przedwcześnie ze spodziewanych korzyści; sprzedałby ojca i matkę = nic dlań niema świętego; umie kupować i s. = umie wychodzić z ludźmi, jest obrotny; umie s. siebie swój talent, swoją pracę; = umie wyzyskać swój talent, pracę i t. p.; lokaj ten pana swego [766]s-daje = za pieniądze tylko przystęp doń ułatwia; s. ś., być sprzedawanym; dawać ś. przekupić, zaprzedawać ś.; przechodzić na czyjąś stronę, stawać ś. czyimś stronnikiem; przen., podawać ś. za kogo, udawać kogo.

 Sprzedawca, człowiek, który co sprzedaje.

 Sprzedawczy, dotyczący sprzedaży, kupiecki, handlowy.

 Sprzedawczyk, sprzedający obcym ojcowiznę, ziemię ojczystą, zdrajca, odstępca, renegat.

 Sprzedaż, sprzedawanie, handel: s. publiczna = licytacja; dobra wystawione na s. = na subhastację.

 Sprzeka, lubiący ś. sprzeczać, człowiek sprzeczny, sprzecznik, zrzęda; sprzeczka, kłótnia, swar.

 Sprzeniewierca — p. Przeniewierca.

 Sprzeniewierzać (się), dok. Sprzeniewierzyć (ś.); nadużywając zaufania, kraść pieniądze, sobie powierzone, przywłaszczać sobie w sposób podstępny cudze dobro.

 Sprzepaścić się, zapaść ś. jakby w przepaść, zaginąć.

 Sprzewrotnieć, stać ś. przewrotnym, fałszywym, skazić ś.

 Sprzęcik, drobny sprzęt, mała figurka i inna drobna ozdoba w mieszkaniu; naczyńko do użytku stołowego.

 Sprzęg — p. Sprząg.

 Sprzęgacz, człowiek, który sprzęga, poganiacz.

 Sprzęgać, dok. Sprząc; zaprzęgając łączyć, zaprzęgać razem, sworować; łączyć, wiązać, kojarzyć, związywać, zespalać; s. ś., być zaprzęganym z czym innym; sprzęgać swego konia a. wołu z zaprzęgiem innego rolnika; łączyć ś., wiązać ś., kojarzyć ś., zespalać ś.

 Sprzęgłość, związek, spójnia, skupienie.

 Sprzęgnąć — p. Sprząc.

 Sprzęt, przedmiot użytku domowego, mebel, naczynie gospodarskie, grat, statek; w lm., s-y, ruchomości; sprzątanie zboża z pola a. siana, zbiór, zwózka.

 Sprzętarstwo, wyroby z drzewa wszelkiego rodzaju.

 Sprzęża — p. Sprzężaj; przen., pasmo, łańcuch, szereg, poczet.

 Sprzężaj, Sprzęż, Sprząg, konie a. bydło robocze zdatne do zaprzęgu, zaprząg; konie a. bydło zaprzężone wraz z wozem a. pługiem.

 Sprzężajny, odnoszący ś. do sprzężaju, zdatny do zaprzęgu.

 Sprzężność, zdolność do sprzęgania ś., łączenia ś., kojarzenia.

 Sprzężny, pozwalający ś. sprzęgać, łączyć, kojarzyć; służący do łączenia ś. płciowego, odnoszący ś. do rozmnażania, płciowy, kopulacyjny.

 Sprzyjać komu, być dla kogo przyjaznym, przychylnym, dobrze usposobionym, życzliwym, życzyć komu dobrze, sympatyzować z kimś; przen., służyć, dopisywać, być komu po myśli.

 Sprzyjanie, rzecz., od Sprzyjać; przyjaźń, życzliwość, przychylność, sympatja.

 Sprzykrzyć komu co = zrobić przykrym, obrzydliwym, wstrętnym, obrzydzić, zohydzić, obmierzić;s. ś., stać ś. przykrym, wsrtętnym, uprzykrzyć ś., znudzić ś.

 Sprzymierze — p. Przymierze.

 Sprzymierzeniec, człowiek, zostający z kim w przymierzu, w porozumieniu, sojusznik, aljant; spiskowiec.

 Sprzymierzeńczy, odnoszący ś. do sprzymierzeńców.

 Sprzymierzeństwo, rola, zadanie sprzymierzeńców.

 Sprzymierzony — p. Sprzymierzeniec.

 Sprzymierzyć (się), złączyć (ś.), związać (ś.) w przymierze.

[767] Sprzysiąc się — p. nied. Sprzysięgać ś.

 Sprzysięgać się, dok. Sprzysiąc ś.; związać ś,ś., sprzymierzać ś. pod przysięgą, czynić spisek; występować razem z kim, czym, przeciw komu, zmawiać ś. wspólnie na czyjąś szkodę; usadzać ś. na kogo, uwziąć ś. na kogo.

 Sprzysięgły, który ś. sprzysiągł, należący do sprzysiężenia, spiskowy.

 Sprzysiężenie, zmowa, spisek, konspiracja.

 Sprzysiężeniec, uczestnik sprzysiężenia, spiskowiec, sprzysiężony.

 Sprzysiężony — p. Sprzysiężeniec.

 Spsioczyć, zbesztać, zwymyślać.

 Spublikować, nabawić wstydu i wobec wszystkich.

 Spuchlina, miejsce spuchnięte, nabrzmiałość, opuchlina, puchlina, nabrzękłość.

 Spuchły, Spuchnięty, ten, który spuchł, nabrzmiały; chory na puchlinę.

 Spuchnąć — p. Puchnąć.

 Spucować, zjeść łapczywie, spałaszować.

 Spulchniacz, narzędzie rolnicze do spulchniania ziemi (fig.).

 Spulchniać, dok. Spulchnić; czynić pulchnym.

 Spulchniały, ten, który spulchniał.

 Spulchnieć, pulchnym ś. stać.

 Spurpurowieć, stać ś. purpurowym, nabrać barwy purpurowej.

 Spurpurzyć (się), Spurpurowić (się), zrobić (ś.) purpurowym.

 Spurt, ang., najszybsze tempo jazdy na rowerze.

 Spust, spuszczanie; spław, spławianie, transport wodny w dół rzeki; spływ, spadek, odpływ, upust wody; pochyłość gór ku jakiej stronie świata, wystawa; coś, co ś. spuszcza: s. w bramach = krata zapadająca u drzwi; s. u drzwi = żaluzja; s. w zamku = rygielek, zamykający drzwi; s. u stawu = śluza; s. w pułapce = zapadka, za której trąceniem zapadają drzwiczki; otwór spustowy w piecu hutniczym; to, co ś. spuszcza a. wypuszcza, ilość spuszczona: s. piwa, gorzałki = ilość, wyrobiona od jednego razu w browarze, w gorzelni, zacier; rodzaj płaskiego hebla do robót ciesielskich; cyngiel u strzelby; wycinanie drzewa w górach i spuszczanie go wodą; zamknąć drzwi na dwa s-y = dwa razy przekręcić klucz w zamku, zamykając dobrze, starannie zamknąć; przełyk, gardziel: ma dobry s. = dużo je a. pije.

 Spustnica, rura blaszana, którą spada woda deszczowa z rynny okapowej.

 Spustny, dający ś. spuszczać; spuszczony, przeznaczony do spuszczania; pochyły, spadzisty.

 Spustoszały, ten, który spustoszał a. którego spustoszyli, opuszczony, zaniedbany.

 Spustoszeć, stać ś. pustym, wyludnić ś., zamienić ś. w pustkowie.

 Spustoszenie, dokonana czynność spustoszenia; ruina, zniszczenie, pustkowie.

 Spustoszyć, zmienić w pustkowie, zniszczyć, zrujnować, wyludnić.

 Spuszczać, dok. Spuścić; opuszczać co z góry na dół, zsuwać, zrzucać: s. deszcz, grad z nieba, s. roletę u okna; s. żagle = opuszczać, strychować; s. kotwicę = zarzucać; s. łzy = ronić; s. sieci = zarzucać; s. karę z nieba = zsyłać; s. spodnie = zdejmować; s. pion = sprawdzać pionem pionowość [768]czego; zwieszać, schylać, skłaniać, opuszczać ku dołowi, zniżać: s. oczy ku ziemi = spojrzeć na dół; s. uszy = stulać, pokornieć; s. po wieki = przymykać; nie s. kogo z oczu a. oczu z kogo = ciągle mieć na niego baczenie, nieustannie go pilnować; zniżać: s. ton, głos, cenę a. s. z ceny; s. z tonu = zmniejszać swoje wymagania, pokornieć; s. z kwinty = tracić rezon; mróz, zima s-a = słabnie, ma ś. ku odwilży; wiatr s-a = ucicha; s. drzewa = ścinać; s. włosy = przycinać, przystrzygać; s. krowy = doić; s. psy z łańcucha, ze smyczy = odwiązywać, uwalniać; odprężać, puszczać wolno coś naprężonego: s. łuk, sprężynę, zamek, zatrzask u drzwi; s. oko w pończosze = pozwalać mu zeskoczyć z druta, gubić; wypuszczać wodę z czego, osuszać co: s. wodę ze stawu, z wanny, z rowu; wysyłać, pozwalać iść w pewnym kierunku i w pewnym celu: s. psy na kogo = szczuć kogo psami, uwolniwszy je z łańcucha; s. kurek = nacisnąć go aby uderzył o panewkę i strzał wypadł; strzelba s-a = sama wypala; sprzedawać za byle co, aby ś. tylko pozbyć; s. co wodą, rzeką = spławiać, transportować wodą w dół rzeki; s. z ceny = żądać niższej ceny; s. deskę = sheblować, sfugować; s. wosk, łój = roztapiać; s. kogo z kim, z czym, dopuszczać jednego a. jedno do drugiego; s. samca z samicą = pozwalać im zaspokoić popęd płciowy; topić, roztapiać, rozpuszczać; w druk., zsuwać kolumnę ułożoną a. formę z szufli na zechret; s. nos na kwintę = tracić na humorze, na pewności siebie; s. ś., schodzić z góry na dół, opuszczać ś., zsuwać ś., zstępować, zlatać, zjeżdżać; zwieszać ś., opadać, spadać, zniżać ś.; folgować; s. ś. na kogo, zdawać ś. na niego, ufać mu, że coś zrobi a. czegoś nie zrobi; ubezpieczać ś., liczyć na co: spuść ś. na mnie = zaufaj mi; Bóg nie opuści, kto ś. nań spuści = pomoże tym, którzy ufają w Jego miłosierdzie; wypuszczać płyn nasienny w chwili łączenia ś. płciowego.

 Spuścić — p. nied. Spuszczać.

 Spuścisty — p. Spustny.

 Spuścizna, puścizna, spadek, dziedzictwo.

 Spychacz, lichy robotnik.

 Spychać, dok. Zepchnąć; pchając, strącać na dół, zrzucać; pchając, odtrącać na bok, zrzucać z drogi; s. na kogo winę = zwalać; s. na kogo robotę = zniewalać go, by za nas robił; s. statek na wodę = spuszczać, zsuwać z brzegu na wodę, odbijać od lądu; s. do kupy = pchając zbierać, pchaniem zgromadzać; s. robotę = robić ją pośpiesznie, ale niestarannie; s. dług = spłacać go; s. ś., spychać jeden drugiego; być spychanym.

 Spylić, zmieść, strzepać pył, zetrzeć z kurzu; zakurzyć, okryć kurzem, zapylić; sproszkować; s. ś. = źle odpowiedzieć przy wydawaniu lekcji w szkole, przy egzaminie.

 Spyszna, Z pyszna, przysł., pysznie, dumnie, hardo: będziesz mieć ś. s.! = będziesz w opałach, będzie z tobą źle, kuso, kiepsko, popamiętasz!

 Spyszniały, który stał ś. pysznym, który spyszniał.

 Spysznieć, stać ś. pysznym, zdumnieć.

 Spytać, a. Spytać się, dać komu zapytanie, zwrócić ś. do kogo z zapytaniem, zapytać kogo.

 Spytek, dopytujący ś.

 Spytka, dopytywanie ś., badanie, śledztwo, pytka: brać kogo na s-i = badać natarczywie; poddawać torturom dla wymożenia jakich wiadomości.

[769] Spytlać, uwalać, unurzać.

 Spytłować, przesiać przez pytel; zjeść z apetytem, pośpiesznie, spałaszować; prędko wypowiedzieć lekcję, pacierz.

 Spyża, nm., żywność, zwłaszcza dla wojska.

 Sreberko, zdr. od Srebro; w lm., s-a, drobne sprzęty srebrne, naczynia srebrne.

 Srebrek złota, stop srebra i złota.

 Srebrnawy, zbliżony barwą do srebra.

 Srebrniaczek, zdrob. od Srebrniak.

 Srebrniak, Srebrnik, gołąb z jasnoszarym grzbietem; ruda srebrna.

 Srebrnica, roślina Owełka.

 Srebrnie — p. Srebrno.

 Srebrnieć, być podobnym do srebra, bieleć, błyszczeć ś., jak srebro.

 Srebrnik, pieniądz srebrny; roślina z rodziny różowatych, złotnik (fig.); minerał łyszczyk, z barwy podobny do srebra.

 Srebrniutki, Srebrniuchny, miły przez swe podobieństwo do srebra.

 Srebrno, Srebrnie, przysł. od Srebrny, jak srebro.

 Srebrnobarwny, mający srebrną barwę.

 Srebrnobrody, opatrzony srebrną, t. j. siwą brodą.

 Srebrnodźwięczny, Srebrnodźwięki, mający dźwięk srebra.

 Srebrnofalisty, mający srebrną, błyszczącą jak srebro falę.

 Srebrnogłowie, Srebrnogłów, lama srebrna, tkanina przetykana srebrnemi nitkami.

 Srebrnogłowy, opatrzony srebrną głową.

 Srebrnogrzywy, opatrzony srebrną, białawą grzywą.

 Srebrnogwoździsty, nabijany srebrnemi gwoźdźmi.

 Srebrnokwiecisty, wyszywany srebrnemi kwiatami.

 Srebrnolicy, mający srebrne lica.

 Srebrnolisty, opatrzony srebrnemi, wyglądającemi jak srebro liśćmi.

 Srebrnolity, lany ze srebra.

 Srebrnołuki, zbrojny w łuk srebrny.

 Srebrnołuski, okryty łuską srebrną.

 Srebrnoognisty, błyszczący ogniem srebrnym.

 Srebrnopienny, opatrzony pniem srebrnym — p. Srebrnopiany.

 Srebrnopióry, opatrzony piórami srebrnemi.

 Srebrnopłynny, płynący, jak srebro; dźwięczny, mówiący pięknie i gładko.

 Srebrnorunny, Srebrnowełny, pokryty srebrnem runem, srebrną wełną.

 Srebrnoskrzydły, opatrzony srebrnemi, lśiącemi skrzydłami.

 Srebrnoszaty, ubrany w szaty srebrne.

 Srebrnoszyi, opatrzony szyją srebrną, białą jak srebro.

 Srebrnoświecący, Srebrnoświetny, świecący jak srebro.

 Srebrnotarczy, mający tarczę srebrną.

 Srebrnotkany, przetykany srebrem.

 Srebrnotoki, o srebrnym toku, toczący blask srebrny.

 Srebrnowełny — p. Srebrnorunny.

 Srebrnowłosy, opatrzony włosami srebrnemi, białemi jak srebro.

 Srebrnozęby, mający srebrne zęby.

 Srebrnożyły, mający srebrne żyły: skała s-a, marmur s.

 Srebrny, zrobiony, ulany ze srebra; obfity w srebro, zawierający w sobie srebro; mający kolor srebra, srebrzysty; dźwięczny, jak [770]srebro; wiek s., według podań greckich okres, który nastąpił po wieku złotym, i w którym ludziom na ziemi było gorzej, niż w wieku złotym; s-e wesele = obrząd i uroczystość dwudziestopięcioletniego jubileuszu małżeństwa; moja s-a = przemówienie pieszczotliwe do kobiety.

 Srebro, minerał z gromady pierwiastków, z rzędu metali ciężkich: białe s. = białokrusz; kocie s. = muskowit, minerał z gromady sylikoidów; nowe s. = najzylber, stop miedzi i cynku; s. rogowe = minerał z gromady solowców; żywe s. = rtęć, merkurjusz, minerał z gromady pierwiastków, z rzędu metali ciężkich; s. malarskie, listkowe, książeczkowe, płatkowe = srebro rozklepane na cieniutkie warstewki; s. malarskie = farba, złożona z cyny, bizmutu i merkurjuszu; pieniądze, monety srebrne, bilon srebrny; wyroby, naczynia ze srebra; połysk srebra

 Srebrobłyszcz, błyszcz srebra.

 Srebrodajny, Srebronośny, obfitujący w srebro, zawierający w sobie srebro.

 Srebrodźwięczny, Srebrodźwięki, wydający dźwięk srebra.

 Srebrogłów, Srebrnogłowie, materja jedwabna, przetykana srebrem.

 Srebrolubstwo, chciwość srebra, żądza zbogacenia ś.

 Srebronośny — p. Srebrodajny.

 Srebropłynny, płynący srebrem.

 Srebrowaty, nieco zbliżony do srebra, podobny do srebra.

 Srebrowy, odnoszący ś. do srebra.

 Srebrzan, roślina z rodziny owełkowatych.

 Srebrzany — p. Srebrny.

 Srebrzeć, Srebrzyć się, błyszczeć jak srebro, być podobnym do srebra.

 Srebrzelina, roślina z rodziny kosaćcowatych.

 Srebrzyć, powlekać srebrem, posrebrzać, nadawać blask srebra, oblewać srebrzystym blaskiem; s. ś., mieć blask srebra, być podobnym do srebra.

 Srebrzysto — p. Srebrzyście.

 Srebrzysty, obfity w srebro, zawierający w sobie srebro, błyszczący na podobieństwo srebra; dźwięczny, metaliczny: głos s.

 Srebrzyście, Srebrzysto, przysł., jak srebro, podobnie do srebra; dźwięcznie.

 Srebrzyścieć, stawać ś. srebrzystym, połyskiwać jak srebro.

 Sredzina, miejsce wewnętrzne, środkowe, środek.

 Sreżoga, Srężoga, Srzeżoga, blask, błyszczenie, mgła błyszcząca.

 Sroczę, pisklę sroki.

 Sroczka, mała, młoda sroka; miła, żywa, wesoła dziewczyna, szczebiotka; klacz maści srokatej.

 Sroczy, odnoszący ś. do sroki, właściwy sroce.

 Srodze — p. Srogo.

 Srogi, straszny, surowy, okrutny, przerażający, okropny, ostry, nieużyty, nieludzki, nielitościwy; ciężki, nieznośny, dotkliwy, bolesny, fatalny; ogromny, olbrzymi, haniebnie wielki, okrutnie duży, niezmierny.

 Srogo, Srodze, przysł., okrutnie, nielitościwie, strasznie, boleśnie; wielce, niezmiernie.

 Srogość, surowość, okrucieństwo; dokuczliwość; niezmierność.

 Sroka, ptak wróblowaty z rodziny kruków (fig.); nie wypadł s-e z pod ogona = nie jest byle jakiego rodu, nie byle kto.

 Srokaciny, pstre cętki, plamy.

 Srokacz, Srokosz, koń lub wół srokaty, pstry; przen., człowiek szpakowaty.

[771] Srokato, przysł., pstrokato, pstro, w cętki.

 Srokaty, pstrokaty, pstry, cętkowany; gadatliwy, lubiący paplać; zima s-a = kiedy śnieg, to leży na polu, to znowu ginie; pole s-e a. mieszane = pokryte tu i owdzie śniegiem.

 Srokosz, ptak wróblowaty śpiewający z rodziny dzierzb (fig.) — p. Srokacz.

 Srom, wstyd, wstydliwość, sromota, hańba; organ rozrodczy u mężczyzn (s. męski); u kobiet (s. niewieści).

 Sromać się, wstydzić ś., krępować ś., żenować ś.; gniewać ś.

 Sromny, wstydzący ś., wstydliwy, skromny; sromotny, haniebny; odnoszący ś. do sromu (organu rozrodczego).

 Sromocić, nabawiać sromoty, hańby, zniesławiać, hańbić, znieważać; lżyć; zawstydzać, żenować, wyśmiewać, wyszydzać.

 Sromota, wstyd, rzecz przynosząca wstyd, hańba, poniżenie, zniewaga, srom.

 Sromotnik, rozpustnik, wszetecznik, bezwstydnik; rodzaj grzyba, fallus (fig.).

 Sromotnikowate, rodzina grzybów.

 Sromotno, wstyd, rzecz sromotna.

 Sromotność, charakter, cecha tego, co jest sromotne.

 Sromotny, haniebny, hańbiący, bezecny; bezwstydny, gorszący, sprośny, wszeteczny, rozpustny.

 Sromowy, odnoszący ś. do sromu, sromny.

 Sromy, spadzisty, stromy.

 Srożeć się, stawać ś. srogim, postępować srogo, znęcać ś. okrutnie, gniewać ś. gwałtownie, rzucać ś. z gniewu, oburzać ś.; stawać ś. gwałtowniejszym.

 Srożyć się — p. Srożeć się.

 Srożypląt, roślina z rodziny srożyplątowatych, korzeniodrzew.

 Srożyplątowate, rodzina roślin dwuliściennych, dziwoklowate.

 Srzeżoga — p. Sreżoga.

 Ssać, wyciągać z czego ciecz jaką za pomocą smoktania; wyciągać ustami mleko z piersi matki a. mamki; karmić ś. piersią; dać s. dziecku = karmić piersią; ciągnąć pokarm z wymion samicy; wciągać, wyciągać, wysysać; wywoływać podnoszenie ś. cieczy w rurach z powietrzem zrzedzonym przez działanie ciśnienia atmosferycznego; wyciągać korzyść jaką z czego, wyzyskiwać kogo; przen., toczyć, gnębić, nurtować, trapić, gryźć, męczyć; takim głodny, aż mię ssie = czuję ckliwość, pustkę w żołądku; pokorne cielę dwie matki ssie = człowiek pokorny otrzymuje największe korzyści; s. łapę = klepać biedę, być w potrzebie.

 Ssak, zwierzę z gromady zwierząt kręgowych, charakteryzujące ś. tym, że rodzi ś. żywe i w pierwszych miesiącach życia karmi ś. mlekiem matki, ssawiec, zwierzę ssące.

 Ssawiec — p. Ssak; niemowlę ssące pierś.

 Ssawka, przyrząd pneumatyczny do wyciągania wilgoci; narząd roślin pasorzytnych, służący do przyczepiania ś. do t. zw. gospodarza; narząd brodawkowaty u niektórych zwierząt niższych do przytrzymywania ś., do wysysania.

 Ssawnica, pompa ssąca.

 Ssąco-tłoczący, polegający na podnoszeniu ś. cieczy w rurach z powietrzem rozrzedzonym, oraz wyciskaniu jej przez powietrze zgęszczone: pompa s.

 Ssący, ten, który ssie; pompa s-a = polegająca na podnoszeniu ś. [772]cieczy w rurach z powietrzem rozrzedzonym przez oddziaływanie ciśnienia atmosferycznego; zwierzę s-e — p. Ssak.

 Ssep, nagromadzenie ś., zsypanie ś. naturalne w jedno miejsce okruchów ciał mineralnych, żwirowisko, gruzownia, naspa, nasypisko, piarg.

 St-, czasowniki złożone, dokonane, zaczynające ś. od tych liter, pochodzą ze złożenia przyimka z, zmienionego przez asymilację w s, i czasowników niedokonanych, np. struć = z+truć, strzepać = z+trzepać, struchleć = z+truchleć, nie podajemy ich przeto poniżej, o ile nie mają szczególnych odcieni znaczeń; należy je szukać pod temiż czasownikami niezłożonemi.

 St!, wykrz., oznaczający nakaz milczenia, cyt! sza!

 Stabilista, fr., zwolennik stanu obecnego.

 Stabilizacja, fr., wprowadzenie djurnisty na etat, mianowanie urzędnikiem etatowym; nadanie urzędom prywatnym praw państwowych.

 Stabilizator, fr., przyrząd w aeroplanie, mający na celu uchronienie aeroplanu od nagłego upadku w razie uszkodzenia motoru a. której z części przyrządu awjatycznego; główną jego zasadą jest wiatraczek niewielkich rozmiarów, który rozpoczyna działać z chwilą, gdy aeroplan ś. zniża lub przechyla na bok, dzięki niemu aeroplan może ś. zsunąć ukośnie ku ziemi i lądować bez niebezpieczeństwa; s-y płaszczyzny poziome u balonu, przyczyniające ś. do utrzymania równowagi balonu.

 Stabilizm, fr., niechęć do zmian, obstawanie przy obecnym stanie, np. jakiejś instytucji.

 Stabilizować, fr., ustalać, utrwalać; wnieść na etat, dać posadę etatową.

 Stabulacja, łć., karmienie trawą bydła na stajni podczas lata.

 Staccato (Stakato), wł., w muz., grać jakby odrywając nuty, nie wiążąc ich z sobą.

 Stacja, łć., miejsce zatrzymania ś., przystanek, np. poczty, pociągu, okrętów, postój, budynek stacyjny, dworzec kolejowy; posterunek, urząd zarządu komunikacyjnego: s. pocztowa, telegraficzna, telefoniczna; s. naukowa = zakład przeznaczony do wykonywania badań, robienia obserwacji, próbowania używanych gdzieindziej środków i wynalazków; s. klimatyczna = miejscowość, gdzie chorzy leczą ś. głównie zdrowym klimatem; s-e kościelne = droga krzyżowa Chrystusa Pana na Kalwarję, w czternastu obrazach a. rzeźbach przedstawiona, rozpamiętywanie męki Jezusa Chrystusa; w wiekach średnich w Polsce: obowiązek żywienia króla i jego dworu i wojska podczas podróży, opłata pieniężna, uiszczana w zamian za tę powinność; ordynarja, prowizja, obrok; osada z czasów przedhistorycznych.

 Stacjonarna łć. ludność, nie zwiększająca ś., ani ubywająca.

 Stacjonować, łć., mieć gdzie stanowisko, czasowo przebywać (o wojsku)

 Stacyjka, łć., niewielka stacja, przystanek.

 Stacyjny, łć., odnoszący ś. do stacji, należący do stacji, znajdujący ś. na niej.

 Staczać, dok. Stoczyć; toczyć z góry na dół, zsuwać, zwalać, strącać; wytaczać, zlewać, ściągać np. wino z beczki w butelki; tocząc, obtaczając, formować w; gałki; zrzucając, zlewając łączyć razem; s. bitwę, potyczkę, pojedynek = ścierać ś., potykać ś., [773]walczyć; tocząc, rozgryzać, niszczyć, trawić; s. ś., tocząc ś. spadać, zsuwać ś., zwalać ś.; tocząc ś., urabiać ś. w gałką: zwijać ś. w kłębek; łączyć ś., skupiać ś., gromadzić ś., kojarzyć ś.; być staczanym, wytaczanym (o płynie); potykać ś., ścierać ś., walczyć; zmniejszać ś. w objętości.

 Stać, trzymać ś. na nogach, przybierać pozycję stojącą, zachowywać postawę pionową: ledwie stoi na nogach = z trudnością zachowuje równowagę, tak jest osłabiony a. pijany; zrobił co, stojąc na jednej nodze = szybko, na poczekaniu; stoi jedną nogą w grobie = jest blizki śmierci; wyszedł, pojechał, jak stał = w tym, co miał na sobie i przy sobie, nie przebierając ś. i nic nie biorąc z sobą; s. pospołu z czym = iść w parze; wogóle zachowywać równowagę, opierając ś. na jakiejś podstawie, nie przewracać ś., mieścić ś., znajdować ś., trzymać ś. prosto: drzewo stoi w lesie, dom w mieście; dom stoi otworem = jest otwarty; otworem s. = być dostępnym dla wszystkich; s. na czym, wspierać ś. na czym, opierać ś., zasadzać, polegać, gruntować ś. na czym, mieć co za podstawę; s. na przeszkodzie = przeszkadzać; łzy mu w oczach stoją = kręcą ś.; stoi w piśmie, w gazecie, w książce = jest napisane, wydrukowane; jak wyżej stoi = jak wyżej podano, wydrukowano; sterczeć, być wyprężonym do góry; nie ruszać ś. z miejsca, nie zmieniać położenia, być nieruchomym: s. nad kimś = pilnować go; okręt stoi na kotwicy = pozostaje w przystani; stoi mi ciągle w oczach = zdaje mi ś., że ciągle widzę; stoi mi wciąż w myśli, w pamięci = ciągle myślę, nieustannie pamiętam; stoi, jak kołek nieruchomo; s. w mierze = pozostawać ciągle na tym samym poziomie, nie zmieniać ś.; stoi mi to kością w gardle = jest mi nieznośne, dokucza mi; ość w gardle stanęła = wsparła ś.; słońce stoi na niebie = świeci, jest południe; opowiadać ś. przy kim, przy czym, być wiernym komu a. czemu, stronę czyją trzymać, być czyim stronnikiem: s. przy ojczyźnie, przy wierze; przy cnocie; sprawiedliwością państwa stoją = trwają, istnieją; stoję przy czym = nie odstąpię od tego, upieram ś. przy tym; s. dobrze, źle = mieć ś. dobrze, źle, mieć powodzenie a. nie mieć go; strawa stoi mi w ustach = nie smakuje mi, rośnie mi w ustach; zatrzymywać ś., wstrzymywać ś., stawać, ustawać w biegu, w chodzie: stój! = stań!, poczekaj!, daj spokój!, przyjdzie kreska i na ciebie!; fabryka stoi = jest nieczynna; zegar stoi = nie idzie; woda stojąca = nie mająca odpływu (w stawach, jeziorach); rzeka stoi = woda w niej zamarzła; trwać, być w pełnym biegu, być w rozkwicie, być czynnym; s. lub nie s. o kogo, o co = dbać, wcale o to nie stoję; mieszkać, przemieszkiwać, kwaterować, gościć, bawić, przebywać, rezydować, mieć gospodę, stancję: s. u kogo, w hotelu, na stancji; wojska stoją obozem = są rozłożone; s. za kogo, za co, zastępować, móc zastąpić, starczyć; przedstawiać pewną wartość, wynosić, kosztować, ważnym być, ważyć; być cenionym, mieć pewną cenę, walor, uchodzić za co; jak rzecz stoi = jak ś. przedstawia; jak sprawa stoi = w jakim jest stadjum; daję, na co mnie stać = ile mogę; s. mię na to = starczy na to moich funduszów, mogę sobie na to pozwolić; przytrafiać ś., zdarzać ś. = co ś. tu stało?; s. ś. — p. nied. Stawać ś.

[774] Stadjon, gr., miara drożna, używana przy wyścigach w starożytnej Grecji, 125 kroków = 600 stopom greckim, ¹/₄₀ mili geograficznej.

 Stadjum, łć., przebieg, okres w rozwoju jakiego zdarzenia lub stanu np. choroby.

 Stadko, małe stado.

 Stadło, mąż z żoną, para małżeńska, pożycie małżeńskie; para zwierząt, samiec z samicą.

 Stadniarnia, stajnia.

 Stadnicze (-ego), opłata od stanowienia klaczy.

 Stadniczek, młody stadnik.

 Stadniczy (-ego), zawiadowca a. dozorca stada; przen., odnoszący ś. do stadnika, właściwy stadnikowi.

 Stadnik, samiec rozpłodowy w stadninie, np. buhaj, ogier, kiernoz i t. p.; samiec, przywódca stada.

 Stadnina, stado zwierząt hodowanych, zwłaszcza koni.

 Stadninka, niewielka stadnina.

 Stadnisko, pastwisko dla koni a. bydląt.

 Stadny, odnoszący ś. do stada, właściwy stadu.

 Stado, gromada czworonogów a. ptaków, razem trzymających ś., trzoda, tabun; przen., wielka ilość, chmara, tłum, kupa; pogańska uroczystość wiosenna.

 Stafaż, fr., ozdobienie obrazu postaciami ludzkiemi a. zwierzęcemi w celu ożywienia go.

 Stafilografja, gr., zeszycie „zajęczej wargi“ (operacja chirurgiczna).

 Stafilokoki, gr., rodzaj bakterji wywołujących ropienie (fig.).

 Stafirować, fr. — p. Sztafirować.

 Stagnacja, łć., zastój; brak ruchu handlowego, zatrzymanie ś., zatamowanie.

 Stagnacyjny, odnoszący ś. do stagnacji.

 Stagnować, łć., być nieczynym, być w stagnacji.

 Staja, pewna miara długości pola.

 Stajać, stopnieć.

 Stajały, stopniały.

 Stajanie, pewna, nieokreślona miara długości, wynosząca 60 kroków, staje; kawałek uprawnego pola długości 220 kroków; przestrzeń pola, wynosząca ⅔ morga, staje; stajnia dla koni.

 Staje, nieokreślona miara długości, używana do pomiarów gruntu, bywa = 20 prętom a. 300 stopom, stajanie.

 Stajenka, niewielka stajnia.

 Stajenne (-ego), opłata za przetrzymywanie koni na stajni.

 Stajenny, odnoszący ś. do stajni, znajdujący ś. w stajni; rzecz., parobek stajenny, koniuch, furman; masztalerz.

 Stajnia, budynek a. pomieszczenie, przeznaczone dla koni; s. na bydło = obora; s. na osły = oślarnia; przen., ogół koni, zwłaszcza rasowych, stanowiących czyjąś własność; żart. trzymać kobietę na s-i = mieć ją na utrzymaniu; być, mieszkać w jednej s-i = iść w parze, godzić ś.

 Stajowy, mający staję długości.

 Stal, nm., żelazo, zawierające 0,5 do 2% węgla, dająca ś. hartować, otrzymywane sztucznie; przen., oręż, miecz, szabla, szpada, wyrobione ze stali; hart, moc, potęga, nieugiętość, niezłomność; serce ze s-i = kamienne, nieczułe, obojętne na cudzą niedolę.

 Stala — p. Stalla.

 Stalagmity, gr., nacieki wapienne o kształcie stożkowym, tworzące ś. na spodzie pieczary (f.).

 Stalak, nóż a. widelec, wyrobiony wraz z rączką z jednego kawałka stali.

[775]

 Stalaktyty, gr., w nowszych czasach powstałe wapienne utwory gieologiczne postaci różnokształtnych sopli, zwieszających ś. ze sklepień, z pochyłych ścian wielu grot, z pieczar (fig.).

 Stale, przysł., niezmiennie, zawsze jednakowo, wiernie; jednostajnie, perjodycznie; na stałe, raz na zawsze.

 Stalica, część pługa; narzędzie do polerowania stali; s-e, pale w dnie sztolni kopalnej.

 Stalić, zaprawiać, powlekać stalą, hartować; przen., utwierdzać, umacniać, utrwalać.

 Staliwo, stal lana.

 Stalka, kawałek stali, niewielki przedmiot, wyrobiony ze stali; listewka stalowa, brykla w gorsecie; pióro stalowe, stalówka.

 Stalla, Stola, wł., siedzenie ustawione w presbiterjum po obu stronach wielkiego ołtarza, zazwyczaj bardzo ozdobne i bogato rzeźbione (fig.).

 Stalmach — p. Stelmach.

 Staloryt, rycina, wycięta na płycie stalowej, rycina odbita z tej płyty.

 Stalorytnia, pracownia do wyrabiania stalorytów.

 Stalorytnictwo, umiejętność rytowania na stali.

 Stalorytnik, pracownik, rytujący ryciny na stali.

 Stalować, kazać sobie coś zrobić a. przysłać, płacąc z góry a. po otrzymaniu towaru, zamawiać, obstalowywać; umieszczać, ustawiać — p. Stalić.

 Stalownia, fabryka stali.

 Stalowny, zawierający w sobie stal, stalowy.

 Stalowo-czarny, czarny z odcieniem stalowym.

 Stalowokory, mający korę koloru stali.

 Stalowo-niebieski, niebieski z odcieniem stalowym.

 Stalowo-szary, szary z odcieniem stalowym.

 Stalowy, odnoszący ś. do stali; wyrobiony ze stali; kolor s. = szaro-czarny z połyskiem metalicznym; twardy, jak stal.

 Stalówka — p. Stalka.

 Staluga, nm., drewniana podstawa a. nogi, kozły, do umieszczenia tablicy szkolnej, obrazu, wogóle roboty malarskiej i t. p. (fig.).

 Stalugowy obraz = obraz przenośny, podczas, malowania umieszczony na staludze (w przeciwieństwie do obrazów stałych, malowanych np. na murze).

 Stalunek, obstalunek, zamówienie towaru.

 Stalunkowy, obstalowany, obstalunkowy, zamówiony.

 Stałość, wytrwałość, tęgość, tężyzna; moc, stateczność.

 Stały, którego cząsteczki są mocno spojone, nie płynny i nie lotny; wytrzymały, tęgi; nie zmieniający swego miejsca, nie błąkający ś., nieruchomy, nie dający ś. poruszać, przenosić; ciągle powtarzający ś., trwały, pewny, i nie przygodny; nieustanny, nieprzerwany: dochody s-e; niezmienny, nieugięty, niezachwiany, niezłomny, wierny, stateczny; święto s-e = nie ruchome, zawsze przypadające w jednym dniu; ludność s-a = stale gdzie mieszkająca, nieprzyjezdna; gwiazda s-a = nie zmieniająca położenia względem innych; posada s-a = etatowa, nie tymczasowa; wiatr s. = zawsze wiejący w jednym kierunku.

[776] Stambuł, tur., nazwa Konstantynopola.

 Stambułka, tur., fajka turecka, lulka, rodzaj małej flaszeczki pękatej.

 Stamen, łć., pręcik, męska część rozrodcza kwiatu, zawierająca pylnik.

 Stammgast, nm., sztamgast, stały gość, uczęszczający codzień do tego samego zakładu jadłodajnego (restauracji, piwiarni, kawiarni i t. p.).

 Stampilla, łć., pieczęć z nazwiskiem lub firmą, pieczątka; stempel pocztowy.

 Stamtąd, przysł., z tamtego miejsca, zowąd, zonąd.

 Stan, położenie, sytuacja, pozycja, zależna od warunków, od okoliczności; rzemiosło, zawód, zajęcie, zatrudnienie, fach, środek, sposób do życia; klasa, kasta, warstwa ludności, narodu; s. mieszczański, rolniczy; s. trzeci = mieszczaństwo; s. małżeński = małżeństwo; s. poważny, s. odmienny; s. błogosławiony, taki s. kobiety = ciąża; życie nad s. = ponad możność, ponad środki; akt s-u cywilnego = akt urodzenia, ślubu a. zgonu; s. czynny = majątek kupca a. przemesłowca,przemysłowca, wystarczający na pokrycie jego zobowiązań, aktywa; s. bierny = zobowiązania, długi, passywa; s. stały, ciekły a. lotny = trojakie skupienie ciał fizycznych; figura, pas, wcięcie; część ubrania, przypadająca na pas, talja; państwo, kraj: rada s-u = zarząd sprawami państwa; racja s-u = interes państwa; więzień s-u = przestępca polityczny; zbrodnia s-u = przestępstwo polityczne; rozum polityczny, zdolności dyplomatyczne, s-y zjednoczone = rzeczpospolita: S-y Zjednoczone Ameryki Północnej; radca s-u = wysoki tytuł urzędniczy; s. służby = dokument zawierający wykaz przebiegu służby i stosunków rodzinnych urzędnika.

 Stanąć — p. nied. Stawać.

 Stanca, wł., zwrotka ośmiowierszowa z rymami w pewnym porządku po sobie następującemi — p. Oktawa; s-e, nazwa fresków Rafaela w Watykanie.

 Stancja, pokój, izba; mieszkanie z utrzymaniem, pensjonat dla uczni chodzących do szkół.

 Stancyjka, mała stancja, pokoik, izdebka.

 Stangret, nm., powożący, woźnica, furman.

 Stangretka, nm., kobieta-woźnica; żona stangreta.

 Stangretować, nm., być stangretem.

 Stanica — p. Stannica.

 Staniczarka, szwaczka, szyjąca specjalnie staniki.

 Staniczek, zdr. od Stanik.

 Stanieć, stać ś. tańszym, spaść w cenie, stracić na wartości.

 Stanik, mały stan; rodzaj sznurówki pod suknią, gorsecik.

 Stanisławczyk, Stanisławiec, stronnik króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.

 Stanjol, wł., cieniutka blaszka cynowa, cynfolja, papier cynowy, używany do owijania wietrzejących produktów (sera, herbaty, tabaki), do fabrykacji zwierciadeł i do doświadczeń naukowych.

 Stannica, Stanica, ukr., osada kozacka.

 Stannicowy, odnoszący ś. do stannicy, właściwy stannicy.

 Stanowczo, przysł., bezwarunkowo, nieodwołalnie, kategorycznie, rozstrzygająco.

 Stanowczość, charakter stanowczy, stały, niechwiejny, energja, siła woli.

 Stanowczy, nieodwołalny, niezmienny, bezwarunkowy, nieulegający wątpliwości; kategoryczny; rozstrzygający, decydujący.

[777] Stanowić, ustanawiać, postanawiać, uchwalać, zaprowadzać, wyznaczać, naznaczać, decydować, rozstrzygać, wyrokować; składać, czynić, tworzyć, zawierać w sobie, mieścić w sobie; robić różnicę, znaczyć coś, odgrywać rolę, ważyć; s. klacz, krowę i t. d. = przyprowadzać je do samca dla zapłodnienia; s. ś., zatrzymywać ś., wstrzymywać ś., stawać w miejscu; łączyć ś. dla zapłodnienia; być decydowanym, uchwalanym, ustanawianym.

 Stanowidło, stawidło, tama; hamulec, wędzidło.

 Stanowisko, miejsce, gdzie ś. stoi, miejsce wyznaczane do stania, do obserwacji; miejsce przebywania, obozowisko, miejsce do stania, posterunek; stanie, przebywanie gdzie; stan, położenie społeczne, sytuacja, stopień, jaki kto zajmuje, pozycja w świecie, posterunek, na którym ktoś rozwija swoją działalność; sposób zapatrywania ś., punkt patrzenia na rzeczy: stać na tym lub innym stanowisku; popas w drodze, stacja, etap, kwatera, mieszkanie, gospoda, leże; warsztat okrętowy, dok; pozycja zajmowana przez wojsko, armję, korpus; posterunek żołnierza, pikieta, wideta; miejsce, skąd ś. robi pomiary topograficzne; s-a słońca = dwa przeciwległe punkty ekliptyki, w których słońce najbardziej jest oddalone od równika na północ a. południe, solstycje; s. opatrunkowe = miejsce, niewystawione na strzały nieprzyjacielskie, gdzie opatrują rannych żołnierzy podczas bitwy; w matem., fundament, podstawa; miejsce, gdzie myśliwy podczas obławy czeka na zwierza; miejsce pobytu zwierza w lesie, legowisko; miejsce, zajmowane przez ogród a. roślinę w stosunku do otoczenia.

 Stanowniczy, kwatermistrzowski; rzecz., kwatermistrz, strzelec, wyśledzający legowiska zwierza i rozstawiający myśliwych po stanowiskach.

 Stanowny, ustanawiający; stanowczy; prawidłowy; obóz s. = czasowy, bydło s-e = dorosłe.

 Stanowo-szlachecki, odnoszący ś. do stanu szlacheckiego.

 Stanowość, odrębność stanowa, kastowość, ustrój stanowy.

 Stanowy, odnoszący ś. do stanu a. stanów, polegający na różnorodności stanów.

 Stańcować się, Stańczyć się, smęczyć śś. tańcem, zhasać ś.

 Stańczyk, członek stronnictwa konserwatywnego w Galicji.

 Stańczykostwo, konserwatyzm.

 Stapelia, rodzaj kaktusa afrykańskiego, zamszyca (fig.).

 Stapiać, dok. Stopić; pławić, spławiać, topić, rozpuszczać; żart. sprzedawać za byle co, spuszczać np. majątek.

 Starać się, usiłować osiągnąć coś, zabiegać o co, mieć o co staranie, dążyć do otrzymania czego; troszczyć ś. o co; s. ś. o pannę, o kobietę = konkurować.

 Staranie, zabiegi, usiłowanie skierowane ku osiągnięciu, otrzymaniu czego; zaloty, konkury; robić s-a o co = starać ś. coś zyskać; mieć, okazywać s. = opiekować ś., troszczyć ś. o kogo, o co.

 Starannie, przysł., pilnie, pracowicie; porządnie, ze starannością.

 Staranność, pieczołowitość, gorliwość, troskliwość, dbałość; dobre, porządne wykończenie, staranne odrobienie roboty.

 Staranny, Starowny, pilny, [778]dbały, gorliwy, troskliwy, pieczołowity; wykonany starannie, porządnie.

 Starawy, trochę stary, podstarzały.

 Starcie, dokonana czynność ścierania; spotkanie ś. dwóch wojsk, walka, bitwa, potyczka; sprzeczka, dysputa; przetarcie, uszkodzenie powierzchni skóry, odparzenie; s. zębów = zmniejszenie ś. ich przez długie użycie.

 Starcowy — p. Starczy.

 Starczać, dok. Starczyć; być w ilości dostatecznej, wystarczać, nie braknąć, nie brakować; s. za co, zastępować co.

 Starczy, Starcowy, należący do starca, właściwy starcowi.

 Starczyć, nied. Starczać; wystarczać; podołać, wydołać.

 Starczyk, roślina z rodziny złożonych.

 Starczyna, starowina, dziadowina, dziadyga.

 Starek, staruszek, dziadek.

 Stargać, zmiętosić; potargać; zerwać, porwać, poszarpać; s. pęta; s. prawa = złamać, zgwałcić, przekroczyć; s. siły, zdrowie = nadwątlić, osłabić, nadwerężyć; s. węzły przyjaźni = zerwać przyjaźń z kim; s. ś. zniszczyć ś., nadwerężyć ś., osłabić ś.

 Stargować, targując zgodzić ś. na cenę.

 Starka, matka ojca a. matki, babka, stara kobieta, staruszka; stara kuropatwa, wodząca młode; stara owca; rodzaj wódki starej, pędzonej ze zboża.

 Starmosić, tarmosząc, zmęczyć, stargać.

 Starnieć, zdrętwieć, zesztywnieć.

 Staro, przysł., niemłodo.

 Staroaryjski, odnoszący ś. do starodawnych Aryjczyków.

 Starobabski, odnoszący ś. do starych bab.

 Starobiblijny, odnoszący ś. do Starego Testamentu.

 Starobizantyjski, odnoszący ś. do starożytnego Bizancjum.

 Starochrześcijański, odnoszący ś. do pierwotnego chrześcijaństwa.

 Staroczech, członek partji konserwatywnej w Czechach.

 Staroczeski, odnoszący ś. do staroczechów.

 Staroczesny, staroświecki, starodawny.

 Starodawny, niezmiernie stary, starożytny; sięgający czasów odległych.

 Starodrzew, drzewo starsze nad kolej wyrębu, przyjętą w gospodarstwie leśnym.

 Starodrzewny, złożony ze starych drzew; obfitujący w stare drzewa.

 Starodub, stary dureń, stary głupiec; stare babsko.

 Starodubski, dawny, staroświecki.

 Starogrecki, odnoszący ś. do starożytnych Greków.

 Starokalendarzanin, człowiek, trzymający ś. starego stylu w kalendarzu.

 Starokatolicyzm, wyznanie starokatolików.

 Starokatolik, odstępca od kościoła rzymsko-katolickiego wskutek ogłoszenia dogmatu o nieomylności papieża.

 Starokawalerski, odnoszący ś. do starych kawalerów.

 Starokawalerstwo, stan starego kawalera.

 Staroklasyczny, pochodzący z czasów starożytności klasycznej.

 Starolądowy, odnoszący ś. do starego lądu.

 Staroletni, stary, dawny, wiekowy, podeszły w latach.

 Staromiejski, odnoszący ś. do starego miasta.

 Staromodny, zrobiony według starej mody, nie modny, nie dzisiejszy.

[779] Staroojczysty, odnoszący ś. do dawnych przodków, tradycyjny, narodowy.

 Staropanieński, właściwy starym pannom.

 Staropanieństwo, stan, cechy starej panny.

 Staropisca, piszący o rzeczach starożytnych, archeograf.

 Staropogański, odnoszący ś. do starożytnych pogan.

 Staropolak, dawny Polak, Polak starożytny.

 Staropolański, dotyczący dawnych Polan.

 Staropolski, właściwy dawnym Polakom, używany przez nich; po s-sku = jak u dawnych Polaków.

 Staropolszczyzna, dawne zwyczaje, obyczaje polskie, cechy dawnego życia polskiego.

 Starorepublikański, odnoszący ś. do dawnej, starej republiki.

 Starorusin, członek partji zachowawczej Rusinów.

 Starorusiński, Staroruski, odnoszący ś. do starorusinów.

 Starosławny, sławny w starożytności, sławny z dawnych czasów.

 Starosłowiańszczyzna, Starosłowiaństwo, język starosłowiański, literatura starosłowiańska, obrządki starosłowiańskie.

 Starosta, naczelnik, przełożony, starszy, głowa czego; s. weselny = starszy drużba, zarządca wesela; wielkorządca, namiestnik; s. grodowy = urzędnik w dawnej Polsce, sprawiający władzę sądową i administracyjną; s. niegrodowy = szlachcic, mający nadaną sobie królewszczyznę z prawem dożywotniego władania; s. prowentowy = pilnujący dochodów ze starostwa; pierwszy urzędnik administracyjny w powiecie czyli cyrkule w Galicji, kreiskapitan, kreishauptman; s. generał = starosta, w dawnej Polsce: zarządzający całym powiatem, województwem a. prowincją; podstarości, ekonom; urzędnik wybrany z pomiędzy włościan dóbr rządowych w Rosji, z władzą niższą od starszyny w gminie; s. bartny = przewodniczący w sądzie bartnym w dawnej Polsce; urzędnik, czyniący sprawiedliwość i przestrzegający bezpieczeństwa w kopalni; s. piekielny = Lucyper.

 Starostować, być starostą, pełnić obowiązki starosty.

 Starostwo, urząd, władza starosty; obwód, podlegający władzy starosty, królewszezyzna, nadawana w dożywotnie władanie szlachcie za zasługi narodowe; starosta ze starościną.

 Staroszlachecki, odnoszący ś. do dawnej szlachty.

 Staroszlachetczyzna, to wszystko, co dotyczy dawnej szlachty.

 Starościanka, córka starosty.

 Starościc, syn starosty.

 Starościna, żona starosty.

 Starościniec, Starościński, stronnik starosty.

 Starościński, odnoszący ś. do starosty, stanowiący jego własność.

 Starość, stan rzeczy, która dawno istnieje; stan człowieka, który długo żyje; stare lata, wiek stary, sędziwy, schyłek życia; s. nie radość, śmierć nie wesele = starość i śmierć to rzeczy przykre, ale nieuniknione; czym skorupka za młodu nasiąknie, tym na s. trąci = nałogi młodości pozostają na lata stare.

 Staroświecczyzna, wszystko, co jest staroświeckie, zacofane, niedzisiejsze, co wyszło z mody, z użycia.

 Staroświecki, przestarzały, wyszły z mody, z użycia, zacofany.

 Starotestamentowy, odnoszący ś. do Starego Testamentu.

 Starowieczny, odwieczny, starodawny, starożytny.

[780] Starowiejski, odnoszący ś. do starej wsi.

 Starowierca, wyznawca starej wiary; członek sekty w kościele wschodnim, trzymającej ś. ksiąg cerkiewnych nie w poprawnej, dziś obowiązującej redakcji, ale w starej, błędnej; starowierzec.

 Starowierny, trzymający ś. starej wiary.

 Starowierstwo, trzymanie ś. starej wiary, wierzenie po staremu; ogół starowierców.

 Starowierzec — p. Starowierca.

 Starowina, Starowinka, starzec a. staruszka godni politowania.

 Starownie — p. Starannie.

 Starowność — p. Staranność.

 Starowny — p. Staranny.

 Starozakonna (-ej), kobieta wyznania mojżeszowego, żydówka, izraelitka.

 Starozakonny, odnoszący ś. do starego zakonu, starego Testamentu: rzecz., człowiek wyznania mojżeszowego, żyd, izraelita.

 Starozapustna niedziela, siedmdziesiątnica, niedziela pierwsza z dwuch ostatnich przed Popielcem.

 Starożytnictwo, znajomość starożytności, archeologja.

 Starożytniczy, odnoszący ś. do starożytnictwa, archeologiczny.

 Starożytnik, znawca a. badacz starożytności, archeolog; człowiek, handlujący starożytnościami, antykwarjusz.

 Starożytność, istnienie w starych, dawnych czasach, starodawność; pierwsze czasy świata, epoka przed narodzeniem Chrystusa; ludzie, którzy żyli w czasach bardzo dawnych, przed narodzeniem Chrystusa; rzecz starożytna, zabytek odległej przeszłości, antyk; w lm. s-i, nauka o życiu wewnętrznem narodów przed Chrystusem, starożytnictwo, archeologja; s., żart. stara kobieta.

 Starożytny, dotyczący dawnych okresów historji t. j. od czasów powstania pierwszych państw aż do upadku państwa rzymskiego; odwieczny.

 Starsza (-ej), przełożona klasztoru, ksieni; pani s. = babka.

 Starszeński, wynikający z przywilejów starszeństwa, zwierzchniczy, przełożeński.

 Starszeństwo, dłuższy wiek, wiek starszy, starszość; pierworodztwo; wyższy stopień, wyższa ranga, przymioty ważniejsze; rola, godność, stanowisko starszego zwierzchnika, przełożeństwo, zwierzchnictwo.

 Starszość, wiek starszy.

 Starszy, dłużej żyjący na świecie niż inni; dawniejszy; wyższy rangą, stanowiskiem, stopniem itp.; s. pan, s-a pani = ojciec, matka pana, babka, pani domu; s-a panna = przełożona w pracowni krawieckiej; ksieni; rzecz., człowiek starszy wiekiem, poważniejszy latami; naczelnik, zwierzchnik, przełożony, przewodniczący w jakim zrzeszeniu, zgromadzeniu; s. cechu, s. bractwa pobożnego; s. w klasztorze = przeor, gwardyan, opat; przysł., im kot s., tem ma ogon twardszy = na starość coraz trudniej pozbywać ś. nałogów.

 Starszyna, wójt w Rosji, naczelnik gminy, członek zarządu, klubu.

 Starszyzna, najstarsi członkowie rodu, zgromadzenia, stowarzyszenia, zarządzający jego sprawami, mający pierwszeństwo przed innymi; zwierzchność, naczelnicy.

 Start, ang., miejsce, od którego konie zaczynają bieg na wyścigach; chwila, w której ten bieg ś. zaczyna.

 Starter, ang., dający znak do ruszenia z miejsca przy rozpoczęciu wyścigów konnych lub cyklistowskich.

 Startować, ang., stawać u [781]startu, aby stamstądstamtąd ruszyć do wyścigu; dawać znak do ruszenia wyścigu.

 Staruch, starzec.

 Starucha, stara, zgrzybiała kobieta, babka.

 Starusieńki, Starutki, Staruchny, bardzo stary, zgrzybiały.

 Staruszek, starzec, człowiek podeszły w latach; dziadek.

 Staruszka, kobieta bardzo stara, babka; żart. gmin., tyłek, zadek.

 Staruszkowaty, trochę stary, podstarzały.

 Stary, niemłody, sędziwy, wiekowy, podeszły, zgrzybiały; doświadczony, bywały, wytrawny; s. ćwik, s. wiarus; s. przyjaciel = wypróbowany, wierny; dawno już istniejący, dawny, starodawny, starożytny, staroświecki, niedzisiejszy, odwieczny; przestarzały, zacofany, konserwatywny; s. szlachcic, człowiek s. daty = dawnych obyczajów, przestarzałych pojęć, nie idący za postępem; s-a choroba = zadawniona, chroniczna; nieświeży, nienowy, stający ś. nie do użytku przez starość; s-e pieczywo = czerstwe; s. ubranie, obuwie = znoszone, podarte; s. dom, s. budowle = walące ś.; s. koń = chłopiec, wychodzący już z lat dziecięcych; s. żołnierz = wysłużony; s. pryk, s. grzyb, s. piernik = człowiek, zniedołężniały na starość; s-a pani = ochmistrzyni; s. styl kalendarza = juljański; s-e wino = wystałe; s-e dzieje = znane rzeczy; s-a miłość nie rdzewieje = nie zapomina ś. o przedmiocie dawnej miłości; w s-ym piecu djabeł pali = miłość w starym wieku jest sprawą szatana; s., rzecz., człowiek w starszym wieku; zwierzchnik; naczelnik, pryncypał, majster; w myśl., niedźwiedź; s-a, rzecz., kobieta w starym wieku; matka; przełożona, zwierzchniczka, majstrowa; żona; akuszerka; po s-emu przysł., jak było dawniej, po dawnemu, jak było dotąd.

 Starzać, tarzając, zwalać, pobrudzić, powycierać, zbrukać.

 Starzec, człowiek w starym wieku, człowiek sędziwy, poważny; roślina z rodziny złożonych (fig.).

 Starzeć się, stawać ś. starym, dochodzić do sędziwego wieku.

 Starzęśla, roślina z rodziny wrzosowatych.

 Starzyć, nadawać cechę starości, starszym czynić, postarzać.

 Starzyna, grunt, leżący oddawna odłogiem.

 Starzyzna, stare rzeczy, tandeta, graty, rupiecie, znoszone ubranie i t. p.; przestarzałe pojęcia i poglądy; grunt, oddawna nie uprawiany; stara kobieta.

 Stasować karty = zmieszać je, przerobić przed rozdaniem.

 Stataryczne czytanie, łć., czytanie wolne z zatrzymywaniem ś. w celu robienia objaśnień.

 Statarzeć, stać ś. Tatarem; nabrać cech tatarskich.

 Stateczek, zdr. od Statek.

 Statecznieć, stawać ś. statecznym, nabierać powagi, poważnieć.

 Stateczność, powaga, dojrzałość umysłu

 Stateczny, obstający wytrwale przy swojem; stały, niezłomny, niezachwiany; poważny, dojrzały, zrównoważony.

 Statek, wytrwałe obstawanie przy swojem, stałość, wytrwałość, niezłomność; powaga, rozwaga, dojrzałość charakteru i umysłu, niepłochość, nielekkomyślność, stateczność, takt; czółno, łódź, okręt, prom i t. p.; naczynie a. naczynia domowe, sprzęty, sądy; w lm., narzędzia, przyrządy, [782]przybory, rekwizyty; dobytek, majątek, mienie, dostatek; zwierzęta domowe, bydło.

 Stathalter, nm., wielkorządca, namiestnik, pełnomocnik, zastępca panującego.

 Statkować się, mieć charakter stateczny, trwać w stałości; prowadzić ś. przyzwoicie i umiarkowanie, nie hulać, nie zbytkować; dopisywać komu, dobrze mu służyć, trzymać ś. kogo; zdrowie, szczęście mi nie s-kuje = jestem niezdrów, nie powodzi mi ś.; pogoda s-e = jest stałą; nogi mi nie s-ują = odmawiają mi posłuszeństwa, nie mogę dużo chodzić.

 Statmograf, gr., przyrząd, który sam zaznacza szybkość biegu i postoju pociągów kolei żelaznej.

 Statoplasty, gr., okryte twardą powłoką pączki, służące do rozmnażania u niektórych zwierząt z typu mięczakowatych.

 Statua, łć., posąg, popiersie, rzeźba wielkości naturalnej lub większej: wyobrażenie człowieka lub jakiej istoty w postaci figury z kamienia, metalu, drzewa itp.; przen., osoba apatyczna, nieruchoma.

 Statuarjusz, rzeźbiarz, wykonywający statuy, figury.

 Statuder, hol., nazwa prezydenta dawnej rzeczypospolitej holenderskiej.

 Statuetka, wł., posążek, figurka, służąca do ozdoby.

 Statuicja, łć., stawienie ś. w sądzie, stawiennictwo.

 Statuować, łć., przytaczać, przedstawiać.

 Statura, łć., postać, postawa, ułożenie, budowa ciała, figura.

 Statut, łć., ustawy, zbiór praw; ustawa jakiego stowarzyszenia, przez rząd zatwierdzona.

 Statyczny, gr., będący w równowadze, w spoczynku; s. punkt = w mech., iloczyn siły (ciężaru) przez odległość punktu przyczepienia tej siły od punktu podparcia dźwigni; elektryczność s-a = powstająca przez tarcie, potencjalna.

 Statyka, gr., część mechaniki, traktująca o równowadze ciał.

 Statysta, łć., aktor odgrywający role nieme, figurant; mąż stanu, dyplomata, polityk.

 Statystyczny, łć., dotyczący stanu ludności lub jej produkcji, wyrażonych w liczbach.

 Statystyk, łć., uczony, zajmujący ś. statystyką.

 Statystyka, łć., umiejętność przedstawienia w cyfrach stanu normalnego, fizycznego i materjalnego jakiego narodu lub kraju i jego działalności; zestawienie cyfr, dotyczących jakiej poszczególnej strony życia jakiego społeczeństwa.

 Statyw, Statywa, łć., podstawa, służąca do podtrzymywania przyrządów naukowych lub tych ich części, które same nie stałyby dostatecznie spokojnie i pewnie (fig.).

 Staurolit, gr., minerał, składający ś. z krzemionki, glinki, tlenniku żelaza, magnezji i wody, którego kryształy barwy czerwonej a. czarniawo-brunatnej, mają pospolicie postać krzyża i używają ś. jako ozdoby; krzyżeń (fig.).

 Stauropigja, gr., klasztor grecko-nieunicki, podlegający bezpośrednio patryjarsze wschodniemu a. synodowi.

 Staw, zagłębienie gruntu, napełnione wodą stojącą, czasem [783]sztucznie wykopane, służy do ozdoby parku a. ogrodu, lub do hodowli ryb, duża sadzawka (fig.); połączenie kości mniej lub więcej ścisłe i ruchome, przegub (fig.).

 Stawać, dok. Stanąć; przestawać iść dalej, wstrzymywać ś. w chodzie, w biegu, przystawać, zatrzymywać ś. gdzie w postawie stojącej; wstawać, podnosić ś.; stąpnąć, wejść na co; dochodzić do pewnego kresu, celu; ustawać, zamierać, przestawać być czynnym; zatrzymywać ś. gdzie na czas dłuższy, zamieszkiwać, rozkwaterowywać ś., rozbijać obóz; s. w hotelu, na stancji, w obozie; kończyć ś., wygasać; zatrzymywać ś. w wykonywaniu jakiej czynności, przestawać mówić, czytać, śpiewać i t. p.; stanęło na tym, że... = na tym ś. skończyło, taki był wynik narad; zrywać ś. na nogi, powstawać; s. na czym = nogę na czym stawiać, wchodzić na co; dom stanął w płomieniach = ogarnęły go płomienie; stanął cały w ponsach = zaczerwienił ś.; koń stanął dęba = wspiął ś. na tylnych nogach; stanąć w obliczu śmierci = być w niebezpieczeństwie utraty życia; stanąć za kim = bronić go, wstawiać ś. za nim; stanąć na czele czego = przewodzić, zostać dowódcą; stanąć do boju = być gotowym do bitwy, do walki; stanąć do pojedynku = przybyć na metę dla pojedynkowania ś.; stanąć w obronie kogoś = być gotowym do obrony; stanąć dobrze w interesach = dojść do pomyślności, zdobyć majątek; zjawić ś., ukazać ś., wystąpić; łzy jej stanęły w oczach = ukazały ś.; stanął mu przed oczami obraz matki = przypomniał sobie o matce; być budzonym, wystawionym, wznoszonym; s. przy kim = opowiadać ś. przy kim, być czyim stronnikiem, trzymać z kim; s. komu na drodze, w poprzek, na przeszkodzie = przeszkadzać mu w osiągnięciu celu, sprzeciwiać mu ś.; s. do wojska, do superrewizji być powoływanym; s. przed sądem = być oskarżonym; s. za kogo, za co, zastępować kogo, co, wystarczać za kogo, za co; podnosić ś., wyprężać ś., jeżyć ś.: włosy mi z przestrachu na głowie stanęły; krzepnąć, ścinać ś., ulężeć ś.; rzeka stanęła = okryła ś. lodem; krew mi stanęła w żyłach = skrzepła; ręce mu stanęły = zdrętwiały, zgrabiały; język mu kołkiem stanął = nie mógł przemówić; stanęło mi to kością w gardle = dokuczyło srodze; być uchwalonym, dochodzić do skutku, urzeczywistniać ś., być zawieranym: stanęła ugoda, pokój, umowa; stanął sejm, sejmik = nie zerwano go; stanął zakład = założono ś.; obracać ś., przemieniać ś. w co: s. ś. kamieniem; s. na słowie = dotrzymywać słowa; s. do konkursu, do egzaminu, do licytacji = przystępować, brać udział; być w dostatecznej ilości, wystarczać; s. ś., dok. Stać ś.; powstawać, wynikać, zdarzać ś., wydarzać ś., przytrafiać ś., wypadać: co ś. stało? = jaki wypadek zdarzył ś.; to ś. stało wczoraj = wydarzyło ś., dokonało ś.; stało ś.! = niema już rady, już tego odrobić nie można, nie odstanie ś.: co ś. stało, to ś. stało = klamka zapadła; tam ś. coś stało = zaszło jakieś nieszczęście; niech ś, co chce, stanie = niech ś. cobądź dzieje, jestem na wszystko obojętny a. przygotowany; co ś. ze mną stanie = co będzie ze mną; robić ś., zostawać kim, czym, przemieniać ś., w kogo, w co; spełniać ś., ziszczać ś., uskuteczniać ś.; zgadzać ś.: stań ś. wola Boga.

 Stawarka, muł, szlam na dnie stawów.

[784] Stawek, mały staw.

 Stawiacz, który co stawia.

 Stawiać, dok. Stawić; umieszczać w pozycji stojącej, pionowej, umieszczać na podstawie, ustawiać, układać, kłaść na czym; budować, wznosić, wystawiać; przedstawiać, przywodzić przed oblicze, przyprowadzać do kogo; wyobrażać, przypuszczać, imaginować sobie, przedstawiać sobie w umyśle, w wyobraźni; s. kogo a. co wyżej nad kogo a. co = przekładać; s. pierwsze kroki = rozpoczynać niewprawnie jakąś czynność; s. trudności = robić trudności, sprzeciwiać ś.; s. opór = opierać ś.; s. przeszkody = przeszkadzać; to mi nie stawia żadnych trudności = nie nastręcza; s. kabałę = układać; s. przypuszczenia = wypowiadać je; s. pytanie = zadawać; s. wniosek = przedkładać; s. kogo na nogi = pomagać mu pod względem zdrowia a. finansowo; podnosić, wywyższać, gruntować, budować; s. kogo na godność = mianować; s. czyją a. swoją kandydaturę na jaką godność, stanowisko = proponować; s. pułapkę, sieci = zastawiać; s. obóz = rozbijać; s. zamki na lodzie = roić o rzeczach nie do urzeczywistnienia; s. w zakład, na stawkę w grze, na kartę, na numer w rulecie, do puli = ryzykować; przen., narażać, nadstawiać, wystawiać na niebezpieczeństwo, nie szczędzić czego; s. bańki, pijawki = przysadzać; s. komu co przed oczy = tłómaczyć jasno, unaoczniać; przypominać; s. ś., ustawiać ś., stawiać; przybywać dokąd, zjawiać ś., ukazywać ś., zgłaszać ś., stawać przed kim; postępować, czynić sobie, zachowywać ś., występować, znajdować ś. w taki a. inny sposób; postępować zuchwale, udawać odważnego, robić zucha; s. ś. na słowie dotrzymywać słowa.

 Stawiączka, pozycja stojąca, pionową.

 Stawić — p. nied. Stawiać; s. ś. = przybyć osobiście, zgłosić ś.

 Stawidło, zasuwa, służąca do puszczania wody ze stawu na koło młyńskie a. zastawiania jej, zastawa; część niektórych warsztatów; podstawka w pułapce, w sidłach, przegroda, tama.

 Stawidłowy, odnoszący ś. do stawidła.

 Stawiennictwo, stawanie w sądzie, zgłaszanie ś. osobiste.

 Stawienniczy, odnoszący ś. do stawiennictwa.

 Stawik, mały staw.

 Stawinoga, nazwa ludowa chleba; służalec dla chleba.

 Stawisko, wielki staw błotny, miejsce zajęte przez staw a. po stawie.

 Stawka, pieniądze, stawione do puli w grze a. o zakład; konie, biorące udział w jednym wyścigu; jednostka przy obliczaniu opłaty; w myśl., s-i = nogi lisa.

 Stawne (-ego), dawna opłata od piwa.

 Stawnia, beczka, w której składa ś. na zimę warzywa: buraki, kapusta i t. p.

 Stawnica, beczka do kwaszenia kapusty a. buraków.

 Stawniczy (-ego), dozorca stawów.

 Stawny, Stawowy, odnoszący ś. do stawu.

 Stawonogi, gromada zwierząt stawowatych, członkonogi.

 Stawowaty, składający ś. z członków, połączonych stawami: zwierzęta s-e.

 Stawowy — p. Stawny.

 Stawszczyzna, d. opłata dzierżawna za prawo połowu ryb w stawie.

 Stąd, przysł., z tego miejsca, od tego miejsca; s. i s., ze wszystkich stron, zewsząd; z tego [785]źródła; z tej przyczyny, z tej racji, z tego powodu; ni s., ni zowąd = bez przyczyny, bez racji, niewiadomo dlaczego, niespodziewanie, nagle.

 Stągiew, Stągiewka, nm., naczynie drewniane w kształcie beczki, u dołu rozszerzonej do przechowywania wody (fig.); dawna miara objętości do ciał płynnych.

 Stągwica, mięczak brzuchopełzy trąbikowaty.

 Stąpać, stawiać kroki, kroczyć; s. z wysoka, s. na koturnach = mówić a. pisać stylem napuszonym.

 Stąpić, Stąpnąć, zrobić krok, postawić nogę, posunąć ś., iść; o tkaninie: zstąpić, stępować, zstępować = zbiegać ś., skurczyć ś.

 Stąpnąć — p. Stąpić.

 Stąpnięcie, Stąpnienie, postawienie nogi, krok.

 Stchórzyć, stracić odwagę, zaniechać czego z powodu braku odwagi, przestraszyć ś., przerazić ś., cofnąć ś. od czego.

 Stearyna, łć., część składowa wielu tłuszczów, otrzymywana przez zmydlanie ich, rozłożenie mydła i oczyszczenie otrzymanej masy; trudniej topliwa niż łój, używa ś. prawie wyłącznie do wyrobu świec.

 Stearynowy, łć., zrobiony, wyrobiony ze stearyny.

 Steatom, gr., tłuszczak, guz przerosły gęstą tkanką.

 Steatopygja, gr., nadmierne nagromadzenie ś. tłuszczu w pośladkach, zwłaszcza u Hottentotek i Buszmanek (w połudn. Afryce).

 Steatoza, gr., chorobliwe tworzenie ś. tłuszczu w ciele.

 Steatyt, gr., minerał słoniniec, odmiana talku, zbita, łatwo krająca ś. nożem, służy do pisania (zamiast kredy) oraz na palniki gazowe.

 Stebnować, nm., szyć tak, aby każdy następny ścieg zachodził na poprzedni.

 Stebnówka, nm., szew, ścieg stebnowany.

 Stechjometrja, gr., część chemji, nauka o proporcjach, w jakich ciała wchodzą w związki.

 Stechjometryczna, gr., waga = waga atomu jakiego ciała, waga atomowa.

 Stecka, Steczka, ścieżka.

 Steganografja, gr. — p. Kryptografja.

 Stegnić, zdeptać, stratować.

 Stegnoza, gr., skurczenie, zatkanie por (gruczołów potowych).

 Stek, spływ, zlew, ściek, kałuża; zbiór ludzi a. rzeczy najgorszego gatunku; zbiorowisko; zbiegowisko, tłuszcza, zgraja; s. grzbietowy = kręgosłup; s. barani = comber; u zwierząt, należących do rzędu stekowców: otwór wspólny dla wydzielania kału, moczu oraz dla funkcji płciowych.

 Stekowiec, zwierzę ssące, należące do rzędu jajorodnych a. jednootworowych, charakteryzujących ś. tym, że mają stek i znoszą jaja.

 Stekowisko — p. Stek.

 Stela, gr., słup kamienny, służący za nagrobek, za pomnik.

 Stelaż, nm., staluga, statyw; w spekulacji giełdowej: zobowiązanie ś. do dostarczenia a. przyjęcia walorów podług różnicy kursu między zwyżką i zniżką.

 Stelechity, gr., skamieniałe pnie drzew przedpotopowych.

 Stelegrafja, gr., sztuka rytowania napisów na kolumnach.

 Stella, łć., gwiazda.

 Stelmach, nm., rzemieślnik, wyrabiający wszystkie drewniane części, potrzebne do złożenia wozu, bryczki, powozu i t. p., kołodziej.

 Stelmaszy, Stelmaski, nm., [786]odnoszącyś. do stelmacha, właściwy stelmachowi.

 Stelografja, gr., pismo ryte na słupach, kolumnach i t. d.

 Stelwaga, nm., drewno w poprzek na dyszlu, przy którym są przytwierdzone orczyki (fig.).

 Stemmata, gr., wieńce, któremi starożytni zdobili wizerunki swych przodków.

 Stemmatografja, gr. — p. Gienealogja.

 Stempel, nm., przyrząd z wyrytym na spodzie pismem a. rysunkiem do odciskania pieczęci, znaków, cyfr, do wybijania monet i medalów; sam odcisk; pręt do przybijania naboju w strzelbie; tłok w pompie, w sikawce; podpora drewniana do podtrzymywania budowli, słupa, sufitu; znak z herbem państwa, a. marka rządowa, wyciskane, nalepiane na podaniach, aktach i t. p. jako opłata skarbowa; cecha, znamię, oznaka.

 Stempelak, nm., gruby, nizki kieliszek do wódki.

 Stemplarz, nm., robotnik, wyrzynający stempel na pieniądzach; znaczący stemplem.

 Stemplować, nm., odciskać stempel na czym; przybijać stemplem ładunek w strzelbie; umacniać budowę za pomocą stempli; naklejać znak opłaty skarbowej.

 Stemplowanie, nm., wyciśnięcie znaku urzędowego na papierach, wagach, miarach, jako urzędowe zatwierdzenie, że są zrobione podług przepisów.

 Stemplowany, nm., to, co ostemplowano, od czego opłacono opłatę stemplową.

 Stemplowe, nm., opłata stemplowa.

 Stemplowiec, nmznak stemplowy, marka stemplowa.

 Stemplowy, nm., odnoszący ś. do stempla; s. papier = papier z wyciśniętemi znakami wodnemi, wskazującemi opłatę skarbowi należną, dziś zastąpiony markami stemplowemi.

 Stemplówka, podpora ze stempli.

 Steniczny, gr., pełen sił i zdrowia.

 Stenograf, gr., biegły w pisaniu za pomocą stenografji.

 Stenograficzny, gr., odnoszący ś. do stenografji.

 Stenografistka, Stenografka, gr., forma ż. od Stenografista.

 Stenografja, gr., umiejętność szybkiego pisania za pomocą pewnych znaków i skróceń.

 Stenografować, gr., zapisywać, notować co za pomocą znaków stenograficznych.

 Stenogram, gr., mowa, pismo stenografowane.

 Stenotelegraf, gr., telegraf piszący, powiększający szybkość telegrafowania do 200 wyrazów na minutę.

 Stentorowy głos = głos bardzo silny, donośny, tubalny.

 Step, wielki obszar bezleśny i nieuprawny, pokryty trawą (fig.).

 Step! wykrz., stój!, prrr!, tprrr!

 Stepak, koń stepowy.

 Stepik, mały step.

 Stępka, pomocnik i sługa profosa.

 Stepowiczka, mieszkanka stepu.

 Stepnąć, przystanąć, cofnąć ś.

 Stepowniczy, właściwy stepowcom.

 Stepowieć, Stepownik, mieszkaniec stepu; zwierzę, dziko żyjące w stepie.

 Stepowy, właściwy stepowi, żyjący w stepie.

[787]

 Stepówka, rodzina ptaków gołębiowatych; ptak z tej rodziny (fig.); kura stepowa.

 Ster, fr., jednostka francuskiej miary bryłowatości i objętości = jednemu metrowi sześciennemu.

 Ster, przyrząd w statku wodnym, służący do kierowania nim; kierownictwo w sprawach społecznych; dłuższa pióro w ogonie u ptaka, którym steruje w locie, sterówka.

 Sterać, zniszczyć nieco, nadwerężyć, nadwątlić; s. ś., zmarnować ś., zniszczyć ś, stracić zdrowie, upaść na siłach.

 Sterciarz, robotnik, układający sterty.

 Stercz, gruczoł przyprątny a. krokowy, stark.

 Sterczeć, wystawać, tkwić ku górze.

 Sterczokolc, ryba koścista, skrzelowata, bezpłetwobrzucha, różnokształtna.

 Sterczołusk, gad z rzędu jaszczurek zwykłonogich, odmiana legwana.

 Sterczopysk, ryba koścista, skrzelowata, gardłopłetwa.

 Sterczoząb, ryba koścista, skrzelowata, piersiopłetwa, zbrojnoskrzelna, odmiana umbry.

 Stereochemja, gr., chemja przestrzenna, zajmująca ś. wspólnemi własnościami atomów i stanami, przez jakie atom przechodzi: eterycznym, materjalnym i używotniającym (gdy atom staje ś. cząstką żywego organizmu).

 Stereochromja, gr., nowy sposób malarstwa al fresco za pomocą pokrywania go szkłem wodnym.

 Stereograficzny, gr., rzut = sposób kreślenia mapy, polegający na tym, że rysownik wyobraża sobie, że na kraj, którego mapę kreśli, patrzy z punktu kuli ziemskiej wprost przeciwległego.

 Stereografja, gr., część gieometrji, traktująca o przedstawieniu brył na płaszczyźnie.

 Stereologja, gr., nauka o bryłach organicznych.

 Stereometr, gr., przyrząd do oznaczania objętości ciał porowatych a. proszkowanych.

 Stereometrja, gr. — p. Solidometrja.

 Stereometryczny, gr., odnoszący ś. do stereometrij; posiadający trzy wymiary, bryłowaty.

 Stereoskop, gr., przyrząd optyczny w kształcie niewielkiej skrzynki z wprawionemi w jedną ścianę dwoma szkłami powiększającemi, przez które patrząc obojgiem oczu na umieszczone w przeciwległej ścianie dwa obrazki tegoż samego przedmiotu, narysowane tak, jak on ś. każdemu oku z osobna przedstawia, doznajemy wrażenia, jakbyśmy widzieli ów przedmiot jeden w przestrzeni, bryłowaty, plastyczny, a nie płaski obrazek (fig.).

 Stereoskopowy, gr., sprawiający wrażenie bryłowatości, plastyczności, wypukłości.

 Stereostatyka, gr., statyka bryłowatości.

 Srereotomja, gr., część gieometrji, traktująca o przecięciach powierzchni brył, ma zastosowanie przy budowie sklepień.

 Stereotyp, gr., płyta odlana z metalu czcionkowego według formy odciśniętej ze złożonej do druku kolumny drukarskiej, używa ś. do drukowania kilku wydań książki lub bardzo licznych egzemplarzy pisma perjodycznego; druk, wykonany z takiego odlewu.

[788] Stereotypja, gr., sztuka stereotypowania i robienia odlewów stereotypowych; zakład, w którym odlewają stereotypy i drukują za pomocą stereotypów.

 Stereotypować, gr., drukować za pomocą stereotypów.

 Stereotypowy, gr., odnoszący ś. do stereotypji, zrobiony za pomocą stereotypu; przen., ciągle jednakowy, banalny, czczy, szablonowy, ogólnikowy.

 Sterkoryzacja, łć., uprawa gruntu przy pomocy nawozów sztucznych.

 Sterkoryzować, łć., umierzwiać nawozem sztucznym.

 Sterlet, ros., ryba kostołuska, jesiotrowata, o bardzo cenionym mięsie (fig.).

 Sterling, ang. — p. Funt szterling.

 Stermać się, piąć ś., wdzierać ś.

 Sterminować, spisać, zanotować, oznaczyć.

 Sternictwo, Sterownictwo, rzemiosło, rola, zajęcie sternika, sterowanie; sztuka kierowania okrętem; ster, rząd, zarząd, dyrekcja, kierunek, kierownictwo, zwierzchnictwo; pod jego s-em = pod jego laską, t. j. przewodnictwem.

 Sterniczy, odnoszący ś. do sternika, właściwy sternikowi.

 Sternik, człowiek, który kieruje sterem okrętu, kierownik statku; przen., kierownik, dyrektor, przewodnik, zwierzchnik, naczelnik, zarządca.

 Sternisko, miejsce, gdzie ś. sterta układa.

 Sternożyć — p. StrzynorzyćStrzynożyć.

 Sternum, gr., mostek, płaska kość, łącząca żebra na przodzie klatki piersiowej.

 Steroryzować, zgwałcić terorem, zmusić groźbą.

 Sterować, kierować sterem; przen., wogóle kierować, rządzić, przewodniczyć.

 Sterowiec, balon ze sterem.

 Sterowniczy, sterniczy.

 Sterownik — p. Sternik.

 Sterówka, długie pióro w ogonie u ptaka, służące do steru (fig.); linka przy łodzi u steru do kierowania nim.

 Sterta, rodzaj stogu, ułożonego w kształcie równoległoboku (fig.); gumno, stodoła, śpichlerz, śpichrz.

 Stertarz, układający zboże w sterty.

 Stertka, ’mała sterta.

 Sterylizacja, łć., wyjaławianie, niszczenie bakterji chorobotwórczych i ich zarodników za pomocą poddania wyjaławianych substancji i przedmiotów: pokarmów, napojów, instrumentów chirurgicznych, naczyń i sprzętów po chorych, płynów przeznaczonych do sztucznej hodowli bakterji i t. p. działaniu bardzo wysokiej lub bardzo nizkiej temperatury.

 Sterylizator, łć., przyrząd do wyjaławiania mleka (fig.).

 Sterylizować, łć., wyjaławiać, niszczyć bakterje chorobotwórcze za pomocą sterylizacji.

 Sterylizowane, łć., mleko = mleko wyjałowione, wolne od bakterji wskutek gotowania 10 — 15 minut, aż do wrzenia, w naczyniach hermetycznie zamkniętych.

 Sterylność, łć., bezpłodność; chudość; uwiąd; oschłość.

 Stetograf, gr., przyrząd do graficznego przedstawienia ruchów oddechowych.

[789] Stetometr, gr., przyrząd do mierzenia objętości i pojemności klatki piersiowej.

 Stetoskop, gr., rurka drewniana lub kauczukowa, otwarta i rozszerzona na obu końcach, a w jednym końcu zaopatrzona w wypukłą a. wklęsłą tarczę, używana w medycynie przy auskultacji (fig.).

 Stetryczeć, Stetrycznieć, stać ś. tetrykiem, zgorzknieć, zdziwaczeć, znudnieć.

 Steward (stiuerd), ang., zarządzający, nadzorca, dozorujący prowiantu; na okręcie: służący, lokaj; nadzorca toru wyścigowego.

 Stębenek, tamborek do haftowania; stebnówka.

 Stębnówka — p. Stebnówka.

 Stęchać, dok. Stęchnąć; przechodzić zaduchem, smrodem; opadać, osiadać, płaszczyć ś.; stawać i ś. mniej wypukłym, mniej nabrzmiałym.

 Stęchlizna, Stęchlina, woń czegoś stęchłego.

 Stęchły, ten, który stęchł.

 Stęchnąć — p. nied. Stęchać.

 Stęga, wstęga, sztaba.

 Stęgno — p. Ścięgno.

 Stęk, stękanie, jęk.

 Stękać, dok. Stęknąć; wydawać stęk, jęczeć, wzdychać głośno i boleśnie; pomagać sobie stękiem z powodu bólu a. natężania ś. przy oddawaniu kału; trzeszczeć, skrzypieć; wyrzekać na złe zdrowie, kwękać, chorować, żalić ś. ustawicznie; ostatnio stęknął = umarł.

 Stękała, Stękalski, człowiek, który ciągle stęka, kwęka, ciągle na coś narzeka.

 Stękanie, wydawanie stęków, jęków, wyrzekanie, narzekanie, użalanie ś.

 Stękliwy, jęczący, stękający.

 Stęknąć — p. nied. Stękać.

 Stęp, stąpanie, chód, dawanie kroków; powolny miarowy krok koński, krocz, szłap, stępa, stępia; jechać s-a = wolno.

 Stępa, nm., koryto do rozkruszania czego, np. rudy, za pomocą stęporów; stępor, tłuczek.

 Stępak, koń, chodzący stępa, szłapak.

 Stępia — p. Stęp.

 Stępiały, ten, który stępiał, stępiony, przytępiony; umysł s. = nie pojmujący szybko, który stracił bystrość.

 Stępica, samołówka drewniana na wilki i lisy (fig.).

 Stępić (się), zrobić (ś.) tępym; znieczulić (ś.); pozbawić (ś.) bystrości.

 Stępieć, stać ś. tępym, stępić ś.; stracić wrażliwość, stracić bystrość umysłu.

 Stępka, mała stępa do tłuczenia, do miażdżenia; ubijaczka; dziura, otwór w belce.

 Stępor, Stąpor, tłuk, ubijak do tłuczenia czego w stępie, w moździerzu i t. p.; ubijak do bruku; cylinder u pompy.

 Stęporek, mały stępor.

 Stępornia, wielka sztuka drzewa okuta, w której są wydrążone rzędem stępy.

 Stępować, napierać, nacierać; moczyć tkaninę, aby ś. zbiegła, skurczyła przed uszyciem.

 Stępy, przyrząd do rozdrabniania, do rozkruszania.

 Stęsknić się, uczuć tęsknotę, zatęsknić po kim, po czym.

 Stęskniony, ten, który stęsknił ś. po kim, po czym.

 Stężać, dok. Stężyć; czynić tęgim, zgęszczać, nadawać większą zwartość, sprawiać, że coś skrzepnie, ścinać; skupiać, zbierać, natężać, wytężać, wysilać; s. ś., tęgim ś. stawać, tężeć.

[790] Stężały, Stężony, który stężał.

 Stężeć, stać ś. tęgim, ściąć ś., skrzepnąć, stężyć ś.

 Stężony, zgęszczony, skoncentrowany.

 Stężyć — p. nied. Stężać.

 Stiah, ukr., chorągiew.

 Stichomanja, gr., wróżenie z linji lub wierszy poezji, z losów, z miejsca otworzonej książki, z karteczek, wyciągniętych na los szczęścia

 Stichometrja, gr., liczenie wierszy w rękopisach w celu obrachowania objętości druku.

 Stigma, gr., ukłócie, dotknięcie, miejsce po ranie, blizna; wylot dychawek u owadów — p. Stygmat.

 Stiuk, wł., mieszanina gipsu, wapna i piasku z dodatkiem kleju, zrazu miękka i bardzo plastyczna, później silnie twardniejąca i dająca ś. łatwo szlifować, używana do pokrywania murów, drewnianych ścian i sufitów, oraz na ornamenty wewnątrz i zewnątrz budynku.

 Stleć — p. nied. Stlewać.

 Stlenić, utlenić.

 Stlewać, dok. Stleć; spalać ś. powoli, bez płomienia; strawiać ś. gorączką, wewnętrznym ogniem.

 Stlić, spalić bez płomieni.

 Stłaczać, dok. Stłoczyć; zbierać do kupy, zbijać w kupę, w masę, zganiać w jedno miejsce, tłok wytwarzając; tratować, gnieść, deptać; s. ś., zbijać ś. w ciżbę, w kupę, tłok, wytwarzać tłum, ściskać ś.

 Stłoczyć — p. nied. Stłaczać.

 Stłuc — p. nied. Tłuc.

 Stłuczenie, dokonana czynność tłuczenia, bicia, uderzania; miejsce stłuczone, obrażenie na ciele ludzkim, kontuzja.

 Stłumiać, Stłumić — p. Tłumić.

 Stłuszczać, dok. Stłuścić; czynić co tłustym, walać tłuszczem, zatłuszczać; sycić tłustością; użyźniać, mierzwić, gnoić.

 Stłuścić — p. nied. Stłuszczać.

 Stłuścieć, stać ś. tłustym, nabrać tuszy, utyć.

 Sto, liczebnik główny = 100; często też ma znaczenie liczebnika nieokreślonego i oznacza: wielką ilość, wielką liczbę, mnóstwo, chmarę; rad, jakby go kto na s. koni wsadził = uszczęśliwiony niezmiernie; s. lat zdrowia! = długiego zdrowia! (mówi ś., gdy ktoś np. kichaj i w s. koni nie dogoni; mało s. razy ci mówiłem = powtarzałem często; do stu katów!, do stu djabłów!, do stu piorunów!, zjadłeś s. djabłów!, zjadłeś s. katów! = przekleństwa.

 Stoa, gr., kryta kolumnada, zwykle z jednej strony osłonięta ścianą. opasująca świątynie, domy mieszkalne i rynki miast greckich, służąca do przechadzek, gimnastykowania ś., narad w kwestjach politycznych i przedmiotach naukowych, portyk (fig.).

 Stoarkuszowy, Stuarkuszowy, składający ś. ze stu arkuszy.

 Stobarwny, sto barw mający.

 Stobramy, Stobramny, Stubramny, opatrzony stu bramami.

 Stobrożny, składający ś. ze stu brogów.

 Stochmal, nm., omieciny w młynie, w piekarni; kurzawa z mąki.

 Stochologja, gr., nauka o materii pierwotnej.

 Stocze, staczanie ś., spadek z powierzchni pochyłej.

 Stoczek, świeczka woskowa długa, cienka, zwinięta spiralnie; kawałek waty, umocowany na końcu druta, do maczania w spirytusie i zapalania przy stawianiu baniek; s. u fryzjera = kloc drewniany w kształcie głowy, na którym stawia ś. peruka; łyko z lipy [791]młodej, zdarte i skręcone na łapcie.

 Stoczkarz, rzemieślnik, wyrabiający stoczki.

 Stocznik, kamień przy szosie, oznaczający 0,2 wiorsty, setka.

 Stoczyć — p. nied. Staczać.

 Stoczysko, miejsce, gdzie zbiera ś. woda; krynica, ściekanie wody, źródło, basen.

 Stoczystość, pochyłość, pochodzistość.

 Stoczysty, pochyły, spadzisty, stromy.

 Stodajność, procent kruszcu zawarty w rudzie.

 Stodajny, wydający sto procent.

 Stodniowy, Studniowy, trwający sto dni, co sto dni powtarzający ś.

 Stodoła, budynek, gdzie ś. składa, a potem młóci ś. zboże (fig.); izba wielka, jak s. = olbrzymia i niezgrabna; z pustej stodoły wyleci tylko wróbel a. sowa = mówi ś. o głupim człowieku.

 Stodółka, mała stodoła.

 Stoduszowy, obejmujący sto dusz (ludzi).

 Stofrankowy — p. Stufrankowy.

 Stofrankówka, Stufrankówka, pieniądz papierowy wartości stu franków, papierek stufrankowy.

 Stofuntowy, mający sto funtów wagi.

 Stogębny — p. Stugębny.

 Stogłośny, Stugłośny, złożony ze stu głosów.

 Stogłowy — p. Stugłowy.

 Stogłów, ofiara ze stu wołów, hekatomba.

 Stogować — p. Stożyć.

 Stogrodny, Stogrody, Stugrody, obejmujący sto grodów.

 Stogroszowy, składający ś. ze stu groszy, mający sto groszy wartości.

 Stoguldenowy, zawierający w sobie a. mający wartość stu guldenów.

 Stoicki, gr., zgodny z zasadami stoicyzmu; znoszący mężnie swoje cierpienia, krzywdy i straty.

 Stoicyzm, gr., pogląd szkoły filozofów greckich, za najwyższe dobro i najwyższy cel życia uznających cnotę, za jedyne zło — występek, upatrujących doskonałość w zupełnym zapanowaniu nad własnemi namiętnościami, pragnieniami i cierpieniami i w zgodności postępowania człowieka z prawami natury; przen., obojętność na własne cierpienia i niepowodzenia, spokój duszy w nieszczęściu.

 Stoik, gr., filozof grecki, wyznający zasady stoicyzmu; przen., człowiek niezłomny, nieugięty, spokojnie przyjmujący życiowe troski, niepowodzenia i cierpienia.

 Stojak, posąg, statua, bałwan; ul stojący; stołek na kółkach z otworem w środku, przy pomocy którego niemowlęta uczą ś. chodzić (fig.); wielka kufa, kadź; w budown., słup pionowy podpierający; darmozjad, próżniak, wałkoń.

 Stojako-leżak, rodzaj ula.

 Stojan, suche drzewo sosnowe, stojące na pniu.

 Stojaszek, kołek, kijek, wbijany w ziemię dla przywiązywania rośliny, podpórka.

 Stojący, który stoi; przeznaczony do stania: miejsce s-e w tramwaju, w teatrze, na koncercie itp. = na którym można tylko stać, nie siedzące; żart. pan s. = stójkowy; przen., stojąc, stojąco.

 Stojączka, w wyraż.: na s-ę = stojąc, stojąco; zerwać ś. na s-ę = na równe nogi.

 Stok, ściek, spływ, zlew, miejsce ściekania wody, stoczysko; krynica, zdrój, źródło, potok, [792]strumień; pochyłość góry, spadek łagodny, zbocze, potoczystość; spadzistość; potoczystość dachu albo ściany, ubocz, ukos; przedpiersień fortecy.

 Stokfisz, SztokfiiszSztokfisz, nm., ryba morska, zwana inaczej dorszem a. wątłuszem (fig.); mięso tej ryby, suszone na żerdzi.

 Stokłos, Stokłosa, roślina z rodziny traw, chwast pospolity, rosnący na polach zbożowych, kostrzewa, dyrsa (f.).

 Stokłosiasty, obfitujący w stokłosę.

 Stokłosowy, mający w sobie sto kłosów, złożony ze stu kłosów.

 Stoknąć, chlusnąć wodą dla powierzchownego obmycia, potoknąć.

 Stokolumnowy, Stukolumnowy, składający ś. ze stu kolumn, opatrzony stu kolumnami.

 Stokomnatny, Stukomnatny, składający ś. ze stu komnat.

 Stokorodny, z którego wychodzą źródła rzek; rosnący nad stokiem.

 Stokowy, odnoszący ś. do stoku.

 Stokroć, sto, setka, secina; w lm., krocie — p. Stokrotka.

 Stokroć, Stokrotnie, przysł., sto razy.

 Stokrotka, Stokroć, roślina z rodziny złożonych (f.).

 Stokrotnica, roślina z rodziny złożonych.

 Stokrotnie — p. Stokroć.

 Stokrotny, sto razy powtarzający ś. a. powtarzany; sto razy tyle wynoszący.

 Stola, łć., długa suknia kobieca starożytnych Rzymianek, ułożona w szerokie fałdy, spięta paskiem poniżej piersi (fig.).

 Stolarczyk, syn stolarza; uczeń u stolarza; czeladnik stolarski.

 Stolarka, robota stolarska; warsztat stolarski; żona stolarza.

 Stolarnia, warsztat stolarski.

 Stolarski, odnoszący ś. do stolarza, właściwy stolarzowi; wykonany przez stolarza.

 Stolarsko-pozłotniczy, odnoszący ś. do stolarstwa i pozłotnictwa.

 Stolarstwo, Stolarka, rzemiosło stolarza.

 Stolarszczyzna, wyroby stolarskie, robota stolarska.

 Stolarz, rzemieślnik, wyrabiający sprzęty drewniane, meble i części budynków z drzewa.

 Stolarzowa, Stolarka, żona stolarza.

 Stolarzowy, odnoszący ś. do stolarza.

 Stolcować, chodzić z potrzebą, wypróżniać ś.

 Stolcowy, odnoszący ś. do stolca, właściwy stolcowi; kiszka s-a = odbytnica.

 Stolec, krzesło, fotel, przen., stolica, miasto stołeczne; przen., władza najwyższa, zwierzchnictwo, panowanie, rządy: siąść na s-u = wstąpić na tron, zostać księciem, królem a. biskupem, arcybiskupem, papieżem; zrzucić ze s-a = strącić z tronu; stołek z otworem w siedzeniu do odbywania na nim naturalnej potrzeby, sedes; chodzić na s. = z potrzebą naturalną; wypróżnianie, kał: s. twardy, rozwolniony, mieć s., jaki s. miał dziś chory?; pośladek, zadek; fundament, podstawa, zasada, podpora; podstawa, na której obraca ś. wiatrak; część więźby dachowej, na której wspierają ś. krokwie.

[793] Stoletni — p. Stuletni.

 Stolica, miejsce zamieszkania panującego a. jego zastępców, oraz dostojników, np. cesarza, króla, księcia, biskupa, arcybiskupa, papieża; miasto główne w jakimś kraju, miasto stołeczne: s. papieska, apostolska = Rzym; ludność stolicy; stanowisko wysokie, wysokie miejsce, dostojny urząd, wysoka godność; miejsce, gdzie zasiadają dostojnicy państwa a. Kościoła, tron, katedra; kazalnica, ambona, mównica; stalle w kościele.

 Stoliczek, Stolik, mały stół.

 Stoliczny — p. Stołeczny.

 Stolik, mały stół; s. mierniczy = rajzbret, osadzony na statywie czyli trójnogu; zielony s. = pokryty zielonym suknem do gry w karty.

 Stolikowy, odnoszący ś. do stolika..

 Stolistny, Stoliściowy — p. Stulistny.

 Stolnica, deska kuchenna, na której przygotowują ś. różne potrawy, rąbie ś. mięso, ryby, zagniata ciasto i t. p., z brzegiem, z trzech stron wzniesionym; rajzbret.

 Stolnik, w dawnej Polsce urzędnik dworski, posługujący królowi do stołu, później wysoki urząd honorowy, strukczaszy.

 Stolnikostwo, Stolnikowstwo, godność stolnika; zbior., stolnik z żoną.

 Stolnikowicz, Stolnikiewicz, syn stolnika.

 Stolnikówna, córka stolnika.

 Stolowanie, powała, strop, sufit.

 Stołb, Stołp, murowana wieża w dawnych grodach.

 Stołbisty — p. Stułebny.

 Stołeczek — p. Stołek; wypróżnienie u dzieci.

 Stołeczny, odnoszący ś. do tronu; miasto s-e = stolica, rezydencja panującego, miasto główne w kraju, pryncypalne; odnoszący ś. do stolicy, stoliczny.

 Stołek, sprzęt drewniany bez poręczy do siedzenia, najczęściej na czterech nogach; zydel; s. z poręczami = krzesło; przen., urząd wysoki; tron, stolica, władza królewska; godność senatora; stolec; wypróżnienie, kał; przystawiać komu s-a = zaszkodzić mu intrygami; siedzieć na dwóch s-ach = być dwulicowym, fałszywym, obu stronom chcieć dogodzić.

 Stołkarz, stolarz, wyrabiający stołki.

 Stołokciowy — p. Stułokciowy.

 Stołować, żywić kogo stale u siebie za pieniądze, dawać mu wikt; s. ś., jadać stale u kogoś a. w zakładzie jadłodajnym za pieniądze, mieć u niego wikt.

 Stołowanie, żywienie kogo, a. żywienie ś. u kogo za pieniądze, wikt.

 Stołowe (-ego), opłata za stół, za stołowanie; strawne; dochód stołowy: pieniądze, zboże.

 Stołowizna, naczynia stołowe, serwis.

 Stołowniczka, Stołownica, forma ż. od Stołownik.

 Stołownik, stołujący ś. u kogo, domownik, będący u gospodarza na stole, na wikcie.

 Stołowy, odnoszący ś. do stołu, właściwy stołowi; pokój s. = jadalnia, pokój jadalny; głupi, jak s-e nogi = zupełnie głupi; wino s-e = lekkie; woda mineralna s-a = do codziennego użytku przy stole; zegar s. = stojący na stole, na gablotce; panna s-a = panna szlacheckiego urodzenia, mieszkająca na dworze magnata polskiego dla świetności i wystawy; dobra s-e = z których dochód szedł na utrzymanie dworu królewskiego, ekonomja, apanaże; rzecz., człowiek, mający sobie poruczony stół, dozorca i opatrzyciel stołu; góry s-e = mające szczyty płaskie i zbocza strome.

[794] Stołp, słup, kolumna — p. Stołb.

 Stołpiasty, mający kształt słupa.

 Stomachiczny, gr., mający własność wzmacniania żołądka.

 Stomarkowy, Stumarkowy, mający wartość stu marek; zawierający w sobie sto marek.

 Stomarkówka, Stumarkówka, moneta stomarkowa.

 Stomatyczny, gr., środek lekarski w chorobach ust i jamy ustnej, środek ściągający.

 Stometrowy — p. Stumetrowy.

 Stomilowy, Stumilowy, mający sto mil długości.

 Stonasób, przysł., stokrotnie.

 Stonka, chrząszcz czteroczłonkowy z rodziny stonkowatych, złotka (fig.).

 Stonkowate, rodzina chrząszczy.

 Stonoga, skorupiak równonogi (fig.).

 Stonogi, posiadający sto nóg.

 Stonogowiec, roślina z rzędu paproci, języcznik.

 Stonować, upodobnić, zharmonizować pod względem tonów, sprowadzić do jednego wspólnego tonu.

 Stooczny, Stuoczny, Stooki, Stuoki, posiadający sto oczu; przen., bystry, przenikliwy, domyślny, spostrzegawczy.

 Stop, mieszanina, powstała przez stopienie dwu a. więcej metali, spław, aljaż; zlepek, połączenie, zespolenie.

 Stop! ang., stój! wstrzymaj! (stosuje ś. do łodzi i wioślarzy a. flisaków).

 Stopa, dolna, rozszerzona część nogi, poniżej kostek, służąca za podstawę ciału (fig.); część skarpetki a. pończochy przypadająca na stopę; s. w strzemieniu = dolna część strzemienia, na której opiera ś. podeszwa nogi; ślad, trop; przen., podnóże, dolna część czego, podstawa, spód: u stóp góry, tronu i t. p.; jednostka miary długości, różnej długości w różnych krajach; grupa zgłosek długich i krótkich a. akcentowanych i nieakcentowanych, powtarzająca ś. w pewnym układzie jednostajnie i nadająca rytm wierszowi; skala, stopień: s. procentowa = wysokość oprocentowania; piędź, krok: s. ziemi; od stóp do głów = w całej postaci, całą postać: zmierzyć kogo od stóp do głów = całego; uzbrojony od stóp do głów = w pełnym rynsztunku; upadam pod pańskie stopy, całuję stopy, upadam do nóg, do stóp ś. ścielę, całuję, ściskam stopy pańskie = ugrzeczniony, uniżony sposób witania a. żegnania kogo; upadam do stóp pańskich = dziękuję pokornie, proszę uniżenie, żegnam, nie chcę mieć z tobą nic do czynienia; u stóp moich = pod nogami; żyć na wielkiej, na pańskiej s-ie = w pańskim tonie, bogato, rozrzutnie; być na wolnej s-ie = przebywać na wolności; być z kim na dobrej, na przyjacielskiej s-ie = utrzymywać z nim stosunki zażyłe; armja na s-ie pokojowej, na s-ie wojennej = podczas pokoju, podczas wojny; iść za kim w s-y = naśladować go; w bot., gęsia s. = serdecznik, mącznik, kurza s. = proso; ptasia s. = ptaszyniec; w myśl., polowanie na czarnej s-ie = przed śniegami; polowanie na białej s-ie = po spadnięciu śniegu; pstra s. = pole gdzieniegdzie pokryte śniegiem.

 Stoperczeć, sterczeć, wystawać.

 Stopić — p. nied. Stapiać.

 Stopień, schód, trep, gradus: s. na schodach; s. u karety, u bryczki = podstawka, na której opiera ś. nogę, wchodząc do karety, do [795]bryczki; przen., różnica, przedział, wysokość, poziom, do którego coś dochodzi a. doszło, szczebel, ranga, dostojeństwo, stan, stanowisko, klasa, kasta; s. w szkole, w uniwersytecie = cyfra, określająca postępy w nauce ucznia a. studenta; s. naukowy = godność magistra, doktora, licencjata i t. p.; s. wojskowy = ranga; w najwyższym s-niu, do najwyższego s-nia najwyższej mierze; suchoty w ostatnim s-niu = niezmiernie rozwinięte; w ostatnim s-niu = w najwyższej mierze, ostatecznie; do tego s-nia = aż tak dalece; s-niami = stopniowo, powoli, zwolna; podziałka na narzędziach fizycznych, np. na aerometrze, termometrze i t. p., wykazująca ilość stopni ciepła, zimna, ciśnienia i t. d.; trzysta sześćdziesiąta część okręgu koła gieometrycznego; trzysta sześćdziesiąta część kąta prostego; s. długości gieometrycznej = odległość od pierwszego południka, wyrażona w trzysta sześćdziesiątych cząstkach równoleżnika; s. szerokości gieograficznej = odległość od równika, wyrażona w trzysta sześćdziesiątych cząstkach południka; w gram., jedna z trzech form przymiotników i przysłówków, wyrażających różnicę natężenia przymiotu a. własności: s. równy, wyższy i najwyższy.

 Stopka, mała stopa; rodzaj płaskiego młotka; szypułka u kwiatu; gęsia s. = rozgałęzienie nerwu twarzowego po przejściu przez śliniankę przyuszną; gęsia s. mniejsza = rozgałęzienie nerwu podoczodołowego.

 Stopłat, roślina z rodziny obrazkowatych, potos.

 Stopnieć, stopić ś.

 Stopnik, narybek trzyletni; pręt mierniczy, podzielony na stopnie, masztab.

 Stopniować, dzielić na stopnie; według stopni układać, ustawiać; s. kogo, udzielać mu stopnia naukowego magistrować, doktoryzować; wzmagać, potęgować; w gram., odmieniać przez stopnie.

 Stopniowanie, rzecz., od Stopniować; postać mowy, polegająca na uszeregowaniu pojęć coraz to silniejszych a. obszerniejszych.

 Stopniowo, przysł., zwolna, nie odrazu, powoli.

 Stopniowy, odnoszący ś. do stopnia; przechodzący stopnie, idący przez stopnie, powolny, nienagły.

 Stopniówka, podziałka na stopnie, skala, masztab.

 Stopny, odnoszący ś. do stopy, właściwy stopie.

 Stopowy, na stopę długi, długości stopy — p. Stopny.

 Stora, Sztora, fr., zasłona, zajmująca całą szerokość okna, dająca ś. spuszczać i podnosić przy pomocy specjalnego urządzenia, roleta (fig.).

 Storaki — p. Stokrotny.

 Storaks, gr. — p. Styraks.

 Storc — p. Sztorc.

 Storczyk, roślina z rodziny storczykowatych (f.).

 Storczykarnia, budynek, przeznaczony do hodowania storczyków.

 Storczykowate, rodzina roślin jednoliściennych.

 Storczykowy, właściwy storczykowi.

 Storczyna, w górn., podpórka kołowrotu; słupek w oprawie chodników.

 Storczypięta, człowiek, popisujący ś. chełpliwie, pyszałek.

[796] Storeńskówka, banknot wartości stu reńskich.

 Storęczny, Storęki — p. Sturęczny.

 Stornia, gatunek ryby, flądra.

 Stornieć, zdrętwieć, zgłupieć.

 Storno a. Ristorno, wł., w rachunkowości: sprostowanie, poprawienie pozycji źle lub fałszywie do ksiąg buchalteryjnych wciągniętej, przez wprowadzenie przeciwnej pozycji równej wartości; umorzenie polisy ubezpieczeniowej z powodu niepłacenia składki.

 Stornować, wł., prostować błąd w księdze buchalteryjnej, wpisując storno.

 Storting, szw., sejm w Norwegji.

 Storturować, wymęczyć, zamęczyć na torturach.

 Storublowy, Sturublowy, mający wartość stu rubli, zawierający w sobie sto rubli.

 Storublówka, Sturublówka, banknot storublowy.

 Storzędny, Sturzędny, ułożony w sto rzędów.

 Storzyć — p. Sterczeć.

 Storzypięta, Storzypiętka — p. Storczypięta.

 Storzyszek, roślina z rodziny wargowatych (fig.).

 Stos, sterta, kupa czego, ułożonego jedno na drugiem, szychta; kupa ułożonego chróstu, ognisko; skazywać na s. = na spalenie żywcem (f.); s. kręgowy, pacierzowy = kręgosłup; s. elektryczny = przyrząd, wytwarzający energję elektryczną: s. Wolty; s. Bunsena; złożyć broń w s. = w kozły.

 Stosił, roślina z rodziny araljowatych a. dzięgławowatych, wielosił, wszechlek (fig.).

 Stosina, część składowa pióra u ptaka, pełne przedłużenie dętki, od którego rozchodzi ś. w obie strony chorągiewka.

 Stosłupny — p. Stosłupowy.

 Stosłupowy, Stosłupcowy, posiadający sto kolumn.

 Stosować, zestawiać, przyrównywać co z czym, przymierzać co do czego, zestawiać; przystosowywać, zastosowywać co do czego, składać, układać, naginać co do czego, czynić odpowiednim co do czego; używać czego w życiu praktycznym, posiłkować ś. czym w razie potrzeby, aplikować, zastosowywać, odnosić, czynić aluzje, adresować, kierować; s. ś., być stosowanym do kogo, do czego, naginać ś. do kogo, do czego; zgadzać ś., pasować, przypadać do kogo, do czego, być odpowiednim, być stosownym; odnosić ś., ściągać ś., być adresowanym, kierowanym do kogo, do czego; s. ś. do czyjejś woli = być posłusznym.

 Stosowalny, pozwalający ś. stosować.

 Stosowany, ten, którego stosowano; kapelusz s. = kapelusz trójkątny, noszony przez urzędników, pieróg.

 Stosownie, przysł., odpowiednio, właściwie, przystojnie; s. do czego = wedle czego, zgodnie z czym.

 Stosowność, właściwość, odpowiedniość, przyzwoitość.

 Stosowny, odpowiedni, właściwy, dogodny, przystojny, przyzwoity, uczciwy.

 Stosuga, szpara, spojenie między cegłami w murze, spoina; krawędzie kamieni lub cegieł, przylegających do siebie.

 Stosuneczek, zdr. od Stosunek.

[797] Stosunek, porównanie, zestawienie; związek, łączność, zetknięcie ś.; styczność, spójnia, łącznik, węzeł; ilości wagowe pierwiastków a. związków, biorące udział w zjawiskach chemicznych; w matem., zestawienie dwu liczb a. wielkości: s. arytmetyczny = wykazujący różnicę tych wielkości a. liczb; s. gieometryczny = wykazujący iloraz z podzielenia jednej z nich przez drugą; w filoz., związek, zachodzący między pojęciami a. sądami; w lm., okoliczności, wśród których coś ś. odbywa, wśród których ś. żyje, warunki bytu; w lm., znajomości, protekcja; s. cielesny, płciowy = zaspokajanie popędu płciowego.

 Stosunkować się do czego, stosować ś. w pewnej mierze; zawierać liczne stosunki, wchodzić w znajomości.

 Stosunkowicz, posiadający rozległe stosunki i znajomości.

 Stosunkowo, przysł., w stosunku do innych osób a. rzeczy, odpowiednio.

 Stosunkowość, stosunek.

 Stosunkowy, polegający na stosunku; względny; posiadający liczne stosunki, ustosunkowany.

 Stotonnowy, mający sto tonn wagi; mogący zmieścić w sobie sto tonn towaru.

 Stotysięczny — p. Stutysięczny.

 Stowarzyszać, dok. Stowarzyszyć; łączyć, jednoczyć wielu ludzi w jedno towarzystwo we wspólnym interesie; s. ś., łączyć ś., jednoczyć ś. we wspólnym interesie, wchodzić w spółkę, do spółki, zawiązywać korporację; wchodzić z kim w stosunek zażyłości, zaprzyjaźniać ś. z kimś.

 Stowarzyszenie, zgromadzenie, towarzystwo, zjednoczenie; związek, spółka, kompanja, korporacja.

 Stowarzyszony, członek stowarzyszenia, uczestnik korporacji.

 Stowarzyszyć — p. nied. Stowarzyszać.

 Stowdzięcznia, roślina z rodziny kosaćcowatych, iksja.

 Stowiorstowy, mający sto wiorst długości.

 Stowrzód, Stowrzodowiec, roślina z rodziny ołownicowatych, tojeść.

 Stoziarnisty — p. Stuziarnisty.

 Stożec, stożek, stóg, kupa.

 Stożek, powierzchnia wytworzona obrotem trójkąta prostokątnego dokoła jednej z przyprostokątnich, konus (fig.); mały stóg; szczyt wulkanu w kształcie ostro, kręgu, sopka; mięczak morski muszli stożkowatej w białe plamki (fig.).

 Stożka, roślina z gromady wątrobowców.

 Stożkodzioby, skupienie ptaków wróblowatych, śpiewających.

 Stożkogłowie, głowa stożkowata.

 Stożkogłowy, Stożkogłów, mający czaszkę stożkowatą.

 Stożkokośnogłowie, czaszka stożkowata skośna.

 Stożkowaty, mający kształt stożka, ostrokręgowy.

 Stożkowy, ostrokręgowy.

 Stożsamić (się), zrobić (ś.) tym samym, utożsamić (ś.).

 Stożyć, Stogować, układać w stóg.

 Stożysko, wielki stóg.

 Stóg, umyślnie ułożona wielka kupa siana w kształcie ostrokręgu, sterta (fig.).

 Stójka, służący w kancelarji gminnej; włościanin, wyznaczony przez sołtysa do bezpłatnego wykonywania jakiej roboty publicznej we wsi; sama taka robota.

[798] Stójkowy (-ego), szeregowiec policji miejskiej.

 Stójło, miejsce w zagrodach przenośnych, gdzie bydło latem na wypędzie stoi dla zagnojenia.

 Stół, sprzęt domowy, składający ś. z deski poziomej, opartej na podstawkach, tak zw. nogach; siedzieć za stołem, przy stole = przy jedzeniu; podawać na s. = do zjedzenia; usługiwać do s-u = jedzącym; w tym domu dobry s. = wikt, jedzenie; być u kogo na s-le = na wikcie; dziś do s-u siada 12 osób = będzie jadło; proszę do s-u = na przekąskę, na obiad, na wieczerzę; pierwszy s. = obiad dla państwa oraz ich gości; drugi s. = dla czeladzi, dla służby; nakrywać do s-u = ustawiać na stole zastawę; s. królewski = utrzymanie króla i jego dworu; s. Pański, s. Boży, s. niebieski = komunja św.; droga, jak po s-le = równa, gładka; idzie, jak po s-le = idzie gładko, udaje ś. wszystko; rzucić co pod s. = zaniedbać, zaniechać; pójść pod s. = pójść w zapomnienie, być zarzuconym, zaniedbanym; pocałować s. = odejść od gry, straciwszy wszystko; sprawa idzie na s. = niebawem będzie rozpatrywana, sądzona; rozłączenie małżonków, co do s-u i łoża = od wspólnego pożycia.

 Stówka, banknot wartości stu jednostek monetarnych.

 Strabizm, gr., zezowanie, zez.

 Strabotomja, gr., operacja chirurgiczna: usunięcie zeza.

 Straby, nm., belki poprzeczne, podtrzymujące wiązanie.

 Straca, Sztraca, wł., bruljon, notatnik; w kupiectwie księga podręczna, w której zapisuje ś. dla pamięci wszystkie przychody i rozchody w miarę jak wpływają.

 Stracać — p. Tracić.

 Stracenica, hufiec na wszystko gotowych wojowników, straceńców.

 Straceniec, człowiek, skazany na śmierć; ochotnik, potykający ś. w pierwszym szeregu, idący na pierwszy ogień; wisielec, obwieś, urwisz, łotr.

 Strach, uczucie niepokoju, wywołane uczuciem samozachowawczym wobec czegoś niebezpiecznego, groźnego, obawa, bojaźń, trwoga, przerażenie, przestrach; to, co straszy: zjawisko nadnaturalne, wywołujące strach, mara, duch, widziadło, upiór; s. paniczny = ogarniający bez powodu całe tłumy ludzi; s. ma wielkie oczy = bojącemu ś. niebezpieczeństwo wydaje ś. groźniejszym, niż jest wistocie; s. go obleciał = przeraził ś., zdrętwiał; napędzić komu s-a = przerazić go; umierać ze s-u = bać ś. niezmiernie; s. mu zajrzał w oczy = przeraził ś.; strzelić na s. = na postrach; mieć s-a = bać ś., i obawiać ś.; narobić komu s-u = i nabawić bojaźni; żyć pod s-em = pod grozą, pod niebezpieczeństwem; s. o tym mówić, słuchać, wspominać i t. d. = strasznie, przykro; brzydki, aż s. = okropny, przeraźliwy; taki straszny, że aż s. = przerażający; kocham go, że aż s. = namiętnie kocham; s. mi = boję ś., niepokoję ś.; s. na wróble = figura niby ludzka, w łachmany i kapelusz przybrana, dla odstraszania ptaków w polu i w ogrodzie; s-y na Lachy!, to s. na wróble! = próżne pogróżki!, nie obawiam ś.!; wierzyć w s-y = w upiory.

 Strachacz, pogróżka, postrach.

 Strachać (się), trwożyć (ś.), lękać (ś.).

 Strachajło, człowiek obawiający ś. byle czego, tchórz.

 Strachliwy, bojaźliwy, tchórzliwy, lękliwy, obawiający ś. wszystkiego.

 Strachopłód, Strachopłoch, człowiek, obawiający ś. byle czego i [799]wzniecający strach w innych, siejący bezpotrzebnie trwożne wieści, alarmista.

 Strachowisko, widzenie straszliwe, strach, mara.

 Straciciel, człowiek, który co stracił.

 Stracić, ponieść szkodę, stratę, doznać straty, postradać, utracić, co; przestać władać czymś, być pozbawionym czego; przepuścić, strwonić, zmarnować, przehulać; zmitrężyć, strawić; zgubić, zniszczyć, wygładzić; s. kogo = skazanego pozbawić życia, wykonać na nim wyrok śmierci; s. gust, smak do czego = przestać w czym gustować; s. mowę = zaniemówić; s. do kogo serce = przestać go lubić, kochać; s. do kogo przekonanie = przestać z nim sympatyzować; s. nadzieję = zrozpaczyć; s. zmysł = oszaleć; s. oczy, wzrok = zaniewidzieć, oślepnąć; chybaś oczy s-i = czyś tego nie widział, jak mogłeś nie widzieć; s. przytomność = zemdleć; s. głos = nie móc już mówić a. śpiewać; s. rozum = zwarjować; s. głowę = nie umieć sobie poradzić w kłopocie; s. panowanie nad sobą = unieść ś. namiętnością: s. na minie, na fantazji = doznawać zawodu, zesmutnieć; s. kontenans = zbaranieć, zgłupieć; mieć co za stracone = za przepadłe; sprawa jeszcze nie stracona = jeszcze nie przegrana; już wszystko stracone = poszło w niwecz; s. płód = spędzić go, urządzić sztuczne poronienie.

 Stracony, ten, którego stracono; zmarły; stratny; człowiek s. = zgubiony s.! = już z niego nic nie będzie.

 Stradać, utracać, tracić, gubić; pozbawiać.

 Stradjota, gr., żołnierz konny, Albańczyk, w usługach rzeczypospolitej weneckiej; rozbójnik konny.

 Stradować kogo, sprzedawać jego ruchomości przez licytację.

 Strafić się, spotkać ś., zejść ś.; przystosować ś.; zdarzyć ś.

 Stragan, nm., stół, niekiedy nakryty daszkiem a. parasolem, z towarami na sprzedaż, ustawiony na ulicy a. na placu targowym.

 Straganiarka, nm., forma żeńs. od Straganiarz.

 Straganiarz, nm., drobny handlarz, przekupień, sprzedający towar na straganie.

 Stragarz — p. SietrzanSiestrzan.

 Strajać — p. Stroić.

 Strajk, Strajkować, ang. — p. Strejk, Strejkować.

 Strajkotać komu głowę = skotłować, zmęczyć trajkotaniem.

 Strakcja, łć., uwydatnienie w druku wyrazów a. wierszy za pomocą druku kolorowego.

 Stralcio, wł., (stralezo) dobrowolny układ w interesach handlowych bez bliższego obliczenia ś.; rozwiązanie interesu.

 Stramina, fr., tkanina siatkowata w rodzaju tiulu.

 Stramonina, łć., wyciąg z szaleju b. trujący, daturyna.

 Strangulacja, łć., uduszenie bez powieszenia, zadławienie.

 Strangurja, gr., utrudnione oddawanie moczu.

 Strapczy, ros., dawniej prokurator powiatowy w cesarstwie Rosyjskim.

 Strapić (się), zmartwić (ś.), stroskać (ś.), zgryźć (ś.), struć (ś.).

 Strapienie, zgryzota, frasunek, troska, kłopot, zmartwienie.

 Strapiony, zmartwiony, stroskany, skłopotany.

 Stras, fr., szkło, służące do wyrobu imitacji brylantów i drogich kamieni; sztuczny, fałszywy drogi kamień.

 Straszak, postrach, straszydło; tyka ze szmatką na końcu, służąca do straszenia gołębi; rodzaj [800]gry hazardowej w karty; przen., zagrać z kim w s-a = chcieć go nastraszyć, pogrozić mu.

 Straszek — p. Strach; s-i = groźby.

 Straszliwie — p. Strasznie.

 Straszliwy — p. Straszny; lękliwy, bojaźliwy.

 Strasznie, Straszno, przysł., okropnie, przeraźliwie; bardzo, nadzwyczaj, wielce, niezmiernie.

 Straszny, Straszliwy, wzbudzający strach, okropny, przeraźliwy, przerażający, przejmujący grozą, groźny; okrutny, bolesny; przykry; olbrzymi, ogromny, niezmierzony, niezmierny, nieskończony, nieprzeliczony; niepospolity, niezwykły, niewdzięczny, nadzwyczajny.

 Straszyciel, człowiek, który straszy innych, który sieje trwogę, przerażenie.

 Straszyć, przejmować strachem, strachu nabawiać, przerażać, przestraszać kogo, grozić komu; tara s-y = ukazują ś. tam duchy, upiory; s. ś., bać ś., lękać ś.

 Straszydło — p. Strach.

 Strata, szkoda, ubytek, utrata; niedobór, deficyt; ponieść s-ę = stracić.

 Strateg, gr., wódz w starożytnej Grecji.

 Strategiczny, gr., odnoszący ś. do strategji; zbudowany dla celów wojskowych: s-a kolej = droga żelazna, przy której budowie i kierunku przeważał wzgląd na obronę kraju i cele wojskowe.

 Strategik, gr., wojskowy, posiadający gruntowną znajomość zasad strategji, wódz, układający plan działań wojennych.

 Strategista, badacz strategji.

 Strategja, Strategika, gr., sztuka wojenna, nauka prowadzenia wojny, obejmująca obmyślanie planu kampanji i pokierowania działaniami wojennemi w sposób, wiodący do zamierzonego celu.

 Strateniec — p. Straceniec.

 Stratny, ten, który poniósł stratę, szkodę, poszkodowany; marnotrawny, rozrzutny, hulaszczy.

 Stratografja, gr., opisanie wojny i działań wojskowych.

 Stratować, zgnieść nogami, kopytami, kołami, rozjechać, zdeptać.

 Stratyfikacja, łć., układ warstwowy, ustrój utworów gieologicznych osadowych, tworzących pokłady równoległe, jedne na drugich piętrami ułożone.

 Stratyfikować, łć., układać warstwami; w ogrod., układać w płaskim pudełku nasiona, powoli kiełkujące i łatwo tracące zdolność kiełkowania, przekładając je warstwami wilgotnego piasku lub ziemi inspektowej, w celu przechowania ich przez zimę tak, aby nie straciły własności kiełkowania.

 Stratygrafja, gr., opis tworzenia ś. pokładów skorupy ziemskiej i ich następstwa, gieologja.

 Strawa, pokarm, pożywienie, jadło, jedzenie, posiłek, prowizja, wikt, zapasy żywności na drogę, prowiant; s. bydlęca = karm, pasza, obrok, furaż; psia s. = wisielec, łotr, łajdak; podnieta, zasiłek, materjał, który coś podtrzymuje, zasila (materjały palne).

 Strawiać, dok. Strawić; przemieniać pożywienie w organach przewodu pokarmowego na materje odżywcze, zużywać je na korzyść swojego organizmu, przyswajać; odbywać trawienie; przenosić na sobie, cierpieć, znosić cierpliwie; pochłaniać, pożerać, niszczyć, unicestwiać, marnować, trwonić; w perzynę obracać; strawić gorzką pigułkę = znieść spokojnie przykrość; strawić w sobie żal = nie wyjawiać go.

 Strawić — p. nied. Strawiać.

 Strawne (-ego), pieniądze na [801]strawę, na wyżywienie ś. w drodze, djeta, nadrożne.

 Strawność, przymiot tego, co jest łatwe do strawienia, zdolność trawienia.

 Strawny, odnoszący ś. do strawy, do żywności, żywnościowy, spożywczy, jadalny; łatwy do strawienia; łatwo trawiący; przen., ma s. żołądek = wiele zniesie upokorzeń, nie ma ambicji.

 Straż, pilnowanie, strzeżenie, baczenie, czuwanie, dozór, nadzór: trzymać s. nad kim = wartować; stać na s-y = pilnować czego, stać na warcie, na posterunku; odprawować s-e = odbywać wartę; areszt: wziąć kogo pod s. = aresztować; trzymać kogo pod s-ą = w więzieniu; ludzie, postawieni dla pilnowania czego a. kogo, warta, czaty, patrol, stróże, strażnicy, rond, eskorta, konwój: pierwsza s. = forpoczta; tylna s. = arjergarda, przednia s. = awangarda, główna s. = odwach; ludzie, zorganizowani w pewne zrzeszenie dla pilnowania czego: s. leśna, s. więzienna, s. ziemska = policja wiejska, strażnicy ziemscy; rada królewska, ustanowiona konstytucją trzeciego maja, odpowiadająca późniejszym gabinetom ministrów; okres czasu między jedną zmianą warty nocnej a drugą, równy trzem godzinom; część, rewir lasu pod dozorem jednego podleśnego.

 Strażacki, odnoszący ś. do strażaka, właściwy strażakowi.

 Strażak, członek straży ogniowej (fig.).

 Strażnica, budka dla strażnika a. stróża; miejsce dla straży, kordegarda; wieża dla straży (fig.), czatownia; spostrzegalnia, obserwatorjum astronomiczne; przen., stanowisko czujnego obserwatora objawów życia narodowego; s. morska = latarnia morska; buda, w której myśliwi czatują na zwierza; baszta, reduta; s. kolejowa — domek dróżnika — p. Strażniczka.

 Strażnictwo, straż, dozór, nadzór; pilnowanie, dawanie baczności.

 Strażniczka, Strażnica, żona strażnika; kobieta, pilnująca kogo a. czego, dająca baczenie.

 Strażniczy, Strażnikowski, odnoszący ś. do strażnika, właściwy strażnikowi.

 Strażnik, człowiek, stojący na straży; stróż, wartownik; s. ziemski = policjant wiejski; s. leśny = leśnik; s. przy rogatkach = celnik, rewizor rogatkowy; s. kolejowy = dróżnik; s. sygnałowy = strażnik przy sygnale kolejowym; dowódca straży przedniej czyli awangardy; dygnitarz wojskowy, którego obowiązkiem w XIV w było bronić Podole i Ukrainę od najazdów tatarskich, później wysoki urząd tytularny: s. koronny wielki i polny, litewski wielki i polny.

 Strażnikostwo, Strażnikowstwo, urząd, zajęcie, stanowisko strażnika; zbior., strażnik z żoną.

 Strażnikowa (-ej), żona strażnika.

 Strażować, stać na straży, na warcie; straż trzymać.

 Strażowy, odnoszący ś. do straży.

 Strąbić — p. nied. Strąbywać; s. ś., upić ś., urżnąć ś.

 Strąbywać, dok. Strąbić; trąbiąc zbierać ludzi, trąbieniem zwoływać ś.; zgromadzać; zwoływać psy gończe w lesie za pomocą odpowiedniego sygnału na trąbie, s. ś., zwoływać ś. trąbieniem, zbierać ś. na odgłos trąby.

 Strącać, dok: Strącić; trąciwszy, popchnąwszy, zrzucać, spychać, zwalać; burzyć czyjąś [802]wielkość, pozbawiać go wybitnego stanowiska, upokarzać, poniżać; s. z tronu, z urzędu = składać; s. z należności, z rachunku, z porachunku = odliczać, potrącać, wytrącać; s. kogo w przepaść = przyprawiać o wielkie nieszczęście; w chem., za pomocą reakcji chemicznej wydzielać z cieczy w kształcie osadu, osadzać; spożywać z apetytem, pałaszować; s. ś., stykać ś. z kim; spijać ś., urzynać ś.

 Strącanie, rzecz. od Strącać; tworzenie osadu przy reakcji chemicznej.

 Strącić — p. nied. Strącać.

 Strączasty, Strączysty, obfitujący w strąki, podobny do strąków.

 Strącze, strąk, strączki.

 Strączeć, Strąkowacieć, wydawać strąki, puszczać strąki.

 Strączek, mały strąk.

 Strączka, część należności, strącana układającym sągi za nieporządne ich ułożenie.

 Strączkowaty, Strączkowy, mający kształt strączka.

 Strączkowy — p. Strąkowy.

 Strącznik, główny pierwiastek roślin strączkowych.

 Strączyca, roślina z gromady wodorostów.

 Strączyn, roślina z rodziny motylkowatych.

 Strączyna, łuska strąkowa.

 Strączyniec, roślina zwrotnikowa z rodziny brezylkowatych, kassja (fig.).

 Strączysty — p. Strączasty.

 Strączywo, wszelkie ziarno strączyste, np. groch, bob, fasola i t. d.

 Strąk, owoc wielonasienny, pękający wzdłuż szwu brzusznego i grzbietowego na dwie łupiny (f.); s. czczy = łuska strąka, strączyna, s-i na głowie = kołtuny.

 Strąkojad, owad z gromady tęgopokrywych, żyjący w strąkach.

 Strąkowacieć, stawać ś. strąkowatym, dostawać strąków.

 Strąkowaty, Strąkowy, mający kształt strąka.

 Strąkowiec, owad z gromady tęgopokrywych (fig.).

 Strąkowy, podobny do strąka; wydający strąki, rośliny s-e = rząd roślin dwuliściennych.

 Strefa, nm., każdy z pięciu wielkich pasów, na które podzielono powierzchnię kuli ziemskiej między jednym a drugim biegunem, różniących ś. między sobą niejednakowemi stosunkami oświetlenia i ogrzewania przez promienie słońca; część powierzchni wysokiej góry, różniąca ś. od części sąsiedniej swoją roślinnością; wogóle pas powierzchni ziemi a. morza, różniący ś. od sąsiednich zjawiskami atmosferyeznemi i klimatem; przen., to samo co regjon; wyższe s-y, arystokracja, rząd, dygnitarze, niższe s-y, lud.

 Strefić, oznaczać strefami, smugami, paskować, pręgować, kreskować, strofować.

 Strefić, robić trefnym, to jest nieczystym według przepisów religji żydowskiej, strefnić.

 Strefisty, Strefiasty, mający po sobie strefy, smugi, pręgowany.

 Strefować — p. Strefić.

 Strefowy, nm., odnoszący ś. do strefy; taryfa s-a na kolei = obliczanie ceny biletów kolejowych w ten sposób, że przy kupnie biletu na dalszą przestrzeń (w Rosji ponad 300 wiorst, w innych krajach mniej), dalsze części czyli strefy drogi kosztują coraz taniej.

[803] Strejk, ang., wynikłe ze zmowy zaprzestanie pracy przez robotników jednej lub kilku fabryk, albo całej nawet gałęzi przemysłu, w celu uzyskania korzystniejszych warunków pracy a. dla manifestacji politycznej; bezrobocie.

 Strejkować, ang., należeć do strejku, zaniechać pracy z powodu bezrobocia, nic nie robić, próżnować.

 Strejkowiec, ang., strejkujący, należący do strejku.

 Strejkowy, ang., odnoszący ś. do strejku.

 Streka, tor kolejowy, linja kolejowa, plant.

 Strelicja, roślina afrykańska z rodziny bananowatych (fig.).

 Stremma, gr., zwichnięcie członka.

 Strengiel, nm., choroba końska: zołzy.

 Streptokoki, gr., bakterje znajdujące ś. wszędzie a szczególnie w ciałach gnijących, fermentacyjnych (fig.).

 Streszczać, dok. Streścić; wyrazić krótkiemi słowy treść czego, ująć co w wykład zwięzły; s. ś., wyrażać ś. zwięźle, nie rozwodząc ś.

 Streszczenie, skrót, wyciąg z rzeczy napisanej, treść czego wypowiedziana.

 Streścić — p. nied. Streszczać.

 Stretto, wł., w muz., w szybkim tempie utrzymane krótkie zakończenie dłuższego utworu muzycznego, jakiego ustępu dramatycznego; zakończenie w fudze, gdzie tematy w coraz bliższych odstępach ś. powtarzają; w kupiec., ściśle, skąpo, ciasno, kuso.

 Stręczne (-ego), zapłata za stręczenie, porękawiczne.

 Stręczyciel, ten, który stręczy, zajmuje ś. strzeżeniem, faktor, rajfur, pośrednik, ajent, mekler.

 Stręczycielka, faktoria, rajfurka, meklerka, pośredniczka.

 Stręczycielski, właściwy stręczycielowi, faktorski.

 Stręczycielstwo, stręczenie, faktorstwo, meklerstwo, pośrednictwo.

 Stręczyć, nastręczać, polecać, raić.

 Strędowaciały, ten, który strędowaciał, zachorował na trąd.

 Strędowacieć, stać ś. trędowatym, dostać trądu.

 Stręp, barć na drzewie, którego wierzchołek odłamała burza.

 Stręt, w wyr.: na s-cie = napodorędziu, na zawadzie.

 Strętny — p. Wstrętny.

 Strętwa, ryba miękkopromienna, drętwik, węgorz elektryczny (f.).

 Strętwieć — p. Zdrętwieć.

 Stricte, łć., (strykte), ściśle, dokładnie.

 Stroboskop a. Fenakistoskop, gr., przyrząd optyczny, składający ś. z krążka, osadzonego na osi, z wyobrażonym na jego powierzchni szeregiem rysunków lub fotografji, przedstawiających np. kolejne pozy osoby będącej w ruchu, który to przyrząd wprowadziwszy w ruch obrotowy i patrząc weń przez wązką szparę, otrzymamy jeden obraz ciągły osoby, wykonywającej ruchy bez przerwy, jak w naturze (fig.).

 Stroczek, gatunek grzyba, zwany grzybem domowym, rośnie na belkach i innych częściach budynków drewnianych (fig.).

 Stroczyć (się), związać (ś.) trokami, skrępować (ś).

[804] Strofa, gr., w poez., większy ustęp rytmicznie i syntaktycznie w sobie zamknięty; harmonijny splot wierszy, wyrażających prawie zawsze myśl skończoną; zwrotka lub wrotka.

 Stroficzny, gr., odnoszący ś. do strofy, ułożony w formie strof.

 Strofka, gr., krótka strofa.

 Strofoida, gr., rodzaj linji krzywej.

 Strofować, nm., ganić, napominać, karcić słowami, łajać.

 Stroiciel, zajmujący ś. strojeniem instrumentów muzycznych; s. fortepianów.

 Stroicielstwo, zajęcie stroiciela.

 Stroiczka, roślina z rodziny stroiczkowatych, lobelja (fig.).

 Stroiczkowate, Strojczykowate, rodzina roślin dwuliściennych.

 Stroić, ubierać pięknie, przybierać, ozdabiać, przyozdabiać, upiększać; o instrumencie muzycznym: doprowadzać do właściwego tonu, nastrajać, korygować; przen., kierować, zwracać, skłaniać, sprowadzać, obracać; przybierać pozór czego, okazywać, pokazywać co: s. minę, s. powagę; wyrabiać, wyprawiać, urządzać, stwarzać: s. kłótnie = kłócić ś.; s. dziwy = wyrabiać dziwne rzeczy; s. drwinki = drwić sobie; s. mataczyny = chytrze postępować, używać podstępu; s. śmiechy, żarty = śmiać ś., żartować z kogo, z czego; s. fochy = grymasić; s. figle = figlować; s. przechadzki = marnować czas na przechadzkach; s. koperczaki = umizgać ś. (do panny); s. firleje = mizdrzyć ś.; s. ś., ubierać ś. strojnie; ozdabiać ś., przystrajać ś., przyozdabiać ś.

 Stroić (się), potroić (ś.).

 Stroigla, roślina z rodziny szyszkowatych, socha.

 Stroik, zdr. od Strój; s. kobiecy na głowę = ubranko; sprężysta płytka metalowa, stosowana w niektórych przyrządach muzycznych dętych, drganiem swoim powodująca ton; kołek, na który jest nawinięta struna narzędzia muzycznego — p. Kamerton.

 Stroikarz, wyrabiający stroiki do instrumentów muzycznych dętych.

 Stroikowy, odnoszący ś. do stroiku; narzędzie muzyczne s-e = wydające tony przy pomocy stroika, instrumenty języczkowe.

 Stroipiętka — p. Storczypięta.

 Stroipląt, Strójpląt, roślina z rodziny trędownikowatych.

 Stroisz, tyka, palik do podpierania roślin.

 Strojarka, kobieta, trudniąca ś. wyrabianiem strojów, modniarka, szwaczka.

 Strojnie, przysł., w pięknym stroju, ozdobnie, pięknie.

 Strojnik, klucz od strojenia narzędzi muzycznych; widełki strojowe, używane głównie przy strojeniu fortepianów — p. Kamerton.

 Strojnisia, kobieta lubiąca ś. stroić, kobieta wystrojona, elegantka.

 Strojniś, człowiek, lubiący ś. stroić, elegant, modniś, galant, fircyk.

 Strojno, przysł. — p. Strojnie.

 Strojność, przymiot tego, co jest strojne, wyszukaność stroju; stroje ozdobne, wyszukane ozdoby ubioru.

 Strojny, przybrany strojnie, wystrojony; elegancki: proporcjonalny, harmonijny, składny; dobrze nastrojony, harmonijny co do tonów.

 Strojowy, dotyczący stroju.

 Strom, strome miejsce, urwisko.

 Stroma, gr., podkład, nakrycie, dywan tkany kolorowo; podłoże, osnowa; wiązania tkanek gruczołów i opuchlin.

[805] Stromata, gr., dywany; obicia; pisma, rozprawy różnej treści.

 Stromatyka, gr., sztuka tkania dywanów.

 Stromboliczny, gr., s-e wybuchy wulkanów, wybuchy lawy wylewającej ś. poza krater powolnie bez wybuchu.

 Stromy, spadzisty, urwisty, przepaścisty.

 Strona, powierzchnia jakiegoś przedmiotu, oglądana z pewnego punktu, zwrócona w pewnym kierunku: po prawej s-ie, po lewej s-ie = na prawo, na lewo od kogo, od czego; prawa s. materjału = lice, lewa s. = nice; z tej s-y czego = przed czym; z tamtej s-y czego = za czym, z za czego; ze wszystkich s-n = zewsząd; przejechać na drugą s-ę = na przeciwny brzeg (np. rzeki); przejść na drugą s-ę ulicy = na przeciwległy trotuar; s. w książce, w kajecie = stronica; punkt wyjścia, z którego coś uważamy, wzgląd, pod którym coś rozważamy: z jednej s-y to jest dobre, ale z drugiej złe = pod jednym względem; zła i dobra s. czego = ujemny i dodatni przymiot; badać co ze wszystkich stron = pod każdym względem, wszechstronnie; miejsce, leżące na boku, ubocze, ustronie, miejsce bardziej oddalone, dalsza okolica; s-ami grzmi = w niedalekiej okolicy; iść na s. = na bok z potrzebą naturalną; ze s-y mu to doniesiono = ubocznie, od obcych ludzi; po s-ach to opowiadano = pokątnie; brać kogo na s-ę = na osobność; żart na s-ę = mówmy poważnie; na s-ę! = z drogi!, na bok!; na s-ie = na boku, po brzegach książki; w sztuce dramatycznej: objaśnienie dla aktora, że ma mówić niby to do siebie, jakby głośno myśląc; pożytek, korzyść, interes: każdy na swoją s-ę ciągnie = myśli o swoich korzyściach; skłaniać ś. na czyjąś s-ę = trzymać czyją s-ę = trzymać z nim, przemawiać za nim, na jego korzyść, opowiadać ś. za nim; być czyimś stronnikiem; partja, stronnictwo, koterja; s. w sądzie = pozywający a. pozwany, jeden z procesujących ś.; jeden z uczestników sporu, zatargu, walki; jedna z armji walczących; kierunek. w którym ś. patrzy a. dąży: cztery s-y świata, s. południowa, północna i t. d.; iść na cztery s-y świata = nie mieć określonego kierunku drogi, tułać ś., wałęsać ś.; rozpędzić na cztery s-y świata w nieładzie, w rozsypce; iść w s-ę lasu, łąki = ku lasowi, ku łące i t. d.; kraj, kraina, okolica, miejscowość: s-y rodzinne, swoje s-y = miejsce urodzenia, obce s-y = obczyzna; w gram., s-a czynna, s-a bierna = formy konjugacji czasowników, wyrażające stosunek czynności do podmiotu i przedmiotu; struna.

 Stroncjana, łć., tlenek strontu.

 Stroncjanit, łć., minerał przezroczysty, zielonkawy, którego częściami składowemi są stront, tlen i kwas węglany.

 Stronica — p. Stronnica.

 Stronić od kogo, od czego = trzymać ś. zdaleka, unikać kogo, czego, nie chcieć ś. wdawać z kimś, w co.

 Stronnica, Stronica, każda z dwuch stron karty w książce, w kajecie, w rękopisie.

 Stronnicować, oznaczać kolejność stron w kajecie, książce.

 Stronnictwo, w społeczeństwie, w parlamencie: partja, koterja, frakcja, odłam.

 Stronniczka, forma żeńska od Stronnik; zdr. od Stronnica.

 Stronniczość, trzymanie ś. pewnej strony, parcjalność, brak bezstronności, objektywizmu w wypowiadaniu sądów.

 Stronniczy — p. Stronny.

[806] Stronnik, człowiek, stojący po czyjejś stronie, zwolennik czyj.

 Stronność — p. Stronniczość.

 Stronny, Stronniczy, nie bezstronny, nie objektywny, niesprawiedliwy, parcjalny, kierujący ś. pewnemi upodobaniami a. korzyścią własną.

 Stront, Stroncjum, łć., metal lekki, barwy żółtej (nazwa od wsi w Szkocji, gdzie był najpierwej odkryty).

 Strop, sufit, powała, stołowanie, sklepienie; wewnętrzna strona dachu (f.); s. niebieski = firmament nieba; w te s-y = natychmiast.

 Stropić, zrobić tak, że ktoś straci trop, ślad: zbić z tropu; odnaleźć po tropie, wytropić; przen., zmieszać, zdetonować, zaambarasować, zbić z pantałyku; s. ś., zmieszać ś., zdetonować ś.; zaambarasować ś.

 Stropić się, wisieć wysoko nakształt stropu; tworzyć strop z siebie, sklepić ś.

 Stropowy, dotyczący stropu.

 Stroskać, przyprawiać o troskę, strapić, zgnębić, zmartwić, znękać, przygnębić.

 Stroskany, zmartwiony, złamany na duchu, znękany kłopotami.

 Stroszyć, zebrać na kupę, nagromadzić, ażeby sterczało, mierzyć ponad miarę — p. Nastroszyć.

 Strożyć — p. Sterczeć.

 Strożyny (-yn), sztuki drzewa iglastego, służące na słupki do kominów z chróstu i gliny wylepionych, w wiejskich chałupach.

 Strój, piękny, bogaty, zbytkowny ubiór, szata strojna; układ, porządek, sposób; s. na konia = rząd; modła, wzór, manjera, tryb, sposób; właściwe nastrojenie instrumentu muzycznego, tak iż wydaje ton należyty; s. bobrowy = wydzielina wysuszona pewnych gruczołów bobra.

 Strójka, roślina — p. Przewdziękla.

 Strójkowate, rodzina roślin jednoliściennych, przewdzięklowate.

 Stróż, człowiek, strzegący czego, pilnujący kogo, strażnik: s. ogrodowy, s. nocny, s. drogowy, = dróżnik, s. ogniowy = strażak; s. więzienny; s. domowy a. kamieniczny = człowiek, pilnujący porządku w kamienicy, na podwórku, spełniający też najniższe funkcje policyjne; obrońca, opiekun; s-owie grobu Chrystusowego = zakon Templarjuszów; s. praw = sędzia; s. domowy = parobek do najniższych posług; s. szkolny = robiący porządki w gmachu szkolnym, palący w piecu, wymierzał też dawniej karę cielesną uczniom, kalefaktor; s. u wozu = sworzeń; mały kopiec graniczny, usypany w blizkości większego, narożnego kopca; słupek kamienny a. drewniany, których pewna ilość wkopuje ś. w ziemię wzdłuż budowli a. przy drzwiach, dla ochrony bramy i muru.

 Stróża, obowiązki stróża, stróżowanie, pilnowanie; powinność strażnicza kmieci, odbywających kolejno straże w dworach pańskich; kolejne zostawanie we dworze kobiety a. mężczyzny dla pomagania w pracy służbie dworskiej, np. przy doglądaniu obory, drobiu, udoju mleka i t. p.

 Stróżak, syn stróża.

 Stróżka, forma żeńs. od Stróż; żona stróża; pilnowanie, stróżowanie.

 Stróżliwy, baczny, przezorny, oględny; dobrze strzegący, pilny w stróżowaniu, gorliwy w pilnowaniu.

 Stróżostwo, obowiązki stróża; zbior., stróż z żoną.

[807] Stróżowa (-ej), żona stróża, stróżka.

 Stróżować, pełnić obowiązki stróża; stać na straży, wartować; czuwać, dozorować, dawać baczenie, pilnować.

 Stróżowski, odnoszący ś. do stróża, należący do stróża.

 Stróżowszczyzna, opłata, danina na utrzymanie stróża.

 Stróżowy, należący do stróża.

 Stróżówka, budka stróża.

 Stróżówna, córka stróża.

 Stróżysko, stróż godny pożałowania.

 Strucelka, nm., mała strucla.

 Struchlałość, wielki strach, oniemienie ze strachu, trwoga.

 Struchlały, ten, który struchlał.

 Struchleć, zwiotszeć, zbutwieć, spróchnieć; zamrzeć, zdrętwieć, oniemieć, stanąć słupem z przerażenia, z podziwu; zasłabnąć, wycieńczeć, zniszczyć ś.

 Strucla, nm., pieczywo w rodzaju bułki, ale większe i mające formę wydłużoną, bywa także napełnione makiem, masą migdałową, powidłami.

 Struć, przyprawić o śmierć za pomocą trucizny, otruć; zaszkodzić zdrowiu niezdrowym pokarmem; przen., zgryźć, zmartwić; s-s. ś., pozbawić ś. życia zapomocą trucizny, otruć ś.; zaszkodzić sobie na zdrowiu niezdrowym pokarmem; zgryźć ś, zmartwić ś., strapić ś.

 Strudel, nm., potrawa z ciasta, obficie smarowanego masłem, wielokrotnie rozwałkowy wanego i znowu składanego, wreszcie obsypanego z wierzchu jabłkami krajanemi i cukrem, zawiniętego w zwój, ułożonego w rondlu spiralnie i wypieczonego.

 Strudzenie, stan człowieka strudzonego, zmęczenie; trud, mozół.

 Strudzić (się), utrudzić (ś.), zmęczyć (ś.), zmordować (ś).

 Strudzony, ten, który ś. strudził, zmordował.

 Strug, hebel, ośniak; wielka barka, galara, struga.

 Struga, niewielka ilość wody płynącej, mała rzeczka, potok, strumień; strumyk, strumyczek; s. światła = smuga — p. Strug.

 Strugacz, Strugarz, człowiek, który struże.

 Strugać, rznąć, wyrzynać nożem, ciosać, rzeźbić w drzewie, wyrabiać co strugając; zrzynać, ścinać podłużne wióry z czego dla uczynienia gładszym, równiejszym, wyrównywać nożem, siekierką a. heblem; skrobiąc, zdejmować zwierzchnią powłokę z czego, obierać; s. pietruszkę = o kobiecie: nie tańczyć na balu; s. marchewkę = drażnić ś. z kim, pocierając palec o palec i mówiąc: „zyg, zyg; marchewka, pasternaczek, rzodkiewka“; s. kliny na czyjej głowie = robić z nim, co ś. podoba, przewodzić nad nim.

 Strugałka, figura wystrugana, bałwan, wyrzeźbiony z drzewa.

 Struganina, licha robota strugana; niepotrzebne, bezużyteczne struganie.

 Strugarka, machina strużąca, wiórownica, heblarka.

 Strugiel, hebel do drzewa.

 Struglarka, machina, heblująca automatycznie, heblarka.

 Strukanie, głos żórawia.

 Strukczaszanka, córka strukczaszego.

 Strukczaszy, dworzanin, którego obowiązkiem było usługiwać panującemu przy stole podczas uczty.

 Strukczaszyc, syn strukczaszego.

 Strukczaszyna, żona strukczaszego.

 Struktura łć., sposób łączenia pojedyńczych części w całość, stały, charakterystyczny dla danego [808]ciała prawidłowy układ części składowych; budowa, układ.

 Struma, łć., wole, chorobliwe powiększenie gruczołu tarczowego na szyi.

 Strumieniący, płynący, jak strumień; mający po sobie świecące ś. pasy.

 Strumienić się, płynąć strumieniem.

 Strumieniówka, ptak wróblowaty, śpiewający, zębodzioby z rodziny gajówek czyli pokrzewek (fig.).

 Strumienisty, Strumienny, obfitujący w strumienie; podobny do strumienia.

 Strumienny, Strumieniowy, odnoszący ś. do strumienia; żyjący w strumieniach.

 Strumień, bieg wody wartki, potok wązki i niegłęboki, ruczaj, niewielka rzeczka, rzeczułka; s-niem = w obfitości, rzęsiście: deszcz lał s-niem, łzy płynęły s-niem.

 Strumyk, Strumyczek, mały strumień.

 Strumiłka, roślina z rodziny krzyżowych, malkolmja.

 Strumowaty, chory na wole pod gardłem.

 Struna, nić metaliczna a. skręcona z żył a. z kiszek zwierzęcych, która, naciągnięta na narzędziu muzycznym, potrącona, wydaje ton muzyczny; narzędzie muzyczne ze strunami; muzyka; gra na takim narzędziu; cięciwa łuku; przeciągnąć s-ę = nadużyć czego na własną szkodę; przen., pewna strona w usposobieniu człowieka: uderzyć, trafić w słabą, w czułą s-ę = pochlebiwszy komu, powiedziawszy mu coś serdecznego, ująć go.

 Struniarka, żona struniarza.

 Struniarstwo, rzemiosło, zajęcie struniarza.

 Struniarz, rzemieślnik, wyrabiający struny do instrumentów muzycznych.

 Strunić, zaopatrywać w struny, naciągać struny na jakimś narzędziu muzycznym.

 Strunka, mała struna; roślina z gromady wodorostów.

 Strunowy, Strunny, zaopatrzony w struny, zrobiony ze strun: narzędzie muzyczne s-e.

 Strup, skorupa, tworząca ś. na przysychającej ranie a. pękniętym wrzodzie; s-y końskie = parchy.

 Strupek, mały strup.

 Strupiały, zamarły, zmartwiały, strupieszały.

 Strupiasty, obfitujący w strupy, osypany strupami.

 Strupić, okryć strupem; położyć trupem, zabić, zgładzić ze świata, zamordować.

 Strupieć, pokrywać ś. strupem; w trupa ś. zmienić, umrzeć, paść trupem; struchleć z przerażenia, obumierać, kołem stanąć.

 Strupieszałość, zmartwiałość, zgrzybiałość; wewnętrzne spróchnienie kości.

 Strupieszały, strupiały, trupi, obumarły, zmartwiały; przestarzały, niedzisiejszy; zmurszały, spróchniały, zgrzybiały.

 Strupieszeć, strupieć, obumrzeć, zgrzybieć, zestarzeć ś.; spróchnieć, zmurszeć.

 Strupieszyć, uczynić strupieszałym.

 Strupliwy — p. Strupiasty.

 Strupnica, roślina z gromady porostów.

 Strupowaty, Strupiasty, mający kształt strupa, pełen strupów.

 Strusi, gr., odnoszący ś. do strusia, właściwy strusiowi: pióro s-ie; s-a polityka = polityka, polegająca na tym, żeby mrużyć oczy na niebezpieczeństwo i nie chcieć o nich myśleć, podobnie [809]jak, według mniemania, struś wobec groźnego niebezpieczeństwa kryje głowę w piasku, żeby tego niebezpieczeństwa nie widzieć; s-i żołądek = żołądek zdolny przyjąć bez szkody pokarm choćby mało strawny; przen., obojętność na zniewagi doznawane.

 Strusię, gr., pisklę strusia.

 Strusiowaty, gr., mający kształt strusia; s-e, rząd ptaków z podgromady bezgrzebieniowców.

 Struś, ptak z rzędu strusiowatych, największy rozmiarami ze wszystkich, dziś istniejących (fig.).

 Struty, otruty; mający zdrowie zepsute z powodu niezdrowego pokarmu; zmartwiony, strapiony.

 Strutynować, rozważyć wszechstronnie, roztrząsnąć badawczo, zbadać gruntownie.

 Strużek, narzędzie, służące do wyrobu łyżek, mała struga, potoczek, strumyczek.

 Strużka, mała struga.

 Strużki (-ek). wiórki.

 Strużnik, krótki hebel wiórowy.

 Strużyć, płynąć strugą, ciec.

 Strużyna, nędzna, mała struga.

 Strużyny (-yn), heblowiny, wióry; obierzyny, łupiny.

 Strwolotka, ryba cierniopromienna z rodziny kostolicych (fig.).

 Strwonić, zmarnować, przepuścić, stracić, przehulać.

 Strwożyć (się), przerazić (ś.), przejąć (ś.) trwogą, przestraszyć (ś.).

 Strybulacja, łć., szmery, jakie wydają niektóre owady.

 Strych, nm., strychowanie, wyrównywanie miary; zamach, pociągnięcie, zacięcie; sposób, tryb, kształt, manjer; s. na skrzypcach = sposób smyczkowania, strychulec, miara; kresa, linja, rysa; poddasze, góra; pod s., w s. = po brzegi, po skraje, do wrębów.

 Strycharka, nm., żona strycharza; kobieta, trudniąca ś. strycharstwem.

 Strycharski, nm., odnoszący ś. do strycharza; grunt s. = gliniasty.

 Strycharstwo, nm., rzemiosło strycharza, jego zajęcie.

 Strycharz, nm., robotnik wyrabiający cegły; człowiek, który strychulcem równa zboże w workach.

 Strychnina, łć., silnie trujący alkaloid, otrzymywany z nasion kulczyby cz. wroniego oka, w stanie czystym przedstawiający ś. w postaci drobnych, przezroczystych kryształów, bardzo gorzkich w smaku, trudno rozpuszczalnych w wodzie, a łatwo w rozcieńczonym alkoholu, benzolu, chloroformie.

 Strychninowy, łć., odnoszący ś. do strychniny, zawierający w sobie strychninę.

 Strychować, nm., wyrównywać miarę, zgarniając a. obcinając nadmiar; robić sztrychy, kreski na czym; kreskować; przelatywać, przebiegać wzdłuż jakiego przedmiotu; muskać, dotykać (wiatr s-uje); zanurzać wiosło lekko w wodę; ostrzeliwać jaki przedmiot pod małym kątem do jego długości; s. ś., (o koniu) kaleczyć sobie jedną nogę drugą nogą; pies s-uje = macha ogonem, okazując chęć szukania zwierzyny.

 Strychownica, nm., śródwaga, gruntwaga.

 Strychowny, nm., poziomy, horyzontalny; polegający na strychowaniu.

 Strychulec, nm., narzędzie do urównywania miary (pręt, wałek, deseczka); łopatka drewniana nacinana, karbowana na krzyż, [810]smarowana kalafonją a. smołą szewcką i obsypana piaskiem, do ostrzenia kosy.

 Stryczek, Stryk, nm., postronek z pętlą na końcu do zaciskania; zginąć na s-u = być powieszonym na szubienicy; dostał mu ś. s. = wyrok, skazujący na powieszenie.

 Stryczkowaty, nm., mający kształt stryczka.

 Stryflasty, nm., z cholewami obramowanemu u góry; ze sztylpami.

 Stryisko, poczciwy, zacny stryj; stryj godny pożałowania.

 Stryj, Stryjaszek, brat ojca; las: pożyczyć pieniędzy od s-ja = sprzedać las; s. brodę rozwinął = las okrył ś. liściem; uderzyć ś. po s-u = w łokieć, aż ciarki idą.

 Stryjać komu, nazywać kogo stryjem; obchodzić ś. z kim surowo, bez wyrozumiałości.

 Stryjanka, Stryjenka, taniec staropolski, rodzaj raźnego mazurka, przeplatanego śpiewkami.

 Stryjaszek — p. Stryj.

 Stryjaszkowy, stanowiący własność stryjaszka; odnoszący ś. do stryjaszka.

 Stryjcio, pieszcz. od Stryj.

 Stryjec, potomek tego samego naddziada, co i ktoś inny, i używający tegoż herbu; bratanek, synowiec.

 Stryjeczno-rodzony, pochodzący od rodzonego brata ojca.

 Stryjeczno-stryjeczny, pochodzący od brata pradziada.

 Stryjeczno-wujeczny, pochodzący od stryja, a zarazem męża ciotki, czyli wuja.

 Stryjeczny, pochodzący od stryja; s-ni bracia a. siostry = od dwuch braci.

 Stryjek, zdr. od Stryj; zamienił ś. s. siekierkę na kijek = niekorzystna zamiana.

 Stryjenka, żona stryja; siostra ojca, ciotka.

 Stryjna — p. Stryjenka.

 Stryjo — p. Stryj.

 Stryjostwo, stosunek stryja do bratanków; zbior., stryj z żoną.

 Stryjowski, stanowiący własność stryja, właściwy stryjowi.

 Stryk — p. Stryczek.

 Strykte, łć. — p. Stricte.

 Stryktura, łć., chorobliwe zwężenie kanału w organizmie ludzkim lub zwierzęcym; ściśnięcie.

 Strynożyć — p. Strzynożyć.

 Stryskać, tryskając skropić, spryskać, oblać kroplami.

 Strysz — p. Stryż.

 Stryszek, nm., zdr. od Strych.

 Strywjalizować, zrobić trywialnym, spospolitować.

 Stryź^[1], Srzeź, Śreź, Śryź, kra, płynąca po wodzie.

 Strzalijad — p. Krewnik.

 Strzalisty, Strzałowy, mający kształt strzały.

 Strzał, strzelenie, wystrzelenie, wystrzał, wypalenie; odległość, jakiej sięga pocisk, doniosłość pocisku; sam pocisk.

 Strzała, pocisk, wyrzucony z łuku, z kuszy, z procy, złożony z ostrza, czyli żeleźca (bełtu) i pałeczki drewnianej (brzechwy) (fig.); odnoga rzeki; roślina z rodziny różowatych; pień drzewa od korzeni do miejsca, z którego rozchodzą ś. gałęzie; gwiazdozbiór na niebie północnym; największa wewnętrzna wysokość sklepienia; wysoki, ostrogranny dach, nakrywający wieże w budynkach gotyckich; w matem., część promienia prostopadłego do cięciwy, zawarta między cięciwą a łukiem; pobiec, polecieć s-ą = bardzo szybko.

 Strzałka, mała strzała; podłużna plamka na skórze a. na sierści, wyglądająca jak strzała; kość cieńsza, zewnętrzna goleni; [811]gałązka, mająca być owocową; odnoga, bocznica kolejowa; wyniosłość na spodzie kopyta końskiego, podobna do grotu strzały; s. piorunowa = skamieniałość z gromady belemnitów, piorunowiec; roślina z rodziny żabińcowatych, strzała wodna (fig.).

 Strzałkowaty, mający kształt strzałki.

 Strzałobójca, zabijający strzałami.

 Strzałonośny, noszący strzały, sięgający strzałą: pocisk s.

 Strzałotrafny, celnie strzelający.

 Strzałowe (-ego), nagroda pieniężna, którą dostaje strzelec od ubitego zwierza; część z ubitego zwierza, przypadająca myśliwemu w nagrodę; opłata od strzałów chybionych przez myśliwych, obracana na cel dobroczynny.

 Strzałowy, odnoszący ś. do strzały, pochodzący od strzały.

 Strzaskać, stłuc, zbić z trzaskiem, roztrzaskać, zgruchotać, zdruzgotać; s. ś., stłuc ś., zbić ś. z trzaskiem, roztrzaskać ś., zgruchotać ś.

 Strząchać — p. Strząsać.

 Strząchnąć — p. Strząsać.

 Strząsać, dok. Strząchnąć, Strząsnąć, Strząść; trząsaniem zrzucać, otrząsać, obtrząsać; wstrząsać, potrząsać, wzruszać: s. ramionami; szukając przewracać wszystko, przeszukiwać starannie, szukając przerzucać, przetrząsać; s. ś., wstrząsać ś., otrząsać ś., wzruszać ś.; obrywać ś., utrząsać ś.; odpadać; zrzucać ś., wstrząsnąwszy, uwalniać ś. od czego; wzdrygać ś.

 Strząsnąć — p. nied. Strząsać.

 Strząść — p. nied. Strząsać.

 Strzebla, ryba członkopromienna, karpiowata, psterka, bystrzyk, olszanka.

 Strzec, pilnować, mieć pod swoją strażą, dozorować, mieć baczenie, stać na straży; zachowywać, konserwować, ochraniać, bronić; dochowywać czego, przestrzegać, mieć co na oku, pilnować czego, dotrzymywać czego; s. ś., chronić ś., wystrzegać ś. czego, unikać kogo, czego, mieć ś. na baczności.

 Strzecha, dach, słomą kryty, chata; przen., dom swój, gniazdo rodzinne; gminne pochodzenie, stan chłopski; żart. bujne włosy na głowie (f.).

 Strzecharz, rzemieślnik, pokrywający dachy słomą.

 Strzechotek, roślina z rodziny trędownikowatych.

 Strzechwa, roślina z gromady mchów liściastych — p. grymja.

 Strzeczny, stryjeczny.

 Strzega — p. Stróżka.

 Strzegotać, Strzekotać, o konikach polnych: właściwy im głos wydawać; ćwierkać, skrzeczeć.

 Strzel, gatunek chrząszcza; bombardjer.

 Strzelać, dok. Strzelić; wyrzucać pocisk z broni palnej a. z łuku, kuszy, procy i t. p.; s. kogo = uderzać, walić, strzelić kogo w gębę, w łeb; ciemno, choć w łeb strzel = zupełnie ciemno, nic nie widać; s. bez prochu = kłamać bezczelnie; chłop s-a, a Pan Bóg kule nosi = mówiąc o nieprzewidzianych wynikach zamierzeń i usiłowań ludzkich; s. na wiatr, w powietrze = gadać daremnie; jak strzelił = prościuteńko, wprost przed siebie, bardzo szybko; s. z bicza = trzaskać; minęło, odbyło ś. szybko, jak z bicza strzelił = niezmiernie szybko; korek s-a z butelki = wypada z trzaskiem; pękać z hukiem, rozpadać ś. z trzaskiem; buchać, tryskać czym; iskrzyć ś., [812]bić z czego, widnieć w czym, pałać: gniew s-a mu z oczu; o drzewie, o roślinie: dostawać nowych pędów, rosnąć szybko w górę; s. daleko myślą, marzeniem = wybiegać myślą, sięgać, bujać; s. oczami = zerkać, strzyc, słodkie oczy robić; s. do nieba modlitwami = zanosić modlitwy gorące; strzeliło mu coś do głowy = przyszło do głowy, ubrdało ś; bąki s. = nic nie robić, marnować czas na bezmyślnym włóczeniu ś., bezczynności; s. kogo, co, zabijać strzałami z broni palnej, polować na co; s. ś., pojedynkować ś. na broń palną.

 Strzelaki, drwa opałowe świerkowe, trzaskające w czasie palenia ś. na kominie; węgielki drobne, które z powyższych drzew wpadają w garnki, zanieczyszczając potrawy.

 Strzelanina, ciągłe strzelanie, częste wystrzały.

 Strzelba, przyrząd do wyrzucania pocisków za pomocą materji wybuchowej, broń palna, fuzja; zbiór., żołnierze, uzbrojeni w strzelby, strzelcy, strzelanina, strzelanie.

 Strzelbeczka, mała strzelba.

 Strzelbica, wielka, niezgrabna strzelba.

 Strzelbina, Strzelbinka, marna, licha, strzelba.

 Strzelbisko — p. Strzelba.

 Strzelbka, mała strzelba.

 Strzelbmajster, Strzelbmistrz, rzemieślnik, wyrabiający strzelby, puszkarz.

 Strzelbonosiec, niewolnik a. służący, niosący za myśliwcem broń podczas polowania.

 Strzelbowy, odnoszący ś. do strzelby.

 Strzelcowa (-ej), żona strzelca.

 Strzelczy, Strzelecki, odnoszący ś. do strzelca, do strzelania: koń s. koń strzelca w dawnej jeździe polskiej.

 Strzelczyk, młody strzelec; chłopiec do posługi przy myśliwym; ryba cierniopromienna, łuskopłetwa, pospolita na wyspie Jawie (fig.).

 Strzelczyni, Strzelczyna, forma żeńska od Strzelec.

 Strzelec, człowiek, umiejący strzelać; myśliwy, myśliwiec; żołnierz pieszy a. konny, którego zadaniem jest strzelać do nieprzyjaciela, karabinjer, jegier; artylerzysta, puszkarz; strażnik części lasu, leśnik, lasowy, gajowy; służący, oficjalista, którego obowiązkiem jest dostarczanie zwierzyny na stół pański; człowiek do posługi, lokaj, zwłaszcza do stania za pojazdem; jedna z konstelacji zodjakowych (fig.); gatunek węża.

 Strzelecki — p. Strzelczy.

 Strzelectwo, sztuka łowiecka, łowiectwo, myśliwstwo.

 Strzelica — p. Strelicja, Strzałka.

 Strzelić — p. nied. Strzelać.

 Strzeliga, roślina z rodziny borowicowatych.

 Strzeligłóg, roślina z rodziny arnotowatych, strzeligłożyna, zatarń.

 Strzelisty, obfitujący w strzały, ze strzał zrobiony; mający podobieństwo do strzały: szybki, jak strzała, ostry, przeszywający, jak strzała; wybujały, smukły, wysmukły, smagły, wyniosły; wzniosły, szczytny; wzbijający ś. w górę nakształt pocisku a. strzały; gorący, żarliwy.

 Strzeliście, Strzelisto, przysł. od Strzelisty.

 Strzeliwo, amunicja.

 Strzelne (-ego), opłata za strzelanie, za prawo polowania na czyim gruncie.

[813] Strzelnia, Strzelnica, miejsce, budynek, przeznaczone do ćwiczenia ś. w strzelaniu.

 Strzelnica, otwór w przedpiersieniach, w murach zamkowych, fortecznych, w okrętach, przez które strzelają do nieprzyjaciół (fig.); wieża ruchoma z której strzelają do oblężonych.

 Strzelnicowy, Strzelniczy, odnoszący ś. do strzelnicy.

 Strzelniczy, odnoszący ś. do strzelania, służący do strzelania; proch s.; bawełna s-a — p. Bawełna; świder s. = świder do wiercenia dziur w skale na naboje do rozsadzania skały.

 Strzelnowe, jedno z plemion rodziny roślin amarylkowatych.

 Strzelny, odnoszący ś. do strzelania, strzelający.

 Strzemiączko, małe strzemię; tasiemka, przyszyta u dołu spodni a. kalesonów, przytrzymująca je, by nie sunęły ś. do góry.

 Strzemienne, kielich, spełniany na odjezdnym, na pożegnanie odjeżdżających gości.

 Strzemiennica, przyrząd z kolcami na piętach, ułatwiający włażenie na słupy telegraficzne i trzymanie ś. na nich.

 Strzemienny, Strzemieniowy, odnoszący ś. do strzemienia.

 Strzemieńczysko, pasek, na którym zawiesza ś. strzemię, puślisko, pusło.

 Strzemię, pętlica żelazna, wisząca na puślisku z każdej strony siodła, w której jeździec, umieszcza stopę (fig.); wstępować w czyje s. = naśladować go; w cudze s. wstępować = wdzierać ś. w cudzą własność; wkraczać w cnotliwe s. = wchodzić na drogę cnoty; ukracać czemu s-on = powściągać co, hamować, kłaść kres czemu; s. wozowe = stopień u wozu a. karety; ucho u cholewy do wciągania buta; jedna z trzech kosteczek w uchu (fig.).

 Strzemionko, małe strzemię.

 Strzenożyć — p. Strzynożyć.

 Strzepać, Strzepnąć — p. nied. Strzepywać.

 Strzępić się, przechwalać ś.

 Strzepotać, zatrzepotać, machnąć skrzydłami.

 Strzepywać, dok. Strzepnąć, Strzepać; trzepiąc, zrzucać co z czego, strząsać; machać, rzucać czym; bić, uderzać, ćwiczyć, chłostać, smagać, walić: deszcz nas strzepał = przemoczył; odmawiać coś szybko.

 Strzeszka, zdr. od Strzecha.

 Strzeszny, odnoszący ś. do strzechy.

 Strzeżenie, rzecz. od Strzec; pilnowanie, dozorowanie, dawanie baczenia.

 Strzeżoga — p. Srzeżoga.

 StzeżonyStrzeżony, ten, którego strzegą; s-ego Pan Bóg strzeże = zawsze trzeba ś. mieć na baczności.

 Strzęp, Strzępel, kawałek wązki, oddarty od czego wzdłuż; coś oddartego i wiszącego u ubrania; pozostałe cząstki jakiejś całości, resztki.

 Strzępek, mały strzęp; kosmatość na tkaninie, włos, kutner; włókno mikroskopijne, z którego składa ś. ciało grzybów.

 Strzępel — p. Strzęp.

 Strzępia, frendzla; murować s-ą = wysuwać warstwami części cegieł ze ściany co druga warstwa, dla spojenia ich z następnemi.

 Strzępiastolistny, mający strzępiaste liście.

 Strzępiasty, Strzępny, pełen strzępów, postrzępiony.

 Strzępić, strzępiastym czynić, wystrzępiać, rozdzierać w [814]strzępy, kędzierzawić; s. mowę = mówić z przesadną wytwornością; s. głos = śpiewać trelami, trelować; s. ś., strzępiastym ś. stawać, wystrzępiać ś.; sterczeć strzępami.

 Strzępkowaty, mający kształt strzępka a. strzępów, poszarpany.

 Strzęplica, roślina z rodziny traw.

 Strzępnąć, zmarszczyć ś.

 Strzępnica, wij tęporożny.

 Strzępota, roślina z rodziny lipowatych.

 Strzęsać — p. Strząsać.

 Strzęsnąć — p. Strząsnąć.

 Strzyc, ciąć, przecinać, rozcinać nożyczkami; s. kogo, co = obcinać na nim włosy; zgryzać, ścinać zębami, szczypać, skubać, zjadać, spasać; s. uchem a. uszami = ruszać niemi, nasłuchiwać; s. oczami = strzelać niemi, zerkać, rzucać bystre i przelotne spojrzenia; wyzyskiwać kogo; s. barany = odcinać kupony od papierów procentowych; s. ś., być strzyżonym; kazać sobie obciąć włosy.

 Strzyga, Strzygonia, łć., upiorzyca, straszydło; mniemana dusza nieprawego dziecka płci żeńskiej w gwieździe spadającej i błędnym ogniku; błędnica, świeciłka, kusząca parobków do złego; owad muchowaty.

 Strzygnąć uszami = poruszyć niemi.

 Strzygoń łć., według wierzeń ludowych dusza nieprawego i wcześnie zmarłego dziecka płci męskiej; s-nie przedzierzgają ś. w różne postaci i kuszą mężatki do złego.

 Strzykać, dok. Strzyknąć; tryskać, bryzgać, pryskać; wdmuchiwać; pluć przez zęby; powodować ból przeszywający, czuć jakby ukłócie raz po raz: s-a mię w kolanie, w głowie; wydawać głos właściwy niektórym ptakom, np. trznadlom, chróścielom i t. p.

 Strzykanie, ból strzykający, przerywany.

 Strzykawka, przyrząd do wstrzykiwania, szprycka, serenga, klystera (fig.).

 Strzyknąć — p. Strzykać.

 Strzykwa, zwierzę z typu szkarłupni, o ciele robakowato wydłużonym (fig.).

 Strzymać, objąć, zawrzeć, zmieścić w sobie; dotrzymać, dochować; ścierpieć, znieść, wytrzymać; zatrzymać — p. Wstrzymać.

 Strzynożyć, Strynożyć, Sternożyć, spętać zwierzę, związawszy mu trzy nogi a. dwie na ukos.

 Strzyża, Strzyż, Strzyżka, strzyżenie owiec; pora roku, kiedy ś. strzygą owce; wełna, otrzymana z ostrzyżenia.

 Strzyżenie, rzecz. — p. Strzyża.

 Strzyżka — p. Strzyża; wycinanka; w zool. — p. Zębiołek.

 Strzyżony, którego a. co ostrzyżono, przystrzyżono; golono! — strzyżono! = mówi ś. o dwóch osobach spierających ś., pozostających z uporem przy swoim zdaniu.

 Strzyżyk, ptak wróblowaty śpiewający, z rodziny tejże nazwy; s., wołowe oko; mysikrólik, krzciuczek (fig.).

 Stuarkuszowy, złożony ze stu arkuszy.

 Stubarwny — p. StobarwyStobarwny.

 Stubramny — p. Stobramy.

 Stubylczeć, zżyć ś. z tubylcami, zaaklimatyzować ś.

 Studencik, łć., zdr. od Student.

 Studencina, łć., student godny politowania.

 Studencki, łć., odnoszący ś. do studenta, właściwy studentowi.

 Student, łć., słuchacz wyższego [815]zakładu naukowego (akademji, uniwersytetu, politechniki i t. p.); uczeń gimnazjum, wogóle szkoły średniej; s. rzeczywisty = najniższy stopień naukowy w Rosji.

 Studenterja, łć., ogół studentów; postępek nieodpowiedni dla człowieka zrównoważonego, ogładzonego towarzysko, wybryk mogący ledwie być wybaczonym studentowi.

 Studentka, łć., słuchaczka wyższego zakładu naukowego.

 Studiosus, łć., student uniwersytetu, akademik.

 Studja, łć., badania naukowe, poważne oddawanie ś. zdobywaniu wiedzy a. sztuki, zgłębianie jakiego odłamu nauki; ćwiczenia w zakresie sztuki; przedwstępne próby do jakiego większego dzieła.

 Studjować, łć., uczyć ś., przyswajać sobie szczegóły jakiej wiedzy, oddawać ś. zgłębianiu, badaniu gałęzi jakiej nauki; na podstawie licznych spostrzeżeń i badań dążyć do wyrabiania sobie sądu o jakim przedmiocie; dociekać, starać ś. przeniknąć rzeczy na razie niezrozumiałe, niejasne; uczęszczać na uniwersytet.

 Studjum, łć., w malarstwie: szkic przygotowawczy do zamierzonej większej pracy; robota, będąca owocem zdobytej w malarstwie wiedzy; wizerunek charakterystycznej głowy; w piśmiennictwie: praca literacka, będąca rezultatem przeprowadzonych badań; obraz, przedstawiający osobę a. widok wprost z natury; badanie, dociekanie.

 Studnia, otwór, wykopany w ziemi, do wydobywania wody ze źródła zapomocą kołowrotu, żórawia, pompy i t. p; s. artezyjska, s. abisyńska = otwór wyświdrowany w ziemi aż do wód podziemnych; zdrój, krynica, źródło; przen., nieprzebrane źródło czego: ten człowiek to s. mądrości; rodzaj pasjansu; wpadliśmy, jak kozieł w s-ę = w wielki ambaras; powierzyłeś mi tajemnicę, to jakbyś kamień w s-ę wrzucił = nikomu nie powiem.

 Studniarz, rzemieślnik, umiejący kopać i budować studnie, pompiarz; żart., student.

 Studnica, zdrój, źródło, krynica.

 Studniowy, sto dni trwając; studzienny.

 Studnisko, wielka studnia; miejsce po studni; dół, wykopany na studnię.

 Studukatowy, mający wartość stu dukatów; mający sto dukatów: okazały, pyszny.

 Studzianka, galareta z nóg wieprzowych.

 Studzić, pozwolić czemuś stygnąć, ostudzać, wystudzać, chłodzić; oziębiać, czynić obojętnym, poskramiać; s. ś., stygnąć, ostygać, chłodzić ś.; ziębić ś., stawać ś. zimnym, przebywać na chłodzie; tracić zapał, obojętnieć.

 Studzienka, mała studnia; źródełko.

 Studzienny, Studniany, odnoszący ś. do studni; wydobywany ze studni.

 Studzony, o potrawach: podany na zimno, w galarecie.

 Studzwonny, wydawany, ogłaszany przez sto dzwonów.

 Stufarbny, stobarwny, stokolorowy.

 Stufrankowy, Stofrankowy, kosztujący sto franków, zawierający w sobie sto franków.

 Stufrankówka — p. Stofrankówka.

 Stugębny, Stugęby, mający jakby sto gąb; rozgłośny, głośny; gadatliwy, wielomówny, plotkarski.

 Stugłośny, Stugłosowy, odnoszący Ś. do stu głosów; przen., rozgłośny.

 Stugłowy, Stogłowy, mający jakby sto głów; s. potwór, smok.

[816] Stugłów, w Grecji starożytnej: ofiara ze stu zwierząt, hekatomba.

 Stugramowy, ważący sto gramów.

 Stugrodny, Stugrody — p. Stogrodny.

 Stuimienny, Stoimienny, mający sto imion, sto nazw.

 StujenodniowyStujednodniowy, trwający sto jeden dni.

 Stujęzyczny, Stojęzyczny, mający jakby sto języków; przen., donośny, rozgłośny, szeroko ś. rozchodzący.

 Stuk, stukanie; stuknięcie, kołatanie, odgłos stukania.

 Stuk!, Sztuk!, wykrz., naśladujący lekkie uderzanie, puk! puk!

 Stukać, dok. Stuknąć; uderzać w co z łoskotem, kołatać, pukać głośno; bić, tętnić: serce mi s-a; s. ś., uderzać, kołatać; robić hałas, kołatać ś., chodzić z łoskotem; uderzać kieliszkiem o kieliszek przed wypiciem trunku na znak wzajemnej życzliwości.

 Stukanina, ciągłe stukanie, kołatanie, pukanie, stukot.

 Stukawka — p. Plesymetr.

 Stukilometrowy, mający sto kilometrów długości.

 Stuknąć — p. nied. Stukać.

 Stukolorowy, stobarwny.

 Stukolumnowy — p. Stokolumnowy.

 Stukomnatny — p. Stokomnatny.

 Stukonny, odnoszący ś. do stu koni, zaprzężony w sto koni, mający siłę stu koni.

 Stukot, stukanie, stukanina, pukanina, odgłos stukania.

 Stukotać, stukać ustawicznie, raz po raz.

 Stukułka, pewna gra hazardowna w karty.

 Stulać, dok. Stulić; kulić, składać, zwierać, ściskać, ściągać, zaciskać, zasklepiać, zamykać; podwijać pod siebie, kurczyć, podkulać; s. oczy = mrużyć; stul gębę!, stul pysk! = zamilcz!; s. ś., ściskać ś., zwierać ś., kurczyć ś., zamykać ś., zwijać ś.; oczy mi ś. s-ają = kleją ś., męczą ś., chce mi ś. spać.

 Stulecie, okres stu lat, wiek; setna rocznica; jubileusz stuletni.

 Stulejka, zwężenie napletka, niemożność odchylenia go; zwężenie powieki.

 Stuletni, Stoletni, mający sto lat wieku; trwający sto lat; przypadający co sto lat; przypadający po stu latach: jubileusz s.

 Stuletnik, człowiek mający sto lat wieku.

 Stulić — p. nied. Stulać.

 Stuliny, u Rusinów ciasto weselne.

 Stulistny, Stoliściowy, składający ś. ze stu liści: róża s.

 Stulisz, roślina z rodziny krzyżowych; rzodkiewnik (fig.).

 Stuła, łć., część obrzędowego ubioru kapłańskiego, rodzaj długiej i niezbyt szerokiej wstęgi, wyrobionej z tej samej materji, co ornat, a wdziewanej na szyję (fig.).

 Stułbia, zwierzę jamochłonne z rodziny stułbiowatych (fig.).

 Stułbiopławy, rodzaj zwierząt jamochłonnych.

 Stułbiowaty, mający kształt stułbi; s-e = rodzina zwierząt jamochłonnych.

 Stułebny, Stułbisty, mający jakby sto łbów, stugłowy.

 Stułokciowy, Stołokciowy, długi na sto łokci.

 Stumanić, wprowadzić w błąd przez tumanienie, oszukać.

 Stumarkowy — p. Stomarkowy.

 Stumarkówka — p. Stomarkówka.

[817] Stumiljonowy, odnoszący ś. do stu miljonów; posiadający sto miljonów.

 Stumilowy — p. Stomilowy.

 Stuoczny — p. Stooczny.

 Stuoki — p. Stooczny.

 Stuokienny, mający sto okien.

 Stuosobowy, składający ś. ze stu osób, przeznaczony dla stu osób.

 Stupa, hind., pomnik, u góry zakończony wysoką strzałą, zawierający relikwie jakiego świętego buddyjskiego w Indjach (fig.).

 Stupaje (ów), stopnie, wyrąbane w śniegu a. w lodzie dla wdzierania ś. pod górę.

 Stupajka, ros., piechur rosyjski; policjant; niższy urzędnik, biurokrata; człowiek niemrawy, którego trzeba popędzać.

 Stupefakcja, łc., osłupiałość, zdrętwienie umysłu; zdumienie, osłupienie.

 Stupor, łć., odrętwienie.

 Stupurczyć się, nadymać ś. pysznić ś., kokoszyć ś.

 Sturamienny, Storamienny, mający sto ramion; rozchodzący ś. w różnych kierunkach, wielostronny, niezmiernie obszerny.

 Sturbować kogo, zaniepokoić go, skłopotać, zmartwić; s. co, zakłócić co, przeszkodzić czemu, sparaliżować co; s. ś., zmartwić ś., skłopotać ś., zgryźć ś.

 Sturczeć, sturczyć ś.

 Sturczyć (się), zmienić (ś.) na Turka, zbisurmanić (ś.).

 Sturęczny, Storęczny, Sturęki,  , Storęki, mający sto rąk.

 Sturublowy — p. Storublowy.

 Sturublówka — p. Storublówka.

 Sturzec, roślina z rodziny lipowatych.

 Sturzeczny, odnoszący ś. do stu rzek, ten, do którego w sto rzek, oblany stu rzekami.

 Stusążniowy, Stosążniowy, długi na sto sążni.

 Stusłupny, Stusłupowy — p. Stosłupowy.

 Stustopniowy, Stostopniowy, odnoszący ś. do stu stopni, podzielony na sto stopni: termometr s. Celsjusza; mający w sobie sto stopni: spirytus s.

 Stustopowy, długi na sto stóp.

 Stustrunny, mający sto strun, odnoszący ś. do stu strun.

 Stuszować, zatrzeć, rozprowadzić w tle.

 Stuszyby, Stoszyby, składający ś. ze stu szyb, zawierający w sobie sto szyb.

 Stutalarowy, zawierający w sobie sto talarów, mający wartość stu talarów.

 Stutalarówka, banknot stutalarowy.

 Stutrąbny, odnoszący ś. do stu trąb, głośny, rozgłośny.

 Stutysięczny, Stotysięczny, odnoszący ś. do stu tysięcy; mający sto tysięcy czego; mający wartość stu tysięcy; składający ś. ze stu tysięcy.

 Stuwłościowy, odnoszący ś. do stu włości, posiadający sto włości.

 Stuwsiowy, Stowsiowy, odnoszący ś. do stu wsi, posiadający sto wsi.

 Stuwzory, odnoszący ś. do stu wzorów; przen., odznaczający ś. rozmaitością deseniów.

 Stuzębny, mający sto zębów.

 Stuziarnisty, Stoziarnisty, mający w sobie sto ziarn; przen., obfitujący w ziarna.

 Stwardnąć — p. Stwardnieć.

 Stwardniać, Stwardzać, dok. Stwardnić, Stwardzić; czynić twardym, skrzepłym.

 Stwardniałość, miejsce stwardniałe, twarde nabrzmienie.

 Stwardniały, który stwardniał; zrogowaciały, modzelowaty; przen., zobojętniały, zakamieniały; nieprzystępny uczuciom tkliwym.

[818] Stwardnić, Stwardzić — p. nied. Stwardniać.

 Stwardnieć, Stwardnąć, stać twardym, skrzepnąć, stężeć.

 Stwardnienie, rzecz. od Stwardnieć; stwardniałość.

 Stwardzać — p. Stwardniać.

 Stwardziały, który stwardział, stwardniały.

 Stwardzić — p. Stwardnić.

 Stwardzieć — p. Stwardnieć.

 Stwarzacz, ten, co stwarza, stwórca.

 Stwarzać, dok. Stworzyć; czynić z niczego, wyprowadzać z niczego, nadawać byt temu, czego nie było; robić, czynić, wytwarzać, tworzyć: s. dzieło sztuki, utwór literacki i t. p.; wyprawiać,; płatać, wyrabiać; oni są dla siebie, jakby stworzeni = odpowiadają sobie wzajemnie, pasują do siebie.

 Stwierdzać, dok. Stwierdzić; dawać moc prawną, sankcjonować, potwierdzać; przekonawszy ś. o czym, podawać to za prawdę niezbitą, uznawać za pewne, poświadczać; dawać świadectwo czemu; konstatować; stosować w życiu jakąś teorję: s. śmiercią własną wierność swym hasłom; s. ś. stwierdzać ś., sprawdzać ś., ziszczać ś.

 Stwierdzenie, rzecz. od Stwierdzić; s. faktu = ustalenie, skonstatowanie, uznanie za pewnik, potwierdzenie, poświadczenie.

 Stwora, potwór, poczwara, dziwotwór, straszydło, zmora.

 Stworność, zgodność, harmonja; udatność, kunszt, zręczność.

 Stworzenie, rzecz. od Stworzyć; to co stworzono, dzieło Stwórcy, twór; istota stworzona, zwierzę, człowiek; od s-a świata = od początku świata; wygląda, jak nieboskie s. = okropnie; nieme s. = zwierzę, bydlę.

 Stworzenny, Stwórczy, posiadający moc stwarzania, twórczy; odnoszący ś. do stwarzania.

 Stworzeńko, Stworzonko, zdr. od Stworzenie.

 Stworzyciel, Stwórca, ten co stworzył, twórca; Bóg Ojciec, pierwsza osoba Trójcy Św.

 Stworzycielka, kobieta, która coś tworzy a. tworzyła.

 Stworzycielski, odnoszący ś. do stworzyciela, właściwy stworzycielowi.

 Stworzyć — p. nied. Stwarzać.

 Stworzysty, mogący być stworzonym.

 Stwór, stworzenie; szkielet; wygląda jak s. = jak cień, b. mizerny.

 Stwórca — p. Stworzyciel.

 Stwórczy, Stworzycielski, stwarzający, twórczy, dotyczący stwarzania.

 Stybin, Stybina, łc., minerał, błyszcz antymonu.

 Stychicznie, gr., w połączeniu z innymi wierszami, o większej liczbie głosek.

 Stychiczny, gr., wierszowy, odnoszący ś. do budowy wiersza.

 Stychjologja, gr., nauka o początku wszechrzeczy.

 Stychomancja, gr., wróżenie za pomocą kartek z wierszami.

 Stychometrja, gr., liczenie wierszy w rękopisie, dla określenia wielkości oddzielanie wierszy.

 Stychometryczny, gr., odnoszący ś. do stychometrji.

 Stychomytja, gr., w dramacie greckim żywy djalog dwu odpowiadających sobie nawzajem osób.

 Stychonomancja, gr., wróżenie za pomocą imion, napisanych na kartkach.

 Styczeń, pierwszy miesiąc roku.

 Styczna, linja prosta, stykająca ś. z obwodem koła w jednym punkcie; jedna z funkcji trygonometrycznych — p. Tangens (fig).

[819] Styczniowy, odnoszący ś. do stycznia, przypadający, zdarzający ś. w styczniu.

 Styczność, łączność, związek.

 Styczny, stykający ś.

 Styg, zimna woda, w której zanurzają rozpalone żelazo, by je zahartować.

 Stygmat, gr., u starożytnych Rzymian znak, śpiczastym narzędziem zrobiony, zwłaszcza blizna wypalona lub wycięta dla piętnowania złoczyńcy; znamię, piętno; s-y, rany Chrystusa, występujące na ciele niektórych ludzi, zatopionych w rozpamiętywaniu Jego męki.

 Stygmatyczka, gr., forma żeńs. od Stygmatyk.

 Stygmatyk, gr., mężczyzna, na którym ujawnia ś. stygmatyzm.

 Stygmatyzm, gr., właściwość niektórych ludzi, zatopionych w rozpamiętywaniu męki Zbawiciela, że występują na nich stygmaty czyli rany, przypominające rozmieszczeniem pięć ran Zbawiciela.

 Stygmatyzować, gr., dotykać stygmatyzmem; przen., piętnować; s. ś., ulegać stygmatyzmowi.

 Stygmograf, gr., przyrząd, zapisujący automatycznie wskazania stygmoskopu.

 Stygmografja, gr., nauka o tętnie.

 Stygmoskop, Stygmometr, gr., przyrząd do mierzenia ciśnień, rodzaj manometru.

 Stygnąć, tracić ciepło, oziębiać ś., ziębnąć, chłodnąć; s. w zapale = tracić zapał, obojętnieć.

 Stygrysieć, nabierać drapieżności i krwiożerczości tygrysiej.

 Styk, zetknięcie ś., zderzenie ś., styczność; rodzaj szpicruty z klapką na końcu, używany do jazdy konnej.

 Stykać, dok. Zetknąć; zbliżać dwa przedmioty jeden do, drugiego, układać, ustawiać, umieszczać je tak, by przylegały do siebie; s. ś., schodzić ś. z sobą aż do złączenia, do przylegania wzajemnego; leżeć tuż obok, sąsiadować, graniczyć; (o ludziach) spotykać ś., zbliżyć ś. do siebie wzajemnie, mieć z sobą stosunki.

 Styks, Styksowy, gr — p. Styx, Styxowy.

 Styl, łć., sposób, a zarazem sztuka wyrażania myśli na piśmie; teorja s-u = nauka o stylu, stylistyka; w sztukach pięknych, a zwłaszcza w architekturze pewien całokształt form artystycznych i cech odrębnych, po których rozpoznać można, jaki okres czasu lub naród wytworzył dane dzieło sztuki (styl klasyczny, romański, gotycki, renesansowy, barokowy, rokoko i t. d.); sposób, rodzaj, pokrój; w rachubie czasu: oznaczanie daty według kalendarza Juliańskiego (stary s.) lub według kalendarza Gregoriańskiego (nowy s.) — p. Stylus.

 Styl, nm. — p. Stylisko.

 Stylisko, Styl, Stel, nm., rękojeść, trzonek, dzierżak.

 Stylista, gr., autor piszący stylem wytwornym i pięknym.

 Stylistka, gr., forma żeńs. od Stylista.

 Stylistyka, gr., nauka, wykazująca warunki, od których zależy doskonałość stylu wewnętrzna, to jest tycząca ś. układu myśli, i piękność zewnętrzna pod względem wysłowienia; teorja stylu.

 Stylita, łć., święty słupowy, chrześcijański pustelnik, dla umartwienia ś. spędzający większą część życia na szczycie wysokiego słupa (w V do XII wieku).

 Stylizacja, gr., sposób układu i wyrażania myśli na piśmie.

 Stylizator, gr., ten, co stylizuje.

 Stylizować, gr., tworzyć (pisać, malować, rzeźbić), zgodnie z wymaganiami jakiego poszczególnego stylu; iron., pisać z mozołem, [820]siląc ś. na dobór wyrazów; w ornamentyce: rozwijać jakiś motyw zgodnie z wymaganiami pewnego stylu: linja s-ana, kwiat s-any.

 Stylobat, gr., podstawa murowana, na której wznoszą ś. kolumny, zdobiące budynek (fig.).

 Stylograf, gr., rodzaj pióra do pisania z rezerwoarem atramentu wewnątrz.

 Stylografja, gr., przygotowanie za pomocą elektryczności płyt z których, można drukować rysunki, naśladujące rysunki ręczne lub akwaforty.

 Stylolity, łć., cylindryczne, wzdłuż żłobkowate utwory gieologiczne, wydzielane wskutek siły ciśnienia z pokładów kamienia wapiennego, prostopadle przecinające jego warstwy.

 Stylometr, gr., narzędzie do mierzenia kolumn.

 Stylowość, gr., zgodność z wymaganiami pewnego stylu.

 Stylowy, gr., tyczący ś. prawidłowego i pięknego wyrażania na piśmie; w sztuce: posiadający w całej czystości cechy właściwe wytworom pewnej epoki, pewnego narodu.

 Stylus, gr., styl, u starożytnych rylec metalowy, z jednym końcem zaostrzonym, służącym do pisania na tabliczkach woskowych, a drugim płaskim do zacierania tego, co było napisane, służący także za sztylet w razie potrzeby (f.).

 Stymulacja, łć., pobudzenie, podniecenie.

 Stymulować, łć., podniecać przynaglać.

 Stynka, nm., ryba członkopromienna łososiowata (fig.).

 Stypa, łć., uczta, biesiada; biesiada, wyprawiona przez rodzinę nieboszczyka dla tych, którzy towarzyszyli jego pogrzebowi, gminnie: serek.

 Stypacja, łć., zgęszczenie, zatkanie, stwardnienie.

 Stypendjalny, Stypendyjny, łć., odnoszący ś. do stypendjum.

 Stypendjonowany, łć., pobierający stypendjum.

 Stypendjum, łć., stała, roczna zapomoga pieniężna, wyznaczona z odsetek pewnych funduszów publicznych lub prywatnych dla niezamożnej uczącej ś. młodzieży.

 Stypendyjny, łć. — p. Stypendjalny.

 Stypendysta, łć., korzystający ze stypendjum.

 Stypendystka, łć., forma żeńs. od Stypendysta.

 Stypiarz, Stypownik, uczestnik styp.

 Stypny, Stypowy, odnoszący ś. do stypy.

 Styptyczne, gr., środki = środki do tamowania krwi.

 Stypulacja, łć., umowa, zobowiązanie, ugoda, oparta na kontrakcie, postanowienie, zawarowanie.

 Stypulator, łć., zawierający umowę.

 Stypulować, zastrzegać warunki w umowie, umawiać ś.

 Styracznik, roślina z rodziny oczarowatych, ambra.

 Styrać — p. Sterać.

 Styrakowcowate, łć., rodzina roślin dwuliściennych.

 Styrakowiec, łć., roślina z rodziny styrakowcowatych.

 Styraks, gr. — p. Styrakowiec; żywica tego drzewa o przyjemnym zapachu i gorzkawym, korzennym smaku, używana do kadzideł, perfum i jako lek.

 Styranizować, zgnębić tyranizowaniem.

[821] Styrkać, dok. Styrknąć; potykać ś., zawadzać nogą; wścibiać.

 Styskać, Styskować, użalać ś., utyskiwać, uskarżać ś.; s. ś., nudzić ś., przykrzyć ś.

 Styskliwy, narzekający, utyskujący.

 Sub, łć., pod-, wice-.

 Subagient, pomocnik, zastępca agienta.

 Subaltern, łć., podwładny, podrzędny.

 Subalterna, łć., stanowisko, rola subalterna.

 Subalternacja, łć., stosunek zależności w logice, stosunek sądu ogólnego do szczególnego, podwładność, podrzędność.

 Subantreprener, antreprener, który całą antrepryzę a. jej część przejmuje na siebie od antreprenera głównego.

 Subaraty, łć., spiżowe monety rzymskie posrebrzane lub obłożone srebrną blaszką.

 Subarenda, przejmowanie części dzierżawy od dzierżawcy.

 Subarendator, poddzierżawiący.

 Subarendować, poddzierżawiać, wydzierżawiać od dzierżawcy.

 Subarktyczny, podbiegunowy.

 Subdelegat, łć., pełnomocnik niższego stopnia, zastępca delegata.

 Subdjakon, najniższy z większych stopni kapłańskich; w kościele protestanckim drugi djakon.

 Subdjakonat, Subdjakoństwo, stopień subdjakona.

 Subdukcja, łć., odsunięcie, odjęcie.

 Subdycja, łć., poddaństwo.

 Subdywizja, poddział.

 Suberyna — p. Syberyna.

 Subhasta, Subhastacja, łć., publiczna sprzedaż przymusowa majątku nieruchomego i obdłużonego.

 Subhastować, łć., sprzedawać przez subhastację.

 Subintabulat, dług zapisany hipotecznie na sumie dłużnika.

 SupintabulowaćSubintabulować, wpisywać hypotecznie dług na sumie dłużnika.

 Subjekcik, łć., zdr. od Subjekt.

 Subjekcja, łć., trud; kłopot, zachody; krępowanie ś., przykrość.

 Subjekcjonalny, łć., kłopotliwy, sprawiający subjekcję.

 Subjekcjonować (się), krępować (ś.), fatygować (ś.), utrudzać (ś.), męczyć (ś.).

 Subjekt, łć., podmiot w filozofji, istota zdolna do myślenia, która o czym myśli, wydaje sąd; pomocnik sklepowy, ekspedjent.

 Subjektywista, łć., człowiek, kierujący śś. subjektywizmem.

 Subjektywizm, łć., podmiotowość, opieranie poglądów i postępków na osobistych uczuciach i wrażeniach; zabarwianie sądu o rzeczy osobistemi uczuciami i wrażeniami.

 Subjektywno-osobisty, subjektywny z czyjegoś osobistego punktu widzenia.

 Subjektywność, łć., podmiotowość.

 Subjektywny, łć., podmiotowy, wypływający ze sposobu myślenia i uczucia jednostki myślącej bardziej, niż z dokładnego zbadania samej rzeczy.

 Subkategorja, poddział, część kategorji.

 Subkolekta, sprzedaż losów loteryjnych, przyjęta od kolektora.

 Subkolektor, podkolektor, otrzymujący losy loteryjne od kolektora, nie zaś z urzędu loteryjnego.

 Subkolektorka, forma żeńs. od Subkolektor.

 Subkomisja, podkomisja.

 Subkomitet, podkomitet.

 Sublacja, Sublewacja, łć., zniesienie banicji, zwolnienie od kary kościelnej; odroczenie egzekucji wyroku banicyjnego.

[822] Sublicytacja, oddanie z licytacji najmniej żądającemu.

 Sublimacja, łć., w chemji: ogrzewanie mieszaniny, z której wtedy niektóre ciała ulatniają ś., a następnie, oziębione w odbieralniku, tworzą kryształy.

 Sublimat, łć., w chemji każdy produkt, otrzymywany drogą sublimacji w postaci ciała stałego; związek dwu atomów chloru z jednym atomem rtęci, czyli chlornik rtęci: ciężki, biały, krystaliczny proszek, rozpuszczalny w wodzie (silna trucizna, używana jako środek dezynfekcyjny i do konserwowania płynów, nie przeznaczonych do jedzenia).

 Sublimować, łć., otrzymać kryształy jakiego, ciała przez sublimację.

 Sublokacja, poddzierżawa, podnajem.

 Sublokator, wynajmujący mieszkanie nie od właściciela domu, ale od lokatora.

 Sublokatorka, forma żeńska od Sublokator.

 Sublunarny, podksiężycowy cz. ziemski.

 Submersja, łć., zatopienie, zanurzenie.

 Submisja, łć., poddanie ś., pokora, uległość, uniżoność; oddawanie w antrepryzę przedsiębiorstwa drogą piśmiennych zapieczętowanych ofert licytantowi, ofiarującemu najkorzystniejsze warunki; staranie ś. o dostanie do sfinansowania całej pożyczki państwowej dla oddania jej dającym najkorzystniejsze warunki.

 Submisyjny, łć., pokorny, uległy, uniżony.

 Submitować się, Sumitować się, łć., przedstawiać ś., tłumaczyć ś, usprawiedliwiać ś.

 Subordynacja, łć., podporządkowanie, karność, uległość, posłuszeństwo; w logice taki stosunek między dwoma pojęciami, że jedno należy do zakresu drugiego, jest temuż podporządkowane.

 Subordynować, łć., podporządkować.

 Subornacja, łć., podmówienie do czego złego; namówienie, podkupywanie.

 Subplantacja, łć., podstępne działanie, podstawienie nogi.

 Subprzeor, zastępca przeora.

 Subprzeorysza, zastępczyni przeoryszy.

 Subretka, fr., sprytna, przebiegła pokojówka, zwłaszcza w komedjach francuskich, a potym i polskich.

 Subrogacja, łć., podstawienie, wejście w prawa wierzyciela.

 Subskrybent, łć., podpisujący ś. na co, prenumerator.

 Subskrybować, łć., podpisać ś. na co, zobowiązać ś. do nabycia czego, np. akcji, dzieła, mającego ś. ukazać, udziału w pożyczce państwowej.

 Subskrypcja, łć., zobowiązanie podpisem swoim do nabycia jakiego wydawnictwa, papierów kredytowych, wypuszczanych przez państwo; podpisanie ś. na składkę, przedpłata.

 Substancja, łć., ogólna nazwa stałych postaci materji, pierwiastków składowych, tworzących ciało; w filozofji: istota rzeczy i zjawisk, która pozostaje niezmienna i objawia ś. w mniej lub więcej i przemijających własnościach rzeczy lub zjawisk, których jest źródłem i podstawą.

 Substancjalizować, łć., czynić substancję.

 Substancjonalny, łć., treściwy; pożywny.

 Substitutorjum, łć., akt prawny zawierający pełnomonictwopełnomocnictwo przeniesione na kogo innego.

 Substrat, łć., podścielisko, podkład, podłoże; warstwa gruntu [823]znajdująca ś. pod warstwą wierzchnią; materja organiczna, na której zasiewają ś. grzybki a. bakterje.

 Substytucja, łć., podstawienie, wyznaczenie na zastępstwo, na wyręczenie.

 Substytuować, łć., zastępować, podstawić na miejscu czegoś innego.

 Substytut, łć., zastępca wyręczający.

 Subsumować, podporządkowywać szczegóły pod ogólne prawidło.

 Subsydjum, łć., pomoc pieniężna, zasiłek, wsparcie.

 Subsystencja, łć., wyżywienie, utrzymanie.

 Subtelnie, łć., delikatnie, misternie, dokładnie, drobiazgowo.

 Subtelnieć, łć., stawać ś. subtelnym, delikatnieć.

 Subtelnostka, łć., drobnostka subtelna.

 Subtelność, łć., uwzględnienie najdrobniejszych, z trudnością dostrzeganych różnic i odcieni; drobiazgowa delikatność i dokładność, bystrość umysłu.

 Subtelny, łć., drobny, delikatny, zaznaczający lub odtwarzający najdrobniejsze odcienie, dokładny; bystry; wytworny.

 Subtrahować, łć., odjąć, odciągnąć.

 Subtrakcja, łć., odjęcie, odliczenie.

 Subtylizacja, łć., rozcieńczanie niektórych płynów za pomocą ognia.

 Subtylizować, łć., brać rzeczy drobnostkowo, rozumować drobiazgowo.

 Suburra, łć., zaułek.

 Subutrakwiści, łć., przyjmujący Komunię św. pod dwiema postaciami.

 Subwencja, łć., zasiłek pieniężny, pomoc pieniężna, szczególnie udzielana przez państwo z publicznych funduszów instytucjom społecznym.

 Subwencjonarjusz, łć., człowiek, udzielający subwencji.

 Subwencjonować, łć., udzielać subwencji, zasilać pieniężnie.

 Subwersja, łć., przewrót, obalenie, upadek.

 Suchaczek, jelonek, jeleniątko.

 Suchar, ususzony kawał chleba w celu dłuższego przechowania go; uschłe drzewo, stojące na polu; człowiek bardzo chudy, wyschły; w lm., s-y, susz, leżąca w lesie.

 Sucharek, ususzony kawał ciasta drożdżowego z mąki pszennej; człowiek suchy, zasuszony.

 Suchawy, niezupełnie wysuszony, nieco suchy.

 Suchedni, post trzydniowy na początku każdego kwartału; przen., kwartał; kwartalny termin opłaty, zapłaty, zapłata zasługi, kwartalne, suchedniowe.

 Suchedniowe (-ego) — p. Suchedni.

 Suchedniowy, odnoszący ś. do suchych dni; sól s-a a. suchedniowska = którą szlachta miała prawo wybierać w żupach po cenie niżej kosztu w suchedni.

 Sucherlawy — p. Suchorlawy.

 Sucho, przysł., nie mokro, nie wilgotno, bez wody, bez płynu: przejść rzekę s. = nie zamoczywszy nóg; schowaj co s. = w suchym miejscu, gdzie ś. wilgoć nie może dostać; pościć na s., s. jeść = suszyć; prasować, maglować bieliznę, ubranie na s. = wysuszone; ugotować co na s. = na gęsto; jeszczem dziś na s. = naczczo; przyjąć kogo na s. = nie częstując go niczym; wyjść, ujść na s. = bezkarnie; nie ujdzie ci to na s. = będziesz za to ukarany; puścić kogo na s. = wybaczyć mu winy; wyszedłem na s. = upiekło mi ś.; odpowiadać, odzywać ś. s. = oschle, zimno, ozięble; przyjął go na s. = sztywno, bez serdeczności.

[824] Suchodrzew, roślina — p. Wiciokrzew.

 Suchołustka, roślina z rodziny złożonych, rodzaj nieśmiertelnika (fig.).

 Suchomelszczyzna, czynsze z wiatraków, młynów konnych i ręcznych.

 Suchooki, mające suche oczy, nieczuły, niewrażliwy.

 Suchoręż, suche drzewo, stojące na pniu; gałąź uschła na drzewie.

 Suchorlawy, Sucherlawy, wychudły, wyschły, zasuszony, zawiędły, wynędzniały.

 Suchorzyna, nazwa topoli sokory.

 Suchoszelestny, wydający suchy szelest.

 Suchość, przymiot tego, co jest suche; susza, posucha: s. w gardle = zasychanie.

 Suchotnica, kobieta chora na suchoty.

 Suchotniczy, chory na suchoty; przen., marny, nędzny, słaby: żywot s.

 Suchotnik, mężczyzna chory na suchoty.

 Suchotruja, roślina z rodziny marzanowatych.

 Suchoty, choroba, wyniszczająca organizm, opadanie z ciała przez chorobę; choroba, spowodowana rozmnożeniem w organizmie ludzkim specjalnych bakterji, zwanych tuberkułami, gruźlica, tuberkuloza: s. płucne, s. gardlane; s. nagłe a. galopujące = powodujące w krótkim czasie śmierć; s. kreskowe = gruźlica kresek; s. rdzenia pacierzowego = uwiąd rdzenia, tabes; s. wątrobne = zapalenie ropne wątroby; dwie brodawki, wyrastające na spodniej szczęce końskiej pod językiem; suszenie, post ścisły, o chlebie i wodzie; s. drzewne = choroba drzew, polegająca na nagłym więdnięciu ich i usychaniu; żart. s. kieszonkowe = brak pieniędzy; s. młynarskie = otyłość.

 Suchutki, Suchuteńki, całkiem suchy.

 Suchwa, gatunek ryby wschodnio indyjskiej, mogącej czołgać ś. po ziemi (fig.).

 Suchy, nie mokry, nie wilgotny, nie przejęty wilgocią, pozbawiony wody, wilgoci a. wogóle płynu: s-e lato = nie dżdżyste; nie płodny, jałowy, nieurodzajny; s-e drzewo, s. krzak = uschnięte; s. grunt = piaszczysty, przepuszczający przez siebie wilgoć; przejść przez co s-ą nogą = nie zamoczywszy nóg; patrzeć na co s-ym okiem = bez płaczu, nie wzruszając ś.; ujść s-ą nogą = bezkarnie; przy s-ym drzewku i mokre goreje = przy dobrym i złe zejdzie; s. ręka, noga = bezwładna, sparaliżowana; biegać przez s. las = przez rózgi; s-a mogiła = złożona z kamieni; s-e razy = bicie nie do krwi; s. kaszel = bez flegmy; s-a burza = wicher z piorunami bez deszczu; s. chleb = bez masła, bez szmalcu; s-e pieczywo = czerstwe; s. mur = w którym cegły są spajane nie zaprawą, lecz mchem; s. stukot, trzask = urywany, jakby łamanie suchych gałęzi; s-e farby = pastele; s. wanna, s. łaźnia = przebywanie bez ubrania w pomieszczeniu o temperaturze nader wysokiej aż do wywołania silnych potów; s. łaźnia = razy, cięgi, baty; sprawić komu s-ą wannę = pozbawić go życia przez otworzenie mu żył w wannie; s. post = poszczenie o chlebie i wodzie a. przynajmniej jedzenie potraw bez żadnej okrasy; s-e dni — p. Suchedni; owoc s. mięso s-e [825]= mało soczyste, łykowate; s-a wierzba = kobieta chuda, a wysoka; s-a szczapa = człowiek chudy, zawiędły; s-si rodzice = bezdzietni; s-e konopie = płonne, nieurodzajne; styl s., nauka s-a = nudne, mało zajmujące, oschłe; głos, ton s. = oschły, cierpki, sztywny; s-a gra, s-a partja = kiedy przeciwnik nie ma ani jednego punktu; z s-ej studni brać wodę = próbować rzeczy daremnej; s-e konfitury = suszone, bez soku; s. rów = wyschły, bez wody; s-a msza = bez zażywania ciała i krwi Pańskiej; s-a żyła = nerw, ścięgno; w chem., s. rozbiór = rozkładanie ciał na czynniki za pomocą ognia; s-a destylacja drzewa = ogrzewanie go bez przystępu powietrza dla wydobycia niektórych związków, jak np. kreozot, kwas octowy, spirytus drzewny, terpentyna; s-a bańka = nie cięta, bez nacinania skóry; szew s. = spojenie brzegów rany bez użycia szwu krwawego; haftowanie s-e rany = haftowanie rany lipkim plastrem; s. stos elektryczny, s-e ogniwa = urządzone bez użycia cieczy; s-a łacha = uboga w wodę; weksel s. = nie ciągniony, nie zlecony innym osobom; s-e wino = wytrawne; s. ból = ból w stawach, łamanie artretyczne w kościach; s-a sapka = katar nosa bez wydzielania flegmy; nie zostawić na kim s-ej nitki = obgadać go dotkliwie, oczernić.

 Suchykwiat, roślina z rodziny złożonych.

 Suciachny, suty.

 Suczka, mała, młoda suka.

 Suczong, najlepszy gatunek czarnej chińskiej herbaty.

 Suczy, właściwy suce, odnoszący ś. do suki.

 Suczysko, niezgrabna, wstrętna suka.

 Suć, sypać; usypywać w stos, sypiąc, wznosić, obsypywać, wysadzać. przetykać, tkać.

 Sudak, sandacz.

 Sudamny, Sudanny, zgrabny, układny, powabny, szykowny.

 Sudarium, łć., łaźnia parowa; ręcznik do ocierania potu po takiej łaźni; chusta z cudownym wizerunkiem Chrystusa, odbitym w chwili, gdy św,. Weronika ocierała oblicze Zbawiciela, idącego na śmierć krzyżową.

 Sudzina, duża fasa.

 Suffeta, fen., jeden z najwyższych urzędników rzeczypospolitej kartagińskiej.

 Suffragjum, łć., głos wyborczy; przyzwolenie; prawo głosowania.

 Suficjencja, łć., obfitość, zapas, dostatek.

 Sufiks, łć., w gram., przyrostek, w wyrazie: sylaba przyczepiona, np. -stwo, państwo.

 SufifSufit, wł., strop gładki, tynkowany, zakrywający pułap, ozdobiony malowidłem albo stiukiem.

 Sufitować, wł., sufit dawać, tynkować.

 Sufitowy, odnoszący ś. do sufitu, do powały, do pułapu.

 Sufitówka — p. PodsiebitkaPodsiębitka.

 Sufler, fr., w teatrze: osoba ukryta w budce na przodzie sceny, podpowiadająca aktorom słowa ich ról.

 SufierkaSuflerka, fr., forma żeńsk. od Sufler.

 Suflernia, fr., budka suflera.

 Suflerować, Suflować, fr., podpowiadać.

 Suflerstwo, fr., obowiązki suflera.

 Suflet, fr., rodzaj leguminy z mąki kartoflanej a. z owoców roztartych.

 Suflować, fr. — p. Suflerować.

 Sufokacja, łć., duszenie ś.

 Sufragan, łć., biskup bez djecezji, pomocnik biskupa djecezjalnego.

[826] Sufraganja, fr., Sufragaństwo, stopień, urząd sufragana; okrąg kraju, podlegający władzy sufragana.

 SrfragańskiSufragański, łć., dotyczący Sufragana.

 Sufragator, łć., współgłosujący, współwyborca.

 Sufrażetka, łć., w Anglji kobieta, walcząca o prawa dla kobiet za pomocą środków gwałtownych, napaści na przedstawicieli rządu, podpalań, bomb, niszczenia dzieł sztuki i t. p.

 Sufrażystka, fr., zwolenniczka rozszerzenia na kobiety prawa posłowania do parlamentu.

 Sugierent, Suggierent, łć. — p. Sugiestjonista.

 Sugiestja, Suggiestja, łć., poddawanie myśli osobie, pogrążonej w hypnozie, wpływ jednej osoby na drugą, będącą w stanie hypnotycznym.

 Sugiestjonista, Sugiestjoner, Suggierent, łć., ten, co sugiestjonuje, poddaje, nasuwa pewne myśli, wyobrażenia.

 Sugiestjonować, Sugiestjować, Suggierować, łć., poddawać komu myśli i wyobrażenia, wpływać nań, skłaniając do czego.

 Sugiestyjny, Sugiestywny, łć., odnoszący ś. do sugiestji.

 Suglówek, akr., ścieżka polna, miedza.

 Suhak — p. Sumak.

 Suita, fr., utwór muzyczny, zbliżony do symfonji, ale utrzymany w charakterze lżejszym i swobodniejszym.

 Suja, kułak, sójka; rodzaj struch wielkanocnej.

 Suka, samica wogóle wszystkich zwierząt z rodziny psów; zła, swarliwa kobieta, czarownica, jędza; wsiąść na kogo, jak na burą s-ę = zwymyślać go, złajać, zbesztać; pies s-i nie kąsa = swój swojemu krzywdy nie czyni.

 Sukcedować, łć., następować, dziedziczyć.

 Sukces, fr., postęp, powodzenie, udanie ś., poklask.

 Sukcesik, łć., mały sukces.

 Sukcesja, łć., następstwo, dziedzictwo, spadek.

 Sukcesjonista, łć. — p. Sukcesor.

 Sukcesjonistka, łć. — p. Sukcesorka.

 Sukcesor, łć., następca, spadkobierca; s. uniwersalny, spadkobierca, dziedziczący cały majątek.

 Sukcesorka, Sukcesjonistka, łć., spadkobierczyni, dziedziczka.

 Sukcesyjność, łć., dziedziczność.

 Sukcfesyjno-tronowy, dotyczący tronu dziedzicznego.

 Sukcesyjny, łć., dziedziczny, przechodzący z ojca na syna; tron s.

 Sukienczyna, licha, nędzna sukienka.

 Sukieneczka, mała sukienka a. sukienka dla dziecka.

 Sukienka, zdr. od Suknia; niewielka suknia; licha suknia; s. duchowna = strój księży, zakonnicy; przyodziać s-ę duchowną = zostać księdzem, zakonnikiem; szyć komu s-ę = intrygować przeciw niemu, dołki pod nim kopać; s. cnoty = płaszczyk, pozór obłudny.

 Sukienko, tkanina z wełny, mieszana ze lnem a. bawełną.

 Sukiennica, gmach, przeznaczony na skład sukna; kram na sukno; fabryka sukna; kobieta trudniąca ś. sukiennictwem, sukienniczka; żona sukiennika; S-e w Krakowie = gmach pośrodku rynku, przeznaczony dawniej na kramy z suknem, potym zaś na kramy i sklepy wszelkiego rodzaju.

 Sukiennictwo, rzemiosło sukiennicze, handel suknem.

 Sukienniczek, czeladnik sukiennika.

 Sukienniczka — p. Sukiennica.

[827] Sukienniczy, odnoszący ś. do sukiennika a. sukiennictwa; glina s-a = suknowalska, folarska, foluszowa.

 Sukiennik, rzemieślnik, wyrabiający sukno, fabrykant sukna; kupiec, sprzedający sukno; gatunek móla, suknowiec.

 Sukienny, wyrobiony z sukna; dotyczący sukna; zawierający sukno; służący do wyrobu sukna.

 Sukkub, łć., jeden ze złych duchów.

 Sukmana, Sukman, tur., prosta kapota chłopska, z grubego sukna, siermięga (fig.).

 Sukmanka, tur., mała sukmana.

 Sukmanowy, Sukmanny, tur., odnoszący ś. do sukmany.

 Suknia, ubranie, odzież, szata, ubiór, strój; ubranie kobiece; sierść na zwierzu; opierzenie na ptaku; powłoka zewnętrzna; s. duchowna = symbol stanu duchownego; przywdziać s-ę duchowną = zostać księdzem a. zakonnikiem.

 Sukniarka, szwaczka, szyjąca specjalnie suknie damskie.

 Sukniowy, Sukniany, odnoszący ś. do sukni a. sukien.

 Suknisko, niezgrabna suknia; ordynarne sukno.

 Sukno, tkanina wełniana; schować co pod s. = odłożyć jaką sprawę dla opóźnienia jej a. zupełnego udaremnienia.

 Suknowalski, służący do walenia sukna: ziemia, glina s-a = folarska, foluszowa, odejmująca tkaninie tłuszcz.

 Suknowiec — p. Sukiennik.

 Sukulencja, łć., pełność (soków), pożywność.

 Sukurować, łć., przychodzić z pomocą.

 Sukurs, łć., pomoc, zasiłek, odsiecz.

 Sukursować, łć., wspomagać, dawać pomoc, posiłkować.

 Sulfaty, łć., siarczany, sole kwasu siarczanego.

 Sulfuracja, łć., łączenie siarki z innym ciałem.

 Sulica, broń używana w dawn. jeździe polskiej, rohatyna.

 Sulki, ang., mały wózek wyścigowy na dwóch kołach, zaprzęgany w jednego konia (fig.).

 Sulówka, rodzaj strzelby myśliwskiej.

 Sulpiter, łć., noszący chorągiew żałobną bracką na pogrzebie.

 Sułtan, arab., cesarz mahometański, turecki, tytuł monarchy na Wschodzie.

 Sułtana, arab., rodzaj sukni kobiecej — p. Sułtanka.

 Sułtanat, arab., panowanie i rządy sułtana, godność sułtana.

 Sułtanie, Sułtanin, arab., syn sułtana.

 Sułtanka, Sułtanica, Sułtana, arab., żona, nałożnica, siostra, córka a. krewna sułtana; w lm., s-ki, gatunek rodzynków.

 Sułtański, Sułtanowski, arab., odnoszący ś. do sułtana, właściwy sułtanowi; s-ie rodzynki = jasnożółte rodzynki bez pestek.

 Sum, ryba członkopromienna, sumowata (f.); s. elektryczny = takaż ryba, uzbrojona przyrządem elektrycznym; przen., chodzi, jak s. = milczący, nasępiony, zadumany, zmarszczony.

 Suma, łć., wielkość, która jest równa kilku innym, razem wziętym; rezultat dodawania; ogół, zebranie w całość; ilość pieniędzy wyrównywająca cenie jakiego przedmiotu a. cenie jakiej [828]pracy, usługi; gotowizna znajdująca ś. przy kim a. w czyjej kasie; należność, dług; znaczna ilość pieniędzy; wielka Msza.

 Sumak, roślina z rodziny terpentyńcowatych, jeleni róg (fig.); zwierzę ssące parzystokopytne, przeżuwające, pochworogie, antylopa ukraińska, suhak (fig.).

 Sumarjusz, łć., krótki zbiór, wyciąg, spis.

 Sumarycznie, Sumaryjnie, łć., ogólnie, treściwie, w sposób skrócony, bez formalności.

 Sumaryczny, Sumaryjny, łć., ogólny, ryczałtowy; s. proces = skrócony sposób postępowania prawnego.

 Sumek — p. Sumak.

 Sumiasto, przysł., smętnie, ponuro; buńczuczno.

 Sumiasty, taki, jak u suma; wąsy s-e = długie, gęste.

 Sumienie, władza wewnętrzna w człowieku, wykazująca mu jego złe uczynki i sądząca go, samopoczucie winy; sumienność, uczciwość; głos s-a = głos wewnętrzny, ostrzegający nas o złem; człowiek bez s-a = łotr; czy ty masz s. tak postępować! = jak możesz coś podobnego robić!; ruszyło go s. = przyszedł do przekonania, że źle robi, przestał robić źle; spokojne s., spokój s-a = spokój wewnętrzny; skrupuły s-a, wyrzuty s-a = niepokój wewnętrzny, wynikający z poczucia własnej winy; targować ś. z s-em, wchodzić w kompromisy z s-em, z głosem s-a, które ostrzega o złem postępowaniu; s. go gryzie = ma wyrzuty s-a, że źle zrobił; wolność s-a = tolerancja religijna; rachunek s-a = roztrząsanie własnych grzechów i win; na s.!, przysięgam na s.!, na moje s.! = ręczę słowem uczciwości; postępuj, jak ci s. każe = zgodnie z wewnętrznym nakazem moralnym; czyste s. = niewinność; mieć co na s-u = czuć odpowiedzialność co do czego; biorę to na swoje s. = na swoją odpowiedzialność.

 Sumiennie, przysł., tak jak nakazuje sumienie, uczciwie, sprawiedliwie.

 Sumienność, uczciwość, prawość, sprawiedliwość.

 Sumienny, zgodny z nakazami sumienia; uczciwy, rzetelny, sprawiedliwy.

 Sumiot, wał śniegu, zaspa.

 Sumitować się, łć. — p. Submitować się.

 Sumka, łć., niewielka kwota; mała suma; sakwy podróżne skórzane; worek na rzeczy.

 Sumka, nm., linka do przywiązywania łódki.

 Summaria, łć., szaty kapłańskie, kościelne, mszalne.

 Sumować, łć., dodawać dwie a. więcej liczb a. ilości dla otrzymania sumy; skracać, streszczać.

 Sumować, zadumywać ś., zamyślać ś., martwić ś.

 Sumowaty, mający kształt suma; w lm., s-e, rodzina ryb członkopromiennych brzuchopłetwych.

 Sumowina, mięso suma.

 Sumowy, Sumowny, łć., odnoszący ś. do sumy — p. Sumaryczny.

 Sumpt, łć., koszt, nakład.

 Sumptowny, łć., drogi, kosztowny.

 Sunąć, Suwać, ciągnąć, pchając, zmieniać miejsce czego, posuwać, popychać, ciągnąć po powierzchni czego; pędzić, śpieszyć, mknąć, iść, biec pośpiesznie; przechodzić, wić ś.; droga sunęła — p. nied. Suwać; s. ś., posuwać ś., [829]wlokąc ś., czołgać ś. pomykać — p. Suwać ś.

 Sunięcie, rzecz., od Sunąć; w szachach, w warcabach: posunięcie, ruch, cug.

 Sunna, arab., księga, zawierająca zbiór podań o Mahomecie i dogmatów, podanych przez niego do wiary, a spisanych po jego śmierci, czczona obok Koranu jako Księga święta przez Sunnitów.

 Sunnita, gr., mahometanin uznający Sunnę za księgę świętą.

 Śuńka, zdr. od Suka.

 Supeł, wypukłość w miejscu, gdzie coś, np. sznur, nić, wstążka, jest związane, węzeł.

 Supełek, mały supeł; ciągnąć s-ki = powierzać wybór losowi przez ciągnienie rożków np. chustki, z których jeden jest związany w supełek.

 Superabundacja, łć., nadniar, zbytek obfitości, przepełnienie, przeładowanie.

 Superarbiter, łć., rozjemca, sędzia polubowny, rozstrzygający niezgodne zdanie arbitrów.

 Superata, łć., przewyżka.

 Superdywidenda, łć., udział w zysku, stanowiący przewyżkę ponad dywidendę stale określoną i gwarantowaną.

 Superfetacja, łć., zajście w ciążę powtórne, przed ustaniem ciąży poprzedniej; rzecz zbyteczna.

 Superfinowy, fr., przedni, wyższego gatunku; przemyślny.

 Superfluencja, łć., nadmiar, zbytek, obfitość.

 Superfosfaty, fr., nadfosforany wapnia, używane jako nawóz sztuczny, zawierający kwas fosforowy w postaci łatwo rozpuszczalnej.

 Superidealny, łć., niezmiernie idealny.

 Superimpregnacja, łć. — p. Superfetacja.

 Superindukty, łć., nadzwyczajne podatki dodatkowe.

 Superintendent, łć., w Kościele ewangielickim: duchowny, przełożony nad kościołami okręgu kościelnego.

 Superintendentowa, Superintendentka, łć., żona superintendenta.

 Superintendentura, łć., urząd superintendenta; obwód kraju, podlegający władzy superintendenta.

 Superjor, łć., przełożony w klasztorze.

 Superjorat, łć., urząd superjora.

 Superjorka, łć., przełożona w klasztorze.

 Superlatyw, łć., w gram., stopień najwyższy w stopniowaniu przymiotników i przysłówków.

 Superlatywy, łć., przymiotniki w najwyższych stopniach, określające najwyższy zachwyt, najwyższe oburzenie i t. p.

 Supernaturalizm, łć., wiara w interwencję istoty nadludzkiej w sprawach ziemskich, wiara w objawienie.

 Supernaturalny, łć., nadnaturalny, nadprzyrodzony.

 Superpozycja, łć., pozycja wyższa, położenie wyższe, nad czym; przełożeństwo, zwierzchnictwo.

 Superracjonalizm, łć., uznawanie za przechodzące rozum ludzki takich zjawisk, które nie dadzą ś. objaśnić za pomocą praw przyrody, poznanych dotąd.

 Superrewizja, łć., dodatkowa rewizja sprawdzająca; przy poborze do wojska sprawdzenie stanu zdrowia i budowy ciała popisowych.

 Supersedować, łć., zrzec ś. czego, zrezygnować.

 Superskrypcja, łć., napis.

 Superstycja, łć., przesąd, zabobon.

 Supertara, to, co ś. potrąca z wagi towaru ponad tarę, skutkiem złego opakowania i wynikłych stąd ubytków (wyschnięcia, wysypania ś. i t. p.).

 Superwesta, galowa kamizela [830]czerwona z gwiazdami blaszanemi w gwardji konnej za Augusta III.

 Supinacja, łć., leżenie na wznak; ruch poziomy, sprawiany przez muskuły.

 Suplement, łć., dopełnienie, uzupełnienie, dodatek.

 Suplementarny, łć., dodatkowy, uzupełniający.

 Suplent, łć., zastępca nauczyciela w szkołach średnich; wykładający jakiś przedmiot w uniwersytecie w zastępstwie nie mianowanego jeszcze profesora.

 Suplika, łć., prośba na piśmie, zwłaszcza mająca charakter uniżony.

 Suplikacje, łć., pieśń błagalna religijna, zaczynająca ś. od słów: „Święty Boże“.

 Suplikant, łć., proszący, podający prośbę, petent.

 Suplikantka, łć., forma żeńs. od Suplikant.

 Suplikować, łć., pokornie prosić, błagać, zanosić suplikę uniżoną.

 Suponować, łć., przypuszczać, domyślać ś.

 Suport, fr., przyrząd, przytrzymujący przedmioty obrabiane na maszynach.

 Supozycja, łć., przypuszczenie, domniemanie.

 Supozytorja, łć., czopki z masła kakaowego a. z żelatyny i jakiegoś lekarstwa, wprowadzone do kiszki odchodowej a. części płciowych kobiety dla wywołania wypróżnienia lub uspokojenia boleści.

 Supporto, wł., dzienny lub miesięczny procent od weksli, procent w rachunku bieżącym.

 Supraporta, łć., malowidło a. rzeźba nad drzwiami, mające szerokość drzwi, naddźwierek.

 Supremacja, łć., przewództwo, wyższość, przewaga, opanowanie władzy; w Anglji władza monarchy nad kościołem od czasów Henryka VIII.

 Supremat, łć., najwyższa władza, jaką posiada papież; wyższość władzy papieża ponad inne władze.

 Supresja, łć., przemilczenie; zniweczenie, zniesienie, skasowanie.

 Suprymować, łć., przy tłumić, pominąć, znieść, zniszczyć.

 Supuracja, łć., ropienie.

 Sura, Surata, arab., rozdział, księga w alkoranie.

 Surah, lekka materja jedwabna, tkana w delikatne prążki: napój odurzający z mleka kokosowego.

 Surducik, fr., mały surdut.

 Surducina, fr., lichy surdut.

 Surducisko, fr., niezgrabny, wstrętny surdut.

 Surdut, fr., suknia męska wizytowa, zwykle czarna, sukienna a. kórtowa, z 2 rzędami guzików (fig.).

 Surdutowiec, fr., człowiek, używający surduta, nie należący do gminu, nie używający odzieży gminu; mieszczanin, chodzący w surducie.

 Surdutowy, fr., odnoszący ś. do surduta; garnitur s. = surdut, kamizelka i spodnie; rzecz. — p. Surdutowiec.

 Surdyna, Surdynka, fr., przyrządzik do ściszania brzmienia strun skrzypcowych, tłumik (fig.).

 Surdynka, fr., zdr. od Surdyna.

 Suremka, tat., niewielka surma.

 Surma, tat., instrument muzyczny, rodzaj donośnej piszczałki a. puzonu, niegdyś używanych w wojsku (fig.); przen., dąć w s-y w wojenne = odgrażać ś. wojną, rozniecać wojnę, podburzać do wojny; rodzaj minerału: błyszcz antymonu.

 Surmacki, Surmaczy, tat., odnoszący ś. do surmacza, właściwy surmaczowi.

[831] Surmactwo, tat., umiejętność grania na surmie.

 Surmacz, Surmak, tat., muzykant grający na surmie; owad piewikowaty.

 Surmia, roślina z rodz. surmiowatych a. bignoniowatych; trąbka.

 Surmikwiat, roślina z rodziny bielunia, surmia jagoda.

 Surmiowaty, do surmy podobny; w lm., s-e, rodzina roślin dwuliściennych, bignoniowe.

 Surogacja, łć. — p. Surogatorja.

 Surogat, łć., substancja a. materjał podobny co do głównych własności do produktu kosztowniejszego, lepszego (zwykle tańszy, gorszy), ale innego składu chemicznego, zastępujący tamten w handlu i w użyciu; sędzia duchowny, zasiadujący w konsystorzu.

 Surogator, Surogat, łć., zastępca podkomorzego a. starosty.

 SuragatorjaSurogatorja, Surogacja, łć., urząd surogatora.

 Surojadka — p. Syrojeszka.

 Suropieki, Suropiecki, podługowate zraziki z surowego mięsa.

 Surowcowy, odnoszący ś. do surowca, zrobiony z surowca.

 Surowiatka — p. Syrojeszka.

 Surowica, materjał surowy; woda słona, solanka; ciecz krwi, pozostająca po oddzieleniu włóknika i krwinek, serum; leczenie s-ą — p. Seroterapja.

 Surowiczny, Surowiczy, odnoszący ś. do surowicy.

 Surowić (się), robić (ś.) surowym.

 Surowiec, materjał surowy, z którego ma ś. coś wyprodukować, żelazo surowe; skóra wyprawiona ałunem i dziegciem; rzemień wycięty z surowej skóry; masa tłusta, twarda, brunatna, zostająca po wyługowaniu potażu.

 Surowieć, surowić ś., stawać ś. surowym.

 Surowiuteńki, Surowiutki, zupełnie surowy.

 Surowizna, stan tego, co jest surowe; rzeczy surowe, zwłaszcza surowe jarzyny i owoce — p. Surowiec.

 Surownik, pierwiastek, znajdujący ś. we krwi, w surowicy.

 Surowo, przysł., w stanie surowym; srogo, okrutnie; zjeść coś na s. = nie gotowane, nie smażone, nie pieczone i t. d.

 Surowość, stan tego, co jest surowe; srogość, okrucieństwo.

 Surowy, taki, jakim go wydała natura, nie przerobiony, nie przetworzony; nie gotowany, nie pieczony, nie smażony i t. p.: żelazo s-e = surowiec; skóra s-a = surowiec; kruszec s. = wytopiony wprost z rudy; siarka s-a = szara; antymon s. = siarek antymonu; wino s-e = świeże, bez aromatu; o człowieku: materjał s. = dziecko a. człowiek nie wykształcony, nad którego ucywilizowaniem trzeba jeszcze popracować; człowiek s. = nieokrzesany, nieobyty; srogi, okrutny, groźny, niepobłażliwy, wymagający, bezwzględny: ojciec s., nauczyciel s., prawo s-e, krytyka s-a; posępny, ponury; ciężki, dokuczliwy, ostry: s. klimat, s-a zima; nieugięty, niezłomny: człowiek s-wych zasad; dokładny, skrupulatny, ścisły, pilny, jeszcze nie uprawny = ziemia surowa; mur s. = świeży; waga s-a = bez opakowania.

 Surówka, stwardniała cegła wysuszona, nie wypalona; szarawy kolor płótna nie bielonego; skóra oczyszczona, gotowa do garbowania.

 Sus, skok, podskok; dać s-a = skoczyć, przeskoczyć przez co, przesadzić co.

 Susać, skakać, przeskakiwać przez co.

 Suscepcja, łć., przyjęcie stopnia święcenia.

 Susceptanctwo, łć., urząd susceptanta.

[832] Susceptant, łć., pomocnik rejenta.

 Suscytacja, łć., pobudzenie, podnieta.

 Suseł, zwierzę z rzędu gryzoni, z rodziny wiewiórek (fig.); śpi, jak s. = twardo, mocno; pija, jak s. = dużo.

 Susfał, nm., długi fartuch skórzany, zachodzący na piersi; strzęp wiszący, gałgan.

 Susfałek, nm., zdr. od Susfał.

 Suspendować, łć., zawieszać w pełnieniu obowiązków; zawieszać moc obowiązującą jakiego rozporządzenia, ustawy.

 Suspensa, Suspensja, łć., zawieszenie w urzędowaniu.

 Suspensorjum, łć., rodzaj bandaża do podtrzymywania zwieszających ś. części ciała, szczególnie worka jądrowego i piersi.

 Suspicja, łć., podejrzenie.

 Suspikować, łć., podejrzywać, domyślać ś.

 Suspir, łć., westchnienie, wzdychanie.

 Sustentacja, łć., utrzymanie, sposób do życia.

 Suswał, nm. — p. Susfał.

 Susz, gałęzie suche, chróst; plaster wosku w ulu, nie napełniony miodem; suszone owoce.

 Susza, ląd stały; posucha, długotrwały okres czasu bez deszczu, upał długotrwały; suchość powietrza, posucha; na s-y pływa = kłamie bezczelnie.

 Suszak, narzędzie, przeznaczone do suszenia przędziwa.

 Suszalnia — p. Suszarnia.

 Suszalny, służący do suszenia.

 Suszarka, szafka do wysuszania preparatów anatomicznych a. mikroskopowych; przyrząd do suszenia przetworów za pomocą ogrzewania do pewnej stałej temperatury w pracowniach naukowych — p. Suszak.

 Suszarnia, Suszalnia, miejsce, gdzie coś suszą, urządzenie i przyrządy do suszenia czego.

 Suszarnik, człowiek, zajmujący ś. suszeniem czego, właściciel suszarni.

 Suszka, przycisk z bibułą do suszenia pisma; drzewo suche, stojąco na pniu; sucha gałąź, susz; drzewo, suszone na pniu przez podcięcie kory.

 Susznia — p. Suszarnia.

 Suszonka, kartofle suszone.

 Suszyć, czynić suchym, wysuszać, usuwać z czego wilgoć przez działanie wysokiej temperatury, odparowywać: s. owoce, włoszczyznę, len, konopie; wychudzać, czynić nędznym; dręczyć, trapić, martwić, truć; s. zęby = śmiać ś., szczerzyć je zalotnie; s. sobie głowę, myśl, mózg = wysilać je przez pracę nadmierną, męczyć ś. nad wykonaniem jakiejś czynności umysłowej, nad rozwiązaniem jakiej kwestji a. chcąc sobie coś przypomnieć i t. d.; s. komu głowę = rmęczyć go przez domaganie ś. czego, naprzykrzanie ś. o co i t. p.; pościć o chlebie i wodzie; s. ś., pozbywać ś. wilgoci, suchym ś. stawać, wysychać, schnąć; suszyć na sobie ubranie; martwić ś., trapić ś., dręczyć ś., kłopotać ś.

 Suszykufel, Sączykufel, pijak, opój, pijanica.

 Suśli, właściwy susłowi, odnoszący ś. do susła.

 Sutanna, wł., długa wierzchnia suknia księży katolickich (fig.).

 Sutasz, fr., wązka plecionka wełniana do naszywania sukien damskich.

 Sutek, pierś u kobiety, brodawka sutkowa.

 Sutener, fr., poplecznik prostytutki, od której ma utrzymanie wzamian za bronienie jej.

[833] Sutenerstwo, fr., rola sutenera.

 Suterena, Suteryna, fr., część budynku pod poziomem gruntu, mieszkanie pod parterem, piwnica mieszkalna.

 Suterenowy, Suterynowy, fr., odnoszący ś. do sutereny; znajdujący ś. a. przemieszkujący w suterenie.

 Sutka, zupa mączna; s-i, ciasne przejście między zabudowaniami; ciasny zaułek, szyja.

 Sutkowaty, mający kształt sutka.

 Sutkowy, odnoszący ś. do sutka.

 Suto, przysł., obficie, bogato, hojnie, strojnie.

 Suty, nie skąpy, obfity, dostatni, bogaty; hojny, sowity, szczodry; wspaniały, okazały; szeroki, luźny.

 Suwacz, przyrząd w machinie parowej do przepuszczania pary, szyber; s-e w organach, zasuwy drewniane po obu stronach klawjatury.

 Suwać, dok. Sunąć; posuwać, popychać; s. ś., posuwać ś., puszczać ś. pędem, wybiegać, podążać, pośpieszać; tańczyć.

 Suwadło — p. Suwacz.

 Suwany, rodaj galopady, rodzaj krakowiaka.

 Suwenir, fr., coś danego na pamiątkę, pamiątka.

 Suweren, fr., panujący, monarcha, władca; angielski pieniądz złoty = 1 funtowi szterlingowi.

 Suwerenat, fr., władza zwierzchnia, zwierzchnictwo, panowanie.

 Suzeren, fr., w stosunkach lennych pan, zwierzchnik, oddający wasalowi ziemię na prawach lennych.

 Swa, swoja.

 Swach — p. Swat.

 Swacha, Swachna — p. Swatka.

 Swada, łć., płynność w wysłowieniu ś., dar łatwej i pięknej, porywającej wymowy; waśń, kłótnia, zwada.

 Swadebne (-ego), dawna danina od zaręczyn i ślubu.

 Swadzić, kłócić, waśnić, swarzyć, wadzić.

 Swadziebny, weselny, godowy, ślubny.

 Swadźba, wesele.

 Swaja, ros., pal, słup, wbity w ziemię.

 Swak, swat; szwagier; stryj, wuj; krewny, powinowaty.

 Swar, Swarka, waśń, spór, niezgoda, kłótnia, rozterka, zwada.

 Swarka — p. Swar.

 Swarliwy, Swarny, lubiący ś. sprzeczać, kłótliwy, sprzeczny, przekorny.

 Swarzyć kogo z kim, wywoływać spór, kłócić, waśnić, wadzić, siać niezgodę; s. ś., żyć w niezgodzie, kłócić ś., wadzić ś., waśnić ś., spierać ś., sprzeczać ś.

 Swastyka, hind., koło i w nim krzyż, którego ramiona są w postaci 4 gamm (Γ greckiego abecadła), tajemniczy znak bóstwa, symbol ognia, nieconego przez tarcie dwu kawałków drzewa, symbol słońca, czczonego jako bóstwo (fig.).

 Swaszka, zdr. od Swacha.

 Swat, kojarzący małżeństwa, dziewosłąb; drużba weselny; starosta weselny; w lm., s-y, swatanie, dziewosłęby, konkury: posłać w s-y, jechać w s-y; ani on mi brat, ani s. = jest mi obojętny.

 Swatać, pośredniczyć w zawieraniu małżeństwa, kojarzyć małżeństwa, dziewosłębić; s. ś., starać ś., konkurować o kogo.

 Swatka, kobieta, swatająca; mężatka na weselu; przyjaciółka zaręczonej dziewczyny.

 Swatostwo, rola swata, swatanie; konkury, współubieganie ś. o rękę panny.

 Swawola, nadużycie wolności, czynienie, co ś. komu podoba, bez [834]względu na prawo i porządek społeczny, anarchja, bezrząd, nierząd, rozpusta, rozpasanie; samowola, despotyzm, absolutyzm, tyranja; własna swoja wola, możność postępowania zgodnie z własną wolą i upodobaniem; zbytki, figle, psoty.

 Swawoleństwo — p. Swawola.

 Swawolić, nadużywać swobody, oddawać ś. rozpuście; figlować, zbytkować, dokazywać.

 Swawolnica, forma żeńs. od Swawolnik.

 Swawolnik, człowiek, nadużywający swobody; rozpustnik, warchoł, awanturnik; psotnik, figlarz, zbytnik; hultaj, włóczęga.

 Swawolność — p. Swawola.

 Swawolny, postępujący wedle swojej woli; despotyczny, arbitralny, absolutny; rozpustny, rozpasany, warcholski; anarchiczny, nierządny; figlarny, psotny, rozpuszczony.

 Swąd, czad ze spalenizny: s. z pieca = gazy duszące, wydobywające ś. z palących, ś. węgli; smród, odór, fetor, zapach nieprzyjemny; psim s-em, przysł., wykpiwszy ś., byle jak, niezupełnie prawą drogą, wypadkowo.

 Swędnieć, cuchnąć, śmierdzieć; swędzić.

 Swędra, plama, zwłaszcza plama od rdzy, od kwasu owocowego na bieliźnie.

 Swędzenie, przykre uczucie podrażnienia skóry, świerzb lekki, świerzbiączka.

 Swędzić, swąd wytwarzać, wypełniać swędem; wydawać z siebie swąd.

 Swędzieć, mieć skórę czym podrażnioną, świerzbieć; przen, skóra go s-i = chce dostać w skórę, zasługuje na karę cielesną.

 Swędzik, świerzbiączka, świerzbiąca wysypka skórna.

 Swiren — p. ŚwirenŚwireń.

 Switer, ang., rodzaj wełnianej koszulki, a. kaftana damskiego, zachodzących wysoko pod szyję, używanych przez cyklistów i narciarzy; żakiet wełniany, palto takiegoż wyrobu; pośrednik robotniczy w Anglji.

 Swoboda, możność postępowania wedle swojej woli, niepodległość, niezależność, wolność; niekrępowanie ś., prostota, naturalność, brak sztuczności, szczerość, śmiałość, obycie: s. w obejściu ś., w ruchach, w mowie; zwolnienie od ciężarów państwowych, od podatków, immunitet.

 Swobodnie, przysł., używając swobody, wolno, nie zależąc od nikogo, nie krępując ś. nikim i niczym.

 Swobodnieć, nabierać swobody, stawać ś. swobodnym.

 Swobodnik, człowiek wolnomyślny. liberał, niedowiarek.

 Swobodność, swoboda.

 Swobodny, od nikogo i niczego nie zależny, niczym nie krępowany, nikomu nie ulegający, wolny, niepodległy, postępujący wedle swojej woli; nieżonaty; prosty, nie żenujący ś.; s-a = niezamężna; naturalny, niewymuszony, szczery, nie sztuczny; śmiały w towarzystwie, obyty; wolny od ciężarów państwowych; udzielny, dziedziczny; s-e powietrze = świeże, otwarte, nie zaduszone; s. krok = wolny, miarowy, nie pośpieszny; s-e ruchy = niesztywne.

 Swobodzić, swobodnym czynić, wyswabadzać; s. ś., swobodnym ś. stawać, uwalniać ś.

 Swobódka, roślina z rodz. traw.

 Swoić, oswajać kogo z kim, z czym; za swoje uznawać; s. ś., oswajać ś. z czym, wdrażać ś. do czego.

 Swoisto, przysł., po swojemu, inaczej niż inny.

 Swoistość, właściwość znamienna pewnej osoby a. przedmiotu.

[835] Swoisty, obdarzony swoistością.

 Swojacki, odnoszący ś. do swojaka, właściwy swojakowi.

 Swojactwo, charakter swojaka, pokrewieństwo.

 Swojaczeć, swojakiem ś. stawać, aklimatyzować ś., naturalizować ś.

 Swojaczka, forma żeńs. od Swojak.

 Swojaczyć (się), swojakiem (ś.), robić, aklimatyzować (ś.), naturalizować (ś.).

 Swojak, człowiek, należący do tejże narodowości, rodak, współrodak; ziomek, współziomek; dalszy krewny, powinowaty.

 Swojski, pochodzący z tegoż kraju, krajowy, domowy, tutejszy, miejscowy, tuziemny, nie cudzoziemski, nie zagraniczny; oswojony, nie dziki, domowy, łaskawy; taki, z którym ś. oswojono, codzienny, zwykły, zwyczajny: to s-a rzecz = to nic niezwykłego.

 Swojskość, charakter tego, co jest swojskie.

 Swojszczeć, obłaskawiać ś., swojskim stawać ś.; stawać ś. obywatelem obcego kraju, przybierać nową ojczyznę, naturalizować ś.

 Swojszczyć, czynić swojskim, obłaskawiać, tresować; przyswajać, naturalizować, aklimatyzować; s. ś. — Swojszczeć.

 Swojsczyzna, wszystko co jest swojskie, t. j. właściwe tylko pewnemu krajowi, narodowi, miejscowości i t. p.

 Swora — p. Sfora.

 Sworny — p. Sforny.

 Sworzeń, zatyczka z żelaza a. twardego drzewa z główką, przechodząca przez przód wozu i środek przedniej osi wydrążony: na nim obraca ś. oś przy skręcaniu wozu (fig.); czop.

 Sworznik, oś sworzniowa czyli przednia.

 Sworzniowy, odnoszący ś. do sworznia.

 Swój, odnoszący ś. do osoby działającej, stanowiący jej własność, odnosi ś. do wszystkich trzech osób i obu liczb, np. mam s. (zamiast mój), masz s. (zam. twój), ma s., mamy swoje (zam. nasze), macie swoje (zam. wasze), mają swoje; własny, nie cudzy: na s-e uszy to słyszałem; o s-im tylko myśli = o własnych korzyściach; troszcz ś. o swoje sprawy = o własne; robić co na s-ją rękę = podług swego zamiaru, uznania, na s. rachunek, oddzielnie od innych; s-a wola = własna wola; każdy w swoją stronę ciągnie, swoje porze = ma na celu korzyść osobistą; przyzwoity, właściwy, odpowiedni, stosowny: w s-im czasie = we właściwym czasie, kiedy pora odpowiednia nadejdzie; co nie swego czasu bywa, jest nietrwałe = w niewłaściwej porze, nie w czas; nie w s-im humorze, nie w s-im sosie być = być usposobionym nie tak jak zwykle; naturalny, przyrodzony, nie przypadkowy, nie gwałtowny: umrzeć s-ą śmiercią; miejscowy, krajowy, tuziemny, swojski; sobie właściwy: krzyczy nie s-im głosem; współczesny: w s-im czasie, s-go czasu był to autor poczytny = za życia; zwyczajny, zwykły, pospolity, codzienny: to s-a rzecz = nic nadzwyczajnego; znalazł s. s-go = spotkali ś. dwaj ludzie podobni do siebie z charakteru, zwłaszcza gdy obaj są chytrzy, podstępni; ss. do s-ego ciągnie, lgnie = ludzie blizcy sobie urodzeniem, majątkiem, charakterem sympatyzują z sobą; jestem nie s. = niezdrów; nie swojo mi = jestem niespokojny; po s-mu = według swojego widzimisię, zgodnie ze swoim nałogiem; s-e = swoja [836]własność, swoje mienie; stać twardo przy s-em = upierać ś. przy swoich żądaniach, warunkach; pop, czart s-e, a chłop s-e = każdy po swojemu mówi a. czyni; już zaczyna s-e = figle, psoty, psikusy, a. zaczyna czynić a. mówić wedle swego nałogu; zwróćmy do s-go = do naszej sprawy; dokonać s-go, postawić na s-im = dopiąć celu; masz za swoje! = dobrze ci tak!, słuszna dostała ci ś. kara; dostało mu ś. za s-e = został ukarany; pilnuj swego nosa = nie wtrącaj ś. do innych; wychodzić na s-em = nie tracić, mieć zysk w interesie; chcę mu oddać za s-e = zemścić ś. na nim, odpłacić mu; przychodzić do s-go = zyskiwać, cieszyć ś. powodzeniem; rzecz., człowiek swój, swojak, rodak; dobrze żyć między s-mi = w ojczyźnie; w stronach rodzinnych; hetman pośpieszył królowi na pomoc z garstką swoich = to jest żołnierzy; stronnik, partyzant, członek tejże partji, frakcji, koterji; przyjaciel, zaufany, powiernik, poplecznik.

 Swywola — p. Swawola.

 Swywolny — p. Swawolny.

 Sybarycki, gr., zniewieściały, gnuśny, miękki, pełen rozkoszy; rozpustny.

 Sybaryta, gr., człowiek prowadzący życie miękkie i zniewieściałe, zamiłowany w zbytkach i rozkoszach, niewieściuch, pieszczoch.

 Sybarytyzm, gr., życie właściwe sybarytom, upływające wśród zbytków i rozkoszy.

 Syberyna, tęga, gruba tkanina wełniana, ale gatunku lepszego.

 Syberyt, minerał: gatunek turmalinu.

 Sybilińskie, gr., księgi = zbiór przepowiedni, których w ciężkich czasach radzili ś. dawni Rzymianie.

 Sybilista, gr., człowiek, studjujący księgi sybillińskie

 Sybilizm, gr., wiara w księgi sybilińskie, studja nad księgami sybillińskiemi.

 Sybilla, u starożytnych: prorokini, wróżbiarka.

 Sybir, Syberja; być skazanym na Syberię, na wygnanie, na deportację na Syberję.

 Sybirak, mieszkaniec Sybiru cz. Syberji = przestępca polityczny, osiedlony na Sybirze; człowiek, który był na wygnaniu w Sybirze.

 Sycenie, czynienie sytym, nasycanie; napajanie czego czym; wyrabianie miodu pitnego.

 Sycera, rodzaj trunku upajającego na Wschodzie.

 Sycić, czynić sytym, nasycać, zaspokajać czyj głód, karmić do syta; zadowalać do sytości, dostatecznie napawać, pozwolić komu doznawać w dostatecznej mierze; miód pitny wyrabiać z przaśnego; s. ś., najadać ś. do syta, zaspokajać głód; zadowalać ś., nasycać ś., napawać ś. dostatecznie.

 Syciuchny, Syciutki, całkiem syty.

 Sycony, ten którego sycono: miód pitny.

 Sycylijskie nieszpory = powstanie Sycylijczyków r. 1282 przeciw Francuzom, których wyrżnęli podczas nieszporów; przen., powstanie, bunt w połączeniu z rzezią.

 Sycyljanka, pieśń i taniec pasterzy sycylijskich w takcie ⁶/₈.

 Syczący, który syczy; w gram., spółgłoski s-e: c, ć, cz; dz, dź, dż; s, ś, sz; z, ż, ź; rz.

 Syczeć, Sykać, dok. Syknąć; wydawać syk, to jest jakby przeciągając spółgłoskę s.; ksykać, świstać, świszczeć, gwizdać; wydawać swoje niezadowolenie przez i sykanie, sarkać; już samowar s-y = już woda w nim zaczyna ś. gotować.

[837] Syderalny a. Syderyczny, gr., rok = rok gwiazdowy, przeciąg czasu, jakiego potrzebuje ziemia na dokonanie całkowitego obrotu dokoła słońca, nieco dłuższy od roku słonecznego; s. miesiąc = przez ciąg czasu, po którym księżyc wraca do tego samego położenia względem jakiej gwiazdy stałej, miesiąc gwiazdowy (27 dni 7 godzin 43 minuty 11,5 sekund).

 Syderografja, gr., sztuka rycia na stali, stalorytnictwo.

 Syderolit, gr., naczynie wyrobione artystycznie z gliny, suszone, niewypalone, pokryte pokostem i pobronzowane.

 Syderomanja, gr., wróżenie ze stanu gwiazd na niebie.

 Syderyt, gr., meteoryt, którego główną częścią składową jest żelazo.

 Syderyzm, gr., mniemana możność wyczuwania w głębi ziemi metali i wody.

 Syfilidolog, gr., uczony, zajmujący ś. chorobami wenerycznemi; lekarz specjalista od chorób wenerycznych.

 Syfilidologja, gr., nauka o chorobach wenerycznych.

 Syfilis, gr., przymiot (choroba zaraźliwa), wenerja, kiła, franca.

 Syfilityczka, gr., forma żeńska od Syfilityk.

 Syfilityk, gr., człowiek chory na syfilis.

 Syfon, gr., przyrząd do przelewania cieczy z miejsca wyższego w niższe, rurka ssąca, lewar; rura zgięta w kształcie litery ᔕ, jako zamknięcie wodne w urządzeniach hydraulicznych i kanalizacyjnych (fig.); flaszka z rurką od dna do góry, za przyciśnięciem kranu, gaz zawarty we flaszce, sprawia ulanie ś. płynu na zewnątrz (fig.).

 Sygacz, owad z rzędu dwuskrzydłych.

 Sygilacja, łć., stemplowanie, pieczętowanie.

 Sygilografja, łć., nauka o pieczęciach.

 Sygle, łć., znaczniki, znaki skrócenia w stenografji.

 Sygnalista, łć., ten, co podaje sygnał, co nastawia znaki sygnałowe; trębacz w wojsku.

 Sygnalizacja, łć., urządzenie sygnałów zawiadamiających i ostrzegających; dawanie takich sygnałów.

 Sygnalizować, łć., dawać znak, zawiadamiać sygnałem.

 Sygnał, łć., wszelki znak umówiony, dany na znaczniejszą odległość: s. akustyczny = dawany za pomocą strzałów, dzwonów, świstawek i t. d.; s. optyczny = dawany za pomocą drągów ruchomych, świateł, rakiet, flag i t. p.

 Sygnałówka, łć., latarka sygnałowa na statku wodnym.

 Sygnatura, łć., położenie znaku na towarze, paczce, napis, podpis; rowek w czcionce; w książce: skrócony tytuł dzieła u dołu pierwszej kolumny każdego arkusza.

 Sygnaturka, łć., karteczka, etykieta przy lekarstwie, oznaczająca jego skład i sposób użycia; najmniejszy dzwonek na wieży kościelnej, dający znak rozpoczęcia nabożeństwa.

 Sygnet, łć., pierścień z kamieniem, na którym wyryto herb a. litery nazwiska, służący jako pieczęć (fig.).

 Sygnifikacja, łć., znaczenie wyrazów; zawiadomienie; zaznaczenie.

 Sygnifikatorja, łć., wskazówka.

 Sygnować, łć., oznaczać, położyć znak, dawać znak, podpisać swoim znakiem, monogramem, inicjałami, pseudonimem.

[838] Sygnum, łć., znak, cecha.

 Syjenit, gr., skała, złożona ze spatu polnego, rogowca, kwarcu, miki i t. d. zabarwiona pstro na kolor szary, czerwony i czarnozielony, używana w robotach architektonicznych.

 Syjon, hebr., Jerozolima; przen., wogóle miejsce święte.

 Syjonista, członek stronnictwa w społeczeństwie żydowskim, propagującego ideję wyrobienia w Żydach odrębności narodowej i powrotu Żydów do Palestyny, narodowiec żydowski.

 Syjonizm, ideja odrębności narodowej Żydów i emigracji Żydów do Palestyny, propagowana przez syjonistów.

 Syk, dźwięk, powstający przy wymawianiu przeciągłym spółgłoski s., syczenie, syknięcie, głos, jaki wydają węże. gwizd, świst.

 Sykać, wydawać syk, sykaniem przywoływać kogo, dawać mu znak, sykaniem okazywać swoje niezadowolenie podczas jakiego przedstawienia, mowy publicznej, sztuki teatralnej, muzyki.

 Sykatiwa, łć., domieszka chemiczna do farb i lakierów, przyśpieszająca ich schnięcie.

 Sykl, hebr., waga i moneta u dawnych Żydów, wartości około 50 kop.

 Sykliwy, podobny do sykania.

 Syknąć — p. Syczeć.

 Sykofant, Sykofanta, gr., obłudnik, oszczerca, zdrajca, szalbierz, denuncjant, szpieg.

 Sykomora, gr., drzewo z rodziny chlebowatych, rosnące w środkowej Afryce, o owocach groniastych, morwa figowa, figa adamowa, figowiec sykomorwowy (fig.).

 Sykoza, łć., figówka, rodzaj wrzodzików, tworzących ś. na skórze ludzkiej w miejscach porosłych włosami.

 Sylaba, gr., w mowie ludzkiej jeden lub więcej dźwięków, oddanych przy jednorazowym wydaniu głosu; samogłoska pojedyńcza lub w połączeniu z jedną lub kilku spółgłoskami, zgłoska.

 Sylabizować, składać głoski w zgłoski czyli w sylaby.

 Sylabus, gr., spis wszystkich nauk i teorji, potępionych przez Kościół, ogłoszony przez papieża Piusa IX. w r. 1864.

 Sylen, gr., w mitologji greckiej demon płynącej wody, sprawiającej urodzajność, towarzysz Dyonizosa (Bachusa), którego nauczył robić wino z winogron, upijał ś. i po pijanemu głęboko filozofował; wogóle: stary satyr, przedstawiany jako brzuchaty starzec z łysiną, uszami koźlemi i wężem do ściągania wina.

 Sylepsys, gr., ściągnięcie kilku wyrazów w jeden krótszy, ściągnięcie kilku zgłosek w jedną.

 Sylf, łć., w wierzeniach średniowiecznych gienjusz, duch nadprzyrodzony, napowietrzny; przen., żart. reporter gazeciarski.

 Sylfi, łć., odnoszący ś. do sylfa, właściwy sylfowi; lekki jak sylf, powiewny, eteryczny.

 Sylfida, łć., forma żeńska od Sylf; przen., tancerka w balecie, odznaczająca ś. wdziękiem i lekkością.

 Sylikat, łć. — p. Krzemian.

 Sylikoidy, łć., związki krzemu.

 Sylogistyczny, gr., odnoszący ś. do sylogizmu; złożony z sylogizmów, posiłkujący ś. niemi.

 Sylogizm, gr., wnioskowanie, wyciągające z szeregu danych prawd nową prawdę, wniosek, za pomocą dwu sądów pośredniczących czyli przesłanek prowadzący do wyniku.

[839] Sylurska formacja = w gieologji najstarsza warstwa pokładów trzeciorzędowych skorupy ziemskiej, składająca ś. z piaskowców, szarej waki i łupku gliniastego, zawiera szczątki istot morskich.

 Sylwan, łć., w mitologji rzymskiej bożek leśny; tytuł czasopisma o gospodarstwie leśnym.

 Sylwanit, gr.. minerał z rzędu siarczanów, którego kryształy układają ś. w kształty pisma.

 Sylwestrowski, odnoszący ś. do dnia i św. Sylwestra (31 grudnia), wigilji Nowego Roku: bal s.; noc s-a = z 31 grudnia na 1 stycznia.

 Sylweta, Sylwetka, fr., rysunek osoby lub przedmiotu w profilu, zrobiony czarno (fig.) czarny rysunek profilu, zdjęty z cienia, odbitego przy świetle lampy lub świecy; rysunek, wykrojony z czarnego papieru; szkicowa charakterystyka danej osoby.

 Sylwetnik, motyl dzienny z rodziny bielinków (fig.).

 Sylwin, łć., minerał, dość często w naturze spotykany, chlorek potasu.

 Syłać, posyłać wielokrotnie.

 Syłka, zesłanie w dalekie strony, wygnanie, deportacja, zsyłka.

 Symachja, gr., związek zaczepno-odporny, związek ku wspólnej obronie.

 Symara, pers., rodzaj długiej sukni męskiej.

 Symbjotyczny, grodnoszący ś. do symbjozy, polegający na symbjozie.

 Symbjotyka, gr., nauka o wspólnym pożyciu istot różnych w świecie zwierzęcym, roślinnym.

 Symbjoza, gr., współżycie dwu lub więcej gatunków roślinnych lub zwierzęcych a. roślinnych ze zwierzęcemi, polegające na podstawie przysług wzajemnych, zazwyczaj na wymianie soków odżywczych.

 Symbol, gr., znak, godło, zmysłowe wyobrażenie pojęcia; s. chemiczny = znak umówiony, złożony z początkowych liter łacińskich nazw pierwiastków chemicznych, służący do oznaczenia tychże pierwiastków; s. wiary = wyznanie wiary, godło wiary.

 Symbolicznie, gr., jako symbol, pod przenośnią, obrazowo, pod figurą, alegorycznie.

 Symboliczny, gr., uzmysławiający pojęcia oderwane za pomocą znaków widocznych, osłonięty, ukryty pod symbolem, alegoryczny; s-e księgi = pisma, uznane przez Kościół, zawierające treść nauki tego Kościoła.

 Symbolika, gr., nauka, zajmująca ś. wykładem i objaśnieniem znaków i godeł religijnych pod względem historycznym, dogmatycznym i liturgicznym.

 Symbolista, gr., poeta a. malarz, uprawiający w swych utworach symbolizm.

 Symbolizm, gr., w poezji i w malarstwie sposób wywoływania wrażeń nie wprost, lecz pośrednio, za pomocą innej, odrębnej rzeczy; kierunek mistyczny.

 Symbolizować, gr., przedstawiać za pomocą symbolu.

 Symbologja, łć., nauka o oznakach choroby.

 Symetrja, gr., równomiernoćrównomierność, harmonijny układ pojedyńczych części pewnej całości pod względem wielkości, kształtu, liczby; stosunek wzajemny części do siebie i do całości taki, że szczegóły zawarte w tych częściach są w jednakowy sposób ułożone względem siebie i względem całości (fig.).

[840] Symetryczność, gr., układ symetryczny czego; własność zachowania symetrji, układ estetyczny czego, porządek w ustawieniu, ułożeniu czego.

 Symetryczny, gr., równomierny, złożony z dwu połów odpowiednich, mający symetrję, dający ś. podzielić płaszczyzną symetrji na dwie części równe, tylko odwrotnie ułożone.

 Symetryzować, gr., układać w całość symetryczną.

 Symfonał, gr., dawne narzędzie muzyczne.

 Symfoniczny, gr., odnoszący ś. do symfonji; koncert s. = na którym doborowa orkiestra wykonywa symfonje i inne poważne utwory muzyczne.

 Symfonista, gr., kompozytor symfonji.

 Symfonistyczny, gr., jednoznaczny.

 Symfonja, gr., poemat muzyczny, najwspanialsza forma muzyczna instrumentalna, sonata orkiestrowa.

 Symfonjon, gr., rodzaj pozytywki pokojowej samogrającej, w którą można wstawiać tarcze z coraz innemi melodjami (fig.).

 Symonja, łć., świętokupstwo, handlowanie urzędami duchownemi, łaskami duchownemi i t. d. (od nazw. chaldejskiego czarnoksiężnika Symona, który od św. Piotra chciał kupić dar czynienia cudów).

 Symonjak, łć., człowiek, dopuszczający ś. symonji, świętokupca.

 Sympatja, gr., pociąg, skłonność do kogo, przychylność, zgodność uczuć, sprzyjanie komu, współczucie; wzajemne oddziaływanie na siebie narządów organizmu zapomocą nerwów.

 Sympatycznie, przysł., z sympatja, z przyjaźnią, ze współczuciem, życzliwie; budząc sympatję, mile, przyjemnie.

 Sympatyczny, łć., pociągający ku sobie, miły; s. atrament = płyn bezbarwny, który dopiero pod wpływem ciepła lub pewnych odczynników przybiera barwę; s-a barwa = barwa ochronna zwierzęcia, skutkiem której ono wygląda, jak barwa jego otoczenia; s. nerw = tkanka nerwowa, tworząca dwa sznurki, rozmieszczone wzdłuż mlecza pacierzowego po obu jego stronach i we wnętrznościach, regulująca trawienie, wydzieliny, krążenie krwi niezależnie od woli; s-a kuracja = leczenie chorób za pomocą sił, działających tajemniczo, bez użycia lekarstw, np. za pomocą zamawiania, przykładania pewnych przedmiotów itp.

 Sympatyk, gr., ten, kto nie przyjmując programu jakiego stronnictwa w całości, sympatyzuje wszakże z tym programem bardziej niż z innemi i nawet świadczy usługi temu stronnictwu, nie należąc do niego.

 Sympatyzować, gr., podzielać czyje uczucia, mieć wzajemną skłonność ku sobie.

 Sympiezometr, gr., przyrząd, wskazujący siłę ciśnienia powietrza rodzaj barometru.

 Sympla, fr., zapłata, opłata; w grze: przegrana, za którą płaci ś. tylko pojedynczą, a nie podwójną stawkę.

 Symplak, łć. — p. Symplicjusz.

 Symplegmata, gr., sploty, grupy, złożone z kilku osób na monetach, medalach.

 Symplicjusz, Symplak, łć., człowiek prosty, bez nauki, nieokrzesany.

 Symplifikacja, łć., uproszczenie, ułatwienie.

 Symplifikować, łć., ułatwiać, upraszczać.

[841] Symploke, gr., splecenie, powiązanie, częste powtarzanie a. ściąganie, wiązanie wyrazów.

 Sympodja, gr., potworność, polegająca na tym, że noworodek ma obie nogi zrośnięte.

 Sympozjarcha, gr., przewodniczący uczcie.

 Sympozjasta, gr., uczestnik uczty.

 Sympozjon, gr., u starożytnych Greków pijatyka po ucztach.

 Sympsychja gr., zgodność, jednakowe usposobienie.

 Symptom, Symptomat, gr., objaw, z którego wnioskować można, jaki jest stan rzeczy, jaki rodzaj choroby.

 Symptomatografja, gr., opisanie oznak choroby a. wypadków choroby.

 Symptomatologja, gr., nauka o oznakach, objawach choroby, inaczej: semjotyka.

 Symptomatyczny, gr., znamienny, mogący służyć za symptomat; s-ne leczenie = leczenie objawowe, przeciwdziałające symptomatom choroby, a nie samej chorobie.

 Symulacja, łć., udawanie, upozorowanie, zmyślenie.

 Symulacyjny, łć., odnoszący ś. do symulacji, nie istotny, nie właściwy; s. weksel = weksel, nie wynikający z tranzakcji handlowej, lecz dany dla dyskonta tylko w celu dostania pieniędzy.

 Symulant, łć., udający coś, np. chorobę, obłudnik.

 Symulator, łć., naśladowca.

 Symulować, łć., udawać, pozorować.

 Symultanizm, łć., wspólność.

 Symultanny, łć., współwyznaniowy, wspólny (np. zakład naukowy, kościół).

 Syn, dziecko płci męskiej w stosunku do rodziców: s. ojczyzny = obywatel w stosunku do swej ojczyzny; s. Boży, s. człowieczy = Jezus Chrystus; s. Boży, s. Kościoła = wierny wyznawca Kościoła chrześcijańskiego, gorliwy, pobożny chrześcijanin; s. chrzestny = chłopiec, mężczynamężczyzna w stosunku do ojca chrzestnego a. matki chrzestnej; s. przybrany, przysposobiony = chłopiec, mężczyzna w stosunku do tej osoby, która go usynowiła, uznała prawnie za syna; s. pogański, s. czarci, taki s., smoczy s. = przekleństwa; s. marnotrawny = człowiek, który dużo nagrzeszył, ale uznał swoje winy i wstępuje na drogę poprawy i pokuty; s. Apollina = poeta; s. Marsa = wojownik; s. Apeliesa = malarz; mój s-u! = poufały, pieszczotliwy sposób zwrócenia ś. mężczyzny starszego do młodszego a. do chłopca.

 Synaczek, zdr. od Syn.

 Synagoga, gr., zebranie i miejsce, gdzie członkowie gminy ś. zbierają, a także miejsce przeznaczone do modlitwy, u Żydów świątynia, bóżnica.

 Synaksarjum, gr., księga Świętych, traktująca o życiu i cudach Świętych.

 Synal, Synalek, Synalo, zdr. od Syn.

 Synalagmatyczny, gr., zobopólny, obustronny, wzajemnie obowiązujący.

 Synapizm, gr., rodzaj kataplazmu, zawierający proszek z utartych nasion gorczycy; papier a. płótno, napojone masą gorczycową, które, zwilżone wodą i przyłożone do ciała, wywołuje silne zaczerwienienie skóry i działa odciągająco i orzeźwiająco.

 Synarchja, gr., wspólne panowanie.

 Synchronista, gr., człowiek, który żył w tym samym czasie, co i ktoś inny, człowiek współczesny.

 Synchronistyczny, gr., [842]przedstawiający wypadki jednoczesne; s-a metoda = sposób przedstawiania dziejów powszechnych epokami, t. j. zestawiając współczesne fakty dziejowe różnych ludów w danym okresie czasu; s-a tablica = graficzne przedstawienie współczesności faktów dziejowych, które zdarzyły ś. w tym samym czasie w różnych krajach.

 Synchronizm, gr., jednoczesność, współczesność, zestawienie jednoczesnych wypadków, faktów.

 Syndesmografja, gr., opisanie więzów kostnych ciała ludzkiego.

 Syndesmologja, gr., nauka o więzach kostnych ciała ludzkiego.

 Syndetikon, gr., preparat płynny a. gęstawy do zlepiania różnych przedmiotów.

 Syndyk, gr., pełnomocnik, wyznaczony lub wybrany przez wierzycieli masy upadłości i zatwierdzony przez sąd handlowy do pilnowania ich praw i reprezentowania ich oraz zarządzenia majątkiem upadłego; adwokat, urzędnik, wybrany przez jaką korporację do załatwiania jej spraw prawnych, doradca prawny gminy. banku, kolei.

 Syndykalizm, gr., system ekonomiczny, dążący do tworzenia wielkich syndykatów ekonomicznych; ustrój społeczno-ekonomiczny, polegający na tworzeniu ś. wielkich syndykatów przemysłowych.

 Syndykat, gr., orędownictwo, opieka, kuratela; stowarzyszenie producentów, mające na celu popieranie jakiej gałęzi przemysłu; stowarzyszenie kapitalistów, mające na celu przeprowadzenie jakiego przedsięwzięcia finansowego (np. emisję pożyczki) lub popieranie jakiej sprawy, w celu utrzymania cen lub ich podwyższenia.

 Syndykowski, gr., dotyczący syndyka.

 Synechja, gr., łączność części; przerost chorobliwy.

 Synechjologja, gr., nauka o łączności rzeczy, o stałości materji w przestrzeni, o łączności materji.

 Syneczek, zdr. od Syn.

 Synedrium, gr. — p. SanhendrynSanhedryn.

 Synegdocha, Synekdocha, gr., figura retoryczna, pozwalająca na wyrażenie całości przez część, gatunku przez rodzaj, wyrobu przez materjał zużyty, liczby nieokreślonej przez określoną, imienia pospolitego przez własne.

 Synek, zdr. od Syn.

 Synekura, łć., urząd płatny, nie obowiązujący do pracy; posada intratna bez trudów i obowiązków.

 Synerezys, gr., ściągnięcie dwu sylab w jedną, kontrakcja, np. trza zamiast trzeba, mego zamiast mojego.

 Synergietyczny, gr., pomocny, współdziałający, wpływowy.

 Synergizm, gr., pogląd filozoficzno-religijny, opierający ś. na przekonaniu, że współdziałanie woli ludzkiej obok działania łaski Boskiej potrzebne jest do odrodzenia duchowego i poprawy moralnej człowieka.

 Synezys, gr., rozumienie, pojęcie, rozum, pełen znaczenia układ wyrazów.

 Syngielton, w grze w karty: posiadanie tylko jednej karty w pewnym kolorze; przen., samotnik.

 Synglossa, gr., mowa ogólna, badanie związku wspólnego mów, języków.

 Syngrafja, gr., dokładna znajomość autorów, literatów i ich działalności.

 Synklinalny, łć., mający kształt niecki.

 Synklonus, gr., ogólny kurcz chorobliwy całego ciała.

 Synkopa, gr., omdlenie, nagłe osłabienie: skrócenie wyrazu przez wyrzutnię samogłoski z pomiędzy [843]dwuch spółgłosek: w muz., z zmiana rytmu, gdy akcent, padając na słabą część taktu, zaciera tempo właściwe i nadaje muzyce charakter burzliwy.

 Synkracja, gr., współrządztwo, panowanie wspólne.

 Synkrazja, gr., zmieszanie, pomieszanie.

 Synkretyk, gr., teolog, starający ś. pogodzić różne wyznania.

 Synkretyzm, gr., połączenie dwuch stron walczących przeciw trzeciej; system filozoficzny a. religijny, polegający na wyszukiwaniu w rożnych systematach wspólnych im wszystkim poglądów.

 Synobójca, zabójca własnego syna.

 Synobójczyni, forma żeńska od Synobójca.

 Synod, gr., zjazd biskupów i duchownych, prawnie zwołany, na którym załatwiają ś. sprawy, dotyczące Kościoła; w Kościele ewangielickim takiż zjazd osób duchownych i świeckich; stała rada, złożona z dostojników, duchownych Kościoła prawosławnego, zawiadująca sprawami tego Kościoła; najwyższa rada państwowa lub prowincjonalna.

 Synodalny, gr., odnoszący ś. do synodu; s-e dekrety = rozporządzenia zgromadzeń kościelnych.

 Synodyczny, gr., miesiąc = czas pomiędzy jednym a drugim nowiem a. pełnią: 29 dni, 12 godzin, 44 minuty, 2,9 sekund; s. okres = w obiegu planety około słońca: przeciąg czasu pomiędzy dwu kolejno po sobie następującemi odpowiedniemi złączeniami a. opozycjami.

 Synodykon, gr., zbiór praw tak kościelnych, jak i świeckich.

 Synogarlica, ptak z rzędu gołębiowatych, z rodziny gołębi (f.).

 Synogarliczę, pisklę synogarlicy.

 Synogarliczka, mała, młoda synogarlica.

 Synogarliczy, odnoszący ś. do synogarlicy, właściwy synogarlicy.

 Synonim, gr., wyraz blizkoznaczny innym, blizkoznacznik; synonimy, określając jedno pojęcie, cieniują wszakże różnice i odcienia w znaczeniu tegoż pojęcia (np. poważanie, szacunek, cześć).

 Synonimiczność, gr., współznaczność, blizkoznaczność.

 Synonimiczny, gr., jednoznaczny, blizkoznaczny.

 Synonimika, gr., nauka, obejmująca objaśnienia wyrazów blizkoznacznych.

 Synonimista, gr., uczony trudniący ś. zbieraniem i objaśnianiem synonimów.

 Synonimja, gr. — p. Synonimiczność.

 Synopsys, Synoptyka, gr., krótki przegląd, krótkie zestawienie dzieł, traktujących o jednym przedmiocie (np. Ewangielji).

 Synoptycy, gr., autorzy trzech pierwszych Ewangielji: św. Mateusz, św. Marek i św. Łukasz.

 Synoptyczny, gr., przedstawiający co poglądowo, w skróceniu; s-a meteorologja = meteorologja, która notuje swoje spostrzeżenia na synoptycznych kartach, t. j. na mapach izobar, wykazujących współczesność stanu powietrza w różnych miejscowościach i pozwalających na wyciąganie wniosków na przyszłość, t. j. przepowiadanie pogody.

 Synostwo, Synowstwo, stosunek syna do ojca a. do matki, syn z żoną.

 Synowa (-ej), żona syna.

 Synowica, córka brata, bratanka, bratanica.

 Synowiec, syn brata, bratanek.

[844] Synowski, odnoszący ś. do syna, należący do syna, właściwy synowi, taki, jaki syn ma a. mieć powinien; pełen przywiązania, pełen tkliwości względem rodziców; po s-u, przysł., jak wypada na syna, jak przystoi synowi.

 Synowstwo — p. Synostwo.

 Synowy, Synów, należący do syna, stanowiący własność syna.

 Syntagma, gr., dzieło zbiorowe, zbiór zdań, myśli, uwag, pism, treścią do siebie zbliżonych.

 Syntagmatyczny, gr., zebrany, zbiorowy, należący do syntagmy.

 Syntaksa, gr., ta klasa w dawnych szkołach zakonnych, w której uczono składni łacińskiej.

 Syntaktycznie, gr., opierając na budowie zdań, składniowo (zestawiając, porządkując).

 Syntaxis, gr., składnia, część gramatyki, omawiająca budowę zdania i wzajemną zależność wyrazów w zdaniu.

 Syntema, gr., znak umówiony, pismo cyfrowane; wyraz umówiony, hasło, parol; układ; krótkie wyrażenie a niejasne.

 Syntematografja, gr., porozumiewanie ś. zapomocą znaków umówionych.

 Syntetyczność, gr. — p. Syntetyka.

 Syntetyczny, gr., podług prawideł syntezy utworzony a. tworzący, postępujący drogą syntezy, od szczegółów dochodzący do ogólnego wniosku, zbierający części w całość; s-a chemja = część chemji, traktująca o sztucznym tworzeniu nowych związków chemicznych i prostszych składników i pierwiastków; s. język = język, posiadający fleksję, np. język polski.

 Syntetyka, Syntetyczność, gr., sposób wnioskowania, polegający na syntezie.

 Syntetyzować, gr., zestawiać szczegóły, aby z nich zbudować całość; ze spostrzeżeń poszczgólnych wyprowadzać wnioski ogólne.

 Synteza, gr., w przeciwstawieniu do analizy (rozbioru) metoda, postępująca od szczegółów do ogółu, od rzeczy prostych do złożonych, łączenie wyobrażeń, pojęć o różnych przedmiotach w i jedno pojęcie, poszczególnych części w jedną całość; s. u Hegla: trzecie stadjum dziejowe, polegające na pogodzeniu pierwszego stadjum, tezy, z drugim stadjum, antytezą.

 Synto, Syntoizm, oddawanie czci naturze i bohaterom, uięteujęte w systemat religijny, stanowiący wyznanie panujące w Japonji.

 Syntomja, gr., wyrażenie ścisłe, krótko wypowiedziane.

 Syntonina, gr., główna część składowa tkanki mięśniowej.

 Synuś, pieszcz. od Syn.

 Syon — p. Syjon.

 Sypać, dok. Sypnąć; rzucać, siać, rozrzucać, rozsiewać coś sypkiego, miałkiego, ziarnistego, puszczać coś sypkiego na ziemię; pozwalać czemuś sypkiemu wpadać w co, wsypywać, wrzucać; pozwalając czemuś sypkiemu spadać na jedno miejsce, tworzyć kupę, usypywać stos; s. zboże w worki = wsypywać; obficie rodzić: zboże dobrze sypie; pozwalać czemuś sypkiemu spadać na powierzchnię czego, nasypywać, posypywać, obsypywać, osypywać; upuszczać, podrzucać w gorę rzecz sypką wielokrotnie; hojnie rozrzucać, trwonić, tracić lekkomyślnie: s. pieniędzmi = wydawać je nadmiernie; s. co a. czym komu i = hojnie rozdawać, szafować; sypiąc, robić, tworzyć: s. szańce, wały; powtarzać często jaką czynność: s. djabłami, piorunami = kląć nieustannie; s. komu baty = karać go biciem dotkliwym; s. [845]cytatami, cudzoziemskiemi wyrazami, konceptami = krasić niemi mowę, sadzić niemi, przytaczać je obficie; rzucać rzecz, która ma ś. szybko rozlecieć, rozwiać; s. piaskiem komu w oczy = łudzić, okłamywać; s. kartaczami = strzelać; s. iskrami = pozwalać im ukazywać ś., iskrzyć ś.; s. łzami = płakać rzewnie; s. oko = zerkać zalotnie; biec szybko, lecieć, pędzić: wojsko sypie = nadchodzi w znacznej liczbie; s. ś., rozsiewać ś., rozrzucać ś., wypadać częściami; drzeć ś., rozdzierać ś., psuć ś.; rozpraszać ś., rozsypywać ś., rozdzielać ś. w różne strony, rozchodzić ś.; wychodzić skąd a. udawać ś. dokąd w wielkiej ilości, kupą, hurmem przybywać; o liściach, o kwiatach = opadać, oblatać; o brodzie, o wąsach = ukazywać ś., wyrastać; żart., zdradzać ś. ze swoją nieznajomością, nieumiejętnością, mylić ś. w odpowiedziach, wt objaśnieniach: s. ś. na egzaminie.

 Sypanka, pewna miara ciał sypkich; naczynie do wsypywania.

 Sypeł, Sypełek — p. Supeł.

 Sypiać, mieć zwyczaj spania w pewnych porach, spać wielokrotnie: s. dobrze, źle.

 Sypialnia, pokój, przeznaczony do spania, pokój sypialny.

 Sypialniany, odnoszący ś. do sypialni, znajdujący ś. w sypialni.

 Sypialny, przeznaczony do spania; pokój s. = sypialnia.

 Sypień, naczynie, służące do przesypywania a. przelewania, czerpaczka.

 Sypka, kopiec, wzgórek.

 Sypki, dający ś. sypać, złożony z wielu drobnych grudek, ziarenek, proszku; ziarnisty, miałki, sproszkowany.

 Sypko, przysł., tak, że może ś. rozsypywać, miałko, ziarnisto.

 Sypkość, własność tego, co ś. łatwo rozsypuje, co jest sypkie.

 Sypnąć — p. nied. Sypać.

 Sypoje, ang. — p. Sipoje.

 Syredeń, ukr., środek, wnętrze.

 Syrena, gr., w wierzeniach starożytnych Greków nimfa morska, pół kobiety, poł ryby, wabiąca uroczym śpiewem, aby poty m wciągnąć w otchłań morską; herb miasta Warszawy z wyobrażeniem tej nimfy, uzbrojonej w miecz i tarczę (fig.); przen., kobieta zalotna, wabiąca wdziękami, czarodziejka bez serca, wiodąca na pokusę; instrument do mierzenia drgań głosu; przyrząd sygnałowy tubowy na wybrzeżach i okrętach, o głosie tak silnym, że słychać go na 8 mil morskich; zwierzę ssące zaginione z rzędu tejże nazwy, krowa morska Stellera (fig.).

 Syreni, gr., właściwy syrenie; s. śpiew = śpiew czarujący, wabiący, prowadzący do zguby.

 Syrkość, własność ziemi, zawierającej mało próchnicy.

 Syrma, gr., starożytna sceniczna suknia powłóczysta.

 Syrojeszka — p. Serojeszka.

 Syrojeszkówka, grzyb z rodzaju bedłki.

 Syrokko — p. Sirokko.

 Syrop, Syrup, arab., stężony roztwór cukru, produkt uboczny w cukrownictwie, cukier, rozgotowany w małej ilości wody; soki owocowe, gotowane z cukrem.

 Syropowy, arab., odnoszący ś. do syropu, właściwy syropowi; zrobiony z syropem.

 Syrta, ławica piaszczysta w morzu.

 Syrynga, łć. — p. Serenga.

 Syryngotomja, gr., operacja fistuły.

[846] Sys, Syś, cyś, sutek, wymię, cycek; niemowlę przy piersiach, zwierzę jeszcze ssące, osesek, sysel, sysun.

 Sysać, ssać, cmoktać.

 Sysak, Sysal, Sysun, Sysuń, niemowlę przy piersiach, zwierzę jeszcze ssące.

 Sysawa, roślina z rodziny marzanowatych.

 Sysawka, pijawka.

 Sysmograf, Sysmometr, gr., przyrząd, służący do notowania ruchów powierzchni ziemi, wskazujący kierunek, siłę i czas trwania wstrząśnień.

 Sysmologja, gr., nauka o trzęsieniach ziemi i ruchach kuli ziemskiej.

 Syssytje, gr., wspólne obiady codzienne obywateli, nakazane przez prawo u Spartan.

 System, Systemat, gr., wszelka według zamierzonego planu ułożona całość, której części znajdują ś. we wzajemnej od siebie zawisłości; całość wiadomości, tak ułożonych, że późniejsze opierają ś. na poprzednich; zbiór zasad, tworzących jaką doktrynę; zbiór praw jakiej czynności, kierujących wykonaniem na podstawie obmyślonego i na racjonalnych zasadach opartego planu; taki układ zjawisk w przyrodzie, w którym ludzie spostrzegają plan, ład; s. planetarny a. słoneczny — p. Planetarny system; System Centymetr-Gram-Sekunda, skr., S. C. G. S., system miar, w którym jednostką długości jest centymetr, jednostką wagi gram i jednostką czasu sekunda, używany w badaniach nad fizyką; s. nut = pięciolinja; s. rzeczny = ogół rzek pobocznych, wpadających do jakiej rzeki, uważany z nią razem (w gieografji); s. górski = ogół gór, złożonych z jakiego łańcucha górskiego a. splotu łańcuchów górskich, oraz odnóg, idących od tego łańcucha czy splotu.

 Systematologja, gr., nauka o umiejętnym uporządkowaniu przedmiotów.

 Systematomanja, gr., przesadne dążenie do układania wszystkiego w system naukowy.

 Systematycznie, przysł., gr., w pewnym określonym porządku, wedle przyjętego porządku, porządnie, ściśle, jedno za drugim, i jedno przy drugim.

 Systematyczność, gr., zamiłowanie porządku, postępowanie według pewnego porządku, przymiot; tego, co jest systematyczne, dobrze ułożone, uporządkowane.

 Systematyczny, gr., uporządkowany wedle powziętego planu, ułożony na zasadzie przyjętych prawideł; ze ścisłością zachowujący plan, porządek, układ zasadniczy.

 Systematyk, gr., człowiek, trzymający ś. ściśle obmyślonego systemu, pedant.

 Systematyka, gr., naukowy układ podobnych i pokrewnych sobie przedmiotów i pojęć w grupy, podług pewnego systemu.

 Systematyzm, gr., naukowe uporządkowanie, zestawienie, zasady i sposoby tego zestawienia.

 Systematyzować, gr., ujmować w system, układać według zasad nauki, porządkować.

 Systole, gr., w prozodji krótkie wymawianie długiej sylaby ze względu na rytm w wierszach miarowych; perjodyczne skurcze serca.

 Systować, łć., wstrzymywać, zawieszać.

 Systylje, gr., kolumnady, sale kolumnowe.

 Sysun, Sysuń — p. Sys.

 Syt, rzecz., sytość: jadłem do s-a = nasyciłem ś. w zupełności, nabawił ś. do s-a = do sytości; mam [847]tego do s-a = dość, w dostatecznej mierze, aż zanadto; przen. — p. Syty; wykrz., oznacza nakaz milczenia, cichego zachowania ś., cyt!

 Syta, Sytka, miód, rozcienczony wodą, woda, nasycona miodem, woda miodowa.

 Sytek — p. Sutek.

 Sytnieć, stawać ś. sytnym a. sytym.

 Sytność, przymiot, własność tego, co jest sytne, co dobrze nasyca, pożywność; posilność.

 Sytny, taki, który dobrze i prędko nasyca, posilny, pożywny.

 Syto, przysł., tak, żeby ś. już nie chciało jeść, do sytości, do syta; przen., w dostatecznej ilości, obficie, suto, w obfitości.

 Sytofobja, gr., wstręt do jedzenia.

 Sytologja, gr., nauka o pokarmach.

 Sytość, stan tego, kto jest syty, nasycenie; dostateczna ilość czego, nadmiar czego, obfitość; uczucie, jakiego ś. doznaje po nadużyciu czego, przesyt.

 Sytuacja, łć., położenie jakiej miejscowości a. przedmiotu w stosunku do otaczających przedmiotów; położenie, stan, stanowisko, ogół warunków życiowych, w jakich ś. ktoś znajduje; stan rzeczy, stanowisko, pozycja; na scenie: położenie, stan akcji w danej chwili, zbieg zdarzeń i wypadków, potęgujących interes akcji; komedja s-i = utwór sceniczny, w którym zdarzenia, wypadki i zbieg okoliczności bardziej wpływają na akcję, niż charaktery działających osób, traktowane pobieżnie, szkicowo.

 Sytuacyjny, łć., odnoszący ś. do sytuacji; s. plan = plan, wykazujący położenie miejscowości lub budynku względem otoczenia, lub wzajemne położenie względem siebie kilku budynków a. różnych części jakiej miejscowości.

 Sytuować, łć., umieszczać, mieć położenie, znajdować ś.

 Sytuowany, łć., położony (o budowie, o miejscowości), znajdujący ś. w jakim położeniu, w jakich warunkach, okolicznościach (o człowieku).

 Syty, Syt, ten, który tak ś. najadł, że mu ś. nie chce jeść więcej, nasycony, najedzony; karmny, tłusty, tuczny; sytny, posilny, pożywny, nasycający, mający czego dosyć, mający co w dostatecznej ilości a. zanadto: s. życia, s. chwały; wiatrem syt = mało jada, ma niewielki apetyt; s-mu nic nie smakuje = człowiek, który ma wszystkiego dosyć, nie wie, cze go ma jeszcze pożądać; s. głodne, mu nie wierzy = człowiek, obfitujący w dostatki, nie wie, czym jest prawdziwa potrzebapotrzeba.

 Syzma, gr. p. Schizma.

 Syzmatyk, gr. — p. Schizmatyk.

 Syzyfowa praca, przen., ciężka praca, ustawiczna a daremna; trudne zadanie, nigdy nie kończące ś.; cel, do którego dążąc, zdajemy ś. już dosięgać, a który oddala ś. i wymaga ciągle nowych wysiłków.

 Syzygja, gr., w metryce greckiej: połączenie dwu stóp wierszowych w jedną, dipodja; ściągnięcie wyrazu przez opuszczenie środkowej głoski; w astron., złączenia i opozycje księżyca, t. j. nów jego i pełnia.

 Sza! wykrz., nakazujący milczenie, nakaz, żeby być cicho, milczeć! uciszyć ś!

 Szabas, żarg. — p. Sabbat.

 Szabasować, żarg., obchodzić szabas, świętować, nic nie robić w sobotę.

 Szabasowy, żarg., odnoszący ś. do szabasu.

 Szabasówka, żarg., mała świeczka łojowa; rodzaj wódki.

 Szabaśnik, żarg., żyrandol, [848]pająk z obsadzonemi świecami w bóźnicy żydowskiej; piec do pieczenia chleba i ciasta.

 Szabelbon, nm., gatunek fasoli.

 Szabelka, węg., mała szabla; szabla dziecięca do zabawy.

 Szabelnia, węg., fabryka, gdzie wyrabiają szable, warsztat płatnerza.

 Szabelnik, węg., rzemieślnik, wyrabiający szable, płatnerz; wojownik, uzbrojony w szablę.

 Szabeltasz, nm., skórzana torebka z cyframi, wisząca u pendenta szabli przy galowym ubiorze wojskowym (fig.).

 Szaber, nm., kamień, drobno tłuczony, sypany na drogę bitą.

 Szabla, węg., kawaleryjska broń sieczna z wygiętą klingą, pałasz (fig.); wziąć na s-e = rozsiekać szablami.

 Szablasty, wg., z kształtu podobny do szabli; groch s. = fasola, szabel bon.

 Szablica, męg.węg., piękna, duża, szabla.

 Szablisko, węg., wielka, niezgrabna. ciężka szabla.

 Szablisty, węg., uzbrojony w szablę.

 Szablodziób, ptak nurkowaty z podrzędu kuligów, z rodziny bekasów (fig.).

 Szablogrzbiet, zwierzę ssące z rzędu wielorybów, z rodziny delfinów (fig.).

 Szablokracja, panowanie ludzi zbrojnych w szable, szlachty-warchołów.

 Szablon, fr., modła, wzór, według którego robota ma być wykonana; wykrój deski a. blachy według rysunku, używany przez mularzy do wyrabiania gzymsu na świeżej zaprawie wapiennej lub gipsowej; przen., pomysł, któremu brak oryginalności, naśladowanie oklepanych, utartych, pospolitych wzorów.

 Szablonowy, fr., wykonany według wzoru; pozbawiony oryginalności, świeżości pomysłu; banalny, pospolity, oklepany.

 Szablować, węg., siec szablą.

 Szablowaty, węg., z kształtu podobny do szabli.

 Szabować, nm., wyrzynać w drzewie ręcznie a. mechanicznie heblem fasonowym listwy, ramy, ozdobne kanty i t. p.

 Szabrować, nm., pokrywać ściany wapnem a. gliną, wciskając w nie kawałki cegły i kamienia.

 Szach, pers., tytuł monarchy w Persji; w grze w szachy: posunięcie, grożące wzięciem króla nieprzyjacielskiego; gracz, który takie posunięcie zrobił, obowiązany jest ostrzec przeciwnika, mówiąc: szach!; przeszkoda, niepowodzenie, groźna sytuacja.

 Szach! ciach! szach, mach!, wykrz., oznaczające szybkie powtarzające ś. cięcia szablą a. innym ostrym narzędziem.

 Szacherka, hebr., nieuczciwe postępowanie, handel nieuczciwy, oszukaństwo, krętactwo.

 Szacher-macher, Szachraj, hebr., oszust, człowiek, nieuczciwie postępujący w stosunkach pieniężnych.

 Szacherstwo, hebr., szacherka, szachrajstwo, oszustwo.

 Szachista, pers., człowiek, lubiący grę w szachy; człowiek, biegle, zawodowo grający w szachy.

 Szach-mat, pers.+arab., w grze w szachy: niemożność uchronienia króla od wzięcia go przez [849]przeciwnika w najbliższym posunięciu i dlatego przegrana.

 Szachnąć, zaszeleścić, zachrobotać.

 Szachować, pers., w grze w szachy: dawać królowi nieprzyjacielskiemu szach, zmuszać przeciwnika do zabezpieczenia króla swego przed groźbą; przen., utrudniać komu działanie, stawiać przeszkody, postawić w trudnym a. groźnym położeniu.

 Szachownica, pers., tablica kwadratowa do gry w szachy, podzielona na 64 kwadraty (dawniej na sto), naprzemian czarne i białe (fig.); deseń w s-cę = podobny do s-cy; pola w s-cę = pola dworskie i włościańskie, na przemian leżące; motyl dzienny z rodziny oczennic.

 Szachowniczka, pers., mała szachownica; motyl nocny z rodziny drobnych nocówek.

 Szachowniczy, pers., podobny z kształtu do szachownicy.

 Szachowy, pers., odnoszący ś. do szachów.

 Szachraić, hebr., postępować, jak szachraj, oszukiwać w handlu a. w grze.

 Szachraj, hebr. — p. Szacher-macher, nie dotrzymujący słowa, oszukujący, handlarz nieuczciwy, oszust, krętacz.

 Szachrajka, hebr., forma żeńs. od Szachraj p. Szacherka.

 Szachrajski, hebr., właściwy szachrajowi, podstępny, oszukańczy.

 Szachrajstwo, hebr. — p. Szacherstwo.

 Szachrować, hebr., nieuczciwie handel prowadzić; w grze: postępować przeciw regułom, nieuczciwie starać ś. o wygranę.

 Szachry (ó-w-ów), hebr., szachrowanie; szacherka, oszukaństwo, postępek szachrajski.

 Szacht, nm., w górnictwie: szyb; wnętrze pieca do wytapiania surowca.

 Szachtowy, nm., odnoszący ś. do szachtu; s. piec = obszerny i wysoki piec do fryszowania, wytapiania surowca.

 Szachulec, pers., rodzaj budynku drewnianego, w którym deski ułożone są w szachownicę.

 Szachy (-ów), pers., gra, polegająca na kombinacji ruchów rozmaitych figur, ustawionych na szachownicy, mających oddzielne znaczenia; figury do gry szachowej (fig.).

 Szacić, odziewać, stroić.

 Szacisko, brudna, znoszona szata, gałgan.

 Szacować, nm., oceniać, wyznaczać cenę, taksować, określać wartość istotną a. sprzedażną; obliczać, kombinować; wielce ważyć sobie, cenić wysoko, szanować, poważać, czcić; s. kogo z czego a. po czym = osądzać, sądzić; poczytywać, brać kogo za co; nicować, krytykować; s. ś., być szacowanym; szanować samego siebie.

 Szacowniczy (-ego), nm., człowiek, ustanawiający cenę, wartość czego, taksator.

 Szacownie, Szacowno, nm., przysł., zasługując na szacunek, wzbudzając poszanowanie.

 Szacownik — p. Szacowniczy; w starożytnym Rzymie — p. Cenzor; obmówca, oszczerca; czciciel, wyznawca.

 Szacowność, wysoka wartość, i wielka cena; własność tego, co wzbudza szacunek.

 Szacowny, nm., kosztowny, wartościowy; godzien szacunku, szanowny, czcigodny.

 Szacunek, nm., uczucie czci, [850]uszanowania; ocenienie wartości przedmiotu, majątku.

 Szacunkarz, nm. — p. Szacowniczy.

 Szacunkowy, odnoszący ś. do szacuku,szacunku, oceny wartości; s. podatek = podatek bezpośredni od wykazanego majątku.

 Szady, popielaty, siwy, szary, płowy, śniady; kosmaty.

 Szadzieć, Szadzić — p. Szedzieć, Szedzić.

 Szadź, Sadź, szron; sadze; ruń żyta.

 Szafa, nm., sprzęt, drewniany, stojący w kształcie podłużnego pudła a. skrzyni, opatrzony drzwiami, z przedziałami, szufladami i półkami, do przechowania w nim różnych przedmiotów (fig.): s. do rzeczy = do sukien i ubrań, s. do bielizny, s. do książek = bibljoteka, s. do naczyń stołowych i zapasów żywności = kredens i t. p.

 Szafarka, nm., kobieta, mająca nadzór nad śpiżarnią, klucznica; rozdawczyni czego.

 Szafarnia, nm., śpichlerz, śpiżarnia, śpichrz; skrzynia z przedziałami do przechowywania zapasów żywności.

 Szafarski, nm., odnoszący ś. do szafarza, właściwy szafarzowi.

 Szafarstwo, Szafarowanie, nm., obowiązek szafarza a. szafarki, rządzenie, rozporządzanie, zawiadywanie czym, rozdzielanie, rozdawanie, rozdawnictwo.

 Szafarz, nm., zarządca, rządca, plenipotent, włodarz; marszałek, klucznik, odźwierny; zawiadowca, rozdawca; s., pieniężny, publiczny = podskarbi; s. miejski (u Rzymian) = edyl; s. klasztorny = kanafarz; s. weselny = marszałek, starosta, drużba.

 Szafarzyć, nm., pełnić obowiązki szafarza, być szafarzem, trudnić ś. szafarstwem.

 Szafeczka, nm., mała szafa.

 Szafiasty, nm., podobny z kształtu do szafy.

 Szafir, gr., odmiana korundu szlachetnego, drogi kamień przezroczysty, barwy ciemno-niebieskiej.

 Szafirek, gr., gatunek rośliny cebulkowatej.

 Szafirkować, gr., pochlebiać.

 Szafirowy, nm., zrobiony z szafiru; ozdobiony szafirem; mający kolor szafiru, błękitny.

 Szafka, nm., mała szafa; s. nocna = rodzaj stolika z szafką i szufladką, stawiany przy łóżku (f).

 Szafkowy, nm., podobny do szafki: opatrzony szafką; zegar s.

 Szaflik, nm., drewniane, okrągłe, górą otwarte naczynie kuchenne z jednym uchem.

 Szafot, fr., rusztowanie, na którym spełniają karę śmierci a. piętnowania na skazanych (fig.).

 Szafować, nm., rozdawać, trwonić, marnować, puszczać, rozrzucać; s. czym = rozporządzać, zawiadywać.

 Szafowy, nm., kształtu szafy.

 Szafran, arab., roślina z rodziny kosaćcowatych (fig.); kwiat tej rośliny używany do potraw, ciast i t. p.

 Szafraniasty, Szafranowaty, arab., podobny do szafranu; mający kolor szafranu, żółty.

 Szafranić, zaprawiać szafranem, farbować przez dodanie szafranu; farbować na żółto; s. ś., żółcić ś., połyskiwać żółtą barwą.

[851] Szafraniec, arab., człowiek, mający rude włosy; rabuś, zbój; kupiec węgierski, sprzedający szafran i różne wonności, olejkarz.

 Szafranno, z szafranem.

 Szafranny, arab., zaprawiony szafranem, mający kolor żółty jak szafran.

 Szafranowacieć, arab., nabierać szafranowej, żółtej barwy.

 Szafranowaty, arab — p. Szafraniasty.

 Szafranowy, arab., zrobiony z szafranu; zaprawiony szafranem; mający kolor szafranu.

 Szafunek, nm., rozdawanie, nadmierne wydawanie, trwonienie; gospodarka.

 Szagryn, fr., skóra rekina szorstka (z powodu ziarnistych kostek, wewnątrz zawartych); starannie wyprawna skóra z grzbietu konia, osła a. kozła, drobno groszkowana, używana do pokrywania różnych wyrobów galanteryjnych i w introligatorstwie.

 Szajba, nm., krążek, kółko, koło, na które zakłada ś. pas od transmisji.

 Szajdować, nm., złoto = czyścić je za pomocą kwasu saletrzanego.

 Szajdwasser, nm. — p. Serwaser.

 Szajka, zorganizowana grupa nikczemników, np. złodziei, oszustów, rozbójników, bandytów, kontrabandzistów, banda, kupa, wataha; grono ludzi, marnotrawiących wspólnie życie, hulaków, pijaków i t. p., zła kompanja.

 Szajlok, główna postać w komedji Szekspira „Kupiec Wenecki”, która stała ś. przysłowiową, jako twardy i chciwy lichwiarz, nieubłagany wierzyciel.

 Szajn, nm., dawna austrjacka moneta papierowa, wartości złotego reńskiego.

 Szakal, zwierzę ssące drapieżne z rodziny psów (fig.).

 Szakłak, roślina z rodziny szakłakowatych (fig.).

 Szakłakowaty, podobny do szakłaku; s-te, rodzina roślin dwuliściennych.

 Szako, węg., — p. Czako.

 Szal, pers., rodzaj długiej chustki, podłużnego kroju, kawał tkaniny wełnianej lub jedwabnej, zarzucany na ramiona, na głowę, jako okrycie (fig.); rodzaj dawnego francuskiego tańca solowego.

 Szala, nm., talerz wagi; równowaga, balans; s-e = wagi; wziąć na s-le = poddać skrupulatnej rozwadze.

 Szalbierczy, okłamujący, oszukańczy, oszukujący; wyzyskujący.

 Szalbierka, oszustka — p. Szalbierstwo.

 Szalbierować, być szalbierzem, oszukiwać, wyzyskiwać.

 Szalbierski, odnoszący ś. do szalbierza, oszukujący, oszukańczy.

 Szalbierstwo, oszukiwanie, oszukaństwo, wyzyskiwanie czyjej naiwności lub nieuświadomicnia.

 Szalbierz, oszukaniec, oszust, wydrwigrosz.

 Szalbierzyć, trudnić ś. szalbierstwem, być szalbierzem, oszukiwać, wyzyskiwać.

 Szalecik, fr., mały szalet.

 Szaleć, oddawać ś. uniesieniom namiętnym, dawać upust namiętnościom; tracić zmysły, być szalonym, być warjatem, warjować; wściekać ś. (o psach, wilkach itd.); oddawać ś. zbytkom, prowadzić życie rozpustne, dawać folgę złym namiętnościom; burzyć ś; swawolić, igrać, zbytkować (o dzieciach); s. za kim — kochać ś. w [852]nim namiętnie, bez pamięci; s. za czym: gustować w czymś bardzo; mieć żyłkę, namiętność do czego.

 Szalej, roślina trująca z rodziny baldaszkowatych (fig.).

 Szalenie, przysł., z szaleństwem, do szaleństwa, bez pamięci; gwałtownie, namiętnie; niezwykle, niezmiernie, wielce; rzecz., oddawanie ś. szalonemu życiu, szaleństwo.

 Szaleniec, człowiek szalony, obłąkany, warjat, furjat; człowiek, niepanujący nad swemi namiętnościami; narwaniec.

 Szaleń — p. Szalej — p. Blekot.

 Szaleńczy, właściwy szaleńcowi, obłąkańczy, warjacki.

 Szaleństwo, obłęd, warjacja, obłąkanie; wściekłość, gniew niepohamowany; przebranie miary w postępowaniu; zapamiętałość, zbytki, rozpusta, hulanka, swawola, wyuzdanie.

 Szalet, fr., domek górski, szałas górali szwajcarskich; dom wiejski, budowany na sposób szwajcarski; altana; budynek w mieście na ulicach a. placach do wygody publicznej.

 Szalić, doprowadzać do szaleństwa, czynić szalonym, pozbawiać rozumu; oszwabiać, okpiwać, oszukiwać, wyzyskiwać.

 Szalik, pers., mały szal; wązka chustka jedwabna a wełniana na szyję.

 Szalka, nm., mała szala; w lm., s-i, przyrząd do ważenia, waga.

 Szalona (-ej), kobieta szalona, warjatka.

 Szaloniuteńki, zupełnie szalony.

 Szaloność, szaleństwo, warjacja, obłąkanie, furja, szał.

 Szalony, warjacki, obłudny, obłąkańczy, odeszły od rozumu, pozbawiony rozumu; ogarnięty szałem, wściekły, niepohamowany w gniewie, gwałtowny, burzliwy, rozhukany, niespokojny; wogóle ten, co stracił panowanie nad sobą wskutek nadmiernego wzruszenia: s. szczęściem, rozpaczą, miłością i t. d.; nadzwyczajny, niezwykły, wielki, okropny; niezmierny, olbrzymi: s-e szczęście, s-e powodzenie, s-e wydatki, s-a rozrzutność, s-a praca, s. ból; oddający ś. zabawom bez opamiętania, rozpustny, rozwiązły: s-e dni = karnawał; s-a pałka = narwaniec, bzik; s-e koło = koło gładkie, bez palców w młynie; rzecz., człowiek szalony, szaleniec; nazwa tańca.

 Szalotka, nm., rodzaj małej cebulki, w smaku łagodniejszej, niż cebula zwyczajna.

 Szalować, nm., obijać deskami ściany budynku.

 Szalowanie, nm., obijanie ścian deskami.

 Szalówka, nm., deska heblowana, zdatna do szalowania.

 Szalunek, nm. — p. Szalowanie.

 Szalupa, nm., statek jednomasztowy; wielka łódź do obsługi okrętu.

 Szał, stan człowieka, ogarniętego namiętnością, nie panującego nad sobą, nadmierne podniecenie, zapał, uniesienie, upojenie: s. miłosny, s. gniewu, s. radości, rozpaczy; wpaść w s. = stracić panowanie nad sobą; pijany s. = pozbawiający przytomności; zabić kogo w s-le = w uniesieniu; szalony figiel, pomysł narwańca, wybryk, szus, szaleństwo, warjacja, bzik; s. maciczny = chorobliwy erotyzm u kobiet.

 Szałamaista, łć., grający na szałamai.

 Szałamaja łć., dawne narzędzie muzuczne dęte, rodzaj fujarki a. oboju, piszczałka.

 Szałamanić, oszukiwać, [853]tumanić, łudzić bałamucić; s. ś., = durzyć ś.

 Szałapuctwo, postępowanie wartogłowa, trzpiota; w lm., warcholstwo, zamieszki, niepokój.

 Szałaput, Szaławiła, roztrzepaniec, lekkomyślny narwanie, pustak, trzpiot, fircyk, zawadjaka.

 Szałas, węg., buda z chróstu, naprędce uklecona, służąca za mieszkanie tymczasowe pasterzom, myśliwcom, podróżnikom.

 Szałasik, węg., mały szałas.

 Szałasnica, węg., kobieta narwana, warjatka; awanturnica; jędza, furja, wiedźma.

 Szaławiła — p. Szałaput.

 Szałwia, roślina z rodziny wargowatych (fig.).

 Szamada, port., znak lub oznajmienie, uczynione odgłosem bębna przez oblężonych, jako wezwanie do układów; oznajmienie gotowości poddania ś., kapitulowania.

 Szamaja, gatunek ryby karpiowatej.

 Szamani, najniższa klasa tatarskich duchownych, którzy jednocześnie są lekarzami, czarownikami i zaklinaczami duchów.

 Szamanizm, religja, głoszona przez szamanów, oparta na gusłach, czarach, podług której Bóg stworzył świat, ale rządzą światem duchy złe i dobre, wyznawana przez niektóre półdzikie ludy północno-azjatyckie.

 Szambelan, fr., wysoki urzędnik dworski, pełniący urząd na pokojach monarszych przy osobie panującego, podkomorzy.

 Szambelanic, syn szambelana.

 Szambelanja, fr., godność, urząd szambelana.

 Szambelanka, Szambelanówna, fr., córka szambelana

 Szambelanować, fr., u kogo, być jego powiernikiem, totumfackim.

 Szambelański, fr., należący do szambelana, właściwy szambelanowi.

 Szambelaństwo, fr. — p. Szambelanja; zbior., szambelan z żoną.

 Szambertyn, fr., (Chambertin), gatunek wina francuskiego.

 Szambran, suknia kobieca z litej materji.

 Szamerować, nm., wyszywać plecionką, galonem, bramować; przen., obmawiać kogo; brać go na język.

 Szamerowanie, nm., wyszycie taśmą, galonem; szmuklerska ozdoba przodu ubiorów męskich i damskich, złożona z taśm, naszytych równolegle wpoprzek, zakończonych pętlami i guzami; obmowa.

 Szamerunek, nm. — p. Szamerowanie.

 Szamoa, fr. — p. Szamua.

 Szamotać, szarpać, targać, rwać kogo, ciągnąć kogo w różne strony; s. ś., rzucać ś. w różne strony, miotać ś., ciskać ś.; s. ś. z kim, spierać ś. z kim, mocować ś. z kim, szarpać ś. nawzajem;: szastać ś., miotać ś., trzepotać ś.

 Szamotka, gatunek cegły ogniotrwałej, zrobionej z mufli hutniczych.

 Szamotłoch, roślina z gromady mchów.

 Szamotowy, fr., kamień = ogniotrwała masa, wyrobiona z glinianych mufli, okrywających przy wypalaniu wyroby porcelanowe, następnie sproszkowanych, urobiona na ciasto i w silnym ogniu wypalona, bardzo wytrzymała na działanie wysokich temperatur, stąd używana na tygle do topienia szkła, metali, na cegły do pieców hutniczych, rury i t. p.; s-e wyroby = rodzaj wyrobów ceramicznych, składających ś. z [854]jednej części surowej, ogniotrwałej gliny i dwu części gliny wypalonej, następnie sproszkowanej.

 Szampan, Szampańskie wino, wino francuskie białe, musujące.

 Szampanka, mocna butelka do wina szampańskiego; rodzaj ciastka kształtu podłużnego kieliszka.

 Szampański, pochodzący z Szampanji, rodem z Szampanji; wino s-ie — p. Szampan; przen., ognisty, namiętny.

 Szampierz, przeciwnik w walce, zapaśnik, współzawodnik; spółzalotnik = rywal; w szachach: konik, skoczek.

 Szampinjon, fr., pieczarka.

 Szampjon, fr., zapaśnik, rycerz, walczący w szrankach, obrońca, poplecznik; pieczarka.

 Szamua, fr., kolor płowo-żółty.

 Szanek, miara zbożowa, zawierająca: stara — 48 garncy, nowa łasztowa — 24 garnce.

 Szaniec, nm., okop ziemny w celu obrony, wał obronny; jaw, widok, pole otwarte.

 Szankier, fr., wrzód syfilitycz. ny, bardzo zaraźliwy.

 Szankrowaty, fr., dotknięty szankrem, chory na szankra; s. = powodowany szankrem: wrzód s.

 Szanować, oszczędzać, szczędzić, ochraniać, nie niszczyć, nie niweczyć; zachowywać w tajemnicy, nie rozgłaszać; czcić, poważać, okazywać szacunek; szacować, cenić; s. ś., oszczędzać zdrowia, szczędzić życia swego; poważać ś. nawzajem; mieć w poszanowaniu swą godność.

 Szanowity, szanowny, czcigodny, godny szacunku, poważny.

 Szanowność, właściwość osoby a. rzeczy, godnej szacunku, czcigodność.

 Szanowny, godny szacunku, czcigodny; poważany, poważny, majestatyczny, dostojny, oszczędny; oszczędzający, ochraniający.

 Szansa, fr., widoki powodzenia, prawdopodobieństwo udania ś. czegoś, wygranej; pomyślny traf, szczęście.

 Szansonetka, fr., piosenka lekkiej, wesołej treści.

 Szansonistka, fr., śpiewaczka kawiarniana a. kabaretowa, ogródkowa.

 Szanta, roślina z rodziny wargowatych, macierzanka, gajnik, krzcina (fig.).

 Szantaż, fr., wyłudzanie pieniędzy od kogo pod naciskiem groźby wyjawienia czegoś, co ten chce ukryć; wyzyskiwanie na swoją korzyść czyjej obawy ujawnienia czynu karygodnego, hańbiącego, kompromitującego.

 Szantażysta, fr., człowiek, dopuszczający ś. szantażu.

 Szantażystka, fr., forma żeńs. od Szantażysta.

 Szanża, fr., zamiana, wymiana, i zmiana, bank zamienny; w myśliwstwie: zmiana drogi.

 Szańcować, nm., otaczać szańcem, sypać szaniec; s. ś., podsuwać ś., podkradać ś.; udawać ś.,! szczęścić ś

 Szańcownik, nm., żołnierz, sypiący szańce, żołnierz, broniący szańców.

 Szańcowy, nm., odnoszący ś. do szańca.

 Szańczyk, nm., mały szaniec.

 Szapoklak, fr., jedwabny męski kapelusz cylindrowej formy, dający ś. złożyć zupełnie płasko, zapomocą specjalnej sprężyny.

 Szapronaż, fr., matkowanie młodej osobie, towarzyszenie jej dla przyzwoitości, granie roli mentora.

 Szapronować, fr., towarzyszyć młodej osobie w zastępstwie matki, w charakterze ochmistrzyni.

 Szapszała, pers., morela suszona.

[855] Szaptalizować wino = powiększać ilość spirytusu w winie metodą, wskazaną przez chemika Francuza Chaptal’a.

 Szara, Siara, pierwsze mleko kobiety, samicy po wydaniu płodu.

 Szaraban, fr., wóz z ławkami, tarantas.

 Szaraczek, płótno a. sukno, o białej osnowie a czarnym wątku lub naodwrót; odzienie z takiego płótna; szlachcic zaściankowy, szlachcic zagonowy.

 Szaraczkowaty, szarawy.

 Szaraczkowy, zrobiony z szaraczka; koloru szarawego; szlachta s-a = uboga szlachta, tak zwana od szarej barwy ubioru.

 Szarada, fr., zagadka, w której należy odgadnąć dany wyraz za pomocą znaczenia poszczególnych jego sylab lub różnych kombinacji tych sylab.

 Szaradzista, fr., człowiek, uzdolniony w układaniu szarad, układający dla pism szarady.

 Szarafan — p. Sarafan.

 Szaragi, nm., ukośne police drewniane, w które są wprawione końce trepów schodowych; wieszadła do odzieży.

 Szarak, gatunek szarej tkaniny, szaraczek; szlachcic szaraczkowy; szary zając; motyl z podrzędu miernikowców z rodziny drzewiniaków.

 Szaranek, młody karpik.

 Szaraniec, roślina z rodziny brezylkowatych.

 Szarańcza, owad skrzydlaty z gromady prostoskrzydłych (fig.); zbior., gromada szkodników, banda rabusiów, darmozjadów i t. p.; wogóle wielka ilość, tłumu chmara, kupa, gromada, tłuszcza, hałastra, napastnicy, najezdnicy, hultaje.

 Szarańczowy, odnoszący ś. do szarańczy, chciwy, łupieżczy; s-e drzewo = roślina amerykańska z rodziny brezylkowatych.

 Szarańczyk, młoda szarańcza.

 Szarapatka, Szerepetka, obdartus, golec, nicpoń, hołota.

 Szarawaka — p. Szarowaka.

 Szarawary, tur., spodnie, szczególniej spodnie szerokie, buchaste, hajdawery (fig.).

 Szarawka, motyl nocny z rodziny brudnic.

 Szarawo, przysł., nieco szaro.

 Szarawo-biały, biały zszarawym.

 Szarawo-czerwony, czerwony z szarawym.

 Szarawy, nieco szary, wpadający w kolor szary.

 Szarbonerja — p. Karbonerja.

 Szarek, człowiek, mający na sobie szare ubranie; obdartus, hołota, oszarpaniec; pies szarej maści.

 Szarfa, nm., szeroka i długa wstęga, noszona jako ozdoba ubrania kobiecego; wstęga, jako odznaka, noszona ukośnie przez mężczyzn na piersiach, ramieniu i plecach, aż do boku przeciwnego ramieniowi (fig.); oznaka służbowa przy szabli oficerów na paradach (fig.).

 Szarga, Szaruga, chlapanina, brzydka pogoda, deszcz nieustanny, deszcz z wiatrem; słota, zamieć, zadymka; burza morska; przen., zawierucha, zamieszanie, zamieszki.

 Szargać, brudzić, chlapać błotem, wlec po błocie; s. majątek = obdłużać; s. cudzą sławę, s. poczciwe imię ojców = kalać, bezcześcić; s. ś., być szarganym, [856]ochlapywanym błotem; wlec ś., być włóczonym po błocie; walać błotem na sobie ubranie; zadłużać ś.; kalać siebie, plamić ś., hańbić ś., bezcześcić siebie.

 Szarganiec, Szargawiec, Szargulec, człowiek zaszargany, niechluj, brudas, flejtuch.

 Szargant, Szargarz, oprawca, kat, pachołek miejski, rakarz, butel.

 Szargawiec — p. Szarganiec.

 Szargnąć (się), szarpnąć (ś.), targnąć (ś.).

 Szargulec, Szariwari, fr., kocia muzyka, przeraźliwa muzyka, rzępolenie, hałas, wrzawa.

 Szarka, samica cietrzewia.

 Szarkać, drżeć z bólu.

 Szarlatan, fr., wędrowny przekupień niezawodnych jakoby środków leczniczych; przen., człowiek, wyzyskujący łatwowierność ludzką, oszust, szalbierz, kuglarz.

 Szarlatanerja, fr., działalność szarlatana; przen., mydlenie ludziom oczów wysławianiem czego świadomie fałszywego; udawanie wiedzy, biegłości.

 Szarlatanić, fr., być szarlatanem, blagować, oszukiwać, tumanić, wyzyskiwać łatwowiernych, szalbierzyć.

 Szarlatanka, fr., oszustka, szalbierka.

 Szarlatański, fr., właściwy szarlatanowi.

 Szarlataństwo, fr. — p. Szarlatanerja.

 Szarlotka, fr., legumina z jabłek obranych, pokrajanych i upieczonych w kruchym cieście.

 Szarłacić, wł. — p. Szkarłacić.

 Szarłat, wł. — p. Szkarłat.

 Szarłatek, wł. — p. Szkarłatek.

 Szarłatnawy, wł. — p. Szkarłatnawy.

 Szarłatnica, wł. — p. Szkarłatnica.

 Szarłatnieć, wł. — p. Szkarłatnieć.

 Szarłatnik, wł. — p. Szarłatnik.

 Szarłatny, wł. — p. Szkarłatny.

 Szarmancki, fr., właściwy szarmantowi, grzeczny, elegancki, dobrze wychowany, pełen uprzejmości towarzyskiej, szykowny.

 Szarmant, fr., młodzieniec, uprzedzająco i rycersko uprzejmy dla kobiet; młodzieniec nadskakujący, usłużny i ugrzeczniony.

 Szarmanterja, fr., uprzejmość towarzyska, dobre ułożenie, elegancja.

 Szarmantka, fr., kobieta uprzejma, zalotna, elegantka.

 Szarmycel, nm., utarczka, starcie przednich oddziałów wojsk, harc; przen., utarczka językowa, sprzeczka, dysputa.

 Szarnier, fr., zawiasy francuskie, nit, na którym ś. wieko porusza; dęty wyrób jubilerski.

 Szaro, przysł., w szarej barwie; s. na dworze = zaledwie świta; robi ś. s. = następuje zmrok.

 Szarogłaz — p. Szarowaka.

 Szarokuta, wszelkie nieczystości pływające po wodzie.

 Szaromiedziak, ruda miedziana koloru szaro-stalowego.

 Szarooki, mający szare oczy.

 Szaropióry, mający szare pióra.

 Szaro-siwy, nieco szary, szarawy.

 Szaro-srebrzysty, mający barwę szarą, wpadającą w srebrzystą.

 Szarość, szara barwa, szary kolor; zmierzch, mrok; życie szare, niewesołe, przykre — p. Szarzyzna.

 Szarota, Szarotka, roślina z rodziny złożonych, kocanka, kocia łapka (fig).

 Szarować, ściany tynkować na szaro, przed pobieleniem ich wapnem.

 Szarowaka, skała, będąca odmianą bazaltu, miękka, ma odłam ziemisty, barwę szarą, [857]zielonawo-brudną, niekiedy składa ś. z mnóstwa pęcherzy, szarawaka, waka szara, szarogłaz.

 Szarowaty, wpadający w szarą barwę, szarawy.

 Szaro-zielonawy, mający barwę szarą, wpadającą w zieloną.

 Szaro-zielony, mający kolor szary z zielonym.

 Szarówka, szara godzina; tarcica do pokrycia dachu.

 Szarpacki, właściwy szarpaczowi, siepacki, zbójecki, rozbójniczy, hajdamacki.

 Szarpacz, człowiek, który szarpie kogo a. co, siepacz, rozbójnik; ceklarz, oprawca, kat; człowiek, szarpiący sławę innych, oszczerca, obmówca; narzędzie do szarpania, rozrywania, rozdrabniania.

 Szarpać, dok. Szarpnąć; rozdzierać na sztuki, na kawałki, rozrywać, rozszarpywać, ćwiartować; targać, rwać; wyrywać, zrywać, urywać, zdzierać; s. kogo, targać, szamotać, ciągnąć w różne strony gwałtownie; ogołacać, rabować, kraść, okradać; nadużywać, wyzyskiwać; (o broni palnej) uderzać kolbą podczas wystrzału; przen., dręczyć, nękać, męczyć, trapić, gryźć; szkalować, zbezczeszczać: s. cudzą sławę; s-ie mię = mam bóle rozdzierające, rwie mię; s. ś., wydzierać ś., szamotać ś., robić ruchy gwałtowne dla wydarcia ś. z czyich rąk; porywać ś., rzucać ś., miotać ś. na kogo, chcieć go uderzyć; targać ś. na kogo a. na co; ośmielać ś. coś zrobić, być tak zuchwałym, by przedsięwziąć co; zabierać ś. niecierpliwie do czego, chcieć co zaraz zrobić, rwać ś. do czego; (o koniu) chcieć zaraz ruszyć z miejsca; szamotać ś. z kim, walczyć z kim, mocować ś. z kim; s. ś. o co, bić ś. o co, chcieć sobie co nawzajem wydrzeć.

 Szarpak, nóż a. miecz do roszarpywania; ramię, łączące dwie brony; nędzna szkapa, wywłoka; człowiek czupurny, stawiający ś.

 Szarpanina, szarpanie ś., mocowanie ś.; szarpanie, rozszarpywanie; zbiory, nagromadzone szarpaniem, wydzieraniem; rzucanie ś; życie gorączkowe, nerwowe.

 Szarpie, fr., skubanka ze starego płótna, zwykle napojonego substancjami dezynfekcyjnemi, używana dawniej do opatrywania ran.

 Szarpki, gwałtowny, porywczy, rączy,,rączy, chyży.

 Szarpko, przysł., silnie, gwałtownie.

 Szarpnąć — p. nied. Szarpać.

 Szarpny, szarpiący, szybko porywający, drapieżny.

 Szarsza, nm., tkanina wełniana, przetykana jedwabiem.

 Szarszyn, Szarszun, gatunek i szabli, pałasza, szpady, kord.

 Szartreza, fr., likier, wyrabiany przez Kartuzów w Nancy.

 Szarucha, szara maść, merkurjalna.

 Szaruga, słota, błoto, pluta, pluskota, flaga, zadymka, zawierucha, i zamieć.

 Szarwark, nm., obowiązek utrzymywania dróg w porządku, wkładany na gminy, rodzaj podatku.

 Szarwarkowy, dotyczący szarwarku.

 Szary, mający barwę powstałą z połączenia białego z czarnym, i popielaty, ciemno siwy; przen., zwykły, banalny, nędzny, marny, pospolity: s-e życie, s-a dola = bez nadzwyczajności, wśród trosk o byt; szpetny, wstrętny, przebrzydły: s-a pycha; siostra s-a = szarytka, siostra miłosierdzia; s-a szlachta = zaściankowa, zagonowa; s-y sos = z miodem, migdałami i rodzynkami; koniec s. u stołu = [858]ostatnie miejsca u stołu, gdzie siedzą biesiadnicy pośledniejsi; być na s-ym końcu = być na samym ostatku, dać ś. wyprzedzić innym; rządzi ś., jak s-a gęś = rozrządza ś. samowolnie; pociemku wszystkie koty s-e = trudno co rozeznać; s-a bibuła = bibuła lichego gatunku, łatwo przepuszczająca przez siebie ciecze; s. papier — używany do pakowania; s. godzina = zmrok, zmierzch; s-a poświata = słabe światło w nocy, widna noc; s-e pole = bez śniegu, ale jeszcze nie zielone; s-a maść: merkurjalna; s-e bielmo = katarakta.

 Szarytka, fr., siostra miłosierdzia (fig.).

 Szarza, szarzyzna, szare sukno.

 Szarzać, niszczyć, poniewierać; drzeć, wycierać, nie szanować: s. ubranie, książki; szargać, błocić; s. ś., niszczyć ś. przez długie używanie, zużywać ś., wycierać ś, drzeć ś. przez noszenie; tułać ś., włóczyć ś., wchodzić w znajomość nieprzyzwoitą, kompromitować ś.

 Szarzeć, Szarzyć się, nabierać barwy szarej, szarym ś. stawać; występować w barwie szarej; majaczeć, zarysowywać ś., migać ś.; s-je = jest półmrok (po zachodzie i przed wschodem słońca).

 Szarzyzna, szare ubranie, szarza; szare, smutne życie.

 Szarża, fr., natarcie, atak, uderzenie konnicy; danie ognia z dział podczas bitwy; znak do rozpoczęcia bitwy, salwa; stopień, godność, urząd, dostojeństwo, ranga wojskowa; karykaturalne od; danie charakteru na scenie, przesada z uwydatnieniem komicznych stron dla wywołania jaskrawych efektów; ciężar; ładunek broni, nabój; obsługa.

 Szarżerunek, fr., obroty wojskowe, strzelanie.

 Szarżować, fr., nacierać, atakować, uderzać na wroga, napadać; przesadnie, karykaturalnie oddawać role na scenie; obciążać kogo czym.

 Szaser, fr., strzelec, żołnierz lekko zbrojny, pieszy a. konny (fig.).

 Szasnąć — p. nied. Szastać.

 Szaspot, fr., karabin francuski odtylcowy.

 Szast, wykrz., naśladujący poruszanie nóg po podłodze, ukłon z takim poruszeniem.

 Szastać, dok. Szastnąć, Szasnąć; robić szelest, szmer przy poruszaniu ś. a. przenoszeniu pewnych przedmiotów, szeleścić; robić ukłon posunąwszy szybko i mocno nogami po podłodze; rozrzucać, marnotrawić, marnować, trwonić, przepuszczać; płukać w wodzie, przepłukiwać; bić, uderzać, smagać, chłostać; rozdzierać, rozszarpywać, rozrywać; ciąć, rozcinać; s. ś., ruszając śś. powodować szelest; rozrzucać ś., dokazywać, szumieć, pozwalać sobie, zachowywać ś. w sposób wyzywający; kręcić ś., rzucać ś., szwendrać ś.

 Szastnąć — p. nied. Szastać.

 Szastra, hind., podręcznik do nauki prawa i religji u Indusów.

 Szaszek, arlekin, figlarz, błazen, kuglarz; odmiana psa myśliwskiego.

 Szaszka, ros., szabla niezbyt szeroka, lekko zakrzywiona, używana przez wojsko rosyjskie.

 Szaszłyk, tur., potrawa turecka: zraziki baranie, obsmażane na szpadce, podane na ryżu, ugotowanym z pomidorami i papryką.

 Szaszor, szmer, szelest; lot szybki i hałaśliwy, łopot; to, co [859]wywołuje szelest, co porusza ś. z szelestem, np. latawiec; orzeł, jako herb; kupa, gromada.

 Szaszorzę (-ęcia), orlę.

 Szaszorzy, orli.

 Szata, odzienie, ubranie, suknia, odzież, ubiór, strój; s-y kościelnego, co służy do ubrania kapłana przy odprawianiu nabożeństwa; to, co pokrywa co, zwierzchnia powłoka czego, okrycie, kobierzec: na wiosnę drzewa okrywają ś. s-ą zieleni.

 Szatan, hebr., zły duch, duch ciemności djabeł, czart; przen., zły człowiek, niegodziwiec, nikczemnik; zła kobieta, czarownica, jędza-baba; małpa szerokonosa z rodziny małp obwisłoogonowych (fig.); grzyb silnie trujący z rzędu bdeł, grzyb szatański (fig.).

 Szatanica, forma żeńsk. od Szatan.

 Szataniec, syn szatana.

 Szatański, hebr., właściwy szatanowi; taki jak u szatana, djabelski, piekielny, niecny, niegodziwy, okrutny, nieludzki, nikczemny; grzyb s. — p. Szatan.

 Szataństwo, Szatanizm, hebr., postępowanie właściwe szatanowi, czyny djabelskie, niegodziwe, nikczemne; zbior., szatani.

 Szater, gatunek sieci na cietrzewie — p. Szatra.

 Szaterek, budka zielona, przykryta gałązkami i liściem, w której ptasznik czatuje na ptaki.

 Szaternik, ptasznik, ubrany w płótno zielone i osłonięty gałęziami, podchodzący ptaki.

 Szaterunek, nm., w rysunku: nadawanie cienia, cieniowanie.

 Szatka, zdr. od Szata.

 Szatkować, krajać drobno, w długie, cienkie paski: s. kapustę, makaron.

 Szatkownica, przyrząd do krajania drobno, szatkowania kapusty (fig.).

 Szatkownik, człowiek, zajmujący ś. szatkowaniem kapusty.

 Szatława, więzienie, ciemnica.

 Szatna (-ej), kobieta, mająca dozór nad szatami, garderobiana.

 Szatnia, miejsce, przeznaczone do chowania szat, garderoba; pomieszczenie u wejścia do miejsc publicznych, np. teatrów, sal koncertowych, sal posiedzeń i zebrań publicznych, gdzie pozostawia ś. zwierzchnie odzienie, kontramarkarnia.

 Szatniczy (-ego) — p. Szatny.

 Szatno, przysł., z wielką ilością szat, zasobnie, bogato co do szat.

 Szatny, odnoszący ś. do szat, mający do czynienia z szatami, zasobny w szaty, przystrojony w piękną szatę; rzecz., s., człowiek mający dozór nad szatami, nad garderobą, szatniczy.

 Szatra, węg., namiot, szałas; obóz cygański.

 Szatrować, w młynie a. żarnach ścierać łuskę z ziarna; bić, tłuc, łomotać, walić.

 Szatrowiny (-in), łuska, plewy na ziarnach.

 Szatyn, fr., mężczyzna, mający ciemno-blond włosy.

 Szatynka, fr., forma żeńska od Szatyn.

 Szawłok, wór skórzany, składany.

 Szczać, oddawać mocz.

 Szczalnik, miejsce, przeznaczone do oddawania moczu, pisuar.

 Szczapa, część kloca wzdłuż rozszczepanego, odłupany długi kawałek drzewa, zwłaszcza [860]smolnego, drzazga; chudy, jak s. = bardzo chudy.

 Szczapowe drzewo = w szczapach, połupane na szczapy.

 Szczaw, roślina warzywna z rodziny rdestowatych (fig.).

 Szczawa, woda, przesycona kwasem węglowym; i s. żelazista.

 Szczawian, związek solnych związków, w którego skład wchodzą kwas szczawiowy i jakabądź zasada.

 Szczawica, motyl nocny z rodziny sówek.

 Szczawik, roślina z rodziny szczawikowatych (fig.).

 Szczawikowate, rodzina roślin dwuliściennych.

 Szczawikowy, odnoszący ś. do szczawiku (rośliny); sól s-a = szczawian.

 Szczawiowy, odnoszący ś. do szczawiu, ze szczawiu zrobiony.

 Szczawiówka, motyl nocny z rodziny wieczernic.

 Szcząt, Szczęt, okruch, ułamek, resztka, odrobina, pozostała po czym: do s-u, ze s-em = ze wszystkim, całkiem, zupełnie, do cna.

 Szczątek, zdr. od Szcząt; s-ki = resztki pozostałe; zwłoki.

 Szczątkowy, pozostały jako szczątek, będący w zaniku, jeszcze nie rozwinięty; resztkowy.

 Szczebel, nm., każdy z drążków poprzecznych u drabiny; przen., stopień w hierarchji: urzędniczej, towarzyskiej, naukowej, społecznej i t. p.

 Szczebelek, nm., mały szczebel.

 Szczebiot, u ptaków: szczebiotanie, świegotanie, świegot, świergot; u dzieci, u młodych kobiet: mowa pieszczotliwa; paplanie, gadanina, plotki; plotkarz, papla, pleciuch, pleciuga.

 Szczebiotać, o ptakach: świegotać, świergotać; o dzieciach, o młodych kobietach: mówić pieszczotliwie; paplać, pleść, gadać.

 Szczebiotka, dziecko a. młoda kobieta, mile szczebiocząca; plotkarka, papla.

 Szczebiotliwie, przysł., szczebiocząc miłym głosem.

 Szczebiotliwość, upodobanie do mówienia dużo, do plotkarstwa, gadatliwość; mowa pieszczotliwa.

 Szczebiotliwy, o ptaku: mający głos miły, świegocący; gadatliwy, wielomówny, plotkarski.

 Szczeblik, nm. — p. Szczebelek.

 Szczeblikowiak, motyl z podrzędu miernikowców, z rodziny rośliniaków.

 Szczeblisty, nm., obfitujący w szczeble, opatrzony szczeblami.

 Szczeblować, nm., wdzierać ś.; wstępować na coraz to wyższe szczeble, podnosić ś.; wywyższać ś., iść w górę.

 Szczebrzuch, sprzęt domowy, grat, naczynie; grot, ostrze strzały a. oszczepu.

 Szczeciasty, obfitujący w szczeć, podobny do szczeci.

 Szczecie — p. Szczeć.

 Szczecina, twarda, stercząca sierść na niektórych zwierzętach, np. na dziku, na świni i t. p.; wogóle twarde, sterczące włosy: ma włosy na głowie, jak s.

 Szczeciniarz, handlujący szczeciną.

 Szczeciniasty, obrosły szczeciną, podobny do szczeciny.

 Szczecinka, drobna szczecina, jeden włos szczeciny.

 Szczecinoszy, pokryty szczeciną.

 Szczecinowate, rośliny z rzędu skupieńców o kielichu utworzonym ze szczecinek.

 Szczecinowaty, podobny do szczeciny.

 Szczeciówka, robak z gromady [861]pierścienic, z rzędu sutoszczetów błędków; motyl nocny z rodziny słonecznic.

 Szczecisty — p. Szczeciasty.

 Szczeczek, szczekacz; oszczerca.

 Szczeczuja — p. Szczeżuja.

 Szczeć — p. Szczecina; u ptaków: pióra pojedyŃcze włoskowate, na których promienie są prawie niewidzialne, szczotka do czesania lnu, nabita drobnemi gwoźdźmi; roślina z rodziny szczeciowatych (fig.).

 Szczegotać — p. Szczękotać.

 Szczególik, zdr. od Szczegół; drobiazg, drobna okoliczność, drobny fakt.

 Szczególnie, przysł., niezmiernie, nadzwyczaj, bardzo, inaczej, niż innych, z wyróżnieniem; osobliwie, zwłaszcza, szczegółowo, wymieniając co.

 Szczególniej, przysł., stop. wyż. od Szczególnie; najbardziej, najwięcej.

 Szczególnostka, drobiazg osobliwy.

 Szczególność, charakter tego, co jest szczególne, wyjątkowość, osobliwość, nadzwyczajność; rzecz niezwykła, szczegół.

 Szczególny, rzadko ś. zdarzający, wyjątkowy, nadzwyczajny, niezwykły, niepospolity; poszczególny, pojedynczy; odnoszący ś. do jakiejś części, nie zaś do całości, nie ogólny, nie powszechny; większy ponad zwykłą normę, niezmierny, ogromny; dziwny, dziwaczny, ekscentryczny; szczegółowy, dokładny, wszechstronny; wprawiający w podziw, zdumiewający; prywatny, osobisty.

 Szczegół, osoba, rzecz, okoliczność szczególna; część czego w przeciwstawieniu do całości; jeden z faktów, detal; po s-le = z osobna wymieniając szczegółowo.

 Szczegółek, Szczególik, drobny szczegół.

 Szczegółowo, przysł., ze szczegółami, uwzględniając wszystkie szczegóły, drobiazgowo z wyłuszczeniem wszystkich okoliczności, dokładnie, pojedyńczo.

 Szczegółowość, uwzględnianie wszystkich szczegółów, okoliczności; wyłuszczanie szczegółów, drobiazgowość, wszechstronność.

 Szczegółowy, drobiazgowy, uwzględniający wszystkie szczegóły, skrupulatny.

 Szczek, Szczekanie, głos psa a. zwierzęcia drapieżnego z rodziny psów (lisa, szakala i t. p.).

 Szczekacz, Szczekarz, ten, który szczeka; potwarca, obmówca, plotkarz, kłamca bezwstydny; żart., pog., jurysta, adwokat, patron.

 Szczekaczka, która szczeka; potwarczyni.

 Szczekać, dok. Szczeknąć; o psie, lisie, szakalu: wydawać głos sobie właściwy, ujadać, brzechać; spotwarzać, zbeszczeszczać, obmawiać; znieważać; kłamać bezczelnie, łgać, zmyślać; wolno psu na Pana Boga s-ć = ludzie bez winy nie obawiają ś. potwarzy; pies s-a, wiatr niesie = oszczerstwa ludzi podłych nie sięgają cnotliwych; kłamać, zmyślać, obmawiać, szkalować, czernić: s-a jak pies = kłamie bezczelnie.

 Szczekliwy, szczekający, wydający szczek.

 Szczeknąć — p. nied. Szczekać.

 Szczekot, osota pyskata.

 Szczekotać — p. Szczękotać.

 Szczekuła, pies, szczekający nieustannie, szczekacz.

 Szczelina, rysa. szpara, rozpadlina; s. skalna = miejsce pęknięte, wąwóz głęboki, przepaść.

 Szczelinisty, obfitujący w szczeliny, w rysy.

 Szczeliwo, pakunek; służący do uszczelniania, do utykania szpar.

[862] Szczelnie, przysł., ściśle, tak że jedno przystaje, przylega do drugiego: układać co s., spajać co s.

 Szczelnik — p. Szczalnik.

 Szczelność, własność rzeczy, które ściśle do siebie przystają, nie pozostawiając między sobą otworów.

 Szczelny, ten, który ściśle przystaje do drugiego, który przylega dokładnie swą powierzchnią do jego powierzchni.

 Szczeniak — p. Szczenię; pogardl., dziecko, zwłaszcza chłopiec, o którym wyrażamy ś. z pogardą, z nienawiścią.

 Szczeniątko — p. Szczenię.

 Szczenić się, o sukach i wogóle samicach z rodziny psów: mieć płód, rodzić szczenięta.

 Szczenię, Szczeniak, Szczeniątko, młode szczenię psa a. innych zwierząt z rodziny psów — p. Szczeniak.

 Szczenięcy, odnoszący ś. do szczenięcia, właściwy szczenięciu.

 Szczeniuk — p. Szczenię.

 Szczenna, o sukach i samicach z rodziny psów: nosząca w sobie płód.

 Szczep, gałązka, ze szlachetnego drzewa owocowego wsadzona w dziczkę, zraz; drzewko szczepione, sadzonka (fig.); szczepienie, zaszczepienie; protoplasta, przodek, ojciec, założyciel, rodzic; plemię, pokolenie; potomstwo, ród.

 Szczepa — p. Szczapa.

 Szczepać, łupać wzdłuż, płatać, rozrąbywać, druzgotać; s. ś., pękać wzdłuż, rozłupywać ś.

 Szczepek, niewielki szczep.

 Szczepie, drzewka szczepione.

 Szczepić, wsadzać zraz drzewa szlachetnego w rozszczepioną płonkę dziczki; przenosić chorobę z jednego organizmu żywego na drugi przez injekcję w krew limfy z zarażonego osobnika, czyni ś. to dla celów doświadczalnych a. dla zabezpieczenia organizmu na przyszłość od zarażenia ś.: s. ospę, wściekliznę; s. łąkę = poprawiać łąkę przez przenoszenie darniny z jednego miejsca na drugie; przen., krzewić, rozkrzewiać, rozszerzać, apostołować, propagować; budzić co w duszy np. pierwszy zarodek czego; s. ś., zaszczepiać ś.; być zaszczepianym.

 Szczepienie, rzecz. od Szczepić.

 Szczepieniec, ten, któremu zaszczepiono ospę lub inną chorobę; ten, który szczepi.

 Szczepionka, gałązka, zraz szlachetnego drzewa, przeznaczona do szczepienia; limfa, mająca być zaszczepioną, krowianka, wakcyna.

 Szczepiony, ten, którego szczepiono, zaszczepiono, uszlachetniony przez zaszczepienie.

 Szczepka, mała szczepa, szczapka, drzazga.

 Szczepki, Szczepny, ten, którego można łatwo szczepać, łupać, łupki.

 Szczepniarz — p. Szczepnik.

 Szczepnica, Szczepnik, część ogrodu, gdzie rosną szczepy owocowe, szkółka.

 Szczepnik, ogrodnik, zajmujący ś. szczepieniem drzew, szczepniarz; s-ki = synowie Kościoła, wierni wyznawcy.

 Szczepność, własność tego, co ś. łatwo szczepi, łupkość.

 Szczepny, szczepiony; s-e drzewo.

 Szczeporodztwo, płodzenie ś. przez szczepy.

 Szczepowy, odnoszący ś. do szczepu, właściwy szczepowi.

 Szczer — p. Szczyr.

 Szczerba, miejsce puste, pozostałe po odpadnięciu cząstki czego, wyłamaniu; odtłuczeniu, miejsce wyszczerbione, wyłom, wyrwa, np. w murze, w palisadzie, w wale, luka; miejsce puste po [863]wypadłym zębie; częściowa strata, utrata; szkoda, ubytek; krzywda, cios, ślad pozostały po uderzeniu, szrama, blizna; robić na czym s-y = niszczyć częściowo, rujnować, doprowadzać do ruiny.

 Szczerbak, pałasz wyszczerbiony; s-ki — p. Szczerbate.

 Szczerbal, Szczerbacz, człowiek, któremu brak niektórych zębów, zwłaszcza przednich, człowiek o zajęczej wardze.

 Szczerbato, przysł., ze szczerbą, ze szczerbami.

 Szczerbaty, mający szczerbę a szczerby, wyszczerbiony, mający na sobie nacięcia; pozbawiony niektórych przednich zębów; mający zajęczą wargę; pełen szram, blizn, pokiereszowany; s-te, rząd zwierząt ssących, nie mających zębów przednich.

 Szczerbić, czynić szczerbatym, wyszczerbiać; lżyć, łajać, wymyślać; s. ś., stawać ś. szczerbatym, dostawać szczerb.

 Szczerbiec, miecz, szabla wyszczerbiona; miecz Bolesława Chrobrego, wyszczerbiony przezeń przy uderzeniu w Złotą Bramę kijowską, potym miecz koronacyjny królów polskich.

 Szczerbina, szpara, szczelina, rozpadlina.

 Szczerbówka, motyl nocny z rodziny prościnków (fig.).

 Szczerk, gruby piasek zmieszany ze żwirem.

 Szczerkać, Szczerkotać, wytryskiwać, tryskać, chlustać; wydawać cichy szmer, właściwy ciekącej miarowo wodzie, szemrzeć, mruczeć.

 Szczerkowaty, zawierający w sobie szczerk, żwirkowaty.

 Szczero, przysł., używa ś. tylko w złożonych przymiotnikach i oznacza istotne, pełne, prawdziwe posiadanie pewnej własności, bez połączenia z innemi własnościami.

 Szczerobiały, zupełnie biały.

 Szczeroczarny, całkiem czarny.

 Szczerodobry, szczerze dobry, prawdziwie dobry.

 Szczerolotek, owad skrzydlaty z rzędu tęgopokrywych.

 Szczeromowny, mówiący szczerze, prawdomówny, otwarty.

 Szczeromyślny, szczerze mówiący to, co myśli, otwarty, nieobłudny.

 Szczeropolski, prawdziwie polski, iście polski

 Szczeroprosty, szczery i prosty, prostoduszny.

 Szczeroserdeczny, pochodzący ze szczerego serca.

 Szczerosrebrny, zrobiony z samego srebra, bez domieszki innego metalu.

 Szczerość, własność człowieka, mówiącego zawsze to, co czuje i myśli, otwartość, nieobłudność, brak skrytości, prostoduszność, prostota ducha.

 Szczerota — p. Szczerość.

 Szczerotka, owad z rzędu tęgopokrywych.

 Szczerozimny, całkiem zimny; wyziębiony; całkiem obojętny.

 Szczerozłoty, zrobiony z czystego złota, bez przymieszki innych metalów.

 Szczerożyczliwy, szczerze życzliwy, serdecznie przywiązany.

 Szczery, składający ś. z jednego tylko ciała, bez przymieszki innych, jednolity, czysty, prawdziwy, niezafałszowany, rzetelny; s-e srebro, złoto, s-y piasek, s-a woda; s-e pole = jednostajne, równe; mający zwyczaj mówienia tego, co czuje i myśli, otwarty, nie skryty, nie obłudny, prostoduszny; istny, istotny, prawdziwy; metal s. = chemicznie czysty.

[864] Szczerze, przysł., nieskrycie, nieobłudnie; otwarcie, prawdziwie, iście; czysto, bez przymieszki; dokładnie, prawidłowo.

 Szczerzuja, Szczeczuja, twarda łuska, skorupa, u zwierząt pancerz.

 Szczerzyć zęby, wyszczerzać, pokazywać, śmiać ś.; s. zęby do kogo, umizgać ś., wdzięczyć ś.: s. komu nieprawdę = fałsz zadawać.

 Szczetnica, owad długorogi z rzędu dwuskrzydłowych.

 Szczeznąć, zginąć, zniknąć, przepaść.

 Szczeżuja, zwierzę z gromady małżów (fig); — p. Szczerzuja.

 Szczędnie, przysł., nie rozrzutnie, oszczędnie, z oszczędnością.

 Szczędność, oszczędność.

 Szczędny, oszczędny.

 Szczędzić, oszczędzać, nie rozrzucać, nie trwonić, skąpić, chronić, ochraniać, nie niszczyć, nie nadużywać; żałować.

 Szczęk, odgłos, powstający przy uderzeniu jednego przedmiotu metalowego o drugi, szczęknięcie, szczękanie, dźwięk, chrzęst.

 Szczęka, dwie kości twarzowe, w których osadzone są zęby. s. górna, nieruchoma, zrośnięta z czaszką, s. dolna, kształtu podkowy, ruchoma, zwana też żuchwą (fig.).

 Szczękać, dok. Szczęknąć; wydawać szczęk, szczękotać; brząkać czym, pobrzękiwać; s. zębami = wskutek dreszczy uderzać górnemi zębami o dolne z zimna, ze strachu, ze wzruszenia i t. p.

 Szczękalica, motyl nocny z rzędu deltówek.

 Szczękaty, mający duże, wydatne szczęki.

 Szczękliwy, często szczękający.

 Szczęknąć — p. nied. Szczękać.

 Szczękosz, rodzaj skorupiaka jawnodychawkowego.

 Szczękościsk, kurcz mięśni w szczękach, nie dozwalający otworzyć ust.

 Szczękotać — p. Szczękać.

 Szczękowy, odnoszący ś. do szczęki.

 Szczęsny, powodzący ś., szczęśliwy, pomyślny.

 Szczęścić, spuszczać na kogo szczęście, darzyć kogo szczęściem, pomyślnością, uszczęśliwiać: Bóg mi s-i; szczęść, Boże! = chrześcijańskie pozdrowienie, z którym zwracamy ś. do ludzi pracujących, zwłaszcza rolników, zajętych pracą w polu; s. ś., powodzić ś., wieść ś., darzyć ś., dziać ś. pomyślnie, wychodzić na dobre: szczęści mi ś. = udaje mi ś.; s. ś. w kartach = wygrywać.

 Szczęście, los fortuna, rządząca życiem ludzkim, dola, powodzenie, traf, przypadek; na los s-a = jak wypadnie, jak ś. zdarzy; ślepe s. = los, darzący powodzeniem często ludzi, nie zasługujących na to; los przyjazny, pomyślność, dobre powodzenie, dobrobyt, szczęśliwość, upojenie radosne; przyświeca mu gwiazda s-a = powodzi mu ś.; liczyć na swoje s. = liczyć na to, że ś. uda, jak zwykle dotąd; próbować s-cia = może ś. uda; masz s. = udało ci ś.; to jeszcze szczęście, że... = szczęśliwie; każdy jest kowalem swego s-a = los każdego człowieka od niego tylko zależy; przysł., na s., s-em, wielkim s-em = szczęśliwym trafem, pomyślnym zrządzeniem, szczęśliwie.

 Szczęśliwie, szczęśliwym czynić, uszczęśliwiać, szczęściem obdarzać.

 Szczęśliwie, przysł., pomyślnie, z powodzeniem, ku zadowoleniu.

[865] Szczęśliwiec, człowiek szczęśliwy.

 Szczęśliwoń, roślina z rodziny witułkowatych.

 Szczęśliwostka, szczęsnotka, błahostka, sprawiająca komu zadowolenie a. przyjemność.

 Szczęśliwość, stan człowieka szczęśliwego, powodzenie, pomyślność; okoliczność pomyślna, wypadek, traf szczęśliwy; ukontentowanie, zadowolenie.

 Szczęśliwy, taki, któremu ś. szczęści, który doznaje powodzenia, mający szczęście, błogi w szczęściu; przynoszący szczęście, darzący szczęściem, uszczęśliwiający, pomyślny, sprzyjający; zapowiadający szczęście.

 Szczęśnie, szczęśliwie.

 Szczęt — p. Szcząt; do s-tu = zupełnie, ze wszystkiem.

 Szczkać, dok. Szczknąć; mieć czkawkę, odzywać ś., czkać.

 Szczkawka — p. Czkawka.

 Szczknąć — p. nied. Szczkać.

 Szczmiel, roślina z rodziny pokrzywowatych.

 Szczodrak, placuszek, ciasto weselne w formie rozmaitych zwierząt; roślina z rodziny złożonych.

 Szczodro, przysł. — p. Szczodrze.

 Szczodrobliwie, przysł. — p. Szczodrze.

 Szczodrobliwość — p. Szczodrość.

 Szczodrobliwy — p. Szczodry.

 Szczodrość, Szczodrobliwość, Szczodrota, zamiłowanie do obsypywania ludzi dobrodziejstwami, nie żałując kosztów; hojna dobroczynność, szczodrobliwość, hojność; sutość, obfitość.

 Szczodry, nie żałujący, wyświadczający chętnie ludziom dobrodziejstwa i nie żałujący przytym pieniędzy; hojny, szczodrobliwy; suty, obfity.

 Szczodrze, przysł., nie żałując kosztów, szczodrobliwie, hojnie; obficie, suto, w znacznej ilości.

 Szczodrzeniak, motyl z podrzędu miernikowców, z rodziny drzewiniaków.

 Szczodrzeniec, roślina z rodziny motylkowatych, hordokwit, złoty deszcz (fig.).

 Szczoteczka, mała szczotka: s. do zębow = do czyszczenia ich; s-ki = włoski u tylnych łapek pszczoły.

 Szczoteczkowaty, podobny do szczoteczki.

 Szczotecznica, motyl nocny z rodziny brudnic.

 Szczotka, narzędzie, nabijane szczeciną, drutami, włosem roślinnym, do czesania, sczesywania, wyczesywania, czyszczenia, zamiatania, okurzania; s. do włosów, s. do butów, s. do ubrania, s. do kapelusza; s. do czyszczenia lnu = grzebień żelazny; każda rzecz podobna do szczotki, do szczeciny: włosy, jak s. = sterczące i twarde, szczeciniaste; s. u ostu i innych roślin = kwiat a. owoc, najeżony szczeciniastemi włosami; wyrostek mięsisty u konia, nad kopytem, z tylnej strony nogi, podobny do szczotki.

 Szczotkarz, rzemieślnik, fabrykant, wyrabiający szczotki; kupiec, handlujący szczotkami.

 Szczotkować, czyścić, okurzać szczotką, czesać szczotką.

 Szczotkowaty, chropowaty, podobny do szczotki, twardy, jak szczotka.

 Szczotkownica, przyrząd, machina do szczotkowania.

 Szczotkowy, w kształcie szczotki, służący do czyszczenia; w druk., odbicie s-we = wykonane nie za pomocą prasy, lecz przez uderzanie szczotką.

 Szczotkoząb, ryba koścista, listkowata, skrzelopłetwa, piersiopłetwa.

 Szczotolimba, drzewo z rzędu [866]szyszkowych, z rodziny sosnowatych, odmiana sosny.

 Szczoty, rzecz., przyrząd do rachowania liczb całych i części czwartych, dziesiętnych i setnych, złożony z drutów pałąkowatych zatkniętych w ramę i z gałek drewnianych a. kościanych, nanizanych na te druty, liczydło, abakus (fig.).

 Szczubiałka, Szczublica, Szczublę, Szczublątko, mały szczupak.

 Szczubiel, szczupak.

 Szczucie, podniecanie psa na kogo, zachęcanie psa, żeby ś. na kogo rzucił; budzenie przeciw komu nienawiści, niechęci, podżeganie przeciw komu.

 Szczuć, zachęcać psy, by szczekały i rzuciły ś. na kogo; przen., wzbudzać przeciw komu czyjąś nienawiść, gniew, judzić, podszczuwać, podmawiać, podżegać, jątrzyć; polować z chartami na zwierzynę, pobudzać psy, by goniły zwierzynę.

 Szczudlasty, odnoszący ś. do kłykcia, kłykciowy; s-a noga = u ptaków: o trzech palcach na przód, a jednym w tył i o bardzo długim skoku.

 Szczudlaty, mający kształt szczudeł, chodzący jak na szczudłach.

 Szczudło, rodzaj podpory drewnianej dla kaleki (f.); s-a, dwa drążki, z podpórkami na nogi, służące do chodzenia po błocie, po piasku a. dla zabawy; chodzi, jak na s-ach = uroczyście, poważnie; styl, jak na s-ach = pompatyczny; s-a = nogi bociana, żórawia; człowiek, chodzący na szczudłach.

 Szczudłonogi, mający nogi długie jak szczudła.

 Szczudłować, chodzić na szczudłach.

 Szczudłowaty, mający kształt szczudła; ptaki s-e = brodzące, podkasałe.

 Szczuka, szczupak.

 Szczupaczy, odnoszący ś. do szczupaka.

 Szczupak, ryba koścista, skrzelowata, brzuchopłetwa, z rodziny szczupakowatych (f.); przen., człowiek szczupły, chudy; przen., skok, podskok dać s-ka = wywinąć ś., wykręcić ś. z czego zręcznie, gładko; dawać s-ki = robić duże skoki wzdłuż.

 Szczupakowaty, podobny do szczupaka; s-e = rodzina ryb kościstych skrzelowatych.

 Szczupakowy, odnoszący ś. do szczupaka, właściwy szczupakowi.

 Szczupleć, stawać ś. szczupłym, szczuplejszym, chudnąć; zmniejszać ś.

 Szczuplić, szczuplejszym czynić, uszczuplać, zmniejszać, umniejszać, ograniczać; s. ś., umniejszać ś., uszczuplać ś., kurczyć ś.

 Szczuplinka, Szczuplinek, owad z rzędu dwuskrzydłych.

 Szczupluchny, Szczuplutki, niezmiernie szczupły.

 Szczupławy, cokolwiek szczupły.

 Szczupło, przysł., cienko, chudo, ciasno; niedość, mało, niedostatecznie, skąpo.

 Szczupłodzioby, mający cienki dziób.

 Szczupłonogi, mający cienkie nogi.

 Szczupłonóg, skorupiak krytodychawkowy z rzędu krótkoogoniastych.

 Szczupłopalczasty, mający cienkie palce.

 Szczupłość, chudość, cienkość, mała tusza; ciasnota, wązkość, wogóle mały rozmiar; mała ilość, nieliczność, niedostateczność.

[867] Szczupły, chudy, cienki, wysmukły; mały, drobny, ciasny, wązki; w niewielkiej ilości będący, nieliczny.

 Szczur, zwierzę ssące z rzędu gryzoni z rodziny myszy (fig.); wyglądasz jak s. z mąki = blady, mizerny; s. wodny — p. Nornica; s. Faraona — p. Szczurnik; s. Eneasza — p. Dydelf.

 Szczurczy, odnoszący ś. do szczura, właściwy szczurowi.

 Szczurek, mały szczur.

 Szczurkować, szperać, myszkować.

 Szczurnik, zwierzę ssące drapieżne z rodziny wiwer, szczur Faraona: ichneumon (fig).

 Szczurołap, gatuekgatunek psa, chwytającego szczury; człowiek, umiejący wyprowadzać szczury z budynków.

 Szczurowaty, podobny do szczura.

 Szczurzy, dotyczący szczura; cienki, chudy.

 Szczurzyć, naśladować, nastroszyć, nastoperczyć ś.; s. uszy, nastawiać je, nasłuchiwać.

 Szczutek, uderzenie palcem, który ś. uprzednio zgina i opiera o drugi palec, a potym nagle rozpręża, psztyk, psztyczek.

 Szczutkować, dawać szczutka; przen., przymawiać komu, przymówki czynić.

 Szczwacz, dojeżdżacz, szczujący psy na polowaniu.

 Szczwać, polować z chartami, gonić z chartami zwierzynę.

 Szczwalnia, miejsce, gdzie szczuje ś. zwierzynę; miejsce, gdzie wprawia ś. psy w gonienie zwierzyny.

 Szczwanić, być ostrożnym, chytrym, nie dać ś. oszukać.

 Szczwany, ten, którego szczwano; s. lis = człowiek, doświadczony życiowo, chytry, przebiegły.

 Szczwół, roślina z rodziny baldaszkowatych (fig.).

 Szczycić, zaszczycać, czynić szczytnym, zaszyt przynosić, uświetniać, zdobić, przybierać świetnie, okazale; s. ś., chełpić ś., pysznić ś., chwalić ś.; być dumnym z czego, słynąć, być z czego głośnym; mieć co, jako główną, chwalebną zaletę.

 Szczygieł, ptak wróblowaty śpiewający, stożkodzioby, z rodziny łuszczaków (fig.).

 Szczygiełek, mały szczygieł.

 Szczygli, odnoszący ś. do szczygła, właściwy szczygłowi.

 Szczyglica, samiczka szczygła.

 Szczyglik — p. Szczygiełek.

 Szczykacz, pijak, opój.

 Szczykać, dok. Szczknąć, Szczyknąć; urywać delikatnie, końcami palców skubać, zrywać, s. wódkę = łykać, golić, trąbić; zszywać tymczasowo kilku ściegami.

 Szczyknąć — p. nied. Szczykać.

 Szczyny (-yn), uryna, mocz.

 Szczyp, ryba koścista skrzelowata, brzuchopłetwa łososiowata (fig.).

 Szczypa, kawałek sosnowego, smolnego drewna do podpalania ognia — p. Szczapa.

 Szczypacz, ten, który szczypie kogo; obmówca, oszczerca; człowiek, który przygania, przycina, dokucza komu słowami, przymówki czyni, złośliwiec, zgryźliwiec.

 Szczypać, dok. Szezypnąć; ująwszy końcami palców, ściskać, a [868]potym puszczać; chwytać szczypcami, kleszczami i ściskać boleśnie, skubać boleśnie; zrywać, urywać, szczykać: koń s-ie trawę = zjada; przez dotknięcie ból wywoływać, gryźć: kwas s-ie w język, dym w oczy, mróz w policzki, sumienie go s-ie = wyrzucać mu winę; s-ie mię = mam kolki, bóle, jakby mię szczypano; przen., obmawiać, szkalować, zbezczeszczać kogo, oszczerstwa rzucać na kogo; dokuczać słowami, docinać, dogryzać, przycinać, przymawiać.

 Szczypawka, owad skrzydlaty, z rzędu tęgopokrywych, szczypica (fig.).

 Szczypce (-ów), proste narzędzie, składające ś. z dwu zwierających ś. i rozwierających połów, do ujmowania różnych przedmiotów, zwłaszcza takich, których nie można brać gołemi rękami, bądź dla ich drobnych rozmiarów, bądź dlatego, że uszkadzają skórę, kleszcze, cęgi: s. do poprawiania drew na ogniu (fig.); różne rodzaje szczypców: do objaśniania, ucierania knotów u dawnych świec łojowych (fig.); s. do cukru, s. do celów chirurgicznych; s. dentystyczne do wyrywania zębów i t. d.; s. do włosów — p. Rurki.

 Szczypczyki (-ów), małe szczypce, pensetki (f.).

 Szczypiący, gryzący, cierpki; ostry; uszczypliwy, zjadliwy, kolący.

 Szczypica — p. Szczypawka; s-e = kleszcze u raka.

 Szczypior, nać cebuli, czosnku, szczypiorku i t. p.

 Szczypiorek, roślina warzywna z rodziny liljowatych, gatunek czosnku (fig.).

 Szczypka, zdr. od Szczypa; słowo uszczypliwe, docinek; s-ki drobno porąbane drewna smolne do podpalania.

 Szczypliwy, Szczypny, szczypiący — p. uszczypliwy.

 Szczypnąć — p. nied. Szczypać.

 Szczypnica, rodzaj skorupiaka.

 Szczypny — p. Szczypliwy; łupki, łupliwy.

 Szczypta, taka ilość rzeczy sypkiej, jaką można uchwycić końcami palców: s. soli; przen., s. tabaki = niuch; wogóle drobna ilość czego: nie mieć ani s-y litości, godności własnej i t. p.

 Szczypy (-ów), smolne drzazgi, łuczywo.

 Szczyr, warstwa ziemi, leżąca i pod pokładem ziemi uprawnym; roślina z rodziny wilczomleczowatych (fig.).

 Szczyrkowaty, składający ś. ze szczyrku.

 Szczyrzyca, roślina z rodziny różowatych, dębik ośmiopłatkowy (fig.).

 Szczyt, tarcza, puklerz, pawęża; najwyższa część domu, wierzchołek budynku, przedłużenie ściany aż do dachu, zakończenie dachu; najwyższy punkt czego, wierzchołek, wierzch: s. góry, s. pagórka, s. drzewa i t. p.; stożkowata wyniosłość górska; górna strefa w marzeniu duchowym, górne uniesienie ducha: dążyć ku s-om; najwyższe napięcie, najwyższy stopień czego: być u s-u sławy, [869]potęgi, to s. naiwności; s. marzeń = życzenie, pragnienie czegoś trudnego do osiągnięcia; przen., ucieczka, obrona, ochrona; ozdoba, zaszczyt; odrostek kostny łopatki, łączący ś. z obojczykiem; u ptaków: środek grzbietu, dziobu, wyższej części szczęki od nasady aż do końca; s. płuca = wierzchołek; s. choroby = największe natężenie choroby; mierzyć, sypać, nasypywać ze s-em = z czubem.

 Szczytnica, roślina z rodziny szczytnicowatych, nastrosz.

 Szczytnie, przysł., wzniośle, górnie, wspaniale.

 Szczytnik, mężczyzna, wyrabiający a. sprzedający szczyty: tarcze, puklerznik; żołnierz, uzbrojony w szczyt.

 Szczytność, charakter tego, co jest szczytne, wzniosłość, górność.

 Szczytny, unoszący ś. ku szczytom, podniosły, wzniosły, górny, zaszczytny, chlubny, wspaniały.

 Szczytonosz, żołnierz, uzbrojony w szczyt.

 Szczytowy, odnoszący do szczytu; s-a ściana = wyprowadzona do samego szczytu budynku.

 Szedzić, Szędzić, Szadzić, okrywać szadzią, szronem, oszraniać; czynić siwym, okrywać siwizną.

 Szedzieć, stawać ś. siwym, siwieć.

 Szedziwość, siwe włosy, siwizna; przen., wiek stary, sędziwość.

 Szedziwy, Szędziwy — p. Sędziwy.

 Szedzizna, Sędzielizna, Sędział, sadź, szron; przen., siwizna.

 Szef, fr., zwierzchnik, naczelnik, przełożony, pryncypał; dowódca; s. pułku, s. regimentu = tytuł honorowy, dawany osobom z rodzin panujących a. zasłużonym dygnitarzom wojskowym, przyczym pułk otrzymuje nazwisko swego szefaszefa.

 Szefelin, szpada długa i cienka.

 Szefostwo, fr., zwierzchnictwo, naczelnictwo, dowództwo.

 Szefówna, córka szefa.

 Szeik, arab., naczelnik plemienia arabskiego; Sz. ul-Islam, głowa wiernych w Turcji, najwyższy duchowny mahometański, mufti.

 Szejdować, nm., oddzielać srebro a. złoto od innych metali.

 Szejdwaser, kwas saletrowy, selwaser.

 Szejne-Katarynka p. Katarynka.

 Szejtan, hebr., szatan.

 Szelak, roślina z rodziny motylkowatych, drzewo, rosnące w Indjach Wschodnich, szelakowe drzewo (fig); żywica tego drzewa, a także innych drzew i krzewów azjatyckich, gumilaka.

 Szeląg, nm., pieniądz dawny polski, w różnych czasach był różnej wartości; r. 1368 był = 12 groszom polskim; r. 1451 = 11 gr. polsk.; r. 1598 = 3 gr. polsk.; r. 1620 = 1½ gr.; 1650 = 1 gr.; potym = ½ gr.; w końcu ⅓ gr.; = ¹/₆ kop.; przen., najmniejszy pieniądz, najmniejsza wartość; nie mam, nie dam ani s-a = ani grosza; co do s-ga = wszystko, do ostatniego grosza; nie wart złamanego s-a = nic nie wart; i po s-u wiele ś. uzbiera = z drobnych oszczędności składają ś. znaczne sumy; zgrałem ś. do s-a = przegrałem wszystko, co miałem przy sobie a. cały majątek; znają go, jak zły s. = znają go na wskroś, ma złą opinję; nie ma za s. rozumu = zupełnie głupi.

 Szelągowy, nm., odnoszący ś. do szeląga, kosztujący szeląg.

 Szelążek, nm., zdr. od Szeląg.

 Szelążkowaty, nm., podobny z kształtu do szelążka.

[870] Szelążkowy, odnoszący ś. do szelążka, kosztujący szeląg.

 Szelesnąć — p. Szeleścić.

 Szelest, cichy odgłos, wydawany przez poruszające ś. lekkie przedmioty, szum, szmer: s. liści, papieru, sukni jedwabnej.

 Szelestny, szeleszczący, szemrzący.

 Szeleścić, dok. Szelesnąć; wydawać cichy odgłos, szelest, szmer; szemrzeć, szumieć, stukać lekko.

 Szelężne (-ego), podatek od trunków.

 Szelężnik, roślina z rodziny trędownikowatych (fig.).

 Szelina, Selina, bór, las, gaj; zarośla, gęstwina, gąszcz.

 Szelinarz, myśliwiec, szukający zwierzyny po szelinie; włóczęga, pędziwiatr, próżniak, wałęsający ś. bez celu.

 Szeliniak, owad skrzydlaty z rzędu tęgopokrywych z rodziny słoników (fig.).

 Szelka, pas, rzemień do przytrzymywania czegoś na sobie, noszenia, ciągnienia czego; w lm., s-i, paski, przechodzące przez ramiona i krzyżujące ś. na plecach, do przytrzymywania spodni (fig.).

 Szellak, nm., żywica wyciekająca, wskutek nakłucia przez mszyce, z młodych pędów niektórych drzew figowych i akacjowych, rosnących w Indjach Wschodnich, zawierająca czerwony barwnik, podobny do karminu, używana do wyrobu politur, lakierów, laku do pieczętowania, do utrwalania pasteli.

 Szelma, nm., niegodziwiec, łotr, człowiek bez czci.

 Szelmostwo, nm., p. Szelmowstwo.

 Szelmować, nm., pozbawiać czci, bezcześcić; obcinać uszy komu; szelmą kogo nazywać, wymyślać mu, łajać go.

 Szelmowski, nm., właściwy szelmie, niegodziwy, niecny, łotrowski, łajdacki, podły; straszny, dokuczliwy, przykry: s. mróz.

 Szelmowstwo, Szelmostwo, nm., postępowanie właściwe szelmie, niegodziwość, podłość, łotrostwo.

 Szelmutka, nm., kobieta zręczna, przebiegła, ale mimo to miła; figlarka, filutka.

 Szemat, gr. — p. Schemat.

 Szematyzm, gr. — p. Schematyzm.

 Szemracz, człowiek, który szemrze, malkontent, opozycjonista.

 Szemrać — p. Szemrzeć.

 Szemranie, szmer, narzekanie, nieukontentowanie.

 Szemranina, szmer, ciągnący ś. długo, powtarzający ś., mruczenie; ciche narzekanie, niezadowolenie.

 Szemrliwy, szemrzący.

 Szemrzeć, Szemrać, wydawać szmer, szeleścić; mówić niewyraźnie i półgłosem, mruczeć, mówić mrucząc; mamrotać, wyrzekać z cicha, wyrażać nieśmiało swoje niezadowolenie.

 Szemrzyk, roślina z rodziny wargowych.

 Szenkiel, nm., część nogi od podkolania do pięty, goleń.

 Szenklować, pobudzać konie do biegu, bijąc je goleniami.

 Szepielak — p. Szepleniuch.

 Szepietliwy, mówiący niewyraźnie, szepleniący.

 Szepioł — p. Szepleniuch.

 Szepiołka — p. Szeplunka.

 Szeplenić, Szeplunić, mówić niewyraźnie, głosem syczącym, źle wymawiając niektóre spółgłoski, np. s zamiast sz, mówić niewyraźnie, jakby pieszczotliwie.

[871] Szepleniuch, Szeplun, mężczyzna szepleniący.

 Szeplunka, kobieta szepleniąca.

 Szepnąć — p. Szeptać.

 Szept, cicha, ledwo dosłyszalna mowa, szmer, szelest.

 Szeptać, dok. Szepnąć; mówić cicho, ledwie dosłyszalnie, mówić półgłosem, mówić komu do ucha; zwierzać ś. komu z tajemnicy, mówić pokryjomu, mówić o czym cicho, tajemniczo, na osobności; podpowiadać szeptem; szemrzeć, narzekać po cichu; poddawać komu jakie myśli, przeczucia, podszeptywać, napomykać; szemrzeć, szeleścić; s. między sobą = naradzać ś. tajemnie, umawiać ś., burzyć ś.

 Szeptanina, długotrwałe, niezajmujące a. podejrzane szepty.

 Szerarpia, roślina z rodziny marzannowatych (f.).

 Szerchla, krótka, twarda szerść na owcy a. innym zwierzęciu.

 Szerchlowaty, okryty szerchlą.

 Szereg, pewna ilość osób a. przedmiotów, ułożonych, ustawionych równo jedne obok drugich, rząd, linja; niewielki oddział żołnierzy, glid; zbiór ludzi, pracujących wspólnie dla wspólnego celu a. połączonych wspólnością zawodu, kadry; w mat., zestawienie pewnej ilości liczb a. wyrazów algebraicznych, zwiększających ś. lub zmniejszających jednostajnie; służyć w s-ch = służyć w armji, być żołnierzem; być w pierwszym s-u = wyróżniać ś. z pośród innych, przodować innym.

 Szeregować, ustawiać, rozstawiać w szeregi, rozkładać, układać w szeregi; klasyfikować, systematyzować; służyć w wojsku za szeregowca.

 Szeregowiec, prosty żołnierz, żołnierz szeregowy.

 Szeregowy, odnoszący ś. do szeregu, należący do szeregu; rzecz., prosty żołnierz, szeregowiec.

 Szeremere, mieć bzika; mieć w głowie, być pijanym.

 Szerepetka, Szarapatka, człowiek niższego pochodzenia i nie posiadający majątku, hołysz, obdartus, oberwaniec, gołota.

 Szerl, nm., gatunek czarnego turmalitu.

 Szerm, machnięcie, cios.

 Szermierka, nm., szermowanie, walka szermierska; sztuka szermowania. fechtunek, zapaśnictwo; s. literacka = polemika; forma ż. od Szermierz.

 Szermierski, nm., właściwy szermierzowi, odnoszący ś. do szermowania.

 Szermierstwo, nm., sztuka szermowania, szermierka; zajęcie szermierza.

 Szermierz, nm., człowiek biegły w fechtunku, fechmistrz; gladjator rzymski, zapaśnik; przen., bojownik, człowiek, walczący za jaką sprawę, za jaką ideę; stronnik czyj, zwolennik jakiej partji; zręczny polemista.

 Szermierzyć, nm., być szermierzem, szermować.

 Szermować, nm., walczyć, jak szermierz, fechtować ś., walczyć białą bronią; wogóle walczyć, walkę toczyć, zmagać ś. z kim na wszelki sposób; przen., s. językiem = walczyć mową, mówić gwałtownie a. uszczypliwie, spierać ś., i dysputować gwałtownie, sprzeczać ś.; s. piórem = walczyć pismem, polemizować; dworować sobie, żartować; popisywać ś. czymś chełpliwie, wyjeżdżać z czymś na plac.

 Szeroce — p. Szeroko.

 Szeroki, mający znaczną przestrzeń w kierunku równoległym [872]do poziomu a. w kierunku prostopadłym do osi widzenia, obszerny, rozległy, zajmujący znaczną przestrzeń; gdzieś na s-im świecie = daleko; przestronny; luźny, nie obcisły; zajmujący znaczną przestrzeń od skraju do skraju, nie ciasny, nie wązki, obszerny, rozległy; zabierający wiele czasu, rozwlekły: opowiadać co s-mi słowy; wielki, liczny.

 Szeroko, Szeroce, przysł. od Szeroki; o tym pisał s. = dużo, obszernie; rozwodzić ś. nad czym s. = dużo o tym mówić, pisać, dyskutować; s. o tym król Dawid pisał = niewiadomo jeszcze, co ś. może zdarzyć, to jeszcze bardzo niepewne.

 Szerokoboczny, mający boki szerokie.

 Szerokobrzmiący, rozgłośny.

 Szerokodzioby, mający dziób szeroki, otwierający ś. szeroko.

 Szerokogębny, mający gębę szeroką, dużo gadający.

 Szerokogłowy, mający głową szeroką.

 Szerokokołowy, szerokotorowy, o kołach szeroko rozstawionych.

 Szerokoliści, Szerokolistny, mający liście szerokie.

 Szerokołby, mający łeb szeroki.

 Szerokonosy, mający nos szeroki; w lm., s-e, podrząd małp.

 Szerokopiersi, mający piersi szerokie.

 Szerokopleczny, Szerokopleczy, mający plecy szerokie.

 Szerokopyski, mający pyski szerokie.

 Szerokoramienny, mający ramiona szerokie, rozgałęziony, rosochaty.

 Szerokosiężny, daleko sięgający, rozległy.

 Szerokosłynny, szeroko, daleko słynący, rozgłośny.

 Szerokostopy, mający stopę szeroką.

 Szerokość, jeden z trzech wymiarów bryły; rozciągłość w kierunku równoległym do poziomu a. prostopadłym do osi widzenia; s. gieograficzna — odległość danego miejsca od równika, odmierzana na południku: s. północna i południowa; s. ciał niebieskich = odległość ich od ekliptyki: s. północna i południowa.

 Szerokotorowy, mający szeroki tor: kolej s-a.

 Szerokotwarzy, mający twarz szeroką.

 Szerokousty, Szerokowargi, mający usta a. wargi szerokie.

 Szerokowładny, władający szeroko, ten, którego władza rozciąga ś. daleko

 Szerokozrosły, rozrosły, barczysty.

 Szerpentyna, łć. — p. Serpentyna.

 Szerszeń, owad błonkoskrzydły z rodziny żądłówek (fig.); człowiek opryskliwego charakteru, człowiek złośliwy, zjadliwy; pogardliwa nazwa, dawana szlachcie zaściankowej, która służbowała u Radziwiłłów, z powodu czarno żółtej barwy mundurów.

 Szerszy, stopień wyższy od Szeroki.

 Szerściasty, mający obfitą, gęstą szerść.

 Szerść — p. Sierść.

 Szeryf, arab., wyższy urzędnik municypalny w Anglji, spełniający obowiązki sądownicze i policyjne w obwodzie swego hrabstwa; książę arabski, pochodzący od Mahometa; rządca Mekki.

 Szerz, szerokość; w s. = na szerokość, w kierunku szerokości, otwór rozwarty.

 Szerza, Szerzawa, szerokość.

 Szerzyciel, krzewiciel, apostoł, propagator.

[873] Szerzycielka, forma żeńska od Szerzyciel.

 Szerzyć, czynić szerokim, szerszym, rozszerzać, rozciągać, powiększać w kierunku szerokości; rozsiewać, propagować, apostołować, głosić; czynić słynnym, głośnym, rozgłaszać, rozpowszechniać; bogacić, mnożyć, przysparzać; s. ś., stawać ś. szerokim, szerszym, rozszerzać ś., rozciągać ś., powiększać ś. w kierunku szerokości, rozprzestrzeniać ś.; stawać ś. słynnym, rozgłaszać ś.; mnożyć ś., przysparzać ś., wzmagać ś.; s. ś. o czym, opowiadać o czym rozwlekle, rozwodzić ś. nad czym.

 Szerzyk, owad z rzędu dwuskrzydłych.

 Szerzyna, Szerzyzna, szerokość, obszar, rozległość, rozciągłość, rozległa równina, płaszczyzna szeroka.

 Szesnastka, liczba, cyfra 16; jedna część czego; miara ciał sypkich, szesnasta część beczki; format książki, w której arkusz złożony jest w szesnaście części; w muz., 16-a część całej nuty, nuta dwa razy wiązana; w druk., szesnaście kolumn druku, razem związanych, złożonych do druku.

 Szesnastocalowy, mający 16 cali długości a. wysokości a. szerokości.

 Szesnastodniowy, Szesnastodzienny, trwający szesnaście dni, mający szesnaście dni życia; przypadający, zdarzający ś. co szesnaście dni.

 Szesnastofuntowy, ważący szesnaście funtów, wyrzucający kule, ważące szesnaście funtów: s-e działo.

 Szesnastogodzinny, trwający szesnaście godzin, mający 16 godzin życia; przypadający, zdarzający ś. co szesnaście godzin.

 Szesnastoherbowy, mający szesnaście herbów.

 Szesnastokwartowy, zawierający szesnaście kwart.

 Szesnastolatka, dziewczyna, mająca szesnaście lat życia.

 Szesnastoletni, mający szesnaście lat życia, trwający szesnaście i lat, przypadający, zdarzający ś. co szesnaście lat.

 Szesnastomiesięczny, trwający szesnaście miesięcy, mający szesnaście miesięcy życia; przypadający, zdarzający ś. co szesnaście miesięcy.

 Szesnastoramienny, mający szesnaście ramion: świecznik s.

 Szesnastostopniowy, mający szesnaście stopni czego: mróz s.

 Szesnastosylabowy p. SzesnastogłoskowySzesnastozgłoskowy.

 Szesnastotygodniowy, trwający szesnaście tygodni, mający szesnaście tygodni życia; przypadający, zdarzający ś. co szesnaście tygodni.

 Szesnastotysięczny, liczebnik porządkowy od Szesnaście tysięcy; składający śś. z szesnastu tysięcy, dotyczący jednej z szesnasta tysięcy równych części przedmiotu.

 Szesnastozgłoskowy, składający ś. z szesnastu zgłosek, szesnastosylabowy.

 Szesnastu, forma osobowo-męska od Szesnaście.

 Szesnasty, liczba porządkowa od Szesnaście; odnoszący ś. do jednej z szesnastu równych części przedmiotu; po s-e, na szesnastym miejscu, z szesnastego względu.

 Szesnaście, liczebnik główny = 16.

 Szesnaścioro, liczebnik zbiorowy od Szesnaście.

 Szester, ang., gatunek sera.

 Sześcian, iloczyn, powstały z pomnożenia przez siebie trzech równych sobie składników, trzecia potęga: podnieść do s-u = [874]pomnożyć ilość dwa razy przez nią samą; w gieom., bryła, ograniczona sześciu kwadratami (fig.).

 Sześcienny, mający kształt sześcianu; miary s-e = miary brył, obejmujące w sobie wszystkie trzy wymiary długość, szerokość, wysokość: łokieć, sążeń, cal s.; pierwiastek s. = ilość, która, pomnożona przez siebie dwa razy, da daną ilość.

 Sześcioboczny, mający 6 boków.

 Sześciobok, figura gieometryczna, o sześciu bokach, sześciokąt (fig.).

 Sześciodniowy, Sześciodzienny, trwający sześć dni; mający sześć dni życia; przypadający, zdarzający ś. przypadający co sześć dni

 Sześciogłosowy, złożony z sześciu głosów.

 Sześciogodzinny, trwający sześć godzin, przypadający, zdarzający ś. co sześć godzin; mający sześć godzin życia.

 Sześciogran, bryła gieometryczna o sześciu ścianach.

 Sześciograniasty, mający sześć ścian, sześcienny.

 Sześciogroszówka — p. Szostak.

 Sześciojęzyczny, mający sześć języków; władający sześciu językami; składający ś. z sześciu języków, t. j. narodów, plemion; słownik s. = zawierający wyrazy w 6 językach.

 Sześciokąt — p. Sześciobok.

 Sześciokątny — p. Sześcioboczny.

 Sześcioklasowy, składający ś. z sześciu klas; szkoła s-a.

 Sześcioklasówka, szkoła sześcioklasowa.

 Sześciokonny, w sześć koni zaprzężony, poszóstny; o sile sześciu koni (parowych).

 Sześciokrotnie, Sześćkrotnie, przysł., sześć razy.

 Sześciokrotny, Sześćkrotny, powtórzony a. powtarzający ś. sześć razy, sześć razy większy, mający sześć razy większą wartość.

 Sześciolecie, przeciąg sześciu lat.

 Sześcioletni, trwający sześć lat; mający sześć lat życia; przypadający, zdarzający ś. co sześć lat.

 Sześciolistny, mający sześć liści.

 Sześcioliście, sześć liści razem wyrastającyah.wyrastających.

 Sześciołokciowy, mający sześć łokci długości, szerokości, wysokości a. głębokości.

 Sześciometrowy, mający sześć metrów długości, szerokości, wysokości a. głębokości.

 Sześciomiarowy, mający sześć miar, sześć stóp; wiersz s. = hegzametr.

 Sześciomiesięczny, trwający sześć miesięcy; mający sześć miesięcy życia; przypadający, zdarzający ś. co sześć miesięcy.

 Sześcionogi, Sześcionożny, mający sześć nóg.

 Sześcionóg, zwierzę o sześciu nogach.

 Sześciooki, mający sześć oczu.

 Sześciopalcowy, Sześciopalczasty, mający sześć palców.

 Sześciopiętrowy, mający sześć pięter.

 Sześcioplamek, motyl zmierzchnikowiec z rodziny kraśników.

 Sześciopręcikowy, mający sześć pręcików, kwiat s.

 Sześcioraczyć, dzielić na sześciorakie, pomnażać sześciorako.

 Sześciorak, odmiana jęczmienia.

 Sześcioraki, złożony z sześciu różnych gatunków.

 Sześciorako, przysł., sześciu różnymi sposobami.

 Sześcioramienny, mający sześć ramion, sześć rozgałęzień: świecznik s.

 Sześciorny, zawierający sześć pojedyńczych, poszóstny.

 Sześcioro, liczebnik zbiorowy od Sześć.

[875] Sześciorzędny, mający szześćsześć rzędów; stojący w szóstym rzędzie.

 Sześciorzędowy macymający kłoski w 6 rzędach: jęczmień s.

 Sześcioskrzydlak, motyl miernikowiec z rodziny rośliniaków.

 Sześcioskrzydlasty, Sześcioskrzydlny, Sześcioskrzydły, mający sześć skrzydeł.

 Sześciosłupkowy, mający sześć słupków.

 SzesciosłupnySześciosłupny, mający sześć słupów.

 SzościostopniowySześciostopniowy, mający sześć stopni czego.

 Sześciostopowy, mający sześć stóp długości, szerokości, wysokości, głębokości — p. Sześciomiarowy.

 Sześciostopy, p. Sześciostopowy.

 Sześciotysięczny, składający ś. z sześciu tysięcy; odnoszący ś. do jednej z sześciu tysięcy równych części całości.

 Sześciowęgielny, sześciokątny, sześcioboczny.

 Sześciowiekowy, trwający sześć wieków, cz. sześćset lat.

 SzsściowierszSześciowiersz, strofa, składająca ś. z sześciu wierszy.

 SzesciowiosłówkaSześciowiosłówka, łódź, poruszana przez sześciu wioślarzy.

 Sześciu, forma osobowo-męska od Sześć.

 Sześciuset, forma osobowo-męska od Sześćset.

 Sześć, liczebnik główny = 6.

 Sześćdziesiąt, liczebnik główny = 60.

 Sześćdziesiątka, liczba, cyfra sześćdziesiąt; sześćdziesiąt lat wieku.

 Sześćdziesiątkrotnie, przysł., sześćdziesiąt razy.

 Sześćdziesiątkrotny, sześćdziesiąt razy większy, sześćdziesiąt razy powtórzony a. powtarzający ś.; sześćdziesiąty raz zdarzający ś.

 Sześćdziesiątletni, Sześćdziesięcioletni, trwający sześćdziesiąt lat; mający sześćdziesiąt lat wieku; przypadający, zdarzający ś. co sześćdziesiąt lat.

 Sześćdziesiątnica, niedziela w szóstym dziesiątku dni przed Wielkanocą, niedziela mięsopustna.

 Sześćdziesiątny, Sześćdziesiętny — p. Sześćdziesiątkrotny.

 Sześćdziesiąty, liczebnik porządkowy od Sześćdziesiąt; odnoszący ś. do jednej z sześćdziesięciu równych części całości.

 Sześćdziesięciolecie, sześćdziesiąt lat trwania życia; jubileusz sześćdziesięcioletni.

 Sześćdziesięcioletni — p. Sześćdziesiątletni.

 Sześćdziesięciu, forma osobowomęska od Sześćdziesiąt.

 Sześćkroć, przysł., sześć razy.

 Sześćkrotnie — p. Sześćkroć.

 Sześćnasób, w wyraż.: w s. = sześć razy więcej, sześć razy tyle.

 Sześćrzędny, złożony z sześciu rzędów.

 Sześćset, liczebnik główny = 600.

 Sześćsetny, liczebnik porządkowy od Sześćset; odnoszący ś. do jednej z sześciuset równych części całości.

 Sześćstopny, Sześćstopowy — p. Sześciostopowy.

 Szew, miejsce zeszyte, ścieg; linja ściegów w miejscu zeszytem; nieruchome spojenie kości w szkielecie ludzkim i zwierzęcym; spojenie brzegów rany; nie po s-u mu ś. porze = nie powodzi mu ś., nie po myśli mu wypada, nie składa mu ś.

 Szewalerja, fr., rycerstwo, uprzejmość kawalerska dla dam.

 Szewc, rzemieślnik, wyrabiający obuwie; człowiek, nie umiejący znaleźć ś. w towarzystwie; pracownik w zawodzie wyzwolonym, źle, niedbale, po rzemieślniczemu wykonywający swą pracę, partacz, [876]fuszer; kiedyś s., patrz kopyta, pilnuj, szewcze, swoich butów = niech każdy patrzy swego, wyraża sąd tylko o tym, na czym ś. zna; lecisz, jak s. z butami na targ, na jarmark = śpieszysz ś. bardzo, pędzisz; rybka koluszczka; ryba lin.

 Szewcki — p. Szewski.

 Szewcowa (-ej), żona szewca.

 Szewctwo — p. Szewstwo.

 Szewczycha, żona szewca, szewcowa; kobieta, trudniąca ś. wyrobem butów.

 Szewczyk, czeladnik szewski, praktykant szewski, syn szewca.

 Szewczyna p. Szewczysko.

 Szewczysko, Szewczyna, nędzny, lichy, nieumiejętny szewc; biedny, poczciwy szewc, szewc, godny politowania.

 Szewelura, fr., czupryna, włosy ludzkie, sposób uczesania ś.

 Szewiec — p. Szewc.

 Szewjot, szkocwełna z górskich owiec szkockich i wyrabiana z tej wełny tkanina kiprowana.

 Szewluch, Szewlucha, licha szkapa, koń nędzny; stary niedołęga.

 Szewnica, motyl z podrzędu prządkówek, z rodziny niedźwiedziówek (fig.).

 Szewron, fr., naszywka w kształcie kąta na rękawie munduru wojskowego, oznaczająca liczbę lat służby a. rangę; odznaka zaszczytna; zdobyć s-y na jakimś polu = odznaczyć ś., wyróżnić ś.

 Szewski — p. Szewcki; odnoszący ś. do szewca, właściwy szewcowi; partacki, lichy, fuszerski; nie umiejący znaleźć ś. w towarzystwie.

 Szewstwo, Szewctwo, rzemiosło szewca.

 Szezlong, fr., rodzaj sofy wyściełanej z jednym bocznym i tylnym oparciem, które w plecach zniża ś. coraz bardziej (fig.).

 Szeżoga — p. ŚrzerzogaŚrzeżoga.

 Sziutjan, arab., szerokie spodnie mahometanek.

 Sziwa, hind. — p. Siva.

 Szkalować, obrażać, znieważać słowami, lżyć kogo, wymyślać komu; spotwarzać, zbezczeszczać, obmawiać kogo, rzucać na kogo oszczerstwa.

 Szkalownik, człowiek, który lży kogoś, wymyśla komuś; potwarca, oszczerca.

 Szkandela, wł., flaszka płaska a. naczynie płaskie mosiężne, napełniane wrzątkiem i wkładane do łóżka dla ogrzania nóg, brzucha, ogrzewadło (fig.).

 Szkapa, nędzny, lichy koń, chabeta, wywłoka; przen., stary, niedołężny człowiek.

 Szkapi, właściwy szkapie, kobyli.

 Szkapina, szkapa, koń, godny politowania; mięso końskie, konina.

 Szkapiora, duża, niezgrabna szkapa.

 Szkapka, mała szkapa, niewielki konik.

 Szkaplerny, łć. — p. Szkaplerzny.

 Szkaplerz, łć., początkowo wierzchnia zarzutka zakonników przy pracy, potym dwa płatki sukna z wyszytym imieniem Najświętszej Maryi Panny, poświęcane i noszone na szyi, jako znak należenia do bractwa.

 Szkaplerzny, Szkaplerzowy, łć., odnoszący ś. do szkaplerza; bractwo s-e = stowarzyszenie pobożne, poświęcone czci Matki Boskiej, którego członkowie noszą na szyi szkaplerze; Matka Boska s-a = święto Matki Boskiej dnia 16-go lipca.

[877] Szkapsko, nędzna, licha szkapa.

 Szkarada, rzecz obrzydliwa, wstrętna, obmierzła, postępek niegodziwy; upiór, strach, potwór; owad skrzydlaty z rzędu prostoskrzydłych.

 Szkaradnica, kobieta brzydka, obrzydliwa, paskudna, fizycznie amoralnie; ryba koścista skrzelowata, piersiopłetwa, dziwogłowa.

 Szkaradnie, przysł., obrzydliwie, wstrętnie, paskudnie, obmierźle, ohydnie.

 Szkaradnieć, szkaradnym, przebrzydłym ś. stawać.

 SzaradnikSzkaradnik, mężczyzna brzydki, obmierzły, wstrętny, szpetny, obrzydły fizycznie a. moralnie.

 Szkaradność, brzydota, szpetność; sprosność, bezeceństwo, obrzydliwość.

 Szkaradny, szpetny, brzydki obrzydliwy, straszny, wstrętny; bezecny, sprośny.

 Szkaradopłody, płodzący szkarady, obfitujący w szkarady.

 Szkaradzić, źle co robić, partolić, fuszerować; robić co po partacku; brzydkim, szkaradnym czynić, szpecić; szkalować, obmawiać, obrzucać oszczerstwami; hańbić, bezcześcić, zniesławiać; lżyć, wymyślać, łajać.

 Szkaradzieństwo, osoba a. rzecz bardzo brzydka, szkaradna.

 Szkarlatyna, łć., płonica, epidemiczna i zaraźliwa choroba gorączkowa, objawiająca ś. zapaleniem gardła i obfitą czerwoną wysypką, nadającą skórze szkarłatne zabarwienie.

 Szkarłacić, wł., barwić na kolor szkarłatny, czerwony, czerwienić; s. ś., ubierać ś. w szkarłat; rumienić ś.

 Szkarłacz, owad z rzędu dwuskrzydłych.

 Szkarłat, wł., tkanina jedwabna lub wełniana, ufarbowana na barwę ponsową, purpura; barwa krwisto-czerwona, purpurowa.

 Szkarłatek, wł., gatunek pająka — p. Szkarłat.

 Szkarłatka, wł., roślina z rodziny szkarłatkowatych, której jagody dostarczają barwnika, zwanego alkiermesem.

 Szkarłatkowate, wł., rodzina rodzinroślin dwuliściennych.

 Szkarłatnawy, wł., nieco szkarłatny, wpadający w kolor czerwony.

 Szkarłatnica, wł., rodzaj wodorostu.

 Szkarłatnieć, wł., szkarłatnym ś. stawać; rumienić ś. silnie.

 Szkarłatnik, wł., morski mięczak brzuchonogi (f.).

 Szkarłatny, wł., mający kolor czerwony, purpurowy; ubrany w szatę koloru szkarłatnego, okryty purpurą.

 Szkarłupa, Szkarłupka, skorupa.

 Szkarłupnie, jeden z typów zwierząt niższych, o promienistej budowie ciała

 Szkarpa, fr. — p. Skarpa.

 Szkarpetka, wł. — p. Skarpetka.

 Szkarpować, fr., podpierać, umacniać szkarpą a szkarpami: s. budynek.

 Szkatuła, wł., niewielka skrzynia drewniana lub metalowa z zameczkiem i kluczykiem do przechowywania kosztowności; przen., własny kapitał w gotówce.

 Szkatułka, Szkatułeczka, wł., mała szkatuła, skrzyneczka, puzderko.

 Szkic, wł., kilku charkterystycznemicharakterystycznemi rysami nakreślony rysunek lub malowidło; odręczny zarys przedmiotu, rzucony na papier lub płótno; pomysł, projekt; utwór literacki, nie wyczerpujący przedmiotu wszechstronnie, lecz kilku artystycznemi rysami [878]wywołujący wrażenie estetycznej całości.

 Szkicbuch, nm., kajet ze szkicami malarskiemi.

 Szkicować, wł., rysować, kreślić szkice, kreślić lekko.

 Szkicowo, wł., zlekka, od niechcenia.

 Szkicowy, wł., zlekka, kilku rysami nakreślony, ale artystyczny.

 Szkielet, gr., kostne rusztowanie, na którym wspierają ś. miękkie części ciała i które ochrania wewnętrzne delikatne narządy, kościec, kościotrup (fig.); zrąb, wiązanie statku wodnego, mające być pokrytem deskami; zarys dzieła, utworu, treść, mająca być rozwiniętą; przen., człowiek bardzo chudy.

 Szkielnia, huta szklana.

 Szkiełko, kawałek szkła; szkło wypukłe a. wklęsłe dla jakiegokolwiek użytku: s. od okularów, binokli, s. od zegarka i t. p.; paciorek.

 Szklak, gruby papier, pokryty szkłem drobno tłuczonym.

 Szklaneczka, mała szklanka.

 Szklanica, Szklenica, puhar, duża szklanka.

 Szklaniczny, Szkleniczny, odnoszący ś. do szklanicy, szklany.

 Szklanka, naczynie ze szkła do picia; ilość płynu, zawierająca ś. w jakim naczyniu; odmiana wiśni.

 Szklanny — p. Szklany.

 Szklany, zrobiony ze szkła; przeznaczony do robienia szkła: huta s.; odnoszący ś. do szkła: wyroby s-e; przezroczysty, przejrzysty; wydający cichy, melodyjny dźwięk; martwy, nieruchomy, bez wyrazu: oko s-e, wzrok s.; delikatny, kruchy: nie jesteś s., nic ci ś. nie stanie!; opatrzony szkłem, szybami = drzwi s-e.

 Szklarczanka, córka szklarza.

 Szklarczyk, czeladnik szklarza, syn szklarza.

 Szklarek — p. Szklarz.

 Szklarka, kobieta trudniąca ś. szklarstwem; żona szklarza, szklarzowa; s-i, rodzina motyli zmierzchnikowców; motyl z tej rodziny.

 Szklarnia, fabryka szkła, huta szklana, fabryka wyrobów szklanych; oranżerja, cieplarnia.

 Szklarski, odnoszący ś. do szklarza, właściwy szklarzowi.

 Szklarstwo, rzemiosło szklarza.

 Szklarz, robotnik w hucie szklanej, właściciel składu szkła; rzemieślnik, wstawiający szyby do okien; owad żyłkoskrzydły, zęboszczęki, szklarek (fig.).

 Szklarzowa (-ej), żona szklarza.

 Szklenica — p. Szklanica.

 Szkleniczny, szklany.

 Szklić, zamieniać na szkło; opatrywać co szkłem, szybami: s. okno, drzwi; s. ś., zamieniać ś. na szkło, błyszczeć jak szkło, mieć połysk szkła.

 Szklistość, własność rzeczy podobnej do szkła; połysk taki, jaki wydaje szkło.

 Szklisty, mający blask, połysk szkła; ciało s-e = ciekłostała masa, podobna do galarety, wypełniająca tylną część oka; błonka s-a = cienka błonka, otaczająca ciało szkliste; ciecz s-a = płyn, wypełniający komórki w oku wewnętrznym.

 Szkliwo — p. Emalja.

 Szkławy, podobny do szkła; mający własności szkła.

 Szkło, mieszanina różnych roztopionych krzemianów, najczęściej krzemionki z różnemi tlenkami metalów, przezroczysta, twarda, nierozpuszczalna w wodzie, daje ś. krajać tylko djamentem; [879]różne gatunki s-a = s. zielone zwyczajne, s. lagrowe, lustrzane, s. kolorowe, matowe i tt. p.; s. butelkowe = wyrobione z krzemionki, tlenku sodu i tlenku wapnia; s. czeskie = z krzemionki i tlenku potasu i wapnia; kawał szkła, szyba szklana: zbić, wstawić s.; rzecz, zrobiona ze s-a: s. do lampy = cylinder szklany; wypukły a. wklęsły kawałek szkła w jakimś przyrządzie optycznym, soczewka: s. w lunecie, w teleskopie, w mikroskopie i t. p.; s. powiększające, s. palące = soczewka; zbior., wyroby ze szkła, naczynia szklane, serwis szklany, szklanki, kieliszki, karafki i t. p.; obraz za s-em, szafa za s-em = zaszklone; idzie, jak po s-le = gładko; równy, jak s. = zupełnie gładki; patrzeć przez różowe s-a = optymistycznie; nosić s-a, używać s-ieł = okularów, binokli.

 Szkłodziej, właściciel huty szklanej, fabrykant szkła; robotnik w hucie szklanej.

 Szkłodziejny, szklący.

 Szkłodziejstwo, fabrykacja szkła.

 Szkłorodny, wydający szkło; mogący zmienić ś. w szkło.

 Szkłowy, powstały ze szkła.

 Szkocki, pochodzący ze Szkocji; materja s-a = materja wełniana a. bawełniana w wielkie, jaskrawej barwy kraty.

 Szkoda, uszkodzenie czego, robienie, potłuczenie, rozdarcie, uszczerbek, strata, ubytek, krzywda, utrata; uszczerbek na zdrowiu a. majątku: ponieść s-ę = stratę; wyrządzić s-ę komu = narazić na stratę; s. go = należy go żałować, nie powinno ś. go do czegoś używać; s. w polu = którą wyrządzają przez stratowanie, spasanie i t. p.; czyja s., tego i grzech = mówi ś. o kimś, kto sam jest winowajcą własnego nieszczęścia; mała s., krótki żal! = obejdzie ś.!, niewielka strata!; mądry Polak po s-dzie = dopiero nieszczęście uczy rozumu; na moją s-ę = na mój koszt, na moje ryzyko; przysł., żal, napróżno, daremnie, daremny zachód, próżna praca; niebezpiecznie; niedobrze, źle, trzeba żałować; s. czasu i atłasu = rzecz niewarta zachodu; s. o tym mówić = nie warto.

 Szkodca — p. Szkodnik.

 Szkodliwie, na czyją niekorzyść; przysł., przynosząc komu szkodę, wychodząc komu na szkodę.

 Szkodliwość, właściwość szkody, przynoszenie komu szkody; wywieranie złych skutków.

 Szkodliwy, szkodzący, przynoszący szkodę; zgubny, niebezpieczny, przyprawiający o stratę, pociągający za sobą złe skutki

 Szkodnica, forma żeńs. od Szkodnik.

 Szkodniczy, szkodzący, zgubny, wrogi, nieprzyjacielski.

 Szkodnik, mężczyzna szkodzący, przyprawiający o stratę, niszczyciel; wszelka istota szkodliwa, zwierzę robiące szkody.

 Szkodno, przysł. — p. Szkodliwie.

 Szkodny, robiący szkodę, psotny — p. Szkodliwy; ponoszący szkodę, stratny, poszkodowany.

 Szkodować, ponosić szkodę, tracić, krzywdzić, czynić komu szkodę; s. sobie = narzekać na poniesioną szkodę, występować z pretensjami o szkodę doznaną.

 Szkodziciel, szkodnik.

 Szkodzicielka, szkodnica.

 Szkodzić, czynić komu szkodę; przyprawiać o stratę, o szkodę, krzywdzić kogo; obmawiać kogo; nie podobać ś., razić: wszystko mu s-i; co ci to s-i? = co ci przeszkadza? nie służyć na zdrowiu, przyprawiać o chorobę.

 Szkolarski, łć., należący do szkolarza, właściwy szkolarzowi; pedancki.

[880] Szkolarstwo, łć., charakter szkolarza.

 Szkolarz, łć., uczeń dawnej szkoły zakonnej, student, żak; nauczyciel w dawnej szkole, bakałarz; człowiek, który przeszedł przez szkołę i ściśle trzyma ś. jej zasad, pedant.

 Szkolnictwo, łć., erudycja szkolna, nauka szkolna; sprawa nauczania publicznego; ogół szkół w danym kraju; pedanterja.

 Szkolniczy, łć., odnoszący ś. do szkoły, właściwy szkole, szkolny; właściwy szkolnikowi.

 Szkolnik, łć., nauczyciel szkoły żydowskiej, mełamed; przełożony nad chederami żydowskiemi; uczeń szkoły, student, żak.

 Szkolność, łć., pedanterja.

 Szkolny, łć., należący do szkoły, właściwy szkołom, odnoszący ś. do szkół; nauki s-e = wykładane w szkole; przedmioty s-ne = nauka, wykładana w szkole, przedmioty pomocnicze do wykładu nauk szkolnych; książki s-ne = służące do wykładu i zawierające nauki, wykładane w szkole, roboty s-ne = naznaczone do odrobienia, do wyuczenia ś.; rok s. = okres czasu od początku września do końca czerwca; program s. = wymienienie tego, czego uczą w szkole.

 Szkoła, łć., instytucja, mająca na celu umysłowe kształcenie młodzieży; uczelnia, mieszkanie, w którym nauki są udzielane; edukacja szkolna, nauki szkolne; wszyscy uczniowie danego zakładu naukowego; s. elementarna = początkowa; s. średnia = dająca średnie wykształcenie, przygotowująca do uniwersytetu; s. główna wyższa = uniwersytet; s. realna = z wykładem nauk przeważnie matematycznych i przyrodniczych; s. filologiczna = z wykładem przeważnie łaciny, greckiego i historji; s. sztuk pięknych = malarstwa i rzeźby; s. muzyczna, s. śpiewu i t. p.; s. kroju = wykład nauki robót krawieckich; wydrukowany wykład jakiej nauki; iść do s-ły, chodzić do s-ły = uczęszczać do s-ły, wrócić ze s-ły, opuścić s-łę = przestać chodzić do niej, nie chodzić do niej przez jakiś czas; skończyć s-łę = przejść w niej naznaczony cały kurs nauk; rozpuścić s-łę = przerwać lub zakończyć wykłady, pozwolić wszystkim uczniom całej szkoły lub danej klasy pójść do domu; już po s-le = po naznaczonych godzinach nauki; otworzyć s-ę = założyć, ufundować; przen., sposób wykonywania dzieł sztuki, właściwy jakiemu krajowi; doktryna jakiego filozofa i ogół jej zwolenników; grupa poetów, pisarzy, uczonych, artystów, związanych wspólnością metody, przedmiotu a. pochodzenia; s. włoska, s. flamandzka w malarstwie; s. ukraińska, s. jeziorowców w poezji; s. fizjokratów, s. manchesterska w ekonomji politycznej i t. d.

 Szkontrum, wł. — p. Scontro.

 Szkopek — p. Skopek.

 Szkopuł, łć., skała podwodna, rafa, trudność, przeszkoda, zawada.

 Szkorbut, łć., gnilec, choroba, objawiająca ś. uporczywym krwawieniem i owrzodzeniem w jamie ustnej, a zwłaszcza na dziąsłach, podskórnemi wylewami krwi, ogólnym wyniszczeniem i osłabieniem, występująca wśród ludzi, pozbawionych świeżej i zdrowej żywności.

 Szkorbutnica, łć., kobieta chora na szkorbut.

 Szkorbutnik, łć., mężczyzna chory na szkorbut.

 Szkorbutowy, łć., tyczący ś. szkorbutu, właściwy szkorbutowi.

 Szkorbutyczny, łć., mający własność szkorbutu; skłonny do szkorbutu.

[881] Szkot, człowiek, rodem ze Szkocji; handlarz wędrowny.

 Szkotycyzm, Szkotyzm, narzecze szkockie, właściwy Szkotom sposób używania języka angielskiego.

 Szkotysta — p. Skotysta.

 Szkódka, mała szkoda, niewielka szkoda.

 Szkółka, mała szkoła; szkoła początkowa, elementarna; s. nasienna = część ogrodu, gdzie wyprowadzają z nasion drzewka, mające być potym przesadzonemi; s. drzewna = część ogrodu a. lasu, w której pielęgnują i szczepią drzewka.

 Szkudelny, Szkudlany, Szkudlny, gontowy.

 Szkudlak, gwóźdź do gontów, gontal.

 Szkudlarz, rzemieślnik, wyrabiający gonty, kryjący dachy gontem.

 Szkudła, Szkudło, gont.

 Szkuna, lekki statek morski.

 Szkuta, skand., statek rzeczny, zwłaszcza służący do przewożenia zboża (fig.).

 Szkutnik, skand., flis, oryl; rzemieślnik, wyrabiający szkuty; gatunek gwoździ.

 Szla, Szleja, Szelka, nm., chomąto z postronkami, przyczepianemi do orczyków; pas do zaprzężenia czego lub ciągnienia czego.

 Szlaban, nm., rogatka; rodzaj dużej skrzyń i rozsuwanej, służącej za łóżko i razem za schowanie, za ławkę (fig.).

 Szlachar, Szlacharek, ptak kaczkowaty z rodziny traczy.

 Szlachcianeczka, żona, córka szlachcica zagonowego.

 Szlachcianka, żona, córka szlchcicaszlachcica.

 Szlachcic, lm. Szlachta, człowiek, należący do stanu rycerskiego, klasy uprzywilejowanej w dawnej Polsce, a także i w innych krajach; s. zagonowy, s. szaraczkowy, s. zaściankowy = człowiek z klasy drobnych właścicieli ziemskich w dawnej Polsce, posiadających herb i przywileje szlachectwa; s. na zagrodzie równy wojewodzie = mówiło ś. o równości wobec prawa całej szlachty w dawnej Polsce; prosty s. = mało wykształcony, niewykwintny.

 Szlachcić, czynić szlachcicem, nadawać szlachectwo; czynić szlachetnym, ozdabiać, zaszczyszczać, uzacniać, uświetniać; cywilizować, polerować, kształcić, uobyczajniać; s. ś., otrzymywać szlachectwo, szlachcicem ś. stawać, stawać ś. szlachetniejszym, szlachetnie uzacniać ś.; polerować ś., kształcić ś., uobyczajniać ś.

 Szlachcina, biedny, godny politowania szlachcic.

 Szlachciura, Szlachcisko, nieokrzesany szlachcic, szlachcic grubych obyczajów.

 Szlachecki, odnoszący ś., należący do szlachcica, a. szlachty, właściwy szlachcicowi a. szlachcie; piwo s-ie = cienkie piwo, cienkusz; po s-ku = jak szlachcic.

 Szlachectwo, stan szlachecki, prawa, przywileje szlachcica.

 Szlachetczyzna, cechy właściwe szlachcie; panowanie szlachty; dobra szlacheckie; szlachectwo.

 Szlachetka, ubogi szlachcic, szlachcic bezrolny.

 Szlachetnić (się), robić (ś.) szlachetnym; uszlachetniać (ś.); polerować (ś.), uobyczajniać (ś.).

 Szlachetnie, przysł., z prawami szlachcica, w stanie szlacheckim; [882]zacnie, uczciwie, godnie, wspaniałomyślnie, dostojnie, wspaniale, szczytnie.

 Szlachetność, stan szlachcica, przywileje szlacheckie, pochodzenie szlachcica; uczucie szlachetne, zacność, wspaniałość, wspaniałomyślność, dostojność.

 Szlachetny, zacny, godny, dostojny, cnotliwy, wzniosły, szczytny, wspaniały, wspaniałomyślny, odznaczający ś. bezinteresownością, gotów do poświęceń; wyborny, wyborowy, przedni: s. gatunek owoców, trunków, cygar itp.; s. organ ciała = delikatny, np. oko; odnoszący ś. do szlachty, szlachecki; s. ojciec, s-a matka = aktor (aktorka), grywający role zacnych ojców, matek; s. giest = pełny godności; s-e metale = nie utleniające ś. w zwykłych warunkach, drogie metale, np. srebro, złoto, platyna i t. p.; tytuł burmistrzów i przedniejszych mieszczan w dawnej Polsce.

 Szlachta, liczba mn. od Szlachcic; stan szlachecki, rycerstwo, obywatelstwo, ziemiaństwo.

 Szlachtarz, nm., rzeźnik, szlachtujący bydło.

 Szlachtować, nm., rznąć bydło na mięso; przen., kaleczyć a. zabijać ludzi masowo.

 Szlachtuń, szlachetka, ubogi szlachcic, chudopachołek.

 Szlachtuz, nm., rzeźnia.

 Szlaczek, nm., zdr. od Szlak.

 Szlaczkoń, motyl dzienny z rodziny bielinków.

 Szlafkamrat, nm., człowiek współmieszkający z kim w jednym pokoju.

 Szlafmyca, nm., czapka nocna męska; czapka poranna domowa bez daszka; przen., człowiek bez energji, potulny (fig.).

 Szlafroczek, nm., mały szlafrok; domowa luźna suknia damska.

 Szlafrok, nm., długa, luźna odzież domowa męska a. kobieca (fig.).

 Szlafrokowy, nm., odnoszący ś. do szlafroka; po s-emu = nieurzędowo.

 Szlaftrunk, nm., trunek, napój, przyjęty przed nocnym spoczynkiem.

 Szlag, nm., atak apoplektyczny; niech cię s. trafi = przekleństwo.

 Szlaga, nm., kafar; taran, pniak dołem okuty, z trzonkiem do ubijania bruku, ubijak; wielki, gruby kij, laska (fig.).

 Szlagon, Szlaha, nazwa pogardliwa szlachcica.

 Szlak, nm., droga, gościniec; brzeg odmiennego koloru lub w deseń, obrzeżający ubranie, meble, obicie itp.; bramowanie; s. tatarski = droga, którą Tatarzy z Ordy szli na Zachód dla rabunku; jedną z dróg takich nazywano: Czarny Szlak a. Hetmański Szlak; klatka, kojec.

 Szlaka, nm., szklista, brunatna a. zielonawa masa na powierzchni żelaza, tworząca ś. przy wytapianiu go z rudy; żużle.

 Szlakować, nm., śledzić, badać.

 Szlakowny, nm., łatwy do wyszlakowania, wyśledzenia, nie tajny, nie ukryty; poszlakowany, posądzony o co.

 Szlam, nm., rzadki muł, złożony z bardzo drobnej glinki, marglu, oraz rozdrobnionych szczątków pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego, pokrywający dna zbiorników wód stojących lub wolno bieżących, a osadzający ś. z wody.

 Szlamić się, walać ś. szlamem.

 Szlamistość, nm., obfitość szlamu, flegmy, brudu.

 Szlamisty, nm., pełen szlamu, flegmy, brudu.

[883] Szlamować, nm., oczyszczać ze szlamu, np. ziemię, kredę, rudę i t. p., zwykle tłukąc na miałki proszek i przemywając wodą; oczyszczać, czyścić.

 Szlamowanie, nm., pławienie, czynność, mająca na celu wydzielenie najdrobniejszych, najmielszych cząstek z jakiej nierównomiernie rozdrobnionej substancji bez pomocy sita.

 Szlamowato, nm., z obfitością szlamu, flegmy, brudu; podobnie do szlamu.

 Szlamowatość, Szlamowitość, nm., obfitość szlamu, flegmy, brudu; podobieństwo do szlamu.

 Szlamowaty, nm., pełny szlamu, i flegmy, brudu.

 Szlamowy, nm., odnoszący ś. do: szlamu; s-e futro = z podbrzusza rysiów, lampartów, bobrów, lisów i t. p.; s-e = rząd roślin jednoliściennych.

 Szlara, Szlarka, Szlarek, bramowanie, obszycie, falbanka u czepka, u szyi, u sukni kobiecej; zewnętrzny brzeg policzków u ptaków.

 Szlarka, — zdr. od Szlara.

 Szlauch, nm., rura, rękaw skórzany, płócienny a. gumowy do wyrzucania wody z sikawki, z hydrantu, wąż; kanał, wykuty w murze dla wentylacji.

 Szlaz — p. Ślaz.

 Szlazowy — p. Ślazowy.

 Szlegelja, ptak śpiewający zębodzioby z rodziny ptaków rajskich (f.).

 Szleja, Szlejka — p. Szla.

 Szlem, Szlem wielki, ang., w grze w wista, w winta, w brydża: wzięcie wszystkich trzynastu lew; mały s. = wzięcie dwunastu lew, szlemik.

 Szlemię, belka położona w poprzek, belka poprzeczna; słup, szubienica.

 Szlemik, ang. — p. Szlem.

 Szlendrjan, nm., człowiek ociągający ś., niedbały.

 Szleper, nm., robotnik, używany w kopalni do ciągnięcia wózków z minerałem.

 Szlęga, mała armata, szmigownica.

 Szlich, Szlicht, nm., tłuczone kawałki kruszcu.

 Szlichta, nm., klej tkacki, klajster z mąki żytniej i wody do pocierania osnowy nici dla ich zrównania i nadania im sztywności.

 Szlichtada, nm., przejażdżka saniami, sanna.

 Szlichtować, nm., w tkactwie: pocierać nici osnowy klejem tkackim.

 Szlif, Szlifa, nm., szeroki galon, ozdobiony plecionką lub frendzlą srebrną a. złotą, z oznaką stopnia, noszony przez oficerów na każdym ramieniu (fig.); przen., stopień oficerski; zdobyć s-y = odznaczyć ś. na jakimkolwiek polu.

 Szlifiarz, nm. — p. Szlifierz.

 Szlifibruk, hulaka, próżniak, mieszkający w mieście, pozłacany młodzieniec.

 Szlifierka, nm., żona szlifierza; kobieta, zajmująca ś. szlifierstwem; zajęcie, rzemiosło szlifierza.

 Szlifiernia, nm., zakład ostrzenia narzędzi stalowych a. wygładzania drogich kamieni.

 Szlifierski, nm., odnoszący ś. do szlifierza; służący do szlifowania: kamień s., maszyna s-a.

 Szlifierstwo, nm., zajęcie, rzemiosło szlifierza, umiejętność szlifowania.

 Szlifierz, nm., rzemieślnik, trudniący ś. ostrzeniem noży a. wygładzaniem metali lub drogich kamieni.

[884] Szlifować, nm., ścierać, gładzić dany materjał innym szorstkim materjałem; gładzić przedmiot metalowy, kamienny lub szklany w celu nadania mu połysku, blasku lub foremnych ścianek; ostrzyć, brusować; s. bruki = chodzić po mieście bez zajęcia, próżnować.

 Szlifowany, nm., ten, którego oszlifowano; kamień s., szkło s-e = rznięte ręczną robotą

 Szlifunek, nm., szlifowanie, szlifierstwo.

 SziipsSzlips, nm., długi, wązki krawat męski do wiązania.

 Szloch, płacz rzewny, połączony z jękiem i krzykiem spazmatycznym, łkanie.

 Szlochać, płakać rzewnemi łzami, płakać głośno, z jękiem spazmatycznym.

 Szlufa, nm. — p. Szlifa.

 Szlus, nm., koniec, basta; zakończenie pracy dziennej.

 Szluscetel nm., wyciąg z umowy, zrobiony w skróceniu przez przysięgłego maklera giełdowego.

 Szlusować nm., w języku wojskowym: skupiać, ścieśniać szeregi, przerzedzone przez ubywających żołnierzy (zabitych i rannych).

 Szluza, nm., upust, urządzenie w rodzaju kanału z zastawami, utrzymującemi wodę na żądanym poziomie, w celu spożytkowania jej dla fabryki, młyna, przepływu statków przez kanał i t. p. (fig.).

 Szłap, wielki krok przy chodzeniu, ale niezbyt pośpieszny, krok koński, powolny kłus, stęp; s-ią, wolnym kłusem.

 Szłapać — p. Człapać.

 Szłapak — p. Człapak.

 Szłapisty, chodzący wielkiemi krokami, szłapią.

 Szłyk, czapka futrzana, zwężająca ś. ku górze, kołpak; kapelusz lichy (fig.).

 Szmaciak, rodzaj grzybka.

 Szmaciany, zrobiony ze szmat: s. papier.

 Szmacik, mały szmat.

 Szmacina, nędzny, lichy, szmat.

 Szmacisko, wstrętny, brzydki szmat; duży szmat.

 Szmaga, rodzaj statku wodnego.

 Szmale — p. Smalec.

 Szmalec, nm., wytopiony tłuszcz zwierzęcy, zwłaszcza wieprzowy łój.

 Szmaragd, gr., wysoko ceniona odmiana berylu koloru ciemno-zielonego.

 Szmaragdek, gr., motyl zmierzchnikowiec z rodziny kraśników.

 Szmaragdowo-zielony, zielony, jak szmaragd.

 Szmaragdowy, gr., zrobiony ze szmaragdu; zrobiony ze szmaragdem, przybrany szmaragdem; zielony, jak szmaragd.

 Szmarn, nm., potrawa z rozdrobionego i przysmażonego z jajami ciasta.

 Szmat, kawał, kawałek, spłacheć, szęść,część, cząstka: s. czasu = długo; s. drogi = daleko.

 Szmata, oderwany kawał jakiej tkaniny, płat, gałgan; ścierka; suknia a. sztuka bielizny stara, zmoczona, podarta.

 Szmatek, mały szmat.

 Szmatka, mała szmata.

 Szmelc, nm., emalja, powłoka szklista, zwłaszcza tworząca ś. na metalach; przetopienie kruszców, stop metalowych przedmiotów na masę metalową; pozostałe resztki z pieców hutniczych; przen., rzecz nie do użytku, na nic nie przydatna; to pójdzie na s. = do wyrzucenia, jako rzecz niepotrzebna.

[885] Szmelcarski, nm., odnoszący ś. do szmelcarza.

 Szmelcarstwo, nm., umiejętność szmelcowania, topienia kruszców.

 Szmelcarz, Szmelcerz, Szmelcmistrz, nm., rzemieślnik, trudniący ś. emaljowaniem przedmiotów; człowiek, zajmujący ś. topieniem kruszczu; smolarz.

 Szmelcować, nm., pokrywać metale szkliwem, polewą; przetapiać metale, kruszce.

 Szmelcowany, Szmelcowny, nm., pokryty szmelcem, emaljowany.

 Szmelcowy, nm., odnoszący ś do szmelcu, do topienia; piec s-y = do topienia metali.

 Szmelcuga, nm., rodzaj potażu z drzew iglastych; półpłynna, smolista masa, osiadająca wewnątrz cybucha podczas palenia fajki.

 Szmer, cichy odgłos przy poruszaniu ś. lekkich przedmiotów; szelest, szum lekki; odgłos cichej rozmowy, szept; wyrażanie cichego niezadowolenia, szemranie, pomruk; szum, dający ś. słyszeć w płucach przy auskultacji przy niektórych chorobach.

 Szmerać, Szmerzyć, szmer czynić, szeleścić, szumieć zlekka, wywoływać szum w głowie, odurzać (o trunkach); niepokoić, wywoływać niepokój; mówić, przepowiadać; s. ś., sypać ś. ze szmerem; ruszać ś. ze szmerem.

 Szmergać, rzucać, ciskać.

 Szmergiel, nm., minerał: drobnoziarnista, błękitno-szara odmiana korundu, który, potłuczony miałko, używa ś. jako proszek do szlifowania, polerowania, a także do wyrobu papieru a. płótna szmerglowego.

 Szmergnąć — p. nied. Szmergać.

 Szmermel, nm., fajerwerk o wężykowatych zakrętach; przen., szumny, brzmiący frazes.

 Szmerny, szemrzący, wydający szmer, szeleszczący.

 Szmigownica — p. Śmigownica.

 Szmigus — p. Śmigus.

 Szminka, nm., tłusta farba, używana przez aktorów do malowania twarzy przy charakteryzowaniu ś.

 Szmirgiel, nm. — p. Szmergiel.

 Szmizetka, fr., półkoszulek; rodzaj kamizelki damskiej przy staniku otwartym z przodu lub wyciętym u góry.

 Szmuctytuł, nm., kartka w książce przed kartą z tytułem, zwykle mieszcząca tytuł skrócony.

 Szmuglować, nm., przemycać towar przez granicę.

 Szmuklerka, nm., żona szmuklerza; kobieta, trudniąca ś. szmuklerstwem; rzemiosło szmuklerskie.

 Szmuklerski, nm., odnoszący ś. do szmuklerza; robota s-a = ozdób plecionych, sznurków, tasiem, kwastów i t. d.

 Szmuklerstwo, nm., rzemiosło pasmanteryjne.

 Szmuklerz, nm., rzemieślnik, zajmujący ś. wyrobami pasmanteryjnemi.

 Szmulać (się), walacwalać (ś.), brudzić (ś.).

 Sznaps, nm., wódka.

 Sznelcug, nm., pociąg pośpieszny kolei żelaznej.

 Sznelka, fr., jedwabny, miękki sznurek strzyżony.

 Sznelwaga, nm., przyrząd hydrauliczny do mierzenia szybkości płynącej wody.

 Sznice (-ów), ramiona dyszlowe, rozwora.

 Sznit, nm., cięcie, kawałek, odcinek; pewna miara; skrajanie; przen., krój szykowny, modny, gustowny; szykowność.

 Sznur, nm., gruby postronek, stryczek; s. ciesielski, ogrodniczy = postronek do oznaczania linji prostej; prosto, jak pod s. = w linji prostej, w szeregu; szereg, [886]rząd, potok, strumień, promień; więzy, okowy; przen., ciąg, pasmo; miara nowopolska = 150 stopom polskim = 21,16 metra; s. pereł, s. korali = pewna ilość dobranych pereł, korali, nanizanych na nitkę, bicz.

 Sznurak, nm., robak płaziniec z rodziny sągwowatych.

 Sznurek, nm., zdr. od Sznur.

 Sznurkowy, zrobiony ze sznurka, siatkowy.

 Sznurkowaty, nm., w kształcie sznurka, podobny do sznurkasznurka.

 Sznurować, nm., ściągać, obwiązywać sznurem jaki przedmiot, rzeczy; ściągać sznurkiem, przewleczonym przez jaką część odzieży (gorset, sznurówkę, trzewik); s. ś., ściskać ś. gorsetem; s. księgę = przeciągać sznurek przez wszystkie karty księgi, a następnie końce sznurka związane przypieczętowywać do okładki pieczęcią urzędową, żeby żadnej karty nie można było wyrwać, doszyć a. dokleić; przen., s. usta = mówić mało i skromnie; milczeć, robić minę, ściągającą usta, udawać poważnego.

 Sznurowadło, nm., wiązadło ze sznurka do wiązania czego: s. u obuwia, u gorsetu.

 Sznurowany, nm., opatrzony sznurem, sznurowadłem: buciki s-e.

 Sznurowy, nm., zrobiony ze sznura, opatrzony sznurem; s. kwit = kwit, wycięty z kwitarjusza sznurowego.

 Sznurówka, nm., kaftanik kobiecy do sznurowania; gorset.

 Sznurzysty, nm., pełen sznurów, przybrany sznurami.

 Sznycel, nm., bity kotlet cielęcy.

 Sznyp — p. Sznypka.

 Sznyper, nm., narzędzie do puszczania krwi.

 Sznypka, Sznupka, szczypta, niuch; przytyk, przycinek, przygryzek, przymówka.

 Sznyrkiel, nm., linja esowato kręcona, zakręt, ozdoba rysunkowa lub architektoniczna.

 Sznyt, nm. — p. Sznit.

 Szodon, fr., wino grzane z jajami z cukrem.

 Szofer, fr., palacz, kierujący samochodem i regulujący paliwo (ilość nafty, benzyny) w motorze, kierowca.

 Szogun, jap., naczelny wódz w Japonji za czasów feudalnych, sprawujący najwyższą władzę w państwie, podczas gdy mikado był tylko władcą tytularnym.

 Szogunat, jap., godność i władza szoguna.

 Szokować, fr., razić, obrażać swoim obejściem.

 Szolla, nm., bryła nieruchoma, złożona z zamarzłych razem kawałów kry na morzu podbiegunowym.

 Szołdra, szynka wieprzowa; o człowieku: nicpoń łotr, gałgan, łajdak, szubrawiec; zwierzę z gromady małżów, podgromady cewiaków, szynka morska (fig.).

 Szołecki, nm., należący do sołtysa, właściwy sołtysowi.

 Szołectwo, nm., urząd sołtysa.

 Szołomić — p. Oszałamiać.

 Szoner, nm., długi, wązki statek dwu lub trójmasztowy, z jednym albo dwoma masztami bez rei.

 Szop, zwierzę drapieżne z rodziny niedźwiedzi (fig.).

 Szopa, budynek drewniany, często bez ścian, pod dachem na słupach, przeznaczony do umieszczenia różnych przedmiotów, rzeczy, narzędzi, wozów, sań i t. p., ażeby nie stały na dworze; s. elekcyjna = budynek drewniany, gdzie zasiadali [887]senatorowie podczas sejmu elekcyjnego; s. wojenna = rodzaj machiny oblężniczej pod dachem; budka z gałęzi na kołach, służąca do podchodzenia zwierzyny, zwłaszcza dropia; wielkie, gęste włosy na głowie; żart. awantura, niezwykłe zdarzenie.

 Szopisko, miejsce, gdzie stała szopa; nędzna, licha szopa.

 Szopka, mała szopa; utwór sceniczny, źle napisany i źle przedstawiony, w którym sens i akcja ś. nie klei; zdarzenie komiczne; mały teatrzyk przenośny z marjonetkami, przedstawiającemi sceny biblijne (zwłaszcza Narodzenie Pańskie) i różne typy i scenki rodzajowe.

 Szopny, odnoszący ś. do szopy; rzecz., dozorca szopy.

 Szopsko, wielka licha, szopa.

 Szorba, polewka.

 Szorować, nm., wycierać, trzeć co dla oczyszczenia; przen., iść prędko, biec; wlec wolno nogami po ziemi; przeczyszczać, rozwalniać.

 Szorstfal, Szorstuch, nm., fartuch skórzany rzemieślników.

 Szorstki, niegładki, chropowaty, chropawy; nierówny; przen., cierpki, przykry w obejściu, opryskliwy, gburowaty.

 Szorstko, przysł., chropowato, niegładko; surowo, opryskliwie, gburowato.

 Szorstkolistne, rodzina roślin dwuliścieniowych.

 Szorstkość, niegładkość, chropawość; brak łagodności, surowość, opryskliwość, przykre, ostre obejście, gburowatość.

 Szorstnik, Szorstkołusk, ryba koścista, skrzelowata, piersiopłetwa, zbrojnoskrzelna.

 Szorulec, nm., pogrzebacz do pieca, ożóg; gładka deszczułka z rączką do gładzenia muru.

 Szory, nm., część przyboru zaprzęgowego na konia, idąca od chomąta wzdłuż grzbietu i po bokach.

 Szosa, fr., droga bita, żwirówka; poła u surduta a. fraka.

 Szosować, nm., żwirować drogę, bić szosę.

 Szosowy, odnoszący ś. do szosy.

 Szot, hol., lichy gatunek śledzia.

 Szowinista, fr., człowiek, odznaczający ś. szowinizmem.

 Szowinistyczny, fr., właściwy szowiniście.

 Szowinizm, fr., fałszywie zrozumiany patrjotyzm, połączony z przecenianiem wszystkiego, co swojskie, a ganieniem i niedocenianiem wszystkiego, co obce.

 Szóstak, moneta, zawierająca sześć drobniejszych monet, np. sześciogroszówka.

 Szóstka, szósta część czego; sześć osób a. przedmiotów, razem wziętych; zaprzęg z sześciu koni; sześć oczek na kostce do gry; karta do gry z sześciu oczkami; moneta dziesięciohalerzowa w Galicji; motyl nocny z rodziny niedźwiedziówek.

 Szóstny, zawierający w sobie sześć czego.

 Szóstoskrzydlasty, Szóstoskrzydlny — p. Sześcioskrzydlasty.

 Szósty, liczebnik porządkowy od sześć; odnoszący ś. do jednej z sześciu równych części całości.

 Szpachla, Szpatla, nm., łopatka rogowa lub metalowa do farb, kopystka (fig.).

 Szpachlować, nm., wygładzać szpachlą, rzecz, mającą ś. malować.

 Szpaczek, mały, młody szpak; człowiek chytry, przebiegły; s-i umieć = znać żarty, figle.

 Szpaczkować, szczebiotać, bredzić, pleść, jako szpak; s. z kogo, żartować z niego; uciekać ś. do [888]wybiegów, forteli, postępować przebiegle.

 Szpaczy, odnoszący ś. do szpaka, właściwy szpakowi.

 Szpada, wł., broń biała o wązkim, prostym ostrzu, używana do pojedynku, noszona u boku dla ozdoby a. jako część umundurowania, przepisanego dla urzędników i wychowańców niektórych zakładów naukowych (fig.).

 Szpadel, nm., łopata, rydel.

 Szpadnik, wł., rzemieślnik, wyrabiający szpady.

 Szpagat, wł., sznur cienki.

 Szpagatowy, wł., zrobiony ze szpagatu.

 Szpagatówka, wł., wódka prosta bez domieszek.

 Szpajscetel, nm., jadłospis, karta z wypisanemi na niej potrawami gotowemi, które na żądanie mogą być przyniesione z kuchni, menu; przen., żart., wyliczenie tego, co kogo oczekuje (szczególniej kłopotów, przykrości), a. tego, co ś. ma wykonać.

 Szpak, ptak wróblowaty, śpiewający, zębodzioby z rodziny tejże nazwy; koń siwy; człowiek siwy; przen., s. a. s-ami karmiony = człowiek chytry, przebiegły, doświadczony, wyga.

 Szpakowato, przysł., w pstrym, siwym kolorze.

 Szpakowaty, pstro ubarwiony; o koniu: dereszowaty: o człowieku: podsiwiały, siwawy, siwiejący.

 Szpaler, wł., dwa szeregi, rzędy drzew lub krzewów odpowiednio ciętych, tworzące ulicę ogrodową (fig.); podwójny szereg ludzi, ustawionych wzdłuż ulicy, drogi, tak, aby pomiędzy jednym a drugim szeregiem pozostało wolne przejście; sz-y = wiszące na ścianach ozdobne makaty, zasłony, arrasy, gobeliny.

 Szpalerować, wł., robić szpalery, osadzać szpalerami.

 Szpalta, nm., wązka kolumna drukowanych wierszy, tworząca stronicę druku sama przez ś., lub ułożona równolegle z jedną, dwiema i t. d. takiemiż kolumnami, oddzielonemi od siebie linjami pionowemi; łam pisma, gazety.

 Szpanować, nm., naciągać płótno na blejtram, na ramę; wyciągać, wyprężać; zapełniać szpary w podłodze odpowiednio dobranemi listewkami drewnianemi.

 Szpara, szczelina, rozpadlina, rysa, przedział wązki; patrzeć na co przez s-y = pobłażliwie, przez palce; przedział między palcami a. kopytami zwierząt parzystokopytowych.

 Szparag, łć., roślina z rodziny liljowatych, u nas ogrodowa; jadalny pęd tej rośliny, wyrastający z jej kłącza (fig.).

 Szparagarnia, łć., ogród a. część ogrodu, przeznaczona wyłącznie na hodowlę szparagów.

 Szparagowate, Szparagowe, łć. — p. KolcowojoweKolcowojowate.

 Szparagowiec, łć., minerał zielony, apatyt.

 Szparagowy, łć., odnoszący ś. do szparagów; zrobiony ze szparagów; podobny do szparaga: groch s. = roślina warzywna z rodziny motylkowatych.

 Szpargał, niepotrzebny papier zapisany a. zadrukowany; stary rękopis, stary dokument.

[889]

 Szparka, mała, wązka szpara; otwór mikroskopijny w naskórku liścia u roślin, służący do przeprowadzenia dwutlenku węgla z powietrza wewnątrz ciała roślinnego (fig.).

 Szparkasa, nm., kasa oszczędności.

 Szparki, bystry, szybki, prędki, żwawy, raźny.

 Szparkopióry, szybko latający.

 Szparkość, żwawość, prędkość, szybkość, bystrość, lotność.

 Szparować, cienkie sztrychy kolorowe ciągnąć przy brzegach (u lakiernika); zatykać w stosie węglarskim szczeliny cienkim i krótkim drzewem; wybierać tło dokoła rysunku przy robieniu trawionki (u trawiacza).

 Szparzysty, mający jedną a. więcej szpar.

 Szpas, nm., żart.

 Szpat, nm., chorobliwe drgawki tylnych nóg konia podczas chodu — p. Spat.

 Szpatla, nm. — p. Szpachla.

 Szpądrowa kość = kość promieniowa ramienia.

 Szpąga — p. Szponga.

 Szpecić, czynić szpetnym, potwornym, brzydkim, zniekształcać, oszpecać; mazać, plugawić, paskudzić; hańbić, bezcześcić.

 Szpek, nm., słonina; przen., otyłość; robota łatwa, a zyskowna; w druk., puste miejsca w arkuszu, stronice a. ich części, które liczą ś. zecerowi, jak całe kolumny.

 Szpencer, ang., p. Spencer.

 Szpera, nm., w Galicji napiwek dla stróża, otwierającego bramę w nocy lokatorowi.

 Szperacz, człowiek, lubiący robić poszukiwania naukowe w biblijotekach, szperać w archiwach dokumentach i t. p.

 Szperać, poszukiwać starannie czego, przetrząsać, badać co.

 Szperanina, szperanie, poszukiwanie, szukanie staranne.

 Szperka, Szpyrka, Spyrka, kawałek przysmażonej słoniny, skwarek; przen., skąpiec, sknera, dusigrosz, liczykrupa.

 Szperować, Szperunkować, szperać, szukać starannie, przetrząsać; kłaść areszt na czyim majątku; szperunek czynić.

 Szperownik, szperacz, badacz, poszukiwacz; taksator, komornik.

 Szperunek, szperanie, poszukiwanie, badanie; areszt, położony na czyimś majątku, szacowanie majątku dla sprzedaży publicznej.

 Szpetnica, Szpetnicka, paskudnica, kobieta szpetna.

 Szpetnie, przysł., brzydko, szkaradnie, potwornie, paskudnie.

 Szpetnieć, stawać ś. szpetnym, brzydnąć.

 Szpetnik, mężczyzna szpetny, paskudnik, brzydal.

 Szpetność, brzydota, potworność, szkaradzieństwo.

 Szpetny, brzydki, wstrętny, paskudny, ohydny, szkaradny, odrażający, nieczysty, zaszargany; przen., wstrętny pod względem etycznym, niemoralny.

 Szpic, nm., odmiana psa pokowegopokojowego (fig.); koniec ostry czego.

 Szpica, Śpica, nm., część przednia, wystająca; awangarda.

 Szpicel, nm., gwarowa nazwa ajenta policji śledczej.

 Szpichlerz, nm. — p. Śpichlerz.

 Szpicpal, nm., walcowata sztuka drzewa na końcu zaostrzona, do wbijania w dno podwodne.

 Szpicruta, nm., Szpicrózga, pręt, pokryty skórą, coraz cieńszy ku końcowi, używany do uderzenia psa, konia wierzchowego (fig.); [890]podobny pręt, używany dawniej do chłostania przestępców.

 Szpiczasty, nm., mający ostry, szpic, ostrokończasty.

 Szpieg, nm., człowiek, tajemnie podpatrujący i podsłuchujący, żeby władzy lub nieprzyjacielowi donieść, co spostrzegł a. usłyszał.

 Szpiegostwo — p. Szpiegowstwo.

 Szpiegować, nm., podpatrywać i podsłuchiwać potajemnie, śledzić.

 Szpiegowski, nm., odnoszący ś. do szpiega.

 Szpiegowstwo, Szpiegostwo, nm., podpatrywanie, szpiegowanie.

 Szpiglica, igła do szpikowania np. zajęcy.

 Szpik, nm., tłustość w kościach; zziębnąć do s-u kości, być wstrząśniętym do s-u kości = nawskroś.

 Szpikanarda, Szpikanard, ang. — p. Spikanard.

 Szpikować, nm., przetykać długiemi paskami krajanej słoniny: s. zająca; kłuć, rznąć; ś. cytatami, przysłowiami, cudzoziemskiemi zwrotami = ozdabiać niemi przesadnie mowę.

 Szpikowaty, nm., pełen szpiku.

 Szpikowy, nm., odnoszący ś. do szpiku.

 Szpikulec, nm., igła do szpikowania; szpiglica.

 Szpila, śpiczasta, sieczna broń; grot piki, lancy i t. p.; przyrząd do rozpinania ubitego bydlęcia u rzeźników; lm., s-e = palisady; sztuki, figle, psoty, psikusy; wyrostek rogowy w tyle każdej nogi u jelenia nad racicą — p. Szpikulec.

 Szpilecznica, Szpilecznik, roślina amerykańska z rodziny liljowatych, jukka (fig.).

 Szpilić, przekalać, przekłówać, zakładać szpilki, kłóć, łączyć zapomocą szpilek.

 Szpilka, narzędzie do spinania w kształcie cienkiego pręcika stalowego z główką u jednego końca i śpiczastym ostrzem u drugiego; kawałek drutu, zgiętego we dwoje, do upinania włosów: s. podwójna, s. do włosów; przyrząd w kształcie szpilki do wpinania, upinania, przypinania itp.: s. do kapelusza, s. do krawata i t. p.; liść cienki i sztywny z drzewa iglastego, igła, kolka; narzędzie chirurgiczne do nakalania; siedzieć, jak na s-ach = niecierpliwić ś.; tyle, co łebek, główka od s-i = ilość bardzo mała; dawać żonie, córce na s-i = na drobne wydatki, na konfekcję.

 Szpilkarka, kobieta, wyrabiająca a. sprzedająca szpilki.

 Szpilkarstwo, rzemiosło szpilkarza; handel szpilkami.

 Szpilkarz, rzemieślnik, wyrabiający szpilki, kupiec, sprzedający szpilki.

 Szpilkobok, ryba koścista, skrzelowata, piersiopłetwa.

 Szpilkować, spinać szpilkami; szpikować; s. jęczmień = obijać go cepami z wąsów.

 Szpilkowaty, mający kształt szpilki; podobny do szpilki.

 Szpilkowy, dotyczący szpilki; mający liście podobne do szpilek, iglasty: drzewa s-e = szyszkowe.

 Szpilować — p. Szpilić; błyszczeć.

 Szpinak, łć., roślina warzywna z rodziny komosowawatych (fig.).

 Szpindel, nm., zatyczka żelazna.

 Szpinet, wł. — p. Spinet.

 Szpital, nm., wielki zakład leczniczy dla chorych.

 Szpitalik, nm., mały szpital; szpital dla dzieci.

 Szpitalnik, nm., zakonnik [891]szpitala, rycerz maltański; człowiek ubogi, nędzarz.

 Szpitalny, nm., odnoszący ś. do szpitala; należący do szpitala; mieszkający, leczący ś. w szpitalu; dziad s., baba s-a; przełożony nad szpitalem.

 Szpłacheć — p. Spłacheć.

 Szponder, część piersi od brzucha zwierzęcia zabitego.

 Szpon, Szpona, ostry, chwytny pazur drapieżnego ptaka a. czworonoga (fig.); zwora, klamra, szponga; jeden z czterech rygli w łożu armatnim; poprzeczna sztuka drzewa, jednocząca dwie ściany łożowe jedną z drugą; s. kotwicy = gałąź, róg kotwicy; mieć kogo w swoich s-ach, chwycić w swoje s-y = zawładnąć, owładnąć, opanować z chęcią wyzysku; trzymać mocno, nie puszczać.

 Szponga, Szpąga, nm., spojenie drewniane poprzeczne; klamra drewniana.

 Szponiasty, opatrzony szponami.

 Szponogon, gad z rzędu wężów nierównołuskich.

 Szpont, wł. — p. Szpunt.

 Szponton, dzida i siekiera zarazem, używana przez żołnierzy we flocie.

 Szporek — p. Sporek.

 Szportle, łć., u staroż. Rzymian plecione koszyki, w których podawano podarunki, szczególnie jakie przysmaki; uboczne opłaty sądowe a. kancelaryjne, uboczne dochody.

 Szpotawy, krzywonogi, koszlawy; zezowaty.

 Szprajca, nm., poprzeczna sztaba metalowa, łącząca i wzmacniająca urządzenie wewnętrzne w fortepianie.

 Szprosa, nm., szczebel u drabiny; listewka poprzeczna między szybami okna.

 Szprotka, ryba morska z rodziny śledziowatych (fig.)

 Szprudel, nm., gorące źródło wody mineralnej, tryskające w górę.

 Szpryca, nm., sikawka, strzykawka, rura o cienkim zakończeniu, z której za pomocą tłoka wyciska ś. silnie zawartość jej płynna a. półpłynna.

 Szprycha, nm., u koła wozowego a. powozowego: jeden z drążków idących od piasty do obwodu, promień; w anat., cieńsza kość złożona z dwu równie długich kości, łączących łokieć ręki z przegubem pięściowym, leży po stronie wielkiego palca, inaczej: kość szprychowa, kość promieniowa.

 Szprychowy, nm., odnoszący ś. do szprychy.

 Szprycka, nm., mała szpryca; s. Prawaza = mała szpryca do leczniczych wstrzykiwań podskórnych (fig.).

 Szprycmajster, nm., rzemieślnik wyrabiający szpryce.

 Szprycować, nm., wlewać, wstrzykiwać za pomocą szprycy.

 Szprynce, nm., skoki, swawole chłopięce.

 Szpula, nm., duża szpulka, zwój.

 Szpulka, nm., wałeczek, z tarczkami po bokach, na który nawija ś. nici (fig.). ^

 Szpuncik, wł., mały szpunt.

 Szpunt, wł., czop, kołek, którym ś. zatyka otwór w beczce.

 Szpuntować, wł., zatykać szpuntem.

 Szpuntowe (-ego), nm., opłata podatek od spożytego trunku, czopowe.

[892] Szpuntowy, nm., odnoszący ś. do szpuntu.

 Szpuntpal, nm., pal drewniany, mający u jednego węższego boku fugę (rowek), a u przeciwległego kant wystający, tak że kant jednego pala wchodzi w fugę drugiego.

 Szpurmas, nm., szerokość toru kolejowego; odległość dwu szyn kolejowych, stanowiących jedną parę.

 Szpyrka — p. Szperka.

 Szr- p. także Schr- i Śr-.

 Szrafirować, wł., cieniować kreskami, zwłaszcza w sztycharstwie; na mapach gieograficznych odznaczać góry i morza kreskami; w heraldyce: oznaczać kolory kropkami lub kreskami.

 Szrama, nm., blizna, kresa z cięcia lub z rany, głównie na twarzy.

 Szramować, nm., robić na kim, na czym szramy, kaleczyć.

 Szramowaty, nm., pełen szram, kresowaty.

 Szranki, nm., miejsce ogrodzone, przeznaczone na igrzyska, gonitwy, potyczkę; arena; bitwa, pojedynek w szrankach; przen., granice, pole działania; wchodzić z kim w s. = wchodzić w zapasy, współzawodniczyć; wstępować w s. = zaczynać pracę w jakim zawodzie, zacząć działać.

 Szrankować, ogradzać szrankami.

 Szrankowy, nm., odnoszący się do szranków.

 Szrapnel, ang., pocisk działowy, napełniony kulkami, żelastwem ostrym, pękający lub zapalający (fig.).

 Szraubcyjer, nm., narzędzie do wkręcania i wykręcania śrub, klucz śrubowy, wkrętak (fig.).

 Szrenc, nm., cienka tektura do pakowania, zrobiona z grubych nieblichowanych gałganów.

 Szreżoga — p. Srzeżoga.

 Szron, ścięta w lód rosa albo mgła, osadzająca się na różnych przedmiotach; przen., siwe włosy, siwizna.

 Szroniak, motyl miernikowiec z rodziny rośliniaków.

 Szrotować — p. Śrótować.

 Szruba, nm. — p. Śruba.

 Szrubsztak, nm., przyrząd śrubowy do przytrzymywania kawałków metalu obrabianego lub drzewa, imadło (fig.).

 Szryft, nm., pismo, wielkość pisma, charakter pisma, wymiar i jakość czcionek używanych do jakiego druku.

 Szryk, pal, wbity w wodę.

 Szrykować, zabijać pal w wodę.

 Szrykówka, gruba lina, służąca do spajania tratew.

 Sztab, nm., zarząd wojskowy i administracyjny armji, korpusu, dywizji, pułku, złożony z oficerów wyższego stopnia; przen., żart. pomocnicy, towarzysze; s. gieneralny = władza wojskowa zajmująca ś. układaniem planów wojny i wykonywaniem rozporządzeń głównodowodzącego.

 Sztaba, nm., płaski drąg metalowy, zwykle czworograniasty; przód okrętu.

 Sztabik, nm., mała sztaba, sztabka; listewka, z której przykrawają ramy.

 Sztabikowy, nm., w sztabach, w laskach.

 Sztabka, nm., mała sztaba.

 Sztabnik, nm., marynarz, pilnujący sztaby okrętowej.

 Sztabny, nm. — p. Sztabowy.

 Sztabowy, Sztabny, nm., odnoszący ś. do sztaby; s-e żelazo = kute; należący do sztabu: s-i [893]oficerowie = ogólna nazwa oficerów od majora do pułkownika włącznie.

 Sztabrować, Sztobrować, wsadzać w ziemię pocięte gałązki drzew i krzewów, które, przyjąwszy ś., wyrastają w duże rośliny.

 Sztabskapitan, stopień oficerski pośredni między porucznikiem a kapitanem.

 Sztabsoficer, nm., wyższy oficer, zacząwszy od majora, oficer sztabowy.

 Sztabsrotmistrz, nm., stopień oficerski w kawalerji, odpowiedni stopniowi sztabskapitana w piechocie.

 Sztachel, nm., długi, kończasty drąg żelazny.

 Sztacheta, wł. — p. Sztachety.

 Sztachetować, wł., ogradzać sztachetami.

 Sztachetowy, wł., odnoszący ś. do sztachetów.

 Sztachety, wł., paliki drewniane a. pręty żelazne, u góry zaostrzone, służące do ogrodzenia ogrodu, dziedzińca, domu itp., mały ostrokoł, nieduży częstokół (f.).

 Sztafaż, fr. — p. Staffage.

 Sztafeta, wł., goniec, pocztyljon, umyślnie wyprawiony z pilną wiadomością, wymagającą wielkiego pośpiechu; papiery lub wiadomość, przezeń przywieziona.

 Sztafirować (się), fr., zaopatrywać (ś.) we wszystko, co potrzebne; stroić (ś.) z przesadą, przyozdabiać (ś.).

 Sztagi, w chatach wiejskich słupki w kominie, oblepione gliną, służące jako rusztowanie tegoż komina; stróżyny.

 Sztajer, nm., rodzaj powolnego walca, walc styryjski.

 Sztajngut, nm., wyroby ceramiczne t. zw. kamienne z gorszego gatunku glinki porcelanowej, dającej po wypaleniu masę szarą, ciemną, nie tak pięknie glazurowaną.

 Sztam, nm., pień; pokolenie; klej rybi, używany na galaretę.

 Sztamajza, nm., dłuto.

 Sztambuch, nm,.., książka do wpisywania lub rysowania na pamiątkę. pamiętnik, imionnik, album.

 Sztamować, nm., zaklepać krawędzie blach, znitowanych ze sobą, ale nie przylegających dokładnie, przy pomocy tępego dłuta, przykładanego ukośnie i przybijanego młotkiem; wyrabiać dziury w drzewie przy pomocy dłuta w celu wstawienia w nie innego drzewa.

 Sztamowy, nm., pienny, prowadzony w pień jako drzewko.

 Sztanca, wł., stalowe narzędzie w rodzaju stempla z brzegami gładkiemi lub ostremi, tnącemi, o formie przedmiotu lub deseniu, który ma być wytłoczony lub wycięty; płytka z wyżłobieniem rysunku lub napisu, który ma być wytłoczony na innej płytce wypukło.

 Sztancować, wł., wybijać rysunek za pomocą sztancy.

 Sztancowanie, nm., wytłaczanie lub wybijanie w metalach, skórze, papierze, sztucznych masach, drobnych przedmiotów, płaskich deseni, płaskorzeźb, napisów, liści, brzegów i t. p.

 Sztandar, fr., chorągiew wojskowa, proporzec; godło, znak; zasada, myśl przewodnia postępowania jednostek, stronnictw, narodów; w lm., s-y, wysokie belki prostopadłe, które podtrzymują rusztowanie, otaczające nowowznoszony budynek.

 Sztandarowy, fr., odnoszący ś. do sztandaru.

 Sztanga, nm., długi drążek metalowy, pręt żelazny, sztaba.

[894] Sztankielerka — p. Sztejnkielerka.

 Sztathalter, nm., namiestnik kraju.

 Szteg, nm., w drukarst.: drewniana sztabka, wkładana pomiędzy kolumny druku.

 Sztejngut, nm. — p. Sztajngut.

 Sztejnkieler, nm., kij z osadzoną na końcu poprzecznie deszczułką, wykrojoną u góry, ułatwiający uderzenie bili na bilardzie, służąc za podpórkę dla kija.

 Sztejnkielerka, duża kareta pocztowa, rodzaj omnibusu, przewożącego dawniej podróżnych z większych miast do Warszawy i odwrotnie (od nazwiska projektodawcy Sztejnkelera).

 Sztelwaga, nm. — p. Stelwaga.

 Sztender, nm., słupek podpierający, podpórka, podstawa.

 Szterling, ang., moneta srebrna angielska = 20 szylingom — p. Funt szterling, skr. Ł.

 Sztetyna, nm., gatunek jabłoni; owoc jej duży, czerwony.

 Sztof, nm., rosyjska miara płynów: dziesiąta część wiadra: około 5 kwaterek.

 Sztok, nm., więzienie; upił się jak s. = zupełnie pijany.

 Sztokada, fr., sztych szermierski.

 Sztokfisz, nm., mięso ryby morskiej, zwanej dorsz czyli wątłusz, suszone na żerdzi.

 Sztolnia, nm., w kopalniach lekko pochyły chodnik; podkop ukośny, galerja.

 Szton, ang., w grze: bierka, liczman, liczbon, każda z kompletu kostek płaskich, cienkich, szerszych i węższych, białych i kolorowych, używanych dla rachunku punktów w niektórych grach.

 Sztoper, nm., krawiec, zajmujący ś. specjalnie naprawianiem uszkodzonych części ubrania.

 Sztopfer, nm., robotnik w fabryce trykotaży, umiejący wykonywać trykotaż przy pomocy maszyny; krawiec, łatacz.

 Sztora, fr. — p. Stora.

 Sztorc, nm., część przedmiotu, stercząca do góry; położenie przedmiotu, opartego na ostrej krawędzi, na kancie, na s. = ostrym końcem do góry; postawić ś. s-em = opierać ś. stanowczo i zuchwale, sprzeciwić ś.

 Sztorcować, nm., ociosywać do równości.

 Sztort, rodzaj wielkiej piszczałki, używanej dawniej w muzyce kościelnej.

 Sztos, nm., pchnięcie, uderzenie, napór; uderzenie kijem kuli bilardowej; gra hazardowna w karty; powodzenie, szczęście; być przy s-ie = mieć szczęście, udawać dobry humor.

 Sztraby, nm., cegły wystające, umyślnie zostawione w murze dla powiązania ich z następnemi cegłami, strzępia.

 Sztraca, wł. — p. Straca.

 Sztraf, nm., kara pieniężna.

 Sztrafować, nm., nakładać karę pieniężną.

 Sztrajk, ang. — p. Strejk.

 Sztrapaca, wł., forsowne męczące chodzenie.

 Sztras, fr. — p. Stras.

 Sztrych, nm., cienka kreska, zrobiona pociągnięciem pędzla, pióra; linja, rysa i t. p.; kierunek drogi; zrobić s. przez co = przekreślić; głaskać pod s. = pod włos; mierzyć ze s-em = z czubem, z górą, pełno.

 Sztryszek, nm., zdr. od Sztrych.

 Sztuba, nm., żart., szkoła, szczególniej niższa, początkowa.

 Sztubak, nm., żart., uczeń.

 Sztuber, Sztoper, nm., sadzonka, odcięta gałązka rośliny, wsadzona w ziemię w celu wytworzenia z niej nowego krzewu.

 Sztucer, nm., krótka strzelba, silnie bijąca; sztuciec.

[895] Sztuciec, futerał z narzędziami: s. chirurgiczny = z narzędziami chirurgicznemi; s. balwierski = z brzytwami i t. p.; s. stołowy = nóż, widelec i łyżka; s. matematyczny = rajscajg — p. Sztucer.

 Sztucować, nm., skracać, obcinać.

 Sztuczka, nm., zdr. od Sztuka; nieduża ilość jakiej tkaniny; mały zwój, kłębek: s. wstążki, tasiemki; krótka sztuka teatralna lekkiej treści, komedyjka, bluetka; krótki, łatwy utwór muzyczny; drobny przedmiot, sam w sobie wzięty i stanowiący odrębną całość; popis zręczności, sztuka kuglarska a. akrobatyczna; podstęp, fortel, psikus, figiel.

 Sztucznie, przysł., w sposób sztuczny, ze sztucznością, misternie, umiejętnie, zręcznie.

 Sztuczność, nm., kunsztowność, misterność; zręczność, sztuka; charakter tego, co jest sztuczne, wymuszone, nienaturalne.

 Sztuczny, nm., będący utworem ludzkim, umyślnie zrobiony; ozdobny, kunsztowny, misterny; wyszukany, wymuszony, nienaturalny; chytry, podstępny; s-e karmienie niemowląt = podawanie im pokarmu innego, niż mleko kobiece; s-e ognie = fajerwerki, mieszaniny, płonące kolorowo, wyrzucające iskry, niekiedy wzlatujące w górę skutkiem wybuchu i spalające się w górze, używane albo dla wywołania estetycznych efektów świetlnych albo jako sygnały; s. układ naukowy; s-a klasyfikacja = polegająca na cechach przypadkowych, nie zasadniczych rodzajów i gatunków.

 Sztufada, fr., pieczeń, przedtem zamarynowana i naszpikowana słoniną, a potem duszona.

 Sztuka, nm., jedna rzecz cała pojedyńczo wzięta; każdy osobnik, oddzielnie wzięty: s. bydła, zwierzyny; kawałek, część; pewna ilość łokci, arszynów, metrów płótna lub tkaniny, sprzedawana w całości, postaw; przedmiot doskonale wyrobiony, przedstawiany przez rzemieślnika przy wyzwolinach jako dowód uzdolnienia; rzecz, do której wykonania trzeba szczególnej zręczności i specjalnych sobie wiadomych sposobów; dar, biegłość, uzdolnienie, artyzm, kunszt; umiejętność wytwarzania dzieł wysokiej wartości estetycznej, budzących wrażenia podniosłe i działających na uczucie i wyobraźnię; utwór sceniczny, utwór muzyczny; podstęp, podejście, manewr, fortel, figiel, psikus; sztuczność, misterność, kunsztowność; s. dramatyczna = przedstawienie na scenie komedji, dramatów, tragedji, charakterów do nich wchodzących przy odpowiedniej deklamacji i mimice oraz charakteryzacji; s. kucharska, s. kulinarna = sztuka przyrządzania potraw, kucharstwo; s. stosowana = zastosowanie sztuki do rzemiosł, aby wyrobom nadać wygląd artystyczny; s. wojenna = znajomość strategji i taktyki; s-i plastyczne = rzeźba, architektura, malarstwo; s-i wyzwolone, s-i piękne: poezja, muzyka, malarstwo, rzeźba, architektura i sztuka dramatyczna; s. złota: pieniądz złoty; s. mięsa, sztukamięs: wołowina ugotowana, jako potrawa; to chytra, przebiegła s. człowiek podstępny; to nie s. = nietrudnoto zrobić; krzyżowa s. = umiejętność władania białą bronią, zwłaszcza szablą; s. lekarska: medycyna; s. kuglarska = figiel, polegający na zręczności palców, a mający pozór cudowności; s. akrobatyczna = popis sprawności gimnastycznej członków ciała; s-idokazać = zrobić rzecz trudną; pokazywać s-i = pokazywać swoją zręczność, popisywać ś.; być [896]płatnym od s-i = nie hurtowo, nie od czasu; s. w s-ę = jak jedno tak i drugie, jednakowo, ogółem, razem; urządzić, wyciąć komu s-ę = zrobić przykrość, oszukać go.

 Sztukaterja, wł., ozdoby archi tektoniczne, odlewane z gipsu i ii przylepiane następnie przy pomocy gipsu lub gwoździ na mularskiej wyprawie.

 Sztukator, wł., rzemieślnik, wyrabiający ozdoby gipsowe.

 Sztukatorstwo, wł., umiejętność i zajęcie sztukatora.

 Sztukmistrz, nm., człowiek, popisujący ś. jakąś sztuką; kuglarz, akrobata; artysta; posiadający w czym dużą zręczność.

 Sztukować, nm., zszywać, łączyć części dla złożenia całości, dodawać części brakujące, łatać, cerować.

 Sztukowany, nm., niecały, dorabiany, łatany, cerowany, przyszywany.

 Sztukowe (-ego), nm., opłata od sztuki bydła.

 Sztukowy, nm., odnoszący się do sztuki (przedmiotu); s. robotnik = robotnik, pobierający płacę od sztuki, t. j. od każdego wyrobionego przedmiotu, a nie dzienną.

 Sztundyści, nm., sekta religijna, przyznająca Sakramentom tylko symboliczne znaczenie, odrzucająca władzę kapłańską i zewnętrzne obrzędy religijne, nauczająca równości wszystkich ludzi, potępiająca handel, a dozwalająca tylko na zamianę dóbr, nie uważająca za własność osobistą ziemi, wody i bydła; bracia chrześcijańscy.

 Szturchać, Szturgać, dok. Szturchnąć, Szturgnąć; uderzać łokciem, kułakiem, potrącać; s. ś., wzajemnie ś. szturchać.

 Szturchaniec, Szturganiec, uderzenie, trącenie łokciem a. pięścią.

 Szturchnąć — p. nied. Szturchać.

 Szturchnięcie, Szturknięcie, Szturchnienie, potrącenie, uderzenie; szturchaniec.

 Szturm, nm., zdobywanie, gwałtowne natarcie, atak, zwłaszcza piechoty, uderzenie wojska na twierdzę w celu zdobycia jej, wdarcia się do wnętrza.

 Szturmak, nm., gatunek strzelby o szerokim wylocie (fig.); przen., kobieta niezgrabna, ciężka, ordynaryjna; popychadło.

 Szturman, hol., oficer marynarki, kontrolujący bieg okrętu i położenie jego na morzu, mający nadzór nad sternikiem.

 Szturmować, nm., uderzać, napadać, chcieć ś. dostać gwałtownie; dobijać ś.; starać ś. zdobyć, zająć: s. do miasta, do twierdzy; nalegać gwałtownie, upominać ś.

 Sztyber, nm., sztuka drzewa w kwadrat oprawna; słupek; przegródka w sztucznym ulu.

 Sztycak, kawałek drzewa służący jako podpora, np. pod kozły.

 Sztych, nm,nm., pchnięcie czymś ostrym a. śpiczastym, ukłucie; ostry koniec; jedno pchnięcie szpadą a. końcem szabli; przeciągnięcie igły z nitką przez tkaninę w szyciu, ścieg; rycina ryta na miedzi lub stali, miedzioryt, staloryt; przen., wystawić na s. = narazić; od s-u = odrazu; w myśliwstwie: wyjść na s. = wyjść na strzał myśliwca (o zwierzynie); iść z kim na s. = występować w zapasy, walczyć, spierać ś. z kim.

 Sztycharka, nm., kobieta, zajmująca ś. sztycharstwem; żona sztycharza.

 Sztycharnia, nm., pracownia sztycharza.

 Sztycharski, nm., odnoszący ś. do sztycharza; s-a sztuka = sztycharstwo.

[897] Sztycharstwo, nm., zajęcie sztycharza, sztuka rytowania na blasze metalowej.

 Sztycharz, nm., rytownik na cynku, miedzi a. stali.

 Sztychlować, nm., w krawiectwie: zamocowywać, obszywając sztychami na krzyż.

 Sztychować, nm., rytować za pomocą stalowego rylca na gładkiej płycie miedzianej lub stalowej; przen., pisać starannie, kaligrafować.

 Sztychowy, nm., odnoszący się do sztychu; rana s-a = zadana sztychem, kłóta.

 Sztychulec, nm., listewka, którą szewc na kolanie podkłada do przeszywania butów; narzędzie śpiczaste do robienia dziur.

 Sztyft, Sztyfcik, a. gwoździk, nm., gwóźdź bez główki; ćwieczek drewniany.

 Sztyftować, nm., urządzać, zakładać, fundować, wystawiać, zaopatrywać: s. pułk = zaopatrywać go we wszystko swoim kosztem.

 Sztyga, nm., 20 sztuk (20 klepek, 20 łokci sukna).

 Sztygar, nm., dozorca górniczy w kopalni.

 Sztygarski, nm., odnoszący się do sztygara, przeznaczony dla sztygarów: szkoła s-a.

 Sztyk, ros., bagnet.

 Sztylecik, zdr. od Sztylet.

 Sztylet, wł., broń ręczna, złożona z rękojeści i krótkiego obosiecznego ostrza, zwężającego się na końcu (fig.); w drukarstwie: szydło zaostrzone, którym zecer wydobywa ze złożonych wierszy czcionki, błędnie umieszczone.

 Sztyletnik, wł., ten, co zabija sztyletem; skorupiak krytodychawkowy.

 Sztyletować, wł. zabijać sztyletem.

 Sztylpy, nm., wyłogi na cholewach wysokich butów męskich; kamasze skórzane zapinane, do konnej jazdy (fig.).

 Sztywnąć — p. Sztywnieć.

 Sztywnie, przysł., w sposób sztywny, ze sztywnością, niegiętko, nieelastycznie; przen., ozięble, bez serdeczności.

 Sztywnieć, stawać ś. sztywnym, drętwieć.

 Sztywność, trzymanie się proste, brak giętkości; odrętwiałość, zmartwiałość, nieelastyczność, stężałość, nieruchawość; wymuszoność, oziębłość.

 Sztywny, wyprostowany, niegiętki, nieruchawy, nieelastyczny, zdrętwiały, drętwy, zmartwiały; oziębły, sztuczny, wymuszony, nienaturalny, pozbawiony serdeczności i prostoty.

 Szuan, fr., zwolennik Burbonów podczas wielkiej rewolucji francuskiej, walczący przeciw tej rewolucji.

 Szuba, arab., futro; odzież obszerna zwierzchnia, futrem podszyta.

 Szubak, owad z rzędu tęgopokrywych (f.).

 Szubienica, przyrząd z drzewa zbudowany do wieszania skazańców, złożony z dwu pali, wbitych w ziemię i połączonych u góry poprzeczną belką; śmierć przez powieszenie, kara śmierci przez powieszenie; gra dziecinna, w której ten wygrywa, kto mimo przeszkód potrafi postawić w kratkach pisanych trzy znaki w rząd.

 Szubienicznik, łotr godny szubienicy, obwieś; skazaniec, wiszący na szubienicy, wisielec.

 Szubka, Szubeczka, zdr. od Szuba.

 Szubrawiec, czes., brudas, [898]obdartus; człowiek nizkiego charakteru, na którym w niczym polegać nie można, gałgan, oszust; uczestnik stowarzyszenia, istniejącego w Wilnie od r. 1816—22, starającego się umoralniać społeczeństwo przez satyrę i wydającego w tym celu czasopismo „Wiadomości brukowe“.

 Szubrawstwo, czes., postępowanie łotrowskie; obdartusy, obszarpańcy; hultajstwo, hultaje, łotry, obwiesie.

 Szubrawy, czes., hultajski, łotrowski, łajdacki, gałgański.

 Szufelka, nm., mała szufla (fig.).

 Szufla, nm., wielka łopata drewniana do przerzucania, do wiania, arfowania zboża; rodzaj łyżki miedzianej z długą rękojeścią do wsypywania prochu do armaty; narzędzie rolniczo-ogrodnicze do plantowania gruntu (fig.); rodzaj tablicy, na którą zecer z winkielaka wykłada złożone pismo.

 Szuflada, nm., rodzaj skrzynki, mającej dno i cztery boczne ściany, stanowiącej przegrodę a. kompartyment szafy, komody, kufra i t. d., dający się wsuwać, wyjmować i wkładać.

 Szufladka, Szufladeczka, nm., mała szuflada; figura w kontredansie.

 Szuflować, nm., przerzucać zboże szuflą np. dla wysuszenia; przesiewać ziemię zapomocą szufli.

 Szufrygiel, nm., zasuwa u okna.

 Szuhaleja, łódź rzeczna płaskodenna, używana na Polesiu.

 Szuita, hol., mały statek na rzekach i kanałach Holandji do ciągnienia innych statków za pomocą koni; mały szeroki trzymasztowiec na Bałtyku.

 Szuja, szubrawiec, człowiek brudnego charakteru, brudas, oszust, nikczemnik.

 Szujak, jeden z kloców, na które sztuki drzewa ś. piłują i z których potym robią się gonty.

 Szujka, klepka z drzewa sosnowego, nierdzennego.

 Szujowaty, niewiele wart pod względem charakteru.

 Szukacz, człowiek który czegoś szuka, poszukiwacz; przen., prześladowca.

 Szukać, starać się co znaleźć, poszukiwać czego; badać, szperać, dochodzić, śledzić; starać ś. o co, zabiegać o co; s. u kogo opieki, pomocy, rady = udać ś. do niego, prosząc o opiekę, o pomoc, o radę; czego tu s-sz? = czego tu chcesz?; s-a, czego nie zgubił = chce coś ukraść; s-a dnia wczorajszego = mówiąc o bezcelowych zabiegach; s. guza = narażać ś. na niebezpieczeństwo; takiego obywatela ze świecą s. = człowiek rzadkiej cnoty; s. wiatru w polu = nie znajdywać, daremnie gonić; s-ając igły, za grosz świecy spalić = mówi ś. o kosztownych zabiegach dla błahego celu; s. sprawiedliwości = dochodzić swojej krzywdy drogą sądową; s. okazji = wyczekiwać sposobności do wywołania burdy, do zemsty.

 Szukajło, ten, który ciągle czegoś szuka; złodziej.

 Szukanina, ciągłe, długo trwające szukanie.

 Szuler, nm., karciarz zapamiętały; karciarz, szachrujący w grze.

 Szulerka, nm., namiętna gra w karty; ogrywanie się w karty; kobieta, zapamiętale grająca w karty a. szachrująca przy grze w karty.

 Szulernia, nm., lokal, gdzie się zbierają szulerzy dla gry.

[899] Szulerować, nm., grać, ogrywać się w karty.

 Szulerski, nm., odnoszący się do szulera, właściwy szulerowi.

 Szulerstwo, nm., namiętność do gry hazardownej.

 Szum, głośny szmer, hałas jednostajny; odgłos z powodu wiania wiatru; zawrót głowy wskutek nadmiaru trunków; s. w uszach = szmer, powstający przy niektórych chorobach, po użyciu pewnych lekarstw, np. chininy i t. p.; kruchy bursztyn w małym, płaskim kawałku.

 Szumek, piana na trunkach, mus; rodzaj grzybka z rodziny purchatkowatych.

 Szumieć, szum wydawać, wiać z odgłosem, huczeć, szemrzeć, szeleścić, hałasować jednostajnie; żyć szumnie, hulać, birbantować, prowadzić życie rozrzutne; musować, wydzielać z siebie bąbelki gazu, zwłaszcza dwutlenku węgla; s-i mi w głowie, w uszach = odczuwam szum.

 Szumiłeb, Szumimózg, warchoł, wartogłów.

 Szumisty, pełen szumu, szumny.

 Szumka, ukr., wesoła, skoczna piosenka.

 Szumnie, Szumno, przysł., ze szmerem, z szumem, z hałasem; przen., dumnie, pysznie, z przepychem, z komfortem; rozrzutnie, hulaszczo.

 Szumnodumny, zarozumiały, nadęty, pyszny.

 Szumnogałęźny, mający szumiące gałęzie.

 Szumnolotny, przelatujący z szumem.

 Szumność, szumienie; życie szumne, wytworne, hulaszcze, rozrzutność; nadętość, pycha; s. stylu = górnolotność, bombastyczność.

 Szumny, wydający szum, szumiący, szemrzący, głośny, wspaniały, wystawny, okazały; nadęty, pyszny; rozrzutny, hulaszczy; s. styl = nadęty, bombastyczny, górnolotny.

 Szumować, oczyszczać z szumowin; zbierać ziarna, pianę, zgręzy pływające po powierzchni wody; musować, wydzielać z siebie gaz w postaci bąbelków.

 Szumowaty, mający na sobie nieco szumu, pienisty, pieniący ś.

 Szumowiny (-in), piana, pływająca po powierzchni płynu; s. na rosole = ścięte białko w postaci kłaczków; to, co jest najgorszego: s. społeczne, s. społeczeństwa = wyrzutki, hultaje, łotry, rabusie.

 Szumowisko, piana brzydka, nieczysta.

 Szumówka, wódka, otrzymana przez drugą destylację.

 Szupas, nm., administracyjne wysłanie kogo do miejsca urodzenia pod nadzorem, wysłanie etapem, ciupas.

 Szupin — p. Różanecznik.

 Szupina, łupinka, skórka.

 Szur, na Polesiu: czwarta część sążnia sześciennego.

 Szurać, posuwać, przesuwać coś ciężkiego z głuchym hałasem, szelestem; s. ś., poruszać ś. ciężko z głuchym hałasem, iść, wlec ś., powłócząc nogami.

 Szurek, nm., nicpoń, szubrawiec, szelma; gatunek ziemi piaszczystej, gruboziarnistej, nieurodzajnej.

 Szurgać, Szurgotać — p. Szurać.

 Szurgot, chrobot, szmer, hałas głuchy, pochodzący od poruszania ciężkich przedmiotów; osoba bez wychowania, niechlujna pod względem fizycznym a. moralnym, flądra; osoba a. rzecz godna pogardy, to, czym pomiatają.

 Szurgotać — p. Szurać.

 Szurować — p. Szorować.

 Szurpa, ptak domowy o nastrzępionym pierzu.

[900] Szurpaty, nastrzępiony, popękany; mający nastrzępione pierze: kura s-a.

 Szurpek, rodzaj mchu gałęzistego.

 Szus, nm., sus, wybryk, wyskok, postępek dziwaczny; mieć s-a = być narwanym.

 Szusnąć — p. nied. Szustać.

 Szust! wykrz., oznaczający skok a. ruch gwałtowny, połączony z szumem, z szelestem; rzecz., szum, szelest, szmer; nieład w głowie, lekkie obłąkanie umysłu.

 Szustać, dok. Szusnąć; robić szust, szurgotać, chrobotać czym; skakać, przeskakiwać.

 Szustmana, rodzaj daw. ubrania kobiecego.

 Szustnąć — p. Szusnąć.

 Szuter, nm., żwir, gruz.

 Szuttery, hol., holenderska gwardja obywatelska i landwera.

 Szuwaks, nm., czernidło do butów.

 Szuwar, rodzaj wodorostu; sitowie, oczeret; w lm., s-y, zarośla.

 Szwab, nm., człowiek, rodem ze Szwabji; pog., Niemiec; koń szwabskiej rasy.

 Szwabach, nm., pismo gotyckie łamane, fraktura.

 Szwabka, kobieta rodem ze Szwabji; pog., Niemka; ubiór kobiecy na głowę.

 Szwabne płótno = wyborowy gatunek płótna zagranicznego.

 Szwaczka, kobieta, zajmująca ś. szyciem bielizny i sukien damskich; odmiana śliw.

 Szwadron, wł., oddział konnicy, składający ś. ze 120 do 200 ludzi.

 Szwagier, nm., mąż siostry; brat męża.

 Szwagrostwo, nm., szwagier z żoną; powinowactwo przez szwagra a. szwagrów.

 Szwagrowa (-ej), żona szwagra.

 Szwagrowski, nm., odnoszący ś. do szwagra, należący do szwagra.

 Szwagrowstwo, nm. — p. Szwagrostwo.

 Szwagrzyć (się), powinowacić (ś.) przez szwagra a. szwagrów.

 Szwaja, Szwajka, pog., szwaczka.

 Szwajca, nm., gatunek szydła z obu stron ostrego.

 Szwajcar, nm., żołnierz gwardji przybocznej królów francuskich; odźwierny, portjer (fig.).

 Szwajcarnia, nm., izdebka odźwiernego.

 Szwajka — p. Szwaja.

 Szwajnfurcka zieleń = związek arszeniku z miedzią i kwasem octowym, piękna, zielona farba trująca.

 Szwalnia, pracownia szwaczki, modniarki, krawcowej; instytucja dobroczynna, gdzie młode dziewczyny uczą ś. szyć.

 Szwank, nm., uszkodzenie, szkoda: ponieść s., być narażonym na s., przyprawić kogo o s., przynieść komu s.

 Szwankować, nm., cierpieć, ponosić szkodę; utykać, być niedokładnym, mieć wady; mieć s. na zdrowiu = być niezupełnie zdrowym; s. na sławie, honorze = nie mieć dobrej opinji.

 Szwarc, nm., czernidło do butów, błyszcz.

 Szwarcgielber, nm., czarno-żółty: ironiczna nazwa ludzi, oddanych dążnościom rządu austrjackiego (państwowe barwy austrjackie: czarna i żółta).

 Szwarcować, nm., czernić; przemycać towar przez granicę.

 Szwarcownik, nm., człowiek, przemycający towary przez granicę, przemytnik.

 Szwarcunek, nm., przemycanie towarów przez granicę, przemytnictwo.

[901] Szwargot, mowa gardłowa, nieprzyjemna i niezrozumiała w szczeg., żargon żydowski.

 Szwargotać, mówić gardłowo, niemile i niezrozumiale, mówić językiem niezrozumiałym w szczeg., mówić żargonem żydowskim.

 Szwargotka, Szwargotnica, kobieta szwargocąca.

 Szwargotliwy, lubiący szwargotać.

 Szwargotnik, mężczyzna szwargocący.

 Szwed, mężczyzna rodem ze Szwecji; szperka, skwarek.

 Szwedka, kobieta rodem ze Szwecji; suknia kobieca szwedzkiego kroju.

 Szwedzki, pochodzący ze Szwecji; s-ie zapałki = bez fosforu, ale pocierane o masę zawierającą fosfor; s-a gimnastyka = gimnastyka lecznicza bez przyrządów lub z przyrządami, zastosowana do leczenia różnych skrzywień ciała oraz innych cierpień.

 Szwejsować, nm., spajać kawałki żelaza przez rozgrzanie ich w ogniu i zbijanie razem.

 Szwela, nm., podkład drewniany pod szyny kolei żelaznej.

 Szwendać się, chodzić tu i ówdzie bez celu, wałęsać ś., włóczyć ś.

 Szwendalska (-iej), kobieta szwendająca ś., kręcicka.

 Szwendalski (-iego), mężczyzna ustawicznie szwendający ś., włóczęga, łazęga.

 Szwindel, nm., nieczysty interes, szachrajstwo, oszustwo.

 Szwindlarz, Szwindler, nm., matacz, krętacz, szachraj, oszust.

 Szwindlerstwo, nm., szachrajstwo, oszustwo, podstęp, fortel.

 Szwindlować, nm., uciekać ś. do szwindlów, szachraić.

 Szwoleżer, fr., żołnierz lekkokonnej gwardji francuskiej (fig.).

 Szwungrad, Szwongrat, nm., koło zamachowe, rozpędowe, szaleniec; ciężkie koło, na osi maszyny osadzone, regulujące jej szybkość.

 Szwyce, nm., szwajcarska rasa bydła.

 Szyb, nm., rodzaj studni, przez którą górnicy spuszczają ś. do kopalni, za pomocą windy lub drabin.

 Szyba, nm., tafla szklana, przezroczysta, osadzona w oknie a. w drzwiach; gładka powierzchnia czystej wody, podobna do tafli szklanej.

 Szybciej, przysł., stopień wyższy od Szybko.

 Szyber, nm., zasuwa rury pieca.

 Szybiasty, nm., podobny do szyby.

 Szybik, nm., mały szyb.

 Szybikowa nm., sól, sól czysta, sól kuchenna, kopalna.

 Szybka, nm., mała szyba.

 Szybki, chybki, prędki, pośpieszny, żwawy, bystry.

 Szybko, przysł., prędko, chybko, żwawo, żywo, lotnie.

 Szybkobieg, Szybkobiegacz, człowiek, umiejący biegać szybko, dawniej: przenoszący wiadomości.

 Szybkobieżny, biegający szybko.

 Szybkolotny, latający szybko.

 Szybkonogi, lekki w biegu, szybki, chyży.

 Szybkość, prędkość, chyżość, żwawość.

 Szybnica, motyl zmierzchnikowiec z rodziny przeglądek.

 Szybować, latać wysoko w powietrzu, pływać szybko; robić wiosłem, wiosłować.

 Szybowny, posuwający, popychający szybko.

 Szych, nm., fałszywe złoto lub [902]srebro, używane do wyrobu galonów, haftów i rozmaitych ozdób; przen., fałszywy blask, pozorna świetność, wielkość, blichtr.

 Szychciarz, Szychter, nm., robotnik, sypiący materjał w piec hutniczy.

 Szychowy, nm., zrobiony z szychu: s-e blaszki = małe okrągłe blaszki naszywane na ubrania w celu ozdoby.

 Szychta, nm., warstwa np. ziemi, drzewa; żyła minerałów, ciągnąca ś. w ziemi; pokład; wyznaczony czas pracy górników.

 Szychtować, nm., układać warstwami, gromadzić, nakładać, porządkować.

 Szycie, rzecz, od Szyć; rzecz uszyta, robota, wykonana szyciem.

 Szyć, łączyć z sobą dwie sztuki czego nicią za pomocą igły, drutu a. dratwy; pracować igłą i nicią, robić, wykonywać za pomocą szycia; strzelać, wypuszczać strzały, pizerywać strzałami, przenikać nawskroś: s. z łuku, żal serce szyje; s. oczami = strzelać, zerkać, strzyc oczami; buty s. komu = intrygować przeciw niemu, oczerniać go.

 Szyd, szyderstwo.

 Szyderca, człowiek, który szydzi, przedrwiwacz.

 Szyderczo, przysł., z szyderstwem, z urąganiem.

 Szyderczy, Szyderski, pełen szyderstwa, urągliwy, szydzący, właściwy szydercom.

 Szyderskość, ton szyderczy, urągliwy, wydrwiwający.

 Szyderstwo, szydzenie, naśmiewisko, urągowisko, żart bolesny i dotkliwy.

 Szydleń, owad z rzędu dwuskrzydłych.

 Szydlica, roślina z rodziny szakłakowatych (fig.).

 Szydliwy, p. Szyderczy.

 Szydło, narzędzie żelazne, ostro zakończone, używane przez szewców do robienia dziur w skórze, przez które przeciąga ś. dratwa (fig.); s-mi mu w głowie układano = nie ma systematycznego wykształcenia; nie utai ś. s. w worku = prędzej czy później ukaże ś. prawda; wyszło s. z worka = wyszła prawda na jaw; jednemu s-a golą, drugiemu brzytwy nie chcą = jednemu ciągle ś. powodzi, drugiemu nic ś. nie udaje; jechać s-em = trzema końmi, parą w dyszlu, a trzecim na przodzie a. odwrotnie; jak po s-ach stąpa = ostrożnie; siedzi jak na s-le, jak na s-ach = niespokojnie, niecierpliwie; złotym s-em wnet przekolesz = pieniędzmi wszystkiego można dokazać; s-y widły — mieszanina, groch z kapustą; s-em patrzeć = zezem.

 Szydłowaty, podobny z kształtu do szydła, śpiczasty.

 Szydność, szyderstwo, szydzenie, urąganie.

 Szydny, szydzący, drwiący; urągliwy.

 Szydzić, drwić, żartować z kogo boleśnie; urągać komu, naigrawać ś., natrząsać ś. z kogo, wyśmiewać kogo.

 Szyfer, nm., łupek (mineralogiczna nazwa skał różnego gatunku, łatwo łupiących ś. na cienkie blaszki), używany do krycia dachów, na chodniki, tabliczki do pisania, także jako budulec; rodzaj ołówka do pisania na tabliczkach szyfrowych, rysik.

 Szyfkarta, nm., bilet na przejazd okrętem.

 Szyfon, fr., gałganek, szmatka; kobieta nieporządna.

 Szyfonjerka, fr., pudełko otwarte półowalne, tekturowe a. drewniane, wiszące na ścianie, na gałganki, na drobiazgi.

[903] Szyfrować, fr., pisać umówionemi, tajemnemi znakami, zrozumiałemi tylko dla wtajemniczonych.

 Szyfrowy, nm., zrobiony z szyfru; s-a tabliczka = płyta łupkowa, na której ś. pisze rysikiem; tekturka pociągana pumeksem i czarnym werniksem, zastępująca tabliczkę łupkową.

 Szyici, arab., sekta mahometańska w Persji, uznająca Koran, a odrzucająca Sunnę.

 Szyja, wązka część ciała, łącząca głowę z tułowiem, mająca za oś pierwsze kręgi, tak zw. szyjowe (fig.); kark; gardło; życie; s-ę złamać = skręcić kark; śpieszyć ś. na łeb, na s-ę = niezmiernie szybko, choćby z narażeniem życia; s-ę dam za to = ręczę własnym życiem; stać komu nad s-ą = grozić mu zgubą; następować komu na s-ę = nacierać na kogo; wisieć komu nad s-ą = gotować ś. do napadu na niego; pokarać kogo na s-i, na s-ach = na gardle, na życiu; poderżnąć sobie s-ę = gardło; uchylić s-ę w okowy = oddać ś. w niewolę; na złamaną s-ę, na złamanie s-i = z narażeniem na śmierć; leżeć komu na s-i = być mu ciężarem; brać co na swoją s-ę = na swoją odpowiedzialność; s-ę pod jarzmo położyć = dać ś. ujarzmić; być twardej s-i = być krnąbrnym, być wytrzymałym; wąwóz, zwalina w górach; wązki kurytarz; wązkie części różnych przedmiotów: s. butelki, s. lutni, cytry, gitary, skrzypiec; s. armaty = przednia część działa od przodka, gdzie jest ono najcieńsze; s. w bastjonie = odległość między końcami dwu barków, odległość między dwoma czołami; s. komina = otwór, zaczynający ś. nad kapturem; s. piwniczna = przedpiwnicze; s. sikawki = rura skórzana; w budow., część kapitelu, przyozdobiona liściem a. gładka, jakby przedłużenie trzonu słupowego; w fizjol., s. pęcherza = prostata; s. stawu = miejsce, którędy wpływa do niego woda.

 Szyjeczka, mała, wązka szyjka.

 Szyjka, mała, wązka szyja; s. u raka = odwłok; w roślinie: cienka część słupka, zakończona znamieniem.

 Szyjkonitka, u roślin: organ, powstający przez zrośnięcie nitki pręcikowej z szyjką słupka.

 Szyjkonitkowe, rząd roślin jednoliścieniowych.

 Szyjny — p. Szyjowy.

 Szyjowaty, podobny do szyi; rurowaty, mający grubą szyję, będący otyłej szyi.

 Szyjowy, Szyjny, odnoszący ś. do szyi, należący do szyi: kręgi s-e.

 Szyjozłoty, mający złotą szyję.

 Szyk, nm., w gram., porządek wyrazów w zdaniu i zdań wobec siebie; sposób ustawienia wojska; wojsko, ustawione podług pewnego określonego sposobu; sz. bojowy = porządek, w jakim ustawione jest wojsko, gdy ma ruszać do boju; krwawe s-i = krwawe walki; pomieszać komu s-i = przeszkodzić mu w jego zamysłach.

 Szyk, fr., dobre i korzystne przedstawianie ś., zręczność w ruchach i ułożeniu, dobry smak w ubiorze, w ozdobach, w ustawieniu mebli, w urządzeniu mieszkania, elegancja.

 Szykana, fr., umyślne utrudnianie komu czego w celu dokuczenia; robienie dotkliwych przykrości w celu wykazania swej przewagi; urąganie.

 Szykanować, fr., robić szykany.

 Szykować, przyrządzać, narządzać, przygotowywać, przysposabiać; s. wojsko = ustawiać je w [904]szyku bojowym; s. ś. do czego, przyrządzać ś., przysposobiać ś., przygotowywać ś., gotować ś.; wieść ś., powodzić ś., zdarzać ś., szczęścić ś.

 Szykownie, przysł., porządnie, składnie, przyzwoicie.

 Szykowność, fr., szyk, zręczność, elegancja, zgrabność w ruchach, dobre ułożenie; przystojność, przyzwoitość, godziwość.

 Szykowny, fr., zręczny, zgrabny, elegancki; przyzwoity, przystojny.

 Szyld, nm., godło, napis na ścianie, na tablicy, zawieszonej nad sklepem, podający firmę kupiecką i rodzaj towarów znajdujących ś. w sklepie, znak.

 Szyldkret, nm., rodzaj żółwia morskiego (fig.); rogowe płyty, okrywające skorupę tego żółwia, używane do wyrobu grzebieni, szpilek, spinek, okładek i różnych drobnych galanteryjnych przedmiotów.

 Szyldkretowy, nm., zrobiony ze skorupy szyldkreta.

 Szyldwach, nm., żołnierz, stojący na warcie; warta, straż.

 Szyling, ang., moneta angielska, 20-ta część funta szterlinga = 47.3 kop.

 Szylkret, nm., — p. Szyldkret.

 Szymoza, jap., masa wybuchowa używana do bomb i szrapneli, której skład jest tajemnicą rządu japońskiego (od nazw. wynalazcy Japończyka).

 Szympans, małpa wązkonosa, człekokształtna z rodziny tejże nazwy (fig.).

 Szyna, nm., rels, sztaba żelazna a. stalowa, przymocowana do podkładów, po której toczą ś. koła wozów, lokomotyw kolejowych, tramwajów.

 Szynal, nm., gwóźdź do obijania szyn na kołach.

 Szyndować, nm., odzierać ze skóry.

 Szynel, ros., płaszcz, palto żołnierza rosyjskiego a. ucznia.

 Szynjon, fr., warkocz przyprawiony.

 Szynk, nm., karczma, oberża, sklep, w którym sprzedają wódkę, piwo do wypicia na miejscu, szynkownia.

 Szynka, nm., łopatka lub pośladek wieprza, zamarynowane i uwędzone; s. w pęcherzu = schab uwędzony i w kiszkę zwinięty.

 Szynkareczka, nm., młoda, miła szynkarka.

 Szynkarka, nm., kobieta, szynkująca trunkami, właścicielka szynku.

 Szynkarski, nm., do szynkarza należący, odnoszący ś. do niego.

 Szynkarstwo, nm., zajęcie szynkarza, handel wódką, szynkowanie wódką; szynkarz z żoną.

 Szynkarz, nm., człowiek sprzedający trunki, właściciel szynku, karczmarz.

 Szynkiel, nm., zewnętrzny koniec osi u wozu, u bryczki (fig.).

 Szynkować, nm., sprzedawać cząstkowo trunki, trzymać karczmę; sprzedawać cokolwiek cząstkowo; częstować czym; dawać, wydawać.

 Szynkownia, nm., szynk.

 Szynkowniany, nm., odnoszący ś. do szynkowni, właściwy szynkowni; przen., nieprzystojny, nieprzyzwoity, chamski, gburowaty.

 Szynkownictwo, nm., zajęcie szynkarza.

 Szynkowny, nm., odnoszący ś. do szynku, należący do szynku.

[905] Szynkwas, nm., lada w szynku, stół, za którym siedzi sprzedający trunki.

 Szynowy, nm., odnoszący ś. do szyny, zrobiony z szyny.

 Szynszylla, hind., zwierzę ce z rzędu gryzoniów, z rodziny kopytkowych (fig.); futro koloru jasno-popielatego z tego zwierzęcia.

 Szynto, Szyntoizm — p. Synto, Syntoizm.

 Szynwaga, nm., rodzaj śródwagi.

 Szyper, nm., pierwszy dozorca okrętowy, nadzorca statku rzecznego, mający dozór nad flisakami.

 Szyperski, Szyprowski, nm., właściwy szyprowi.

 Szyperstwo, nm., zajęcie szypra.

 Szyplać, Szypleć, Szypolić, rozwiązywać palcami coś z wikłanego, rozwikływać, rozsupływać; macać palcami, skubać; szczykać; s. koło czego = guzdrać ś., marudzić, nudzić, mitrężyć; s. koło worka = podbierać, podskubywać kogo; s. ś., wydawać wszystko, co ś. miało pieniędzy.

 Szyplanina, Szyplanina, praca powolna, marudzenie, mitręga.

 Szyprować, nm., być szyprem, zajmować ś. szyperstwem.

 Szyprowe (-ego), nagroda pieniężna, uiszczana szyprowi za szczęśliwe doprowadzenie statku do miejsca przeznaczenia.

 Szyprowskie (-ego), wynagrodzenie, które pisarz tranzakcji otrzymuje od kupca po zakupieniu drzewa w Gdańsku.

 Szyprówka, nm., opłata szyprowi od każdego majtka za rozdzielanie im żywności.

 Szypułka, łć., pęd rośliny, na którym osadzone są kwiaty a. owoce; s. pióra = część sucha pióra, rdzeniowata, czworograniasta, zaczynająca ś. od dudki i przechodząca przez jego środek; mieć z kimś na s-ce = na pieńku.

 Szypułkowy, łć., mający szypułkę.

 Szyrtyng, ang., gatunek perkalu.

 Szyszak, rodzaj hełmu (fig.).

 Szyszakowaty, podobny do szyszaka.

 Szyszczasty, podobny do szyszki.

 Szyszka, kłos drzew iglastych, utworzony z samych kwiatów słupkowych; umieszczonych pod łuskowatemi a. tarczowatemi przysadkami, po okwitnięciu drewniejący.

 Szyszkorodny, rodzący szyszki, wydający szyszki.

 Szyszkowaty, podobny do szyszki.

 Szyszkowiak, motyl miernikowiec z rodziny rośliniaków.

 Szyszkowy, odnoszący ś. do szyszki, rodzący szyszki; rząd roślin nagonasiennych; w med., gruczoły s-e = tak zw. od podobieństwa do szyszki; kartacze s-e = podobne z kształtu do szyszek.

 Szyto, w wyraż.: s. i kryto = z obfitością odzieży, strojów.

 Szyty, uszyty, wykonany zapomocą szycia.

 Szyzma — p. Schizma.

---

Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Michał Arct.

1.  Prawdopodobnie błąd w druku, powinno być Stryż