O miłości (Stendhal, tłum. Żeleński, 1933)/całość
| <<< Dane tekstu | ||
| Autor | ||
| Tytuł | O miłości | |
| Wydawca | Bibljoteka Boya | |
| Data wyd. | 1933 | |
| Druk | Drukarnia Zakładów Wydawniczych M. Arct, S.A. | |
| Miejsce wyd. | Warszawa | |
| Tłumacz | Tadeusz Boy-Żeleński | |
| Tytuł orygin. | De l’amour | |
| Źródło | Skany na Commons | |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
| |
| ||
| Indeks stron | ||
|
STENDHAL
O MIŁOŚCI
★
PRZEŁOŻYŁ
TADEUSZ ŻELEŃSKI (BOY)
WARSZAWA
ARCYDZIEŁA LITERATURY FRANCUSKIEJ
BIBLIOTEKA BOYA
|
„Usiadłem na stopniach San Pietro i dumałam tam godzinę lub dwie nad tą myślę: dochodzę pięćdziesiątki, byłby czas znać samego siebie. Czem byłem, czem jestem, — doprawdy byłbym w kłopocie, jak odpowiedzieć na to spytanie?
„Uchodzę za człowieka bardzo inteligentnego, oschłego, zepsutego nawet, a widzę, że stale pochłaniała mnie jakaś nieszczęśliwa miłość. Kochałem szalenie pannę Kably, pannę Grisheim, panią Diphortz, Metyldę, — i nie miałem żadnej z nich, i niejedna z tych miłości trwała po kilka lat. Metylda wypełniła szczelnie moje życie od 1818 do 1824. — I nie jestem jeszcze wyleczony, dodałem poświęciwszy marzeniu o niej dobry kwadrans. Czy ona mnie kochała?“...
Tak pisze Stendhal na wstępie do Życia Henryka Brulard, autobiografji conajmniej równie szczerej jak Wyznania Russa. Jest melancholja w tem pytaniu, na które mu, zbrojni w dokumenty, lepiej poinformowani, możemy odpowiedzieć: Nie kochała go, napewno go nie kochała, ta kobieta, której gubiący się we mgle profil tak pociąga stendalistów; ta kobieta, której zawdzięczamy jeżeli nie samą tę książkę, to z pewnością ton, w jakim jest napisana.
Co się tyczy książki, którą, jak podaje powiernik jego Colomb, Stendhal miał za najważniejsze ze swoich dzieł, możeby ją napisał niezależnie od tego czy innego obrotu jego życia. Teorja — i praktyka — miłości zaprzątały go od młodu. Jako dwudziestoletni chłopiec notuje sobie plan dzieła: „Sztuka kochania, w innych słowach sztuka uwodzenia, rozkoszny temat! Do napisania w r. 1826“. Znaleziono w jego papierach Katechizm uwodziciela[1], również pisany w młodym wieku, zawierający coś w rodzaju filozofji i strategji miłości, a właściwie metodę zdobywania kobiety. Bo wszystko się łączy: bliskość XVIII wieku wyraża się pasją do filozofowania, a era napoleońska pasją strategizowania...
W dobie gdy Stendhal pisze ten traktat O miłości, był to mężczyzna 36-letni (co wówczas było wcale dużo) krępy, niski, o dość trywialnej postawie; twarz okrągła, — gęste bokobrody, małe i żywe oczki: fizjognomja ta mogła interesować, ale nie miała — zwłaszcza w owej romantycznej epoce — nic z uwodziciela. Ważniejsze jeszcze były niedobory moralne. Nieśmiałość, którą starał się pokryć ekscentrycznością, czyniła go pretensjonalnym bez swobody. Dwa bieguny jego charakteru — cynizm i sentymentalizm — porówni mogły wypłoszyć kobietę. Więcej też było w jego życiu zawodów niż sukcesów. Nie będziemy wyliczali wszystkich. Wiktoryna, która nie zauważyła zalotnych póz i zdobywczych kamizelek młodego studenta; aktorka Melanja, dla której miłości spędził rok jako subjekt kolonjalny w Marsylji; Angela Pietragrua, którą uwielbia zdala jako młody żołnierzyk w Medjolanie... potem traci ją z oczu na lat jedenaście, przez które z armją Cesarza tłucze się po Europie, aż wreszcie znów ją ogląda, równie powabną, równie imponującą jak w marzeniach, ją, która ucieleśniała w jego tęsknocie cały zmysłowy urok Włoch. Możemy sobie w istocie wyobrazić, jak o jej wygrzanem łóżku marzył marznąc pod Moskwą... Widuje ją codzień i od pierwszej chwili zaczyna się zwykła jego tragikomedja nieśmiałości, w której Angela, cwana mieszczka włoska, musi niemal sama uwieść tego szczególnego uwodziciela, aby go rychło zacząć wyzyskiwać, zdradzać i wodzić za nos. Wszystko to znosi nasz filozof z nawpół dobrowolną ślepotą, aż w końcu zemsta pokojówki, która ukazała mu naocznie niewierność kochanki, przecina tę miłość, wypełniającą bądź co bądź kilka lat życia...
Wówczas, w chwili gdy, zwiedziony i zawiedziony, złorzeczy kobietom i miłości, zjawia się Ona, ta której imię będzie wciąż obecne w tej książce, której zapachem będą przesycone te karty. I, jeżeli może to nam uczynić ją bliższą, pośpieszam dodać, że ta rasowa Włoszka nosiła polskie nazwisko: nazywała się Dembowska. Metylda czy Matylda Viscontini zaślubiła napoleońskiego oficera, Jana Baptystę Dembowskiego, który z czasem został baronem i generałem. Ale Metylda miała dwadzieścia lat, kiedy rozstała się z mężem, który zdążył ją unieszczęśliwić. Co do niej, była to osoba tajemnicza, nawet dla swych bliskich. Opowiadano o niej, że kochała Ugona Foscolo, genjalnego cygana-poetę, który opuścił kraj, nie pogodzony z panowaniem Austrjaków. Może to jego portret odnajdziemy w epizodzie Pustelni parmeńskiej? Wszystkie te przejścia odcinały się na tej wątłej istocie, matce dwóch synów: pozostała wciąż jakby przestraszona. Kiedy ją Stendhal poznał, Metylda była kobietą, trzydziestodwuletnią, miała czysty owal twarzy, delikatnie wykrojone usta, wielkie ciemne oczy, melancholijne i nieśmiałe ale chwilami przygniatające dumą białe czoło pod przepaską ciemnych włosów. Przypominała twarze Leonarda da Vinci. Była gorącą patrjotką włoską; zdaje się, że brała czynny udział w spiskach.
W tej kobiecie Stendhal zakochał się śmiertelnie. Zaczęło się to 20 września r. 1818. W atmosferze jej łagodnego smutku miękła jego brutalność, milkł jego cynizm; przy niej on, tak próżny, zapominał o miłości własnej. Uwielbiał ją bez zastrzeżeń, była dlań ideałem. Pisywał do niej warjackie listy. Ale on nie miał nic, coby ją mogło porwać. Nie miał uroku sławy; jako pisarz był zupełnie nieznany, parę rzeczy ogłoszonych po francusku pod pseudonimami nie rozgłosiło jego imienia. Oryginalności jego umysłu zapewne nie umiała ocenić; zresztą sam Stendhal stwierdza, że we Włoszech nie kocha się umysłem... Miłość jego, nieśmiała i niezręczna, pokorna a bez wdzięku młodości, też nie przemawiała do niej. Sama postać tego Francuza była dość zagadkowa. Czego on chciał w Medjolanie, ten człowiek bez określonego zajęcia i dochodów? W położeniu, w jakiem były wówczas Włochy, ostrożność była zrozumiała. Ironja losu: Stendhal znajdował się na czarnej liście policji austrjackiej za swoje liberalne przekonania i stosunki z patrjotami, a równocześnie tym patrjotom zdawał się cokolwiek podejrzany!
Ile wycierpiał przez tę miłość, to wyczytamy na kartach jego książki, tam gdzie mówi o sobie w dzienniku Salviatiego. Bo w tej książce wszystko jest osobiste; ciągle jest tam obecna ona, i ciągle mówi Stendhal sam o sobie, jako Salviati, Lisio del Rosso, Delfante, baron Bottmer[2] etc.
Ten autor dzieła o miłości, ten „strategik“, nie może sobie dać rady z tą jedną kobietą. Lata trawi przy niej nie posuwając się ani krok naprzód, a raczej posuwając się swemi niezręcznościami wstecz. Co zepsuje psią uległością, to pogarsza wyrozumowanemi wyskokami zdobywczości, z którą mu nie do twarzy. Gubi się wreszcie takim krokiem: Metylda wyjeżdża do Volterra, aby odwiedzić synów. On nie może się powstrzymać, aby nie jechać za nią, aby jej nie widzieć choć zdaleka. Dla niepoznaki, kładzie naiwnie ciemne okulary... tak jakby okulary mogły przesłonić jego charakterystyczną figurę, jego szerokie bary, jego krępą postać, wypukły brzuszek! W pustem i cichem miasteczku, zjawienie się tego dziwnego jegomościa w ciemnych okularach nie mogło nie ściągnąć uwagi. Pierwsza osoba, którą spotyka, to Metylda; druga to jakiś jej znajomy, którego obecność przyprawia go o niewczesny atak zazdrości. Ona, oburzona że on ją śledzi, że ją kompromituje (groźne wówczas słowo w ustach kobiety!), zabrania mu widywać się, zabrania pisywać do siebie, każe mu opuścić Medjolan; ledwie raz na dwa tygodnie wolno mu ją odwiedzić[3]. Co wycierpiał, jakie uczucia (przechodził gdy zbliżała się chwila tych odwiedzin, wyczytamy to wszystko — pod pseudonimami — w tej książce. Tracił oddech, gdy zobaczył kapelusik podobny do jej kapelusza na ulicy; musiał się opierać o mur ze wzruszenia gdy miał iść do niej z wizytą; drżał, kiedy się znalazł pod jej drzwiami. Opisuje taką noc, w której do rana stał pod jej domem, śledząc drżenie firanek jej okna.
Jeżeli są krytycy, którzy uważają za rzecz zbyteczną konfrontacje dzieł z życiem pisarza, ta książka mogłaby służyć za kontrargument. Ileż straciłaby wartości, jakże zmieniłby się jej sens, gdybyśmy, poprzez te analizy i wywody, nie czuli dławionych łez, nie słyszeli głuchego bicia serca?, „Dokładam wszelkich wysiłków, aby być suchym. Chcę nakazać milczenie memu sercu, które mniema że miałoby wiele do powiedzenia. Wciąż drżę, aby to co piszę nie było jedynie westchnieniem, wówczas gdy mi się zdaje że zanotowałem jakąś prawdę“...
Te trzy zdania, to IX rozdział książki, a mogłyby służyć za motto całej książce. Tak żył bez wzajemności, bez nadziei, w pobliżu kobiety w której widział całe szczęście. I nie byłby się wyrzekł swojej męki, nie chciałby za nic wrócić do chwili gdy Metylda była dla niego obojętną znajomą. To nieszczęście — wierzył w to — dawało mu więcej, niż jakiekolwiek inne szczęście.
Znamy niektóre jego listy do Metyldy. Och, jakże są cielęce! W co się zmienił ten wyga, ten cynik, którego korespondencji z Prosperem Merimee dotąd nikt nie ma odwagi wydać dla jej brutalności. Oto urywek z listu do Metyldy:
„W pani obecności jestem nieśmiały jak dziecko, słowa zamierają mi na ustach, umiem tylko patrzeć i podziwiać panią... Z chwilą gdy kocham, staję się nieśmiały... jestem bardzo nieszczęśliwy“...
Traci wszelką ambicję, wszelkie poczucie miłości własnej; wie tylko jedno, że „miejsce, gdzie się czuje najmniej nieszczęśliwy, to przy niej“... Odtrąca — jeśli mu wierzyć — inne powabne kobiety, i notuje bez emfazy: „Miłość moja dała mi wielce komiczną cnotę: czystość“... „Wszystko — pisze gdzieindziej ten ateusz — nabiera dla mnie odcienia mistycznego, religijnego“... Aż w końcu wybucha: „Gdyby mi ktoś wypalił w łeb, podziękowałbym mu przed śmiercią, o ilebym zdążył“...
W końcu uczuł, że dłużej nie zniesie tego życia: myśl o samobójstwie oblega go nieustannie. Powstrzymała go „ciekawość świata“. Ale postanowił wyjechać — na zawsze. Może dołączyły się przykrości ze strony policji (wiadomo dziś z raportów, że go śledzono; łatwo mógł znaleźć się w Spilbergu, policja austrjacka nie żartowała), może trapiła go dwuznaczna sytuacja, może kłopoty pieniężne? Miał, jako były oficer, skromną pensyjkę, z której wypłatą robiono mu trudności, dlatego że mieszka za granicą. „Jest nieobecny“, mówiły władze. „Nie byłem nieobecny w czasie moich dwunastu kampanji“, odpowiadał wściekły. Wreszcie decyduje się pożegnać Metyldę: może to miała być ostatnia próba jej uczuć? Jeżeli tak, próba wypadła żałośnie.
— Przychodzę panią pożegnać, oznajmił jednego dnia.
— Kiedy pan wróci? spytała.
— Nigdy, mam nadzieję.
Nie rzekła słowa, nie uczyniła gestu; pożegnała go tak, jak się żegna obojętnego znajomego. I biedny kochanek z rozpaczą w sercu wyjechał do Paryża.
Rychło zaczęła się retrospektywna — aby użyć jego terminu — „krystalizacja“ złudzenia: „Opuściłem — spisze później — po trzech latach zażyłości kobietę, którą ubóstwiałem, która mnie kochała, i która nigdy nie była moją“...
Z czasem, wspomnienie Metyldy stanie się słodkie, łagodne: „Stała się dla mnie niby luby cień, który swojem zjawieniem budził we mnie tkliwość, dobroć, pobłażliwość“... pisze w roku 1824.
Nie miał jej już nigdy ujrzeć: umarła w roku 1825. Czy pomyślała o nim kiedy? Można przypuszczać, że nie: tak mało miejsca zajmował w jej życiu, był jej tak doskonale obcy, że, ze zniknięciem swojem, ten natrętny i niezrozumiały Francuz rozwiał się zapewne w jej pamięci... też jak cień. Ze wszystkich par kochanków jakie zna literatura, ta para Henryka i Metyldy jest może najbardziej przejmująca tem swojem zupełnem minięciem się...
Jeszcze z Medjolanu wysłał Stendhal do Paryża rękopis: były to niedbale pozszywane notatki, kreślone w różnych fazach życia, na świstkach papieru, na kartach do gry, etc. Bo Stendhal miał pasję notowania; notował na wszystkiem co miał pod ręką: kiedy odniósł owo słynne „zwycięstwo“ nad Angelą, zanotował ten tryumfalny fakt na szelkach. Notatki te miały złożyć książkę. Jeśli uważał je za swoje najważniejsze dzieło, oryginalnie w istocie przystępował do jego wydania! Ale Stendhal nie był nigdy cechowym literatem, i to jego wdzięk. Karty te pisane były głównie w latach 1819 i 1820 w Medjolanie, ale wchodzi w nie wiele notat czynionych w różnych okresach życia, w Niemczech, w czasie kampanji rosyjskiej, etc. Rzecz O miłości miał zamiar zrazu wydać prywatnie w 300 egzemplarzach: 150 pełnych a 150 editio castrata. Obawiał się, że, mimo zmiany nazwisk, książka mogłaby go skompromitować w Medjolanie, że poznanoby z każdego rysu o kogo chodzi[4].
Stendhal przybył do Paryża w r. 1821: rzecz O miłości ukazała się w r. 1822. Korekty poprawiał ze łzami w oczach. „Myślałem że oszaleję“, pisze. Książka nie miała żadnego powodzenia. W ciągu dziesięciu lat zyskała ledwo kilkunastu nabywców. „C’est sacre, car personne n’y touche“, powiadał księgarz. W roku 1833, autor próbował, dobrze dziś znanym sposobikiem księgarskim, ożywić rzecz nową kartą tytułową, tworząc fikcyjne drugie wydanie: też bez skutku. Te dwa pierwsze wydania są dziś na wagę złota poszukiwane przez bibljofilów. Przepowiednia Stendhala, że za lat sto książka będzie przedrukowywana, spełniła się o wiele wcześniej. Dziełko to jest oddawna jeżeli nie najwięcej czytane, to najczęściej cytowane; wiele rzeczy, jak np. owa teorja krystalizacji, która współcześnie wydawała się tak dzika, stało się własnością ogółu.
To pewna, że żarty Stendhala na temat niepoczytności tej książki mieszczą w sobie wiele goryczy. Przez chwilę naiwnie wyobrażał sobie, że książka O miłości otworzy mu... wrota Akademji. Później, machnął ręką. „Cóż chcecie, mówił, ludzie we Francji za głupi są aby mnie zrozumieć“. Faktem jest, że się zajmował tą książką do śmierci ze szczególną troskliwością. Świadczą o tem trzy kolejne przedmowy, z których trzecia jest wogóle ostatnią rzeczą jego pióra.
I w istocie, dla poznania tego niezwykłego autora, jestto utwór pierwszorzędnej wartości. Skupia on wszystkie jego elementy duchowe, jest najbardziej syntetyczny, ma zarazem bezpośredniość, szczerość, nawet niedbałość jakże odbijające od urzędowej literatury. Bo też koleje tego pisarza, o którym miałem już sposobność nieraz mówić[5], innemi szły drogami niż współczesna literatura, do której sam nie wszedł, w której pozostał za życia prawie nieznany, i od której apelował z tak nieomylnem jasnowidzeniem do potomności. Przypomnijmy bodaj w kilku słowach te koleje. Młodość smutna i niekochana po stracie nazbyt kochanej matki; studja głównie matematyczne, mające mu otworzyć wstęp do politechniki, która w owej epoce zdawała się drogą do wszystkiego. Paryż, w którym siedemnastoletni chłopak wałęsa się, marzy i dręoczy własną nicością. Naraz, niespodzianie, koń, mundur, armja Napoleona, Medjolan, włoska muzyka, włoska kobieta, — te pierwsze wrażenia, które miały się odcisnąć niezatartym śladem na całem jego życiu. W tem ukochaniu Włoch było coś z powinowactwa z wyboru, coś może z „głosu krwi“, której włoską przymieszkę miał w sobie po matce. I znów, po tym wojennym epizodzie, z powrotem Paryż, i znów w pokoiku studenckim marzenia o sławie literackiej, mozolne płodzenie tragedji wierszem, i niemniej mozolne budowanie własnej osobowości. Osobowości przyszłego egotysty, silącego się na bezczułość. Programowa oryginalność: „Uprzedzać zawsze o sekundę przesyt, jaki mogłaby budzić twoja osoba; nigdy nie być jednakim, nigdy nie być podobnym do innych“... Oschłość, wyrachowanie przedewszystkiem: „Kiedy ktoś mówi do ciebie, zadaj sobie przedewszystkiem te pytania: 1° jaki on ma interes, aby do ciebie mówić w ogóle; 2° jaki ma interes, aby mówić do ciebie w ten sposób. Uwierz mu jedynie wtedy, jeżeli ma interes mówić ci prawdę“... (Strasznie pracowity program!)... „Bądź hipokrytką!“ pisze do siostry na czele różnych rad jakie jej daje. Precz ze złudzeniami, te oszukiwaniem samego siebie; nie istnieje na świecie nic, tylko interes rozkoszy. Epikureizm, materjalizm, sensualizm XVII wieku, to jego dogmaty.
Wśród tego marzył o laurach Racine’a, Moliera, wielkich analityków i poetów namiętności. Ale tak już było pisane, że Henryk Beyle nie zostanie zawodowym literatem. Znów porywa go prąd: wstępuje z powrotem do armji, tym razem do intendentury, rzuca się całem sercem w ów fantastyczny żywy romans, którym była armja Napoleona, a który dla niego kończy się Berezyną. Cóż za szkoła życia! Europa widziana z lotu orłów cesarskich, miasta do których się wkracza jako zdobywca, kobiety wszystkich narodowości łaskawe dla tryumfatorów, kalejdoskop ludzi, obyczajów, zmieniających się ze stopniem szerokości geograficznej. Ileż obserwacji do zanotowania dla tego amatora, tak „ciekawego życia“. Pełno tych obserwacji na gorąco kreślonych weszło potem w tę książkę o miłości; to jakaś anegdota uszczknięta w Niemczech czy w Wiedniu, to jakaś myśl zanotowana w Wilnie, w Warszawie czy Orszy. Niezwykła jest w istocie zawartość walizki tego wzorowego oficera inendentury podczas strasznej kampanji roku 1812! W czasie pożaru Moskwy, ten apostoł nieczułości rzuca się na znaleziony w jakimi opustoszałym pałacu angielskim egzemplarz Pawła i Wirginji!
Zważmy: ten kapitał obserwacji, doświadczeń, myśli, uczuć, gromadzi Beyle o wiele wprzód nim pióro weźmie do ręki. Filozofję swoją tworzył sobie w ogniu życia i dla życia. I to co się stało pobudką do spisania tych pierwszych rzutów myśli — miłość do Metyldy — przeobraziła równocześnie jego duszę, przebudowała jego myśl. Ten człowiek, który od dziecka czuł się sam, który wciąż miał się na baczności, który wychował się w obozie, który wciąż nakazywał sobie twardość, brutalność, nieczułość, który głosił rozkosz jako jedyne dobro, naraz stanął zdumiony wobec uczucia które go ogarnęło. Miłość do Metyldy rozszerza jego pojęcia nietylko o miłości, ale o świecie wrażeń, o świecie wogóle. On, wprzód doktryner użycia, poznaje naraz, że może istnieć uczucie karmiące się wyrzeczeniem, zaparciem się siebie, miłość graniczącą z obłąkaną adoracją. On, człowiek bez religji, staje się w tym okresie niemal mistykiem. Ta miłość odsłania mu przepaści duszy ludzkiej, dopełnia go jako człowieka, pogłębia jako pisarza. Bez niej napisałby może tę książkę, ale byłby to może płaski podręcznik donjuanizmu w rodzaju tego który szkicował za młodu. Stendhal-pisarz dojrzewa i wyrasta w tych latach cierpienia.
Temat tej książki może się dziś wydać przebrzmiały. Te cierpienia długiej a bezwzajemnej miłości, te strategje i analizy, czyż nie są czemś niemal egzotycznem dziś, w wieku pośpiechu, przy tak zmienionym stosunku podaży do popytu, zdobywających do zdobywanych... Ale to tylko napozór. Zmienił się zapewne potoczny stosunek płci, ale miłość, ten dziwmy kwiat, „ta choroba rzadka we Francji“ — jak ją nazywa Stendhal — podlega zapewne tym samym prawom, o których wykrycie silił się w tym tomie.
A te zdobycze, jeżeli nie wydadzą się powierzchownemu czytelnikowi dość nowe, to dlatego, że oddawna weszły w krew literatury. Współcześnie były rewelacją; były czemś aż niezrozumiałem! Jedynie paru ludzi — między nimi Balzac, który czerpał z tej książki dość obficie w swojej Fizjologji małżeństwa — zrozumieli doniosłość tej analizy, która tak odnowiła instrumentarjum psychologji, jak dziś odnowiło je dzieło Prousta. Rozłożenie pojęcia, uważanego potocznie za proste, na szereg odcieni, przepuszczenie tych odcieni przez szereg temperamentów, poddanych znowuż działaniu klimatu, obyczajów; wsparcie analitycznych dociekań (przykładami zbieranemi żywem ludzkiem spojrzeniem, bez uprzedzeń i narowów literackich, po całej Europie, wszystko to daje tej książce oryginalność i świeżość, której nie zatraciła do dziś. A przydaje jej jeszcze smaku ta jedyna w swoim rodzaju kombinacja: traktat zimnej analizy splątany z najbardziej osobistą i gorącą spowiedzią liryczną. Najbardziej drążące w głąb obserwacje są tutaj wiwisekcją, w której ten sentymentalny kochanek nie cofa się przed drastycznościami w rodzaju rozdziału Fiasco, usuniętego zresztą po namyśle z pierwszego wydania.
A niemniej zajmującą jest ta książka jako dokument do poznania tego pisarza, który od stu lat coraz więcej zaciekawia i wiąże, coraz więcej zyskuje czytelników i wyznawców. Rzadki to w literaturze wypadek tak pełnego pośmiertnego tryumfu! Tutaj w tej samorzutnej, nieliterackiej książce pisarz oddaje się nam najbardziej bezpośrednio. Daje tu w zagęszczeniu mnóstwo myśli, spostrzeżeń, które później rozwinie. Tu najlepiej maluje się cały jego pogmatwany charakter, którego główna zawiłość polega może na jego szczerości. Kłamstwo, konwencja, są zwykle uproszczone, logiczne, jasne; szczerość jest zawsze zagmatwana, wieloplanowa. Tę szczerość ma Stendhal we wszystkiem; czuć że namiętnie szuka prawdy w sobie i naokoło siebie, a szuka jej nie przez samą ciekawość teoretyczną, ale szuka jej przedewszystkiem dla siebie, dla życia, dla szczęścia. „Nienawidzę we wszystkiem fałszu jako wroga Szczęścia“, mówi. Jestto jedno z tych zdań, nad któremi warto się zastanowić; a takich jest tutaj bardzo wiele. Bo Stendhal wiedzie się z tej rasy filozofów francuskich, którzy — jak Montaigne, jak Pascal, jak La Rochefoucauld, jak Diderot, jak Rousseau — filozofując, wciąż kierują myśli pod kątem pytania: „Jak żyć?“ Dlatego sądzę, że jego książka i dziś jest warta przemyślenia.
Rzecz O miłości Stendhala przedstawia dla tłumacza szczególne trudności. Będąc zbiorem doraźnie kreślonych notatek, pełna jest w oryginale skrótów myślowych. Stwarza swoją terminologję, której odcienie nie łatwe są do oddania w języku polskim, niepodatnym dla składanych słów (amour-passion, amour-goût) etc. Bądź co bądź, trudności te nie mogą usprawiedliwić niedomagali dawnego polskiego przekładu (z r. 1900), który był stekiem niedorzeczności i błędów[6]. Powieść znosi ostatecznie pewną ilość niezręczności i omyłek tłumacza, bo zawsze jej zostaje „treść“; ale cóż zostaje z takiego utworu jak Stendhala O miłości, jeżeli większość myśli przełoży ktoś zupełnie opacznie? Dlatego uważałem za konieczne podjąć na nowo przekład tej książki, tak ważnej dla dobrego rozumienia pisarza, który coraz więcej zyskuje u nas czytelników i wielbicieli.
Dzieło to nie miało najmniejszego powodzenia; uznano że jest niezrozumiałe, i nie bez racji. Dlatego w tem nowem wydaniu, autor starał się zwłaszcza o jasność w oddaniu myśli. Opowiedział, jak mu się one nastręczały; napisał przedmowę, wstęp, wszystko aby być jasnym. Mimo tych starań, na stu czytelników którzy czytali Korynnę, nie znajdzie się ani czterech, którzyby zrozumieli tę książkę.
Mimo iż tomik ten traktuje o miłości, nie jest on romansem, a zwłaszcza nie jest tak zabawny jak romans. Jestto jedynie ścisły i naukowy opis pewnego szaleństwa, bardzo rzadkiego we Francji. Panowanie konwenansów, które, bardziej jeszcze przez obawę śmieszności niż wskutek czystości naszych obyczajów, wzmaga się z każdym dniem, uczyniło ze słowa, dającego tytuł tej książce, wyraz, którego nie uchodzi niemal wymawiać poprostu i który może zgoła wydać się nieprzyzwoity. Musiałem się nim posłużyć; ale naukowa surowość języka uchroni mnie tu, mam nadzieję, od wszelkiego zarzutu.
Znam paru sekretarzy ambasad, którzy po powrocie będą mi mogli oddać tę przysługę[8]. Do tej chwili, cóż mógłbym odpowiedzieć ludziom, którzy przeczą opowiadanym przeze mnie faktom? Prosić, aby nie słuchali.
Można zarzucać egotyzm formie, którą obrałem. Wolno mówić podróżnikowi: „Byłem w Nowym Jorku, stamtąd udałem się do Ameryki południowej, dotarłem do Santa-Fe-de-Bogota. Komary i moskity trapiły mnie przez drogę, tak że na trzy dni pozbawiły mnie użytku prawego oka“.
Nikt nie obwini tego podróżnika, że lubi mówić o sobie; przebacza mu się wszystkie ja i mnie, bo to jest najjaśniejszy i najbardziej zajmujący sposób opowiedzenia tego co widział.
Aby tedy być jasnym i malowniczym — o ile zdoła — autor niniejszej podróży po mało znanych okolicach ludzkiego serca powiada: „Udałem się z panią Gherardi do kopalni soli w Hallein... Księżna Crescenzi powiadała mi w Rzymie... Pewnego dnia, w Berlinie, spotkałem pięknego kapitana L...“ Wszystkie te drobne wypadki zdarzyły się istotnie autorowi, który spędził piętnaście lat w Niemczech i we Włoszech. Że jednak bardziej był ciekawy niż czuły, nigdy nie doznał najmniejszej przygody, nigdy nie doświadczył żadnego osobistego uczucia, któreby warte było opowiedzenia; gdyby go zaś podejrzewał kto o tę ambicję, większa jeszcze ambicja broniłaby mu oddać pod prasę drukarską swego serca i sprzedawać go publicznie po sześć franków, jak ci, co jeszcze za życia ogłaszają swoje pamiętniki.
W r. 1822, przeglądając korekty tej swego rodzaju podróży duchowej po Włoszech i Niemczech, autor, który spisywał te rzeczy doraźnie, tego samego dnia, potraktował rękopis, zawierający szczegółowy opis wszystkich objawów choroby duszy zwanej miłością, z tym samym ślepym pietyzmem, z jakim czternastowieczny uczony odnosił się do świeżo odgrzebanego rękopisu Laktancjusza albo Kwintusa Kurcjusza. Ilekroć autor napotkał jakiś ciemny ustęp (a, prawdę rzekłszy, zdarzało mu się to często), sądził zawsze, że to wina jego dzisiejszego ja. Wyznaje, że szacunek dla pierwotnego rękopisu posunął aż do wydrukowania paru ustępów, których już sam nie rozumiał. Trudno o większe szaleństwo u kogoś, ktoby myślał o poklasku publiczności; ale autor, oglądając znów Paryż po długich wędrówkach, zrozumiał, iż niepodobna jest zyskać sukces bez płaszczenia się wobec dzienników. Otóż, kiedy ktoś ma już się płaszczyć, powinien to zachować dla prezesa ministrów. Skoro tedy tak zwane powodzenie nie wchodziło w rachubę, autor uczynił sobie tę zabawę, aby ogłosić swoje myśli ściśle tak, jak mu one przychodziły. Tak czynili niegdyś owi filozofowie greccy, których praktyczna mądrość wprawiała go w zachwyt.
Trzeba całych lat, aby się naprawdę wżyć we włoskie społeczeństwo. Może byłem ostatnim podróżnikiem w tym kraju. Od czasu karbonarjuszów i najazdu Austrjaków, nigdy żadnego cudzoziemca nie dopuszczą na przyjacielskiej stopie do salonów, gdzie panowała tak szalona wesołość. Będzie oglądał pomniki, ulice, place, ale nigdy towarzystwa; będzie się ono zawsze lękało cudzoziemca. Mieszkańcy będą podejrzewali że to szpieg, lub będą się bali że sobie gotów drwić z bitwy pod Antrodoco[9] i z podłostek nieodzownych w tym kraju aby nie być prześladowanym przez dziesięciu ministrów lub dworaków otaczających władcę. Niekiedy dziesięć miesięcy z rzędu nie wymawiałem ani jednego słowa po francusku i, gdyby nie zamieszki i nie karbonaryzm, nigdybym nie wrócił do Francji. Naturalność, to rzecz, którą cenię nade wszystko.
Mimo wielu starań aby być jasnym i przejrzystym, nie mogę zdziałać cudów; nie mogę dać uszu głuchym, ani oczu ślepym. To też ludzie miłujący pieniądze i grube uciechy, ludzie, którzy zarobili sto tysięcy franków w roku poprzedzającym chwilę otwarcia tej książki, powinni szybko ją zamknąć, zwłaszcza jeśli to są bankierzy, fabrykanci, czcigodni przemysłowcy, to znaczy ludzie z pojęciami nawskroś pozytywnemi. Książka ta byłaby mniej niezrozumiała dla kogoś, ktoby wygrał dużo pieniędzy na giełdzie lub na loterji. Taki zysk da się pogodzić z nałogiem spędzania całych godzin na marzeniu oraz na syceniu się wzruszeniami, jakie daje obraz Prud’hona, fraza Mozarta, lub pewne spojrzenie kobiety, o której myśli się często. Nie tak-to zwykli tracić czas ludzie, wypłacający dwa tysiące robotników z końcem każdego tygodnia; myśl ich zawsze mierzy ku temu, co pożyteczne i pozytywne. Marzyciel, o jakim mówię, to osobnik, którego znienawidziliby, gdyby mieli czas myśleć o tem; to figura, którą wzięliby chętnie za cel swoich najostrzejszych żarcików. Miljoner-przemysłowiec czuje mglisto, że taki człowiek wyżej stawia myśl, niż worek złota.
Wyłączam też owego pracowitego młodzieńca, który, w tym samym roku w którym przemysłowiec zarobił sto tysięcy, przyswoił sobie znajomość nowogreczyzny, z czego jest tak dumny że myśli już o arabskim. Proszę, niech nie otwiera tej książki żaden człowiek, który nie był nieszczęśliwy dla przyczyn urojonych, nie płynących z próżności, przyczyn, których wstydziłby się mocno, gdyby je rozgłoszono w salonie.
Jestem najpewniejszy, że nie zyskam łaski u kobiet, które, w tychże salonach, zdobywają szturmem szacunek dzięki ustawicznej komedji. Zdarzyło mi się zdybać niektóre w chwili szczerości; były tem tak zaskoczone, iż, wchodząc same w siebie, nie umiałyby wręcz osądzić, czy jakieś ich uczucie było szczere, czy udane. W jaki sposób takie kobiety mogłyby ocenić obraz prawdziwych uczuć? To też dzieło to stało się ich zmorą; orzekły, że autor musi być potworem.
Rumienić się nagle, kiedy się sobie przypomni pewne postępki własnej młodości; narobić głupstw przez nadmiar uczucia i martwić się tem, nie dlatego że się było śmiesznym w oczach salonu, ale w oczach pewnej osoby w tym salonie; mając dwadzieścia sześć lat, kochać się szczerze w kobiecie, która kocha innego, lub też (ale ta rzecz jest tak rzadka, iż zaledwie śmiem ją wspomnieć z obawy pogrążenia się w sferze niezrozumialstwa, jak w pierwszem wydaniu)... lub też, wchodząc do salonu, gdzie znajduje się ukochana, starać się czytać w jej oczach, co myśli o nas w tej chwili, a wcale nie dbać o to, aby wyrazić miłość własnem spojrzeniem: oto przeszłość, której żądam od mego czytelnika. Opis wielu tych delikatnych i rzadkich uczuć wydał się ludziom pozytywnym ciemny. Co zrobić, aby być jasnym w ich oczach? Oznajmić im zwyżkę kursu o pięćdziesiąt centymów, lub zmianę taryfy celnej w Kolumbji?[10].
Niniejsza książka wyjaśnia poprostu, racjonalnie, można powiedzieć matematycznie, rozmaite uczucia następujące kolejno po sobie, a których całość nazywa się miłością.
Wyobraźmy sobie dość zawiłą figurę geometryczną, nakreśloną kredą na dużej tablicy; otóż ja wam wyjaśnię tę figurę; ale nieodzownym warunkiem jest, aby ona już istniała na tablicy; nie mogę jej sam nakreślić. To właśnie niepodobieństwo sprawia, że tak trudno jest napisać o miłości książkę, nie będącą romansem. Aby śledzić z zajęciem filozoficzny rozbiór tego uczucia, trzeba u czytelnika czego innego niż inteligencji; trzeba koniecznie, aby widział miłość. Otóż, gdzie można widzieć jakieś uczucie?
Oto przyczyna niejasności, której nigdy nie zdołam usunąć.
Miłość jest jak to, co się nazywa na niebie mleczną drogą, błyszczącem skupieniem, utworzonem przez tysiące drobnych gwiazd, z których niejedna jest często mgławicą. Książki zanotowały kilkaset drobnych, kolejnych i jakże trudnych do rozpoznania uczuć, składających się na tę namiętność, i to najgrubszych, i to myląc się często i biorąc rzecz uboczną za główną. Najlepsze z tych książek, takie jak Nowa Heloiza, romanse pani Cottin, Listy panny de Lespinasse, Manon Lescaut, pisane były we Francji, w kraju, gdzie roślina zwana miłość zawsze obawia się śmieszności, gdzie dławią ją wymagania namiętności narodowej: próżności, i gdzie nigdy prawie nie dochodzi ona swego pełnego wzrostu.
Cóż to jest znać miłość z powieści? Cóżby było, gdyby ktoś, wyczytawszy jej opis w setkach głośnych książek, ale nie odczuwszy jej nigdy, szukał w tem oto dziele wytłumaczenia tego szaleństwa? Odpowiem jak echo: „Szaleństwo“.
Młoda, rozczarowana kobieto, czy chcesz napawać się jeszcze tem, co cię tak pochłaniało przed kilku laty, o czem nie śmiałaś mówić z nikim i co omal nie przyprawiło cię o utratę czci? Dla ciebie-to przerobiłem tę książkę, starając się uczynić ją jaśniejszą. Przeczytawszy ją, nie mów o niej nigdy inaczej niż tonikiem wzgardy i rzuć ją do palisandrowej szafki za inne książki, najlepiej zostaw nawet parę kartek nieprzeciętych.
Nietylko parę kartek nierozciętych zostawi niepełny osobnik uważając się za filozofa, dlatego że zawsze obcy był owym szalonym wzruszeniom, które sprawiają, iż szczęście nasze na cały tydzień zależy od jednego spojrzenia. Inni, dochodząc dojrzałego wieku, silą się, przez ambicję, zapomnieć, iż kiedyś mogli się tak poniżyć, aby się zalecać do kobiety i narażać się na upokarzającą odmowę; tacy ludzie znienawidzą tę książkę. Wśród tylu inteligentnych ludzi, którzy potępili to dzieło z rozmaitych powodów, ale zawsze z gniewem, śmieszni wydali mi się jedynie ci, którzy — cóż za dubeltowa próżność! — utrzymują, że zawsze byli wyżsi nad słabostki serca, a mimo to są natyle bystrzy, aby ocenić a priori ścisłość traktatu, będącego jedynie logicznym opisem tych słabostek.
Osobistościom poważnym, zażywającym w świecie sławy ludzi rozsądnych i zgoła nie romantycznych, łatwiej jest o wiele zrozumieć romans, choćby najnamiętniejszy, niż książkę filozoficzną, w której autor na chłodno opisuje rozmaite okresy choroby duszy, zwanej miłością. Romans wzrusza ich nieco; natomiast wobec traktatu filozoficznego są ci rozsądni ludzie niby ślepi, którzyby sobie kazali czytać opis obrazów z muzeum i mówili do autora: „Przyzna pan, drogi panie, że pańskie dzieło jest straszliwie niejasne“. A co będzie, jeżeli temi ślepcami będą ludzie inteligentni, oddawna piastujący tę godność i mający olbrzymie pretensje do nieomylności? Ładnie obejdą się z biednym autorem! To właśnie zdarzyło mu się przy pierwszem wydaniu. Wiele egzemplarzy spłonęło dzięki rozjątrzonej próżności bardzo intelignetnych ludzi. Nie mówię o zniewagach, niemniej pochlebnych przez swą zaciekłość; ogłoszono autora brutalem, niemoralnym, pismakiem dla ulicy, człowiekiem niebezpiecznym etc. W krajach, strawionych monarchją, tytuły te są najniezawodniejszą nagrodą dla każdego, kto się ośmieli pisać o kwestjach moralnych, a nie poświęcić swego dzieła aktualnej pani Dubarry. Szczęśliwa byłaby literatura, gdyby nie była rzeczą modną, i gdyby się nią chcieli zajmować tylko ci, dla których jest stworzona! Za czasów Cyda, Corneille był dla pana margrabiego de Dangeau jedynie poczciwiną. Dziś wszyscy uważają się za powołanych do czytania pana de Lamartine; tem lepiej dla jego wydawcy, ale gorzej i stokroć gorzej dla tego wielkiego poety. Za naszych czasów genjusz liczy się z figurkami, o których istnieniu nie powinien nawet wiedzieć, pod grozą poniżenia się.
Pracowite, czynne, wielce czcigodne i zgoła pozytywne życie jakiegoś radcy stanu, fabrykanta pończoch lub obrotnego bankiera znajduje nagrodę w miljonach, a nie w tkliwych wrażeniach. Pomału, serce tych panów kostnieje, to co pozytywne i użyteczne staje się wszystkiem dla nich, a dusza ich zamyka się dla tego właśnie uczucia, które wymaga najwięcej wczasu i które czyni człowieka najbardziej niezdolnym do wszelkiego rozsądnego i systematycznego zajęcia.
Piszę jedynie dla stu czytelników, dla owych istot nieszczęśliwych, miłych, uroczych, nie obłudnych, nie moralnych, którym chciałbym się podobać; znam takich ledwie jedną lub dwie. O tych wszystkich, którzy kłamią dla swej pisarskiej reputacji, nie dbam zgoła. Te piękne damy powinny czytywać rachunek swej kucharki oraz modnego kaznodzieję, czy się nazywa Massillon czy pani Necker, aby móc o nim rozmawiać z poważnemi kobietami, które rozdają reputację. A zważcie to dobrze, ten piękny stopień można zawsze uzyskać we Francji, czyniąc się arcykapłanem jakiegoś głupstwa.
Czy byłeś w swojem życiu pół roku nieszczęśliwy z miłości? — spytałbym każdego, kto zechce czytać tę książkę.
Chcę prosić czytelnika o pobłażanie dla niezwykłej formy tej Fizjologji miłości.
Dwadzieścia ośm lat temu (piszę w r. 1842), wstrząśnienia, które nastąpiły po upadku Napoleona, pozbawiły mnie stanowiska. Dwa lata wprzód, traf rzucił mnie, bezpośrednio po okropnościach odwrotu z pod Moskwy, do uroczego miasta, gdzie zamierzałem, ku wielkiej swej radości, spędzić resztę życia. W szczęśliwej Lombardji, w Medjolanie, w Wenecji, wielką, lub, aby rzec lepiej, jedyną sprawą życia jest rozkosz. Nikt się tam nie troszczy o sprawy i o czyny sąsiada; ledwie się ktoś zaprząta własnemi. Jeśli kto spostrzega istnienie sąsiada, to nie poto aby go nienawidzić. Usuńcie zawiść z prowincjonalnego miasta we Francji, cóż zostanie? Nieistnienie, niemożliwość okrutnej zawiści stanowi najpewniejszą cząstkę owego szczęścia, które ciągnie wszystkich mieszkańców prowincji do Paryża.
Po balach maskowych w karnawale 1820 roku, świetniejszych niż zazwyczaj, towarzystwo medjolańskie było świadkiem kilku postępków zupełnie szalonych; mimo że ludzie są tam przyzwyczajeni do rzeczy które wydawałyby się we Francji nie do wiary, zajmowano się niemi cały miesiąc. U nas obawa śmieszności powstrzymałaby od takich wypadków; trzeba mi już wiele odwagi, aby mówić o nich!
Pewnego wieczora komentowano głęboko przyczyny i skutki tych szaleństw w salonie uroczej pani Pietra Grua, która, osobliwym trafem, nie była wmięszana w żadne. Pomyślałem, że, nim rok upłynie, zostanie mi może jedynie bardzo mgliste wspomnienie tych osobliwych faktów oraz pobudek które im przypisywano. Wziąłem do ręki program koncertu; skreśliłem na nim ołówkiem kilka słów. Projektowano faraona; siedziało nas dokoła zielonego stolika z trzydzieści osób; ale rozmowa była tak ożywiona, że zapomnieliśmy o grze. Pod koniec wieczoru nadszedł pułkownik Scotti, jeden z najbardziej uroczych ludzi w armji włoskiej; spytano go, jak sobie tłumaczy fakty które nas zaprzątały; opowiedział nam, w istocie, rzeczy, które przypadek mu zdradził, a które dawały owym sprawom zupełnie inny charakter. Wziąłem znów mój świstek i dopisałem te nowe okoliczności.
Ten zbiór szczegółów tyczących miłości prowadziłem dalej w ten sam sposób, ołówkiem, na skrawku papieru, w salonach, gdzie przysłuchiwałem się rozmowom. Niebawem zacząłem szukać wspólnego prawa, aby oznaczyć rozmaite stopnie. W dwa miesiące potem, obawa że mnie wezmą za carbonaro, wypędziła mnie do Paryża, jedynie, jak sądziłem, na kilka miesięcy; i nigdy już nie ujrzałem Medjolanu, gdzie spędziłem siedem lat.
W Paryżu umierałem z nudów; przyszła mi ochota zająć się jeszcze raz owym lubym krajem, z którego strach mnie wypędził; zebrałem w jeden plik swoje świstki i darowałem ten poszyt księgarzowi. Ale niebawem wyłoniła się trudność; drukarz oświadczył, że niepodobna mu składać z notatek kreślonych ołówkiem. Odgadłem, że uważa tego rodzaju rękopis za uwłaczający jego godności. Młody uczeń z drukarni, który odniósł mi moje notatki, wydawał się zawstydzony niemiłą misją jaką mu powierzono; umiał pisać, podyktowałem mu tedy owe notatki kreślone ołówkiem.
Zrozumiałem też, że dyskrecja nakazuje mi zmienić imiona własne, a zwłaszcza pookrawać anegdoty. Mimo że w Medjolanie wogóle nie czytują, książka ta, gdyby się tam dostała, mogłaby się wydać karygodną złośliwością.
Wydałem tedy nieszczęsną książkę. Ośmielę się wyznać, że w owej epoce byłem na tyle zuchwały, aby gardzić wykwintnym stylem. Zauważyłem, że młody drukarczyk sili się unikać niezbyt dźwięcznych kadencyj oraz zbiegu słów przykrego dla ucha. W zamian za to, zmieniał wciąż bez ceremonji szczegóły, trudne do wyrażenia: sam Wolter boi się rzeczy trudnych do powiedzenia.
Zarys o Miłości mógł być coś wart jedynie przez mnogość drobnych odcieni, które czytelnik powinien sprawdzić w swoich wspomnieniach, o ile był na tyle szczęśliwy aby je mieć. Ale stała się rzecz gorsza: byłem wówczas, jak zawsze zresztą, bardzo niedoświadczony w sprawach literackich; księgarz, któremu darowałem rękopis, wydrukował go na lichym papierze i w niedorzecznym formacie. Toteż, kiedy, po miesiącu, spytałem go o losy książki, odpowiedział: „Można rzec że jest święta, bo nikt jej nie tyka“.
Nie postało mi nawet w głowie starać się o artykuły w dziennikach; wydawało mi się to czemś haniebnem. Mimo to, żadne może dzieło bardziej nie potrzebowało aby je zalecić cierpliwości czytelnika. Pod grozą niezrozumiałości od pierwszych stronic, trzeba było skłonić czytelnika do przyjęcia nowego słowa krystalizacja, mającego plastyczniej wyrazić ów całokształt osobliwych szaleństw, które sobie wyobrażamy jako prawdziwe, a nawet jako niewątpliwe wobec ukochanej osoby.
W owym czasie, cały przesiąknięty, oczarowany najmniejszemi drobnostkami, które zauważyłem w tych moich ubóstwianych Włoszech, unikałem troskliwie wszelkich ustępstw, wszelkich gładkości stylu, które mogłyby uczynić ów Zarys o miłości mniej dzikim w oczach literatów.
Poza tem, nie schlebiałem publiczności; była to epoka, w której literatura, obolała od narodowych nieszczęść, tak wielkich i świeżych, troszczyła się jakgdyby tylko o to, aby ukoić naszą nieszczęśliwą próżność; rymowała męstwo i zwycięstwo, chwała i działa etc. Nudna literatura owej doby nigdy, zdawałoby się, nie szukała prawdziwych rysów traktowanego rzekomo przedmiotu; szukała jedynie sposobności schlebiania temu narodowi, niewolnikowi mody, który pewien wielki człowiek nazwał wielkim narodem, zapominając, że był wielkim jedynie pod warunkiem że jego miał za wodza.
Wynikiem mej nieświadomości co do warunków najskromniejszego bodaj powodzenia było, że, od r. 1822 do 1833, znalazłem nie więcej niż siedemnastu czytelników; po dwudziestu latach jego istnienia, zaledwie setka ciekawych zrozumiała Zarys o miłości. Niektórzy mieli tę cierpliwość, aby śledzić rozmaite fazy tej choroby w swojem otoczeniu; aby bowiem zrozumieć tę namiętność, która, od trzydziestu lat, kryje się u nas tak starannie z obawy śmieszności, trzeba o niej mówić jak o chorobie; tą drogą można niekiedy osiągnąć uleczenie.
W istocie, dopiero po pół wieku przewrotów, które kolejno pochłaniały całą naszą uwagę; dopiero po pięciu zupełnych zmianach formy i dążeń naszych rządów, rewolucja zaczyna ledwie wnikać w nasze obyczaje. Miłość, lub to co ją najczęściej zastępuje kradnąc jej miano, miłość była we Francji wszechwładną za Ludwika XV; damy ze dworu mianowały pułkowników; było to poprostu pierwsze stanowisko w kraju. Po pięćdziesięciu latach, niema dworu, najwpływowsza zaś kobieta z panującego mieszczaństwa lub z dąsającej się arystokracji nie zdołałaby wyjednać komuś trafiki w najmniejszem miasteczku.
Trzebaż to wyznać, kobiety nie są już w modzie; w naszych świetnych salonach, dwudziestoletnie młodziki ledwie raczą do nich zagadać; wolą otaczać kołem nieokrzesanego gębacza, który swoim prowincjonalnym akcentem rozbiera kwestję zdolności, i czyhać na sposobność wtrącenia jakiegoś słówka. Bogata młodzież, która sili się udawać lekkomyślną aby nibyto podtrzymać świetność dawnej arystokracji, woli o wiele mówić o koniach i grywać wysoko w klubach, gdzie kobiety nie mają wstępu. Śmiertelny chłód, panujący w stosunku młodych ludzi do dwudziestopięcioletnich kobiet, które małżeńska nuda wraca społeczeństwu, sprawi może, iż paru inteligentnych ludzi przyjmie życzliwie ten najściślejszy opis kolejnych faz choroby zwanej miłością. Przerażająca zmiana, która nas wtrąciła w obecną nudę i która nie pozwala nam już zrozumieć społeczeństwa z r. 1778, takiego jak je widzimy w listach Diderota do panny Volland, jego kochanki, lub w Pamiętnikach pani d’Epinay, może pchnąć do dociekań nad tem, który-to z naszych kolejnych rządów zabił u nas zdolność zabawy i zbliżył nas do narodu najsmutniejszego pod słońcem. Nie umiemy nawet naśladować ich parlamentu i uczciwości ich stronnictw, jedynej znośnej rzeczy jaką wynaleźli. W zamian za to, najgłupszy z ich smutnych wymysłów, poczucie godności, zajęło u nas miejsce wesołości francuskiej, którą można już tylko spotkać na pięciuset podmiejskich balikach za rogatkami Paryża, lub na południu Francji, poniżej Bordeaux.
Ale który z naszych kolejnych rządów przyniósł nam to straszliwe nieszczęście aby nas zanglizować? Czy mamy winić ów krzepki rząd z r. 1793, który przeszkodził najeźdźcom rozbić obóz na Montmartre? ów rząd, który za niewiele lat wyda się nam heroiczny i który tworzy godną przegrywkę do rządu, niosącego pod Napoleonem nasze imię do wszystkich stolic Europy.
Puśćmy w niepamięć poczciwą w intencjach głupotę Dyrektorjatu, uświetnionego talentem Carnota, i nieśmiertelną kampanję włoską z lat 1796 — 1797.
Zepsucie dworu Barrasa przypominało jeszcze wesołość dawnej epoki; wdzięki pani Bonaparte świadczyły, że nie mieliśmy wówczas żadnej skłonności do posępnego chłodu Anglików.
Głęboka cześć, jaką, mimo zawiści dzielnicy Saint-Germain, musieliśmy żywić dla rządów Pierwszego Konsula, oraz znamienici ludzie, którzy uświetnili towarzystwo paryskie, jak Cretet, Daru, etc., nie pozwalają zrzucać na Cesarstwo odpowiedzialności za wybitną zmianę, jaka się dokonała w charakterze francuskim w pierwszej połowie dziewiętnastego wieku.
Próbuję zdać sobie sprawę z tego uczucia, którego wszystkie szczere objawy mają w sobie jakieś piękno.
Istnieją cztery odmiany miłości:
1. Miłość sercem, miłość namiętna[13], owa miłość Zakonnicy Portugalskiej, Heloizy do Abelarda, miłość kapitana Vesel, żandarma z Cento[14].
2. Miłostka, ta która kwitła w Paryżu około r. 1760, a którą spotykamy w pamiętnikach i powieściach z owej epoki: Crébillon, Lauzun, Duclos, Marmontel, Chamfort, pani d’Epinay etc.
Jestto niby obraz, w którym wszystko, nawet cienie, powinno być różowe; gdzie nie powinno być nic niemiłego, pod żadnym pozorem, pod grozą uchybienia zwyczajom, dobremu tonowi, subtelności etc. Człowiek dystyngowany wie zgóry, jak się ma zachować i co go czeka w kolejnych fazach tej miłości; wolny od namiętności i jej niespodzianek, zwykle rozwija więcej subtelności niż prawdziwego uczucia, jest bowiem zawsze bardzo inteligentny. Jestto ładna i chłodna miniatura w porównaniu z obrazem Carraccich. Gdy namiętność burzy wszystkie nasze interesy, miłostka zawsze umie się do nich dostroić. Prawda iż, jeśli odjąć tej miernej miłości próżność, zastaje z niej bardzo niewiele; pozbawiona próżności, jest niby wątły ozdrowieniec, który ledwie powłóczy nogami.
3. Miłość fizyczna.
Spotkać na polowaniu piękną i hożą wieśniaczkę, która umyka do lasu. Każdy zna miłość, opartą na tego rodzaju przyjemnościach: choćby ktoś miał najbardziej oschły i niewydarzony charakter, zawsze zaczyna się od tego w szesnastym roku.
4. Miłość z próżności.
Olbrzymia większość mężczyzn, zwłaszcza we Francji, pragnie mieć i ma kobietę modną, jak się ma ładnego konia, coś co należy do zbytku młodego panicza. Zapały te rodzą się z mniej lub więcej głaskanej i drażnionej próżności. Niekiedy łączy się z nią miłość fizyczna, i to nie zawsze; często niema tu nawet przyjemności zmysłów. Dla plebejusza księżna nie ma nigdy więcej niż trzydzieści lat, mawiała księżna de Chaulnes; dworzanie zaś owego zacnego człowieka, Ludwika, króla Holandji, wspominają jeszcze z uciechą pewną ładną panią w Hadze, która nie umiała się zdobyć na opór wobec kogoś kto był diukiem lub księciem. Ale, wierna zasadom monarchicznym, skoro przybywał książę krwi, odprawiała księcia: była niby order ciała dyplomatycznego.
Najszczęśliwszą kombinacją tego płaskiego stosunku jest ta, w której przyjemność zmysłów zwiększa się nawykiem. Wspomnienia upodobniają go nieco do miłości; zerwanie powoduje ranę miłości własnej i smutek; pod wpływem romansowych pojęć człowiek myśli że jest zakochany i melancholijny, próżność bowiem rada się stroi w piórka wielkiego uczucia. Tyle jest pewne, że, z jakiegobądź rodzaju miłości płynie rozkosz, z chwilą gdy dusza bierze w niej udział, rozkosz ta staje się żywa, a wspomnienie jej urocze. W namiętności tej, nawspak wielu innym, wspomnienie tego co się utraciło zawsze wydaje się wyższe od tego, czego można się spodziewać.
Niekiedy, w miłości poczętej z próżności, nawyk lub zwątpienie aby się znalazło coś lepszego, wytwarza rodzaj przyjaźni, najmniej sympatyczny ze wszystkich; chełpi się ona swą pewnością etc.[15].
Miłość fizyczną, jako iż jest wrodzona, znają wszyscy; jednakże dla tkliwych i namiętnych dusz posiada ona jedynie podrzędne znaczenie. Jeżeli tacy ludzie bywają śmieszni w salonie, jeśli intrygi świata często ranią ich serce, znają oni wzamian rozkosze na zawsze zamknięte dla tych, co żyją jedynie dla próżności lub dla pieniądza.
Istnieją cnotliwe i tkliwe kobiety, które zaledwie mają pojęcie o rozkoszy fizycznej; rzadko się na nią narażały, jeśli można tak powiedzieć, a nawet wówczas upojenia duszy dały im niemal zapomnieć o rozkoszy ciała.
Zdarzają się ludzie, będący ofiarą i narzędziem piekielnej dumy à la Alfieri. Ci ludzie, którzy może są okrutni dlatego, że, jak Neron, drżą ciągle sądząc innych wedle siebie; ci ludzie, powiadam, nie są zdolni kosztować rozkoszy fizycznej, o ile jej nie towarzyszy najwyższe upojenie pychy, to znaczy o ile nie dopuszczają się okrucieństw na towarzyszce swych rozkoszy. Skąd okropności Justyny[16]. Tańszym kosztem nie umieją mieć uczucia pewności.
Oto, co się dzieje w duszy:
1. Podziw.
2. Powiada się sobie: Cóż za rozkosz byłoby całować ją, otrzymywać pocałunki etc.
3. Nadzieja.
Rozbiera się zalety; w takiej chwili kobieta powinnaby się oddać, aby osiągnąć szczyt upojenia zmysłów. Nawet najskromniejszym kobietom oczy płoną w chwili nadziei; namiętność jest tak silna, rozkosz tak żywa, że zdradza się wymownemi znakami.
4. Miłość urodziła się.
Kochać, znaczy znajdować rozkosz w widzeniu, dotykaniu, czuciu wszystkiemi zmysłami, z tak bliska jak tylko można, istoty ukochanej i kochającej wzajem.
5. Zaczyna się pierwsza krystalizacja[18].
Rozkoszujemy się tem, aby stroić w tysiące powabów kobietę której miłości jesteśmy pewni; rozbieramy swoje szczęście z niesłychaną lubością. Poprostu wyolbrzymiamy sobie wspaniały dar, który spadł nam z nieba, którego nie znamy a którego posiadania jesteśmy pewni.
Pozwólcie pracować głowie zakochanego dwadzieścia cztery godzin, a oto co znajdziecie:
W kopalni soli w Salcburgu wrzuca się w czeluść szybu gałąź odartą z liści; w parę miesięcy później wydobywa się ją okrytą lśniącemi kryształkami; najdrobniejsze gałązki, nie większe od łapki sikory, przybrane są mnóstwem ruchomych i lśniących djamentów; nie można poznać pierwotnej gałęzi.
Krystalizacją nazywam czynność myśli, która, we wszystkiem co widzi, odkrywa nowe przymioty ukochanej osoby.
Podróżnik opowiada o chłodzie pomarańczowych gajów w Genui, nad morzem, w upalne dni letnie: cóż za rozkosz byłaby zażywać tego chłodu z nią! Przyjaciel łamie rękę na polowaniu: cóż za rozkosz być pielęgnowanym przez kochaną kobietę! Być wciąż z nią i wciąż czuć jej miłość, to niemal zmieniłoby ból w rozkosz; złamana ręka przyjaciela staje się punktem wyjścia, aby uwierzyć w niebiańską dobroć ukochanej. Słowem, wystarczy pomyśleć o jakiejś zalecie, aby ją ujrzeć w przedmiocie swej miłości.
Zjawisko to, które pozwalam sobie nazwać krystalizacją, ma źródło w naturze, która nas nastraja do rozkoszy i pędzi nam krew do mózgu; w poczuciu iż zalety ukochanej osoby mnożą rozkosz, a wreszcie w tej myśli: ona jest moją. Dziki nie ma czasu iść poza ten pierwszy krok. Czuje rozkosz, ale energję jego mózgu pochłania całkowicie pościg za danielem, którego mięsem musi czemprędzej skrzepić siły, aby nie zginąć od topora wrogów.
Na przeciwnym biegunie cywilizacji, nie wątpię, że kobieta tkliwa dochodzi do tego, iż doznaje rozkoszy fizycznej jedynie z mężczyzną którego kocha[19]. Zupełnie przeciwnie jak u dzikich. Ale, w narodach cywilizowanych, kobieta ma poddostatkiem czasu, dziki zaś tak jest pochłonięty swemi zatrudnieniami, że musi traktować swą samicę jak pociągowe bydlę. Jeżeli samice wielu gatunków zwierząt są szczęśliwsze, to dla tego, że istnienie samców lepiej jest ubezpieczone.
Ale porzućmy lasy, aby wrócić do Paryża. Człowiek trawiony namiętnością widzi wszystkie doskonałości w tej którą kocha; jednakże uwaga jego może być jeszcze rozprószona, dusza bowiem nuży się wszystkiem co jednostajne, nawet doskonaleni szczęściem[20].
Oto co zdarza się, aby utrwalić uwagę:
6. Rodzi się wątpienie.
Po kilku spojrzeniach lub szeregu innych czynności, które mogą trwać chwilę albo wiele dni, a które najpierw obudziły a potem umocniły jego nadzieję, kochanek budzi się z pierwszego zdumienia i oswaja się ze swem szczęściem. Powodując się teorją, która, zawsze oparta na najczęstszych przypadkach, powinna brać w rachubę jedynie kobiety łatwe, ów kochanek żąda konkretniejszych rękojmi i dąży do posiadania.
Kobieta przeciwstawia mu obojętność[21], chłód lub nawet gniew, jeśli okazuje zbytnią pewność siebie; we Francji posługuje się odcieniem ironji, który mówi: „Uważasz się za bliższego celu niż jesteś“. Kobieta postępuje tak, bądź wówczas gdy się przebudzi z chwilowego oszołomienia i wróci w granice skromności drżąc że je przekroczyła, bądź poprostu przez rozsądek lub zalotność.
Kochanek zaczyna wątpić o szczęściu które sobie obiecywał; zaczyna brać krytycznie swoje mniemane nadzieje.
Próbuje się rzucić w inne uciechy życia, nie znajduje w nich żadnego smaku. Chwyta go lęk przed strasznem nieszczęściem, a wraz z nim przychodzi głębokie skupienie.
7. Druga krystalizacja.
Wówczas zaczyna się druga krystalizacja, której djamentami są potwierdzenia tej myśli:
Kocha mnie.
Co kwadrans w nocy która nastąpiłaipo narodzinach wątpliwości, po chwili strasznych męczarni, zakochany mówi sobie: Tak, kocha mnie; i krystalizacja zmierza do odkrywania nowych wdzięków; potem znowuż wątpienie wpija weń błędne oczy i osadza go w miejscu. Zaledwie może oddychać, powiada sobie: Ale czy ona mnie kocha? Wśród tych rozdzierających i rozkosznych wahań, biedny kochanek czuje żywo to: Dałaby mi rozkosz, jaką może mi dać ona jedna.
Oczywistość tej prawdy, owa droga na krawędzi straszliwej przepaści, gdy drugą ręką dotykamy najwyższego szczęścia, daje tej drugiej krystalizacji tyle wyższości nad pierwszą.
Kochanek błąka się ustawnie między temi trzema myślami:
1. Ona jest wcieleniem doskonałości.
2. Kocha mnie.
3. Co czynić, aby uzyskać najwyższy dowód miłości? Najbardziej rozdzierająca chwila dla młodej jeszcze miłości, to ta, w której spostrzega, że rozumowała fałszywie i że trzeba zburzyć cały złom krystalizacji.
Wówczas zaczyna się wątpić o samej krystalizacji.
Wystarczy bardzo małej dawki nadziei, aby spowodować narodziny miłości.
Nadzieja może później rozwiać się po upływie kilku dni; miłość mimo to zrodziła się.
Przy charakterze stanowczym, zuchwałym, porywczym, oraz przy wyobraźni rozbudzonej nieszczęściami życia, stopień nadziei może być mniejszy.
Nadzieja może ustać wcześniej, nie zabijając miłości.
Jeśli kochanek zaznał nieszczęść, jeśli ma charakter czuły i myślący, jeśli zwątpił o innych kobietach, jeśli ma żywe uwielbienie dla danej osoby, wówczas żadna pospolita rozkosz nie zdoła go oderwać od drugiej krystalizacji. Będzie wolał raczej marzyć o najsłabszej możliwości pozyskania kiedyś jej serca, niż otrzymać od kobiety pospolitej wszystko czem ona może go obdarzyć.
Trzebaby, aby w tym okresie (ale nie później, zważcie to dobrze), kobieta, którą kocha, zabiła w nim nadzieję z całem okrucieństwem i aby go sponiewierała publicznie w sposób zmuszający do zerwania wszelkich stosunków.
Narodziny miłości dopuszczają o wiele dłuższych przerw między temi wszystkiemi okresami.
U ludzi zimnych, flegmatycznych, ostrożnych, narodziny te wymagają o wiele więcej nadziei, i to nadziei o wiele bardziej ciągłej. Tak samo u ludzi starszych.
O trwaniu miłości rozstrzyga właśnie ta druga krystalizacja, podczas której człowiek czuje w każdej chwili że trzeba mu być kochanym lub umrzeć. W jaki sposób, po tem nieustannem przeświadczeniu, które z trwaniem miłości obraca się w nawyk, zniósłby ktoś samą myśl o tem, aby przestać kochać? Im charakter silniejszy, tem mniej zdolny do niestałości.
Tej drugiej krystalizacji brak jest prawie zupełnie w miłostkach z kobietami, które się oddają zbyt łatwo.
Z chwilą gdy dopełniły się krystalizacje, zwłaszcza druga, która jest o wiele silniejsza, obojętne oczy nie rozpoznają już pierwotnej gałęzi, ponieważ:
1. strojna jest w przymioty, czyli djamenty, których te oczy nie widzą;
2. strojna jest w przymioty, które nie są dla nich przymiotami.
Doskonałość pewnych wdzięków, o których mówi mu dawny kochanek jego ubóstwianej, oraz pewien błysk dostrzeżony w jego oczach, są djamentem krystalizacji[22] del Rossa.
Myśl o tem, zrodzona w ciągu wieczora, rozmarza go na całą noc.
Niespodziewana odpowiedź, która mi pozwala wejrzeć jaśniej w duszę czułą, szlachetną, gorącą, lub, jak mówi gawiedź, romansową[23], ceniącą ponad szczęście królów przyjemność samotnej przechadzki ze swym kochankiem w ustronnym ’gaju o północy, również rozmarza mnie na całą noc[24].
On powie, że moja kochanka jest skromnisią; ja powiem, że jego kochanka jest ulicznicą.
W duszy zupełnie spokojnej — np. młoda dziewczyna, pędząca życie w samotnym dworze na wsi — najmniejsza niespodzianka może spowodować lekki podziw; jeśli się zaś przyłączy najlżejsza nadzieja, rodzi się miłość i krystalizacja.
W tym wypadku miłość bawi zrazu i sprawia przyjemność.
Niespodziankę i nadzieję wspiera potężnie potrzeba kochania oraz melancholja właściwa szesnastolatkom. Wiadomo, że niepokój owego wieku jest pragnieniem miłości, właściwością zaś pragnienia jest, że nie przebiera zbytnio w napoju nastręczonym przez przypadek.
Streśćmy tedy siedm okresów miłości, a mianowicie:
1. Podziw;
2. Co za rozkosz etc.;
3. Nadzieja;
4. Narodziny miłości;
5. Pierwsza krystalizacja;
6. Zjawia się wątpienie;
7. Druga krystalizacja.
Pomiędzy nr. 1 a nr. 2 może upłynąć rok. Pomiędzy nr. 2 a nr. 3 miesiąc; jeżeli nadzieja się nie zjawi, wyrzekamy się nieznacznie nr. 2, jako czegoś co przynosi nieszczęście.
Mgnienie oka między nr. 3 a nr. 4.
Między nr. 4 a nr. 5 niema odstępu. Rozłączyć je może tylko osiągnięcie celu.
Pomiędzy nr. 5 a nr. 6 może upłynąć kilka dni, zależnie od porywczości i śmiałości charakteru; pomiędzy 6 a 7 niema odstępu.
Człowiek nie ma mocy poniechania tego, co mu sprawia największą przyjemność[25].
Miłość jest jak gorączka; rodzi się i gaśnie bez najmniejszego udziału woli. Oto jedna z głównych różnic między miłostką a miłością; zalet ukochanej osoby można sobie jedynie winszować jako szczęśliwego przypadku.
Pozatem, miłość możebna jest w każdym wieku: namiętność pani du Deffant dla niezbyt powabnego Horacego Walpole. Paryż przypomina sobie może jeszcze świeższy, a zwłaszcza sympatyczniejszy tego przykład.
Jako dowód wielkich namiętności uznaję jedynie te ich następstwa, które są śmieszne. Naprzykład nieśmiałość jest dowodem miłości. Nie mówię o głupiej nieśmiałości uczniaka.
Krystalizacja nie ustaje w miłości prawie nigdy. Oto jej przebieg: póki się nie posiądzie przedmiotu ukochania, istnieje krystalizacja urojona; jedynie przez wyobraźnię jesteś pewien, że dany przymiot istnieje u tej którą kochasz. Po przełomie, odradzające się bezustanku obawy uśmierzają się w realniejszy sposób. Tak więc szczęście jest jednostajne tylko w swojem źródle. Każdy dzień ma inny kwiat.
Jeżeli ukochana kobieta ulegnie swej namiętności i popełni ten straszny błąd że zabije obawę żywością swych upojeń[26], krystalizacja ustaje na chwilę; ale kiedy miłość straci nieco swej żywości, to znaczy swych obaw, zyskuje w zamian czar zupełnego oddania, ufności bez granic; słodkie przyzwyczajenie koi wszystkie troski życia i daje rozkoszom inną barwę.
Z chwilą gdy kochanka cię rzuci, krystalizacja zaczyna się na nowo; każdy zaś akt zachwytu, widok każdego szczęścia które ona ci dać może a o którem już zapomniałeś, kończy się tą rozdzierającą myślą: „To szczęście tak urocze nie wróci już dla mnie nigdy! i to z własnej winy je tracę!“ Jeśli chcesz szukać szczęścia we wrażeniach innego rodzaju, serce twoje odtrąca je. Wyobraźnia maluje ci wprawdzie obrazy fizyczne, sadza cię na rączego konia, pędzącego na łowach przez lasy Devonshire[27]; ale widzisz, czujesz najoczywiściej, że nie zaznałbyś tam żadnej przyjemności. Oto błąd optyczny, którego skutkiem bywa strzał z pistoletu.
Gra posiada też swoją krystalizację, wywołaną (przeznaczeniem sumy którą masz nadzieję wygrać.
Życie dworskie, tak opłakiwane przez szlachtę pod mianem legitymizmu, miało swój urok jedynie dzięki krystalizacji. Nie było dworaka, któryby nie marzył o szybkiej karjerze jakiegoś de Luynes albo de Lauzun, ani powabnej kobiety, którejby nie kusiła książęca mitra pani de Polignac. Żaden racjonalny rząd nie może przywrócić tej krystalizacji. Nic nie jest równie antyimaginacyjne, jak rząd Stanów Zjednoczonych w Ameryce. Widzieliśmy, że ich sąsiedzi, dzicy, nie znają prawie zupełnie krystalizacji. Rzymianie nie mieli o niej pojęcia, znajdowali ją jedynie w sferze miłości fizycznej.
Nienawiść ma swoją krystalizację; z chwilą gdy zjawia się nadzieja zemsty, zaczynamy na nowo nienawidzić.
Jeżeli każda wiara, w którą wchodzi niedorzeczne lub niedowiedzione, stara się zawsze wysunąć na czoło ludzi najbardziej nierozumnych, to również jeden z objawów krystalizacji. Istnieje krystalizacja nawet w matematyce (szkoła Newtona w 1740), w głowach, które nie mogą sobie w każdej chwili uprzytomnić wszystkich szczegółów dowodu tego w co wierzą.
Przyjrzyjcie się, jako przykład, losom wielkich filozofów niemieckich, których nieśmiertelność, tyle razy obwieszczana, nie przekracza nigdy trzydziestu lub czterdziestu lat.
To, iż niepodobna sobie uświadomić przyczyn swoich uczuć, sprawia, iż najrozsądniejszy człowiek bywa fanatykiem muzyki.
Kobiety przywiązują się przez swoje ustępstwa. Ponieważ dziewiętnaście dwudziestych ich codziennych marzeń odnosi się do miłości, po oddaniu się kobiety marzenia te skupiają się koło jednego przedmiotu: starają się usprawiedliwić krok tak niezwykły, tak stanowczy, tak przeciwny wszystkim prawidłom wstydu. Proces ten nie istnieje u mężczyzn. Zarazem, wyobraźnia kobiety rozbiera dosyta owe tak rozkoszne momenty.
Ponieważ miłość każe wątpić o rzeczach najbardziej dowiedzionych, ta sama kobieta, która, przed oddaniem się była pewna że kochanek jej jest człowiekiem ponad pospolitą miarę, natychmiast, skoro tylko oddała mu wszystko, zaczyna się lękać, że on tylko chciał mieć jedną kobietę więcej na swojej liście.
Wówczas dopiero zachodzi druga krystalizacja, która — ile że towarzyszy jej obawa — jest o wiele silniejsza[28].
Kobieta ma uczucie, że z królowej stała się niewolnicą. Tym stanom duszy sprzyja nerwowe upojenie, zrodzone z rozkoszy tem silniejszych iż są rzadkie. Wreszcie, kobieta, siedząc przy krosienkach, robocie mdłej i zatrudniającej jedynie ręce, wciąż myśli o swym kochanku, gdy ten, galopując na czele szwadronu, naraża się na areszt za jeden fałszywy zwrot.
Sądziłbym tedy, że ta druga krystalizacja jest o wiele silniejsza u kobiet, ponieważ obawa jest żywsza: próżność i honor są w grze, a w każdym razie rozprószenie jest trudniejsze.
Kobiety nie wspiera nawyk rozsądku, którego ja, mężczyzna, nabywam z konieczności przy swojem biurku, pracując po sześć godzin dziennie nad zimnemi i rozsądnemi rzeczami. Nawet poza miłością są one skłonne poddawać się wyobraźni, egzaltacja to ich stan zwyczajny; zacieranie braków ukochanego przedmiotu musi być tedy szybsze.
Kobiety wolą wzruszenia niż rozsądek, to bardzo proste: ponieważ, w myśl naszych niemądrych obyczajów, nie zajmują się w rodzinie niczem poważnem, rozsądek nie zda im się na nic, nigdy nie mają uczucia, aby był na coś przydatny.
Przeciwnie, jest im zawsze szkodliwy, gdyż objawia się jedynie w formie wyrzutu za rozkosz wczorajszą lub w formie zakazu rozkoszy jutrzejszej.
Poleć żonie zarząd którejś ze swoich wiosek, a założę się, że jej księgi okażą się lepiej prowadzone od twoich; wówczas, żałosny despoto, będziesz miał bodaj prawo się żalić, skoro nie miałeś talentu obudzenia miłości. Ilekroć kobiety zapuszczą się w rozumowania ogólne, bezwiednie schodzą na teren miłości. W szczegółach starają się być ściślejsze i dokładniejsze od mężczyzn. Połowa drobnego handlu znajduje się w rękach kobiet, i wywiązują się zeń lepiej niż ich mężowie. Znana jest zasada, że, kiedy się mówi o interesach, nie można być z niemi nazbyt poważnym.
Bo też są one, wszędzie i zawsze, chciwe wzruszeń: patrz rozrywki przy pogrzebach w Szkocji.
Ośmnastoletnia dziewczyna nie posiada dość materjału do krystalizacji, pragnienia jej są zbyt ograniczone brakiem życiowych doświadczeń, aby mogła kochać tak namiętnie jak kobieta dwudziestoośmioletmia.
Dziś wieczór wyłuszczam ten pogląd inteligentnej kobiecie, która sądzi przeciwnie: „Wyobraźnia młodej dziewczyny, nie zmrożona żadnem przykrem doświadczeniem, posiadająca cały ogień pierwszej młodości, może stworzyć czarujący obraz z powodu byle mężczyzny. Ilekroć ujrzy swego ukochanego, rozkoszuje się, nie tem czem on jest w istocie, ale lubym obrazem jaki zeń sobie stworzyła.
„Później, gdy się rozczaruje do niego i do mężczyzn wogóle, smutne doświadczenie zmniejsza w niej zdolność krystalizacji, nieufność podcina skrzydła wyobraźni. Widok mężczyzny, choćby był nawet cudem świata, nie zdoła w niej stworzyć równie porywającego obrazu: nie potrafi już kochać z równym ogniem jak w pierwszej młodości. Że zaś w miłości wszystkiem jest nasze złudzenie, nigdy obraz, jaki sobie stworzy kobieta dwudziestoośmioletnia, nie będzie miał tego blasku i czaru, z którego zrodziła się jej miłość w szesnastym roku; druga miłość zawsze się jej będzie zdawała czemś pośledniejszem. — Nie, pani, nieufność, która nie istniała w szesnastym roku, oczywiście musi dać inne zabarwienie tej drugiej miłości. Za młodu, miłość jest niby olbrzymia rzeka, porywająca wszystko w biegu; czuje się, iż opór byłby daremny. Otóż, w dwudziestym ósmym roku tkliwa dusza zna już siebie samą: wie, że jeżeli dla niej istnieje jeszcze szczęście, dać je może jedynie miłość: wywiązuje się w tem biednem niespokojnem sercu straszliwa walka między miłością a nieufnością. Krystalizacja postępuje zwolna; ale, jeżeli wyjdzie zwycięsko z tej straszliwej próby, w której dusza dopełnia swego przeobrażenia wciąż w obliczu najokropniejszego niebezpieczeństwa, wówczas jest tysiąc razy świetniejsza i trwalsza, niż owa krystalizacja szesnastolatek, kiedy, dzięki przywilejowi wieku, wszystko było weselem i szczęściem. Miłość będzie tedy mniej wesoła a bardziej namiętna[30]“.
Rozmowa ta (Bolonja, 9 marca 1820), podająca w wątpliwość punkt dla mnie tak jasny, nasuwa mi myśl, że mężczyzna nie jest zdolny powiedzieć nic dorzecznego o tem co się dzieje w sercu tkliwej kobiety. Inna rzecz z kobietą zalotną: i my mamy próżność i zmysły.
Różnica między narodzinami miłości u obu płci musi wynikać z charakteru nadziei, który nie jest jednaki. Jedna strona naciera, druga broni; jedna prosi, druga odmawia; jedna jest zuchwała, druga wylękła.
Mężczyzna powiada sobie: „Czy spodobam się jej? czy zechce mnie kochać?“
Kobieta: „Czy on nie dla igraszki mówi że mnie kocha? czy to pewny charakter? czy może ręczyć przed sobą za trwałość swych uczuć?“. Oto czemu wiele kobiet traktuje dwudziestotrzechletniego młodzieńca, jak dziecko; jeśli odbył sześć kampanij, wszystko się zmienia, wówczas to jest młody bohater.
U mężczyzny, nadzieja zależy jedynie od postępków tej którą kocha; nic łatwiejszego niż je sobie wytłomaczyć. U kobiet nadzieja musi się wspierać na względach moralnych trudnych do ocenienia. Większość mężczyzn żąda dowodu, który uważają za rozprószenie wszelkich wątpliwości; kobiety nie są natyle szczęśliwe by móc uzyskać taki dowód: nieszczęściem jest, że to, co stanowi pewność i szczęście jednej strony, staje się niebezpieczeństwem i niemal upokorzeniem drugiej.
W miłości, mężczyźni narażeni są na tajemne udręki duszy, kobiety wystawiają się na drwiny publiczne; są bardziej wystraszone, zresztą opinia stanowi dla nich o wiele więcej, gdyż: bądź poważana, to konieczne[31].
Nie mają one niezawodnego środka ujarzmienia opinji przez doraźne narażenie życia.
Kobiety muszą być o wiele nieufniejsze. Dzięki ich wychowaniu, wszystkie drgnienia duszy, tworzące okresy w narodzinach miłości, są u nich łagodniejsze, bardziej nieśmiałe, powolniejsze, mniej stanowcze; mają tedy więcej warunków do stałości, trudniej przyszłoby im poniechać rozpoczętej krystalizacji.
Na widok ukochanego, kobieta albo się szybko namyśla, albo oddaje się szczęściu kochania, szczęściu z którego budzi ją przykro najlżejszy atak z jego strony, trzeba bowiem wyrzec się wszystkich rozkoszy aby chwytać za broń.
Rola mężczyzny jest prostsza; patrzy w oczy ukochanej; jeden uśmiech może go przepełnić szczęściem, toteż bez przerwy stara się go uzyskać[32]. Długie obleganie upokarza mężczyznę, stanowi chlubę kobiety.
Kobieta zdolna jest kochać, nie powiedziawszy w ciągu roku więcej niż kilkanaście słów do swego miłego. Ma w sercu zapisane ile razy go widziała: była z nim dwa razy w teatrze, dwa razy spotkała go na jakimś obiedzie, trzy razy ukłonił się jej na przechadzce.
Jednego wieczora, przy jakiejś grze, pocałował ją w rękę; zauważono, że, od tego czasu, nie pozwala ona, pod żadnym pozorem, nawet narażając się na śmieszność, nikomu pocałować się w rękę.
U mężczyzny nazwanoby takie postępowanie kobiecem, oświadczyła nam Leonora.
Dokładam wszelkich wysiłków, aby być suchym. Chcę nakazać milczenie swemu sercu, które miałoby może wiele do powiedzenia. Wciąż drżę, aby to co piszę nie było jedynie westchnieniem, wówczas gdy mi się i zdaje, że zanotowałem jakąś myśl.
Jako dowód krystalizacji, zadowolę się przypomnieniem następującej anegdoty[33].
Młoda osoba słyszy, że Edward, jej krewny który ma wrócić z armji, jest młodzieńcem bardzo niepospolitym; upewniają ją że kocha ją już ze słyszenia; ale zechce prawdopodobnie ją zobaczyć nim się oświadczy i nim poprosi rodziców o jej rękę. Widzi w kościele nieznajomego młodzieńca, słyszy że wołają nań Edward, myśli już tylko o nim, kocha go. W tydzień później przyjeżdża prawdziwy Edward; to nie ów z kościoła: młoda osoba blednie, i będzie na zawsze nieszczęśliwa, jeśli ją zmuszą by mu oddała rękę.
Oto co ubodzy duchem nazywają szaleństwami miłości.
Pewien szlachetny człowiek obsypuje młodą, nieszczęśliwą dziewczynę najdelikatniejszemi dobrodziejstwami; jestto człowiek pełen przymiotów; miłość już miała się narodzić; ale nosi źle zaprasowany kapelusz i wsiada w jej oczach niezręcznie na konia: młoda dziewczyna powiada sobie z westchnieniem, że nie może odwzajemnić jego uczuć.
Mężczyzna nadskakuje kobiecie najuczciwszej w świecie; ona dowiaduje się, że ten pan przechodził jakieś śmieszne dolegliwości fizyczne: staje się jej nie do zniesienia. A wszakże nie miała najmniejszego zamiaru oddać się mu, te zaś sekretne nieszczęścia nie ujęły mu w niczem dowcipu ani zalet. Ale poprostu krystalizacja stała się niemożliwa.
Aby istota ludzka mogła się oddać z rozkoszą ubóstwieniu lubego przedmiotu — czy go znajdzie w lesie Ardeńskim czy na balu Coulon — trzeba zrazu aby się jej wydał doskonały, nie pod każdym względem, ale w każdym szczególe z tych które spostrzega obecnie; wyda się jej zupełnie doskonały dopiero w jakiś czas po drugiej krystalizacji. To bardzo proste, wystarczy powziąć myśl o jakiejś doskonałości, aby ją widzieć w ukochanej istocie.
Widać z tego, w czem piękność potrzebna jest do narodzin miłości. Trzeba aby brzydota nie stanowiła zapory. Niebawem kochanek dojdzie do tego, że ukochana wyda mu się piękna taka jaka jest, bez myśli o prawdziwej piękności.
Rysy, które tworzą prawdziwą piękność, przyrzekłyby mu — jeśli wolno się tak wyrazić — sumę szczęścia, którą oznaczę cyfrą 1, rysy zaś jego kochanki, takie jak są, przyrzekają mu 1000 jednostek szczęścia.
Przed narodzeniem się miłości, piękność jest potrzebna jako szyld; nastraja do tego uczucia przez pochwały jakie spływają na przyszły przedmiot naszego ukochania. Bardzo żywy podziw daje najlżejszej nadziei siłę rozstrzygającą.
W miłostce, a może i w pierwszych pięciu minutach prawdziwej miłości, kobieta, biorąc kochanka, bardziej liczy się z tem jak inne kobiety patrzą na tego mężczyznę, niż jak nań patrzy ona sama.
Stąd powodzenie książąt krwi i oficerów[34].
Piękne kobiety na dworze sędziwego Ludwika XIV kochały się w tym monarsze.
Trzeba się strzec alby nie otwierać drogi nadziei, póki się nie jest pewnym podziwu. Zrodziłoby to ckliwość, która uniemożliwia na zawsze miłość, lub którą przynajmniej leczy się jedynie podnietą miłości własnej.
Nie budzi sympatji dudek, ani człowiek uśmiechający się do wszystkich; stąd w świecie potrzebny jest pewien odcień szelmostwa, który etanowi o dobrym tonie. Nie chcemy zrywać nawet śmiechu z rośliny nazbyt spospolitowanej. Próżność nasza gardzi w miłości zbyt łatwem zwycięstwem; jako iż w ogólności człowiek nie jest skłonny przeceniać wartości tego co mu ofiarowują.
Skoro raz rozpocznie się krystalizacja, rozkoszujemy się każdem nowenn pięknem odkryłem w przedmiocie kochania.
Ale co to jest piękno? Jestto nowa zdolność dostarczenia rozkoszy.
Rozkosze są u każdego odmienne, często sprzeczne: co tłómaczy wybornie, czemu to, co dla jednego jest pięknem, dla drugiego jest brzydotą. (Wymowny przykład: del Rosso i Lisio, 1 styczeń 1820).
Aby ocenić charakter piękna, należy zważyć rodzaj przyjemności każdego człowieka: dla del Rosso, naprzykład, trzeba kobiety która dozwala nieco swobodnych gestów i uśmiechem swoim zachęca do rzeczy bardzo wesołych; kobiety, która co chwila drażni jego wyobraźnię nadzieją rozkoszy; która podnieca jego galanterję i pozwala mu ją rozwinąć.
Przez miłość rozumie del Rosso najoczywiściej miłość zmysłową, Lisio zaś prawdziwą namiętność. Jasne jest, że nie mogą być w zgodzie co do słowa piękno[35].
Ponieważ tedy piękno które odkrywasz jest nową zdatnością dostarczenia ci rozkoszy, rozkosze zaś są tak rozmaite jak ludzie, krystalizacja, wytworzona w głowie każdego człowieka, musi nosić barwę rozkoszy tego człowieka.
Krystalizacja ukochanej, czyli jej piękno, jest nie czem innem niż zbiorem zadowolenia wszystkich pragnień, jakie ktoś mógł kolejno powziąć w związku z jej osobą.
Czemu się tak rozkoszujemy każdą nową pięknością, odkrytą w ukochanej?
Dlatego, że każda nowa piękność daje nam pełne zadowolenie jakiegoś pragnienia. Chcesz ją mieć czułą, jest czuła; chcesz ją znowuż mieć dumną jak Emilja Comeille’a, — natychmiast, mimo że te właściwości wykluczają się prawdopodobnie wzajem, ukaże ci duszę rzymską. Oto moralna przyczyna, dla której miłość jest najsilniejszą z namiętności. W innych, pragnienia muszą się naginać do chłodnej rzeczywistości; tu, rzeczywistość kształtuje się wedle pragnień; jestto zatem namiętność, w której gwałtowne pragnienia znajdują najżywsze rozkosze.
Istnieją ogólne warunki szczęścia, które władają wszystkiemi zadowoleniami poszczególnych pragnień:
1. Ona zdaje ci się twą własnością, bo ty jeden możesz ją uczynić szczęśliwą.
2. Ona jest sędzią twej wartości. Warunek ten odgrywał wielką rolę na kochliwym i rycerskim dworze Franciszka I-go i Henryka II-go, oraz na wykwintnym dworze Ludwika XV-go. Pod rządem konstytucyjnym i rezonerskim, kobiety tracą cały ten wpływ.
3. Dla romantycznych serc, im wznioślejsza będzie jej dusza, tem bardziej niebiańskie i wyzwolone z kału płaskości będą rozkosze w jej ramionach.
Młodzi Francuzi są, w ośmnastym roku życia, przeważnie uczniami Jana Jakóba Rousseau; ten warunek szczęścia jest dla nich bardzo ważny.
Wśród szamotań spowodowanych żądzą szczęścia, tracimy głowę.
Nawet najrozsądniejszy człowiek, z chwilą gdy kocha, nie widzi żadnego przedmiotu takim jak jest. Szacuje zbyt nisko własne zalety, a przecenia najlżejsze fawory ukochanej. Obawy i nadzieje przybierają natychmiast coś romansowego (wayward). Nie przypisuje już nic przypadkowi, traci poczucie prawdopodobieństwa; rzecz wyrojona staje się rzeczą istniejącą dla jego szczęścia[36].
Przerażająca oznaka tej utraty sądu: myślisz o jakimś drobnym fakcie, trudnym do uchwycenia, widzisz go biało, i tłomaczysz go sobie na korzyść swej miłości; w chwilę potem spostrzegasz że naprawdę był czarny, i znów widzisz w nim argument na rzecz swej miłości.
Wówczas dusza, wydana na łup śmiertelnych niepewności, odczuwa żywo potrzebę przyjaciela; ale dla kochanka niema już przyjaciela. Wiedziano o tem na dworze. Oto źródło jedynego rodzaju niedyskrecji, jaki kobieta subtelna może wybaczyć.
Rzeczą najbardziej zdumiewającą w miłości jest pierwszy krok, jest owa niezwykła zmiana która zachodzi w umyśle człowieka.
Wielki świat, ze swemi świetnemi zabawami, wspomaga miłość, ułatwiając ten pierwszy krok.
Zaczyna się od tego, iż zmienia prosty zachwyt (nr. 1) w zachwyt tkliwy (nr. 2): Cóż za rozkosz całować ją, etc.
Porywający walc, w salonie oświeconym tysiącem świec, wlewa w młode serca upojenie, które tłumi nieśmiałość, mnoży poczucie własnych sił, słowem daje odwagę kochania. Widok bowiem uroczego przedmiotu nie wystarcza; przeciwnie, nadmiar uroku onieśmiela tkliwe dusze; trzeba, w braku wzajemności[37], aby przynajmniej zstąpił z piedestału.
Komuż przyjdzie do głowy zakochać się w królowej, o ile go nie ośmieli?[38].
Nic tedy bardziej nie sprzyja narodzinom miłości, niż połączenie nudnego osamotnienia oraz paru balów, rzadkich i długo upragnionych; tak prowadzą rzecz dobre matki córek na wydaniu.
Prawdziwie wielki świat — taki jaki był na dworze francuskim[39] — a który, jak sądzę, nie istnieje już od r. 1780[40] — niezbyt był podatny dla miłości, ile że nie zostawiał prawie zupełnie samotności i czasu, niezbędnych dla krystalizacji.
Życie dworskie uczy spostrzegać i uprawiać wielką ilość odcieni, najlżejszy zaś odcień może być początkiem zachwytu i miłości[41].
Jeżeli do niedoli związanych z samą miłością przyłączą się inne nieszczęścia (cierpienia próżności, jeśli ukochana obraża twą słuszną dumę, twoje poczucie honoru i godność osobistą; choroba, kłopoty pieniężne, (prześladowania polityczne etc.), wówczas przeszkody te jedynie pozornie zwiększają miłość; zaprzątając czem innem wyobraźnię, utrudniają, w miłości rodzącej się, krystalizację, w miłości zaś szczęśliwej narodziny drobnych wątpliwości. Słodycze i szaleństwa miłości wracają ze zniknięciem tych kłopotów.
Trzeba zauważyć, iż, u ludzi lekkich lub obojętnych, nieszczęścia sprzyjają narodzinom miłości; po jej zaś narodzinach, jeżeli nieszczęścia są wcześniejsze, wspomagają miłość w tem, że wyobraźnia, zmierżona innemi sprawami życia, które nasuwają jej jedynie smutne obrazy, rzuca się całkowicie w proces krystalizacji.
Oto spostrzeżenie, które obudzi protesty i które komunikuję jedynie mężczyznom natyle nieszczęśliwym aby kochać namiętnie, przez długie lata, z niezwyciężonemi przeszkodami.
Widok wszelkiej niezwykłej piękności w naturze i sztuce budzi błyskawicznie wspomnienie ukochanej. Dzieje się to tem, iż, w myśl mechanizmu gałązki strojnej w djamenty w kopalni Salcburskiej, wszystko co jest piękne i wzniosłe na świecie stanowi cząstkę ukochanej istoty, i ten niespodziewany obraz szczęścia natychmiast wypełnia oczy łzami. Tak oto wrażliwość na piękno i miłość ożywiają się wzajem.
Jednem z nieszczęść życia jest, iż owo szczęście oglądania ukochanej istoty i rozmawiania z nią nie zostawia wyraźnych wspomnień. Widocznie dusza zbyt jest przejęta swemi wzruszeniami, aby dawać baczenie na ich przyczyny lub okoliczności. Jest samem wrażeniem. I może dlatego że tych rozkoszy nie da się zużyć dowolnem przywoływaniem, odnawiają się one z taką siłą, ilekroć jakiś przedmiot wyrwie nas z marzeń poświęconych ukochanej i przypomni nam ją żywiej jakimś nowym szczegółem[42].
Pewien stary oschły architekt spotykał Ją co wieczór w towarzystwie. W przypływie szczerości, nie licząc się ze słowami, wyśpiewałem[43] raz przed nim czuły i górny dytyramb na jej cześć. Wyśmiała mnie, ja zaś nie miałem siły powiedzieć jej: On panią widuje codzień.
To uczucie jest tak silne, że rozciąga się nawet na osobę jej przyjaciółki, która styka się z nią bezustanku. Kiedy ją widzę, tak przypomina mi Leonorę, że, mimo wszelkich wysiłków, nie mogę jej nienawidzić w owej chwili.
Możnaby rzec, iż, dzięki osobliwej tajemnicy serca, ukochana kobieta udziela więcej czaru niż go sama posiada. Obraz dalekiego miasta, w którem się ją widziało przez chwilę, pogrąża w głębszej i słodszej zadumie niż sama jej obecność. To skutek jej srogości.
Marzeń miłosnych nie da się spisać. Stwierdzam, że mogę odczytać dobrą powieść co trzy lata z tą samą przyjemnością. Budzi we mnie uczucia zgodne z tkliwą skłonnością która mnie zaprząta w danej chwili, lub urozmaica moje myśli, o ile serce jest wolne. Mogę też słuchać z przyjemnością tej samej muzyki, ale nie trzeba aby pamięć brała w tem udział. Działać powinna jedynie wyobraźnia; jeśli opera sprawia większą przyjemność na dwudziestem przedstawieniu, to dlatego, że lepiej się rozumie muzykę lub że przypomina ona pierwsze wrażenia.
Co się tyczy nowych horyzontów ludzkiego serca, jakie otwiera powieść, przypominam sobie bardzo dobrze dawniejsze, lubię nawet znaleść je zanotowane na marginesie. Ale ten rodzaj przyjemności tyczy powieści w sensie czegoś co pogłębia we mnie znajomość człowieka, nie zaś marzenia, które jest prawdziwą rozkoszą powieści. To marzenie jest nie do utrwalenia. Spisać je, znaczy zabić je na teraz, wpada się bowiem w filozoficzną analizę (przyjemności; i zabić jeszcze pewniej na przyszłość, bo nic tak nie paraliżuje wyobraźni jak ucieczka do pamięci. Jeżeli np. znajdę na marginesie notatkę malującą moje wrażenia kiedy czytałem przed trzema laty Old Mortality we Florencji, natychmiast zanurzam się w historji mego życia, w szacowaniu stopnia mego szczęścia w dwóch epokach, słowem w najwyższej filozofji, i żegnaj mi na długo swobodo tkliwych wzruszeń!
Każdy wielki poeta, posiadający żywą wyobraźnię, jest nieśmiały, to znaczy że obawia się ludzi dla przeszkód i zamętu, jakie mogą wnieść w jego rozkoszne marzenie. Drży o swoje skupienie. Ludzie, ze swemi płaskiemi sprawami, wyrywają go z ogrodów Armidy, aby go wepchnąć w cuchnące bajoro; nie umieją ściągnąć jego uwagi inaczej niż drażniąc go. Przez ten nawyk karmienia swej duszy tkliwemi marzeniami oraz przez swój wstręt do wszystkiego co pospolite, wielki artysta jest tak bliski miłości.
Im większym ktoś jest artystą, tem bardziej musi pragnąć tytułów i odznaczeń jako szańca.
W pełni najgwałtowniejszej i najnieszczęśliwszej namiętności zdarzają się chwile, w ttkórych wydaje się nam nagle, że już nie kochamy; jestto niby źródło słodkiej wody w morzu. Nie znajdujemy już prawie rozkoszy w myśli o ukochanej, i, mimo że znękani jej srogością, czujemy się niemal jeszcze nieszczęśliwsi, nie znajdując w życiu żadnej treści. Smutna i rozpaczliwa nicość zastępuje istnienie burzliwe, to pewna, ale ukazujące całą naturę z nowej, patetycznej, zajmującej strony.
To wszystko stąd, że za ostatnią bytnością u swej lubej znalazłeś się w położeniu, z którego już poprzednio wyobraźnia twoja wycisnęła wszystko możebne: naprzykład, po okresie chłodu, obchodzi się z tobą mniej źle, dopuszczając ściśle tego samego i temi samemi oznakami wywołanego stopnia nadziei co w innej epoce; wszystko to czyni może bezwiednie. Wyobraźnia odnajduje na swej drodze pamięć i jej smutne przestrogi; krystalizacja[44] ustaje natychmiast.
Przekonałem się dziś wieczór, że muzyka, kiedy jest doskonała, działa na serce podobnie jak obecność ukochanej, to znaczy daje szczęście niewątpliwie najwyższe na ziemi.
Gdyby wszyscy odczuwali ją w ten sposób, nie byłoby nic bardziej nastrajającego do miłości.
Ale zanotowałem już w zeszłym roku w Neapolu, że doskonała muzyka, jak doskonały balet[46], każą mi dumać nad tem, co stanowi w danej chwili przedmiot moich marzeń i nasuwa mi wyborne pomysły; np. w Neapolu o sposobie uzbrojenia Greków.
Otóż, dziś wieczór, nie mogę ukryć przed sobą, że mam to nieszczęście of being too great an admirer of milady I...[47].
I może doskonała muzyka, na którą miałem szczęście trafić po paru miesiącach jej braku (mimo że chodzę codzień do Opery), wywarła poprostu owo dawniej stwierdzone działanie, każąc mi żywo myśleć o tem, co mnie zaprząta.
— 4 marca, w tydzień później.
Nie śmiem ani przekreślić, ani potwierdzić poprzedniego spostrzeżenia. To pewna, iż, kiedy je pisałem, czytałem je w mem sercu. Jeśli je dziś podaję w wątpliwość, to może dlatego, że zatraciłem pamięć tego, co widziałem wówczas.
Nawyk muzyki i poczętych z niej marzeń nastraja do miłości. Tkliwa i smutna melodja — byle niezbyt dramatyczna, aby wyobraźnia nie była zmuszona myśleć o czynie — pobudzająca jedynie do marzeń miłosnych, rozkoszna jest dla tkliwej i obolałej duszy: naprzykład przeciągłe tony klarnetu na początku kwartetu z Bianca e Faliero, oraz opowiadanie Camporesi w połowie kwartetu.
Alberyk spotyka w loży kobietę piękniejszą od swej ukochanej (błagam, pozwólcie mi na matematyczne oszacowanie), t. zn. której rysy obiecują trzy jednostki szczęścia w miejsce dwóch (przyjmuję, że doskonałe piękno daje sumę szczęścia wyrażoną przez cztery).
Czy można się dziwić, że przekłada nad nią swoją ukochaną, której rysy przyrzekają mu sto jednostek szczęścia? Nawet drobne skazy jej twarzy, ślad ospy naprzykład, przejmują rozczuleniem kochającego mężczyznę i wtrącają go w głęboką zadumę, kiedy je ujrzy u innej kobiety; cóż dopiero u swej lubej? Doświadczał tysiąca uczuć wobec tych śladów ospy, te uczucia były przeważnie rozkoszne, przejmujące! Jakiekolwiekby zresztą były, odnawiają się z niewiarygodną żywością na widok tego znaku, nawet na twarzy innej kobiety.
Jeśli tedy dochodzi do tego, że woli i kocha brzydotę, to stąd, ze w tym wypadku brzydota jest pięknością[48]. Pewien człowiek kochał namiętnie kobietę chudą i ospowatą; śmierć mu ją zabrała. W trzy lata później, w Rzymie, spotyka dwie kobiety, jedną cudownie piękną, drugą chudą, ospowatą i tem samem, jeśli chcecie, dość brzydką: zakochuje się w brzydkiej po tygodniu, którego użył na zatarcie jej brzydoty wspomnieniami; przez łatwą zaś do wybaczenia zalotność owa brzydsza nie omieszkała mu przyjść z pomocą, drażniąc nieco jego zmysły, rzecz sprzyjająca tej ewolucji[49]. Mężczyzna spotyka kobietę, której brzydota go razi; niebawem, jeśli kobieta jest bez pretensji, wyraz twarzy pozwoli mu zapomnieć o brakach rysów; wydaje mu się miła, czuje że można ją kochać; po tygodniu budzą się w nim nadzieje, znów po tygodniu ona mu je odbiera; jeszcze tydzień a szaleje za nią.
Podobnie dzieje się w teatrze z ulubieńcami publiczności: widzowie nie odczuwają już ich rzeczywistego piękna lub brzydoty. Lekain, mimo wybitnej brzydoty, podbijał serca masami; Garrick również, dla wielu przyczyn, ale zwłaszcza dlatego, że nie widziano już rzeczywistej urody ich rysów lub gestów, tylko tę, której wyobraźnia nawykła im użyczać, przez wdzięczność i przez pamięć rozkoszy jakie jej dali. Tak naprzykład sama twarz komika rozśmiesza, z chwilą gdy wejdzie na scenę.
Młoda panna, którą pierwszy raz zaprowadzono do Komedji Francuskiej, mogła zapewne czuć niejaką odrazę do Lekaina podczas pierwszej sceny; ale niebawem przyprawiał ją o płacz lub o dreszcz; jak się oprzeć roli Tankreda[50] lub Orosmana? Jeżeli brzydota była dla niej jeszcze cokolwiek widoczna, zachwyty publiczności oraz nerwowy wpływ, jaki wywierają na młode serce[51] szybko zdołały ją przesłonić. Została z brzydoty jedynie nazwa, a nawet nie, gdyż słyszano, jak entuzjastki Lekaina wykrzykiwały: „Jakiż on piękny!“
Przypomnijmy sobie, że piękność jest wyrazem charakteru, lub, inaczej mówiąc, moralnych przyzwyczajeń, i że jest tem samem wolna od wszelkiej namiętności. Otóż nam właśnie trzeba namiętności; piękność może nam dostarczyć jedynie prawdopodobieństw co do jakiejś kobiety i to jeszcze prawdopodobieństw tego czem ona jest na zimno; spojrzenia zaś twej lubej, zeszpeconej ospą, są uroczą rzeczywistością, która niweczy wszystkie prawdopodobieństwa.
Kobiety inteligentne i czułe, ale delikatne i nieśmiałe, które, nazajutrz po jakimś balu, tysiąc razy przechodzą trwożliwie w myśli co mogły powiedzieć lub zdradzić mimowoli, takie kobiety, powiadam, oswajają się łatwo z brzydotą mężczyzny i brak ten nie stanowi dla nich niemal przeszkody.
Mocą tej samej zasady jesteśmy prawie obojętni na stopień piękności ubóstwianej kobiety, która nęka nas srogością. Niema tu już prawie zupełnie krystalizacji piękności; kiedy zaś przyjaciel, chcąc cię uleczyć, powie ci, że ona nie jest ładna, zgadzasz się z nim niemal, a on myśli że osiągnął bardzo wiele.
Przyjaciel mój, dzielny kapitan Trab, opisywał mi dziś wieczór uczucia, jakich swego czasu doznawał na widok Mirabeau.
Nikt, patrząc na tego wielkiego człowieka, nie doświadczał wzrokowo przykrych uczuć, nie znajdował go brzydkim. Porwani jego piorunowym głosem, wszyscy zwracali uwagę — znajdowali przyjemność w tem aby zwracać uwagę — jedynie na to, co było pięknego w jego twarzy. Ponieważ nie było u niego prawie wcale pięknych rysów (pięknością rzeźbiarską lub malarską), zważano jedynie na to, co było piękne inną pięknością[52], pięknością wyrazu.
Podczas gdy zamykało się oczy na wszystko, co, mówiąc po malarsku, było brzydkie, zatrzymywało się z zachwytem na najdrobniejszych szczegółach znośniejszych, np. na piękności jego bujnych włosów; gdyby nosił rogi, wydałyby się piękne[53]. Ładna tancerka zniewala co wieczór do uwagi wytarte lub pozbawione wyobraźni dusze, wypełniające balkon Opery. Przez swoje wdzięczne, śmiałe i uczone ruchy budzi pożądanie i stwarza w nich jedyną może krystalizację do jakiej są jeszcze zdolni. W ten sposób brzydula, na którą nikt nie raczyłby spojrzeć na ulicy, zwłaszcza nikt z tych przeżytych lampartów, jeśli się często pokazuje na scenie, może znaleźć bogatego protektora. Geoffroy powiadał, że teatr jest piedestałem dla kobiety. Im tancerka sławniejsza i więcej zużyta, tem więcej warta: stąd zakulisowe przysłowie: „Niejedna zdoła sprzedać to, czegoby nikt nie chciał darmo“. Dziewczyny te kradną swoim kochankom część ich namiętności i bardzo zdolne są do miłości naprzekór (par pique).
I jak tu nie łączyć szlachetnych i miłych uczuć z fizjognomją aktorki, której rysy nie mają nic odrażającego, w której widzi się co wieczór przez dwie godziny odbicie najszlachetniejszych uczuć, a której nie zna się skądinąd? Skoro się wreszcie znajdziesz w jej salonie, rysy jej przypominają ci uczucia tak szlachetne, że cała otaczająca ją rzeczywistość, mimo iż czasem niegodna, przybiera natychmiast coś romantycznego i wzruszającego.
Może właśnie ludzie niezdolni do miłości najżywiej odczuwają piękno: jestto przynajmniej najsilniejsze wrażenie, jakie może im dać kobieta.
Człowiek, któremu biło serce gdy ujrzał zdala biały kapelusik ubóstwianej, zdumiewa się własnej obojętności w obliczu największej piękności świata. Widząc zachwyty innych, może nawet odczuwać przykrość.
Kobiety nadzwyczaj piękne mniej zdają się zachwycające na drugi dzień. To wielkie nieszczęście: to paraliżuje krystalizację.Ponieważ wartość ich jest widoczna wszystkim, niejako dekoracyjna, muszą na liście swoich wielbicieli mieć więcej głupców, książąt, miljonerów etc.[55].
Dusza, obdarzona wyobraźnią, jest czuła i nieufna, nawet dusza najbardziej naiwna[56]. Może być niedowierzająca zupełnie bezwiednie; tyle przeszła rozczarowań! Wszystko zatem, co jest przewidzianego i urzędowego w poznaniu mężczyzny, mrozi wyobraźnię i oddala możliwość krystalizacji. W romantycznej sytuacji, przeciwnie, miłość zwycięża od pierwszego spojrzenia.
Nic naturalniejszego; zdumienie, które każe długo myśleć o rzeczy nadzwyczajnej, stanowi już połowę pracy mózgowej, potrzebnej do krystalizacji.
Przytoczę początki miłości Serafiny (Gil Blas, t. II, str. 142). To don Fernando opowiada swą ucieczkę przed zbirami Inkwizycji. „Przebywszy kilka alej w głębokiej ciemności, wśród ulewnego deszczu, dotarłem do jakiegoś salonu, którego drzwi były otwarte; wszedłem i rozejrzawszy się w jego przepychach... zauważyłem drzwiczki, otwierające się bez klucza. Uchyliłem je i ujrzałem szereg pokoi, z których tylko ostatni był oświetlony. Co czynić? rzekłem do siebie... Nie mogłem się oprzeć ciekawości. Posuwam się naprzód, przebywam kolejno pokoje i docieram tam gdzie było światło, to jest świeca, płonąca na marmurowym stole, w złocistym świeczniku... Ale niebawem, obracając oczy na łoże, którego kotary były rozchylone z powodu gorąca, ujrzałem przedmiot, który pochłonął całą mą uwagę: była to młoda kobieta, która, mimo rozlegającego się właśnie grzmotu, spała głębokim snem... Zbliżyłem się... wzruszony, zachwycony... Gdy tak upajałem się rozkoszą oglądania jej, zbudziła się.
„Wyobraźcie sobie jej zdumienie, gdy ujrzała w swoim pokoju, w nocy, obcego mężczyznę. Zadrżała na mój widok i wydała krzyk... Starałem się ją uspokoić; przyklękając na jedno kolano, rzekłem: „Pani, zechciej być bez obawy...“ Krzyknęła na dworki... Ośmieliwszy się nieco w obecności służebnej, spytała wyniośle kto jestem etc. etc.“
Oto pierwsze widzenie, którego niełatwo zapomnieć. Cóż głupszego, przeciwnie, w naszych dzisiejszych obyczajach, niż urzędowna i niemal sentymentalna prezentacja młodej dziewczynie jej przyszłego! Ta legalna prostytucja obraża wręcz uczucie wstydu.
„Widziałem dziś popołudniu, 17 lutego 1790 (powiada Chamfort), uroczystość t. zw. rodzinną, to znaczy ludzi uchodzących za uczciwych, czcigodne towarzystwo, cieszące się szczęściem panny de Marille, młodej osoby, pięknej, inteligentnej, cnotliwej, której się trafił ten los, że wychodzi zamąż za pana R., schorowanego, wstrętnego, plugawego, głupiego, ale bogatego starca, którego widziała dziś trzeci raz w życiu przy podpisywaniu kontraktu.
„Jeżeli co charakteryzuje znikczemniałą epokę, to podobny przedmiot tryumfu, niedorzeczność takiej radości, w perspektywie zaś świątobliwe okrucieństwo, z jakiem to samo towarzystwo będzie garściami sypało wzgardę na najlżejszą nierozwagę biednej młodej kobiety, gdy się jej zdarzy pokochać“.
Wszystko co jest obrzędem, co ma charakter rzeczy sztucznej i przewidzianej, gdzie chodzi o to aby się zachować przyzwoicie, poraża wyobraźnię i zostawia jej wrażliwość jedynie na to co jest przeciwne celowi obrzędu, co jest śmieszne; stąd magiczny skutek najmniejszego żartu. Biedna dziewczyna, wylękniona i cierpiąca w poczuciu wstydu podczas urzędowej prezentacji narzeczonego, może myśleć jedynie o roli jaką odgrywa; też niezawodny sposób stłumienia wyobraźni.
O ile sprzeczniejsze ze wstydem jest iść do łóżka z człowiekiem, którego widziało się ledwie dwa razy, po trzech łacińskich słowach wymówionych w kościele, niż oddać się bezwolnie człowiekowi, którego się ubóstwia od dwóch lat. Ale zaczynam mówić językiem niedorzecznym.
P.....[57] jest obfitem źródłem występków i nieszczęść, jakie idą w ślad naszych dzisiejszych małżeństw. Uniemożliwia swobodę młodym dziewczynom przed ślubem, a rozwód, kiedy się oszukają, lub raczej kiedy je oszukają w wyborze jaki im narzucono. Spójrzcie na Niemcy, ów kraj dobrych małżeństw; urocza księżna de Sagan; wyszła zamąż najuczciwiej w świecie po raz czwarty i zaprosiła na wesele trzech poprzednich mężów, z którymi jest bardzo dobrze. To już zbytek; ale jeden rozwód, który karze męża za tyranję, zapobiega tysiącom złych małżeństw. Najzabawniejsze jest, że nigdzie się nie widzi tyle rozwodów co w Rzymie.
Miłość lubi, od pierwszego widzenia, fizjognomję, która zwiastuje coś godnego szacunku i współczucia.
Umysły bardzo subtelne skłonne są do ciekawości i do uprzedzenia; spotyka się to zwłaszcza w duszach, w których wygasł święty ogień, źródło namiętności, i to jest jeden z najsmutniejszych objawów. Istnieje też zacietrzewienie u uczniaków, którzy wchodzą w świat. Na dwóch krańcach życia, przy zbyt wielkiej i przy zbyt małej wrażliwości, człowiek nie godzi się poprostu odczuwać rzeczy jak są, ograniczać się do istotnego wrażenia. Te dusze zbyt płomienne lub przepalone, rozkochane na kredyt, jeśli można się tak wyrazić, rzucają się na przedmioty zamiast czekać na nie.
Nim wrażenie, wynikłe z natury przedmiotów, dotrze do nich, spowijają je zdala, zanim je jeszcze ujrzą, owym urojonym czarem, którego w sobie samych znajdują nie wyczerpane źródło. Następnie, za zbliżeniem, widzą rzeczy nie tak jak są, ale jakiemi je uczyniły i, napawając się samemi sobą pod pozorem danego przedmiotu, sądzą, że napawają się tym przedmiotem. Ale, pewnego dnia, przykrzy się nam ponosić wszystkie koszty, spostrzegamy że ubóstwiany przedmiot nie bierze udziału w grze, zacietrzewienie pryska, zawód zaś, jakiego doznała miłość własna, czyni nas niesprawiedliwymi wobec przecenionego przedmiotu.
Trzebaby zmienić to śmieszne słowo; mimo to, rzecz sama istnieje. Widziałem, jak urocza i szlachetna Wilhelmina, rozpacz berlińskich pięknisiów, gardziła miłością i drwiła z jej szaleństw. Była to osoba olśniewająca młodością, dowcipem, urodą, darami wszelakiego rodzaju... Olbrzymi majątek, dając jej możność rozwinięcia wszystkich przymiotów, był jakgdyby w zmowie z naturą, aby ukazać światu rzadki przykład doskonałego szczęścia w osobie najzupełniej tego godnej. Miała dwadzieścia trzy lat; bywając oddawna na dworze, miała sposobność wzgardzić hołdami najwyższych; cnotę jej, skromną ale niewzruszoną, przytaczano jako przykład; najwięksi zdobywcy serc, zwątpiwszy o zwycięstwie, ubiegali się jedynie o jej przyjaźń. Jednego wieczora udaje się na bal do księcia Ferdynanda i tańczy dziesięć minut z młodym kapitanem.
„Od tej chwili, pisała później do przyjaciółki[58], stał się panem mego serca i mnie całej, do tego stopnia, że byłabym tem przerażona, gdyby szczęście widzenia Hermana zostawiło mi czas myślenia o czemkolwiek. Wyłączną mą myślą było śledzić, czy on na mnie zwraca nieco uwagi.
„Dziś jedyną pociechą jaką mogę znaleźć w swoich błędach, jest koić się złudzeniem, że to jakaś wyższa siła odjęła mi władzę nad sobą i rozum. Żadnem słowem nie umiałabym odmalować, nawet w przybliżeniu, do jakiego stopnia sam jego widok oszołomił mnie i wstrząsnął całe me jestestwo. Rumienię się na myśl, jak szybko i gwałtownie poniosło mnie coś ku niemu. Gdyby jego pierwszem słowem, kiedy wreszcie przemówił do mnie, było: „Czy mnie ubóstwiasz?“ doprawdy musiałabym odpowiedzieć: „Tak“. Nie miałam pojęcia, aby objawy uczucia mogły być tak nagłe i tak nieprzewidziane. Przez chwilę przypuszczałam wręcz, że jestem zatruta.
„Na nieszczęście, ty i cały świat, droga przyjaciółko, wiecie, że bardzo kochałam Hermana: otóż, po kwadransie był mi tak drogi, iż później przywiązanie to nie mogło już wzrosnąć. Widziałam wszystkie jego wady, i przebaczałam mu wszystkie, byle mnie kochał.
„Wkrótce po tym naszym tańcu, król opuścił bal; Herman, który należał do świty, musiał iść za nim. Wraz z nim znikł dla mnie cały świat. Daremnie starałabym się odmalować bezmiar nudy, jaka mnie ogarnęła z utratą jego widoku. Równała się jej jedynie gwałtowna chęć, aby się znaleźć sama.
„Wreszcie zdołałam się wymknąć. Skoro tylko zamknęłam się na dwa spusty w swoim pokoju, siliłam się zwalczyć swą namiętność. Łudziłam się, że mi się to powiodło. Och, droga przyjaciółko, jakże drogo zapłaciłam owego wieczora i następnych dni tę przyjemność, iż mogłam dotąd wierzyć w swoją cnotę!“
To, co przytoczyłem, to dokładny obraz wydarzenia, które stało się nowinką dnia, gdyż, po upływie kilku tygodni, biedna Wilhelmina była zbyt nieszczęśliwa, aby móc ukryć swą miłość. Taki był początek długiego szeregu nieszczęść, które położyły kres jej życiu tak młodo i w tak tragiczny sposób: zginęła, otruwszy się sama, lub otruta przez swego kochanka. Wszystko co mogliśmy dojrzeć w tym młodym kapitanie, to że tańczył bardzo dobrze; był bardzo wesoły, pewny siebie, wyglądał na dobrego chłopca i lubił dziewczęta; pozatem ledwie że szlachcic, zupełnie biedny i nie przyjmowany u dworu.
Nietylko nie trzeba tu nieufności, ale trzeba znużenia nieufnością, trzeba niejako niecierpliwego zuchwalstwa wobec życia. Bezwiednie, dusza zmęczona życiem bez miłości, mimowoli pociągnięta przykładem innych kobiet, pokonawszy wszelki lęk przed życiem, zmierżona smutnemi tryumfami pychy, stworzyła sobie nieświadomie ideał. Spotyka istotę podobną do tego wzoru; krystalizacja poznaje swój przedmiot po wzruszeniu jakie budzi, i poświęca na zawsze panu swoich losów to, o czem marzyła oddawna[59].
Kobiety, podległe temu nieszczęściu, są zbyt dumne, aby pokochać inaczej niż z porywu namiętności. Byłyby ocalone, gdyby mogły się zniżyć do miłostek.
Ponieważ piorunująca miłość rodzi się z tajemnego znużenia tem, co katechizm nazywa cnotą, oraz z nudy, wylęgłej w monotonnej doskonałości, sądzę, iż musi ona spadać najczęściej na t. zw. urwisów. Wątpię, aby mina Katona obudziła kiedy piorunującą miłość.
Rzadkość jej wynika stąd, że jeśli serce, które kocha niejako z góry, ma najlżejsze poczucie swego stanu, niema mowy o piorunującej miłości.
Kobieta, w której nieszczęścia zrodziły nieufność, nie jest zdolna do tego wstrząsu.
Nic tak nie ułatwia piorunującej miłości, jak pochwały innych kobiet, przed poznaniem osoby, która ma być jej przedmiotem.
Jednem z najkomiczniejszych źródeł przygód miłosnych, to fałszywe pioruny. Kobieta znudzona ale oschła myśli przez cały wieczór, że zakochała się na życie. Dumna jest, że znalazła wreszcie ów potężny dreszcz, za którym upędzała się jej wyobraźnia. Nazajutrz, nie wie gdzie się ma schować, a zwłaszcza jak uniknąć nieszczęśnika którego ubóstwiała w wilję.
Ludzie sprytni umieją spostrzec, to znaczy wyzyskać te uderzenia piorunu.
Większość ludzi zrodzonych na Północy niech opuści ten rozdział. Jestto mglista rozprawa o paru zjawiskach tyczących pomarańczy, drzewa które rośnie lub dochodzi pełnego wzrostu jedynie we Włoszech i w Hiszpanji. Aby być zrozumiałym gdzieindziej, musiałbym pomniejszyć fakty.
Nie omieszkałbym tego uczynić, gdybym miał choć chwilę zamiar napisać książkę miłą dla wszystkich. Ponieważ jednak niebo odmówiło mi talentu literackiego, myślałem jedynie o tem, aby opisać z całą oschłością ale też z całą ścisłością naukową pewne fakty, których mimowolnym świadkiem uczynił mnie długi pobyt w ojczyźnie pomarańcz. Fryderyk Wielki, lub inny znamienity człowiek Północy, który nigdy nie miał sposobności widzieć drzew pomarańczowych rosnących poprostu w ziemi, zaprzeczyłby mi następujących faktów, i to z dobrą wiarą. Szanuję nieskończenie dobrą wiarę i rozumiem jej przyczyny.
Ponieważ to szczere oświadczenie mogłoby się wydać pychą, dodam następującą
refleksję:
Każdy pisze na los szczęścia co mu się wydaje prawdą i każdy zadaje kłam sąsiadowi. Książki, to poprostu bilety na loterję; doprawdy nie są warte więcej. Potomność, zapominając o jednych a przedrukowując drugie, obwieści tem samem bilety wygrywające. Do tej pory, nikt z nas, spisawszy jak umiał najlepiej to co mu się wydaje prawdą, nie ma racji drwić sobie z sąsiada, chyba że drwiny będą zabawne, wówczas bowiem zawsze ma rację, zwłaszcza jeżeli tak pisze jak pan Courrier do del Furia.
Po tym wstępie, przystąpię odważnie do rozważenia faktów, które, jestem przeświadczony, rzadko zauważono w Paryżu. Ale, ostatecznie, w Paryżu, mieście przewyższającem — rzecz oczywista! — wszystkie inne, nie widzi się pomarańcz rosnących dziko, jak w Sorrento; w Sorrento zaś, ojczyźnie Tassa, nad zatoką neapolitańską, na stoku nad morzem, w położeniu bardziej malowniczem jeszcze od samego Neapolu, ale gdzie nie czyta się Zwierciadła, Lisio Visconti zauważył i spisał następujące fakty:
Kiedy się ma ujrzeć wieczór ukochaną kobietę, oczekiwanie tak wielkiego szczęścia czyni nieznośną każdą chwilę która od niego dzieli.
Jesteś jakby w gorączce: chwytasz się dwudziestu zajęć i rzucasz je kolejno. Spoglądasz co chwila na zegarek i jesteś uszczęśliwiony kiedy spostrzeżesz, żeś zdołał spędzić dziesięć minut bez sprawdzania godziny. Godzina tak upragniona bije wreszcie, i oto, kiedy masz już zapukać do drzwi, byłbyś rad jej nie zastać; zmartwiłbyś się tem jedynie z wyrozumowania; słowem, oczekiwanie widzenia jej sprawia ci przykrość.
Oto rzeczy, dla których dudki mówią że zakochani mają bzika.
A dzieje się to stąd, iż wyobraźnia, gwałtownie wyrwana z rozkosznych marzeń gdzie każdy krok stwarza szczęście, wraca do surowej rzeczywistości.
Tkliwa dusza wie dobrze, iż, w walce która rozpocznie się natychmiast skorą Ją ujrzysz, najmniejsze zaniedbanie, najmniejszy brak uwagi lub odwagi, będą ukarane klęską zatruwającą na długo marzenia wyobraźni i upokarzającą dla miłości własnej, nie licząc iż miłość traci możność ucieczki w świat marzeń. Powiadasz sobie: „Byłem głupi, byłem niedołęga“; ale odwaga wobec kochanej istoty to znak że się kocha mniej.
Ta resztka uwagi, którą się wydziera z takim trudem rozmarzeniom krystalizacji, sprawia, iż, w pierwszych chwilach rozmowy z ukochaną, wymyka się nam mnóstwo rzeczy pozbawionych sensu, lub mających sens przeciwny temu co się czuje. Lub, co jeszcze boleśniejsze, przesadza się własne uczucia, tak iż stają się śmieszne w jej oczach. Ponieważ czujesz mętnie że ona nie dość zwraca uwagę na to co mówisz, popadasz bezwiednie w deklamację. Mimo to, nie przestajesz mówić z obawy kłopotliwego milczenia, podczas którego tem mniej mógłbyś o niej myśleć. Mówisz tedy z przejętą miną mnóstwo rzeczy których nie czujesz i których wstydziłbyś się powtórzyć; silisz się unikać jej obecności, aby być jeszcze bardziej z nią. Kiedy dopiero poznawałem miłość, w pierwszych chwilach to dziwne uczucie kazało mi przypuszczać że nie kocham.
Rozumiem tchórzostwo, i to że rekruci ratują się przed strachem rzucając się na oślep w ogień. Ilość głupstw, które powiedziałem od dwóch lat byle nie milczeć, wprawia mnie w rozpacz kiedy o tem myślę.
Oto co powinnoby w oczach kobiet pogłębić różnicę między namiętnością a miłostką, pomiędzy duszą tkliwą a duszą prozaiczną[60].
W owych rozstrzygających chwilach jedna tyleż zyskuje ile druga traci; dusza prozaiczna osiąga właśnie ten stopień żaru jakiego jej brak zazwyczaj, gdy biedna dusza tkliwa popada w szaleństwo z nadmiaru uczucia i, co więcej, sili się utaić swoje szaleństwo. Zajęty powściąganiem własnych wzruszeń, człowiek daleki jest od zimnej krwi jakiej trzeba dla wyzyskania sytuacji, i wychodzi nadąsany z wizyty, w czasie której dusza prozaiczna uczyniłaby wielki krok naprzód. Z chwilą gdy uczucie jest zbyt żywe, dusza tkliwa i dumna nie może być wymowna w obliczu ukochanej; możliwość niepowodzenia zbytnio ją nęka. Dusza pospolita, przeciwnie, oblicza trafnie widoki powodzenia, nie zaprząta się przewidywaniem klęski i, dumna z tego co stanowi jej pospolitość, drwi sobie z duszy tkliwej, która, nawet przy całej inteligencji, nigdy nie ma potrzebnej swobody, aby mówić rzeczy najprostsze a najskuteczniej wiodące do celu. Dusza tkliwa, niezdolna nic wydrzeć siłą, musi się pogodzić z tem, iż może coś otrzymać jedynie z miłosierdzia ukochanej. Jeżeli kobieta którą kochasz jest naprawdę subtelna, zawsze przyjdzie ci pożałować tego, iż zadałeś sobie gwałt aby jej mówić o miłości. Masz minę zawstydzoną, chłodną; wyglądałbyś na kłamcę, gdyby namiętność nie zdradzała się innemi pewnemi oznakami. Wyrażać to co się czuje tak żywo i tak szczegółowo, w każdym momencie życia, to pańszczyzna, którą człowiek sobie nakłada, ponieważ czytywał romanse; gdyby był naturalny, nigdy nie podjąłby tak ciężkiego zadania. Zamiast silić się mówić o tem co czuł przed kwadransem i starać się dać ogólny i zajmujący obraz, wyrażałby z całą prostotą to co czuje w danej chwili. Ale nie! zadaje sobie straszny gwałt, aby osiągnąć lichy skutek; że zaś temu co mówi brak jest doraźnego przekonania i ponieważ pamięć nie dopisuje, uważa w danej chwili za właściwe wypowiadać rzeczy upokarzająco śmieszne.
Kiedy wreszcie, po godzinnej męce, dokona tego straszliwego wysiłku aby się wyrwać z zaczarowanych ogrodów wyobraźni i sycić się poprostu obecnością ukochanej, zdarza się często, że trzeba się z nią rozstać.
Wszystko to wyda się szaleństwem. Widziałem więcej: przyjaciel mój ubóstwiał pewną kobietę; ona, twierdząc że ją obraził jakąś niedelikatnością (jaką? nigdy się nie dowiedziałem), skazała go nagle, aby ją widywał jedynie dwa razy na miesiąc. Te wizyty, tak rzadkie i tak upragnione, były istnym napadem szaleństwa; i trzeba było całej siły charakteru Salviatiego aby się to nie ujawniło na zewnątrz.
Od samego początku, myśl o końcu wizyty zbyt jest przytomna, aby można było kosztować przyjemności. Mówi się wiele nie słysząc samego siebie; często rzeczy przeciwne temu co się myśli. Brnie się w wywody, które trzeba przerwać nagle dla ich niedorzeczności, skoro się człowiek ocknie i usłyszy swój głos. Przymus jaki sobie wówczas zadaje jest tak gwałtowny, iż sprawia wrażenie chłodu. Miłość kryje się pod swym nadmiarem.
Zdala od niej, wyobraźnia kołysała się najczarowniejszą rozmową; znajdowało się najtkliwsze, najbardziej wzruszające akcenty. W ten sposób, przez dziesięć czy dwanaście dni, człowiek myśli że ma odwagę do niej mówić; ale na dwa dni przed dniem który powinienby być dniem szczęścia, zaczyna się gorączka i rośnie w miarę jak się zbliża straszliwy moment.
W chwili gdy wchodzisz do jej salonu, jesteś zmuszony, aby nie powiedzieć i nie zrobić niewiarygodnego głupstwa, kurczowo zaciec się w milczeniu i patrzeć na nią aby móc bodaj zapamiętać jej twarz. Ledwie znajdziesz się w jej obecności, oczy zachodzą ci jakby mgłą pijaństwa. Czujesz, niby jaki manjak, pęd do najdzikszych rzeczy, masz uczucie że posiadasz dwie dusze: jedną aby działać, drugą aby krytykować to co czynisz. Czujesz mglisto, że świadomość własnego głupstwa ochłodziłaby ci na chwilę krew, zacierając myśl o końcu wizyty i o nieszczęściu rozstania się na dwa tygodnie z ukochaną.
Jeśli się znajdzie w salonie jakiś nudziarz opowiadający płaską historyjkę, wówczas biedny kochanek, w niepojętem szaleństwie, słucha go z całą uwagą, jakgdyby się silił zmarnować te tak rzadkie chwile. Ta godzina, po której spodziewał się tyle, mija jak płonąca strzała; mimo to, czuje z niewysłowioną goryczą wszystkie drobne okoliczności, które mu dowodzą, jak bardzo stał się obcy ukochanej istocie. Znajduje się pośród obojętnych ludzi, którzy przyszli z prostą wizytą, i widzi że on jeden nie zna wszystkich drobiazgów jej życia w ubiegłych dniach. Wreszcie wychodzi; żegnając się z nią chłodno, ma to okropne uczucie że czekają go dwa tygodnie bez jej widoku; to pewna, iż mniej bolesne byłoby mu nie widzieć jej nigdy. To coś (ale o wiele smutniejsze) w rodzaju księcia Policastro, który co pół roku robił sto mil, aby widzieć przez kwadrans, w Lecce, uwielbianą kochankę strzeżoną przez zazdrośnika.
Widać stąd jasno, że wola nie ma wpływu na miłość: wściekły na swą kochankę i na siebie, z jakąż pasją stałbyś się obojętny! Jedyną korzyścią tej wizyty jest, że odnawia skarb krystalizacji.
Życie dzieliło się dla Salviatego na dwutygodniowe okresy, przybierające barwę od wieczoru, w którym mu wolno było widzieć panią ***; tak naprzykład, był upojony szczęściem 21 maja, a 2 czerwca nie wrócił do domu z obawy aby nie ulec pokusie strzelenia sobie w łeb.
Zauważyłem tego wieczora, że powieściopisarze bardzo licho odmalowali chwilę samobójstwa. „Pić mi się chce, rzekł do mnie Salviati zupełnie poprostu, muszę wypić tę szklankę wody“. Nie zwalczałem jego postanowienia, pożegnałem go: wówczas zaczął płakać.
Sądząc z podniecenia jakie towarzyszy rozmowom kochanków, nie byłoby rozsądnie wyciągać zbyt ścisłe konsekwencje z jakiegoś szczegółu. Wyrażają swoje uczucia w słowach które się im wyrwą bezwiednie; wówczas to jest krzyk serca. Pozatem można wyciągać wnioski jedynie z ogólnej fizjognomji rozmowy. Trzeba pamiętać, że dość często człowiek bardzo wzruszony nie ma czasu spostrzec wzruszenia osoby, która jest powodem jego własnego wzruszenia.
Widząc bystrość i trafność sądu, z jaką kobiety chwytają pewne szczegóły, przejęty jestem podziwem; w chwilę później, widzę jak wynoszą pod niebiosa jakiegoś durnia, wzruszają się do łez brednią, ważą uroczyście jako rys charakteru płaskie mizdrzenie się. Nie mogę wręcz pojąć tej niedorzeczności; musi w tem tkwić jakieś prawidło ogólne, którego nie znam.
Pochłonięte jedną zaletą mężczyzny i porwane jednym szczegółem, czują go żywo i nie mają już oczu dla reszty. Cały ich fluid nerwowy zużywa się na odczuwanie tej właściwości, nie zostaje go już na inne.
Widywałem najwybitniejszych ludzi, jak ich przedstawiano bardzo rozumnym kobietom: zawsze jakieś ziarenko uprzedzenia rozstrzygało o pierwszem wrażeniu.
Jeżeli wolno mi zniżyć się do trywjalnego szczegółu, opowiem, jak uroczego pułkownika L. B. miano przedstawić pani Struve z Królewca: kobieta pierwszej klasy. — Powiadaliśmy sobie: Fara colpo? (czy zrobi wrażenie?). Powstaje zakład. Podchodzę do pani de Struve i opowiadam, że pułkownik nosi po dwa dni z rzędu jeden krawat; drugiego dnia wiąże go czystą stroną: łatwo zauważyć na jego krawacie pionowe fałdy. Rzecz była najoczywistszym fałszem.
Właśnie kończyłem, kiedy oznajmiono tego czarującego człowieka. Najmizerniejszy laluś paryski sprawiłby większe wrażenie. A zważcie, że serce pani de Struve było zajęte, że to jest uczciwa kobieta i że nie mogło być mowy o miłostce...
Nigdy dwie natury nie były bardziej stworzone dla siebie. Zarzucano pani de Struve, że jest romantyczką, a właśnie jedynie cnota, posunięta aż do romantyzmu, mogła zdobyć pana L. B. Ona to sprawiła, iż rozstrzelano go bardzo młodo.
Kobiety umieją w cudowny sposób odczuwać wszystkie odcienie, najnieznaczniejsze falowania ludzkiego serca, najlżejsze drgnienia miłości własnej.
Mają w tej mierze organ, którego nam zbywa; przyjrzyjcie się, jak pielęgnują rannego.
Ale może za to nie widzą tego co jest myślą, procesem duchowym. Widywałem niepospolite kobiety, zachwycające się człowiekiem wyższym (nie mną), a równocześnie i prawie w tych samych słowach wysławiające największych durniów. Miałem wówczas uczucie znawcy, który widzi, jak najpiękniejsze djamenty bierze ktoś za szkiełka, a woli szkiełka, bo są większe.
Wyciągałem stąd wniosek, że z kobietami trzeba ważyć się na wszystko. Tam, gdzie generał Lassalle odniósł porażkę, kapitan wąsal i rubacha wygrał sprawę[61]. Są bezwątpienia w charakterze mężczyzn rysy które są dla nich niedostępne.
Co do mnie, zawsze wracam do praw fizycznych. Fluid nerwowy zużywa się u mężczyzn mózgiem, u kobiet sercem: dlatego są wrażliwsze. Wytężona praca, i to w zawodzie który wykonywaliśmy całe życie, uspokaja; kobietę może ukoić tylko rozrywka.
Appiani, który wierzy w cnotę jedynie w ostateczności i z którym filozofowaliśmy dziś wieczór, kiedym mu przedstawił myśli rozwinięte powyżej, rzekł:
„Siłę duszy i bohaterstwo jakie rozwijała Eponina na to, aby żyć w jaskini ze swoim mężem i bronić go od rozpaczy, zużyłaby, gdyby żyli szczęśliwie w Rzymie, na to, aby ukrywać przed nim kochanka: silnym duszom trzeba pokarmu“.
Mieszkanki Madagaskaru pokazują bez najmniejszej troski to, co u nas najbardziej się ukrywa; ale umarłyby raczej ze wstydu, nimby pokazały ramię. Jasne jest, że trzy czwarte wstydu są rzeczą wyuczoną. Jestto może jedyne prawo zrodzone z cywilizacji, a rodzące wiele szczęścia.
Zauważono, że drapieżne ptaki kryją się gdy piją, ponieważ, skoro zanurzą głowy w wodzie, są chwilowo bezbronne. Zastanowiwszy się nad obyczajami Otaiti[62], nie widzę innej naturalnej podstawy wstydu.
Miłość jest cudem cywilizacji. U ludów dzikich lub zbyt barbarzyńskich spotyka się jedynie miłość fizyczną i to najgrubszą.
Wstyd użycia miłości zasobów wyobraźni, to znaczy daje jej życie.
Matki wszczepiają wcześnie wstyd młodym dziewczętom i czynią to bardzo troskliwie, jakby przez instynkt korporacji: kobiety zawczasu niejako przygotowują szczęście przyszłego kochanka.
Dla kobiety nieśmiałej i tkliwej niema nic przykrzejszego, niż świadomość, iż pozwoliła sobie w obecności mężczyzny na coś, o co — jak mniema — powinnaby się rumienić; jestem przekonany, iż kobieta mająca nieco dumy wolałaby tysiąc razy śmierć. Lekka swawola, przyjęta z czułością przez kochanego mężczyznę, daje chwilę żywej przyjemności[63]; ale, jeśli ją przyjmie z niechęcią lub bodaj bez zachwytu, musi ona zostawić w duszy kobiety okropną wątpliwość. Kobieta wyższa może tedy tylko zyskać na tem, aby się zachowywać bardzo wstrzemięźliwie. Stawka jest nierówna; w zamian za drobną przyjemność lub zyskanie nowego uroku, grozi jej niebezpieczeństwo palącego wyrzutu, oraz uczucia wstydu które musi się odbić nawet na jej miłości. Wieczór spędzony wesoło, nieopatrznie i bez myśli o niczem drogo opłaca tą ceną. Widok mężczyzny, wobec którego kobieta drży iż się dopuściła takiego błędu, musi jej być przykry na dłuższy czas. Czy można się dziwić sile nawyku, którego najlżejsze naruszenie karane jest najokropniejszym wstydem?
Co się tyczy pożytku wstydu, jest on matką miłości; nie można się z nim tedy o nic spierać. Co do mechanizmu uczucia, nic prostszego; dusza wypełnia się wstydem miast pragnieniem; kobieta zabrania sobie pragnień a pragnienia wiodą do uczynków.
Oczywiste jest, że kobieta tkliwa i dumna (a te dwie rzeczy, będąc przyczyną i skutkiem, rzadko nie chodzą w parze) musi wyrobić sobie pewien chłód, który ludzie, zmrożeni nim, nazywają świętoszkostwem.
Oskarżenie to jest tem złudniejsze, iż nader trudno jest zachować właściwą miarę; gdy kobieta jest niezbyt inteligentna a bardzo dumna, musi sobie uroić, że w sferze wstydliwości nie istnieje przesada. Tak np. Angielka uważa za zniewagę, gdy ktoś w jej obecności nazwie pewną część stroju. Angielka nie pozwoliłaby sobie, wieczorem na wsi, opuścić przy ludziach salonu z mężem; co ważniejsze, sądzi że obraża wstyd, jeśli okaże cień wesołości wobec mężczyzny nie będącego jej mężem[64]. Być może, iż, z powodu tych subtelności, Anglicy, ludzie inteligentni, są często tak znudzeni domowem szczęściem. Sami są winni, nacóż tyle pychy[65]?
W zamian za to, skoro przeskoczyć z Plymouth do Kadyksu i Sewilli, uważałem iż w Hiszpanji żar klimatu i namiętności łatwo pozwala zapomnieć o właściwych granicach. Widywałem bardzo czułe pieszczoty, na które pozwalano sobie publicznie, a które nietylko nie wzruszały mnie ale budziły wręcz przeciwne uczucia. Trudno o coś przykrzejszego.
Siła przyzwyczajenia, wszczepiona kobiecie pod pozorem wstydu, jest czemś nieobliczalnem. Kobieta pospolita, przesadzając wstyd, sądzi że się zrówna z kobietą dystyngowaną.
Władza wstydu jest taka, że tkliwa kobieta raczej zdradzi się wobec kochanka czynem niż słowem.
Najładniejsza, najłatwiejsza i najbogatsza kobieta w Bolonji opowiadała mi przed chwilą, iż, wczoraj wieczór, laluś francuski, który bawi tutaj dając dziwne pojęcie o swym narodzie, ośmielił się skryć pod jej łóżkiem. Chciał widocznie nie zmarnować bezliku pociesznych oświadczyn jakiemi ścigał ją od miesiąca. Ale ten wielki człowiek okazał brak sprytu; doczekał aby pani M. odprawiła pokojówkę i położyła się, ale nie miał cierpliwości wytrwać aż służba zdąży zasnąć. Dama zaczęła dzwonić i wypędziła go haniebnie wśród szyderstw i razów lokajstwa. „A gdyby był odczekał dwie godziny? spytałem. — Byłabym w wielkim kłopocie. Kto zechce uwierzyć, powiedziałby, że nie jestem tu z pani wiedzą?
Wracając od tej pięknej pani, zaszedłem do kobiety ze wszystkich które znam najgodniejszej kochania. Jej nadzwyczajna drażliwość (przewyższa nawet — jeśli to możebne — jej porywającą urodę. Zastaję ją samą i opowiadam jej historję pani M... Filozofujemy na ten temat. „Wie pan, rzekła, jeżeli mężczyzna, który pozwoli sobie na ten krok, podobał się wprzód tej kobiecie, przebaczy mu, a później go pokocha“. Wyznaję, iż byłem zdumiony tem nieoczekiwanem światłem rzuconem w głębiny ludzkiego serca. Odpowiedziałem po chwili milczenia: — „Ale, kiedy ktoś kocha, czyż ma odwagę posuwać się do brutalstwa?“
Rozdział ten byłby o wiele ściślejszy, gdyby go pisała kobieta. Wszystko co tyczy dumy, ambicji kobiecej, narowów wstydu oraz przesady w tej mierze, najrozmaitszych skrupułów, wszystko to — jako zależne wyłącznie od skojarzenia wrażeń[66] które nie mogą istnieć u mężczyzn, a często od skrupułów nie czerpanych w naturze — wszystko to, powiadam, mogłoby się tu znaleźć jedynie o tyle, o ileby autor pozwolił sobie pisać ze słyszenia.
Pewna kobieta powiadała mi, w chwili filozoficznej szczerości, coś w tym rodzaju:
„Gdybym poświęciła kiedy swą wolność, wybrany mój więcej ceniłby moje uczucia, widząc jak byłam oszczędna nawet w najlżejszych faworach“. Na rzecz tedy owego kochanka, którego może nie spotka nigdy, niejedna miła kobieta traktuje ozięble mężczyznę, który z nią rozmawia w danej chwili. Oto pierwsza przesada skromności, i ta jest szanowna; druga wypływa z pychy kobiecej; trzecie źródło przesady, to pycha mężów.
Zdaje mi się, że owa możliwość miłości nastręcza się często marzeniom nawet najcnotliwszej kobiety; i mają słuszność. Nie kochać, kiedy się otrzymało od niebios duszę stworzoną do miłości, znaczy pozbawić siebie i innych wielkiego szczęścia. To tak, jak pomarańcza, któraby nie kwitła z obawy grzechu; a zważcie, że dusza stworzona do miłości nie może prawdziwie odczuć żadnego innego szczęścia. Po pierwszej próbie znajduje ona w rzekomych rozkoszach świata nieznośną pustkę; zdaje się jej nieraz, że kocha sztukę i urok przyrody, ale one obiecują jej jeno i wyolbrzymiają, jeśli możliwe, miłość; i wnet spostrzega, że one jej mówią o szczęściu, którego postanowiła się wyrzec.
Jedną naganną rzeczą, jaką widzę we wstydzie, to to, iż przyucza do kłamstwa; oto jedyna przewaga kobiet łatwych nad kobietami uczuciowemi. Kobieta łatwa powie ci: „Drogi panie, skoro mi przyjdzie na ciebie ochota, powiem ci, i będę rada bardziej jeszcze od ciebie, gdyż cenię pana wysoko“.
Radość Konstancji, wykrzykującej po zwycięstwie swego kochanka: „Jakżem szczęśliwa, że nie oddałam się nikomu przez tych ośm lat, od których nie żyję z mężem!“
Rozumowanie dość niemądre, ale radość nie pozbawiona wdzięku.
Muszę koniecznie opowiedzieć tutaj żale pewnej damy sewilskiej, opuszczonej przez kochanka. Raczcie sobie uprzytomnić, że w miłości wszystko jest znakiem, zwłaszcza zaś proszę o pobłażanie dla mego stylu.
| . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . |
Moje męskie oczy rozróżniają dziewięć odmian wstydu:
1. Ryzykuje się wiele dla małych zysków, zatem trzeba być nadzwyczaj oględną, zatem często przesada; nie śmiać się naprzykład z najzabawniejszych rzeczy. Trzeba tedy wiele sprytu, aby mieć skromności ściśle tyle ile trzeba[67]. Dlatego wiele kobiet ma jej nie dosyć w małem kółku, lub, aby rzec ściślej, nie wymagają, aby historyjki, które się im opowiada, były szczelnie osłonięte gazą i aby zbywały się zasłon jedynie w miarę pijaństwa i wesołości[68].
Byłżeby to skutek skromności oraz śmiertelnej nudy, jaką musi ona nakładać wielu kobietom, iż większość ich niczego tak nie ceni u mężczyzn, jak czelności? lub też, czy biorą czelność za charakter?
2. Drugie prawo: Kochanek będzie mnie za to bardziej cenił.
3. Siła nawyku zwycięża nawet w chwilach najwyższego upojenia.
4. Wstydliwość daje kochankowi rozkosze wielce pochlebne: daje mu uczuć co za nakazy kobieta przekracza dla niego!
5. A kobietom rozkosze bardziej upajające: zwyciężając potężne przyzwyczajenie, przejmują duszę do głębi. Hrabia de Valmont znajduje się o północy w sypialni pięknej kobiety, jemu zdarza się to co tydzień, a jej może raz na dwa lata; rzadkość i wstydliwość muszą tedy gotować kobietom rozkosze nieskończenie wyższe[69]. 6. Ujemna strona skromności, to że zmusza nieustannie do kłamstwa.
7. Nadmiar skromności i jej surowość odstręczają od miłości dusze czułe i trwożliwe[70], właśnie te, które są stworzone aby dawać i odczuwać słodycze miłości.
8. U kobiet tkliwych, które nie miały wielu kochanków, skromność paraliżuje swobodę; i to im każe ulegać potrosze przyjaciółkom, które nie potrzebują sobie wyrzucać tej wady[71]. Rozważają każdy poszczególny wypadek, miast zdać się ślepo na zwyczaj. Ich delikatna wstydliwość daje ich postępkom coś wymuszonego; naturalność rodzi pozór nienaturalności; ale ta niezręczność ma jakiś niebiański wdzięk.
Jeśli niekiedy poufałość ich podobna jest do miłości, to stąd, że te anielskie dusze są zalotne nie wiedząc o tem. Aby nie musieć przerywać swych marzeń, aby sobie oszczędzić trudu rozmowy i szukania w rozmowie z przyjacielem czegoś miłego i grzecznego — i tylko grzecznego — opierają się czule na jego ramieniu.
9. To samo co sprawia, iż kobiety, kiedy się biorą do pisania, rzadko tworzą arcydzieła, daje wdzięk ich najmniejszym bilecikom; mianowicie że nigdy nie mają odwagi być zupełnie szczere: być szczerą, byłoby dla nich czemś takiem, jak wyjść bez chusteczki na szyję. Mężczyznom zdarza się często pisać naoślep pod naporem wyobraźni.
Pospolicie popełniamy ten błąd, że postępujemy z kobietami, niby z rodzajem mężczyzn szlachetniejszych, zmienniejszych; jak z kimś zwłaszcza z kim niema możliwości współzawodnictwa. Zbyt łatwo zapominamy, że istnieją dwa nowe i szczególne prawa, które władają temi tak niestałemi istotami, zmagając się ze wszystkiemi naturalnemi skłonnościami natury ludzkiej, a mianowicie: Kobieca duma, srom, oraz liczne nawyknienia często nieodgadnione, dzieci sromu.
Jestto główna broń cnotliwej zalotności. Można wszystko powiedzieć spojrzeniem, a zawsze można się wyprzeć spojrzenia, ponieważ nie da się go powtórzyć dosłownie.
Kobiety słyszą całe życie rozmowy mężczyzn o przedmiotach rzekomo ważnych, o grubych zyskach, o tryumfach wojennych, o przeciwnikach zabitych w pojedynku, o okrutnej lub wspaniałej zemście etc. Kobieta z duszą wyniosłą czuje, że, nie mogąc sięgnąć tych spraw, niezdolna jest okazać dumy, płynącej z wagi rzeczy na których się wspiera. Czują, że w łonie ich bije serce, które, siłą i pełnią swych uderzeń, wyższe jest nad wszystko co je otacza, a minio to widzą, że najlichszy z mężczyzn ma się za coś więcej od nich. Spostrzegają, iż mogą objawiać dumę jedynie w drobnych rzeczach, lub bodaj w rzeczach, które mają znaczenie wyłącznie przez uczucie i w których nikt obcy nie może być sędzią. Dręczone tą opłakaną sprzecznością między nędzą swego losu a górnością duszy, silą się dodać blasku swej dumie żywością jej wybuchów, lub nieubłaganym uporem, z jakim obstają przy swoich sądach. Przed czułym momentem, kobiety takie wyobrażają sobie, że zakochany mężczyzna postanowił sobie je oblegać. Całą swą wyobraźnię zużywają na to, aby sobie ujemnie tłumaczyć jego kroki, które, ostatecznie, muszą wyrażać miłość, skoro ten człowiek kocha. Zamiast się poić miłością człowieka który budzi w nich sympatję, czynią z tego kweetję ambicji; i w rezultacie, kobieta z duszą najtkliwszą, o ile czułość jej skupi się na jednym przedmiocie, z chwilą gdy pokocha, jest już tylko próżna, niby pospolita zalotnica.
Kobieta z charakterem poświęci tysiąc razy życie dla ukochanego, a poróżni się z nim na zawsze dla jakiejś urażonej ambicji, o głupstwo. To ich punkt honoru. Napoleon stracił wszystko, aby nie ustąpić jednej wioski.
Widziałem zwadę tego rodzaju, trwającą więcej niż rok. Kobieta bardzo niepospolita wolała raczej poświęcić całe swoje szczęście, niż dać kochankowi[72] najlżejszą wątpliwość co do wzniosłości swej dumy. Pojednanie było dziełem przypadku, oraz chwili słabości u mojej przyjaciółki, słabości, której nie mogła pokonać, spotkawszy swego kochanka, o którym myślała że jest o czterdzieści mil, i w miejscu gdzie z pewnością on nie spodziewał się jej ujrzeć. Nie mogła ukryć pierwszego wybuchu radości; kochanek roztkliwił się bardziej jeszcze, padli niemal przed sobą na kolana... Nigdy nie widziałem tylu łez; był to nieprzewidziany widok szczęścia. Łzy są najwyższym uśmiechem.
Książę d’Argyle dał piękny przykład przytomności umysłu, nie wstępując w szranki z dumą niewieścią w spotkaniu swem w Richemont z królową Karoliną[73]. Im wznioślejszy charakter kobiecy, tem straszliwsze są te burze.
As the blackest sky
Foretells the heaviest tempest[74].
Czyżby to znaczyło, że, im bardziej kobieta upaja się w życiu zaletami kochanka, tem bardziej w tych okrutnych chwilach, w których sympatja obraca się niejako przeciw sobie samej, stara się ona zemścić za jego wyższość nad innymi?
Lęka się, aby on jej nie pomięszał z nimi. Dawno już nie czytałem nudnej Klaryssy; wydaje mi się wszakże, iż ona przez pychę woli umrzeć i odtrąca rękę Lowelasa.
Wina Lowelasa była wielka, ale, jeśli go kochała trochę, mogła znaleźć w sercu przebaczenie za zbrodnię, której źródłem była miłość.
Monima, przeciwnie, wydaje mi się cudownym wzorem kobiecej delikatności. Któreż czoło nie zarumieni się z rozkoszy, gdy usta aktorki, godnej odtwarzać tę rolę, wypowiadają te słowa:
Et ce fatal amour, dont j’avais triomphé,
| . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . |
Vos detours m’ont surpris et m’en ont convaincue,
Je vous l’ai confessé, je le dois soutenir;
En vain vous en pourriez perdre le souvenir;
Et cet aveu honteux, oû vous m’avez forcée,
Demeurera toujours présent à ma pensée.
Toujours je vous croirais incertain de ma foi;
Et le tombeau, seigneur, est moins triste pour moi
Que le lit d’un époux qui m’a fait cet outrage;
Qui s’est acquis sur moi ce cruel avantage;
Et, qui, me préparant un éternel ennui,
M’a fait rougir d’un feu qui n’était pas pour lui[75].
Wyobrażam sobie, iż przyszłe wieki powiedzą: Oto, na co się zdała monarchja[76], aby wydawać tego rodzaju charaktery, oraz ich wizerunki, kreślone dłonią wielkich artystów.
Jednak, nawet w średniowiecznych republikach znajduję cudowny przykład tej delikatności; przykład, który zda się obalać mój system o wpływie formy rządu ma namiętności. Przytaczam go z całą uczciwością.
Chodzi o te tak wzruszające wiersze Danta:
Deh! quando tu sarai tornato al mondo,
| . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . |
Ricorditi di me, che son la Pia:
Siena mi fé: disfecemi maremma;
Salsi colui, che innanellata pria,
Disposando, m’avea eon la sua gemma.
Kobieta, która wyraża się tak wstrzemięźliwie, doznała potajemnie losu Desdemony, i mogła jednem słowem odkryć zbrodnię swego męża przyjaciołom, których zostawiła na ziemi.
Nello della Pietra uzyskał rękę madonny Pii, jedynej dziedziczki Tolomeich, najbogatszej i najznakomitszej rodziny w Siennie. Piękność jej, przedmiot podziwu całej Toskanji, zrodziła w sercu małżonka zazdrość, która, podsycana oszczerstwem i wciąż odradzającemi się podejrzeniami, podsunęła mu straszliwy zamysł. Trudno dziś rozstrzygnąć, czy żona jego była zupełnie niewinna, ale Dante przedstawia ją taką.
Mąż zawiódł ją w bagna sieneńskie, sławne wówczas, jak i dziś, ze swej aria cattiva[78]. Nigdy nie chciał zdradzić nieszczęśliwej żonie przyczyny jej wygnania w tak niebezpieczne miejsce. Duma jego nie raczyła wyrzec skargi ani oskarżenia. Żył z nią samotnie, w opuszczonej wieży, której ruiny nad morzem zwiedzałem. Nie przerwał ani razu wzgardliwego milczenia; nie odpowiadał na pytania młodej żony, nie słuchał jej próśb. Czekał zimno przy jej boku, aż zabójcze powietrze wywrze skutek. Wyziewy bagien niebawem skaziły te lica, najpiękniejsze, powiadają, jakie w owem stuleciu pojawiły się na ziemi. W niewiele miesięcy umarła. Paru kronikarzy owych odległych czasów podaje, że Nello użył sztyletu, aby przyśpieszyć jej koniec: umarła w bagniskach w jakiś okrutny sposób; ale rodzaj jej śmierci był tajemnicą, nawet dla współczesnych. Nello della Pietra przeżył ją, aby spędzić resztę życia w milczeniu, którego nie przerywał nigdy.
Nic szlachetniejszego i delikatniejszego niż sposób, w jaki młoda Pia zwraca się do Danta. Pragnie, aby ją przypomniał pamięci przyjaciół, których opuściła tak młodo; wymawiając wszakże swoje imię oraz wskazując męża, nie dozwala sobie najlżejszej skargi na jego niesłychane, ale już niepowrotne okrucieństwo, nadmienia jeno że on zna dzieje jej śmierci.
Tej zaciekłości w zemście obrażonej pychy nie spotyka się, jak sądzę, gdzie indziej niż na Południu.
W Piemoncie zdarzyło mi się być mimowolnym świadkiem podobnego faktu; ale wówczas nie znałem szczegółów. Wysłano mnie z dwudziestoma pięcioma dragonami do lasów sezyjskich, aby tępić przemytnictwo. Przybywszy wieczorem w to dzikie i opuszczone miejsce, spostrzegłem wśród drzew ruiny starego zamku; udałem się tam; był, ku memu zdziwieniu, zamieszkały. Zastałem tam szlachciurę o posępnem wejrzeniu; był to mężczyzna może czterdziestoletni, olbrzymiego wzrostu; z widoczną niechęcią oddał mi dwa pokoje. Muzykowałem tam potrosze z moim sierżantem; po kilku dniach odkryliśmy, że nasz gospodarz ukrywa kobietę, którą z żartów przezwaliśmy Kamillą; dalecy byliśmy od podejrzewania okropnej prawdy. Po sześciu tygodniach umarła. Wiedziony smutną ciekawością, chciałem zobaczyć ją w trumnie; przekupiłem mnicha czuwającego przy ciele i, około północy, pod pozorem pokropienia ciała święconą wodą, wprowadził mnie do kaplicy. Ujrzałem cudną twarz, z tych które pozostają piękne nawet na łonie śmierci: miała duży orli nos, którego szlachetny i delikatny zarys na zawsze zostanie mi w pamięci. Opuściłem to miejsce żałoby; w pięć lat potem, gdy oddział mego pułku towarzyszył Cesarzowi na jego koronację do Włoch, kazałem sobie opowiedzieć całą historję. Dowiedziałem się, że zazdrosny mąż, hrabia***, zastał rano na łóżku żony angielski zegarek, należący do pewnego młodzieńca w miasteczku gdzie mieszkali. Tegoż samego dnia zawiódł ją do zrujnowanego zamku w lasach nad Sezją. Jak Nello della Pietra, nie wyrzekł nigdy ani słowa. Gdy się doń zwracała z jakąś prośbą, pokazywał jej zimno i w milczeniu angielski zegarek, który miał zawsze przy sobie. Spędził w ten sposób, sam na sam z żoną, trzy lata. Umarła wreszcie z rozpaczy w kwiecie wieku. Mąż próbował zakłuć nożem właściciela zegarka; chybił go, udał się do Genui, gdzie wsiadł na okręt, i więcej o nim nie słyszano. Dobra jego podzielono.
Jeżeli, wobec kobiety o silnie rozwiniętej dumie, przyjmujesz obelgi z uśmiechem, co nie jest trudne człowiekowi chowanemu w żołnierskim obyczaju, mierzisz te harde dusze: biorą cię za tchórza i przechodzą szybko do zniewag. Te wyniosłe natury rade poddają się mężczyźnie, którego widzą nieustępliwym wobec innych mężczyzn. Jestto, jak sądzę, jedyna droga, i często trzeba szukać zwady z sąsiadem, aby jej uniknąć z kochanką.
Do miss Cornel, słynnej aktorki londyńskiej, wchodzi niespodzianie bogaty pułkownik, który był jej użyteczny. Bawił u niej właśnie kochanek od serca, gagatek który był jej tylko przyjemny. „Pan X, powiada zmięszana do pułkownika, przyszedł obejrzeć kuca, którego chcę sprzedać. — Przyszedłem tu po co innego“, odparł dumnie amancik, którego zaczynała już mieć dosyć, a w którym, po tej odpowiedzi, rozkochała się na nowo do szaleństwa[79]. Kobiety tego typu upajają się dumą swego kochanka, zamiast jego kosztem dawać upust własnej dumie.
Charakter księcia de Lauzun (owego z roku 1660[80]) — o ile w pierwszym dniu zdołają mu wybaczyć jego brak urody — nieodparty jest dla kobiet tego rodzaju, a może dla wszystkich kobiet wyższych; wielkość bardziej podniosła jest im niedostępna; spokój oka, które widzi wszystko i nie przejmuje się szczegółami, wydaje im się chłodem. Czyż nie słyszałem na dworze w Saint-Cloud kobiet, utrzymujących że Napoleon ma charakter suchy i prozaiczny?[81]. Wielki człowiek jest jak orzeł, im wyżej się wznosi, tem mniej jest widziany, ukarany za swą wielkość samotnością duszy.
Z dumy kobiecej rodzi się to, co kobiety zwą brakiem delikatności. Sądzę, że to dość jest podobne do tego, co królowie nazywają obrazą majestatu: zbrodnia tem niebezpieczniejsza, iż popada się w nią nieświadomie. Najczulszy kochanek może być oskarżony o brak delikatności, jeśli nie jest zbyt inteligentny i, co smutniejsze, jeśli się ośmieli poddać największemu czarowi miłości, owemu szczęściu aby być zupełnie naturalnym z ukochaną istotą i nie myśleć o tem co do niej mówi.
Oto rzeczy, których szlachetne serce nie domyśla się nawet i których trzeba doświadczyć, aby w nie uwierzyć; w męskich przyjaźniach bowiem jesteśmy przyzwyczajeni postępować szczerze i uczciwie.
Należy bezustanku pamiętać, że mamy do czynienia z istotami, które, mimo że niesłusznie mogą się uważać za niższe co do siły charakteru, lub, mówiąc ściślej, mogą myśleć że się je uważa za niższe.
Czy prawdziwa duma kobiety nie powinnaby się mieścić w sile uczucia które budzi? Przekomarzano się z pewną dworką małżonki Franciszka I-go, a to dla płochości jej kochanka, który, twierdzono, nie kocha jej zbytnio. Wkrótce potem kochanek ów zachorował; kiedy się znów pojawił na dworze, był niemy. Pewnego dnia, po dwóch latach, kiedy się dziwiono że ona wciąż go kocha, rzekła: „Mów“. I, przemówił.
Przypominam sobie, że spotkałem się w pewnej historycznej książce z następującem zdaniem: „Wszyscy mężczyźni stracili głowę; jestto chwila, w której kobiety mają nad nimi niezaprzeczoną wyższość“.
Ich odwaga ma pewną rezerwę, której brak odwadze ich kochanka; mają ambicję wobec niego; znajdują tyle «przyjemności w tem, aby, w ogniu niebezpieczeństwa, iść o lepsze z mężczyzną, który je często rani przewagą swej opieki i siły, iż nasilenie tej rozkoszy wznosi je ponad wszelką obawę rodzącą w tej chwili słabość mężczyzny. Mężczyzna również, gdyby otrzymał taką pomoc w podobnej chwili, okazałby się wyższy nad wszystko: lęk nie tkwi nigdy w niebezpieczeństwie, ale w nas.
Nie znaczy to, abym chciał obniżać odwagę kobiet; widywałem jak, w potrzebie, przewyższały najdzielniejszych mężczyzn. Trzeba tylko, aby kochały; ponieważ czują wówczas jedynie przez mężczyznę, najsroższe niebezpieczeństwo staje się dla nich niby róża którą mają zerwać w jego obecności[83].
Widywałem też u kobiet niekochających nieustraszoność zimną, zdumiewającą, wręcz wyzutą z nerwów.
Sądziłem, to prawda, że są tak dzielne jedynie dlatego, że nie wiedzą co to jest rana i jej utrapienia.
Co do odwagi moralnej, o tyle wyższej niż tamta, siła kobiety, która opiera się swej miłości, jest poprostu rzeczą najbardziej może godną podziwu na ziemi. Wszystkie inne możebne dowody męstwa są drobnostką wobec rzeczy tak przeciwnej naturze i tak uciążliwej. Może znajdują siły w owym nawyku do ofiar, wszczepionym w nie przez skromność.
Nieszczęściem dla kobiet, dowody tego męstwa zostają zawsze w ukryciu i są prawie nie do rozgłoszenia.
Większem nieszczęściem jest, że męstwo to zawsze obraca się przeciw ich szczęściu: księżna de Cleves powinna była nic nie mówić mężowi, a oddać się panu de Nemours.
Być może, iż kobietę podtrzymuje w tem głównie duma, czerpana w chlubnym oporze i że wyobrażają sobie, iż kochanek chce je mieć z próżności; mała i nędzna myśl: mężczyzna namiętny, który z lekkiem sercem pakuje się w tyle śmiesznych sytuacyj, właśnie ma czas myśleć o próżności! To tak, jak mnichy, którzy myślą, oszukują djabła, bijąc monetę pychy ze swoich włosienic i umartwień.
Sądzę, że gdyby pani de Cleves dożyła starości, epoki w której ma się jasny sąd o życiu i w której słodycze pychy ukazują się w całej swej nędzy, żałowałaby. Byłaby chciała żyć tak, jak żyła pani de La Fayette[84].
Odczytałem setkę stronic tego szkicu; dałem bardzo liche pojęcie o prawdziwej miłości, o miłości która zagarnia całą duszę, wypełnia ją obrazami to szczęśliwemi bez granic, to rozpaczliwemi, ale zawsze wzniosłemi, i czyni ją nieczułą na resztę istnienia. Nie wiem, jak wyrazić to, co widzę tak dobrze; nigdy dotkliwiej nie czułem braku talentu. Jak oddać prostotę wyrazu i charakteru, głęboką powagę, spojrzenie malujące tak wiernie i tak szczerze każdy odcień uczucia, a zwłaszcza, powtarzam jeszcze raz, owo niewymowne nie-dbanie o wszystko co nie jest ukochaną kobietą? Jedno nie lub tak, wyrzeczone przez mężczyznę który kocha, posiada jakieś namaszczenie, nie spotkane gdzie indziej, nie spotkane u tegoż mężczyzny w innym czasie. Dziś rano (3 sierpnia), około dziewiątej przejeżdżałem konno koło pięknego angielskiego ogrodu margrabiego Zampieri, położonego na ostatnich stokach lesistych pagórków, o które wspiera się Bolonja, a z których oko cieszy się tak pięknym widokiem bogatej i kwitnącej Lombardji, najpiękniejszej krainy w świecie. W laurowym gaiku w ogrodzie Zampierich, wznoszącym się nad drogą którą jechałem a która wiedzie do wodospadu na Reno w Casa-Lecchio, ujrzałem hrabiego Delfante; tonął w głębokiej zadumie i, mimo że spędziłem z nim poprzedni wieczór do drugiej po północy, ledwie mi się odkłonił. Dotarłem do wodospadu, przebyłem Reno, wreszcie, conajmniej w trzy godziny później, przejeżdżałem z powrotem koło gaiku. Ujrzałem hrabiego ściśle w tej samej pozycji; stał oparty o sosnę, wznoszącą się ponad gaj laurowy. Obawiam się, że ten szczegół wyda się zbyt prosty i nie dowodzący niczego: podszedł ku mnie ze łzą w oku, prosząc abym nie opowiadał o tem jego odrętwieniu. Wzruszyło mnie to, ofiarowałem się zawrócić z drogi i spędzić z nim dzień na wsi. Po upływie dwóch godzin wyznał mi wszystko: to piękna dusza; ale jakże te stronice są zimne w porównaniu z tem co on mi mówił!
Następnie wydaje mu się, że ona go nie kocha; nie jestem tego zdania. Niepodobna nic wyczytać z pięknej marmurowej twarzy hrabiny Ghigi, u której spędziliśmy wieczór. Niekiedy jedynie, nagły i lekki rumieniec którego nie może opanować, zdradza wzruszenie tej duszy, którą najwybujalsza duma niewieścia broni przed silnemi wzruszeniami. Jej alabastrowa szyja oraz dostępny oku zaczątek pięknych ramion, godnych Canowy, płonią się również. Umie ona misternie umykać swoje czarne i mroczne oczy spojrzeniom ludzi, których przenikliwości obawia się jej kobieca delikatność; ale widziałem tej nocy, przy pewnem odezwaniu się Delfanta, które się jej nie podobało, jak nagły płomień objął ją całą. Wydał się tej hardej duszy mniej godny jej.
Ale wreszcie, gdybym się nawet mylił w swoich rachubach co do szczęścia hrabiego Delfante, uważam iż on, poza kwestją próżności, szczęśliwszy jest ode mnie obojętnego, mimo iż i z pozoru i w rzeczywistości znajduję się w nader pomyślnem położeniu.
Kobiety, przez pychę niewieścią, mszczą się za głupców na ludziach rozumnych, a za prozaiczne dusze groszorobów i hałaburdów na szlachetnych sercach. Niema co, ładny rezultat!
Drobne względy dumy i konwenansów unieszczęśliwiły niejedną kobietę, a rodzice ich, przez dumę, wtrącili je w okropne położenie. Los zachował im — pociecha przerastająca wszystkie ich niedole — szczęście kochania gorąco i z wzajemnością; ale oto, pewnego pięknego dnia, przejmują od swoich wrogów tę samą szaloną pychę której stały się ofiarą, aby zabić jedyne szczęście jakie im zostało, aby sprawić własną niedolę i niedolę tego kto je kocha. Jakaś przyjaciółka, która miała dziesięć głośnych miłostek — i nie zawsze kolejno! — tłumaczy im poważnie, że, jeśli pokochają, zniesławią się w opinji; wszakże ta poczciwa opinja, która nie wznosi się nigdy powyżej tego co niskie, użycza im szczodrze jednego kochanka co rok, ponieważ, powiada, tak jest z reguły. Tak więc, dusza ze smutkiem patrzy na to dziwne widowisko: kobieta tkliwa i nieskończenie skrupulatna, anioł czystości wyrzeka się, z porady ordynarnej ladacznicy, jedynego i olbrzymiego szczęścia jakie jej zostało, aby stanąć w olśniewająco białej szacie przed chamem-sędzią, o którym wiadomo od wieków że jest ślepy i który krzyczy w niebogłosy: „Suknia jej jest czarna!“
| . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . |
| . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . |
Złamany nieszczęściem, do którego mnie przywiodła miłość, przeklinam swoje istnienie. Nie mam serca do niczego. Czas jest pochmurny, pada deszcz, spóźniony chłód pogrążył w smutku naturę, która, po długiej zimie, rwała się ku wiośnie.
Schiassetti, pensjonowany pułkownik, rozsądny i chłodny przyjaciel, spędził u mnie dwie godziny.
— Powinienbyś przestać ją kochać.
— W jaki sposób? Wróć mi moją pasję do wojny.
— To wielkie nieszczęście dla ciebie, że ją poznałeś.
Godzę się z tem niemal, tak czuję się przybity i bez energji, tak bardzo owładnęła mną dziś melancholja. Dochodzimy razem, co za cel mogła mieć jej przyjaciółka w tem aby mnie oczernić; nie znajdujemy nic, poza tem starem neapolitańskiem przysłowiem: „Kobietę, którą miłość i młodość opuszczają, uraża lada co“. To pewne, że ta okrutna kobieta wściekła się na mnie: oto wyrażenie jednego z jej przyjaciół. Mogę się zemścić okrutnie, ale przeciw jej nienawiści nie mam najmniejszego środka obrony. Schiassetti żegna mnie. Wychodzę w deszcz, nie wiedząc co z sobą począć. Mieszkanie moje, ów pokój w którym mieszkałem w pierwszych czasach naszej znajomości, kiedy widywałem ją co wieczór, stał mi się nie do zniesienia. Każda rycina, każdy sprzęt, wyrzucają mi szczęście o którem marzyłem w ich obecności a które straciłem na zawsze.
Uganiam przez ulice w zimnym dżdżu; przypadek, jeżeli mogę to nazwać przypadkiem, sprowadza mnie pod jej okna. Zapadała noc, a ja szedłem z oczami pełnemi łez wlepionemi w jej okno. Nagle, firanka rozchyliła się nieco, jakgdyby ktoś chciał wyjrzeć oknem, i natychmiast opadła. Uczułem skurcz serca. Nie mogłem się utrzymać na nogach: chronię się w bramę sąsiedniego domu. Tysiączne uczucia zalewają mą duszę: poruszenie firanek mogło być rzeczą przypadku, ale gdyby to jej własna ręka je rozchyliła!
Istnieją dwa nieszczęścia w świecie: nieszczęśliwa miłość oraz dead blank[85].
Kochając, czuję, iż o dwa kroki ode mnie istnieje szczęście olbrzymie, przewyższające wszystkie moje pragnienia, a zawisłe jedynie od jednego słowa, uśmiechu.
Bez miłości — jak Schiassetti — w smutne dni, nie widzę nigdzie szczęścia, wątpię aby ono mogło dla mnie istnieć, popadam w spleen. Trzebaby nie znać silnych namiętności, mieć jedynie nieco ciekawości i próżnostek.
Jest druga rano, widziałem nieznaczne drgnienie firanek o szóstej; zrobiłem dziesięć wizyt, poszedłem do teatru; ale wszędzie milczący i zadumany, straciłem wieczór na rozważaniu tej kwestji: „Czy, po takim gniewie i tak nieuzasadnionym (bo czyż ja chciałem ją obrazić; a czegóż w świecie nie usprawiedliwia intencja?), uczuła przez chwilę drgnienie miłości?“
Biedny Salviati, który wypisał to wszystko na swoim Petrarce, umarł w jakiś czas potem; był w zażyłej przyjaźni z Schiassettim i ze mną; znaliśmy wszystkie jego myśli i jemu-to zawdzięczam całą posępną stronę tego studjum. Człowiek ten, to była wcielona nierozwaga; zresztą, kobieta, dla której zrobił tyle szaleństw, jest najbardziej zajmującą istotą jaką spotkałem. Schiassetti mawiał do mnie: „Ależ czy ty sądzisz, że ta nieszczęśliwa miłość nie miała dla Salviatiego jakich korzyści? Przedewszystkiem, doznał straty pieniężnej, najprzykrzejszej jaką można sobie wyobrazić. Nieszczęście to, które po świetnej młodości, pogrążyło go w stanie bardzo miernym, i które byłoby go przyprawiło o wściekłość w każdej innej okoliczności, przeszło dlań prawie niepostrzeżenie.
„Następnie — rzecz o wiele ważniejsza dla takiego usposobienia — miłość ta była pierwszym prawdziwym kursem logiki, jaki kiedy przeszedł. Wyda się to dziwne u człowieka, który żył na dworze; ale to się tłumaczy jego nadzwyczajnym hartem. Zniósł on, naprzykład, nie mrugnąwszy okiem, dzień ***, który go pogrążył w nicości; dziwił się, jak niegdyś w Rosji, że nie czuje nic nadzwyczajnego; faktem jest, że nigdy niczego nie lękał się do tego stopnia aby o tem myśleć przez dwa dni. W miejsce tej beztroski, obecnie, od dwóch lat, silił się co minutę wzbudzić w sobie męstwo; do tej pory nie znał co to niebezpieczeństwo.
Kiedy, przez swoją nierozwagę oraz przez wiarę w jej dobre mniemanie[86] ściągnął na siebie to iż mógł widywać ukochaną kobietę jedynie dwa razy na miesiąc, widzieliśmy go, jak, pijany radością, mówił do niej całe noce, dlatego że go przyjęła z ową szlachetną prostotą którą w niej uwielbiał. Utrzymywał, że pani *** i on, to dwie dusze godne siebie, które powinny się rozumieć od pierwszego spojrzenia. Nie mógł pojąć aby mogła przywiązywać najmniejszą wagę do małomieszczańskich plotek które go oczerniły. Rezultatem tego wzniosłego zaufania do kobiety otoczonej jego wrogami, było to, że mu zamknęła drzwi.
„Wobec pani ***, mówiłem doń, zapominasz o swoich zasadach i o tem że w wielkość duszy należy wierzyć chyba w ostateczności. — Czy sądzisz, odpowiedział, że istnieje w świecie drugie serce, któreby bardziej odpowiadało jej sercu? To prawda, ową namiętność, wskutek której ujrzałem Leonorę w gniewie na skalistym widnokręgu w Poligny, opłacam niepowodzeniem we wszystkich realnych sprawach, niepowodzeniem, które wynika z braku cierpliwości i sprytu oraz z nierozwagi spowodowanej nadmiarem wrażliwości“. Widać tu odcień szaleństwa.
Życie, dla Salviatiego, dzieliło się na okresy dwutygodniowe, które przybierały barwę od ostatniego widzenia jakiego mu użyczono. Ale zauważyłem niejednokrotnie, iż szczęście, jakie zawdzięczał łaskawszemu obejściu, było o wiele mniej żywe niż nieszczęście o jakie go przyprawiał jej chłód[87]. Pani*** była z nim niekiedy nie dość szczera: oto jedyne dwa zarzuty, jakie ośmieliłem się jej uczynić. Oprócz bardziej osobistego bólu, o którym przez delikatność nigdy nie mówił, nawet najbliższym i najbardziej wolnym od zawiści przyjaciołom, widział w chłodzie Leonory tryumf dusz płaskich i chytrych nad duszami szczeremi i szlachetnemi. Wówczas wątpił o cnocie, a zwłaszcza o sławie. Wtajemniczał przyjaciół jedynie w myśli istotnie smutne, do jakich wiodła go namiętność, ale które poza tem mogły być zajmujące z punktu filozoficznego. Śledziłem z ciekawością tę dziwną duszę; zazwyczaj namiętną miłość spotyka się u ludzi nieco z niemiecka naiwnych[88]. Salviati, przeciwnie, był jednym z najtęższych i najbystrzejszych ludzi jakich znałem.
Miałem wrażenie, że, po takiem chłodnem przyjęciu, uspokajał się dopiero wtedy, kiedy znalazł wytłumaczenie oziębłości Leonory. Dopóki sądził iż znęca się nad nim bez przyczyny, był nieszczęśliwy. Nie byłbym nigdy przypuszczał, że miłość może być tak wolna od próżności.
Bezustanku sławił przed nami miłość. „Gdyby jakiś czarownik powiedział mi: Stłucz to szkiełko od zegarka, a Leonora stanie się dla ciebie tem, czem była przed trzema laty, obojętną przyjaciółką; dalibóg, sądzę, że w żadnym momencie życia nie miałbym siły go stłuc“. Mówił to z takim wyrazem szaleństwa, że nie miałem odwagi wytaczać poprzednich wątpliwości.
Dodawał: „Jak reformacja Lutra, z końcem średniowiecza, wstrząsnęła do samych posad społeczeństwo, odnowiła i odbudowała świat na podstawach rozumu, tak szlachetny charakter odnawia się i krzepi w miłości.
„Wówczas dopiero otrząsa się ze wszystkich dzieciństw; bez tego przewrotu zawsze miałby coś sztucznego, teatralnego. Dopiero odkąd kocham, zdobyłem wielkość charakteru, tak głupie jest nasze wychowanie w szkole wojskowej.
„Mimo iż spisując się dobrze, byłem dzieckiem na dworze Napoleona i pod Moskwą. Spełniałem obowiązek, ale nie znałem owej heroicznej prostoty, owocu zupełnej i szczerej ofiary. Dopiero od roku, serce moje pojmuje, naprzykład, prostotę Rzymian z Liwjusza. Niegdyś wydawali mi się zimni w porównaniu z naszymi świetnymi pułkownikami. Co oni robili dla Rzymu, ja to znajduję w mem sercu dla Leonory. Gdybym miał szczęście móc coś uczynić dla niej, pierwszem mojem pragnieniem byłoby to ukryć. Postępowanie Regulusów, Decjuszów było czemś wiadomem zgóry, czemś co nie miało prawa ich zaskoczyć. Byłem mały nim zacząłem kochać, właśnie dlatego żem niekiedy miał się za wielkiego; był w tem pewien wysiłek który czułem i z którego byłem dumny.
„A w zakresie uczucia, ileż zawdzięczamy miłości? Skoro pierwsza młodość minie, serce zamyka się dla sympatji. Skoro śmierć lub rozłąka oddali od nas towarzyszów dziecięctwa, jesteśmy skazani na współżycie z chłodnymi wspólnikami, z łokciem w ręku, wciąż w rachubach interesu lub próżności. Stopniowo, cała tkliwa i szlachetna część duszy jałowieje z braku uprawy; jeszcze przed trzydziestką człowiek staje się jak z głazu dla wszelkich słodkich i tkliwych wrażeń. W tej jałowej pustce, dzięki młodości, tryska źródło uczuć obfitsze i świeższe zgoła niż w pierwszej młodości.
Wówczas była w nas nadzieja mglista, nieopatrzna i wciąż zmienna[89], nigdy poświęcenia dla niczego, nigdy stałych i głębokich pragnień; dusza, wciąż lekka, żądna była nowości i zaniedbywała dziś to co uwielbiała wczoraj. A niema nic bardziej skupionego, tajemniczego, wiekuiściej jednego w swym przedmiocie niż krystalizacja miłości. Wprzód jedynie rzeczy powabne miały prawo podobać się, i to przez chwilę; obecnie wszystko co się odnosi do ukochanej, nawet najobojętniejsze, wzrusza głęboko. Przybywając do wielkiego miasta, o sto mil od miejsca gdzie mieszka Leonora, uczułem się wylękniony i drżący: na każdym zakręcie ulicy drżałem że spotkam Alwizę, jej serdeczną przyjaciółkę, i to przyjaciółkę której nie znam. Wszystko przybrało dla mnie jakiś tajemniczy i uroczysty odcień; serce mi biło, gdym rozmawiał ze starym uczonym. Nie mogłem bez rumieńca słuchać jak ktoś wymieniał bramę, koło której mieszka przyjaciółka Leonory.
„Nawet srogość ukochanej kobiety ma nieskończony wdzięk, którego nie znajduje się w najpochlebniejszych momentach przy innej. Tak na obrazach Corregia, wielkie cienie, miast być, jak u innych malarzy, mniej powahnem ale potrzebnem przejściem dla wydobycia światła i uwypuklenia figur, mają same przez się uroczy wdzięk i pogrążają w słodkiem rozmarzeniu[90].
„Tak, połowa i to najpiękniejsza połowa życia zakryta jest człowiekowi który nie kochał namiętnie“.
Salviati potrzebował całej siły wymowy aby stawić czoło roztropnemu pułkownikowi, który powtarzał wciąż: „Chcesz być szczęśliwy, poprzestań na życiu wolnem od cierpień i codziennej odrobinie szczęścia. Unikaj loterji wielkich namiętności. — Daj mi tedy twoją ciekawość“, odpowiadał Salviati.
Sądzę, iż często zdarzały się dni, kiedy byłby chciał móc iść za radą roztropnego pułkownika; walczył potrosze, sądził że zwycięża; ale było to bezwarunkowo ponad jego siły, a przecież jak silną była ta dusza!
Biały atłasowy kapelusik, podobny nieco do kapelusza pani*** i ujrzany zdala na ulicy, wstrzymywał bicie jego serca i zmuszał go do oparcia się o ścianę. Nawet w najsmutniejszych chwilach, szczęście spotkania jej dawało mu zawsze kilka godzin upojeń, silniejszych niż wszelkie nieszczęścia i rozumowania[91]. Zresztą faktem jest, iż w chwili jego śmierci[92], po dwóch latach tej wspaniałej i ’bezgranicznej namiętności, charakter jego nabrał wielu szlachetnych cech i że pod tym względem przynajmniej oceniał się słusznie: gdyby żył dłużej i gdyby okoliczności sprzyjały mu nieco, byłby dał słyszeć o sobie. Ale być może także, iż, przy swojej naiwności, byłby przeszedł niepostrzeżenie przez życie.
O lasso
Quanti dolci pensier, quanto desio,
Menô costui al doloroso passo!
Biondo era, e helio, di gentile aspetto;
Ma l’un de’cigli un colpo anea diviso[93].
Największem szczęściem jakie może dać miłość, to pierwszj uścisk dłoni ukochanej kobiety.
W miłostce, przeciwnie, szczęście jest o wiele bardziej realne i więcej nastręcza pola do żarcików.
W miłości namiętnej oddanie się jest nietyle szczytem szczęścia, ile ostatnim krokiem do niego.
Ale jak odmalować szczęście, jeśli nie zostawia wspomnień?
Mortimer wracał drżący z długiej podróży; ubóstwiał Jenny; nie miał od niej odpowiedzi na listy. Przybywszy do Londynu, dosiada konia i jedzie do niej na wieś. Przybywa, zastaje ją w parku; biegnie z bijącem sercem; spotyka ją, ona podaje mu rękę i wita go ze wzruszeniem: widzi, że jest kochany. Kiedy się z nią przechadzał w parku, suknia Jenny zaczepiła się o krzak akacji. Niebawem Mortimer dostąpił szczęścia, ale Jenny zdradziła go. Ja mu dowodzę, że go Jenny nigdy nie kochała, on mi przytacza jako dowód miłości sposób w jaki go przyjęła po powrocie; ale nigdy nie umiał mi podać najmniejszego szczegółu. Drży tylko wyraźnie, ilekroć ujrzy krzak akacji: jestto w istocie jedynie rzeczywiste wspomnienie, które zachował z najszczęśliwszej chwili w życiu[94].
| . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . |
Nie można dość wychwalać naturalności. Jestto jedyna zalotność, dozwolona w rzeczy tak poważnej jak miłość à la Werter, w której człowiek nie wie dokąd idzie; równocześnie zaś, szczęśliwym dla cnoty przypadkiem, jest to najlepsza taktyka. Bezwiednie, mężczyzna szczerze zakochany mówi rzeczy urocze, mówi językiem którego nie zna.
Biada mężczyźnie bodaj trochę sztucznemu! Nawet gdyby kochał, nawet przy wszystkich darach umysłu, traci trzy czwarte swoich zalet. Niech się da ponieść na chwilę przesadzie, w minutę później przychodzi moment oschłości.
Cała sztuka kochania sprowadza się, jak sądzę, do mówienia ściśle tego, czego dozwala stopień upojenia w danej chwili: to znaczy, innemi słowy, do słuchania swej duszy. Nie sądźcie, aby to było łatwo: człowiek, który naprawdę kocha, kiedy słowa ukochanej przepełniają go szczęściem, nie ma wręcz siły mówić.
Traci w ten sposób to, co byłyby mu zyskały jego słowa[96]; ale lepiej milczeć niż mówić rzeczy zbyt czułe nie w porę; to, co było na miejscu przed dziesięciu sekundami, nie jest na miejscu i razi w danej chwili. Za każdym razem kiedy zapomniałem o tej zasadzie[97] i powiedziałem coś co mi (przyszło na myśl trzy minuty wprzódy i co mi się wydało ładne, Leonora pobiła mnie na głowę. Powiadałem sobie później wychodząc: Ma słuszność, takie rzeczy muszą nadzwyczaj razić subtelną kobietę; jestto nieobyczajność uczucia. Raczej zniosłyby, jak retorzy bez smaku, nieco mdłości i chłodu. Ponieważ rzeczą, której kobiecie najbardziej trzeba się lękać u kochanka, jest fałsz, najdrobniejszy tedy, choćby najniewinniejsza nieszczerość niweczy w jednej chwili całe szczęście i pogrąża w nieufności.
Uczciwe kobiety mają odrazę do tego co gwałtowne i nieprzewidziane, a to są cechy namiętności; poza tem że gwałtowność rani ich skromność, bronią się.
Kiedy odruch zazdrości lub niesmaku sprowadzi chłód, można naogół spróbować słów zdolnych zrodzić owo upojenie sprzyjające mdłości i jeżeli, po paru wstępnych zdaniach, kochanek nie chybi sposobności oddania wiernie tego co dusza czuje, sprawi ukochanej żywą przyjemność. Błędem mężczyzn bywa to, że silą się na mówienie rzeczy, które im się wydają ładne, dowcipne, wzruszające; zamiast wyzwolić duszę ze światowego przymusu, aż do tego stopnia swobody i naturalności w którym się mówi poprostu to co się czuje w danej chwili. Jeśli kto ma tę odwagę, otrzyma natychmiast nagrodę w postaci pojednania.
Ta właśnie nagroda, równie szybka jak mimowolna, za przyjemność daną ukochanej istocie, stawia tę namiętność o tyle wyżej od innych.
Jeżeli istnieje doskonała naturalność, szczęście dwojga istot stapia się w jedno[98]. Na zasadzie sympatji oraz wielu innych praw naszej natury, jestto poprostu największe szczęście jakie może istnieć.
Nie jest bynajmniej łatwo określić znaczenie tego słowa naturalny, koniecznego warunku do szczęścia w miłości.
Nazywają naturalnem to, co nie odbiega od zwykłego sposobu postępowania. Rozumie się samo przez się, że nie trzeba nietylko kłamać kochanej osobie, ale nawet w najlżejszy sposób upiększać prawdy i kazić czystości jej rysów. Jeżeli się upiększa, uwaga zajęta jest upiększaniem i nie odpowiada już poprostu, niby klawisz fortepianu, uczuciu które jawi się w jej oczach. Ona odczuwa to natychmiast wrażeniem jakiegoś chłodu i sama znowuż ucieka się do zalotności. Czyżby nie tu tkwiła przyczyna, że niepodobna jest kochać kobiety zbyt głupiej? Bo przy takiej można bezkarnie udawać, że zaś udawanie jest wygodniejsze, brnie się z nałogu w brak naturalności. Z tą chwilą miłość nie jest już miłością, spada do rzędu pospolitych spraw: jedyna różnica, że, zamiast pieniędzy, zyskuje się rozkosz lub zadowolenie próżności, albo mieszaninę obu. Ale trudno mężczyźnie nie czuć wzgardy dla kobiety z którą można bezkarnie grać komedję; tem samem, aby ją rzucić, wystarczy mu spotkać coś lepszego. Nawyk lub przysięgi mogą zatrzymać; ale ja mówię o porywie serca, którego naturalnym pędem jest lecieć ku największej rozkoszy.
Wracam do tego słowa naturalny; naturalny a zwyczajny, to dwie różne rzeczy. Jeśli brać te słowa w jednakiem znaczeniu, jasne jest, że, im ktoś wrażliwszy, tem trudniej mu być naturalnym, ile że nawyk mniej ma wpływu na jego postępki; taki człowiek bardziej jest zdany na okoliczności. Wszystkie karty życia człowieka chłodnego są jednakie; weź go dziś czy jutro, ten sam kołek.
Człowiek uczuciowy, z chwilą gdy serce jego jest w grze, nie znajduje już w sobie śladów nawyku, któryby kierował jego czynnościami; w jakiż sposób mógłby iść drogą, której poczucie zatracił?
Czuje olbrzymi ciężar, przywiązany do każdego wyrazu jaki mówi do swej ukochanej; zdaje mu się, że jedno słowo rozstrzygnie o jego losie. Jakżeby się nie starał dobrze mówić? jak mógłby nie mieć bodaj poczucia, że dobrze mówi? Z tą chwilą przepadła naiwność. Zatem, nie trzeba silić się na naiwność, ową właściwość duszy, nie mającej świadomości siebie? Człowiek jest tem czem być może, ale czuje czem jest.
Zdaje mi się, że doszliśmy do ostatniego stopnia naturalności, o którą najsubtelniejsze serce może się kusić.
Człowiek namiętny może tylko — jedyna jego ucieczka w czasie burzy — przysiąc sobie najszczerzej że nigdy nie skazi prawdy i że będzie czytał wiernie w swem sercu; jeśli rozmowa jest żywa i urywana, może spodziewać się pięknych momentów naturalności, inaczej będzie zupełnie naturalny jedynie w chwilach gdy będzie kochał nieco mniej szalenie.
W pobliżu ukochanej naturalność zostaje zaledwie w ruchach, których nawyki tkwią wszakże tak głęboko w mięśniach. Kiedy podawałem ramię Leonorze, zawsze miałem uczucie że padnę, myślałem o tem aby dobrze iść. Wszystko co można uczynić, to aby nigdy nie być przesadnym dobrowolnie; wystarczy przeświadczenie, że brak naturalności jest największą wadą i że łatwo może być źródłem największych nieszczęść. Serce ukochanej kobiety nie rozumie już twego, tracisz ten nerwowy i mimowolny odruch szczerości, która odpowiada na szczerość. To znaczy stracić wszystkie środki wzruszenia, omal nie powiedziałbym uwiedzenia jej. Nie abym przeczył iż kobieta godna kochania może widzieć swój los w owem wdzięcznem godle bluszczu, który umiera jeśli się nie przywiąże: to prawo natury. Ale jestto zawsze stanowczy krok ku szczęściu, dać szczęście człowiekowi którego się kocha. Zdaje mi się, że rozsądna kobieta powinna użyczyć kochankowi wszystkiego nie wcześniej aż będzie niezdolna się bronić, najlżejsze zaś podejrzenie co do szczerości twego serca wraca jej natychmiast nieco siły, dosyć przynajmniej aby opóźnić jeszcze o jeden dzień jej porażkę[99]. Czy potrzebuję dodawać, że, aby uczynić to wszystko bezgranicznie śmiesznem, wystarczy zastosować to do miłostki?
Wciąż mała wątpliwość do uspokojenia, — oto co podtrzymuje nieustanne pragnienie, oto co zapewnia życie szczęśliwej miłości. Ponieważ obawa nie opuszcza jej nigdy, jej rozkosze nie mogą nigdy znudzić. Cechą takiego szczęścia jest niezmierna powaga.
Niema na świecie rychlej ukaranej pychy, niż ta, która każe ci się zwierzać serdecznemu przyjacielowi z namiętnej miłości. Wie, że, jeśli to co mówisz jest prawdą, posiadasz rozkosze tysiąc razy większe od jego rozkoszy, któremi też musisz gardzić.
Gorzej jeszcze między kobietami, ile że treścią ich życia jest budzić namiętność, zazwyczaj zaś i powiernica próbowała kusić kochanka przyjaciółki swojemi wdziękami.
Z drugiej strony, dla człowieka trawionego tą gorączką, niema w świecie bardziej naglącej potrzeby, niż przyjaciel, przed którymby można roztrząsać okropne wątpliwości ogarniające duszę co chwila, w tej bowiem strasznej namiętności rzecz wyrojona jest zawsze rzeczą istniejącą.
„Wielką wadą charakteru Salviatiego, pisał w r. 1817, w przeciwieństwie do charakteru Napoleona, jest to, iż kiedy w dyskusji nad kwestją miłosną coś zostanie moralnie udowodnione, nie może się zdobyć na to, aby przyjąć tę zasadę jako niezłomny fakt; mimowoli, ku swemu wielkiemu nieszczęściu, poddaje go bezustanku rewizji“. Łatwo o siłę woli w rzeczach ambicji. Krystalizacja, nie opanowana pragnieniem rzeczy które mamy uzyskać, obraca się na wzmocnienie woli; w miłości jest ona całkowicie w służbie przedmiotu, przeciw któremu trzebaby mieć siłę woli.
Kobieta może trafić na przyjaciółkę zdradziecką, może też trafić na przyjaciółkę nudzącą się.
Księżniczka trzydziestopięcioletnia[100], znudzona, potrzebująca działania, intrygi etc., nierada z letniości swego kochanka a nie mająca widoków wzbudzenia nowej miłości, nie wiedząc co począć z przerażającą ją gorączką i nie mając innej rozrywki jak tylko napady złego humoru, może snadnie znaleźć zajęcie, to znaczy przyjemność i cel życia w tem, aby unieszczęśliwić prawdziwą miłość, miłość którą ktoś ośmiela się żywić dla innej kobiety, gdy jej kochanek drzemie przy jej boku.
To jedyny wypadek, w którem nienawiść rodzi szczęście; przez to że daje zajęcie i pracę.
W pierwszych chwilach, przyjemność że się jest czemś zajętą; później, gdy otoczenie zaczyna odgadywać, ambicja dopięcia celu; — oto co daje urok temu zatrudnieniu. Zazdrość o przyjaciółkę przybiera maskę nienawiści do kochanka; inaczej jak możnaby nienawidzić człowieka, którego się nigdy nie widziało? Nie przyznaje się przed sobą do zawiści, bo musiałaby wprzód uznać zalety przyjaciółki; ma zaś pochlebców, którzy trzymają się jedynie tem, iż ośmieszają jej serdeczną przyjaciółkę.
Zdradziecka powiernica, dopuszczając się najczarniejszych postępków, może wierzyć, iż włada nią jedynie chęć zachowania szacownej przyjaźni. Znudzona kobieta powiada sobie, że nawet przyjaźń słabnie w sercu udręczonem przez miłość i jej śmiertelne niepokoje; obok miłości przyjaźń może istnieć jedynie przez zwierzenia; a cóż okropniejszego dla zawiści niż takie zwierzenia?
Jedyne mile widziane zwierzenia między kobietami, to te, które wspierają się na tej szczerej filozofji: „Droga przyjaciółko, w głupiej i nieubłaganej wojnie, jaką nam wydają przesądy ugruntowane przez naszych tyranów, pomóż ty mi dziś, a ja tobie jutro“[101].
Prócz tego wyjątku istnieje prawdziwa przyjaźń, zrodzona w dzieciństwie i nie skażona od tego czasu żadną zawiścią.
| . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . |
Zwierzenia miłosne dobrze są widziane jedynie między uczniakami zakochanemi w samej miłości, oraz między młodemi dziewczętami, trawionemi ciekawością, nadmiarem czułości i już może owładniętych instynktem[102], który im mówi, że to jest wielka sprawa ich życia i że nie mogą zająć się nią zbyt wcześnie. Każdy widywał trzyletnie dziewczynki, które się doskonale wywiązują z obowiązków zalotności.
Miłostka rozpala się, a miłość stygnie od zwierzeń.
Poza niebezpieczeństwem istnieje trudność zwierzeń. W miłości namiętnej, to czego nie można wyrazić (język jest zbyt gruby, aby schwycić te odcienie), istnieje; jedynie, ponieważ są to rzeczy bardzo subtelne, zachodzi w ich spostrzeganiu większa możliwość omyłek.
Obserwator bardzo wzruszony obserwuje licho; niesprawiedliwy jest wobec przypadku.
Najmądrzej może jest stać się samemu własnym powiernikiem. Spisz dzisiaj wieczór, pod zmyślonem nazwiskiem, ale ze wszystkiemi szczegółami, rozmowę, jaką świeżo miałeś z ukochaną, oraz to co cię dręczy. Za tydzień, jeśli kochasz prawdziwie, będziesz innym człowiekiem; wówczas, odczytując swoje zwierzenia, będziesz mógł sobie udzielić dobrej rady.
Między mężczyznami — ilekroć jest ich więcej niż dwóch i kiedy może wchodzić w grę zawiść — grzeczność nakazuje mówić jedynie o miłości fizycznej: zwykłe zakończenie męskich obiadków. Deklamuje się sonety Baffa[103], które sprawiają ogromną przyjemność, ponieważ każdy bierze dosłownie pochwały i zachwyty sąsiada, który często chce się jedynie okazać wesołym lub uprzejmym. Urocza tkliwość Petrarki lub madrygał francuski byłyby nie na miejscu.
Kiedy ktoś kocha, wówczas, za każdym nowym przedmiotem który uderzy jego oczy lub pamięć — czyto, wciśnięty na trybunie, przysłuchuje się z uwagą dyskusji w parlamencie, czy też pędzi galopem zluzować wartę pod ogniem nieprzyjaciela — wciąż przydaje nową doskonałość pojęciu swemu o ukochanej, lub odkrywa nowy środek (w pierwszej chwili wydaje się on niezawodny) pomnożenia jej miłości.
Każdy krok wyobraźni opłacony jest chwilą rozkoszy. Nie dziw, że takie życie staje się nałogiem.
W chwili gdy rodzi się zazdrość, zostaje ten sam nawyk duszy, ale wywiera wręcz przeciwny skutek. Każda doskonałość, dorzucona do wieńca tej którą kochasz a która może kocha innego, miast ci dać niebiańską rozkosz, topi ci sztylet w sercu. Jakiś głos krzyczy ci: Tą czarowną rozkoszą sycić się będzie twój rywal[104].
I wszystko co zauważysz, zamiast, jak wprzódy, ukazywać ci nowy sposób wzbudzenia miłości, ukazuje ci jakąś nową przewagę rywala.
Spotykasz ładną kobietę, galopującą w parku[105], rywal zaś sławny jest ze swych wspaniałych koni, któremi robi dziesięć mil w pięćdziesiąt minut.
W tym stanie łatwo się rodzi szaleństwo; nie pamiętasz już, że w miłości posiadać, jest niczem, używać jest wszystkiem; przesadzasz sobie szczęście rywala, przesadzasz sobie jego pychę z tego szczęścia, i dochodzisz do szczytu cierpienia, to znaczy do ostatecznego nieszczęścia, zatrutego jeszcze resztą nadziei.
Jedynem lekarstwem jest może przyjrzeć się zbliska szczęściu rywala. Często ujrzysz, jak drzemie spokojnie w salonie, w pobliżu kobiety której kapelusz — lub bodaj podobny do niego — ujrzany na ulicy, sprawia iż serce przestaje ci bić.
Chcesz obudzić rywala, okaż mu tylko swą zazdrość. Zyskasz może to, że uświadomisz mu wartość kobiety która go przekłada nad ciebie, i tobie będzie zawdzięczał miłość, jaką zapała do niej.
W stosunku do rywala niema wyboru: trzeba albo żartować z nim najswobodniej, albo nastraszyć go.
Ponieważ zazdrość jest największą z męczarni, narazić życie wyda ci się miłą rozrywką. Wówczas marzenia nasze nie wszystkie są zatrute i zabarwione czarno (wskutek wyłożonego powyżej mechanizmu); można sobie roić, że się zabija rywala.
W myśl zasady że nie należy nigdy dostarczać posiłków wrogowi, trzeba kryć swą miłość przed rywalem i, pod pozorem próżnostki najbardziej odległej od miłości, powiedzieć mu w sekrecie możliwie najgrzeczniej, najspokojniej i z największą prostotą: „Drogi panie, nie wiem czemu, publiczność upiera się obdarzać mnie względami panny X; twierdzą nawet łaskawie, że jestem w niej zakochany; jeśli pan ma na nią ochotę, ustąpiłbym jej panu z całego serca, gdybym, na nieszczęście, nie wystawiał się na głupią rolę. Za pół roku bierz ją sobie ile ci się podoba; ale dziś, honor, który, djabli wiedzą czemu, świat wiąże z tego rodzaju rzeczami, każe mi oświadczyć panu z żalem, że, gdybyś przypadkiem nie zaczekał na swą kolej, jeden z nas musi zginąć“.
Rywal twój jest najprawdopodobniej człowiekiem niezbyt namiętnym, może człowiekiem bardzo roztropnym, który, przekonany o twej stanowczości, czemprędzej ustąpi ci owej kobiety, byle tylko mógł znaleźć jakiś przyzwoity pozór. Dlatego trzeba to oświadczenie wziąć na wesoło i pokryć całe zajście głęboką tajemnicą.
Jeżeli cierpienia zazdrości są tak dotkliwe, to dlatego, że nie pomaga ich znosić próżność; przy metodzie zaś o której mówię, próżność twoja ma jakąś strawę. Możesz mieć szacunek dla siebie jako dla tęgiego zucha, jeżeli musisz gardzić sobą jako kochankiem.
Jeżeli ktoś woli nie brać rzeczy tragicznie, trzeba wyjechać o czterdzieści mil i wziąć sobie jakąś baletniczkę, której wdzięki jakoby zatrzymały cię w przejeździe. O ile twój rywal posiada duszę pospolitą, uwierzy że jesteś wyleczony.
Często najlepszym sposobem jest czekać, ani mrugnąwszy okiem, aż się twój rywal zużyje wobec twej ukochanej przez własną nicość. Wyjąwszy bowiem wielkich namiętności, rozwijających się pomału i za młodu, kobieta wyższa nie potrafi długo kochać człowieka pospolitego[106]. W wypadku zazdrości po posiadaniu trzeba również pozornej obojętności a rzeczywistej zdrady; często kobieta, obrażona przez kochanka którego kocha jeszcze, zapala się do człowieka o którego ów jest zazdrosny, i gra staje się rzeczywistością[107].
Zapuściłem się nieco w szczegóły, ponieważ, w owych chwilach zazdrości, najczęściej tracimy głowę; rady dawno spisane mają dobry wpływ, że zaś najważniejszą rzeczą jest udawać spokój, dobrze jest zaczerpnąć ton w traktacie filozoficznym.
Ponieważ kobieta ma władzę nad tobą jedynie przez to iż wzbrania ci lub pozwala się spodziewać rzeczy czerpiących całą wartość w uczuciu, tedy, jeśli ją zdołasz przekonać o swej obojętności, naraz wrogowie twoi zostają bez broni.
Jeżeli nie umiesz działać i możesz zabawiać się szukaniem ulgi, znajdziesz niejaką przyjemność w czytaniu Otella; pozwoli ci wątpić o najbardziej obciążających pozorach. Oczy twoje z rozkoszą zatrzymają się na tych słowach:
Seem to the jealous, confirmations strong.
As proofs from haly writ.
Przekonałem się, że widok pięknego morza przynosi pociechę.
The morning which had arisen calm and bright, gave a pleasant effect to the waste mountain wiew which was seen from the castle on looking to the landward; and the glorious Ocean crisped with a thousand ripplings waves of silver, extended on the other side in awful yet complacent majesty to the verge of the horizon. With such scenes of calm sublimity, the human heart sympathizes even in his most diturbed moods, and deeds of honour and virtue are inspired by their majestic influence[109]. (The bride of Lammermoor, I, 193).
Znajduję słowa, skreślone przez Salviatiego: „20 lipca 1818. — Stosuję często (i niedorzecznie, jak sądzę) do całego życia owo uczucie, jakiego człowiek ambitny lub dobry obywatel doznaje podczas bitwy, kiedy mu powierzą pilnowanie taborów, lub inne jakie bezpieczne i gnuśne stanowisko. Żałowałbym w czterdziestym roku, iż strawiłem życie bez głębokiej miłości. Miałbym tę gorzką i upokarzającą zgryzotę, iż zbyt późno spostrzegłem, że byłem tak naiwny i żem pozwolił daremnie spłynąć życiu.
„Wczoraj spędziłem trzy godziny z kobietą którą kocham i z rywalem którego rzekomem szczęściem ona mnie chce pognębić. Bezwątpienia, miałem chwile goryczy, widząc jej piękne oczy wlepione w tego człowieka; wychodząc od niej, przechodziłem naprzemian od ostatecznej rozpaczy do nadziei! Ale wzamian ile rzeczy nowych! ile świeżych myśli! ile błyskawicznych refleksyj! i, mimo pozornego szczęścia rywala, z jaką dumą i rozkoszą miłość moja czuła się wyższa od jego miłości! Powiadam sobie: Te lica zbladłyby najpodlejszym strachem na myśl o najmniejszem z poświęceń, których moja miłość dokonałaby bez wysiłku, co mówię, z upojeniem; naprzykład włożyć rękę w kapelusz, aby wyciągnąć jedną z tych dwóch kartek: posiąść jej miłość, a druga: umrzeć natychmiast; i to uczucie jest we mnie tak wrośnięte, że nie przeszkadza mi być miłym i swobodnym w rozmowie.
„Gdyby mi to ktoś opowiedział przed dwoma laty, wyśmiałbym go“.
Czytam w podróży kapitanów Lewisa i Clarke, podjętej do źródeł Missuri w r. 1806, str. 215:
„Rikarasi są ubodzy, ale dobrzy i szlachetni; żyliśmy wśród nich dość długo. Kobiety są piękniejsze niż w innych szczepach; nie mają też zwyczaju kazać długo usychać wielbicielom. Znaleźliśmy tam nowy przykład tej prawdy, że wystarczy zwiedzić nieco świata, aby się przekonać, że wszystko jest zmienne. U Rikarasów powodem do ciężkiej obrazy jest, jeżeli, bez pozwolenia męża lub brata, kobieta obdarzy kogo względami. Pozatem jednak, brat i mąż są bardzo radzi, gdy mają sposobność wyświadczyć tę drobną grzeczność swoim przyjaciołom.
„Mieliśmy z sobą murzyna; sprawił wielkie wrażenie wśród ludu, który pierwszy raz widział człowieka tej barwy. Stał się niebawem ulubieńcem płci pięknej, a mężowie, miast być zazdrośni, radzi byli jego odwiedzinom. Zabawne jest, że w tych maleńkich szałasach widzi się wszystko[110].
Co do kobiety, podejrzanej o niestałość: Opuszcza cię, ponieważ zahamowałeś w niej krystalizację. Może masz w jej sercu sukurs przyzwyczajenia.
Opuszcza cię, bo jest ciebie zbyt pewna. Zabiłeś obawę; drobne wątpienia szczęśliwej miłości nie mogą się już urodzić; obudź w niej niepokój, a zwłaszcza strzeż się niedorzecznych zaklęć.
W ciągu długiego z nią współżycia musiałeś z pewnością odkryć, o którą kobietę w mieście lub w towarzystwie najbardziej jest zazdrosna i której się najbardziej obawia. Nadskakuj tej kobiecie; ale, nie popisując się zgoła swemi zalotami, staraj się je ukryć, i to szczerze; polegaj na wzroku nienawiści, że wszystko dojrzy i odczuje. Głęboki wstręt, jaki, przez dłuższy czas będziesz czuł do wszystkich kobiet[111], ułatwi ci to niewątpliwie. Przypomnij sobie, że, w twojem położeniu, psuje się wszystko okazując miłość; odwiedzaj rzadko ukochaną kobietę[112] i pij szampana w miłem towarzystwie.
Aby ocenić miłość swej kochanki, pamiętaj:
1. Że, im więcej wchodzi rozkoszy fizycznej w istotę miłości, w to co niegdyś skłoniło ją do oddania się, tembardziej grozi jej niestałość, a zwłaszcza niewierność. Odnosi się to zwłaszcza do miłostek, w których krystalizację wspomagał ogień młodości, w szesnastym roku życia.
2. Miłość dwojga osób, które się kochają, nie jest prawie nigdy jednaka[113]. Namiętność ma swoje fazy, w czasie których, i to naprzemian, jedno z dwojga kocha bardziej. Często prosta miłostka lub miłość z próżności odwzajemnia miłość namiętną, a stroną kochającą żywiej jest raczej kobieta. Jakiegobądź rodzaju jest miłość któregoś z dwojga, z chwilą gdy jedno jest zazdrosne, żąda od drugiego objawów miłości namiętnej; próżność symuluje potrzeby serca.
Nic wreszcie tak nie nudzi w miłostce, niż prawdziwie namiętna miłość u partnera.
Często człowiek inteligentny, zalecając się do kobiety, budzi w niej jedynie myśl o miłości i roztkliwia jej duszę. Przyjmuje mile owego inteligentnego człowieka, który jej daje tę przyjemność; w nim zaś rodzą się nadzieje.
Pewnego dnia kobieta owa spotyka mężczyznę, który jej daje uczuć to, co tamten opisywał.
Nie wiem, jak działa zazdrość mężczyzny na serce kochanej kobiety. Ze strony wielbiciela który ją nudzi, zazdrość musi rodzić najżywszą odrazę, dochodzącą do nienawiści, jeśli przedmiot zazdrości powabniejszy jest od zazdrośnika; chcemy bowiem zazdrości jedynie u tych, o których sami moglibyśmy być zazdrośni, powiadała pani de Coulanges.
Jeżeli kobieta kocha zazdrośnika, ale nie dała mu praw, zazdrość może urazić ową pychę kobiecą, tak trudną do oszczędzania i do poznania. Zazdrość może się podobać kobietom dumnym, jako nowy sposób uświadomienia im własnej ich potęgi.
Zazdrość może się podobać, jako dowód miłości. Zazdrość może urażać wstyd kobiety bardzo delikatnej.
Zazdrość może się podobać, jako znak odwagi u kochanka, ferrum amant. Zważcie, że kobiety kochają odwagę, a nie męstwo w stylu Turenjusza, które może snadnie iść w parze z chłodem serca.
Wynikiem zasad krystalizacji jest, iż kobieta nie powinna nigdy przyznać się kochankowi do tego że go oszukała, jeżeli chce zachować wpływ na tego człowieka.
L’on va chercher bien loin, plutôt que de mourir,
Quelque prétexte ami pour vivre et pour souffrir[114].
Znana jest we Francji anegdota o pannie de Sommery, która, zdybana na gorącym uczynku przez kochanka, przeczy w żywe oczy, a gdy ten się oburza, woła: „Ha, widzę, że mnie już nie kochasz; bardziej wierzysz w to co widzisz, niż w to co ja mówię“.
Pojednać się z ubóstwianą która cię zdradziła, znaczy skazać się na niszczenie ciosami sztyletu wciąż odradzającej się krystalizacji. Miłość musi przy tem umrzeć, a serce będzie czuło w straszliwem rozdarciu wszystkie etapy jej agonji. Jestto jedno z najnieszczęśliwszych powikłań tej namiętności i w ogóle życia: trzebaby mieć tę siłę, aby, pojednawszy się z kobietą, przejść wyłącznie do roli przyjaciela.
Co się tyczy zazdrości u kobiet, są one nieufne, ryzykują nieskończenie więcej od nas, więcej poświęciły miłości, posiadają o wiele mniej środków rozprószenia się, mają ich zwłaszcza o wiele mniej dla sprawdzenia postępków kochanka. Kobieta czuje się spodlona zazdrością, wygląda jakby się upędzała za mężczyzną; mniema że kochanek szydzi z niej a zwłaszcza że drwi z jej najtkliwszych uniesień; muszą się w niej rodzić okrutne myśli, a nie może legalnie zabić swej rywalki.
Zazdrość musi być tedy u kobiet cierpieniem jeszcze okropniejszem, jeśli możebna, niż u mężczyzn. Jestto szczyt tego, co serce ludzkie może znieść bez pęknięcia, szczyt bezsilnej wściekłości i wzgardy dla samej siebie[116].
Nie znam innego lekarstwa na cierpienie tak okrutne, niż śmierć tego kto je sprawia, lub tego kto go doznaje. Przykład zazdrości francuskiej można znaleźć w historji pani de la Pommeraie w Kubusiu Fataliscie.
La Rochefoucauld powiada: „Człowiek wstydzi się przyznać że jest zazdrosny, a czyni sobie chlubę z tego że był, lub że umie być zazdrosny“[117]. Biedne kobiety nie śmieją się nawet przyznać, że doświadczały tej okrutnej męki, tak ona je ośmiesza. Rana tak bolesna nigdy podobno nie zabliźni się całkowicie.
Gdyby zimny rozsądek mógł się przeciwstawić żarom wyobraźni bodaj z cieniem powodzenia, powiedziałbym biednym kobietom, dręczonym zazdrością: „Jest cała przepaść między niewiernością u mężczyzn, a u was. U was, ten czyn jest po części uczynkiem, a po części znakiem. Wskutek naszego wychowania w szkołach wojskowych, nie jest ona u mężczyzn znakiem niczego. Dzięki skromności niewieściej, jest to, przeciwnie, najbardziej stanowczy ze wszystkich znaków zupełnego oddania się kobiety. Zły nałóg czyni zeń dla mężczyzn jakgdyby konieczność. Przez całą pierwszą młodość, przykład starszych kolegów sprawia, iż całą naszą próżność i miarę naszej wartości kładziemy w liczbie tego rodzaju powodzeń. Wasze wychowanie działa w przeciwnym kierunku“.
Co do wartości jakiegoś postępku jako znaku: — w przystępie gniewu wywracam stół na nogi mego sąsiada, boli go to djabełnie, ale rzecz da się załatwić, — lub czynię gest, jakgdybym go policzkował.
Różnica niewierności u obu płci jest tak istotna, że kochająca kobieta może przebaczyć niewierność, co jest niemożliwe mężczyźnie.
Oto rozstrzygające doświadczenie dla odróżnienia miłości namiętnej a miłości przez próżność; u kobiet niewierność niemal zabija jedną, a zdwaja drugą.
Kobiety dumne ukrywają swą zazdrość przez ambicję. Spędzają długie milczące i zimne wieczory z człowiekiem którego ubóstwiają, którego panicznie lękają się stracić, a w którego oczach czują wstręt. Musi to być jedno z największych cierpień, a także jedno z najżywszych źródeł nieszczęścia w miłości. Aby uleczyć kobiety, tak godne naszego szacunku, trzeba ze strony mężczyzn jakiegoś niezwykłego i energicznego postępku; trzeba zwłaszcza aby nie zdradził iż widzi co się dzieje: naprzykład daleka wspólna podróż, postanowiona w ciągu doby.
Ten „punkt honoru“ jestto odruch próżności; nie chcę, aby mój przeciwnik miał nademną górę i biorę przeciwnika za sędziego mojej wartości. Chcę zrobić na nim wrażenie. Dlatego przekracza się tu o wiele granice rozsądku.
Niestety, aby usprawiedliwić własne szaleństwo, powiadamy sobie wręcz, że ten współzawodnik chce nas wywieść w pole.
Punkt honoru, będąc chorobą honoru, o wiele częstszy jest w monarchjach[119], i musi się pojawiać o wiele rzadziej w krajach, gdzie ludzie zwykli oceniać postępki wedle ich użyteczności, naprzykład w Stanach Zjednoczonych.
Żaden człowiek, a Francuz mniej niż inny, nie lubi być wystrychnięty na dudka: mimo to, lekkomyślność dawnego monarchicznego charakteru francuskiego[120] nie dozwala punktowi honoru czynić zbytnich spustoszeń poza miłostkami. Punkt homoru rodził spustoszenia jedynie w łych monarchjach, w których, z natury klimatu, charakter jest bardziej ponury (Portugalja, Piemont).
We Francji, mieszkańcy prowincji tworzą sobie pocieszny obraz tego, jakim powinien być człowiek honoru, a potem całe życie spędzają niby na czatach, śledząc, czy ktoś nie zamierza im uchybić. Tem samem, przepada wszelka naturalność, „punkt honoru“ jest wciąż w grze, a manja ta czyni ich śmiesznymi nawet w miłości. Jestto, po zawiści, rys, który najbardziej obrzydza pobyt w małem miasteczku; trzeba o tem pamiętać, kiedy się podziwia malownicze położenie takiej mieściny. Najpiękniejsze i najszlachetniejsze wzruszenia więdną w zetknięciu z temi nizinami cywilizacji. Na domiar okropności, mieszczuchy te mówią wciąż o zepsuciu wielkich miast[121].
Punkt honoru nie istnieje w prawdziwej miłości; tu wchodzi w grę duma kobieca („Jeżeli się dam poniewierać kochankowi, zbrzydnę mu i nie potrafi mnie już kochać“), lub zazdrość z całem swem szaleństwem.
Zazdrość pragnie śmierci osoby, której się lęka. Punkt honoru daleki jest od tego; pragnie, aby rywal jego żył, a zwłaszcza aby był świadkiem jego tryumfu.
Punkt honoru nierad byłby, aby rywal dał za wygraną: wówczas ośmieliłby się może pomyśleć: „Gdybym był dłużej oblegał tę osobę, wygrałbym sprawę“.
W punkcie honoru nie chodzi zgoła o cel, jedynie o zwycięstwo. Widać to dobrze w miłości dziewcząt z baletu: jeśli usuniesz rywalkę, rzekoma namiętność, dla której dziewczyna była gotowa rzucić się z okna, gaśnie natychmiast.
Miłość przez punkt honoru mija w jednej chwili, w przeciwieństwie do miłości sercem. Wystarczy, aby przeciwnik w niedwuznaczny sposób uznał że ustępuje pola. Mimo to, waham się z postawieniem zasady; mam na nią tylko jeden przykład, i to wątpliwy. Oto fakt, czytelnik osądzi.
Donna Diana jestto panna dwudziestotrzechletnia, córka z najbogatszych i najdumniejszych mieszkańców Sewilli. Jest piękna, niewątpliwie, ale pięknością ekscentryczną; przyznają jej wiele inteligencji a jeszcze więcej dumy. Kochała namiętnie, przynajmniej na pozór, młodego oficera, którego rodzina nie życzyła sobie dla niej. Oficer jedzie do Ameryki z generałem Morillo; pisują do siebie bezustanku. Jednego dnia, u matki donny Diany, w licznem towarzystwie, cymbał jakiś oznajmia śmierć tego sympatycznego młodzieńca. Wszystkie oczy zwracają się na nią, ona zaś mówi tylko tyle: Szkoda go, taki młody! Czytaliśmy właśnie, tego dnia, sztukę starego Massingera, która kończy się tragicznie ale w której bohaterka przyjmuje z pozornym spokojem śmierć ukochanego. Widziałem że matka zadrżała mimo swej nienawiści i dumy; ojciec wyszedł aby ukryć radość. Wśród tego wszystkiego, wobec widzów zmięszanych i dających oczami znaki nieszczęsnemu nowinkarzowi, donna Diana, jedyna zachowująca spokój, rozmawiała dalej jakby nic nie zaszło. Przerażona matka kazała pokojówce aby ją miała na oku; ale nie zauważono w jej zachowaniu żadnej zmiany.
W dwa lata później, bardzo przystojny młody człowiek zaczął się ubiegać o jej względy. I tym razem — wciąż dla tej samej przyczyny, ponieważ starający się nie był szlachcicem — rodzice sprzeciwili się małżeństwu: donna Diana oświadczyła, że wyjdzie za niego. I ojciec i córka uczynili sobie niejako punkt honoru z tej sprawy. Wzbroniono młodemu człowiekowi wstępu do domu. Zabroniono donnie Dianie wyjeżdżać na wieś, niemal bywać w kościele; odjęto jej wszystkie środki widywania ukochanego. On odwiedza ją z zadka, potajemnie i w przebraniu. Ona zacina się coraz bardziej i odtrąca najświetniejsze partje, nawet tytuł i wysoki urząd na dworze Ferdynanda VII-go. Całe miasto przejęte jest niedolą kochanków i ich bohaterską stałością. Wreszcie zbliża się dzień pełnoletności donny Diany; daje do zrozumienia ojcu, że skorzysta ze swych praw. Rodzina, przyparta do muru, zaczyna rokowania; kiedy je doprowadza do połowy, na uroczystem zebraniu dwóch rodzin, młodzieniec, po sześciu latach stałości, odrzuca rękę donny Diany[122].
W kwadrans później, nic nie było znać. Diana pocieszyła się; czy kochała przez punkt honoru? czy też była to wielka dusza, która nie raczy wydać swej boleści na łup gawiedzi?
Często gorąca miłość nie może dopłynąć — mamż powiedzieć do szczęścia? — inaczej niż budząc punkt honoru miłości własnej. Wówczas uzyskuje na pozór wszystko czego może pragnąć; skargi jej byłyby śmieszne i wydałyby się niedorzeczne. Nie może nikomu zwierzyć swego nieszczęścia, a mimo to czuje wciąż i stwierdza to nieszczęście; dowody jego splatają się, jeśli można tak rzec, z okolicznościami najpochlebniejszemi i najbardziej zdolnemi dać czarowne złudzenia. Nieszczęście to ukazuje swą wstrętną głowę w najtkliwszych chwilach, jakgdyby urągając kochankowi i dając mu uczuć równocześnie i całe szczęście posiadania uroczej i nieczułej istoty którą tuli w ramionach, i to że szczęście owo nigdy nie będzie jego udziałem. Jestto może, po zazdrości, najokrutniejsza męka.
Pamiętają jeszcze może, w pewnem wielkiem mieście[123], jak człowiek łagodny i uczuciowy, ogarnięty taką wściekłością, zabił kochankę, która kochała go jedynie nąprzekór siostrze. Namówił ją pewnego wieczoru na przejażdżkę sam na sam, w ładnem czółnie które sam sporządził; wypłynąwszy na pełne morze, nacisnął sprężynę, łódź się otwarła i znikła na zawsze.
Widziałem sześćdziesięcioletniego mężczyznę, który nawiązał stosunek z najbardziej kąpryśną, szaloną, uroczą, zdumiewającą aktorką londyńskiego teatru, miss Cornel. „I pan masz pretensję aby ci była wierną? pytano go. — Ani trochę; ale będzie mnie kochała, może do szaleństwa“.
I kochała go cały rok, często do utraty rozumu; i wytrwała trzy miesiące nie dając mu powodu do skargi. Stworzył punkt honoru miłości własnej, pod wieloma względami nader gorszący, między swą kochanką a swoją córką.
Punkt honoru święci tryumfy w miłostce, rozstrzyga o jej losach. Jestto doświadczenie, zapomocą którego najlepiej się odróżnia miłostkę od miłości. Stara to zasada wojenna (pouczają o niej młodych ludzi świeżo przybyłych do pułku), że, kiedy się ma kwaterę w domu gdzie są dwie siostry i chce się rozkochać jedną, trzeba się umizgać do drugiej. Z większością młodych Hiszpanek, nieopornych wobec miłości, jeżeli chcesz być kochany, wystarczy gdy okażesz skromnie i w dobrej wierze, że nie czujesz żadnego pociągu do pani domu. Tej pożytecznej maksymy udzielił mi przezacny generał Laseale. Jestto najgroźniejszy sposób obudzenia namiętności.
Punkt honoru miłości własnej tworzy węzeł najszczęśliwszych małżeństw, poza temi które skojarzyła miłość. Niejeden mężczyzna zapewnił sobie na długie lata miłość żony, biorąc kochankę w dwa miesiące po ślubie[124]. Wytwarza się nawyk myślenia wyłącznie o jednym mężczyźnie, węzły zaś rodzinne czynią ten nawyk niezwyciężonym.
Jeżeli w wieku Ludwika XV i na jego dworze zdarzyła się wielka dama (pani de Choiseul) ubóstwiająca męża[125], to dlatego, iż zdawał się żywić tkliwą sympatję dla jej siostry, księżnej de Grammont.
Najbardziej zaniedbywana kochanka, z chwilą gdy okaże że woli innego mężczyznę, odejmuje nam spokój i budzi wszystkie pozory namiętności.
Odwaga Włocha to napad gniewu, odwaga Niemca to chwila pijaństwa, odwaga Hiszpana to gest dumy. Gdyby istniał naród, w którym odwaga byłaby często jedynie punktem honoru, między żołnierzami każdej kompanji, między pułkami każdej dywizji, wówczas, w porażce — ponieważ nie byłoby już porównania — nie byłoby sposobu zatrzymać armję tego narodu[126]. Przewidzieć niebezpieczeństwo i starać się mu zaradzić, byłoby ostateczną śmiesznością wobec tych próżnych zmykaczy.
„Wystarczy wziąć do ręki jakikolwiek opis podróży wśród dzikich Północnej Ameryki — powiada jeden z najmilszych filozofów francuskich[127] — aby się dowiedzieć, iż zwykłym losem jeńców jest nietylko to że ich palą żywcem i zjadają, ale przedtem przywiązują ich do słupa w pobliżu płonącego stosu, aby ich przez szereg godzin dręczyć wymysłami najokrutniejszej i najwyszukańszej wściekłości. Trzeba czytać co opowiadają o tych potwornych scenach podróżnicy, świadkowie kanibalskiej radości obecnych, a zwłaszcza szału kobiet i dzieci, oraz piekielnej rozkoszy z jaką silą się współzawodniczyć w okrucieństwie. Trzeba widzieć jak to wzmacnia heroizm i niewzruszoną stałość jeńca, który nietylko nie okazuje bólu, ale urąga katom i wyzywa ich wszystkiem na co się może zdobyć najwynioślejsza duma, najjadowitsza ironja, najzelżywszy sarkazm; opiewa własne czyny, wylicza wobec swych katów ich krewnych i przyjaciół których zabił, wylicza męki jakie im zadał, zarzuca dręczycielom tchórzostwo, podłość, niezręczność w zadawaniu cierpień; aż wreszcie, rozpadając się w strzępy i pożerany żywcem we własnych oczach przez wrogów pijanych wściekłością, oddaje ducha, zionąc ostatnią obelgą zamierającą wraz z głosem[128]. Wszystko to byłoby nie do wiary u narodów cywilizowanych, wyda się bajką naszym najnieustraszeńszym grenadjerom i kiedyś będzie uznane za bajkę“.
Ten objaw psychologiczny wiąże się z osobliwym stanem duszy jeńca: między nim a jego katami zawiązuje się walka na ambicję, turniej próżności: kto zwycięży?
Nasi dzielni chirurgowie wojskowi zauważyli często, że ranni, którzy w normalnym stanie wydawaliby w czasie operacji głośne krzyki, okazują, przeciwnie, spokój i męstwo, skoro ich przygotować w pewien sposób. Chodzi o to aby pobudzić ich punkt honoru; trzeba twierdzić, zrazu oględnie, później z drażniącą przekorą, że nie potrafią znieść operacji bez krzyków.
Istnieją dwa jej rodzaje:
1. W którym swarliwy kocha;
2. W którym nie kocha.
Jeżeli jedno z kochanków zbytnio góruje nad drugiem co do przymiotów które cenią oboje, miłość drugiego musi obumrzeć: obawa wzgardy, wcześniej czy później, udaremni krystalizację.
Niema nic wstrętniejszego dla ludzi miernych niż wyższość umysłowa; oto, w naszej epoce, źródło nienawiści; jeżeli zaś nienawiść na tem tle nie dochodzi do ostateczności, to jedynie dlatego, że ludzie, których dzieli, nie muszą żyć z sobą. Cóż dopiero w miłości, gdzie wszystko jest naturalne, zwłaszcza ze strony istoty wyższej: wyższości nie przesłania tedy żaden wzgląd społeczny.
Aby miłość mogła wyżyć, musi strona niższa znęcać się nad swym partnerem: inaczej ten nie będzie mógł nawet zamknąć okna, aby druga strona nie czuła się obrażona.
Co do istoty wyższej, ta stwarza sobie złudzenia; miłości jej nietylko nic nie grozi, ale słabostki ukochanej osoby czynią ją nam tem droższą.
Tuż po miłości namiętnej i wzajemnej, między ludźmi jednakiej miary, trzeba pomieścić — co do trwałości — miłość swarliwą, w której dokuczający nie kocha. Znajdziecie jej przykłady w anegdotach o księżnej de Berry (Pamiętniki Duclosa).
Związana z owemii chłodnemi nawykami opartemi na prozaicznej i samolubnej stronie życia, a nieodłącznie towarzyszącemi człowiekowi do grobu, miłość ta może trwać dłużej niż prawdziwa namiętność. Ale to już nie jest miłość, to przyzwyczajenie wytworzone przez miłość i mające z niej jedynie wspomnienia i rozkosz fizyczną. Przyzwyczajenie to cechuje niewątpliwie duszę z lichszego kruszcu. (Codziennie rozgrywa się mały dramat: „Czy mnie połaje?“ który zaprząta wyobraźnię, tak jak w namiętności codzień potrzebowało się nowego dowodu uczuć. Obacz anegdoty o pani d’Houdetot i panu de Saint-Lambert[129].
Możliwe jest, iż duma wzbrania się przywyknąć do takich wzruszeń; wówczas, po kilku miesiącach burz, duma zabija miłość. Ale widzimy, jak ta szlachetna namiętność długo się opiera zanim wyzionie ducha. Małe zwady szczęśliwej miłości długo utrzymują w złudzeniach serce które kocha jeszcze i znosi. Tkliwe pojednania mogą jeszcze złagodzić to przejście. Pod pozorem jakiejś tajemnej zgryzoty, życiowego niepowodzenia, kobieta usprawiedliwia człowieka którego bardzo kochała; przywyka wreszcie do łajań. Gdzież znaleźć, w istocie, poza namiętną miłością, poza grą, poza władzą[130], inne źródło codziennych wzruszeń, dorównujące temu co do siły? Jeżeli taki tyran umrze, ofiara która go przeżyła bywa niepocieszona. Zasada ta stanowi węzeł wielu mieszczańskich małżeństw; strona łajana słyszy cały dzień o tem co najbardziej kocha.
Istnieje też fałszywy rodzaj miłości swarliwej. Z listu bardzo inteligentnej kobiety zaczerpnąłem rozdział XXXIII:
„Wciąż mała wątpliwość do uspokojenia, oto co podtrzymuje nieustanne pragnienie w szczęśliwej miłości... Ponieważ najżywsza obawa nie opuszcza jej nigdy, rozkosze jej nie mogą nigdy znudzić“.
U ludzi zrzędnych, źle wychowanych, lub z natury gwałtownych, ta drobna wątpliwość, ta lekka obawa wyraża się w kłótni.
Jeżeli osoba kochana nie jest zbyt drażliwa — a to jest owoc starannego wychowania — może znajdować więcej podniet — tem samem więcej przyjemności — w miłości tego rodzaju; a nawet, przy całej drażliwości, jeśli się widzi że piekielnik pierwszy jest ofiarą swych wybuchów, trudno nie kochać go za to bardziej. To, czego lord Mortimer najbardziej żałuje może po swej kochance, to owe lichtarze które mu rzucała na głowę. Zaiste, jeżeli duma przebacza i znosi podobne wstrząsy, trzeba przyznać, iż wydają one zaciętą wojnę nudzie, owej wielkiej nieprzyjaciółce ludzi szczęśliwych.
Saint-Simon, jedyny historyk jakiego miała Francja, powiada (tom V, str. 43):
„Po licznych miłostkach, księżna de Berri zakochała się na dobre w panu de Riom, młodszym synu, p. d’Aydie, siostrzeńcu pani de Biron. Nie miał ani postawy ani dowcipu; było to ciężkawe chłopczysko, niski, pyzaty i blady; popryszczony na twarzy, wyglądał jak jeden wrzód; ale miał ładne zęby. Nie śniło mu się o tem, aby miał wzbudzić miłość, która, w mgnieniu oka, doszła niemal do szału i trwała ciągle, nie przeszkadzając zresztą miłostkom i zboczeniom. Riom nie miał ani grosza; zato licznych braci i siostry, którzy również mieli nie więcej. Pan de Pons i jego żona, dama dworu księżnej de Berri, krewni ich i ziomkowie, sprowadzili tego chłopaka, wówczas porucznika dragonów, aby spróbować coś zeń zrobić. Ledwie przybył, kaprys księżnej wybuchł, i Riom stał się panem w Luksemburgu.
„Pan de Lauzun, którego był stryjecznym wnukiem, śmiał się z tego w kułak; był uszczęśliwiony; miał uczucie, że się w nim niejako odradza on sam w Luksemburgu z czasów Mademoiselle. Dawał mu rady, a Riom, który był z natury łagodny, grzeczny i pełen uszanowania, słuchał; ale niebawem poczuł siłę swych powabów, którym mógł dać cenę jedynie niezrozumiały kaprys tej księżniczki. Nie nadużywając swej władzy wobec innych, zjednał sobie powszechną sympatję; ale z księżną postępował tak, jak niegdyś pan de Lauzun z Mademoiselle. Niebawem zaczął się ubierać w najdroższe koronki, najbogatsze stroje, miał wbród pieniędzy, pierścieni, klejnotów; drożył się z sobą, drażnił umyślnie zazdrość księżnej i sam udawał zazdrosnego; często doprowadzał ją do łez. Stopniowo sprawił, że nic, nawet najobojętniejszej rzeczy, nie mogła zrobić bez jego zezwolenia: to, gdy była gotowa jechać do Opery, kazał jej zostać; to znów kazał jej iść wbrew ochocie; zmuszał ją do uprzejmości dla kobiet których nie lubiła albo o które była zazdrosna, a do niegrzeczności dla mężczyzn którzy jej się podobali a o których on udawał zazdrosnego. Nawet w stroju nie miała swobody; dla zabawy kazał się jej przeczesać lub zamienić suknię kiedy była zupełnie gotowa; i to tak często, a niekiedy tak publicznie, że przyzwyczaił ją do tego, aby wieczór pytała go o rozkazy co do jutrzejszego stroju i projektów. Nazajutrz odmieniał wszystko, a księżna płakała rzewnemi łzami. Doszło wreszcie do tego, że posyłała doń zaufane sługi po zlecenia, mieszkał bowiem tuż przy bramie Luksemburgu; i posyłała tak kilkakrotnie w czasie tualety z zapytaniem jakie ma wstążki włożyć, toż samo o suknie i o inne rzeczy, a prawie zawsze kazał jej nosić to czego nie lubiła. Jeżeli czasem ośmieliła się na najmniejszą rzecz bez jego pozwolenia, traktował ją jak służącą i płacze trwały po kilka dni.
„Ta księżniczka, tak dumna i tak rada w okazywaniu najszaleńszej pychy, poniżyła się do jadania pokątnie z nim i z ludźmi z pod ciemnej gwiazdy, ona, która nie raczyła posadzić u swego stołu nikogo poniżej księcia krwi. Jezuita Riglet, który znał ją dzieckiem i który ją wychował, dopuszczony był do tych osobliwych biesiad, bez wstydu z jego strony i bez zakłopotania księżnej. Pani de Mouchy była powiernicą wszystkich tych szczególnych obyczajów; ona i Riom naznaczali gości i wybierali dzień. Dama ta godziła kochanków: i życie to wiedli zgoła publicznie w Luksemburgu, gdzie wszystko zwracało się do pana de Riom, ten zaś starał się być dobrze ze wszystkimi, z pozorami szacunku, którego odmawiał publicznie jedynie księżnej. Wobec wszystkich odpowiadał jej tak szorstko, że obecni spuszczali oczy, księżna zaś rumieniła się, ale nie hamowała objawów miłości“.
Riom był dla księżnej cudownem lekarstwem na nudę.
Skok leukadyjski to piękny obraz stworzony przez starożytność. W istocie, lekarstwo na miłość jest prawie że niemożliwe.
Trzeba nietylko niebezpieczeństwa, któreby ściągnęło gwałtownie uwagę człowieka na troskę o własne ocalenie[131], ale, co o wiele trudniej, trzeba ciągłości ostrego niebezpieczeństwa, któregoby można uniknąć wysiłkiem zręczności, iżby nawyk myślenia o własnem bezpieczeństwie miał czas się rozwinąć. Nie widzę nic w tym rodzaju prócz burzy szesnastodniowej, jak w Don Juanie[132], lub rozbicia się pana Cochelet u Maurów; inaczej człowiek oswaja się szybko z niebezpieczeństwem, a nawet zaczyna myśleć o ukochanej z tem większym urokiem, kiedy jest na wedecie o dwadzieścia kroków od nieprzyjaciela.
Powtarzaliśmy to zbyt często może, że mocno kochającego człowieka wszystko co sobie wyroi przejmuje rozkoszą lub drżeniem i że niema w naturze nic, coby mu nie mówiło o ukochanej. Otóż, rozkosz lub drżenie stanowią zajęcia bardzo interesujące, wobec których bledną wszystkie inne.
Przyjaciel, który chce uleczyć chorego, powinien przedewszystkiem być zawsze po stronie ukochanej kobiety; wszyscy zaś przyjaciele mający więcej dobrej woli niż zręczności postępują z reguły odwrotnie.
Kto tak czyni, ten porywa się, ze śmiesznie nierównemi siłami, na ową całość uroczych złudzeń, które nazwaliśmy niegdyś krystalizacją[133].
Przyjaciel-lekarz powinien mieć świadomość, że, skoro przyjdzie uwierzyć w jakąś niedorzeczność, wówczas, ponieważ kochanek musi albo przełknąć ją, albo wyrzec się wszystkiego co go wiąże do życia, przełknie, i, choćby był zresztą najrozumniejszym człowiekiem, będzie przeczył najoczywistszym przywarom i najdotkliwszym zdradom swej kochanki. W ten sposób, namiętna miłość, po niedługim czasie, przebacza wszystko.
Aby kochanek — przy charakterze rozsądnym i chłodnym — przełknął przywary, trzeba by je spostrzegł dopiero po kilku miesiącach kochania[134].
Nie starając się bynajmniej grubo i jawnie odciągać kochanka, przyjaciel-lekarz musi mu mówić do przesytu o jego miłości i jego ukochanej, a równocześnie stwarzać dokoła niego mnóstwo drobnych zdarzeń. Podróż, o ile odosobnią, nie jest lekarstwem[135]; nic równie tkliwie nie przypomina ukochanej jak kontrasty. W najświetniejszych salonach paryskich, w towarzystwie kobiet sławnych z uroku, najmocniej kochałem mą biedną kochankę, samotną i smutną w swojem małem mieszkanku, het, w Romanii[136].
Na wspaniałym zegarze lśniącego salonu dokąd byłem wygnany, śledziłem godzinę o której wychodzi pieszo, w deszcz, aby odwiedzić przyjaciółkę. Starając się zapomnieć o niej, odkryłem, że kontrasty są źródłem wspomnień mniej żywych lecz bardziej niebiańskich niż te, których się szuka w miejscu gdzie się ją niegdyś spotkało.
Iżby oddalenie zdało się na co, trzeba aby przyjaciel-lekarz był zawsze pod ręką, aby podsuwał kochankowi wszystkie możliwe refleksje tyczące jego miłości i aby silił się zaprawiać te refleksje nudą przez ich rozwlekłość albo niewczesność, dając im piętno komunałów: naprzykład być tkliwym i sentymentalnym po obiedzie skropionym dobrem winem.
Jeżeli tak trudno jest zapomnieć kobiety przy której zaznało się szczęścia, to dlatego, że istnieją momenty, w których wyobraźnia niestrudzenie roi i upiększa.
Kie wspominam o dumie, okrutnem i potężnem lekarstwie, którem wszakże tkliwe dusze nie rozporządzają.
Pierwsze sceny szekspirowskiego Romea tworzą cudny obraz; jakże daleko od człowieka, który powiada sobie smutno: She hath forsworn to love[137], do tego który wykrzykuje w upojeniu szczęścia: Come what sorrow can!
Przyjaciel-lekarz winien się wystrzegać lichych argumentów, jak np. niewdzięczność. Wskrzesiłyby jedynie krystalizację, nastręczając jej zwycięstwo i nową przyjemność.
Nie może być mowy o niewdzięczności w miłości; doraźna rozkosz spłaca zawsze, ponad wartość, największe napozór ofiary. Nie widzę innych możliwych win, prócz braku szczerości: należy ściśle wykazywać stan swego serca.
O ile przyjaciel-lekarz próbuje atakować miłość wręcz, kochanek odpowiada: „Kochać, nawet pod grozą gniewu ukochanej, to, ni mniej ni więcej (aby się zniżyć do waszego kupieckiego stylu), bilet na loterję, której szansa przewyższa tysiąckroć wszystko co mi możesz ofiarować w waszym świecie obojętności i samolubstwa. Trzeba być bardzo próżnym i bardzo małostkowym, aby się czuć szczęśliwym dlatego że się jest mile przyjmowanym. Nie potępiam ludzi, że tak żyją w swoim świecie. Ale, przy Leonorze, znajdowałem świat, gdzie wszystko było niebiańskie, tkliwe, szlachetne.
Najwznioślejsza, niewiarygodna niemal cnota waszego świata liczyła się w naszych rozmowach ledwie za rzecz pospolitą i codzienną. Pozwól mi bodaj śnić o tem szczęściu, aby spędzić życie przy takiej istocie. Mimo że widzę dobrze iż potwarz mnie zgubiła i że nie ma już dla mnie nadziei, uczynię jej bodaj ofiarę z mej zemsty“.
Miłość można wstrzymać chyba w zaczątku. Poza nagłym wyjazdem oraz rozrywkami wielkiego świata (hrabina Kalemberg), istnieje kilka drobnych fortelów, które przyjaciel-lekarz może zastosować. Naprzykład zwróci ci, niby przypadkiem, uwagę, że kobieta którą kochasz, nie ma dla ciebie — poza tem o co się toczy wojna — uprzejmości i szacunku, jakie okazywała rywalowi. Najdrobniejsza rzecz wystarczy, wszystko bowiem w miłości jest znakiem; nip. nie wspiera się na twem ramieniu idąc do loży; błahostka ta, wzięta tragicznie przez namiętne serce, zaprawiając upokorzeniem każdą myśl która składa się na krystalizację, zatruwa źródło miłości i może ją zniweczyć.
Można starać się obwinić kobietę, znęcającą się nad naszym przyjacielem, o jakąś przywarę fizyczną śmieszną a niepodobną do sprawdzenia; gdyby kochanek mógł sprawdzić oszczerstwo, wówczas, nawet gdyby się okazało uzasadnione, wyobraźnia przełknęłaby je, i niebawem nie zostałoby zeń ani śladu. Jedynie wyobraźnia może zwalczyć samą siebie; wiedział o tem Henryk III, kiedy obmówił słynną księżnę de Montpensier.
Kiedy się tedy pragnie ustrzec młodą dziewczynę od miłości, trzeba zwłaszcza strzec jej wyobraźni. Im mniej umysł jej będzie pospolity, im dusza szlachetniejsza i bogatsza, słowem, im bardziej będzie godna naszego szacunku, tem większe grozi jej niebezpieczeństwo.
Zawsze jest niebezpieczne dla młodej osoby pozwolić aby wspomnienia jej wiązały się uporczywie i nazbyt mile z jednym mężczyzną. Jeśli wdzięczność, podziw lub ciekawość wzmocnią węzły wspomnień, znajdzie się prawie napewno nad przepaścią. Im większa nuda jej zwykłego życia, tem żywsze są trucizny zwane wdzięczność, podziw, ciekawość. Trzeba wówczas szybkiej, nagłej i energicznej odtrutki.
Z tego wynika, iż nieco szorstkości i nie-dbania przy pierwszem spotkaniu, jeśli tego środka użyje się w sposób naturalny, jest prawie niezawodnym sposobem zdobycia szacunku kobiety wyższej.
Każda miłość, każda wyobraźnia przybiera w danym osobniku zabarwienie jednego z sześciu temperamentów:
Sangwiniczny, lub Francuz, lub pan de Franoueil (Pamiętniki pani d’Epinay).
Żółciowy, lub Hiszpan, lub Lauzun (Peguilhen z Pamiętników Saint-Simona).
Melancholiczny, lub Niemiec, lub don Carlos Schillera.
Flegmatyczny, lub Holender.
Nerwowy, lub Wolter.
Atletyczny, lub Milon z Krotony[139].
Jeżeli wpływ temperamentów przebija się w ambicji, skąpstwie, przyjaźni, etc., cóż dopiero w miłości, która z konieczności zawiera domieszkę elementu fizycznego?
Przypuśćmy, że wszelką miłość da się sprowadzić do czterech odmian któreśmy zanotowali:
Miłość namiętna, czyli Julja d’Etanges[140];
Miłość-kaprys, lub miłostka;
Miłość fizyczna; Miłość z próżności („dla plebejusza, księżna nigdy nie ma więcej niż trzydzieści lat“, Chamfort).
Należy przeprowadzić te cztery typy miłości przez sześć odmian wynikłych z przyzwyczajeń, jakie jeden z sześciu temperamentów daje wyobraźni. Tyberjusz nie miał szalonej wyobraźni Henryka VIII.
Przeprowadźmy następnie wszystkie uzyskane kombinacje przez różnice obyczajów wynikłe z formy rzędu albo z charakteru narodowego:
1. Despotyzm azjatycki, jaki widzimy w Konstantynopolu;
2. Monarchja absolutna, w rodzaju Ludwika XIV;
3. Arystokracja zamaskowana konstytucją, lub rząd narodowy na korzyść bogatych, jak Anglja, wszystko w duchu moralności rzekomo biblijnej;
4. Republika federacyjna, czyli rząd dla dobra wszystkich, jak w Stanach Zjednoczonych;
5. Monarchja konstytucyjna, lub...
6. Państwo w stanie rewolucji, jak Hiszpanja, Portuigalja, Francja. To położenie kraju, rodząc żywe namiętności, daje obyczajom naturalność, trzebi głupstwa, konwencjonalne cnoty, głupie konwenanse[141], daje powagę młodzieży każąc jej lekceważyć miłość z próżności a gardzić miłostkami.
Stan ten może trwać długo i urobić obyczaje całego pokolenia. We Francji zaczął się on w r. 1788, przerwał się w roku 1802 i zaczął się na nowo w r. 1815, aby się skończyć Bóg wie kiedy.
Po tych ogólnych sposobach rozważania miłości, mamy jeszcze różnice wieku, a w końcu dochodzimy do właściwości osobistych.
Możnaby naprzykład rzec: U hrabiego Wolfsteina, w Dreźnie, stwierdziłem miłość z próżności, temperament melancholiczny, nawyki monarchiczne, wiek lat trzydzieści, oraz... właściwości osobiste.
Ten sposób patrzenia skraca rzecz i pozwala na spokojny sąd temu, który ma sądzić o miłości: rzecz zasadnicza a bardzo trudna.
Otóż, jak w filozofji człowiek, o ile wie coś o sobie, to dzięki anatomji porównawczej, tak samo w namiętnościach próżność i rozmaite inne źródła złudzeń sprawiają, że o tem co się dzieje w nas samych mogą nas oświecić jedynie słabości dostrzeżone u innych. Jeżeli przypadkowo zarys ten wyda jaki pożytek, to ten, iż pobudzi umysły do takich zestawień. Aby do tego zachęcić, spróbuję naszkicować kilka ogólnych rysów miłości u rozmaitych narodów.
Proszę mi wybaczyć, jeśli często przyjdzie mi wracać do Włoch: w obecnym stanie obyczajów w Europie, jestto jedyny kraj, gdzie opisywana przezemnie roślina rośnie na wolności. We Francji próżność, w Niemczech rzekoma filozofja, tak pomylona że można umrzeć ze śmiechu; w Anglji nieśmiała, obolała i drażliwa pycha, dręczą ją, dławią lub pchają w pociesznym kierunku[142].
Staram się wyzbyć sympatyj osobistych i być jedynie zimnym filozofem.
Wychowane przez miłych Francuzów, znających jedynie próżność i pragnienia fizyczne, kobiety francuskie są to istoty mniej czynne, mniej energiczne, mniej niebezpieczne, zwłaszcza zaś mniej kochane i mające mniej siły niż kobiety hiszpańskie i włoskie.
Potęgę kobiety mierzy się jedynie stopniem nieszczęścia, jakiem może skarać kochanka; otóż, kiedy mężczyzna zna tylko próżność, każda kobieta jest użyteczna, żadna nie jest konieczna; ambicja jest w tem aby zdobyć, a nie aby zachować. Kto ma tylko pragnienia fizyczne, znajduje dziewczęta lekkiego autoramentu, i oto przyczyna czemu dziewczęta we Francji są urocze, w Hiszpanji zaś okropne. We Francji, dziewczęta mogą dać wielu mężczyznom tyleż szczęścia co uczciwe kobiety, to znaczy szczęścia bez miłości; zawsze zaś jest coś, co Francuz wyżej ceni niż kochankę: swoją próżność.
Młody Paryżanin widzi w kochance rodzaj niewolnicy, mającej mu zwłaszcza dostarczyć rozkoszy próżności. Jeśli kobieta opiera się tyranji tej dominującej namiętności, wówczas kochanek porzuca ją, rad z siebie, opowiadając przyjaciołom jak wytwornie i zręcznie osadził ją na lodzie.
Pewien Francuz znający dobrze swą ojczyznę (Meilhan), powiada: „We Francji, wielka miłość jest równie rzadka jak wielcy ludzie“.
Językowi brak wyrażeń, aby określić, jak niemożliwa jest dla Francuza rola porzuconego kochanka, rozpaczającego publicznie na oczach całego miasta. Nic częstszego w Wenecji lub w Bolonji.
Aby spotkać miłość w Paryżu, trzeba zstąpić do klas, w których brak wykształcenia i próżności oraz walka z prawdziwemi potrzebami zostawiły więcej energji.
Pokazywać się z wielkiem pragnieniem niezaspokojonem, znaczy pokazywać własne upośledzenie, rzecz niemożliwa we Francji, chyba u ludzi będących poniżej wszystkiego; znaczy wystawić się na docinki i koncepty: stąd przesadne pochwały dla dziewek w ustach młodych ludzi lękających się o swe serce. Nadmierna i płaska obawa pokazania się w stanie upośledzenia stanowi podłoże rozmów na prowincji. Czyż nie zdarzyło się świeżo, iż ktoś, dowiadując się o zamordowaniu księcia de Berri, odparł: Wiedziałem o tem[143].
W średnich wiekach, obecność niebezpieczeństwa hartowała serca, i tu tkwi, jeśli się nie mylę, druga przyczyna zdumiewającej wyższości ludzi z szesnastego wieku. Oryginalność, która u nas jest rzadka, śmieszna, niebezpieczna i często udana, wówczas była powszechna i szczera. Kraje, w których niebezpieczeństwo ukazuje często swą żelazną rękę, jak Korsyka[144], Hiszpanja, Włochy, mogą jeszcze wydawać wielkich ludzi. W tych klimatach, gdzie żar słoneczny rozpala żółć przez trzy miesiące w roku, brak jedynie kierunku energji; w Paryżu, obawiam się że samej energji[145].
Wielu naszych młodych ludzi, tak dzielnych zresztą w Montmirail lub w lasku Bulońskim, boi się kochać; widzimy jak, w dwudziestym roku, przez tchórzostwo unikają widoku młodej dziewczyny która im się podoba. Kiedy sobie przypomną to co, wedle czytanych romansów, wypada kochankowi czynić, mróz ich przebiega. Te zimne dusze nie pojmują, że burza namiętności, tworząc fale morskie, wzdyma zarazem żagle i daje okrętowi siłę przemożenia fal.
Miłość jest rozkosznym kwiatem, ale trzeba mieć odwagę zerwać go na krawędzi okropnej przepaści. Oprócz śmieszności, miłość widzi wciąż przed sobą możliwą utratę ukochanego przedmiotu, i wówczas pozostaje już tylko dead blank na resztę życia.
Szczytem cywilizacji byłoby skojarzyć wykwintne przyjemności dziewiętnastego wieku z częstszą obecnością niebezpieczeństwa[146]. Niechby uciechy życia prywatnego mnożyły się w nieskończoność przez niebezpieczeństwo. Nie mówię wyłącznie o wojnie. Chciałbym owego niebezpieczeństwa każdej godziny, pod każdą postacią i we wszystkich sprawach, będącego istotą życia w średnich wiekach. Niebezpieczeństwo takie, jakiem je uczyniła i jak je przystroiła nasza cywilizacja, godzi się doskonale z najnudniejszą ¡słabością charakteru.
Czytam w A voice from Saint-Helena p. O’Meare[147] te słowa wielkiego człowieka: „Wystarczy powiedzieć Muratowi: „Idź i znieś tych kilka pułków nieprzyjacielskich, znajdujących się tam na równinie, opodal kościółka“, natychmiast puszcza się jak strzała, i byle tylko pomknęła za nim garstka jazdy, wnet pułki były rozbite, zmiażdżone, zniesione. Zostawcie tego człowieka samemu sobie, a macie jedynie niedołęgę bez głowy. Nie mogę jeszcze pojąć, w jaki sposób człowiek tak dzielny mógł być taki tchórz. Był dzielny jedynie w obliczu nieprzyjaciela, ale wówczas był to prawdopodobnie najświetniejszy i najodważniejszy żołnierz w całej Europie.
„Był to bohater, Saladyn, Ryszard-Lwie-serce na polu bitwy; zróbcie go królem i posadźcie go na Radzie, macie tchórza bez woli i bez zdania. Murat i Ney, to najodważniejsi ludzie jakich znałem“. (O’Meara, t. II, str. 94[148]).
Pozwólcie mi obmawiać jeszcze Francję. Niech się czytelnik nie obawia, aby satyra miała mi ujść bezkarnie; jeśli ten zarys znajdzie czytelników, oddadzą mi zniewagi stokrotnie; honor narodowy czuwa.
Francja odgrywa dużą rolę w planie tej książki, ponieważ Paryż, dzięki swej wyższości towarzyskiej i literackiej, jest i będzie zawsze salonem Europy.
Trzy czwarte bilecików, tak w Wiedniu jak w Londynie, pisane są po francusku, lub pełne aluzyj i cytatów znowuż po francusku[149], i Bóg wie w jakiej francuzczyźnie!
Co się tyczy wielkich namiętności, Francja jest, jak mi się zdaje, pozbawiona oryginalności z dwóch przyczyn:
1. Prawdziwy honor, czyli chęć naśladowania Bayarda, aby zażywać czci ludzkiej i kosztować co dnia zadowoleń próżności;
2. Honor głupi, czyli chęć upodobnienia się ludziom dobrego tonu, wielkiego świata, Paryżanom. Sztuka wchodzenia do salonu, lekceważenia rywala, zrywania z kochanką, etc.
Honor głupi, najpierw sam przez się, jako dostępny pojęciom głupców, następnie jako praktykowany każdego dnia, a nawet każdej godziny, daje naszej próżności o wiele więcej zadowoleń niż honor prawdziwy. Widuje się ludzi z honorem głupim bez honoru prawdziwego, wybornie przyjmowanych w świecie; rzecz zaś odwrotna jest niemożliwa.
Ton wielkiego świata polega na tem, aby:
1. Traktować z ironją wszystkie wielkie sprawy. Nic naturalniejszego; niegdyś, ludzie z prawdziwie wielkiego świata nie mogli głęboko przejąć się niczem; nie mieli czasu. Pobyt na wsi odmienia to. Zresztą, dla Francuza, jest coś przeciwnego naturze, aby się miał znaleźć w roli podziwiającego[150], to znaczy niższego nietylko od tego co podziwia (toby jeszcze uszło), ale nawet od swego sąsiada, jeśli temu sąsiadowi wpadnie do głowy drwić sobie z tego co on podziwia.
W Niemczech, we Włoszech, w Hiszpanji, podziw jest, przeciwnie, szczery i szczęśliwy; tam podziwiający chlubi się swym zachwytem i lituje się nad krytykiem; nie mówię nad szydercą, ta rola niemożliwa jest w krajach, gdzie jedyną śmiesznością jest chybienie drogi do szczęścia, nie zaś naśladowanie jakiegoś sposobu bycia. Na południu, nieufność i obawa przed zmąceniem rozkoszy wszczepia wrodzony podziw dla zbytku i przepychu. Obacz dwory w Madrycie i Neapolu; obacz funzione w Kadyksie, to dochodzi do szału[151].
2. Francuz uważa to sobie za największe nieszczęście, niemal za śmieszność, gdy musi spędzać czas samotnie. A czem jest miłość bez samotności?
3. Człowiek pochłonięty namiętnością, myśli tylko o sobie: człowiek, który pragnie uważania, myśli tylko o drugich. Więcej jeszcze: przed rokiem 1789, bezpieczeństwo osobiste można było znaleźć we Francji jedynie należąc do jakiejś korporacji, sądownictwa naprzykład[152], i mając poparcie członków tej korporacji. Myśl o sąsiedzie była tedy zasadniczym i koniecznym składnikiem twego szczęścia. To było jeszcze prawdziwsze na dworze niż w Paryżu.
Łatwo pojąć, czy te zwyczaje (które, co prawda, tracą z każdym dniem na sile, ale które ciążą jeszcze nad Francją na jakie sto lat) sprzyjają wielkim namiętnościom!
Mam uczucie, że widzę człowieka, który się rzuca oknem, ale który stara się paść na bruk we wdzięcznej pozie.
Człowiek namiętny jest sobą a nie kimś drugim, — źródło wszelkich śmieszności we Francji; co więcej, obraża drugich, co daje śmieszności skrzydła.
We Włoszech, szczęście polega na tem, aby się poddać natchnieniu chwili, a szczęście to podzielają do pewnego stopnia Niemcy i Anglja.
Co więcej, Włochy są krajem, gdzie pożytek, który był cnotą republik średniowiecza[153] nie został zdetronizowany przez honor, czyli cnotę przykrojoną na użytek królów[154], honor zaś prawdziwy otwiera drogę honorowi głupiemu; uczy zadawać sobie pytanie: „Co sądzi sąsiad o mojem szczęściu?“ szczęście zaś płynące z uczucia nie może być przedmiotem próżności, bo jest niewidzialne[155]. Za dowód może posłużyć to, iż Francja jest krajem, gdzie się zawiera najmniej małżeństw z miłości[156].
Inne przewagi Włoch, to rozkoszne wczasy pod cudnem niebem, z których rodzi się wrażliwość na piękno pod każdą postacią. Dalej nadmierna a przecież usprawiedliwiona nieufność, pogłębiająca odosobnienie i zdwajająca urok zażyłości; brak lektury romansów i wszelkiej prawie lektury, tem więcej zostawiający miejsca natchnieniu chwili; namiętność do muzyki, budząca w duszy dreszcz tak podobny do dreszczu miłości.
We Francji, około r. 1770, nie było nieufności; przeciwnie, modne było żyć i umierać publicznie. Taka księżna de Luxembourg[157] żyła blisko z setką przyjaciół; tem samem nie było w ściąłem znaczeniu ani zażyłości ani przyjaźni.
We Włoszech, ponieważ namiętna miłość nie jest czemś wyjątkowem, nie jest śmieszna[158]; toteż dyskutuje się głośno po salonach maksymy miłości. Ogół zna objawy i okresy tej choroby i zajmuje się nią żywo. Mówi się np. porzuconemu kochankowi: „Będziesz cierpiał pół roku; później wyleczysz się, jak ten i ten, etc.“.
We Włoszech, sądy ogółu są pokornemi służkami namiętności. Istotna rozkosz wykonywa tam władzę, która gdzieindziej jest w rękach społeczności. To zupełnie proste; ponieważ społeczeństwo nie dostarcza prawie żadnych rozkoszy ludowi nie mającemu czasu na próżności i pragnącemu aby pasza o nim zapomniał, posiada nad nim niewiele władzy. Ludzie zużyci potępiają ludzi namiętnych, ale ci drwią z nich sobie. Na południe od Alp, społeczeństwo jest niby despota bez więzień.
W Paryżu, ponieważ honor nakazuje bronić szpadą, lub, o ile kto może, dowcipem, wszystkich dostępów do każdego życiowego interesu, wygodniej o wiele jest zasłaniać się ironją. Wielu młodych ludzi obrało inną drogę, mianowicie przystali do szkoły Jana Jakóba Rousseau i pani de Staël. Skoro ironja stała się czemś gminnem, trzebaż było przejść na uczucie. Taki Pezai, za naszych czasów, pisałby jak p. Darlincourt; zresztą, od r. 1789, wypadki wspierają użyteczność, czyli wrażenie osobiste, przeciw honorowi, czyli władztwu opinji; przykład Izib uczy poddawać dyskusji wszystko, nawet żart. Naród staje się poważny, wesołość traci grunt.
Jako Francuz, muszę powiedzieć, że nie szczupła ilość olbrzymich fortun tworzy bogactwo kraju, ale mnogość średnich majątków. Wielkie namiętności są we wszystkich krajach rzadkie, miłostki zaś mają więcej wdzięku i lekkości we Francji, tem samem dają więcej szczęścia. Ten wielki naród, pierwszy w świecie[159], jest w zakresie miłości tem samem, czem jest w zakresie inteligencji. W r. 1822 nie mamy, zapewne, ani Moore’a, ani Waltera Scotta, ani Crabbe’a, ani Byrona, ani Montiego, ani Pellica, ale ludzi z ogładą, miłych, ukształconych jest u nas więcej niż w Anglji lub we Włoszech. Dlatego dyskusje naszej Izby są, w roku 1822, o tyle wyższe od dyskusyj w parlamencie angielskim, i, kiedy angielski liberał przybędzie do Francji, dziwimy się znajdując w nim wiele średniowiecznych przesądów.
Pewien artysta rzymski[160] pisał z Paryża:
„Straszliwie mi się tu nie podoba; sądzę że to dlatego, że nie mam czasu kochać do woli. Tutaj ludzie wydają wrażliwość kroplami w miarę wytwarzania jej, w sposób, przynajmniej dla mnie, grożący wyczerpaniem źródła. W Rzymie, gdzie wypadki każdego dnia mało są interesujące, gdzie życie jest senne, wrażliwość kapitalizuje się w namiętności“.
Jedynie w Rzymie[161], uczciwa kobieta jeżdżąca karetą może powiedzieć z zapałem do drugiej, prostej znajomej, jak tego’byłem świadkiem dziś rano: „Och, droga pani, nie kochaj się z Fabiem Vitteleschi; lepiejby ci było kochać zwykłego opryszka. Przy swojej skromnej i uprzejmej mince, zdolny jest przeszyć ci serce sztyletem, i jeszcze, wbijając ci go w piersi, powie z miłym uśmiechem: „Boli cię, moje dziecko?“. I to się działo w obecności ładnej piętnastoletniej osóbki, córki owej damy którą ostrzegano, panienki bardzo rozbudzonej.
Jeśli człowiek z Północy ma to nieszczęście, że go nie odstręczy naturalność tego południowego wdzięku, który jest prostym wyrazem bujnej natury, wspomaganym przez nieznajomość dobrego tonu oraz przez brak wszelkiej interesującej nowości, po roku kobiety wszystkich innych krajów wydadzą mu się nieznośne.
Widzi Francuski z ich milusim wdziękiem[162], uroczym przez trzy dni, ale nudnym na czwarty, w ów nieszczęśliwy dzień w którym się odkrywa, że wszystkie te wdzięki, obmyślone z góry i wyuczone na pamięć, są wiecznie te same co dzień i dla wszystkich.
Widzi Niemki, przeciwnie, tak naturalne, tak skwapliwie poddające się wyobraźni, ale, przy całej naturalności, mające często do ofiarowania jedynie jałowość, mdłość i czułość sentymentalnej bibljoteczki. Zdanie hrabiego Almaviva jest jakgdyby stworzone dla Niemek: „I dziwimy się pewnego pięknego wieczora, że znajdujemy przesyt, tam gdzieśmy szukali szczęścia“.
W Rzymie, cudzoziemiec nie powinien zapominać, że, jeśli nic nie jest nudne w kraju gdzie wszystko jest naturalne, złe jest tam gorsze niż gdzieindziej. Aby mówić jedynie o mężczyznach[163], spotyka się tu w towarzystwie gatunek potworów, które gdzieindziej się kryją. Są to ludzie w jednakim stopniu namiętni, przenikliwi i tchórze. Zły los przywiązał ich z jakiegobądź tytułu do kobiety; zakochani naprzykład do szaleństwa, muszą pić do samych mętów te męczarnię że ona przekłada innego. Tkwią przy niej, aby rzucać kamienie pod nogi szczęśliwemu rywalowi. Nic nie ujdzie ich baczności i wszyscy widzą że oni widzą wszystko; mimo to, nawspak wszelkiemu poczuciu honoru, dręczą kobietę, jej kochanka i siebie, i nikt ich nie potępia, bo czynią to, co im sprawia przyjemność. Jednego dnia, kochanek, doprowadzony do ostateczności, da nogą w zadek natrętowi; ten przeprasza go nazajutrz, i zaczyna na nowo, wytrwale i konsekwentnie, dręczyć kobietę, kochanka i siebie. Dreszcz przechodzi na myśl o sumie męki, jaką te podłe dusze łykają codzień; przy odrobinie tchórzostwa mniej, posunęliby się z pewnością do trucizny.
Jedynie także we Włoszech widzi się młodych miljonowych elegantów utrzymujących wspaniałe tancerki z wielkiego teatru, na oczach całego miasta, za trzydzieści su dziennie[164]. Bracia ***, przystojni młodzi ludzie, wciąż na koniu i z fuzją, zazdrośni są o cudzoziemca. Miast iść do niego i wytoczyć swoje pretensje, rozpuszczają tajemnie pogłoski krzywdzące tego biedaka. We Francji, opinja zmusiłaby ich do udowodnienia tego co mówią lub do dania satysfakcji cudzoziemcowi. Tu, opinja publiczna ani wzgarda nie mają znaczenia. Bogaty jest zawsze pewien, że będzie dobrze przyjęty. Miljoner shańbiony i wyświecony zewsząd w Paryżu może bezpiecznie udać się do Rzymu: znajdzie tam szacunku ściśle zz tyle, ile ma talarów.
Przestawałem w ostatnich czasach dużo z tancerkami z teatru Del Sol w Walencji. Upewniają mnie, że wiele z nich żyje niemal w czystości; a to stąd, że zawód ich jest bardzo wyczerpujący. Vigano każe im próbować swój balet Żydówkę z Toledo codziennie, od dziesiątej rano do czwartej, i od północy do trzeciej rano; po zatem muszą co wieczór tańczyć w dwóch baletach.
To mi przypomina Russa, który zaleca Emilowi dużo chodzić. Dziś wieczór, o północy, zażywając chłodu nad morzem z baletniczkami, myślałem sobie, że ta nadludzka rozkosz wiatru od morza pod niebem Walencji, w obliczu lśniących gwiazd które wydają się tak blisko, nieznana jest w naszych smutnych mglistych krajach. To samo warte jest czterystu mil podróży; i to nie pozwala myśleć dla nadmiaru wrażeń. Myślałem też, że czystość moich przyjaciółek-tancerek tłumaczy bardzo dobrze pomysł, na jaki wpadła pycha męska w Anglji, aby nieznacznie wskrzesić obyczaje seraju w cywilizowanym narodzie. Widzimy, iż wiele młodych dziewcząt angielskich, tak pięknych pozatem, o tak wzruszających rysach, zostawia nieco do życzenia pod względem inteligencji. Mimo wolności, którą dopiero teraz wygnano z tej wyspy i mimo cudownej oryginalności charakteru narodowego, brak im żywości myśli i oryginalności. Uderzające bywa u nich jedynie dziwactwo ich skrupułów. To bardzo proste: czystość kobiet, w Anglji, to duma ich mężów. Ale, choćby niewolnica była najuleglejsza, towarzystwo jej staje się nużące. Stąd, dla mężczyzn, konieczność żałosnego upijania się co wieczór[165], zamiast, jak we Włoszech, spędzać wieczór z kochanką. W Anglji, ludzie bogaci, znudzeni własnym domem, robią, pod pozorem potrzebnego ćwiczenia, po cztery i pięć mil, jakgdyby człowiek był stworzony i zesłany na świat aby dreptać. Zużywają w ten sposób fluid nerwowy nogami a nie sercem. Poczem śmią mówić o subtelności kobiet i gardzić Hiszpanją i Włochami.
Nic, przeciwnie, bardziej próżniaczego niż młodzi Włosi; ruch, któryby osłabił ich wrażliwość, jest im wstrętny. Robią od czasu do czasu jakieś pół milki jako przykre lekarstwo dla zdrowia; co się tyczy kobiet, Rzymianka nie zrobi przez rok tyle drogi, ile młoda miss w ciągu tygodnia.
Zdaje mi się, że duma angielskiego męża bardzo zręcznie gra na próżności biednej żony. Tłumaczy jej zwłaszcza, że nie trzeba być pospolitą, matki zaś, które przygotowują swoje córki do zdobycia męża, pochwyciły wybornie tę myśl. Stąd pochodzi moda, o wiele niedorzeczniejsza i bardziej despotyczna w rozsądnej Anglji niż w lekkomyślnej Francji; to na Bond-street wymyślono carefully careless. W Anglji moda jest obowiązkiem, w Paryżu przyjemnością. Moda wznosi w Londynie o ileż bardziej spiżowy mur między New-Bond-street a Fenchurch-street, niż w Paryżu między Chausée-d’Antin a ulicą Saint-Martin. Mężowie chętnie pozwalają żonom na to arystokratyczne szaleństwo, jako odszkodowanie za ogrom smutku jaki im narzucają. Obraz kobiecego społeczeństwa w Anglji, takiego jakiem uczyniła je milcząca duma mężczyzn, wiernie, mojem zdaniem, odbija się w sławnych niegdyś romansach miss Burney. Ponieważ zażądać szklanki wody kiedy się chce pić jest czemś pospolitem, bohaterki miss Burney giną z pragnienia. Aby uciec przed pospolitością, dochodzi się do najokropniejszej przesady.
Porównuję rozwagę młodego dwudziestodwuletniego bogatego Anglika z głęboką nieufnością młodego Włocha w tym samym wieku. Włoch jest do tego zmuszony dla swego bezpieczeństwa, i porzuca tę nieufność, lub bodaj zapomina o niej z chwilą gdy znajdzie się w towarzystwie bliskiej istoty; podczas gdy właśnie na łonie najtkliwszej na pozór zażyłości ostrożność i duma młodego Anglika zdwajają się. Słyszałem takie powiedzenie: „Od siedmiu miesięcy nie wspominałem jej o wyjeździe do Brighton“. Chodziło o konieczną oszczędność ośmdziesięciu ludwików: dwudziestodwuletni kochanek mówił o kochance, mężatce którą ubóstwiał; ale, w wybuchach namiętności, rozwaga nie opuściła go, tem bardziej zaś nie miał tej prostoty aby powiedzieć: „Nie pojadę do Brighton, to dla mnie za drogie“.
Zważcie, iż los takich Giannone, P...[166], i stu innych, zmusza Włocha do ostrożności, gdy młodego lewka angielskiego zmusza do rozwagi jedynie nadmierna i chorobliwie przeczulona próżność. Francuz, miły ze swemi codziennemi myślami, mówi wszystko swej kochance. Jest to u niego nałóg, inaczej nie byłby swobodny, wie zaś że bez swobody niema wdzięku.
Z przykrością i ze łzą w oku ośmieliłem się napisać to wszystko; ale, skoro mam wrażenie że nie umiałbym pochlebiać nawet królowi, czemuż miałbym mówić o jakimś kraju co innego niż o nim myślę, i co of course może być bardzo niedorzeczne, jedynie dlatego że w tym kraju urodziła się najbardziej urocza kobieta jaką znałem?
Byłoby to, w innej postaci, służalstwo monarchiczne. Zadowolę się wzmianką, że, wśród tego ogólnego obrazu obyczajów, wśród tylu Angielek upośledzonych duchowo przez męską dumę, wystarczy — ile że istnieje tam doskonała oryginalność — aby jakaś rodzina była wychowana zdala od smutnego przymusu silącego się wskrzesić obyczaje seraju, aby wydać czarujące charaktery. I jakże to słowo czarujący jest, mimo swej etymologji, blade i pospolite w porównaniu z tem co chciałbym wyrazić! Słodka Imogena, tkliwa Ofelja znalazłyby snadnie żywe wzory w Anglji, ale te wzory dalekie są od owej czci, jaką jednomyślnie oddaje się prawdziwej dystyngowanej Angielce, stworzonej na to, aby w pełni zadowolić konwenanse i aby dać mężowi wszystkie rozkosze chorobliwej arystokratycznej dumy oraz szczęście zdolne przyprawić o śmierć z nudów[167].
W ainfiladach z piętnastu lub dwudziestu pokoi bardzo chłodnych i bardzo ciemnych, w których Włoszki, miękko ułożone na niskich kanapach, pędzą życie, słuchają one sześć godzin dziennie rozmowy o miłości lub o muzyce. Wieczorem, w teatrze, ukryte w loży przez cztery godziny, słuchają o muzyce lub miłości.
Tak więc, oprócz klimatu, tryb życia równie sprzyja muzyce i miłości w Hiszpanji i Włoszech, jak im jest przeciwny w Anglji.
Ani ganię ani chwalę; — obserwuję.
Zanadto lubię Anglję i zbyt dobrze ją znam, aby o niej mówić, posługuję się spostrzeżeniami przyjaciela.
Obecny stan Irlandji (1822) tworzy w niej, po raz dwudziesty od dwóch wieków[168], ten osobliwy stan społeczeństwa, tak płodny w bohaterstwa i tak przeciwny nudzie, w którym ludzie śniadający wesoło razem mogą się spotkać za dwie godziny na polu bitwy. Trudno o bardziej energiczny i bezpośredni apel do nastroju duszy szczególnie sprzyjającego tkliwym uczuciom: naturalności. Nic bardziej nie oddala od dwóch wielkich przywar angielskich, jakiemi są: cant i bashfulness (obłuda moralna oraz pyszna i obolała nieśmiałość. Patrz podróż pana Eustace po Włoszech. O ile ten podróżnik dość licho maluje kraj, o tyle daje wierny obraz własnego charakteru; a ten charakter, jak charakter pana Beattie, poety (patrz żywot jego, spisany przez przyjaciela), jest, na nieszczęście, w Anglji dość pospolity. Co do księdza, uczciwego człowieka mimo swego stanowiska, patrz listy biskupa Landaff[169].
Możnaby sądzić, że Irlandja dość już jest nieszczęśliwa, skrwawiona od dwóch wieków przez tchórzliwą i okrutną tyranję Anglji; ale tu wkracza w stan moralny Irlandji straszliwa osobistość: KSIĄDZ...
Od dwóch wieków, Irlandja jest niemal równie źle rządzona jak Sycylja. Głębsze porównanie tych dwóch wysp, w tomie o 500 stronicach, pogniewałoby wiele osób i obróciłoby w śmieszność wiele uznanych teoryj. Tyle jest pewne, że z obu tych krajów, porówni rządzonych przez głupców, ku wyłącznej korzyści małej garstki, szczęśliwsza jest Sycylja. Rządzący nią zostawili jej bodaj miłość i rozkosz; byliby je wydarli jak i resztę; ale, dzięki niebu, mało jest na Sycylji zła moralnego zwanego prawem i rządem[170].
Piszą i wykonują prawa starcy i księża; widać to dobrze z owej komicznej zazdrości, z jaką prześladuje się rozkosz na wyspach brytyjskich. Lud mógłby tam powiedzieć swoim rządcom jak Djogenes Aleksandrowi: „Zadowólcie się swemi synekurami, zostawcie mi bodaj moje słońce[171].
Siłą praw, regulaminów, kontrregulaminów i kar, rząd zaszczepił w Irlandji kartofle, a ludność Irlandji przerasta znacznie ludność Sycylji; to znaczy sprowadzono kilka miljonów spodlonych i ogłupiałych chłopów, wyciśniętych pracą i nędzą, wlokących przez czterdzieści lub pięćdziesiąt lat nędzne życie na bagnach starego Erynu, ale płacących sumiennie dziesięcinę. Oto piękny cud! Przy religji pogańskiej, biedacy ci cieszyliby się przynajmniej jakiemś szczęściem; ale nie, trzeba czcić św. Patryka.
W Irlandji nie widzi się prawie nic, tylko chłopów nieszczęśliwszych niż dzicy. Jedynie, zamiast żeby ich było sto tysięcy jakby było w stanie naturalnym, jest ich ośm miljonów[172] i dają bogato żyć pięciuset absentees[173] w Londynie i w Paryżu.
Nieskończenie wyżej stoi życie w Szkocji[174], gdzie, pod wieloma względami, rząd jest dobry (rzadkość zbrodni, czytelnie, brak biskupów etc.). Miłość kwitnie tam o wiele częściej; możemy tedy porzucić czarne myśli i przejść do śmieszności.
Niepodobna nie zauważyć podkładu melancholji u kobiet szkockich. Melancholja ta urocza jest zwłaszcza na balu, gdzie daje osobliwy pieprzyk zapałowi i gorliwości z jaką wyskakują swoje narodowe tańce. Edymburg posiada inną wyższość; tę mianowicie, że się wyłamał z plugawej wszechwładzy złota. Dla tego, oraz dla osobliwej i dzikiej piękności swego położenia, miasto to tworzy zupełny kontrast z Londynem. Podobnie jak Rzym, piękny Edymburg wydaje się raczej stworzony do kontemplacyj. Nieustający wir, pęd życia z jego zaletami i wadami — to Londyn. Edymburg spłaca pono haracz djabłu lekką skłonnością do pedanterji. Czasy, gdy Marja Stuart mieszkała w starym Holyroodzie i gdy mordowano Riccia w jej ramionach, bardziej sprzyjały miłości — wszystkie kobiety zgodzą się na to — niż czasy, w których dysputuje się tak obszernie, ba, w obecności kobiet, o wyższości systemu neptunicznego nad wulkanicznym... Wolę raczej dyskusję o nowym uniformie danym przez króla jego gwardji, lub o chybionem parostwie sir Bloomfielda, które zaprzątało Londyn za mego pobytu, niż dyskusję nad tem kto lepiej zgłębił przyrodę skał, Werner czy też...
Nie wspominam o straszliwej niedzieli szkockiej, wobec której londyńska wydaje się rajeni. Dzień ten, przeznaczony na uczczenie nieba, jest najlepszym obrazem piekła jaki kiedy widziałem na ziemi. Nie idźmy tak prędko, mówił pewien Szkot do Francuza wracając z kościoła, wyglądałoby że się przechadzamy[175].
Z tych trzech krajów (cant; patrz New Monthly Magazine ze stycznia 1822, piorunujący przeciw Mozartowi i Nozze di Figaro, pisany w kraju gdzie grywa się Citizen! Ale to arystokracja w każdym kraju kupuje i sądzi dzienniki i książki; w Anglji zaś, od czterech lat, arystokracja zawarła sojusz z biskupami), najmniej obłudny jest w Irlandji; spotyka śię tam, przeciwnie, lekkomyślną i miłą żywość. W Szkocji obchodzi się surowo niedzielę, ale w poniedziałek tańczy się z radością i zapałem nieznanym w Londynie. W klasach chłopskich w Szkocji miłość jest częsta. Wszechpotęga wyobraźni sfrancuziła ten kraj w szesnastem stuleciu.
Straszliwa wada towarzystwa angielskiego, ta która w ciągu jednego dnia stwarza większą sumę smutku niż dług i jego następstwa, a nawet niż śmiertelna wojna bogaczy przeciw biedakom, to owo zdanie, które słyszałem tej jesieni w Croydon, w obliczu nadobnego posągu biskupa: „W towarzystwie, żaden człowiek nie chce się wysuwać naprzód, z obawy aby się nie zawiódł w swych nadziejach“.
Osądźcie, jakie prawa, pod godłem skromności, tacy ludzie muszą nakładać żonom i kochankom!
Andaluzja jest jednem z najmilszych miejsc, jakie rozkosz wybrała sobie na ziemi. Miałem kilka anegdot, świadczących do jakiego stopnia moje pojęcia o kilku różnorodnych objawach szaleństwa, których skojarzenie tworzy miłość, prawdziwe są w Hiszpanji; ale radzą mi, abym je poświęcił przez cześć dla francuskiej drażliwości. Daremniem się zarzekał, że ja piszę wprawdzie w języku francuskim, ale przenigdy w literaturze francuskiej. Niech mnie Bóg broni, abym miał coś wspólnego z cenionymi dziś literatami!
Maurowie, opuszczając Andaluzje, zostawili jej swoją architekturę i niemal że swoje obyczaje. Ponieważ niepodobna mi jest mówić o tych obyczajach w języku pani de Sevigne, powiem bodaj o architekturze mauretańskiej. Główny jej rys polega na tem, że każdy dom ma ogródek, otoczony wykwintnemi i smukłemi portykami. Tam to, w nieznośne upały letnie, kiedy, przez całe tygodnie, rtęć na termometrze Reaumura nie spada niżej trzydziestu stopni, pod temi portykami panuje rozkoszny cień. W ogródku znajduje się zawsze wodotrysk: jego jednostajny i luby szmer jest jedynym odgłosem, jaki mąci to urocze schronienie. Dokoła marmurowego basenu kilkanaście pomarańcz i oleandrów. Gęste płótno w kształcie namiotu pokrywa cały ogródek i, chroniąc go od promieni słonecznych i światła, przepuszcza jedynie lekki wietrzyk, wionący koło południa od gór.
Tam żyją i przyjmują gości urocze Andaluzyjki, o zwinnym i lekkim chodzie; prosta sukienka z czarnego jedwabiu z frendzlami tegoż koloru, pozwala dostrzec zgrabną kostkę, bladą cerę, oczy w których malują się wszystkie odcienie najtkliwszej i najgorętszej namiętności: oto niebiańskie istoty, których nie wolno mi tu wprowadzić na scenę.
Naród hiszpański wydaje mi się wcieleniem średniowiecza.
Nie zna on mnóstwa małych prawd (dziecinna próżność jego sąsiadów); ale głęboko zna wielkie prawdy i ma dość charakteru i inteligencji aby z nich wyciągnąć najdalsze konsekwencje. Charakter hiszpański to przeciwieństwo ducha francuskiego: twardy, szorstki, pozbawiony wykwintu, pełen dzikiej dumy, nie troszczy się o drugich; a to właśnie różnica między wiekiem piętnastym a ośmnastym.
Hiszpanja bardzo mi cię nadaje do jednego porównania: jedyny naród, który się umiał oprzeć Napoleonowi, wydaje mi się absolutnie wolny od honoru głupiego i od tego co jest głupie w honorze.
Miast wydawać piękne zarządzenia wojskowe, zamieniać umundurowanie co pół roku i nosić wielkie ostrogi, ma on generała No importa[176].
Jeżeli Włoch, wciąż między nienawiścią a miłością, żyje namiętnościami a Francuz próżnością, poczciwi i prości potomkowie dawnych Germanów żyją wyobraźnią. Zaledwie poniechają najbliższych i najkonieczniejszych dla życia interesów społecznych, widzimy ze zdumieniem, jak rzucają się w to co nazywają swoją filozofją; jestto rodzaj szaleństwa miłego, łagodnego, a zwłaszcza bez żółci. Przytoczę tu, nie zupełnie z pamięci, ale z pośpiesznych notatek, dzieło, które, minio że pisane w sensie opozycji, ukazuje dobrze, przez same zachwyty autora, ducha militarnego w całej jego przesadzie: jestto Podróż po Austrji przez p. Cadet-Gassicourt, w r. 1809. Cóżby powiedział szlachetny i wielkoduszny Dessaix, gdyby widział jak czysty heroizm z r. 95 doprowadził do tego okropnego egoizmu?
Dwaj przyjaciele znaleźli się w jednej baterji w bitwie pod Talavera: jeden jako dowodzący kapitan, drugi jako porucznik. Leci kula, która obala kapitana. „Brawo, powiada uradowany porucznik, Franciszek padł, ja zostanę kapitanem! — Jeszcze nie zupełnie!“ woła Franciszek wstając. Kula ogłuszyła go tylko. Porucznik, zarówno jak jego kapitan, byli to najpoczciwsi chłopcy w świecie, wcale nie źli, tylko nieco głupi i fanatycy Cesarza; zaciekłość zaś myśliwska oraz dziki egoizm, jaki ten człowiek umiał rozbudzić, strojąc się mianem sławy, kazały zapomnieć o wszelkiej ludzkości.
Wśród twardego widowiska, jakie dają tacy ludzie, walczący na paradach w Schönbrunie o spojrzenie swego pana i tytuł barona, oto jak cesarski aptekarz opisuje miłość niemiecką (str. 288):
„Niema nic bardziej oddanego, słodszego nad Austrjaczkę. Miłość jest u niej kultem; kiedy się przy wiąże do Francuza, dosłownie ubóstwia go.
„Kobiety płoche i lekkie zdarzają się wszędzie, ale naogół Wiedenki są wierne i wolne od zalotności; kiedy mówię że są wierne, rozumiem kochankowi z własnego wyboru, mężom bowiem dzieje się w Wiedniu tak jak wszędzie“.
Str. 289: „Najpiękniejsza osoba w Wiedniu uwieńczyła zabiegi mego przyjaciela, p. M***, kapitana przydzielonego do głównej kwatery cesarskiej. Jestto młody człowiek miły i inteligentny; ale ani z miny, ani z postawy nie odznacza się niczem.
„Od kilku dni, młoda jego przyjaciółka budzi najżywsze poruszenie wśród naszych świetnych sztabowców, którzy trawią dni na myszkowaniu po zakątkach Wiednia. Istny turniej: puszczają w ruch wszystkie podstępy wojenne, najprzystojniejsi i najbogatsi panicze oblegają formalnie jej dom. Paziowie, świetni pułkownicy, generałowie gwardji, nawet książęta, tracą czas pod oknami pięknej pani, a pieniądze w kieszeni jej służby. Wszyscy odeszli z kwitkiem. Książęta ci nie nawykli spotykać się z taką srogością w Paryżu lub w Medjolanie. Kiedy się śmiałem z ich porażki z tą uroczą osobą: — Ależ, miły Boże, odpowiedziała, czyż oni nie wiedzą, że ja kocham pana, M...?“
Oto szczególne i bezsprzecznie bardzo nieprzystojne odezwanie się.
Str. 290: „Kiedyśmy bawili w Schönbrunje, zauważyłem, że dwaj młodzi ludzie, przydzieleni do osoby cesarza, nie przyjmują nikogo w swojem mieszkaniu w Wiedniu. Żartowaliśmy często z tej tajemniczości. Jeden z nich rzekł mi raz: „Nie chcę mieć przed tobą sekretów: pewna młoda Wiedenka oddała mi się, pod warunkiem że nigdy nie opuści mego mieszkania i że nie będę przyjmował nikogo bez jej pozwolenia“. Ciekawy byłem, mówi podróżnik, poznać tę dobrowolną pustelnicę, a ponieważ mój charakter lekarza dawał mi, jak na Wschodzie, przyzwoity pozór, przyjąłem zaproszenie mego przyjaciela na śniadanie. Zastałem kobietę bardzo rozkochaną, dbałą o gospodarstwo, nie pragnącą zgoła wychodzić mimo że pora roku zapraszała do przechadzki, przeświadczoną zresztą że kochanek zabierze ją do Francji.
„Drugi młodzieniec, którego również nie można było nigdy zastać, zwierzył mi się niebawem z podobnej przygody. Ujrzałem też jego damę; była, podobnie jak tamta, blondynka, bardzo ładna, doskonale zbudowana.
„Jedna, licząca ośmnaście lat, była córką zamożnego tapicera; druga, dwudziestoczteroletnia, żona oficera austrjackiego, który odbywał kampanje w amji arcyksięcia Jana. Ta posunęła miłość do kresu, który nam, w krainie próżności, wydałby się bohaterstwem. Nietylko kochanek zdradził ją, ale zmuszony był jej uczynić mocno drażliwe zwierzenia. Pielęgnowała go z największem poświęceniem, ciężka choroba kochanka, która przybrała charakter niebezpieczny, przywiązała ją do niego tak, że przez to pokochała go może tem więcej.
„Zrozumiałe jest, iż, jako cudzoziemiec i najeźdźca, jak również wobec tego że cała śmietanka wiedeńska schroniła się za naszem zbliżeniem do swych majątków na Węgrzech, nie mogłem czynić spostrzeżeń nad miłością w klasach wyższych; ale widziałem natyle, aby nabrać przekonania, że to nie jest miłość na sposób paryski.
„Niemcy patrzą na to uczucie jako na cnotę, jak na emanację bóstwa, na coś mistycznego. Nie jest ono żywe, gwałtowne, zazdrosne, despotyczne jak w sercu Włoszki; jest głębokie i podobne do illuminizmu; tysiąc mil dzieli je od Anglji.
„Przed kilku laty, krawiec pewien w Lipsku zaczaił się w przystępie zazdrości w ogrodzie publicznym i zasztyletował rywala. Skazano go na ścięcie. Moraliści miejscowi, wierni niemieckiej poczciwości i łatwości rozczuleń (słabość ich charakteru) dyskutowali nad wyrokiem, uznali że jest zbyt surowy i, przeprowadzając porównanie między krawcem a Orosmanem, bohaterem Zairy, roztkliwili się nad jego losem. Nie można było wszakże zmienić wyroku. Ale w dniu egzekucji, wszystkie dziewczęta z Lipska zebrały się odziane biało i odprowadziły krawca na rusztowanie sypiąc mu kwiaty przez drogę.
„Nikomu nie wydał się ten obrzęd czemś dziwnem; mimo to, w kraju który uważa się za kraj myślicieli, możnaby rzec, iż jest on, ostatecznie, uczczeniem zbrodni. Ale to był obrzęd, wszystko zaś co jest obrzędem, nigdy w Niemczech nie wyda się śmieszne. Obacz ceremonje na dworach małych książątek, z których mybyśmy się zaśmiewali na śmierć, a które wydają się w Meiningen lub Koethen imponujące. Sześciu dworskich strzelców defilujących przed swojem książątkiem, przybranem we wstęgę własnego orderu, to dla nich niby żołnierze Hermana, kroczący na spotkanie legjonów Warusa.
„Różnica między Niemcami a innemi narodami: medytacja podnieca ich, zamiast uspokoić. Drugi odcień: chcieliby za wszelką cenę mieć charakter.
„Atmosfera dworu, zazwyczaj tak sprzyjająca miłości, przytępia ją w Niemczech. Nie macie pojęcia o oceanie drobiazgów i małostek składających się na to co nazywa się Dworem niemieckim[177], nawet przy najlepszych władcach.
„Kiedyśmy przybywali z generalnym sztabem do jakiegoś niemieckiego miasta, po dwóch tygodniach miejscowe damy poczyniły wybór. Ale ten wybór był stały; słyszałem nawet, że Francuzi byli rafą, o którą rozbiło się wiele cnót dotąd nieprzystępnych“.
| . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . |
Młodzi Niemcy, których spotkałem w Getyndze, Dreźnie, Królewcu, wychowani są na systemach rzekomo filozoficznych, które są jedynie ciemną i licho napisaną poezją; ale, pod względem moralnym, sięgają najwyższej i najświętszej wzniosłości. Zdaje mi się, że oni odziedziczyli ze swego średniowiecza nie republikanizm, nieufność i sztylet, jak Włosi, ale silną skłonność do entuzjazmu i dobrej wiary. Dlatego co dziesięć lat posiadają nowego wielkiego człowieka, mającego zatrzeć innych (Kant, Schelling, Fichte, etc. etc.[178].
Luter odwołał się niegdyś potężnie do ich zmysłu moralnego i Niemcy bili się trzydzieści lat aby być posłuszni swemu sumieniu. Piękne i czcigodne słowo, choćby wiara była najniedorzeczniejsza; powiadam czcigodne nawet dla artysty. Patrz walki w duszy Sanda między trzeciem przykazaniem: Nie zabijaj, a tem co uważał za dobro ojczyzny.
Mistyczne uwielbienie dla kobiet i dla miłości spotyka się już w Tacycie, o ile poprostu pisarz ten nie pisał satyry na Rzym[179].
Skoro się zapuścić bodaj pięćdziesiąt mil w głąb Niemiec, odkrywa się w tym rozdartym i rozczłonkowanym narodzie grunt entuzjazmu raczej łagodny i tkliwy niż gwałtowny i namiętny.
Gdyby ktoś nie widział dość jasno tego usposobienia, niech przeczyta kilka powieści Augusta La Fontaine, którego piękna Luiza, królowa Prus, zrobiła kanonikiem w Magdeburgu, w nagrodę że tak dobrze odmalował spokojne życie[180].
Nowy dowód owej powszechnej Niemcom skłonności widzę w kodeksie austrjackim, który żąda przyznania się winowajcy dla ukarania wszystkich prawie zbrodni. Kodeks ten, przeznaczony dla narodu gdzie zbrodnie są rzadkie i raczej są napadem szaleństwa u istoty słabej niż wynikiem męskiej i rozmyślnej woli, toczącej wojnę ze społeczeństwem, jest zupełnem przeciwieństwem tego, czego trzeba dla Włoch, gdzie starają się go zaszczepić; ale jest to omyłka uczciwych ludzi.
Widziałem we Włoszech niemieckich sędziów, jak rozpaczali nad wyrokiem śmierci, lub jej równoważnikiem, ciężkiem więzieniem, gdy im trzeba było na nie skazać winnego bez jego przyznania się.
Dziś wieczór spotkałem w pewnej loży człowieka, który miał jakąś sprawę do pięćdziesięcioletniego sądownika. Pierwsze jego pytanie było: „Kto jest jego kochanką? chi avvicina adesso?“ Tu wszystkie te sprawy są najzupełniej jawne, posiadają swoje prawa, istnieje uznany sposób postępowania, oparty na sprawiedliwości, prawie zupełnie wolny od konwenansu, inaczej jest się un porco.
„Co nowego?“ pytał wczoraj jeden z moich przyjaciół, przybywając z Wolterry. Po energicznym jęku nad Napoleonem i Anglikami, dodaje się tonem żywego współudziału: „Vitteleschi zmieniła kochanka; biedny Gherardesca jest w rozpaczy. — Kto go zastąpił? — Montegalii, ten piękny oficerek z wąsikami, który miał principessę Colonna; widzi go pan na parterze, przylepionego do jej loży; tkwi tam cały wieczór, (bo mąż nie chce go cierpieć w domu. Zobaczy pan później koło drzwi biednego Gherardesca: przechadza się smutnie i liczy zdala spojrzenia, jakie niewierna rzuca jego następcy. Jest bardzo zmieniony, tonie w rozpaczy; próżno przyjaciele chcą go wysłać do Paryża i Londynu. Umiera, powiada, na samą myśl opuszczenia Florencji“.
Co roku jest dwadzieścia podobnych rozpaczy w wyższem towarzystwie; widziałem takie, które trwały po trzy i cztery lata. Nieboracy ci nie mają żadnego wstydu, zwierzają się całemu światu. Zresztą życie towarzyskie jest tu słabe, a kto się kocha, nie bierze w niem żadnego udziału. Nie trzeba sądzić, aby wielkie uczucia i piękne dusze były gdziekolwiek czemś pospolitem, nawet we Włoszech: ale serca, bardziej płomienne i mniej zużyte tysiącem wzgędzików, znajdują tam czarowne rozkosze, nawet w podrzędnych rodzajach miłości. Widziałem tam, nąprzykład, miłostkę rodzącą wybuchy i chwile upojeń takie, jakich najszaleńsza namiętność nie wydała nigdy pod południkiem paryskim[181].
Zauważyłem dziś wieczór, że istnieją po włosku osobne nazwy na tysiąc okoliczności miłosnych, które po francusku wymagałyby nieskończonych omówień; np. gest nagłego odwrócenia się, kiedy ktoś z parteru lornetuje w loży kobietę którą chciałby mieć, i kiedy mąż lub kochanek wysuną się na przód loży.
Oto główne rysy tego narodu:
1. Uwaga, zazwyczaj w służbie głębokich namiętności, nie może się poruszać szybko: to najwybitniejsza różnica między Francuzem a Włochem. Trzeba widzieć Włocha, jak siada do dyliżansu lub wylicza pieniądze: to nie furia francese; dlatego najpospolitszy Francuz, byle nie był głupim dowcipnisiem à la Demasure, wyda się zawsze Włoszce istotą wyższą. (Kochanek księżnej D. w Rzymie).
2. Wszyscy kochają się, i to nie potajemnie jak we Francji; mąż jest najlepszym przyjacielem kochanka.
3. Nikt nie czyta.
4. Nie istnieje życie towarzyskie. Dla wypełnienia i zajęcia swego życia, nikt tam nie liczy na szczęście czerpane codzień w dwugodzinnej konwersacji i grze próżności w salonie. Słowo causerie (rozmowa) nie da się przetłumaczyć na włoskie. Każdy tam mówi, kiedy ma coś do powiedzenia w interesie jakiejś namiętności, ale rzadko mówi ktoś dla pięknego mówienia i na oderwany temat.
5. Śmieszność nie istnieje we Włoszech.
We Francji staramy się obaj naśladować ten sam wzór, mogę tedy ocenić sposób w jaki ty go kopjujesz[182]. We Włoszech nie wiem czy jakiś dziwaczny postępek, na który patrzę, nie sprawia przyjemności temu który go wykonywa, czy wreszcie nie sprawiłby przyjemności mnie samemu.
To, co jest przesadnego w mowie lub zachowaniu się w Rzymie, jest w dobrym tonie albo zupełnie niezrozumiałe we Florencji, odległej o pięćdziesiąt mil.
W Ljonie mówią po francusku jak w Nantes. Język wenecki, neapolitański, genueński, piemoncki, są to języki prawie zupełnie różne i stanowią wyłączną mowę ludzi, którzy się umówili drukować jedynie we wspólnym języku, tym którym mówi się w Rzymie.Niema nic niedorzeczniejszego, niż komedja, której akcja rozgrywa się w Medijolanie, a której osoby mówią po rzymsku. Język włoski, o wiele bardziej stworzony do śpiewania niż do mówienia, jedynie muzyką zdoła się obronić przeciw jasności francuskiej, która go zalewa.
We Włoszech, obawa przed paszą i jego szpiegami każe cenić użyteczność; niema tu zupełnie honoru głupiego[183]. Zastępuje go rodzaj drobnej towarzyskiej nienawiści, zwanej pettegolismo.
Wreszcie, ośmieszyć kogoś, znaczy zrobić sobie śmiertelnego wroga, rzecz bardzo niebezpieczna w kraju gdzie siła i rola rządów ograniczają się do wyciskania podatków i karania wszystkiego co się wyróżnia.
6. Zaściankowy patrjotyzm.
Owa duma, która każe nam szukać szacunku współobywateli i czuć się z nimi jednem ciałem, wyzuta, około r. 1550, z wszelkiego szlachetnego rozmachu przez zazdrosny despotyzm włoskich książątek, wydała na świat barbarzyński produkt, rodzaj kalibana potwora pełnego głupoty i jadu: patrjotyzm zaściankowy, jak mówił p. Turgot, z okazji Oblężeniu Calais (Żołnierz-rolnik owych czasów). Widziałem jak potwór ten ogłupiał najrozumniejszych ludzi. Naprzykład cudzoziemiec naraża się wszystkim, nawet ładnym kobietom, skoro się ośmieli krytykować miejscowego malarza lub poetę; powiadają mu wręcz i bardzo poważnie, że nie przyjeżdża się poto aby wyśmiewać, przytaczają mu w tej mierze powiedzenia Ludwika XIV o Wersalu.
We Florencji mówi się: nasz Benvenuto, jak w Brescii nasz Arrici; wymawiają słowo nasz z pewną emfazą, dyskretną a mimo to bardzo komiczną, mniej więcej taką jak Miroir mówiący z namaszczeniem o muzyce narodowej i o panu Monsigny, muzyku europejskim.
Aby się nie rozśmiać w nos tym zacnym patrjotom, trzeba pamiętać, iż, wskutek niesnasek średniowiecza, zatrutych ohydną polityką papieży[184], każde miasto śmiertelnie nienawidzi sąsiedniego miasta, nazwa zaś jego mieszkańców uchodzi zawsze w tamtem mieście za synonim jakiejś szpetnej przywary. Papieże umieli zrobić z tego pięknego kraju ojczyznę nienawiści.
Ten zaściankowy patrjotyzm jest wielką moralną raną Włoch; to jadowity tyfus, który będzie miał zgubne skutki długo jeszcze po strząśnięciu jarzma pociesznych książątek.
Jedną z form tego patrjotyzmu jest zaciekła nienawiść do wszystkiego co obce. Tak np. uważają Niemców za głupców i wściekają się kiedy im mówić: „Cóż wydały Włochy w XVIII w. równego Katarzynie II albo Fryderykowi Wielkiemu? Gdzie macie park, który możnaby porównać z najmniejszym ogrodem niemieckim, wy którzy przy swoim klimacie istotnie potrzebujecie cienia?“
7. W przeciwieństwie do Anglików i Francuzów, Włosi nie mają żadnych uprzedzeń politycznych; umieją tam na pamięć wiersz la Fontaine’a:
Notre ennemi c’est notre maître[185].
Arystokracja, opierająca się na księżach i na stowarzyszeniach biblijnych, to dla nich stara komedja, która ich śmieszy. W zamian za to, Włoch potrzebuje trzechmiesięcznego pobytu we Francji aby zrozumieć w jaki sposób kupiec korzenny może być reakcjonistą.
8. Jako ostatni rys pomieściłbym niewyrozumiałość w dyskusji, oraz gniew z chwilą gdy ktoś nie znajdzie pod ręką argumentu aby zmiażdżyć przeciwnika. Wówczas widzi się jak Włoch blednie. Jest to jedna z form nadzwyczajnej pobudliwości, ale nie jest to miła forma; tem samem jedna z form, które najchętniej przyjmuję jako dowód jej istnienia.
Zapragnąłem oglądać miłość wieczną i, po wielu trudnościach, uzyskałem, że mnie przedstawiono dziś wieczór kawalerowi C. i jego kochance, z którą żyje od pięćdziesięciu czterech lat. Wyszedłem rozczulony z loży tych miłych staruszków; oto sztuka szczęścia, sztuka nieznana tylu młodym.
Dwa miesiące temu widziałem monsignore R***, który mnie dobrze przyjął, bo przyniosłem mu Minerwę. Był u siebie na wsi z panią D. z którą avvicina, jak tu się mówi, od trzydziestu czterech lat. Jest jeszcze ładna, ale jest w tem stadle jakiś cień melancholji, podobno od czasu straty syna, otrutego niegdyś przez męża.
Tutaj, kochać, nie znaczy, jak w Paryżu, widywać kochankę przez kwadrans raz na tydzień, poza tem zaś chwytać ukradkiem spojrzenie, uścisk dłoni: kochanek, szczęśliwy kochanek, spędza codzień kilka godzin z kobietą którą kocha. Opowiada jej o swoich procesach, o swoim parku, o swoich polowaniach, odznaczeniach, etc., etc. Jestto najdoskonalsza i najtkliwsza zażyłość; mówi jej ty w obecności męża, i wszędzie.
Pewien tutejszy młody człowiek, bardzo ambitny jak sam mniemał, powołany na wysokie stanowisko do Wiednia (ni mniej ni więcej tylko ambasada!) nie mógł się pogodzić z rozłąką. Podziękował za posadę po pół roku i wrócił szczęśliwy do loży kochanki.
To nieustanne obcowanie byłoby kłopotliwe we Francji, gdzie w towarzystwie obowiązuje pewna sztuczność i gdzie kochanka powie ci snadnie: „Drogi panie, nudny pan jest dziś wieczór, nic pan nie mówi“. We Włoszech chodzi jedynie o to, aby ukochanej kobiecie mówić wszystko co przejdzie przez głowę. Trzeba, dosłownie, myśleć głośno. Istnieje pewien fluid zażyłości i szczerości wywołującej szczerość, którą można zdobyć tylko w ten sposób. Ale jest wielka niedogodność: taka miłość paraliżuje wszystkie upodobania i odbiera smak innym zatrudnieniom. Taka miłość jest najlepszą namiastką namiętności.
Nasi Paryżanie, którzy nie mogą jeszcze pojąć jak można być Persem[186], nie wiedząc co powiedzieć, okrzykną się że te obyczaje są nieprzyzwoite. Po pierwsze, jestem tylko historykiem; powtóre, pozwolę sobie dowieść im pewnego dnia, zapomocą ciężkich argumentów, że w kwestji obyczajów i samej ich treści, Paryż niema co się wynosić nad Bolonję. Ani wiedząc o tem, nieboracy powtarzają jeszcze swój trzygroszowy katechizm.
12 lipca 1821. — W Bolonji nie istnieje w społeczeństwie nic wstrętnego. W Paryżu rola zdradzonego męża jest ohydna; tu (w Bolonji) to drobiazg, niema zdradzonych mężów. Obyczaje są tedy te same, odpada tylko nienawiść; cavaliero servente żony jest zawsze przyjacielem męża, a ta przyjaźń, umocniona wzajemnemi usługami, trwa niekiedy dłużej niż inne stosunki. Większość tych miłości trwa po kilka lat, czasem całe życie. Rozstają się wreszcie, kiedy nie znajdują już przyjemności w mówieniu sobie wszystkiego; i w miesiąc po zerwaniu uraza mija.
Styczeń 1822. — Dawna instytucja cavalieri serventi, wprowadzona do Włoch przez Filipa II wraz z dumą i obyczajami hiszpańskiemi, upadła zupełnie w dużych miastach. Wyjątek stanowi Kalabrja, gdzie zawsze starszy brat jest księdzem, żeni młodszego i zostaje servente a zarazem kochankiem bratowej.
Napoleon wygnał rozwiązłość z północnych Włoch a nawet z tego kraju (Neapolu).
Dzisiejsza generacja ładnych kobiet zawstydza swoje matki; są bardziej uczuciowe, miłość fizyczna straciła wiele[187].
Wolność, to rząd, który nie czyni krzywdy obywatelom, ale, przeciwnie, daje im bezpieczeństwo i spokój. Ale od tego daleko jest do szczęścia: trzeba by człowiek stworzył je sobie sam, jedynie bowiem dusza bardzo pospolita uważałaby się za zupełnie szczęśliwą dlatego że zażywa spokoju i bezpieczeństwa. Mięszamy te rzeczy w Europie; przyzwyczajeni do rządów które nas gnębią, sądzimy, że uwolnić się od nich byłoby najwyższem szczęściem; podobni w tem jesteśmy do chorego, nękanego dotkliwem cierpieniem. Przykład Ameryki wykazuje rzecz przeciwną. Tam rząd wywiązuje się bardzo dobrze ze swego zadania i nie czyni krzywdy nikomu. Ale, jakgdyby los chciał nas zbić z tropu i obalić całą naszą filozofję, lub raczej dowieść jej że nie zna człowieka, my — od tylu wieków, wskutek nieszczęśliwego stanu Europy, oddaleni od wszelkiego prawdziwego doświadczenia — widzimy, iż, kiedy Amerykanie nie czują nieszczęścia płynącego z rządów, nie czują niejako samych siebie. Możnaby rzec, iż źródło wrażliwości wysycha w tych ludziach. Są sprawiedliwi, są rozsądni, ale nie są szczęśliwi.
Czy B....[188], to znaczy niedorzeczne wnioski i przepisy, wywiedzione przez pomylone umysły z owego zbioru poematów i pieśni, mogła sama jedna sprawić to nieszczęście? Skutek zda mi się przerastać przyczynę.
Pan de Volney opowiadał, iż, kiedy raz był na obiedzie na wsi u pewnego zacnego Amerykanina, człowieka zamożnego i otoczonego dużemi już dziećmi, wszedł do pokoju młody człowiek. „Jak się masz, Wiljamie, rzekł ojciec, siadaj“. Podróżnik pyta, kto jest ów młodzieniec: „To mój średni syn. — A skąd wraca? — Z Chin“.
Przybycie syna z krańców świata nie wywarło większego wrażenia.
Cała uwaga wydaje się skupiona na praktyczne urządzenie życia i na uchylenie wszelkich kłopotów: skoro wreszcie dojdą chwili zebrania owoców tylu zabiegów i tak długiego statku, nie znajdują już w sobie życia aby się niemi cieszyć.
Rzekłbyś, iż dzieci Penna nigdy nie czytały tego wiersza, który jest jakby ich historją:
Skoro nadejdzie zima, która tam, jak w Rosji, jest najweselszą porą roku, młodzi ludzie obojej płci pędzą razem saniami dzień i noc, przebiegają po piętnaście i dwadzieścia mil wesoło i bez dozoru; i nie zdarza się, aby stąd wynikło coś złego.
Jest tu fizyczne wesele młodości, które mija niebawem z upałem krwi i kończy się w dwudziestym piątym roku: nie widzę namiętności które dają rozkosz. Jest taki nałóg rozsądku w Stanach Zjednoczonych, że krystalizacja staje się tam niemożliwa.
Podziwiam to szczęście i nie zazdroszczę go; jestto jakgdyby szczęście istot odmiennego a niższego rodzaju. O wiele lepiej wnoszę o Florydach i o Ameryce południowej[190].
Co mnie umacnia w pojęciach moich o Ameryce północnej, to zupełny brak artystów i pisarzy. Stany Zjednoczone nie przysłały nam jeszcze ani jednej tragedji, ani jednego obrazu, ani życiorysu Waszyngtona.
Od r. 1100 do 1328 miłość miała w Prowancji osobliwą postać. Istniało prawodawstwo miłosne, regulujące stosunki obu płci, równie surowe i ściśle przestrzegane jak dziś prawidła tyczące honoru. Przedewszystkiem te ustawy miłosne pomijały zupełnie święte prawa mężów. Nie dopuszczały żadnej obłudy. Prawidła te, biorąc naturę ludzką taką jak jest, musiały wydać wiele szczęścia.
Istniała urzędowa forma oświadczenia się kobiecie, oraz forma przyjęcia miłośnika. Po tylu a tylu miesiącach zalecania się w pewien sposób, zyskiwało się przywilej pocałowania jej w rękę. Społeczeństwo, młode jeszcze, podobało sobie w formalnościach i obrzędach, które wówczas były wyrazem cywilizacji, a które dziś przyprawiłyby o śmierć z nudów. Ten sam charakter ujawnia się w języku Prowansalczyków, w trudności i zaplataniu rymów, w męskich i żeńskich słowach na wyrażenie tego samego przedmiotu, w nieskończonej wreszcie mnogości poetów. Wszystko co jest w życiu społecznem formą, i co dziś tak jest mdłe, wówczas miało całą świeżość i smak nowości.
Dostąpiwszy ucałowania ręki kobiety, postępowało się ze szczebla na szczebel wedle zasługi i po porządku. Należy wszelako zauważyć, że, o ile mężowie byli zawsze poza nawiasem, z drugiej strony urzędowy awans miłośników zatrzymywał się na tem, co mybyśmy nazwali słodyczami najtkliwszej przyjaźni między osobami, różnej płci[191]. Ale, po kilku(miesiącach lub latach próby, gdy kobieta była zupełnie pewna charakteru i dyskrecji mężczyzny, ten zaś posiadał wobec niej wszystkie pozory i wszelką swobodę jaką daje najtkliwsza przyjaźń, przyjaźń ta musiała bywać wielce niebezpieczna dla cnoty.
Wspomniałem o porządku, a to dlatego, iż kobieta mogła mieć kilku miłośników, ale tylko jednego na wyższym szczeblu. Zdaje się, że inni nie mogli się posuwać o wiele poza stopień przyjaźni, polegającej na całowaniu ręki i oglądaniu codzień swej pani.
Wszystko co doszło do nas z tej osobliwej cywilizacji, zamknięte jest w wierszach i to rymowanych w najsztuczniejszy i niezmiernie trudny sposób; nie trzeba się tedy dziwić, że wiadomości czerpane z ballad trubadurów są mgliste i niezbyt ścisłe. Znaleziono nawet wierszowany kontrakt ślubny. Po podboju w r. 1328 z powodu herezji, papieże nakazali kilkakrotnie palić wszystko co było pisane w ludowym języku. Chytrość włoska głosiła łacinę jako jedyny język godny tak światłych ludzi. Byłby to bardzo wygodny sposób, gdyby go można wskrzesić w r. 1822.
Ten tak jawny i urzędowy charakter miłości zdawałby się, na pierwszy rzut oka, nie do pogodzenia z prawdziwą namiętnością. Jeżeli dama powiedziała swemu służce: „Jedź, dla mej miłości, odwiedzić grób Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa w Jerozolimie; spędzisz tam trzy lata i wrócisz“, miłośnik jechał natychmiast: zawahać się chwilę okryłoby go taką samą hańbą, jak dziś uchybić honorowi. Język tych ludzi odznacza się nadzwyczajną subtelnością w oddawaniu najlżejszych odcieni uczucia. Inną oznaką, że te obyczaje posunęły się bardzo daleko na drodze prawdziwej cywilizacji, jest to, że, tuż po wyjściu z okropności średniowiecza i feudalizmu, gdzie siła była wszystkiem, widzimy słabszą płeć mniej tyranizowaną niż nią jest legalnie dziś; widzimy że biedne i słabe istoty, które mają w miłości najwięcej do stracenia i których powaby ulatują szybko, są paniami losu mężczyzny gdy się do nich zbliży. Wygnanie na trzy lata do Palestyny, przejście od uroczej cywilizacji do fanatyzmu i nudy w obozie krzyżowców, musiało być dla każdego, kto nie był fanatycznym chrześcijaninem, ciężką niewolą. Cóż może zrobić swemu kochankowi kobieta niekczemnie przezeń opuszczona w Paryżu?
Jest na to jedna tylko odpowiedź, którą zgaduję: w Paryżu, żadna kobieta która się szanuje nie ma kochanka. Widzimy, iż ostrożność o wiele słuszniej może dzisiejszym kobietom doradzać, aby się nie poddawały namiętności. Ale inne wyrachowanie, którego bynajmniej nie pochwalam, czy nie doradza im aby się mściły miłością fizyczną? Zyskaliśmy na naszej hipokryzji i ascetyzmie[192] nie hołd oddany cnocie[193]; — nie można się nigdy bezkarnie sprzeciwiać naturze; — ale poprostu to, że mniej jest szczęścia na ziemi i nieskończenie mniej szlachetnych porywów.
Kochanek, który, po dziesięcioletniem pożyciu, porzuciłby swą „biedną kochankę, spostrzegłszy że ona ma trzydzieści dwa lat, postradałby cześć w lubej Prowancji; nie miał innej drogi, jak tylko zagrzebać się w klasztorze. Mężczyzna, już nie szlachetny, ale poprostu przezorny, miał tedy wszelkie przyczyny nie udawać więcej miłości niż jej czuł w istocie.
Domyślamy się tego wszystkiego, gdyż mało nam zostało zabytków ze ścisłemi danemi...
Trzeba sądzić o całości obyczajów wedle poszczególnych faktów. Znacie historję owego poety, który obraził swą damę: po dwóch latach rozpaczy, raczyła wreszcie odpowiedzieć na jego liczne poselstwa i kazała mu oznajmić, że jeżeli da sobie wyrwać paznokieć i przedłoży jej ten paznokieć przez pięćdziesięciu wiernych i kochających rycerzy, maże mu wówczas przebaczy. Poeta skwapliwie podał się bolesnej operacji. Pięćdziesięciu rycerzy mile widzianych u swych dam przedłożyło ten paznokieć obrażonej piękności z całą pompą. Była to uroczystość równie wspaniała, co wjazd księcia krwi do jakiegoś miasta. Kochanek, odziany w pokutne szaty, postępował zdala za swoim paznokciem. Po dopełnieniu ceremonji, która była bardzo długa, dama raczyła mu przebaczyć; wrócono mu słodycze poprzedniego szczęścia. Historja powiada, że spędzili razem długie i szczęśliwe lata. To pewna, że dwa lata cierpienia dowodzą prawdziwego uczucia; zrodziłyby je może, gdyby nie istniało poprzednio w takiej sile.
Mnóstwo anegdot, które mógłbym tutaj przytoczyć, ukazuje miłą i inteligentną zabawę miłosną, miarkowaną między dwiema płciami zasadą sprawiedliwości; powiadam zabawę, gdyż prawdziwa miłość jest we wszystkich wiekach wyjątkiem bardziej osobliwym niż częstym, i niepodobna jej narzucić praw. W Prowancji, to co w miłości może być obliczone i poddane prawidłom rozumu, opierało się na sprawiedliwości i na równości praw dla obu płci. Oto co zwłaszcza podziwiam, jako rzecz możliwie najbardziej chroniącą od nieszczęścia. Monarchja absolutna za Ludwika XV-go doszła przeciwnie do tego, że zdołała w tych samych stosunkach wprowadzić w modę niegodziwość i zbrodnię[194].
Mimo że ten ładny język prowansalski, tak pełen subtelności i tak skrępowany rymem[195] nie był prawdopodobnie językiem ludu, obyczaje wyższej klasy przeszły do klas niższych, wcale ogładzonych wówczas w Prowancji dzięki swej zamożności. Kosztowały one pierwszych radości pomyślnego i zyskownego handlu. Mieszkańcy wybrzeży morza Śródziemnego spostrzegli (w dziewiątym wieku), że prowadzić handel wysyłając parę statków na morze jest mniej uciążliwe a prawie równie zabawne co łupić podróżnych na pobliskim gościńcu pod wodzą jakiegoś feudalnego paniątka. Wkrótce potem, w dziesiątym wieku, Prowansalczycy nauczyli się od Arabów, że istnieją rozkosze milsze niż rabować, gwałcić i bić się.
Morze Śródziemne trzeba uważać za kolebkę europejskiej cywilizacji. Lube wybrzeża tego pięknego morza, tak obdarzone przez klimat, wyróżniały się również szczęsną dolą mieszkańców oraz brakiem wszelkiego smutku bądź w religji, bądź w prawodawstwie. Radosna natura ówczesnych Prowansalczyków przebyła religję chrześcjańską nie dając się skazić od jej wpływów.
Żywy obraz podobnego skutku, zrodzonego z podobnej przyczyny, widzimy w miastach włoskich, których dzieje doszły do nas wyraźniej i które zresztą były natyle szczęśliwe aby nam zostawić Danta, Petrarkę i malarstwo.
Prowansalczycy nie przekazali nam wielkiego poematu, jak Boska Komedja, w której odbija się cała współczesna obyczajowość. Było w nich, o ile mi się zdaje, mniej namiętności a znacznie więcej wesela niż u Włochów. Przejęli od swoich sąsiadów, Maurów hiszpańskich, ten luby sposób pojmowania życia. Miłość władała wraz z weselem, uciechą i zabawą w zamkach szczęśliwej Prowancji. Czyście widzieli w operze finał jakiej pięknej opery komicznej Rossiniego? Wszystko oddycha na scenie weselem, pięknością, idealnym przepychem. Jesteśmy o sto mil od szpetnych stron człowieka. Opera się kończy, zasłona spada, widzowie odchodzą, świecznik podnosi się w górę, kinkiety gasną. Woń źle zgaszonych lamp napełnia salę, kurtyna podnosi się do połowy, widać brudnych i obdartych urwipołciów kręcących się po scenie; szamocą się tam ohydnie, w miejscu gdzie piękne kobiety wypełniały ją przed chwilą wdziękiem.
Czemś takiem było dla Prowancji zdobycie Tuluzy przez krzyżowców. Zamiast miłości, uroku i wesela, ujrzeli północnych barbarzyńców i świętego Dominika. Nie będę plamił tych kart okropnościami Inkwizycji w całym jej pierwszym zapale, opisem od którego włosy stanęłyby wam na głowie. Barbarzyńcy ci, to byli nasi ojcowie; mordowali i pustoszyli wszystko; niszczyli, dla przyjemności niszczenia, czego nie mogli zabrać; dyszeli dziką wściekłością przeciw wszystkiemu co nosiło ślad cywilizacji; nie rozumieli zwłaszcza ani słowa z tego (pięknego południowego języka, i to zdwajało ich wściekłość. Bardzo zabobonni i prowadzeni przez okropnego świętego Dominika, wierzyli że zdobędą niebo mordując Prowansalczyków. Dla tych skończyło się wszystko: koniec miłości, wesela, poezji; w niespełna dwadzieścia lat po podboju (1335), stali się prawie równie barbarzyńscy i nieokrzesani jak Francuzi, jak nasi ojcowie[196].
Skąd się wzięła w tym zakątku świata urocza forma cywilizacji, która przez dwa wieki dawała szczęście wyższym klasom społeczeństwa? Zapewne od Maurów hiszpańskich.
Przełożę tu jedną (powiastkę z rękopisów prowansalskich; fakt, który podaje, zdarzył się około r. 1180, a spisano go około r. 1250[197].
Powiastka ta jest z pewnością bardzo znana; cały charakter obyczajowy leży w stylu. Błagam, aby mi pozwolono tłumaczyć słowo w słowo, nie siląc się zgoła na wykwinty dzisiejszego języka.
„Wielmożny Rajmund z Roussillon był to, jako wiecie, waleczny baron, i miał za żonę madonnę Małgorzatę, najpiękniejszą kobietę owych czasów, bogatą we wszelkie zalety, we wszelką ozdobę i lubość. Owo zdarzyło się tak, że Wilhelm z Cabstaing, syn ubogiego rycerza z zamku Cabstaing, przybył na dwór wielmożnego Rajmunda z Roussillon, przedstawił się mu, i spytał czy raczy go przyjąć na służbę. Wielmożny Rajmund, widząc go gładkim i obyczajnym, odparł, iż rad go widzi i zezwala by został przy jego dworze. Jakoż Wilhelm został u niego i umiał się sprawiać tak wdzięcznie, iż mali i wielcy kochali go; i tak umiał się odznaczyć, iż wielmożny Rajmund zechciał aby był giermkiem madonny Małgorzaty, jego żony; i tak się stało. Zaczem starał się Wilhelm dokazać jeszcze więcej i w słowach i w czynach. Ale oto, jako się zwykło dziać w miłości, stało się, że miłość zechciała ogarnąć madonnę Małgorzatę i rozpłomienić jej duszę. Tak się jej podobały uczynki Wilhelma i jego rzeczenia i jego postać, iż nie mogła się wstrzymać jednego dnia aby mu nie rzec: „Ano, powiedz mi, Wilhelmie, gdyby kobieta jakaś okazała ci pozór miłości, czy śmiałbyś ją kochać?“ ’Wilhelm, który spostrzegł co się święci, odparł wręcz: „Tak pani, wierę uczyniłbym to, byle wszelako (pozór był prawdą. — Na świętego Jana! rzekła dama, odpowiedziałeś jak dzielny mężczyzna; ale chcę cię doświadczyć teraz, czy zdołasz pojąć i poznać, które pozory są prawdziwe a które nie“.
„Skoro Wilhelm usłyszał te słowa, odpowiedział: „Pani moja, niech się stanie jako wasza wola“.
„Zaczął się zamyślać, a Miłość wnet poszukała z nim wojny; i myśli, jakie Miłość zsyła swoim dworzanom zapadły mu głęboko w serce, i od tej pory stał się służką miłosnym i zaczął wynajdywać lube i wesołe piosenki i pieśni do tańca i pieśni do lubego śpiewu[198], za co był bardzo mile widziany, a najbardziej przez tę dla której śpiewał. Owo Miłość, która daje nagrodę swoim sługom kiedy się jej spodoba, chciała zapłacić Wilhelma za jego służby; i oto poczynają oblegać damę takie myśli i dumania miłosne, iż ani w dzień, ani w noc nie mogła spocząć, myśląc o dzielności i urodzie, które mieszkały tak obficie w Wilhelmie.
„Jednego dnia, zdarzyło się, iż dama wzięła Wilhelma i spytała: „Ano, Wilhelmie, powiedz mi, zali już teraz poznałeś moje pozory, prawdziwe-li są czy kłamliwe?“ Wilhelm odpowiedział: „Madonno, niech mi tak Bóg dopomoże, od chwili jak zostałem twoim służką, nie mogła mi postać w sercu myśl abyś ty nie była najlepsza w świecie i najprawdziwsza w słowach i w pozorach. W to wierzę i będę wierzył całe życie“. A dama odpowiedziała: „Wilhelmie, powiadam ci, że, jeżeli Bóg mi pomoże, nie będziesz przezemnie zwiedziony i myśli twoje nie będą czcze ani daremne“. I wyciągnęła ramiona i obłapiła go słodko w izbie gdzie siedzieli społem, i zaczęli swoje igry[199]. I niebawem stało się, iż omowcy, niech ich Bóg skarze, zaczęli mówić i uradzać o ich miłości z przyczyny piosnek jakie Wilhelm składał, powiadając iż złożył swą miłość w pani Małgorzacie. I tak gadali o tem na prawo i lewo, aż rzecz doszła do uszu wielmożnego Rajmunda. Zaczem zatroskał się Wielce i zasmucił bardzo ciężko, raz że mu trzeba było stracić swego giermka-towarzysza, którego tak kochał, a bardziej jeszcze z powodu hańby swojej żony.
„Jednego dnia zdarzyło się, iż Wilhelm poszedł na łowy z krogulcem samowtór z jednym tylko giermkiem. A wielmożny Rajmund kazał pytać gdzie on jest; sługa powiedział mu, że poszedł z krogulcem, a inny, który wiedział, dodał w które miejsce. Natychmiast Rajmund bierze tajemnie broń i każe sprowadzić sobie konia i puszcza się sam ku miejscu gdzie się udał Wilhelm: póty jechał, aż go znalazł. Kiedy Wilhelm ujrzał nadjeżdżającego, zdumiał się wielce i natychmiast obiegły go żałobne myśli, i wyszedł na jego spotkanie i rzekł: „Panie, bądź pozdrowion. Czem się dzieje, że jesteś tak sam?“ Wielmożny Rajmund odpowiedział: „Tem, Wilhelmie, że szukam ciebie, aby się z tobą zabawić. Nicżeś nie chwycił? — Nic nie chwyciłem, panie, bo nic nie znalazłem; a kto mało znajdzie, niewiele może chwycić, jak mówi przysłowie. — Dajmy pokój gawędzie, rzekł wielmożny Rajmund; i, na tę wiarę którąś mi winien, powiedz mi prawdę w każdym przedmiocie o który spytam. — Na Boga! panie mój, odparł Wilhelm, jeśli to rzecz którą godzi się powiedzieć, powiem chętnie. — Nie chcę tu żadnych subtelności, tak rzekł wielmożny Rajmund, jeno powiedz mi całkiem wszystko o co spytam. — Panie, ile ci się spodoba pytać mnie, rzekł Wilhelm, tyle ja ci powiem prawdy“. I wielmożny Rajmund pyta: „Wilhelmie, jeśli ci Bóg i święta wiara miła, czy masz lubą, dla którejbyś śpiewał lub do której parłaby cię Miłość?“ Wilhelm odparł: „Panie, i jakżebym mógł śpiewać, gdyby Miłość mnie nie przypierała? Wiedzcie prawdę, szlachetny panie, że Miłość ma mnie całego w swojej mocy“. Rajmund odpowiedział: „Chętnie w to wierzę, że inaczej nie mógłbyś śpiewać tak pięknie; ale chcę wiedzieć, jeśli wola, kto jest twoja dama. — Ach, panie, na imię Boga, rzecze Wilhelm, pomyśl czego ty żądasz odemnie. Wiesz zbyt dobrze, że nie godzi się nazywać swej damy i że Bernard z Ventadour powiada:
W jednej rzeczy służy mi mój rozum,
Iż nikt nigdy nie spytał mnie o moje rozkosze,
Bym mu chętnie nie skłamał.
Bo nie wydaje mi się dobrą zasadą,
Ale raczej szaleństwem i czynem godnym dziecka,
Aby ten, kto jest szczęśliwy w miłości,
Otworzył serce drugiemu mężczyźnie,
Chyba że ten może pomóc mu i usłużyć[200].
„Wielmożny Rajmund odpowiedział: „Daję ci tedy słowo, że ci usłużę wedle mej mocy“. Rajmund tak nalegał, aż Wilhelm odpowiedział mu:
„Panie, wiedz tedy, że kocham siostrę pani Małgorzaty, twojej żony, i zda mi się że mam jej wzajemną miłość. Teraz kiedy wiecie o tem, proszę byście mi przyszli z pomocą, lub byście mi bodaj nie szkodzili. — Weź moją rękę i wiarę, rzekł Rajmund, przysięgam ci bowiem i ślubuję, że uczynię dla ciebie wszystko co w mej mocy“. Zaczem dał mu wiarę, a kiedy mu ją dał, Rajmund rzekł: „Pójdziemy do jej zamku, jest w pobliżu. — I ja cię, panie, proszę o to, na Boga“. I wzięli się drogą ku zamkowi Liet. I kiedy wstąpili do zamku, znaleźli dobre przyjęcie u pana Roberta z Taraskonu, męża pani Agnieszki, siostry pani Małgorzaty, jak również u samej pani Agnieszki. I wielmożny Rajmund wziął panią Agnieszkę za rękę i zaprowadził ją do komnaty i siedli na łóżku. I wielmożny Rajmund rzekł: „A teraz powiedz mi, miła szwagierko, na wiarę którą mi jesteś winna, miłujesz-li kogo miłością?“ A ona rzekła: „Tak, panie. — A kogo? spytał. — Och, tego wam nie powiem, odparła; z jakąż wy mową do mnie przychodzicie?“
„W końcu tak ją prosił, aż rzekła, że kocha Wilhelma z Cabfttaing; tak powiedziała, ponieważ widziała Wilhelma smutnym i zamyślonym, a wiedziała dobrze że on kocha jej siostrę; i bała się, by Rajmund nie miał złych myśli o Wilhelmie. Taka odpowiedź sprawiła wielką radość Rajmundowi. Agnieszka opowiedziała wszystko mężowi, a mąż odpowiedział, że dobrze uczyniła, i dał jej słowo że ma swobodę czynić lub mówić wszystko, coby mogło ocalić Wilhelma. Agnieszka nie poniechała tego. Zawołała Wilhelma samego do swej komnaty i została z nim tak długo, że Rajmund myślał iż musiał zażyć z nią miłosnej rozkoszy; rad był z tego i zaczynał myśleć że mu powiedziano nieprawdę o żonie i że tak gadają na wiatr. Agnieszka i Wilhelm wyszli z komnaty, i nagotowano wieczerzę i wieczerzano w wielkiem weselu. A po wieczerzy Agnieszka kazała narządzić łóżko obu panów blisko swoich drzwi, i tak dobrze udali wszystko z Wilhelmem, iż Rajmund myślał że spali ze sobą.
Która często szepce mi miłość.
„I kiedy Rajmund z Rusylonu usłyszał piosnkę, którą Wilhelm ułożył dla jego żony, zawołał go na rozmowę dość daleko od zamku, i uciął mu głowę, którą włożył do torby myśliwskiej; i wydarł mu serce z ciała i włożył razem z głową. I poszedł do zamku, i kazał upiec serce i podać do stołu żonie, i dał jej zjeść serce, bez jej wiedzy. Kiedy je zjadła, Rajmund wstał i powiedział żonie, że to co zjadła, to było serce pana Wilhelma z Cabstaing i pokazał jej głowę i spytał czy serce było smaczne? I pojęła co mówi, i ujrzała i poznała głowę pana Wilhelma. Odpowiedziała, że serce było tak dobre i smakowite, że nigdy żadne inne jedzenie ani picie nie odejmie jej ustom smaku, jaki im zostawiło serce pana Wilhelma. I Rajmund gonił za nią z mieczem. Ona jęła uciekać, rzuciła się z ganku, i strzaskała sobie głowę.
„Dowiedziano się o tem w całej Katalonji i we wszystkich ziemiach króla aragońskiego. Król Alfons i wszyscy okoliczni barononowie uczuli wielki ból i wielki smutek z przyczyny śmierci pana Wilhelma i żony, którą Rajmund tak szpetnie przyprawił o śmierć. Wydali mu wojnę do ostatniego tchu. Król Alfons aragoński, dobywszy zamku Rajmunda, kazał pomieścić Wilhelma i jego damę w grobowcu zbudowanym przed bramą kościoła w grodzie zwanym Perpignac. Wszystkie doskonałe kochanki, wszyscy doskonali kochankowie modlili się do Boga za ich dusze. Król aragoński ujął Rajmunda i uśmiercił go w więzieniu i rozdał jego dobra krewnym Wilhelma i krewnym owej pani, która umarła dla niego“.
Pod czarniawym namiotem Araba-beduina należy szukać wzoru i ojczyzny prawdziwej miłości. Tam, jak gdzieindziej, samotność i piękny klimat zrodziły najszlachetniejszą namiętność ludzkiego serca, tę, która, aby znaleźć szczęście, pragnie wzbudzić je w tym samym stopniu w jakim je czuje.
Aby miłość mogła okazać czem umie być w sercu człowieka, trzeba było możliwej równości pomiędzy dwojgiem kochanków. Ta równość nie istnieje na naszym smutnym Zachodzie: kobieta porzucona jest nieszczęśliwa lub shańbiona. Pod arabskim namiotem nie można złamać raz danej wiary. Wzgarda i śmierć idą natychmiast w ślad zbrodni.
Hojność jest u tego ludu tak czczona, że wolno jest ukraść aby dać. Zresztą niebezpieczeństwo grozi tam codzień, a życie upływa całe, można powiedzieć, w namiętnej samotności. Nawet gdy są razem, Arabowie mówią mało.
Nic się nie zmienia u mieszkańca pustyni; wszystko tam jest wieczne i nieruchome. Szczególne obyczaje, których, dla braku wiadomości, mogę dać jedynie słaby zarys, istnieją tam prawdopodobnie od czasu Homera[201]. Opisano je pierwszy raz około 600 roku naszej ery, na dwa wieki przed Karolem Wielkim.
Okazuje się, że to my byliśmy barbarzyńcami w stosunku do Wschodu, kiedyśmy go niepokoili naszemi krucjatami[202]. A wszystko, co jest szlachetnego w naszych obyczajach, zawdzięczamy owym krucjatom oraz Maurom hiszpańskim.
Jeżeli się porównamy z Arabami, duma prozaicznego człowieka uśmiechnie się z politowaniem. Nasze sztuki są znacznie wyższe od ich sztuk, nasze prawodawstwo jest na pozór jeszcze wyższe; ale wątpię, abyśmy górowali nad nimi w sztuce domowego szczęścia; zawsze zbywało nam dobrej wiary i prostoty; w stosunkach rodzinnych, ten co oszukuje pierwszy jest nieszczęśliwy. Niema już dla niego bezpieczeństwa: wciąż czyniąc krzywdę, wciąż się lęka.
W epoce najstarszych pomników historycznych, widzimy Arabów podzielonych od najdawniejszych czasów na mnogość niepodległych plemion błądzących po pustyni. Wedle łatwości, z jaką szczepom tym przychodziło zaspakajać pierwsze potrzeby, obyczaje ich były mniej lub więcej wykwintne. Hojność była wszędzie jednaka; ale, wedle zamożności szczepu, objawiała się ćwiartką koźlęcia potrzebną dla wyżywienia się, lub darem stu wielbłądów, spowodowanym względami pokrewieństwa lub gościnności.
Bohaterski wiek u Arabów, ów w którym te szlachetne dusze jaśniały prostotą wolną od wszelkiego wytwarzania myśli lub uczuć, to wiek który poprzedził Mahometa a który odpowiada piątemu wiekowi naszej ery; założeniu Wenecji i panowaniu Klodwiga. Błagam naszą pychę, aby porównała pieśni miłosne, jakie nam zostały po Arabach, oraz szlachetne obyczaje odbijające się w Tysiącu i jednej nocy, z okropnościami które ociekają krwią na każdej stronicy Grzegorza z Tours, historyka Klodwiga, lub Eginanda, historyka Karola Wielkiego.
Mahomet był purytaninem; chciał wytępić rozkosze nie czyniące krzywdy nikomu; zabił miłość w krajach które przyjęły islam[203], dlatego jego religja mniej była przestrzegana w Arabji, jej kolebce, niż w innych mahometańskich krajach.
Francuzi przywieźli z Egiptu cztery tomy in foljo, zatytułowane: Księga Pieśni. Tomy te zawierają:
1. Życiorysy poetów, którzy ułożyli pieśni.
2. Same pieśni. Poeta opiewa tam wszystko co go zajmuje, chwali swego rączego bieguna i swój łuk, opowiedziawszy wprzód o swej kochance. Pieśni te były często miłosnemi listami autorów; — dawały ukochanej osobie wierny obraz ich upodobań. Mówili niekiedy o zimnych nocach, w czasie których musieli spalić swój łuk i strzały. Arabowie są narodem bez domów.
3. Życiorysy muzyków, którzy składali muzykę do tych pieśni.
4. Wreszcie wykaz formuł muzycznych; te formuły są dla nas, hieroglifami: muzyka ta pozostanie nam na zawsze nieznaną, zresztą nie podobałaby się nam.
Istnieje inny zbiór, zatytułowany: Historja Arabów, którzy zginęli z miłości.
Te tak ciekawe książki są bardzo mało znane: nieliczni uczeni zdolni je odczytać mieli serce wysuszone nauką i akademickiemi narowami.
Aby się rozeznać w dokumentach tak zajmujących przez swą starożytność oraz przez osobliwe piękno obyczajów których pozwalają się domyślać, trzeba nam nieco sięgnąć do historji.
We wszystkich czasach, a zwłaszcza przed Mahometem, Arabowie udawali się do Mekki, aby odbyć procesję dokoła Kaaby czyli domu Abrahama. Widziałem w Londynie dokładny model świętego miasta. Jestto siedmset lub ośmset domów z dachami w kształt terasy, wybudowanych w piaszczystej pustyni, przeżartej słońcem. Na jednym krańcu miasta wznosi się olbrzymia budowla, mniej więcej kwadratowa; gmach ten otacza Kaabę; składa się z szeregu krużganków, nieodzownych pod tem arabskiem słońcem dla świętego pochodu. Krużganek ten odgrywa wielką rolę w historji obyczajów i poezji arabskiej: było to, jak się zdaje, w ciągu wieków jedyne miejsce gdzie mężczyźni i kobiety stykali się z sobą. Gromadnie, zwolna recytując chórem święte poezje, obchodzono Kaabę. Procesja ta trwała trzy kwadranse i powtarzała się kilka razy w ciągu dnia; był to ów święty obrzęd, dla którego mężczyźni i kobiety ściągali ze wszystkich okolic pustyni. Pod krużgankami Kaaby ogładzały się tedy obyczaje arabskie. Niebawem wytworzyła się walka między ojcami a kochankami; zpomocą ód miłosnych kochanek wyrażał miłość młodej dziewczynie, surowo strzeżonej przez braci lub ojca, obok której odbywał świętą procesję. Szlachetne i tkliwe obyczaje tego narodu istniały już w obozie; ale zdaje mi się że miłosna dworność Arabów zrodziła się dokoła Kaaby:, to jest też ojczyzna ich literatury. Najpierw wyrażała ona miłość poprostu i gwałtownie, jak ją czuł poeta; później, poeta, miast myśleć o tem aby wzruszyć ukochaną, troszczył się o piękny styl; wówczas zrodziła się przesada, którą Maurowie zanieśli do Hiszpanji i która dziś jeszcze kazi książki tego narodu[204].
wyjęte i przełożone ze zbioru arabskiego p. t.
DYWAN MIŁOŚCI
Małiomet, syn Djaâfara Elahuâzadi, opowiada, iż, kiedy Dżamil zachorzał na słabość z której umarł, Elâbas, syn Sohaila, odwiedził go i zastał bliskim zgonu. „O, synu Sohaila! rzekł Dżamil, co myślisz o człowieku, co nie pijał wina, nigdy nie splamił się nieprawym zyskiem, nie uśmiercił niesprawiedliwie żadnej istoty której Bóg zabronił zabijać, dającego oto świadectwo, że niema innego boga niż Bóg i że Mahomet jest jego prorokiem? — Myślę, odparł Ben Sohail, że ten człowiek będzie zbawiony i dostąpi raju; ale któż jest człowiek ów, o którym mówisz? — To ja, odparł Dżamil. — Nie sądziłem, że wyznajesz Islam, rzekł na to Ben Sohail; a przytem, od dwudziestu lat, miłujesz Bothainę i sławisz ją w swoich wierszach. — Oto, odparł Dżamil, znajduję się w pierwszym dniu tamtego świata a ostatnim dniu tego świata; i godzę się niech łaska naszego pana Mahometa nie rozpostrze się na mnie w dniu sądu, jeślim kiedy ściągnął rękę na Bothainę dla jakiej nagannej rzeczy“.
Ów Dżamil i Bothaina, jego kochanka, należeli oboje do Benu-Azra, plemienia sławnego miłością wśród wszystkich plemion Arabji. To też ich sposób miłowania przeszedł w przysłowie i Bóg nie stworzył istot czulszych w miłości.
Sahid, syn Agby, spytał raz pewnego Araba: „Z jakiego narodu jesteś? — Jestem z narodu, w którym się umiera, kiedy się kocha. — Jesteś tedy z plemienia Azra? dodał Sahid. — Tak, na pana świętej Kaaby! odparł Arab. — Skąd pochodzi, że wy kochacie w ten sposób? spytał następnie Sahid. — Nasze kobiety są piękne, a młodzieńczy czyści“, odparł Arab.
Ktoś zapytał jednego dnia Arua-Ben-Hezama[205]: „Czy prawdą jest, jak o was mówią, że jesteście ze wszystkich ludzi najczulsi w miłości? — Tak, na Boga! odpowiedział Arua; znałem w swojem plemieniu ze trzydziestu młodzieńców, których zabrała śmierć, a którzy nie cierpieli na inną chorobę prócz miłości“.
Arab z plemienia Benu-Fazarat rzekł raz do drugiego Araba ze szczepu Benu-Azra: „Wy, Benu-Azra, myślicie, że umrzeć z miłości to głodka i szlachetna śmierć; zasię to jest oczywista słabość i głupota; a ci, których bierzecie za ludzi wielkiego serca, to szaleńcy i niedołęg“. — Nie mówiłbyś tak, odparł Arab z plemienia Azra, gdybyś widział wielkie czarne oczy naszych kobiet, ocienione długiemi rzęsami i puszczające z pod nich strzały, i zęby ich błyszczące z za ciemnych warg!“
Abu-El-Hassann, Ali syn Abdalli, Elzaguni, opowiada co następuje: „Pewien muzułmanin kochał do szaleństwa chrześcijańską dziewczynę. Wypadło mu odbyć podróż do cudzoziemskiego kraju z przyjacielem, który był powiernikiem jego miłości. Gdy jego sprawy przeciągały się w owym kraju, przypytała się doń śmiertelna choroba; zaczem rzekł do przyjaciela: „Oto zbliża się koniec; nie spotkam już na tym świecie istoty, którą kocham, a lękam się, jeśli umrę muzułmaninem, że jej nie spotkam na tamtym“. Przyjął chrześcijaństwo i umarł. Przyjaciel udał się do młodej chrześcijanki, którą zastał chorą. Rzekła: „Nie ujrzę już mego przyjaciela na tym świecie, ale chcę się z nim spotkać na tamtym: zatem daję świadectwo, że niema innego boga niż Bóg i że Mahomet jest prorokiem bożym“. Poczem umarła, i niech miłosierdzie boże będzie nad nią.
Eltemimi opowiada, iż w szczepie Arabów z Tagleb była dziewica chrześcijańska bardzo bogata, która kochała młodego muzułmanina. Ofiarowała mu cały majątek i wszystkie klejnoty nie mogąc pozyskać jego miłości. Kiedy straciła wszelką nadzieję, dała sto denarów artyście, aby jej zrobił posążek ukochanego. Artysta zrobił ów posążek; dostawszy go, młoda dziewczyna ukryła go w miejscu gdzie zachodziła codzień. Przyszedłszy, najpierw ściskała posążek, potem siadała koło niego i resztę dnia trawiła we łzach. Kiedy nadszedł wieczór, kłaniała się przed posążkiem i odchodziła. Tak czyniła długi czas. Młodzieniec umarł; poszła go zobaczyć i uściskać po śmierci, poczem wróciła do swego posążku, oddała mu pokłon, uściskała go jak zwyczajnie i położyła się wpodle niego. Nazajutrz znaleziono ją martwą, z ręką wyciągniętą ku paru wierszom pisma, które nakreśliła przed śmiercią.
Ueddah, z krainy Yamen, słynął wśród Arabów z piękności. Ueddah i Om-el-Bonain, córka Abd-el-Azisa, będąc jeszcze dziećmi, kochali się już tak, że nie mogli ścierpieć najkrótszej rozłąki. Kiedy Om-el-Bonain została żoną Ualid-Ben-Abd-el-Maleka, Ueddah oszalał od tego. Przebywszy długi czas w męczarni i szaleństwie, udał się do Syrjii i zaczął krążyć co dnia koło domu Ualida, syna Maleka, nie mogąc zrazu znaleźć sposobu na to czego pragnął. W końcu spotkał jakąś dziewczynę, którą zdołał pozyskać siłą wytrwałości i starań. Kiedy sądził, iż może jej zaufać, spytał, czy nie zna Om-el-Bonain. — Oczywiście, to moja pani, odpowiedziała dziewczyna. — Wybornie, odparł Ueddah, twoja pani jest moją krewną i sprawisz jej z pewnością przyjemność, jeśli zechcesz jej zanieść nowiny odemnie. — Zaniosę chętnie, odparła dziewczyna. Zaczem pobiegła natychmiast do Om-el-Bonain, aby jej udzielić nowin o Ueddah. — „Uważaj co mówisz! wykrzyknęła pani. Jakto! Ueddah żyje? — Z pewnością, odparła dziewczyna. — Idź, powiedz mu, odparła na to Om-el-Bonain, aby się stąd nie oddalał, póki nie otrzyma wiadomości odemnie“. Postarała się następnie, aby Ueddah mógł wejść do jej mieszkania, gdzie go trzymała w skrzyni. Wypuszczała go, aby z nim być wówczas gdy sądziła że jest bezpieczna; kiedy ktoś nadchodził i mógł go zobaczyć, wpuszczała go z powrotem do skrzyni.
Obecne wychowanie dziewcząt, owoc przypadku i najgłupszej pychy, zostawia w nich odłogiem zdolności najświetniejsze i najbogatsze w szczęście dla nich samych i dla nas. Ale gdzież jest roztropny człowiek, któryby wykrzyknął bodaj raz w życiu:
I że kobieta doszła swych rozumów miary,
W Paryżu, największą pochwałą dla panny na wydaniu jest zdanie: „Ma wiele słodyczy“ i, siłą owczego pędu, nic skuteczniej nie działa na głupców, szukających żony. Zobaczcie ich w dwa lata później, przy śniadaniu, sam na sam z żoną w pochmurny czas, w czapce na głowie, w otoczeniu trzech dryblasów lokajów.
W r. 1818, wniesiono w Stanach Zjednoczonych prawo, skazujące na trzydzieści cztery batogi tego, ktoby nauczył czytać murzyna z Wirginji[206]. Konsekwentne i rozumne prawo!
Czyż same Stany Zjednoczone użyteczniejsze były matce ojczyźnie wówczas gdy były u niej w niewoli, niż od czasu gdy stały się jej równe? Jeżeli praca człowieka wolnego warta jest dwa lub trzy razy więcej od pracy tegoż człowieka w niewoli, czemu nie miałoby być tak samo z myślą owego człowieka?
Gdybyśmy śmieli, wychowywalibyśmy młode dziewczęta wręcz jak niewolnice; dowodem tego jest, że z rzeczy użytecznych umieją jedynie to, czegośmy ich nie chcieli nauczyć.
Ale tę odrobinę wykształcenia, które na nieszczęście uszczkną, obracają przeciw nam, powiedzą pewni mężowie. Bezwątpienia. I Napoleon miał słuszność, że nie dał broni Gwardji narodowej; reakcja też ma słuszność, że tępi Wzajemne nauczanie. Uzbrójcie człowieka, a potem uciskajcie go dalej: ujrzycie, iż będzie dość przewrotny, aby, o ile zdoła, obrócić broń przeciw wam.
Nawet gdybyśmy mogli wychowywać dziewczęta na idjotki znające jedynie Zdrowaśki i rozwiązłe piosenki jak w klasztorach z r. 1770, zostałoby jeszcze kilka drobnych wątpliwości:
1. W razie śmierci męża, powołane są do opieki nad dziećmi.
2. Jako matki, dają chłopcom, młodym przyszłym tyranom, pierwsze wychowanie, to które kształtuje charakter, które wdraża duszę do szukania szczęścia na drodze takiej lub innej, co rozstrzyga się w czwartym lub piątym roku życia.
3. Mimo całej naszej pychy w drobnych sprawach domowych, tych od których zwłaszcza zależy nasze szczęście (ile że, w braku namiętności, szczęście opiera się na oszczędzaniu drobnych, codziennych utrapień), rady nieodzownej towarzyszki życia mają największy wpływ. Nie abyśmy jej chcieli przyznać ów wpływ w jakiejkolwiek mierze, ale dlatego, że powtarza to samo przez dwadzieścia lat z rzędu; gdzie jest dusza, któraby miała rzymską moc oparcia się tej samej rzeczy powtarzanej całe życie? Świat jest pełen mężów, którzy dają sobą powodować, ale przez słabość, nie z poczucia sprawiedliwości i równości. Ponieważ poddają się z musu, zawsze druga strona ma skłonność do nadużycia: niekiedy trzeba nadużyć aby zachować.
4. Wreszcie, w miłości, w owej epoce, która, w południowych krajach, obejmuje często ledwie dwanaście lub piętnaście lat, i to najpiękniejszych w życiu, szczęście nasze jest całkowicie w rękach ukochanej kobiety. Chwila niewczesnej pychy może nas unieszczęśliwić na zawsze, a w jaki sposób niewolnik posadzony na tronie nie miałby pokusy nadużycia swej władzy? Stąd fałszywe drażliwości i duma kobieca. Nic bezcelowszego niż te roztrząsania: mężczyźni są despotami, a widzimy co sobie robią inni despoci z najroztropniejszych rad: człowiek, który może wszystko, smaku je tylko w jednym rodzaju rad, tych mianowicie, które go uczą (pomnożyć swą władzę. Gdzież znajdą młode dziewczęta swego Quirogę lub Riega, zdolnych despotom, którzy je gnębią i poniżają aby je gnębić tem skuteczniej, udzielić owych zbawiennych rad, które nagradza się łaskami i orderami w miejsce szubienicy Porliara?[207].
Jeżeli taka rewolucja wymaga kilku stuleci, to dlatego, iż, żałosnym trafem, wszystkie pierwsze doświadczenia z konieczności muszą być sprzeczne z prawdą. Oświećcie młodą dziewczynę, ukształtujcie jej charakter, dajcie jej wychowanie w prawdziwem znaczeniu słowa: widząc prędzej lub później swoją wyższość nad innemi kobietami, staje się pedantką, to znaczy najnieznośniejszą i najbardziej wynaturzoną istotą pod słońcem. Niema mężczyzny, któryby nie wolał spędzić życia ze służącą niż z sawantką.
Posadź młode drzewo w gęstym lesie, pozbawione powietrza i słońca przez sąsiednie drzewa, a liście jego zmarnieją, ono samo przybierze wysmukły i niedorzeczny kształt, nie będący kształtem natury. Trzeba sadzić odrazu cały las. Któraż kobieta pyszni się, że umie czytać?
Pedanci powtarzają nam od dwóch tysięcy lat, że kobiety mają umysł żywszy a mężczyźni tęższy, że kobiety mają w myśleniu więcej subtelności a mężczyźni więcej skupienia. Dudek paryski, przechadzając się niegdyś w Wersalu, wnosił też ze wszystkiego co widział, że drzewa rodzą się strzyżone.
Przyznaję, że małe dziewczynki mają mniej siły fizycznej niż chłopcy: można z tego wyciągnąć wnioski co do intelektu, wiadomo bowiem, że Wolter i d’Alembert byli w swojej epoce pierwszymi zapaśnikami na pięści. Każdy przyzna, że dziesięcioletnia dziewczynka ma dwadzieścia razy więcej sprytu niż mały urwis w tym wieku. Czemuż w dwudziestym roku staje się dużą idijotką, niezręczną, nieśmiałą i lękającą ¡się pająka, urwis zaś inteligentnym mężczyzną?
Kobiety umieją tylko to, czego ich nie chcemy uczyć, to co wyczytają w księdze życia. Wielką też dla nich szkodą jest urodzić się w bogatym domu: zamiast się stykać z istotami naturalnemi w obcowaniu, otoczone są pokojówkami lub damami do towarzystwa, już skażonemi i wynaturzonemi bogactwem[208]. Nic głupszego od księcia krwi.
Młode dziewczęta, czując się niewolnicami, wcześnie otwierają oczy; widzą wszystko, ale są zbyt ciemne aby widzieć dobrze. We Francji kobieta trzydziestoletnia mniej ma wiadomości niż piętnastoletni chłopiec; kobieta pięćdziesięcioletnia ma rozum dwudziestopięcioletniego mężczyzny. Obacz panią de Sevigne, (podziwiającą najgłupsze postępki Ludwika XIV. Obacz dziecinne rozumowania pani d’Epinay.
Kobiety powinny karmić i pielęgnować swoje dzieci. — Odrzucam pierwszy punkt, godzę się na drugi. — Powinny, co więcej, robić rachunki z kucharką... — Zatem, nie mają czasu dorównać piętnastoletniemu chłopcu w nabywaniu wiadomości. Mężczyźni mają być sędziami, bankierami, adwokatami, kupcami, lekarzami, księżmi, etc. A mimo to znajdują czas, aby czytać Foxa i Luizjadę Camoensa.
W Pekinie[209], sędzia, biegnący rankiem do trybunału aby obmyślić sposoby zamknięcia pod klucz i zniszczenia legalnemi środkami biedaka dziennikarza, za to że się naraził podsekretarzowi stanu, u którego pan sędzia miał zaszczyt być poprzedniego dnia na obiedzie, jest z pewnością równie zajęty jak jego żona, która robi rachunki z kucharką, uczy córeczkę robić pończochę, asystuje lekcjom tańca i fortepianu, przyjmuje wikarego który jej przynosi Quotidienne, wreszcie idzie, wybierać kapelusz na ulicę Richelieu i na przechadzkę do Tuilierji.
Wśród swych szlachetnych zajęć, sędzia ów ma jeszcze czas myśleć o tej przechadzce żony; i, gdyby był równie dobrze z władzą rządzącą wszechświatem jak z tą która włada państwem, błagałby niebiosów, aby użyczyły kobietom, dla ich dobra, ośm lub dziesięć gadzin snu więcej. W obecnym stanie społeczeństwa, wolny czas, który jest dla mężczyzny źródłem szczęścia i bogactwa, nietylko nie jest dla kobiet korzyścią, ale jestto jedna z owych zgubnych swobód, od których zacny sędzia radby je oswobodzić.
Ale kobiety mają na głowie sprawy gospodarskie. — Mój pułkownik p. S*** ma cztery córki, wychowane wedle najlepszych zasad, to znaczy, że pracują cały dzień: kiedy przychodzę, śpiewają utwory Rossiniego, które im przywiozłem z Neapolu; pozatem czytują Biblję Royaumonta, uczą się po głupiemu historji, t. zn. tablic chronologicznych oraz wierszy księdza Le Ragois; umieją sporo geografji, cudownie haftują. Liczę, iż każde z tych dziewczątek może zarobić swoją pracą ośm su dziennie. Na trzysta dni, czyni to czterysta ośmdziesiąt franków rocznie; mniej niż pobiera płacy jeden z ich nauczycieli. Dla tych czterystu ośmdziesięciu franków rocznie, tracą na zawsze czas, przez który dane jest człowiekowi nabywać myśli.
Jeżeli kobiety będą czytały z przyjemnością owych dziesięć lub dwanaście dobrych książek, które ukazują się co roku w Europie, zaniedbają niebawem dzieci. To tak, jakgdybyśmy się bali sadzić drzew nad Oceanem, aby nie wstrzymać ruchu jego fal.
Nie w tym względzie wychowanie jest wszechpotężne. Zresztą, od czterystu lat, wyłania się ten sam zarzut przeciw wszelkiemu
wykształceniu. Nietylko Paryżanka posiada więcej cnót w r. 1820 niż w r. 1720, za systemu Lawa i regencji, ale także córka najbogatszego ówczesnego finansisty otrzymywała wychowanie gorsze niż dziś córka najskromniejszego adwokata. Czy są przez to gorszemi gospodyniami? Z pewnością nie. I czemu? bo bieda, choroba, wstyd, instynkt zmuszają do tego. To tak, jakby ktoś powiedział o oficerze, który się robi zbyt światowy, że oduczy się jeździć konno; zapominacie, że złamie rękę za pierwszym razem kiedy sobie pozwoli na coś podobnego.
Zdobycze myśli wydają u obu płci te same dobre i złe skutki. Próżności nie zbraknie nam nigdy, nawet przy najzupełniejszym braku podstaw; weźcie mieszkańców małego miasteczka! Zmuśmy tę próżność bodaj, aby się wspierała na prawdziwych przymiotach, na przymiotach miłych lub pożytecznych dla społeczeństwa.
Pół-głupki, porwane rewolucją która wszystko zmienia we Francji, zaczynają się godzić od dwudziestu lat, że kobiety mogą coś robić; ale powinny się oddawać zajęciom właściwym swej płci: hodować kwiaty, układać zielniki, karmić kanarki, t. zw. niewinne przyjemności.
Te niewinne przyjemności więcej są warte niż próżnowanie. Zostawmy to gąskom, jak zostawiamy dudkom chwałę układania kupletów na imieniny pana domu. Ale czy szczerze chciałby ktoś zaproponować pani Roland lub mistress Hutchinson[210] aby spędzały czas na hodowaniu bengalskich różyczek?
Całe to rozumowanie znaczy poprostu, iż chce się móc powiedzieć o swoim niewolniku: „Jest za głupi, aby być złym“.
Ale, zapomocą pewnego prawa zwanego sympatją, prawa natury, którego coprawda pospolite oczy nie spostrzegą nigdy, braki twojej towarzyszki życia nie szkodzą twemu szczęściu w tej proporcji w jakiej mogą ci wyrządzić bezpośrednią szkodę. Wolałbym aby moja żona, w przystępie gniewu, próbowała mnie pchnąć sztyletem raz do roku, niż aby mnie przyjmowała kwaśno co wieczór.
Wreszcie, między ludźmi którzy żyją razem, szczęście jest zaraźliwe.
Czy przyjaciółka twoja spędzi ranek — gdy ty byłeś na placu musztry lub w parlamencie — na malowaniu róży wedle pięknego dzieła Redouté, czy na czytaniu Szekspira, przyjemność jej będzie jednako niewinna; tylko, że z myślami jakie zaczerpnie ze swej róży, rychło cię znudzi za powrotem i tem bardziej będzie spragniona poszukać wieczór żywszych wrażeń. Przeciwnie, jeśli czytała Szekspira, jest równie zmęczona jak ty, miała tyleż przyjemności, i będzie szczęśliwsza z samotnej przechadzki pod ramię z tobą, niż z paradowania na najmodniejszym wieczorze. Przyjemności wielkiego świata nie istnieją dla kobiet szczęśliwych.
Nieucy są urodzonymi wrogami wykształcenia kobiet. Dziś zabawiają się z niemi, kochają się z niemi i są u nich w łaskach; cóżby się z nimi stało, gdyby kobiety zbrzydziły sobie bostona? Kiedy my wracamy z Ameryki lub Indyj, opaleni i nasiąkli na pół roku pewną rubasznością, co mogliby przeciwstawić naszym opowiadaniom, gdyby nie mieli tej repliki: „Ba! kobiety są po naszej stronie. Podczas gdy pan był w Nowym Yorku, zmieniono kolor kabrjoletów: modne są dziś czarne“. I my słuchamy z uwagą, bo ta wiedza jest użyteczna. Niejedna ładna kobieta ani spojrzy na nas, jeśli pojazd nasz będzie w złym guście.
Ciż sami głupcy, czujący się w obowiązku, z racji wyższości swojej płci, wiedzieć więcej niż kobiety, byliby zgubieni, gdyby kobietom zachciało się uczyć czegokolwiek. Trzydziestoletni głuptak powiada sobie, widząc na wsi u przyjaciela dwunastoletnie dziewczęta: „Oto będzie moje towarzystwo za dziesięć lat“. Można sobie wyobrazić jego zgorszenie i przerażenie, gdyby widział że się uczą czegoś pożytecznego.
Zamiast towarzystwa i rozmowy mężczyzn-bab, kobieta wykształcona, jeśli zdobyła rozum nie tracąc wdzięku swojej płci, może być pewna, że znajdzie wśród najwybitniejszych ludzi swej epoki szacunek graniczący z uwielbieniem.
Kobiety stałyby się rywalkami a nie towarzyszkami mężczyzny. — Tak, o ile zdołacie zapomocą edyktu wytępić miłość. Zanim się ukaże to piękne prawo, miłość nabędzie’podwójnego uroku i smaku; oto wszystko. Podstawa, na której odbywa się krystalizacja, stanie się szersza; mężczyzna będzie mógł się cieszyć pełnią swej myśli przy ukochanej kobiecie, cała natura nabędzie nowych powabów w ich oczach, że zaś myśl wyraża zawsze jakiś odcień charakteru, lepiej się poznają i mniej będą popełniali niedorzeczności; miłość będzie mniej ślepa i sprawi mniej nieszczęść.
Chęć podobania się ubezpiecza na zawsze wstyd, delikatność i wszystkie uroki kobiece od niebezpieczeństw jakiegokolwiek wykształcenia. To tak, jakby ktoś się lękał, że słowiki oduczą się śpiewać na wiosnę.
Wdzięk kobiet nie jest związany z ciemnotą: obacz godne małżonki naszych mieszczuchów, obacz w Anglji żony wielkich kupców. Pretensjonalność, która jest pedanterją (nazywam pedantarją np. mówić bez przyczyny o sukni od Leroy lub o romanzy Romangnesiego, tak samo jak jest pretensjonalnością cytować Fra Paoilo i sobór trydencki z powodu dyskusji o naszych zacnych misjonarzach); pedanterja sukni i dobrego tonu, przymus powiedzenia o Rossinim obowiązującego komunału, oto co zabija wdzięk Paryżanek; a jednak, mimo groźnych objawów tej zaraźliwej choroby, czyż nie w Paryżu są najmilsze kobiety z całej Francji? I czy może nie dlatego, że właśnie w ich głowach los pomieścił najwięcej trafnych i zajmujących myśli? Otóż, tych właśnie myśli żądam od książek. Nie będę im z pewnością radził czytać Grotiusa i Puffendorfa, odkąd mamy komentarz Tracy’ego do Monteskjusza.
Delikatność kobiet wynika z owego niebezpiecznego położenia, w jakiem znajdują się tak wcześnie, z konieczności spędzenia życia wśród okrutnych i uroczych wrogów.
Istnieje we Francji może pięćdziesiąt tysięcy kobiet, które, dzięki swemu majątkowi, uwolnione są od wszelkiej pracy. Ale bez pracy niema szczęścia. (Namiętności same przez się zmuszają do prac i to prac bardzo ciężkich, które zużywają całą energję duszy).
Kobieta, która ma czworo dzieci i dziesięć tysięcy franków renty, pracuje robiąc pończochy lub suknie dla córek. Ale niepodobna uznać, że kobieta mająca własny powóz pracuje robąic hafciki lub dywaniki. Poza jakiemiś przebłyskami próżności, nie może wkładać w to jakiegokolwiek zainteresowania, zatem nie pracuje. Zatem, szczęście jej jest poważnie zagrożone.
Co więcej, i szczęście despoty; kobieta bowiem, (której serca nie ożywia od dwóch miesięcy żadne zainteresowanie poza haftem, będzie może natyle zuchwała, aby dojść do wniosku, że miłostka, kokieterja lub wreszcie miłość fizyczna są wielkim szczęściem w porównaniu z jej zwyczajnym stanem.
Kobieta nie powinna ściągać na siebie uwagi. — Na co odpowiem znowu: O którejż kobiecie mówią, dlatego że umie czytać?
I któż broni kobietom, nim nastąpi przewrót w ich losie, kryć się z wiedzą, która stanowi ich codzienne zatrudnienie i która daje im codzień uczciwą porcję szczęścia? Zdradzę im mimochodem pewien sekret. Kiedy sobie postawić jakiś cel, np. dokładne poznanie sprzysiężenia Fiesca w Genui w r. 1574, wówczas najsuchsza książka staje się zajmująca; to tak, jak w miłości spotkanie osoby, która świeżo widziała drogą nam istotę; i to zainteresowanie zdwaja się z każdym miesiącem, póki nie poniechamy sprzysiężenia Fiesca.
Prawdziwem polem dla cnót kobiecych, to pokój chorego. — Ale czy jest w naszej mocy uzyskać od dobroci bożej, by zdwoiła częstość chorób, poto aby dać zajęcie naszym żonom? To jest argument oparty na wyjątku.
Twierdzę zresztą, że kobieta powinna wypełniać sobie codzień trzy lub cztery godziny wolne, jak rozumni mężczyźni wypełniają swoje wolne godziny.
Młoda matka, której syn ma odrę, nie mogłaby, gdyby nawet chciała, znaleść (przyjemności w czytaniu podróży Volneya po Syrji, tak jak jej mąż, bogaty bankier, nie mógłby, w chwili bankructwa, zastanawiać się z przyjemnością nad teorją Maltusa.
Jestto, dla kobiet bogatych, jedyny sposób, aby się odróżnić od pospólstwa: wyższość moralna. Ma się w ten sposób naturalnie inne uczucia[211].
Czy pan chce zrobić z kobiet autorki? — W tym samym stopniu, jak ty masz zamiar kształcić córkę na primadonnę przez to że jej dajesz nauczyciela śpiewu. Powiem nawet, że kobieta nie powinna nigdy pisać inaczej niż pani de Staal (Delaunay), mianowicie z warunkiem ogłoszenia dzieł aż po jej śmierci. Drukować, dla kobiety mniej niż pięćdziesięcioletniej, znaczy stawiać swoje szczęście na najstraszliwszą loterję; jeśli jest na tyle szczęśliwa że posiada kochanka, wnet go straci.
Widzę tylko jeden wyjątek: kobieta, która pisze, aby wyżywić lub wychować rodzinę. Wówczas, mówiąc o swoich pracach, powinna się zawsze obwarować interesem pieniężnym, mówiąc np. do majora: „Pańskie stanowisko daje panu cztery tysiące franków rocznie, a ja, dzięki moim dwóm przekładom z angielskiego, mogłam w zeszłym roku poświęcić trzy tysiące pięćset franków więcej na wychowanie synów“.
Poza tem, kobieta powinna drukować tak, jak baron d’Holbach lub pani de La Faytte; najlepsi przyjaciele nie wiedzieli o tem. Wydać książkę jest rzeczą niegroźną jedynie dla kurtyzany; gardząc jej stanem, będą ją wynosili pod niebiosa za jej talent, będą nawet chętnie przeceniali ten talent.
Wielu mężczyzn we Francji, z tych którzy mają jakieś sześć tysięcy rocznej renty, czerpie swoje codzienne szczęście w literaturze, nic zgoła nie drukując; przeczytać dobrą książkę, to dla nich jedna z największych przyjemności. Po dziesięciu latach, zdwoili zasób swej inteligencji, a nikt nie zaprzeczy, że im więcej ktoś ma rozumu, tem mniej ma namiętności sprzecznych ze szczęściem drugich[212]. Nie sądzę, aby ktoś jeszcze przeczył, że synowie kobiety, która czyta Gibbona i Schillera, będą wyżsi duchem, niż synowie tej, która klepie różańce i czyta panią de Genlis.
Młody adwokat, kupiec, lekarz, inżynier, mogą wejść w życie bez żadnego wykształcenia, nabywają go codzień sami, wykonywując swój zawód. Ale jakie środki mają ich żony, aby nabyć szacownych i potrzebnych przymiotów? Dla nich, zakopanych w zaciszu domowem, wielka księga życia i konieczności jest zamknięta. Wciąż w jednaki sposób, sprzeczając się z kucharką o rachunek, wydają trzy ludwiki, które mąż wręcza im co poniedziałek.
Powiem w interesie despotów: Ostatni cymbał, byle miał dwadzieścia lat i rumiane pyski, niebezpieczny jest dla kobiety która nic nie umie, gdyż wówczas cała jest instynktem; na kobiecie inteligentnej robi tyle wrażenia co przystojny lokaj.
Pocieszne w obecnem wychowaniu jest to, że nie uczy się dziewcząt niczego, czego nie miałyby szybko zapomnieć raz wyszedłszy za mąż. Trzeba czterech godzin dziennie, przez sześć lat, aby dobrze grać na harfie; aby dobrze malować miniatury lub akwarele, trzeba połowy tego czasu. Większość panien nie dochodzi nawet do znośnej mierności; stąd tak prawdziwe przysłowie: Amator, znaczy niedouk[213].
Przypuśćmy nawet dziewczynę z pewnym talentem; w trzy lata po ślubie, nie weźmie harfy lub pendzli do ręki ani raz na miesiąc; owe zdobycze tak wielkiej pracy sprzykrzyły się jej, chyba że traf dał jej duszę artystki: rzecz zawsze bardzo rzadka i mało usposabiająca do zajęć gospodarskich.
Tak to, pod błahym pozorem przyzwoitości, nie uczy się młodych panien niczego, coby im mogło dać oparcie w okolicznościach jakie spotkają w życiu. Czyni się nawet więcej; zataja się, przeczy się istnienia tych okoliczności, aby wzmocnić ich siłę 1° zaskoczeniem, 2° nieufnością dyskredytującą wstecz całe wychowanie jako jedno wielkie kłamstwo[214]. Twierdzę, że powinno się mówić o miłości dobrze wychowanym pannom. Kto się ośmieli z dobrą wiarą twierdzić, iż, przy naszych obecnych obyczajach, szesnastoletnie dziewczęta nie wiedzą o istnieniu miłości? Kto je zapoznaje z tem tak ważnem i tak trudnem do oświetlenia pojęciem? Posłuchajcie jak Julja d’Etanges skarży się na wiadomości, które zawdzięcza pokojówce. Należy się Russowi wdzięczność, że ośmielił się być wiernym malarzem w wieku fałszywej obyczajności.
Wobec tego, iż obecne wykształcenie kobiet jest może najpocieszniajszą niedorzecznością nowożytnej Europy, im mniej mają one wykształcania w ścisłem znaczeniu tego słowa, tem więcej są warte[215]. Dlatego może w Hiszpanji, we Włoszech, kobiety o tyle są wyższe od mężczyzn; powiedzmy nawet wyższe od kobiet innych krajów.
Wszystkie nasze pojęcia o kobietach czerpie się we Francji z trzygroszowago[216]; a co zabawne, to iż niejeden człowiek, któryby nie uznał powagi tej książki w sprawie tyczącej pięćdziesięciu franków, trzyma się jej dosłownie i bezmyślnie w przedmiocie, który, zważywszy czczość obyczajów dziewiętnastego wieku, jest może najważniejszy dla ich szczęścia.
Nie może być rozwodów, bo małżeństwo jest tajemnicą mistyczną, i jaką tajemnicą? obrazem połączenia Chrystusa z Kościołem. I cóżby się stało z tą tajemnicą, gdyby Kościół[217] był przypadkiem rodzaju męskiego[218]? Ale dajmy pokój zabobonom, które zanikają[219]; przyjrzyjmy się jedynie temu osobliwemu widowisku: korzeń podcięty toporem śmieszności, ale gałęzie kwitną dalej. Wróćmy do obserwacji faktów i ich następstw:
U obu płci, od sposobu w jaki się zużyło młodość, zależy los starości; dla kobiet staje się to prawdą wcześniej. Jak przyjmuje świat kobietę czterdziestopięcioletnią? W sposób surowy i raczej niższy od jej wartości;.schlebia im w dwudziestym roku, rzuca je w czterdziestym.
Kobieta czterdziestopięcioletnia liazy się tylko albo przez swoje dzieci, albo przez swego kochanka.
Matka, która celuje w sztukach pięknych, może przekazać synowi swój talent jedynie w wypadku niezmiernie rzadkim, w którym ów syn otrzymał od natury właśnie ten talent. Matka, która jest starannie wychowana, da synowi pojęcie nietylko o wszystkich talentach miłych, ale także o tych które są pożyteczne; będzie mógł wybierać. Barbarzyństwo Turków wynika w znacznej mierze z głupoty pięknych Gruzinek. Młodzi Paryżanie zawdzięczają matkom niewątpliwą wyższość, jaką, w szesnastym roku, mają nad swymi rówieśnikami z prowincji. Między szesnastym a dwudziestym piątym szansa się odmienia.
Ludzie, którzy wynaleźli gromochron, druk, tkactwo, codzień przyczyniają się do naszego szczęścia; tak samo Montesquieu, Racine, La Fontaine. Otóż, ilość geniuszów, których wydaje naród, proporcjonalna jest do ilości ludzi którzy otrzymali dostateczne wykształcenie[220]; nic nie dowodzi, aby mój szewc nie miał duszy pisarza takiego jak Corneille; brak mu wykształcenia, któreby rozwinęło jego uczucia i nauczyło go udzielać je publiczności.
Przy obecnym systemie wychowania panien, wszyscy geniusze, którzy urodzili się kobietą, przepadają dla szczęścia ogółu; z chwilą gdy przypadek da im środki wykazania się, widzimy iż sięgają najwyższych talentów; widzimy, za naszych dni, taką Katarzynę II, która nie miała innego wychowania prócz niebezpieczeństw i k...arstwa; panią Roland, Aleksandrę Mari, która w Arezzo twarzy pułk i rzuca go na Francję; Karolinę, królowę Neapolu, która umie powstrzymać zarazę liberalizmu lepiej od naszych Castlereaghów i naszych Pasquierôw. O przeszkodach do wyższości kobiet w dziełach ducha, obacz rozdział o wstydliwości, artykuł 9. Dokąd nie byłaby doszła miss Edgeworth, gdyby względy nieodzowne dla angielskiej miss nie zmusiły jej, kiedy zaczęła pisać, do wpakowania ambony w romans[221]?
Któryż mężczyzna, w miłości czy małżeństwie, ma to szczęście aby móc udzielać swoich myśli, tak jak mu się nastręczają, towarzyszce życia? Znajduje dobre serce, które dzieli jego troski, ale zawsze musi (rozmieniać swoje myśli na drobną monetę, jeśli chce być zrozumiany. Byłby śmieszny, gdyby oczekiwał rozsądnej rady od umysłu potrzebującego, aby coś pojąć, takiej metody. Kobieta najdoskonalsza, wedle obecnych pojęć o wychowaniu, zostawia swego towarzysza osamotnionego wobec niebezpieczeństw życia i rychło naraża się na to że go znudzi.
Jakiegoż znakomitego doradcę znalazłby mężczyzna w swojej żonie, gdyby umiała myśleć! doradcę, którego interesy poza jednym przedmiotem, istniejącym zresztą tylko w zaraniu życia, są zgodne z jego interesem! Jednym z najpiękniejszych przywilejów ducha jest to, iż zapewnia on cześć starości. Patrz przybycie Woltera do Paryża. Zaćmiło ono majestat królewski. Ale, co się tyczy biednych kobiet, z chwilą gdy minie blask młodości, ich jedyne i smutne szczęście to móc sobie czynić złudzenia co do roli jaką grają w świecie.
Szczątki młodocianych talentów są u nich jedynie śmiesznością; dla naszych kobiet byłoby szczęściem, gdyby umierały w pięćdziesiątym roku.
Co do prawdziwej moralności, to, im więcej ma ktoś rozumu, tem lepiej widzi, że sprawiedliwość jest jedyną drogą do szczęścia. Duch jest siłą, ale bardziej jeszcze pochodnią dla odkrycia wielkiej sztuki szczęścia.
Większość mężczyzn ma w życiu chwilę, w której mogli zdziałać wielkie rzeczy, chwilę w której nic nie wydaje się im niemożliwe. Ciemnota kobiet pozbawia ludzkość tych wspaniałych możliwości. Dziś miłość uczy conajwyżej dobrze jeździć konno lub dobrze wybrać krawca.
Nie mam czasu obwarowywać się przeciw krytykom; gdyby było w mej mocy tworzyć obyczaje, dałbym dziewczętom, o ile tylko możliwe, to samo wykształcenie co chłopcom. Ponieważ nie mam ochoty pakować jednej książki w drugą, nikt nie będzie odemnie żądał, abym wykładał tutaj, w czem obecne wychowanie mężczyzn jest miedarzeczne. (Nie uczą ich dwóch najważniejszych nauk: logiki i moralności). Biorąc ich wychowanie jak jest, powiadam, że lepiej dać je młodym dziewczętom, niż uczyć je tylko brzdąkania, akwareli i haftu.
Zatem uczyć dziewczęta czytania, pisania i arytmetyki zapomocą wzajemnego nauczania w konwiktach, gdzie obecność mężczyzny, z wyjątkiem profesorów, byłaby surowo karana. Wielką korzyścią wspólnego wychowania dzieci jest to, że, choćby nauczyciele byli najtępsi, dzieci uczą się mimowoli od swoich młodych towarzyszów sztuki życia i liczenia się z drugimi. Rozsądny profesor powinienby wyjaśniać dzieciom ich drobne sprzeczki i sympatje, i zacząć swój kurs moralności raczej w ten sposób niż historją Złotego cielca[222].
Bezwątipienia, za kilka lat wzajemne nauczanie będzie przyjęte jako powszechna metoda; ale, biorąc rzeczy w ich obecnym stanie, chciałbym, aby dziewczęta uczyły się łaciny jak chłopcy; łacina jest dobra, bo uczy się nudzić; obok łaciny, historja, matematyka, znajomość roślin użytecznych jako pokarm lub lekarstwo, potem logika i nauki moralne etc. Tańca, muzyki i rysunku powinno się zacząć uczyć w piątym roku.
W szesnastym roku, dziewczyna powinna myśleć o znalezienia męża i otrzymać od matki prawdziwe pojęcie o miłości[223], o małżeństwie i o nieuczciwości mężczyzn.
Wierność kobiet w małżeństwie bez miłości jest prawdopodobnie czemś przeciwnem naturze[224].
Próbowano uzyskać tę rzecz tak przeciwną naturze zapomocą obawy piekła i zapomocą uczuć religijnych; przykład Hiszpanji i Włoch okazuje nam, jak dalece się to udało.
Próbowano to osiągnąć we Francji zapomocą opinji; była to jedyna tama zdolna stawić opór; ale źle ją zbudowano. Niedorzecznością jest powiedzieć młodej dziewczynie: Będziesz wierna małżonkowi którego wybierzesz, a potem wydać ją przemocą za nudnego starca[225].
Ale młode dziewczęta wychodzą za mąż chętnie. — Dlatego że, w (pokracznym isystemie obecnego wychowania, niewola w domu matki jest dla nich nieznośną nudą; przytem brak im rozeznania; wreszcie jest to głos natury. Jest tylko jeden sposób uzyskania częstszej wierności kobiet w małżeństwie: dać swobodę pannom, a rozwód małżeństwom Kobieta izawsze traci w pierwszem stadle najpiękniejsze dni młodości, a przez rozwód daje głupcom sposobność do obmowy.
Młode kobiety, które mają wielu kochanków, nie potrzebują rozwodu. Kobiety w pewnym wieku, które miały wielu kochanków, eądzą iż naprawią swą reputację — i we Francji udaje im się to zawsze — okazując niezmierną surowość wobec błędów, które są im już niedostępne. Zawsze jakieś biedne młode kobieciątko, cnotliwe a zakochane bez pamięci, zażąda rozwodu i ściągnie na siebie hałaśliwe zgorszenie kobiet, które miały po pięćdziesięciu mężczyzn.
Co do mnie, czczę mianem cnoty nawyk spełniania czynów trudnych a pożytecznych drugim.
Wyznaję, że św. Szymon Słupnik, który stoi dwadzieścia dwa lat na słupie i biczuje się, nie jest bardzo cnotliwy w moich oczach; i to właśnie nadaje tej książce ton nieco lekkomyślny.
Niewiele więcej też cenię kartuza, który jada tylko ryby, a odzywa się jedynie we czwartek. Wyznaję, że przekładam nadeń generała Carnot, który, w podeszłym wieku, woli znosić ciężkie wygnanie w małem północnem miasteczku, niż popełnić nikczemność.
Mam nadzieję, że to nader gminne oświadczenie każe czytelnikowi pominąć resztę rozdziału.
Tego rana, w dzień świąteczny w Pesaro (7 maja 1819), zmuszony udać się na mszę, kazałem sobie podać mszał i trafiłem na te słowa:
Joanna, Alfonsi ąuinti Lusitaniae regis filia, tanta divini amoris flamma praeventa fuit, ut ab i psa pueritia rerum caducarum pertaesa, solo coelestis patriae desiderio flagraret[226].
Tak wzruszająca cnota, sławiona tak pięknemi okresami w Genjuszu chrześcijaństwa[227], sprowadza się ostatecznie do tego, aby nie jeść trufli z obawy kurczów żołądka. Jestto rachuba bardzo racjonalna, jeśli się wierzy w piekło, ale rachuba najbardziej samolubnego i prozaicznego interesu. Cnota filozoficzna, która tak dobrze tłómaczy powrót Regulusa do Kartaginy i która wydała podobne zjawiska za naszej Rewolucji[228] dowodzi przeciwnie wielkości duszy.
Pani de Tourvel opiera się Valmontowi[229] jedynie aby się nie smażyć na tamtym świecie we wrzącej oliwie. Nie pojmuję, w jaki sposób myśl o tem że jest rywalem wrzącej oliwy nie odpycha Valmonta.
O ileż Julja d’Etanges, szanująca swoje przysięgi oraz szczęście pana de Wolmar, bardziej jest wzruszająca!
To, co mówię o pani de Tourvel, możnaby zastosować do wzniosłej cnoty mistress Hutchinson. Cóż za duszę wydarł miłości purytanizm!
Jednem z najpocieszniej szych głupstw jest to, że ludzie zawsze są przekonani, iż wiedzą wszystko co im trzeba wiedzieć. Posłuchajcie, jak mówią o polityce, tej wiedzy tak zawiłej; posłuchajcie, jak mówią o małżeństwie i o obyczajach.
Dotąd, rozebraliśmy kwestję małżeństwa jedynie teoretycznie[230]; oto jak się przedstawia ona w świetle faktów.
Który kraj w świecie wydaje najwięcej szczęśliwych małżeństw? Bezsprzecznie protestanckie Niemcy.
Przytaczam następujący ustęp z dziennika kapitana Salviati, nie zmieniając ani słowa:
„Pan von Bülow kocha się poprostu i otwarcie w pannie von Feldheim; chodzi za nią wciąż i wszędzie, mówi z nią bezustanku i często przystaje z nią o dziesięć kroków od nas. To jawne wyróżnienie razi towarzystwo, rozbija je; nad brzegiem Sekwany uchodziłoby za szczyt nieprzyzwoitości. Niemcy o wiele mniej od nas troszczą się o „rozbicie towarzystwa“, nieprzyzwoitość zaś jest prawie wyłącznie złem konwencjonalnem. Od pięciu lat pan von Bülow zaleca się w ten sposób do Miny, której nie mógł poślubić z powodu wojny. Każda panna z towarzystwa ma kochanka wiadomego wszystkim; ale też wśród Niemców znajomych mego przyjaciela pana von Mermiann, niema ani jednego, któryby się nie ożenił z miłości; a mianowicie:
„Mermann, brat jego Jerzy, pan von Voigt, pan von Lazing, etc. Wymienił ich z tuzin.
„Jawny i namiętny sposób, w jaki wszyscy ci miłośnicy zalecają się do swych dam, wydawałby się we Francji szczytem nieprzyzwoitości, śmieszności i nieobyczajności.
„Mermann powiadał mi dziś wieczór, wracając z pod Zielonego Strzelca, że, ze wszystkich kobiet w jego bardzo licznej rodzinie, nie sądzi aby bodaj jedna zdradziła męża. Przypuśćmy że się myli o połowę, zawszeć to szczególny kraj.
„Jego drażliwą propozycję, uczynioną własnej bratowej, pani von Münichow, której ród wygaśnie z braku męskich spadkobierców a znaczne dobra przypadną skarbowi, przyjęła ona spokojnie, ale ze słowami: „Proszę mi już nie mówić o tem“.
„Wspomniał coś o tem w bardzo oględnej formie niebiańskiej Filipinie (rozwiedzionej właśnie z mężem, który chciał ją poprostu sprzedać panującemu księciu); szczere oburzenie, nietylko nie przesadzone, ale złagodzone w formie: „Więc ty nie masz żadnego szacunku dla naszej płci? Dla dobra twego honoru, chcę wierzyć że żartujesz“.
„Kiedy jechał do Brocken z tą naprawdę piękną kobietą, ona oparła się na jego ramieniu śpiąc lub udając że śpi; jakieś wstrząśnienie pchnęło ją lekko ku niemu; objął ją, na co ona cofnęła się w kąt karety. Nie przypuszcza aby było niemożliwe ją uwieść, ale sądzi że zabiłaby się nazajutrz, po upadku. To pewna, że on ją kochał namiętnie i ona jego, że się widywali bezustanku i że ona jest bez skazy; ale słońce w Halberstadt jest bardzo blade, rząd bardzo małostkowy a te dwie osobistości bardzo zimne. W ich najnamiętniejszych sam na sam, Kant i Klopstock zawsze byli obecni.
„Mermann opowiadał mi, że żonaty mężczyzna, przekonany o cudzołóstwie, może być skazany przez sądy brunszwickie na dziesięć lat więzienia; prawo wyszło z użycia, ale działa bodaj o tyle, że nikt tu nie żartuje z takich rzeczy; opinja kobieciarza nie jest tu bynajmniej, jak we Francji, przymiotem, którego niemal nie można zaprzeczyć żonatemu mężczyźnie w oczy bez obrazy.
„Gdyby ktoś powiedział memu pułkownikowi albo panu Ch....., że, od czasu swego małżeństwa, zrezygnowali z kobiet, przyjęliby to bardzo kwaśno.
„Przed kilku laty, pewna tutejsza dama, przyparta wyrzutami sumienia, wyznała mężowi, dygnitarzowi na dworze brunszwickim, że go zdradzała sześć lat z rzędu. Mąż ów, taki sam dudek jak jego żona, poszedł wszystko opowiedzieć księciu; otóż gaszek musiał złożyć wszystkie urzędy i opuścić kraj w ciągu doby, pod groźbą księcia że każe zastosować ustawę“.
„Mężów tu się nie zdradza, to prawda; ale co za kobiety, wielkie bogi! To posągi, bryły ledwie że ożywione duchem. Przed zamążpójściem są bardzo miłe, zwinne jak gazele, z okiem żywem i tkliwem, w lot chwytającem aluzję miłosną. Bo wówczas polują na męża. Ledwo znajdą tego męża, już są poprostu tylko falbrykantkami dzieci, w nieustannem uwielbieniu dla wytwórcy. W rodzinie gdzie jest czworo lub pięcioro dzieci, musi być stale któreś chore, skoro połowa dzieci umiera przed siódmym rokiem; a w tym kraju, gdy któryś z malców jest chory, matka nie rusza się z domu. Uważałem że znajdują niewymowną rozkosz w pieszczotach dzieci. Niebawem tracą wszelki przebłysk myśli. To tak jak w Filadelfji. Młode dziewczęta, czarujące niewinną wesołością i pustotą, zmieniają się w ciągu roku w najnudniejsze z kobiet. Aby skończyć z małżeństwami protestanckich Niemiec, posag żony jest prawie żaden z przyczyny praw lennych. Panna von Diesdorff, córka człowieka posiadającego czterdzieści tysięcy funtów renty, będzie może miała posagu dwa tysiące talarów (siedm tysięcy pięćset franków).
„Pan von Mermann otrzymał za żoną cztery tysiące talarów.
„Reszta posagu płatna jest w próżnościach dworskich. — Znalazłoby się w mieszczaństwie, powiadał mi Mermann, panny z posagiem atu lub stupięćdziesięciu tysięcy talarów (sześćset tysięcy franków zamiast piętnastu). Ale człowiek traci prawo bywania na dworze, wychodzi z towarzystwa, w którem spotyka się księcia lub księżnę: to okropne“. To jego wyrażenie, i to był krzyk serca.
„Niemka, któraby miała duszę Filipiny, z jej inteligencją, z jej szlachetną i żywą fizjognomją, z temperamentem jaki musiała mieć w ośmnastym roku (dziś ma dwadzieścia siedm), uczciwa i pełna naturalności wrodzonej temu krajowi, a zarazem, dla tej samej przyczyny, nie zanadto religijna, dałaby z pewnością mężowi wiele szczęścia. Ale jak się łudzić, że ktoś będzie stały przy tak nudnych matkach rodziny?
— Ależ on był żonaty, odpowiedziała mi dziś rano, kiedy ganiłem czteroletnie milczenie lorda Oswalda, kochanka Korynny[231]. Nie spała do rana czytając Korynnę; romans ten wzruszył ją do głębi, i oto odpowiada mi z wzruszającą niewinnością: Ależ on był żonaty!
„Filipina ma tyle naturalności i tak naiwną wrażliwość, że nawet w tej krainie naturalności wydaje się skromnisią tym małym móżdżkom osadzonym na małych duszach. Żarty ich budzą w niej niesmak, i nie kryje tego.
„Kiedy jest w swojem kółku, śmieje się jak szalona z najśmielszych konceptów. To ona opowiedziała mi hiistorję o tej szesnastoletniej księżniczce, później tak sławnej, która wpuszczała często do swego pokoju oficera stojącego na warcie u jej drzwi“.
Mało zmam szczęśliwszych rodzin niż rodziny w Oberland, części Szwajcarji w pobliżu Berna; jest zaś publicznie wiadome (1816), że dziewczęta spędzają tam ze swymi kochankami noc z soboty na niedzielę.
Dudki, którzy znają świat od Paryża do Saint-Cloud, okrzykną się; szczęściem, znajduję u szwajcarskiego pisarza potwierdzenie tego, na co sam[232] patrzałem cztery miesiące.
„Pewien poczciwy wieśniak skarżył się na szkody w sadzie; spytałem, czemu nie trzyma psa; odparł: „Córki nigdyby za mąż nie wyszły“. Nie zrozumiałem tej odpowiedzi; wyjaśnił mi, że miał wprzód tak złego psa, iż żaden chłopak nie śmiał drapać się do jego okien.
„Drugi wieśniak, wójt w swojej wsi, chcąc przedemną pochwalić żonę, powiadał, że w czasie gdy była panną, nie było drugiej, któraby miała więcej kilterów albo czuwaczy (młodych ludzi przychodzących do niej na noc).
„Powszechnie szanowany pułkownik musiał, w czasie wyprawy górskiej, zanocować w ustronnej i malowniczej dolinie. Stanął u najzacniejszego gospodarza, zamożnego i poważanego człowieka. Wchodząc, gość zauważył szesnastoletnie dziewczę, ideał wdzięku, świeżości i prostoty: była to córka gospodarza domu. Tego dnia była tam zabawa: gość zaczął nadskakiwać panience, której piękność była w istocie uderzająca. Wreszcie, zebrawszy się na odwagę, ośmielił się zapytać, czy nie mógłby z nią czuwać. „Nie, odparło dziewczę, śpię z krewniaczką; ale ja przyjdę do pana“. Można sobie wyobrazić wzruszenie, jakie spowodowała ta odpowiedź. Po wieczerzy, gość wstaje, panienka bierze świecznik i odprowadza go do pokoju; już myślał, że dopłynął do szczęścia. „Nie, rzekła z prostotą, muszę wprzód poprosić o pozwolenie mamy“. Piorun byłby go mniej wstrząsnął. Ona wychodzi, on zbiera się na odwagę i zakrada się pod drewniany salonik poczciwców; słyszy, jak córka pieszczotliwie prosi matkę o owo upragnione pozwolenie i uzyskuje je wreszcie. „Prawda, stary, rzecze matka do męża który już leżał w łóżku, pozwalasz aby Trineli przespała się z panem pułkownikiem? — Z całego serca, odparł ojciec; sądzę, że takiemu człowiekowi użyczyłbym i żony. — Więc dobrze, idź, rzecze matka do Trineli, ale bądź grzeczną dziewczyną i nie zdejmuj spódnicy...“ O świcie, Trineli, uszanowana przez przybysza, wstała z łóżka dziewicą; ułożyła poduszki, przygotowała kawę i śmietankę dla swego czuwacza, i skoro, siedząc na łóżku, spożyła z nim śniadanie, ucięła kawałek brustpelcu (kawał aksamitu osłaniający pierś): „Weź, rzecze, zachowaj pamiątkę tej szczęśliwej nocy, ja nie zapomnę jej nigdy. Czemu jesteś pułkownikiem?“ I, pocałowawszy go ostatni raz, uciekła; już jej nie ujrzał[233]“. Oto skrajne przeciwieństwo naszych francuskich obyczajów, którego zresztą bynajmniej nie pochwalam.
Gdybym był prawodawcą, żądałbym, aby zaprowadzono we Francji, na wzór Niemiec, zwyczaj wieczorów tanecznych. Trzy razy na tydzień, dziewczęta szłyby z matkami na bal, zaczynający się o siódmej, kończący się o północy, nie wymagający kosztów prócz skrzypka i paru szklanek wody. W sąsiednim pokoju, matki, może nieco zazdrosne o szczęsne wychowanie córek, grałyby w bostona; w trzecim ojcowie znaleźliby dziennik i gwarzyliby o polityce. Po północy, rodziny szłyby gromadnie do domów. Dziewczęta nauczyłyby się poznawać młodych ludzi; zarozumiałość i towarzysząca jej niedyskrecja stałyby się im rychło wstrętne; słowem, wybierałyby sobie męża. Ta i owa młoda dziewczyna zakochałaby się nieszczęśliwie, ale ilość zdradzonych mężów i niezgodnych małżeństw zmniejszyłaby się ogromnie. Wówczas byłoby mniejszą niedorzecznością karać niewierność hańbą; prawo rzekłoby młodym kobietom: „Wybrałaś sobie męża; bądźże mu wierna“. Wówczas zgodziłbym się na dochodzenie i karanie sądowe tego, co Anglicy nazywają criminal conversation. Trybunały mogłyby nakładać, na rzecz więzień i szpitali, grzywnę sięgającą dwóch trzecich majątku uwodziciela oraz kilkoletnie więzienie.
Kobietę możnaby stawić za cudzołóstwo przed sąd przysięgłych. Sąd przysięgłych musiałby wpierw orzec, że postępowanie męża było nienaganne.
Kobietę przekonaną o winie możnaby skazać na dożywotnie więzienie. Jeżeli mąż był nieobecny dłużej niż dwa lata, możnaby skazać żonę jedynie na kilkoletnie więzienie. Obyczaje ułożyłyby się niebawem na modłę tych praw i udoskonaliłyby je[234].
Wówczas szlachta i duchowieństwo, żałując gorzko cnotliwych epok pani de Montespan lub pani du Barry, musiałaby się zgodzić na rozwód[235]. W jakiejś wiosce, niedaleko Paryża, znajdowałoby się Eliseum dla nieszczęśliwych żon; schronienie, gdzie, pod karą galer, nie miałby dostępu żaden mężczyzna prócz lekarza i kapelana. Kobieta, która chciałaby uzyskać rozwód, musiałaby przedewszystkiem zgłosić się jako więzień do tego Elizeum; spędziłaby tam dwa lata nie wychodząc ani razu. Mogłaby pisać, ale nie otrzymywałaby odpowiedzi.
Rada złożona z parów Francji i z kilku poważnych sędziów prowadziłaby w imieniu żony sprawę rozwodową i ustanawiałaby pensję, jaką mąż ma opłacać zakładowi. Kobieta, której prośbę trybunałby odrzucił, miałaby prawo spędzić resztę życia w tem schronisku. Rząd dopłacałby zarządowi schroniska po dwa tysiące franków od jednej pustelnicy. Aby być przyjętą, kobieta musiałaby mieć posag wyżej dwudziestu tysięcy franków. Reguły moralności byłyby tam nadzwyczaj surowe.
Po dwóch latach zupełnego odcięcia od świata, rozwiedziona kobieta mogłaby wyjść za mąż.
Raz doszedłszy do tego punktu, Izby mogłyby rozpatrzeć, czy dla obudzenia w młodych dziewczętach współzawodnictwa w przymiotach, nie należałoby dawać chłopcom dwa razy większej części ojcowizny niż ich siostrom. Dziewczęta, któreby nie znalazły męża, dostałyby równe uposażenie z braćmi. Można zauważyć mimochodem, że ten system wytępiłby pomału zwyczaj nazbyt nierozsądnych małżeństw z rozsądku. Możliwość rozwodu udaremniłaby nadmiar upodlenia.
Trzebaby, w rozmaitych punktach Francji, w ubogich wioskach, utworzyć trzydzieści opactw dla starych panien. Rząd starałby się otoczyć te zakłady czcią, aby pocieszyć nieco smutny los panien, którym przyszło tam kończyć życie. Trzebaby im dać wszystkie zabawki dostojeństwa.
Ale porzućmy te rojenia.
Ilekroć, w kółku młodych ludzi, zebrani na dworują sobie dosyta z biednego zakochanego i skoro ów opuści salon, zazwyczaj rozmowa schodzi na zagadnienie, czy lepiej zdobywać kobiety jak don Juan Mozarta, czy jak Werter. Kontrast byłby ściślejszy, gdybym przytoczył imś pana Saint-Preux[236]; ale jestto osobistość tak płaska, że krzywdębym uczynił tkliwym duszom, dając go im za przedstawiciela.
Charakter don Juana wymaga większej ilości owych zalet użytecznych i cenionych w świecie: wspaniałej odwagi, pomysłowości, temperamentu, zimnej krwi, dowcipu, etc.
Don Juanowie mają chwile rozpaczliwej oschłości i bardzo smutną starość; ale wszak większość ludzi nie dochodzi starości.
Zakochani odgrywają lichą rolę w salonie, siłę bowiem i talent w stosunku do kobiet ma jedynie ten, kto do posiadania kobiety (przywiązuje tyle wagi co do partji bilardu. Ponieważ świat przenika ową wielką sprawę która pochłania zakochanego, przeto, choćby był nawet pozatem najrozumniejszy, zawsze nastręcza pole do żarcików; rano natomiast, po przebudzeniu, zamiast być kwaśny póki go nie pobudzi jakiś koncept lub złośliwość, myśli o tej którą kocha i wznosi zamki na lodzie zamieszkałe przez szczęście.
Miłość werterowa otwiera duszę dla wszystkich sztuk, dla wszystkich słodkich i romantycznych wrażeń, dla blasku księżyca, piękności gajów, malarstwa, słowem dla poczucia i smaku piękna, pod jakąbądź się ono zjawi postacią, choćby pod siermięgą. Pozwała znaleźć szczęście nawet bez majątku[237]. Takie dusze, zamiast podlegać przesytowi jak Meilhan, Bezenval, etc., dochodzą do szaleństwa z nadmiaru wrażliwości, jak Rousseau. Kobiety o szlachetnej duszy, które, gdy uleci pierwsza młodość, umieją widzieć miłość tam gdzie ona jest i jaka jest, wymykają się przeważnie don Juanom, którzy mają za sobą raczej ilość niż jakość zdobyczy. Zauważcie, że — na wspak skłonnościom tkliwych dusz — dla tryumfów don Juana potrzebny jest rozgłos, jak dla Werterów tajemnica. Owi mężczyźni, którzy zajmują się kobietami niejako zawodowo, urodzili się zazwyczaj w dostatkach, to znaczy są, z wychowania i z przykładu, samolubni i oschli[238].
Prawdziwi don Juanowie patrzą wkońcu wręcz na kobiety jako na obóz nieprzyjacielski i cieszą się z wszelkiego ich nieszczęścia.
Naodwrót, uroczy książę delle Pignatelle pokazał nam w Monachjum prawdziwy sposób znalezienia szczęścia w rozkoszy nawet bez miłości. „Widzę, że kobieta mi się podoba, mówił mi raz, skoro czuję się przy niej zmieszany i nie wiem co powiedzieć“. Zamiast pokładać ambicję w tem aby się rumienić i mścić się za tę chwilę zakłopotania, pielęgnował ją troskliwie jako źródło szczęścia. U tego lubego młodzieńca, miłostka była zupełnie wolna od próżności która zżera; był to zwątlony, ale czysty i bez domieszki odcień (prawdziwej miłości; szanował on wszystkie kobiety jako urocze istoty, dla których jesteśmy bardzo niesprawiedliwi (20 luty 1920).
Ponieważ nikt sobie nie wybiera temperamentu, to znaczy duszy, nikt nie może się wspiąć do wyższej roli. J. J. Rousseau i książę de Richelieu daremnieby się silili; mimo całej swej inteligencji, nie mogliby się zamienić na dolę w stosunku do kobiet. Chętnie uwierzę, że książę nigdy nie miał takich chwil, jakich Rousseau zaznał w Chevrette przy pani d’Houdetot, w Wenecji, słuchając muzyki Scuole, w Turynie u stóp pani Basile[239]. Ale też nie musiał się nigdy rumienić za śmieszność, jaką Rousseau okrył się wobec pani Larnage, która-to śmieszność dręczyła go całe życie.
Rola takich panów Saint-Preux jest słodsza i wypełnia wszystkie chwile istnienia; ale trzeba przyznać, że rola don Juana jest o wiele świetniejsza. Jeżeli Saint-Preux, nawykły do kontemplacji, samotnik i odludek, zechce odmienić w połowie życia obyczaje, znajdzie się na scenie świata na ostatniem miejscu; podczas gdy don Juan cieszy się wspaniałą reputacją wśród mężczyzn i zdoła może jeszcze pozyskać serce jakiej tkliwej kobiety, czyniąc jej szczerze ofiarę ze swych nałogów.
Z wszystkich przedstawionych dotąd racyj, mam wrażenie, że kwest ja się waży. Jeżeli uważam, że Wertery są szczęśliwsze, to dlatego, że don Juan sprowadza miłość do rzeczy bardzo pospolitej Zamiast posiadać, jak Werter, rzeczywistość, kształtującą się wedle jego pragnień, ma on pragnienie licho zaspokojone przez zimną rzeczywistość, jak w ambicji, skąpstwie i innych namiętnościach. Miast tonąć w czarownych marzeniach krystalizacji, on myśli jak generał o powodzeniu swych manewrów[240]; słowem, zabija miłość, miast sycić się nią więcej od innych, jak mniema pospólstwo.
To, co rzekłem, wydaje mi się nieodparte. Drugi argument, w moich oczach równie ważki, ale którego, dzięki figlowi Opatrzności, ludzie — i trzeba im to wybaczyć — nie uznają, to że, pomijając wypadki, uczciwość wydaje mi się najpewniejszą drogą do szczęścia, Werterzy zaś nie są zbrodniarzami[241].
Aby być szczęśliwym w zbrodni, trzebaby być zupełnie wyzutym z sumienia. Nie wiem, czy taki człowiek może istnieć[242]; nigdym go nie spotkał, a założyłbym się, że historja pani Michelin mąciła sen księcia de Richelieu.
Trzebaby, co jest niemożliwe, być zupełnie obcym wszelkiemu współczuciu, lub móc wytracić cały rodzaj ludzki[243].
Ludzie, którzy znają miłość jedynie z romansów, z instynktowną niechęcią przeczytają tę pochwałę cnoty w miłości. To dlatego, że, wedle praw romansu, obraz cnotliwej miłości jest nudny i nie zajmujący. Cnota neutralizuje niejako miłość, a miłość cnotliwa jest jakgdyby synonimem miłości słabej. Ale to wszystko, to jeno nieudolność obrazu, nie mająca nic wspólnego z miłością taką jaka istnieje w naturze[244].
Niech mi będzie wolno nakreślić portret mego najbliższego przyjaciela.
Don Juan wyrzeka się wszelkich obowiązków łączących go z ludźmi. Jestto, na targowisku świata, nieuczciwy kupiec, który wciąż bierze a nie płaci nigdy. Pojęcie równości budzi w nim taką wściekłość, jak woda w chorym na wodowstręt; dlatego pycha rodowa tak dobrze się godzi z charakterem don Juana. Wraz z pojęciem równości praw, zanika pojęcie sprawiedliwości, lub raczej, jeśli don Juan rodzi się ze szlachetnej krwi, pojęcia te nigdy mu się nie nasunęły; przypuszczam snadnie, iż człowiek noszący historyczne nazwisko bardziej od innych zdolny jest podpalić miasto aby sobie ugotować jajko[245]. Trzeba mu to darować; tak go wypełnia miłość samego siebie, iż traci w końcu świadomość czynionego zła i widzi w świecie jedynie swoją radość lub cierpienie. W ogniu młodości, kiedy wszystkie namiętności wypełniają życiem własne nasze serce i oddalają nieufność z serca drugich, don Juan, upojony wrażeniami i złudą szczęścia, szczyci się tem, że myśli wyłącznie o sobie, gdy inni żyją dla obowiązku; mniema iż odkrył wysoką sztukę życia. Ale, w pełni tryumfu, ledwie trzydziestoletni, spostrzega ze zdumieniem że niestaje mu życia, doznaje coraz większego wstrętu do tego co było jego rozkoszą. Don Juan powiadał mi w Toruniu, w chwili przygnębienia: „Niema ani dwudziestu odmian kobiet, z chwilą zaś gdy się miało dwie lub trzy z każdej odmiany, zaczyna się przesyt“. Odpowiadałem: „Jedynie wyobraźnia chroni na zawsze od przesytu. Każda kobieta budzi odmienne zainteresowanie; co więcej, tę samą kobietę — jeśli przypadek postawi ją o parę lat wcześniej lub później na drodze twego życia i zechce byś ją pokochał — kocha się w odmienny sposób. Ale kobieta z sercem, nawet kochając cię, obraziłaby jedynie twą dumę swemi pretensjami do równości. Twój sposób posiadania kobiet zabija wszystkie inne przyjemności życia; sposób werterowy zstokrotnia je“.
Smutny ten dramat dobiega końca. Widzimy, jak don Juan, w miarę jak się starzeje, ma pretensję za własny przesyt do wszystkiego, tylko nie do siebie. Widzimy, jak, nękany żrącą go trucizną, rzuca się na wsze strony, nieustannie zmieniając przedmioty. Ale, mimo świetnych pozorów, wszystko kończy się dlań jedynie zmianą męczarni; nuda spokojna albo nuda gorączkowa: oto jedyny wybór jaki mu zostaje.
Wreszcie odkrywa i uświadamia sobie tę nieszczęsną prawdę. Od tej chwili, zastaje mu jedna tylko rozkosz: dać uczuć swą władzę i czynić jawnie zło dla zła. Oto ostatni stopień jego chronicznej niedoli; żaden poeta nie ośmieli się dać jej wiernego obrazu, prawdziwy ten wizerunek obudziłby grozę.
Ale można mieć nadzieję, iż człowiek wyższy wróci się z tej nieszczęsnej drogi, istnieje bowiem sprzeczność na dnie don Juana. Przyjąłem, że jest wysoce inteligentny, inteligencja zaś wiedzie do odkrycia cnoty na drodze do świątyni chwały[246]. La Rochefoucauld[247], który znał się na miłości własnej i który w życiu był raczej wszystkiem niż niezdarą-gryzipiórkiem[248], powiada: „Rozkoszą w miłości jest kochać; więcej szczęścia daje namiętność którą się odczuwa, niż ta którą się budzi“.
Szczęście don Juana, to tylko próżność, oparta, to prawda, na okolicznościach stworzonych mocą wielkiej zręczności i energji; ale musi on czuć, że najmniejszy generał który wygra bitwę, najmniejszy prefekt który zarządza depertamentem, doznają większej rozkoszy od niego. Szczęście natomiast księcia de Nemours kiedy pani de Cleves[249] mówi mu że go kocha, przewyższa, sądzę, szczęście Napoleona pod Marengo.
Miłość don Juana jest czemś w rodzaju namiętności do polowania. Jestto potrzeba działania, czerpiąca podnietę wciąż w nowym przedmiocie i wciąż wystawiająca na próbę nasze talenty.
Miłość werterowa jest niby uczucie studenta piszącego tragedję: nie, tysiąc razy więcej. Jestto nowy cel w życiu, do którego wszystko się ściąga i który zmienia oblicze wszystkiego. Namiętna miłość ukazuje oczom człowieka całą naturę z jej wzniosłemi horyzontami, niby nowość odkrytą wczoraj. Dziwi się, że nigdy nie spostrzegł niezwykłego widowiska, które się przed nim rozpościera. Wszystko jest nowe, żywe, wszystko w najwyższym stopniu zajmujące. Człowiek, który kocha, widzi ukochaną kobietę na tle każdego krajobrazu; kiedy robi sto mil aby ją ujrzeć na chwilę, każde drzewo, każda skała mówią mu o niej w odmienny sposób i odsłaniają mu w niej coś nowego. Zamiast przepychu tego czarodziejskiego widowiska, don Juan potrzebuje, aby zewnętrzne przedmioty, mające dlań cenę jedynie wedle swej użyteczności, nabrały smaku przez nową miłostkę.
Miłość na sposób Wertera kryje osobliwe rozkosze, po roku lub dwóch, gdy kochanek ma, można rzec, już tylko jedną duszę z przedmiotem kochania, i to, rzecz dziwna, nawet wzgardzony — przez ukochaną. Cobądź robi lub widzi, pyta sam siebie: „Coby powiedziała ona, gdyby była ze mną? Cobym ja jej powiedział o tym widoku Casa-Lecchio?“ Mówi do niej, słucha jej odpowiedzi, śmieje się z jej żartów. O sto mil od niej i pod brzemieniem jej gniewu, chwyta się na takiej myśli: „Leonora była bardzo wesoła dziś wieczór“. Budzi się: „Ależ, mój Boże, powiada sobie z westchnieniem, w domu obłąkanych trzymają mniejszych warjatów odemnie“.
— Niecierpliwisz mnie, powiada przyjaciel, któremu odczytuję tę uwagę; przeciwstawiasz bezustanku człowieka zakochanego don Juanowi, a nie w tem rzecz. Miałbyś słuszność wówczas, gdyby można dowoli wzbudzić w sobie miłość. Ale, w razie obojętności, co począć?
— Zostają miłostki bez okrucieństwa. Okrucieństwo rodzi się zawsze z małej duszy, która potrzebuje upewnić się o własnej wartości.
Idźmy dalej. Don Juanom musi być bardzo ciężko pogodzić się ze stanem duszy, o którym mówiłem przed chwilą. Prócz tego że nie mogą go widzieć ani czuć, nadto rani ich próżność. Omyłką ich życia jest złudzenie, iż zdobędą w dwa tygodnie to, co człowiek bezmiernie zakochany uzyskuje ledwie w pół roku. Opierają się na doświadczeniach poczynionych kosztem tych nieboraków, którzy nie mają ani warunków podobania się kiedy odsłonią serce przed tkliwą kobietą, ani też inteligencji potrzebnej do roli don Juana. Nie chcą widzieć, że to co zyskują, choćby od tej samej kobiety, to nie to samo.
C’est pour cela que des amants trompeurs
Le nombre est grand. Les dames que l’on prie
Font soupirer longtemps les serviteurs,
Le prix n’est su que du coeur qui le goûte;
Plus on l’achète et plus il est divin;
W przeciwieństwie do don Juanów, prawdziwą miłość można porównać z odludną, stromą i uciążliwą drogą, która zaczyna się wprawdzie w czarownych gajach, ale niebawem gubi się wśród okrzesanych skał, zgoła nie pociągających dla pospolitych oczu. Pomału, droga zapuszcza się w wysokie góry, w ciemny las, którego olbrzymie drzewa, tamując światło gęstwą strzelających w niebo wierzchołków, niecą grozę w duszach niezahartowanych na niebezpieczeństwa.
Nabłądziwszy się ciężko niby w bezkresnym labiryncie, który mnogiemi zakrętami drażni miłość własną, naraz — nowy zakręt, i znajdujemy się w nowym świecie, w rozkosznej dolinie Kaszmiru z Lalla Rookh.
W jakiż sposób don Juanowie, którzy nie zapuszczają się nigdy w tę drogę lub robią na niej najwyżej kilka kroków, mogliby sądzić o widnokręgach, które ukazuje z końcem podróży?
| . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . | . |
Widzisz tedy, że niestałość jest dobrą rzeczą:
— Dobrze, drwisz sobie z przysiąg i uczciwości. Czego szukamy w odmianie? oczywiście rozkoszy.
Ale rozkosz, którą znajdujemy przy ładnej kobiecie, pożądanej przez dwa tygodnie a posiadanej przez kwartał, inna jest, niż rozkosz, którą nam daje kochanka pożądana przez trzy lata a posiadana przez dziesięć lat.
Jeśli nie piszę zawsze, to dlatego, iż mówią, że starość, nadwerężając nasze organy, czyni nas niezdolnymi do kochania; co do mnie, nie wierzę temu. Kochanka, stawszy się twą serdeczną przyjaciółką, daje ci inne rozkosze, rozkosze starości. To kwiat, który był różą rano, w porze kwitnienia, wieczorem zaś, kiedy już nie pora na róże, zmienia się w rozkoszny owoc[251].
Pani naszego serca, upragniona przez trzy lata, jest istotnie panią w całem znaczeniu tego słowa; przystępujemy do niej ze drżeniem; powiedziałbym zaś don Juanom, że człowiek, który drży, nie nudzi się. Rozkosze miłości są zawsze proporcjonalne do obawy.
Klęską niestałości jest nuda; klęską namiętnej miłości — rozpacz i śmierć. Widzi się rozpacze miłosne, paple się o nich; ale nikt nie zwraca uwagi na starych zużytych rozpustników, którzy zdychają z nudów, a od których roi się w Paryżu.
„Więcej ludzi strzela sobie w łeb z miłości niż z nudów“. — Bardzo wierzę; nuda odbiera wszystko, nawet odwagę zabicia się.
Są charaktery, zdolne znaleźć rozkosz jedynie w rozmaitości. Ale człowiek, który wynosi pod niebiosy szampana kosztem bordo, powiada jeno mniej lub więcej wymownie: „Ja wolę szampańskie“.
Każde z tych win ma swoich stronników, i wszyscy mają słuszność, jeśli znają dobrze siebie samych i jeśli chwytają szczęście, lepiej dostrojone do ich organów[252] i przyzwyczajeń. Sprawę zmienności osłabia to, że wszyscy głupcy opowiadają się, z braku odwagi, po jej stronie.
Lecz, ostatecznie, każdy człowiek, jeśli chce sobie zadać trud zgłębienia samego siebie, ma swój ideał; toteż zdaje mi się, że zawsze jest nieco śmieszne chcieć kogoś nawracać.
Pod tym tytułem, który chciałbym uczynić jeszcze skromniejszym, zgromadziłem wybór, niezbyt surowo dokonany pośród kilkuset kart do igry, na których znalazłem po parę wierszy ołówkiem. Często to, co trzeba — z braku innego prostszego miana — nazwać oryginałem, składa się z rozmaitych świstków zapisanych ołówkiem: Lisio spajał te ćwiartki woskiem, aby ich nie przepisywać. Mówił mi raz, że, po godzinie, żadna notatka nie zdawała mu się godną przepisywania. Zaznaczam to, w nadziei że mi to starczy za usprawiedliwienie powtarzań.
Wszystkiego można nabyć w samotności, wyjąwszy charakteru.
Nienawiść, miłość i skąpstwo, oto trzy namiętności najczęstsze, a jeżeli dodać grę, prawie jedyne w Rzymie w r. 1821.
Mieszkańcy Rzymu wydają się zrazu źli; są poprostu bardzo nieufni i obdarzeni wyobraźnią rozpalającą się za najlżejszym pozorem.
Gdybym powiedział, tak jak myślę, że dobroć jest znamiennym rysem paryżan, lękałbym się obrazić ich.
„Nie chcę być dobry“.
Oznaką rodzącej się miłości jest, że wszystkie przyjemności i wszystkie utrapienia płynące z innych namiętności i z innych potrzeb człowieka, tracą natychmiast swoją władzę.
Pruderja jestto rodzaj skąpstwa, najgorszy ze wszystkich.
Mieć silny charakter, znaczy mieć długie i pewne doświadczenie zawodów i nieszczęść życia. Wówczas pragnie się mocno, lub nie pragnie się wcale.
Miłość taka jaka istnieje w wielkim świecie, to miłość walki, miłość gry.
Nic tak nie zabija miłości, jak wybuchy prawdziwej miłości u partnera.
Wielka wada kobiet, najbardziej rażąca dla mężczyzn godnych tego miana. W zakresie uczuć, opinja nie wznosi się powyżej pospolitości; kobiety zaś czynią opinję najwyższym sędzią swego życia; czynią to nawet kobiety najniepospolitsze, i często bezwiednie, zgoła myśląc i mówiąc wręcz przeciwnie.
Prozaiczny, to nowy wyraz, który niegdyś wydawał mi się śmieszny, bo trudno o coś chłodniejszego niż nasze poezje. Jeżeli istnieje od pięćdziesięciu lat jakiś żar we Francji, to z pewnością w prozie.
Ale, ostatecznie, contessina L. używała słowa prozaiczny, lubię tedy je pisać.
Określenie to znajduje się w Don Kiszocie oraz w idealnym kontraście pana i giermka. Pan, wysoki i blady: giermek tłusty i rumiany. Pierwszy — wcielenie heroizmu i dwornośoi; drugi — samolubstwa i służalstwa. Pierwszy nadziany romansowemi i czułemi ideałami; drugi — wzór życiowego sprytu, zbiornik roztropnych przysłów. Pierwszy, wciąż karmiący swą duszę bohaterskiemi i awantumiczemi rojeniami; drugi przeżuwający jakiś stateczny plan, w którym nie omieszkał wziąć w rachubę wszystkich małych, niskich i samolubnych drgnień ludzkiego serca.
W chwili gdy pierwszemu powinnaby otworzyć oczy katastrofa jego wczorajszych urojeń, już zaprzątają go nowe zamki na lodzie.
Trzeba mieć prozaicznego męża a romantycznego kochanka.
Marlborough miał duszę prozaiczną; Henryk IV, zakochany w pięćdziesiątym roku w młodej księżniczce, która nie zapomniała o jego wieku, miał serce romantyczne[253].
Mniej jest dusz prozaicznych wśród szlachty niż wśród ludu.
Wada handlu: czyni prozaicznym.
Nic bardziej zajmującego niż miłość; w niej wszystko jest nieprzewidziane, a osoba działająca jest ofiarą. Nic bardziej płaskiego niż miłostka, gdzie wszystko jest rachubę, jak we wszystkich prozaicznych sprawach życia.
Pod koniec wizyty, zawsze się traktuje zalotnika lepiej niżby się chciało.
Mimo wszelką genialność, stanowisko zawsze działa na parweniusza. Tak Rousseau, kochający się we wszystkich damach które spotkał, i płaczący z upojenia dlatego że książę de L..., jeden z najbardziej płaskich dworaków owego czasu, raczył skierować swą przechadzkę na lewo zamiast na prawo, aby odprowadzić imć pana Coindet, przyjaciela Russa[254].
Kobiety tutejsze otrzymują wychowanie jedynie życiowe: matka nie sili się ukryć przed dwunasto lub piętnastoletnią córką swoich miłosnych rozpaczy lub uniesień. A pamiętajmy, że, w tym szczęśliwym klimacie, wiele kobiet trzyma się doskonale do lat czterdziestu pięciu, a większość wychodzi za mąż w ośmnastym.
Tak np. pani Valchiusa, powiadała wczoraj o Lampugnanim: „Och, to był człowiek stworzony dla mnie, on umiał kochać“, etc., etc., i długo ciągnęła tę rozmowę w obecności córki, bardzo rozbudzonej czternasto czy piętnastoletniej panienki, którą wodziła na sentymentalne przechadzki z tym kochankiem.
Niekiedy młode panienki uczą się doskonałych zasad: np. pani Guamacci, wykładająca swoim dwóm córkom, oraz dwom panom, którzy byli u niej z pierwszą i jedyną wizytą, w którym momencie godzi się ukarać niewiernością przewiny kochanka. Zasady te rozwijała przez dobre pół godziny i popierała znajomemi im przykładami (np. pani Cercara na Węgrzech).
Sangwinik, prawdziwy Francuz (pułkownik Mathis), zamiast się dręczyć nadmiarem uczuć d la Rousseau, kiedy ma schadzkę nazajutrz wieczór, maluje sobie wszystko różowo aż do szczęsnej chwili. Tego rodzaju ludzie niebardzo są zdolni do namiętnej miłości, zmąciłaby ich luby spokój. Powiem nawet, iż porywy jej wydałyby się im może nieszczęściem, a przynajmniej czuliby się upokorzeni swą nieśmiałością.
Większość światowych ludzi — przez próżność, przez nieufność czy przez obawę cierpienia — pozwala sobie kochać kobietę dopiero po jej oddaniu się.
Bardzo wrażliwe dusze potrzebują kobiety łatwej, dla dodania odwagi krystalizacji.
Kobieta bierze za głos opinji zdanie lada głupca lub fałszywej przyjaciółki, która się narzuci jako wyraz opinji.
Jest rozkosz w tem, aby tulić w objęciach kobietę, która wam zrobiła wiele złego, która była długo waszą okrutną nieprzyjaciółką i gotowa być nią jeszcze. Rozkosze francuskich oficerów w Hiszpanji, w r. 1812.
Wszystkie spostrzeżenia Francuzów o miłości są dobrze napisane, ścisłe, nie przesadzone, ale odnoszą się jedynie do lekkich afektacji, powiadał sympatyczny kardynał Lante.
Wszystkie odruchy miłości w komedji Goldoniego Inamorati są wyborne, wyraźne, dość silne; ale styl i myśli odpychają swą wstrętną płaskością: to przeciwieństwo komedji francuskiej.
Młodzież z r. 1822. Poważne usposobienie, czynna natura, to znaczy poświęcenie teraźniejszości dla przyszłości; nic tak nie podnosi duszy jak zdolność i przyzwyczajenie do takich poświęceń. Więcej widzę możliwości wielkich uczuć w r. 1832 niż w r. 1772.
Temperament żółciowy, kiedy się nie przejawia zbyt odpychająco, może najbardziej ze wszystkich zdolny jest pociągnąć i przykuć wyobraźnię kobiet. Jeżeli temperament żółciowy nie ujawnia się w pięknych okolicznościach, jak Lauzun u Saint-Simona (Pamiętniki, tom V, 380), trudno się do niego przyzwyczaić. Ale, skoro raz kobieta chwyci się na len charakter, musi ją porwać. Tak, nawet dziki i fantastyczny Balfour (Old Mortality). Jestto dla nich przeciwieństwo prozaiczności.
Wiersze wymyślono na to, aby wesprzeć pamięć. Później zachowano je, aby pomnożyć przyjemność widokiem pokonanej trudności. Zachowywać je dziś w dramacie, to resztka barbarzyństwa.
Przykład: (regulamin kawaierji, ułożony wierszem przez pana de Bonnay.
Podczas gdy jakiś zazdrosny zalotnik karmi się nudą, skąpstwem, nienawiścią i zatrutemi i zimnemi namiętnościami, ja spędzam szczęśliwą noc marząc o niej, o niej która się znęca nade mną przez nieufność.
Jedynie wielka dusza waży się na styl prosty; dlatego Rousseau wlał tyle retoryki w Nową Heloizę, co sprawia że w trzydziestym roku życia nie da się jej czytać.
„Największym wyrzutem, jaki moglibyśmy sobie czynić, jest niewątpliwie to, że pozwalamy ulatywać, nakształt marzeń sennych, pojęciom honoru i sprawiedliwości, które od czasu do czasu budzą się w naszem sercu“.
Uczciwa kobieta bawi na wsi, spędza godzinę w cieplarni z ogrodnikiem; ludzie, którzy zawiedli się na niej, krzyczą że ogrodnik jest jej kochankiem.
Co na to odpowiedzieć? W teorji rzecz jest możliwa. Mogłaby rzec: „Mój charakter mówi za mnie, zważcie obyczaje mego całego życia“; ale te rzeczy porówni są niewidzialne i dla złych nie chcących nic widzieć i dla głupców niezdolnych nic widzieć.
Widziałem, jak ktoś odgadł, że jego rywal jest kochany, ów zaś nie spostrzegł tego z przyczyny swej miłości.
Im szaleniej człowiek kocha, tem większy gwałt musi sobie zadać, aby się narazić na możliwość gniewu ukochanej biorąc ją za rękę.
Retoryka śmieszna, ale, nawspak retoryce Russa, natchniona szczerą namiętnością: Pamiętniki pana de Maubreuil, list Sanda.
Widziałem — tak mi się zdawało — tego wieczora tryumf naturalności w młodej osobie, która, coprawda, ma, jak sądzę, wiele charakteru. Ubóstwia swego kuzyna, to mi się zdaje oczywiste, i musiała sobie uświadomić stan swego serca. Kuzyn ów kocha ją; ale, ponieważ jest z nim bardzo poważna, myśli że ona go nie lubi i daje się pociągnąć sympatji, jaką mu ojawia Klara, młoda wdowa, przyjaciółka Melanji. Sądzę że się z nią ożeni; Melanja widzi to i cierpi tak jak może cierpieć dumne serce, przepełnione mimo swej woli gwałtownem uczuciem. Wystarczyłoby jej zmienić nieco zachowanie; ale uważa, że sprzeniewierzyć się na chwilę naturalności byłoby podłością, któraby zaciężyła nad całem jej życiem.
Safo widziała w miłości jedynie szał zmysłów lub rozkosz fizyczną oczyszczoną przez krystalizację. Anakreon szukał w niej zabawy dla zmysłów i umysłu. Zamało było w starożytności bezpieczeństwa, aby pełna miłość mogła kwitnąć.
Wystarczy mi poprzedzający fakt, aby się śmiać z ludzi wynoszących Homera nad Tassa. Miłość istniała za Homera, i nie zbyt daleko od Grecji.
Uczuciowa kobieto, jeśli chcesz wiedzieć, czy ubóstwiany mężczyzna kocha cię prawdziwie, zbadaj młodość swego kochanka. Każdy niepospolity człowiek był zrazu, stawiając pierwsze kroki w życiu, śmiesznym zapaleńcem lub człowiekiem nieszczęśliwym.
Charakter wesoły i równy, łatwy do uszczęśliwienia, nie może zdobyć się na żar jakiego łaknie twoje serce.
Namiętnością zowię jedynie miłość doświadczoną w długich nieszczęściach i to nieszczęściach których powieściopisarze nie opisują, których zresztą nie mogą opisać.
Silne postanowienie zmienia natychmiast bezmiar nieszczęścia w stan znośny. Wieczorem po przegranej bitwie człowiek umyka co sił na zdrożonym koniu; słyszy galop ścigających go jeźdźców. Naraz zatrzymuje się, zsiada, podsypuje skałkę u karabinu i pistoletów i postanawia się bronić. Natychmiast przestaje widzieć śmierć, a widzi krzyż Legji.
Obyczaje angielskie. Około r. 1730, kiedy my mieliśmy już Woltera i Fontenelle‘a, wymyślono w Anglji maszynę oddzielającą ziarno od plew; robi się to zapomocą koła poruszającego powietrze; ale w tym biblijnym kraju chłopi orzekli, iż bezbożne jest sprzeciwiać się woli Opatrzności i sprowadzać sztuczny wiatr, zamiast modlić się o wiatr potrzebny dla oczyszczenia zboża i czekać chwili naznaczonej przez Boga Izraela. Porównaj z chłopem francuskim[255].
Niema wątpienia, że szaleństwem jest poddawać się namiętnej miłości. Niekiedy wszakże lekarstwo działa zbyt energicznie. Młode Amerykanki w Stanach Zjednoczonych są tak wzrosłe w pojęciach rozsądku, że miłość, ten kwiat życia, nieznany tam jest młodym. W Bostonie można bezpiecznie zostawić młodą pannę z pięknym codzoziemcem i być pewnym, że ona myśli jedynie o majątku swego przyszłego.
We Francji, mężczyźni którzy postradali żonę, są smutni; wdowy przeciwnie wesołe i szczęśliwe. Istnieje u kobiet przysłowie na temat szczęśliwości tego stanu. Niema tedy równości w umowie małżeńskiej.
I .powszechniej się ktoś podoba, tem płyciej się podoba.
Wpływ pierwszego dziecięctwa sprawia, że przejmujemy namiętności naszych rodziców, nawet gdy te namiętności zatruwają nasze życie (Duma Leonory).
Najczcigodniejsze źródło dumy kobiecej, to obawa aby się nie poniżyć w oczach kochanka zbyt pośpiesznym krokiem, lub postępkiem który mógłby mu się wydać mało kobiecy.
Prawdziwa miłość czyni myśl o śmierci częstą, łatwą, wolną od grozy; — prosty przedmiot porównania, cena którą dałoby się za wiele rzeczy.
Ileż razy wykrzyknąłem w pełni swego hartu: „Gdyby mi ktoś strzelił w łeb, podziękowałbym mu przed zgonem, o ilebym zdążył!“ Na hart wobec ukochanej osoby można się zdobyć jedynie kosztem miłości.
Miłość lęka się śmieszności. Śmieszność niemożebna we Włoszech: co jest w dobrym tonie w Wenecji, śmieszne jest w Neapolu, nic zatem nie jest śmieszne. Przytem nie potępia się tam niczego co sprawia przyjemność. Oto co zabija głupkowaty honor oraz połowę komedyj.
Dzieci władają zapomocą łez, a kiedy na nie nie zważać, robią sobie umyślnie coś złego. Młode kobiety zaciekają się w punkcie honoru.
Jest to prawda pospolita, i dlatego właśnie zaniedbana, mianowicie iż wrażliwość duszy staje się z każdym dniem rzadsza, a inteligencja pospolitsza.
Widziałem jej uderzający przykład; ale, ściśle wziąwszy, aby dać o nim dobre pojęcie, trzebaby piętnastu stronnic. Gdybym miał odwagę, wolałbym raczej zanotować następstwa tego com widział niezbicie. Niepodobna mi tedy podzielić się swojem przeświadczeniem. Za wiele drobnych okoliczności. Duma ta jest przeciwieństwem próżności francuskiej. O ile mogę sobie przypomnieć, jedynem dziełem, w którem widziałem jej zarys, to ustęp z Pamiętników pani Roland, gdy opowiada swoje dziecinne myśli z czasów panieńskich.
We Francji, większość kobiet nie dba zupełnie o młodego człowieka, dopóki z niego nie zrobią zarozumialca i błazna. Wówczas dopiero może pogłaskać ich próżność. (Duclos).
Zillietti powiadał mi o północy u miłej marchesiny R....: „Nie pójdę na obiad do San-Michele (nazwa gospody); wczoraj powiedziałem parę konceptów, rozmawiałem wesoło z C***, mogłoby to ściągnąć na mnie uwagę“.
I nie myślcie, aby Zilietti był głupiec lub tchórz. Jest to dorzeczny i bardzo bogaty obywatel tego ¡szczęsnego kraju.
W Ameryce godny podziwu jest rząd a nie społeczeństwo. Gdzieindziej, to rząd czyni zło. Zamienili role w Bostonie; rząd uprawia tam obłudę, aby nie razić społeczeństwa.
Kiedy we Włoszech młode dziewczęta kochają, poddają się całkowicie natchnieniu przyrody. Conajwyżej wspomagają się paroma trafnemi zasadami, których nabyły podsłuchując pod drzwiami.
Jakgdyby przypadek chciał aby wszystko tutaj sprzyjało naturalności, nie czytują romansów, dla tej prostej przyczyny że ich tu niema. W Genewie i we Francji, przeciwnie, szesnastolatki kochają się aby przeżywać romans i pytają same siebie przy każdym postępku, niemal przy każdej łzie: „Czy nie jestem podobna do Julji d’Etanges?“.
Prawa wyobraźni są jeszcze tak mało znane, że przyjmuję następujący pogląd, który zresztą może jest błędny.
Sądzę, iż można rozróżnić dwa rodzaje wyobraźni:
1. Wyobraźnię płomienną, porywczą, samorzutną, wiodącą wprost do czynu, trawiącą się własnym ogniem i omdlewającą, skoro odwlec czyn bodaj o jedną dobę, jak u Fabia. Główną jej cechą jest niecierpliwość: wścieka się na wszystko czego nie może osiągnąć. Widzi zewnętrzne okoliczności, ale rozogniają ją one tylko, wchłania je w siebie i obraca natychmiast na rzecz namiętności.
2. Wyobraźnia, która rozpala się stopniowo, zwolna, ale która zczasem nie widzi już zewnętrznych okoliczności i dochodzi do tego, że zajmuje się i karmi jedynie własną namiętnością. Ten ostatni rodzaj wyobraźni kojarzy się doskonale z ciężkością a nawet ubóstwem myśli. Sprzyja stałości. To większość dziewcząt niemieckich umierających na swą miłość i na suchoty. Tego smutnego widoku, tak częstego z tamtej strony Renu, nie spotyka się nigdy we Włoszech.
Nałogi wyobraźni. Francuza istotnie razi ośm zmian dekoracji na jeden akt tragedji. Przyjemność oglądania Makbeta niemożliwa jest dla tego człowieka; pociesza się potępiając Szekspira.
We Francji, prowincja, we wszystkiem co tyczy kobiet, jest o czterdzieści lat za Paryżem. W Corbeil, pewna mężatka mówiła mi, że odważyła się przeczytać jedynie pewne ustępy z Pamiętników Lauzuna. Tak cielęca głupota mrozi mnie, nie umiem już na to rzec ani słowa; to ona sama jest książką którą się rzuca.
Goethe, lub każdy inny genjalny Niemiec, ceni pieniądze tyle ile są warte. O majątku trzeba myśleć póty, póki się niema sześciu tysięcy franków renty; poczem nie należy już o tem myśleć. Głupiec natomiast nie pojmuje korzyści tego aby czuć i myśleć jak Goethe; całe życie czuje tylko przez pieniądze i myśli tylko o pieniądzach. Dzięki mechanizmowi tego dwugłosu, ludzie prozaiczni mają w świecie coś w rodzaju przewagi nad wielkiemi sercami.
W Europie, żądzę podnieca skrępowanie; w Ameryce osłabia ją swoboda.
Jakaś manja dyskutowania ogarnęła młodzież i odciąga ją od miłości. Rozstrząsając czy Napoleon był pożyteczny dla Francji, pozwalają mijać wiekowi kochania. Nawet wśród tych którzy chcą być młodzi, krawaty, ostrogi, marsowe miny, mizdrzenie się, sprawiają, iż chłopiec zapomina spojrzeć na młodą dziewczynę która mija go z tak skromną minką i której niedostatek nie pozwala wychodzić do miasta częściej niż raz na tydzień.
Usunąłem rozdział o Skromnisi i kilka innych.
Rad jestem, że znalazłem w pamiętnikach Horacego Walpole następujący ustęp:
THE TWO ELISABETHS. Let us compare the daughters of two ferocious men, and see which was sovereign of a civilised nation, which of a barbarous one. Both vere Elisabeths. The daugther of Peter (of Russia) was absolute yet spared a competitor and a rival; and thought the person of an empress had sufficient allurements for as many of her subjects as she choose to honour with the communication. Elisabeth of England could neither forgive the claim of Mary Stuart nor her charms, but ungenerously emprisoned her (as George IV Napoleon), when imploring protection, and without the sanction of either despotism or law sacrificed many to her great and little jealousy. Yet this Elisabeth, piqued herself on chastity; and while she practised every ridiculous art of coquetery to be admired at an unseemly age, kept off lovers whom she encouraged, and neither gratified her awn desires nor their ambition. Who can help prefering the honest, open-hearted barbarian empress?[256].
Ave Maria (twilight) we Włoszech, to gadzina tkliwości, zadumy i melancholji: wrażenie spotęgowane dźwiękiem pięknych dzwonów.
Godziny rozkoszy, wiążące się ze zmysłami jedynie wspomnieniem.
Pierwsza miłość młodego człowieka wchodzącego w świat rodzi się zazwyczaj z ambicji. Rzadko przedmiotem jej jest młoda panienka łagodna, miła, niewinna. Jak drżeć, uwielbiać, jak się czuć w obecności bóstwa? Młodzieniec pragnie kochać istotę, której przymioty podnosiłyby go we własnych oczach. Dopiero na schyłku życia wraca się smętnie do kochania tego co niewinne i proste, zwątpiwszy o tem co wzniosłe. Między temi krańcami jest prawdziwa miłość, która myśli tylko o sobie.
Wielkich dusz nikt się nie domyśla, kryją się; zazwyczaj na zewnątrz przebija jedynie nieco dziwactwa. Więcej jest wielkich dusz, niżby się mniemało.
Cóż za chwila, pierwszy uścisk dłoni ukochanej! Jedyne szczęście, któreby można z tem porównać, to upojenie władzy, którem królowie i ministrowie rzekomo gardzą. To szczęście ma też swoją krystalizacją, wymagającą chłodniejszej i rozsądniejszej wyobraźni. Pomyślcie człowieka, którego przed kwadransem Napoleon mianował ministrem.
Nic fałszywszego nad tę maksymę: „Nikt nie jest bohaterem dla swego lokaja“, lub raczej nic prawdziwszego w sensie monarchicznym: bohater sztuczny, jak Hipolit w Fedrze. Desaix, naprzykład, byłby bohaterem nawet dla swego lokaja (nie wiem coprawda czy go miał), i bardziej jeszcze dla lokaja niż dla kogo innego. Bez dobrego tonu i nieodzownej domieszki komedji, taki Turenne albo Fenelon byliby Desaixami.
Oto bluźnierstwo. Ja, Holender, śmiem rzec, że Francuzi nie znają prawdziwej przyjemności rozmowy ani teatru: zamiast odpoczynku i swobody, to praca. W liczbie utrudzeń które przyśpieszyły śmierć pani de Stael, wymieniano trudy rozmowy w ciągu ostatniej zimy[257].
Napięcie nerwów słuchu dla usłyszenia każdej nuty, dość dobrze tłumaczy fizyczną rozkosz muzyki.
Ladacznice najbardziej upadla przeświadczenie — ich własne i ogółu — że one czynią coś bardzo złego.
Ostrzeż, w czasie odwrotu armji, włoskiego żołnierza o jakiemś bezcelowem niebezpieczeństwie, podziękuje ci i będzie się go starał uniknąć. Ukaż, przez ludzkość, to samo niebezpieczeństwo Francuzowi, będzie myślał że go wyzywasz i przez punkt honoru rzuci się w nie naoślep. Gdyby śmiał, starałby się zadrwić z ciebie.
Wszelka najużyteczniejsza myśl, jeśli ją można wyrazić jedynie w bardzo prostych słowach, spotka się nieodzownie we Francji ze wzgardą. Nigdy Wzajemne nauczanie, gdyby je wynalazł Francuz, nie byłoby się przyjęło. Zupełnie przeciwnie we Włoszech.
O ile kochasz jakąś kobietę lub o ile wyobraźnia twoja nie jest zbyt zużyta, jeżeli ona popełni tę niezręczność, że opowie ci, pewnego wieczora, tkliwym i wzruszonym głosem: „Niech pan przyjdzie jutro w południe, będę sama“; nie będziesz mógł spać, nie będziesz zdolny myśleć już o niczem, ranek będzie ci męczarnią; wreszcie godzina bije, masz uczucie że każde uderzenie wstrząsa ci przeponę.
W miłości, dzieląc się pieniędzmi, pomnaża się miłość; dając je, zabija się miłość.
Oddala się doraźne nieszczęście, a na przyszłość dotkliwą obawę braku, albo też stwarza się wyrachowanie i poczucie rozdziału, niweczy się sympatję.
Ceremonje dworskie z obnażonemi piersiami kobiet, które wystawiają je niby oficerowie swoje uniformy, nie sprawiając już tem żadnego wrażenia, przywodzą mimowoli na myśl sceny z Aretina.
Widzi się, co świat czyni z interesu pieniężnego, aby się przypodobać jednemu człowiekowi; widzi się cały tłum działający gromadnie bez moralności, a zwłaszcza bez namiętności. Wszystko to, połączone z obecnością kobiet bardzo wygorsowanych, o złym wyrazie i sardonicznym uśmiechu dla wszystkiego co nie jest osobistym interesem płatnym w gotowiźnie użycia, daje wrażenie scen z życia galer, i odsuwa wszelki skrupuł płynący z cnoty lub wewnętrznego zadowolenia.
Widziałem jak, wśród tego wszystkiego, poczucie osamotnienia nastraja tkliwe serca do miłości.
Dusza zajęta zwalczaniem fałszywego wstydu nie może odczuwać rozkoszy. Rozkosz jest zbytkiem: aby się nim sycić, trzeba aby nic nie groziło bezpieczeństwu, które jest koniecznością.
Oznaka miłości, której nie umieją udać kobiety interesowne. Czy istnieje prawdziwa radość z pojednania? lub czy myśli się tylko o jego korzyściach?
Biedni ludzie zapełniający pustelnie trapistów, to nieszczęśnicy, którzy nie mieli odwagi się zabić. Wyłączam, oczywiście, przełożonych, którzy mają tę przyjemność że są przełożonymi.
Nieszczęściem jest poznać włoską piękność: człowiek staje się niewrażliwy. Poza Italją, woli się towarzystwo mężczyzn.
Bezgraniczna cześć dla pieniędzy, wielka i główna wada Anglika i Włocha, mniej daje się uczuć we Francji, sprowadza się zaś do właściwych rozmiarów w Niemczech.
Kobiety francuskie, ile że nigdy nie oglądały szczęścia prawdziwej namiętności, nie są zbyt wybredne co do swego domowego szczęścia oraz co do swego codzień.
„Mówi mi pan o ambicji jako o środku przeciw nudzie, powiadał Kamieński; otóż, cały czas kiedy galopowałem co wieczór dwie mile aby odwiedzić księżnę w Kaliszu, znajdowałem się przy boku despoty, którego czciłem, który miał w swej mocy całe moje szczęście oraz zadowolenie wszystkich mych możebnych pragnień“.
Doskonałość w szczegółach form i stroju, wielka dobroć, brak polotu, baczność na setkę codziennych drobnostek, niezdolność zajmowania się dłużej niż trzy dni jednem i tem samem wydarzeniem: oto ładny kontrast z surowym purytanizmem, z biblijnem okrucieństwem, ścisłą uczciwością, nieśmiałą i obolałą miłością własną, powszechnym cant’em; i oto dwa pierwsze narody świata!
Alviza nazywa karygodnym brakiem delikatności pisać listy miłosne do kobiety którą ubóstwiasz, a która, patrząc na ciebie tkliwie, przysięga ci, że cię nie pokocha nigdy.
Największemu filozofowi, jakiego mieli Francuzi, brakowało tego, aby żył w jakiemś alpejskiem odludziu, w jakiejś pustelni, i aby stamtąd rzucił swoją książkę w Paryż, nie zjawiając się tam nigdy osobiście. Widząc Helwecjusza tak prostym i zacnym, ludzie wypiżmowani i sztuczni, jak Suard, Marmontel, Diderot, nie mogli uwierzyć że to jest wielki filozof. Byli szczerzy, lekceważąc jego głęboki rozum; — przedewszystkiem, był prosty, grzech nie do darowania we Francji; następnie, człowieka — nie książkę — plamiła jedna słabość: przywiązywał ogromną wagę do tego co we Francji nazywa się sławą, chciał być w modzie u współczesnych, jak Balzac, Voiture, Fontenelle.
Rousseau miał za wiele wrażliwości a za mało rozsądku, Buffon za wiele obłudy w swoim botanicznym ogrodzie, Wolter za wiele dzieciństw w głowie, aby móc ocenić zasadę Helwecjusza.
Filozof ów popełnił tę małą niezręczność, że nazwał ową zasadę interesem, zamiast dać jej ładne miano rozkoszy[258]; ale co myśleć o zdrowym rozsądku całej literatury, którą zdoła zbałamucić tak drobna usterka?
Przeciętny rozumny człowiek, książę Eugenjusz Sabaudzki naprzykład, byłby, na miejscu Regulusa, został spokojnie w Rzymie, gdzie drwiłby sobie z głupoty kartagińskiego senatu; Regulus wraca! Książę Eugenjusz poszedłby za swoim interesem, jak Regulus za swoim.
Prawie we wszystkich okolicznościach, dostojna dusza widzi możliwość czynu, o którym dusza pospolita nie ma nawet pojęcia. Skoro tylko możliwość tego czynu objawi się duszy dostojnej, interesem jej jest spełnić go.
Gdyby nie wykonała czynu który jej się objawił, gardziłaby sobą; byłaby nieszczęśliwa. Człowiek ma obowiązki wedle miary swego ducha. Zasada Helwecjusza jest słuszna, nawet w najszaleńszych porywach miłosnych, nawet w samobójstwie. Jest przeciw naturze ludzkiej, jest niemożliwe, aby człowiek nie czynił zawsze i w każdej chwili życia tego, co w danym momencie jest możliwe i co mu sprawia największą przyjemność.
Mieć silny charakter, znaczy doświadczyć wpływu drugich na samego siebie; zatem trzeba tych drugich.
Nie ogłoszono drukiem pośmiertnej korespondencji miłosnej dam rzymskich. Petronjusz napisał uroczą książkę, ale odmalował jedynie rozpustę.
Po Dydonie[259] i po drugiej sielance Wergilego, nie mamy, w przedmiocie miłości w Rzymie, nic ściślejszego, niż pisma trzech wielkich poetów, Owidjusza, Tibulla i Propercjusza.
Otóż, elegje Parny’ego lub list Heloizy do Abelarda przez Colardeau są to obrazy bardzo niedokładne i mgliste, gdy je porównać z kilkoma listami z Nowej Heloizy, z listami Zakonnicy portugalskiej, panny de Lespinasse, Zofji do Mirabeau, Wertera, etc., etc.
Poezja, ze swemi uświęconemi porównaniami, ze swą mitolog ją w którą poeta nie wierzy, ze swą godnością stylu à la Louis XIV i aparatem ozdóbek rzekomo poetycznych, jest o wiele niższa od prozy, gdy chodzi o to aby dać jasny i wierny obraz wzruszeń serca; a w tym zakresie wzruszyć można jedynie jasnością.
Tibullus, Owidjusz, Propercjusz lepszy mieli smak od naszych poetów: odmalowali miłość taką, jaka mogła istnieć u dumnych obywateli rzymskich; a i oni żyli za Augusta, który, zamknąwszy świątynię Janusa, starał się zmienić obywateli w uległych poddanych.
Kochanki tych trzech wielkich poetów były to kobiety zalotne, niewierne i przedajne; oni sami szukali u nich jedynie rozkoszy fizycznych i sądzę że nigdy się im nie śniło o wzniosłych uczuciach[260], jakie, w trzynaście wieków później, wzbierały w sercu tkliwej Heloizy.
Czerpię następujący ustęp z wykwintnego pisarza, znającego o wiele lepiej ode mnie poetów łacińskich:
„Świetny talent Owidjusza[261], bogata wyobraźnia Propercego, tkliwa dusza Tibulla natchnęły ich niewątpliwie poezją różnych odcieni, ale kochali oni w jednaki sposób kobiety mniej więcej jednego gatunku. Pragną, zdobywają, bywają zdradzeni, są zazdrośni, kłócą się i godzą; i znowuż oni są niewierni, uzyskują przebaczenie i odnajdują szczęście, zmącone niebawem nawrotem tych samych kolei.
„Korynna jest mężatką. Pierwsza lekcja, jaką jej daje Owidjusz, to sztuka oszukiwania męża; znaki, jakie mają sobie dawać przy nim i przy ludziach aby się porozumieć i aby ich nie zrozumiał nikt inny. Tuż potem, moment szczęścia; niebawem kłótnie i — czegoby się nikt nie spodziewał po takim galancie jak Owidjusz — zniewagi i razy; przeprosiny, łzy i przebaczenie. Zwraca się czasem do poślednich figur, do służby, do odźwiernego lubej, iżby mu otworzył w nocy; do jakiejś ohydnej staruchy, która ją psuje i uczy oddawać się za złoto staremu dozorcy-eunuchowi; do młodej niewolnicy, iżby jej doręczyła tabliczki z prośbą o schadzkę. Ona odmawia schadzki; on przeklina tabliczki, które go tak zawiodły. Niebawem, powiodło mu się lepiej: zwraca się do Jutrzenki, błagając, by nie przerywała jego szczęścia.
„Wnet obwinia się o swoje liczne zdrady, o swój pociąg do wszystkich kobiet. Rychło potem Korynna go zdradza; on nie może znieść myśli, że udzielił jej lekcyj, z których ona korzysta z innym. Zkolei znowuż Korynna jest zazdrosna; unosi się jak kobieta bardziej porywcza niż tkliwa; oskarża go o miłostki z młodą niewolnicą. On przysięga że nie, a zarazem pisze do tej niewolnicy; Korynna miała słuszność w swoim gniewie! Jak mogła się dowiedzieć? Czem się zdradzili? Prosi niewolnicy o nową schadzkę. Jeśli mu odmówi, grozi, że wszystko odsłoni przed Korynną. Żartuje z przyjacielem ze swej podwójnej miłości, z utrapień i rozkoszy jakie mu ona daje. Wkrótce potem zajmuje go wyłącznie Korynna. Należy cała do niego. On opiewa swój tryumf, jakby to było pierwsze jego zwycięstwo. Po kilku wydarzeniach, które, z wielu przyczyn, należy pominąć milczeniem, oraz po kilku innych które przytaczać byłoby zbyt rozwlekłe, okazuje się, że mąż Korynny stał się zbyt pobłażliwy. Nie jest zazdrosny; niepodoba się to kochankowi, który grozi mu, że rzuci jego żonę, jeśli nie będzie zazdrosny jak wprzódy. Mąż spełnia to życzenie aż nadto; każe strzec Korynny tak pilnie, że Owidjusz nie może się do niej zbliżyć. Skarży się na ten dozór który sam wywołał, ale potrafi go oszukać; niestety, nie on jeden. Zdrady Korynny zaczynają się na nowo i stają się coraz częstsze; miłostki jej są tak publiczne, że jedyną łaską, o jaką Owidjusz błaga, to aby się starała łudzić go bodaj troszkę i aby mniej jawnie okazywała się tem czem jest. Oto obyczaje Owidjusza i jego kochanki, oto charakter ich miłości.
„Cyntja jest pierwszą miłością Propercego i będzie ostatnią. Ledwie dostąpił szczęścia, staje się zazdrosny. Cyntja zanadto lubi stroje; prosi ją, by unikała zbytku a kochała prostotę. On sam oddaje się niejednej rozpuście. Cyntja czeka nań; zjawia się aż rano, prosto z biesiady, pijany. Zastaje ją we śnie; przez długi czas, hałas jaki robi ani nawet jego pieszczoty nie zdołają jej zbudzić; wreszcie Cyntja otwiera oczy i czyni mu zasłużone wymówki. Przyjaciel chce go odciągnąć od Cyntji; on wysławia przed tym przyjacielem jej piękność i talenty. Zdaje się że ją straci: Cyntja ucieka z jakimś żołnierzem; będzie się tułała po obozach, godzi się na wszystko, byle żyć ze swym wojakiem. Propercjusz nie unosi się, płacze, prosi bogów aby była szczęśliwa. Nie ruszy się z domu, który ona opuściła; wyjdzie naprzeciw obcych, którzy ją widzieli; bezustannie będzie ich pytał o Cyrntję. Wzruszona tyloma dowodami miłości, porzuca żołnierza i wraca do poety. On dziękuje Apolinowi i muzom; szaleje ze szczęścia. Szczęście to mącą niebawem nowe nąpady zazdrości, przerywa je wyjazd i rozłąka. Zdala od Cyntji, myśli jedynie o niej. Jej dawne zdrady każą mu się lękać nowych. Śmierć nie przeraża go, lęka się jedynie stracić Cyntję; niech ma pewność że ona dochowa mu wiary, a zstąpi w grób bez żalu.
„Po nowych zdradach, mniemał że się wyzwolił ze swej miłości, ale niebawem znów podejmuje dawne kajdany. Maluje czarujący portret lubej, jej urody, wykwintu, stroju, jej talentów do śpiewu, poezji i tańca; wszystko pomnaża i usprawiedliwia jego miłość. Ale Cyntja, równie przewrotna jak urocza, osławia się w całem mieście tak jawnemi miłostkami, że Propercjusz nie może jej już kochać bez wstydu. Rumieni się, ale nie może się oderwać. Będzie jej kochankiem, mężem; nigdy nie będzie kochał nikogo prócz Cyntji. Rozstają się i znów wracają do siebie. Cyntja jest zazdrosna, on ją uspokaja. Nigdy nie będzie kochał innej kobiety. Istotnie, nie jedną kobietę on kocha, ale wszystkie. Nigdy mu ich nie dość; nienasycony jest w rozkoszy. Aby się opamiętał, trzeba by go Cyntja porzuciła znowu. Wówczas wybucha skargą tak żywą, jakgdyby nigdy sam nie był niewierny. Chce uciekać. Szuka zapomnienia w hulance. Upił się jak zwykle. Udaje, że zgraja amorów spotyka go i sprowadza do stóp Cyntji. Po pojednaniu, nowe burze. Przy wieczerzy, Cyntja, rozpalona winem jak on, wywraca stół, tłucze mu puhar o głowę; on jest zachwycony! Nowe zdrady każą mu wreszcie skruszyć ten łańcuch; chce wyjechać; puści się w podróży po Grecji; układa plan podróży; ale wyrzeka się zamiaru, aby się stać przedmiotem nowych zniewag. Cyntja nie poprzestaje już na tem że go zdradza; czyni go pośmiewiskiem rywali; ale dosięga ją choroba, umiera. Umierając, wymawia mu jego zdrady, kaprysy, opuszczenie w jakiem ją zostawił w ostatnich chwilach, i przysięga iż ona sama, mimo pozorów, była mu zawsze wierna. Takie są obyczaje i przygody Propercjusza i jego kochanki; takie są w streszczeniu dzieje ich miłości. Oto kobieta, jaką zmuszony był kochać człowiek z duszą Propercjusza.
„Owidjusz i Propercjusz byli często niewierni, ale nigdy niestali. Są to dwaj ujarzmieni rozpustnicy, którzy zbaczają często to tu, to tam w swoich kaprysach, ale wracają zawsze by podjąć swe kajdany. Korynna i Cyntja mają rywalki we wszystkich kobietach; osobliwie nie mają żadnej. Jeśli miłość poetów jest płocha, muza ich jest wierna; żadne inne imię prócz Korynny i Cyntji nie pojawia się w ich wierszach. Tibullus, kochanek i poeta nader tkliwy, mniej od tamtych gorący i namiętny, nie jest równie stały. Trzy piękności są, jedna po drugiej, przedmiotem jego uczuć i poezji. Pierwsza Delja, najsławniejsza i najbardziej ukochana. Tibullus stracił majątek, ale zostaje mu wieś i Delja: niech ją posiada w zaciszu sielskiem, niechaj, oddając ducha, może utulić w dłoni rękę Delji, niech ona idzie płacząc za jego pogrzebem, — nie ma ponadto innych pragnień. Delję trzyma pod strażą zazdrosny mąż. Tibullus wedrze się do jej więzienia mimo stróżów i potrójnych ryglów. Zapomni w jej ramionach o wszelkiej zgryzocie. Kiedy jest chory, zaprząta go jedynie Delja; zagrzewa ją, by zawsze była czysta, aby gardziła złotem, aby użyczała tylko jemu tego co od niej uzyskał. Ale Delja nie słucha tej rady. Sądził, że zniesie jej wiarołomstwo; ale to jest ponad jego siły: błaga o litość Delji i Wenery. Szuka lekarstwa w winie: nadaremnie; nie może ani ukoić swych żalów, ani wyleczyć się z miłości. Zwraca się do męża Delji, zwiedzionego jak on; odsłania mu wszystkie podstępy, jakiemi ona się posługuje aby wabić i widywać swych kochanków. Jeżeli mąż nie umie jej pilnować, niech ją powierzy jemu: on potrafi odpędzić gachów i ochronić od ich zasadzek tę, która znieważa ich obu. Uspokaja się, wraca do niej, przypomina sobie matkę Delji, która wspomagała ich miłowanie; wspomnienie dobrej kobiety otwiera jego serce dla tkliwych uczuć i niebawem winy Delji idą w niepamięć. Ale rychło dopuszcza się ona cięższych błędów. Dała się ująć złotu i podarkom, oddaje się innemu, wielu innym. Tibullus zrywa wkońcu haniebne kajdany i żegna ją na zawsze.
„Wstępuje w służby Nemezis i też nie więcej tam znajduje szczęścia; ona kocha jedynie złoto, mało dba o poezję i dary genjuszu. Nemezis, kobieta chciwa, oddaje się temu kto ofiaruje najwięcej; on przeklina jej chciwość, ale kocha ją, nie może żyć bez jej miłości. Stara się ją zmiękczyć za pomocą wzruszających obrazów. Nemezis straciła młodą siostrę; poeta pójdzie płakać na jej grobie i powierzy swe zgryzoty niemym popiołom. Cienie siostry pogniewają się o łzy, które Nemezis wyciska mu z oczu. Niechaj nie lekceważy ich gniewu: żałosny obraz siostry zmąciłby w nocy jej sen... Ale te smutne wspomnienia doprowadzają Nemezis do łez. Tibullus nie chce nawet szczęścia za tę cenę...
„Trzecią jego kochanką jest Neera. Długo cieszy się jej miłością; prosi bogów jedynie o to, aby mógł z nią żyć i umierać; ale cona odjeżdża, niema jej. Myśli jedynie o niej, prosi bogów tylko o nią; widzi we śnie Apollina, który mu oznajmia, że Neera go rzuca. Nie chce wierzyć w ów sen; nie mógłby przeżyć tego nieszczęścia, a wszakże nieszczęście to jest prawdą. Neera jest niewierna; jeszcze raz go porzucono. Taki był charakter i los Tibulla, taka jest dość smutna opowieść jego potrójnej miłości.
„W nim zwłaszcza przeważa łagodna melancholja, która nawet rozkoszy daje uroczy odcień smutku i marzenia. Jeżeli był w starożytności poeta, który wkładał w miłość duszę, to Tibullus; ale te odcienie uczuć, które wyraża tak dobrze, są w nim; nie myśli — tak samo jak tamci dwaj — odcieni tych szukać lub budzić ich w kochance. Jej wdzięk, uroda, oto co go rozpala; pieszczota jej, to wszystko czego pragnie i po czem rozpacza; jej przedajność, przewrotność, jej ucieczka, oto co go dręczy. Ze wszystkich tych kobiet, wsławionych wierszami trzech wielkich poetów, Cyntja wydaje się najgodniejszą kochania. Talenty łączą się u niej z innemi powabami; uprawia śpiew, poezję; ale, mimo tych darów dość częstych u kurtyzan pewnej klasy, niewiele więcej warta jest od innych. Rozkosz, złoto i wino, oto co ją wabi; a Propercjusz, który jedynie parę razy chwali w niej owo zamiłowanie do sztuk, ulega, w swej namiętności, przemocy zgoła innej potęgi“.
Ci wielcy poeci, to były zapewne najtkliwsze i najsubtelniejsze dusze swojej epoki, a oto co kochali i jak kochali! Trzeba tu usunąć na bok względy literackie. Szukam jedynie dokumentu epoki, jak, za dwa tysiące lat, powieść p. Ducray-Duminil będzie dokumentem naszych obyczajów.
Jeden z moich wielkich żalów, to że nie mogłem widzieć Wenecji z r. 1760[262]; zdaje się, że cały szereg szczęśliwych okoliczności skupił na tej małej przestrzeni formę rządu i pojęcia najbardziej sprzyjające szczęściu człowieka. Słodka rozkosz dawała wszystkim szczęście bez wysiłku. Nie było wewnętrznych walk i nie było zbrodni. Pogoda była na wszystkich obliczach, nikt nie silił się wydać bogatszy niż był, obłuda nie wiodła do niczego. Wyobrażam sobie, że to musiało być zupełne przeciwieństwo Londynu z r. 1822.
Jeżeli brak osobistego bezpieczeństwa zastąpimy słuszną obawą braku pieniędzy, ujrzymy że Stany Zjednoczone, w stosunku do namiętności której monografję próbujemy oto pisać, podobne są wielce do starożytności.
Mówiąc o mniej lub więcej niedoskonałych zarysach namiętnej miłości, jakie nam zostawili starożytni, widzę że zapomniałem o miłościach Medei w Argonautach. Wergili skopjował je w swojej Dydonie. Porównajcie to z miłością taką, jaka jest w nowoczesnej powieści: Dziekan z Killerine naprzykład.
Mieszkaniec Rzymu odczuwa piękność natury i sztuki ze zdumiewającą siłą, głębią i trafnością; ale niech spróbuje rozumować o tem co odczuwa tak mocno, litość bierze słuchać.
Może to stąd, że uczucie posiada od natury, a logikę od rządu.
Widzi się natychmiast, czemu sztuki piękne, poza Włochami, są jedynie lichym żartem; rozprawiają o nich lepiej, ale ogół nic nie czuje.
Bardzo rozumny człowiek, przybyły wczoraj z Madras, powiedział mi w dwugodzinnej rozmowie to, co ja tu streszczam w dwudziestu wierszach:
„Owa ponurość, która z niewiadomej przyczyny ciąży nad angielskim charakterem, wnika tak głęboko w serca, że, na krańcu świata, w Madras, kiedy Anglik może uzyskać kilka dni wakacyj, opuszcza corychlej bogate i kwitnące Madras, aby się rozerwać nieco we francuskiem miasteczku Pondichéry, które, bez bogactw i prawie bez handlu, kwitnie pad ojcowskim rządem pana Dupuy. W Madras pije się burgunda po trzydzieści sześć franków; ubóstwo Francuzów z Pondichéry sprawia, że w najwytworniejszych towarzystwach za chłodniki starczy duża szklanka wody. Ale zato ludzie się tam śmieją“.
Obecnie, większa panuje wolność w Anglji niż w Prusach. Klimat jest ten sam co w Królewcu, Berlinie, Warszawie, miastach, które bynajmniej nie odznaczają się smutkiem. Klasy robotnicze mniej tam mają bezpieczeństwa, a piją równie mało wina co w Anglji; są też o wiele gorzej ubrane.
Arystokracja w Wenecji i w Wiedniu nie jest smutna.
Widzę tylko jedną różnicę: w krajach wesołych mało się czyta Biblji i kwitnie tam miłość. Proszę mi wybaczyć, że wracam często do dowodu, który mi się wydaje nie dosyć przekonywujący. Pomijam dwadzieścia faktów w tym samym sensie.
Widziałem świeżo w pięknym zamku pod Paryżem młodego człowieka, bardzo przystojnego, inteligentnego, bogatego, liczącego niespełna dwadzieścia lat; przypadek sprawił, że był tam przez dłuższy czas prawie sam na sam z ośmnastoletnią panną, ładną, utalentowaną, wykształconą i również bardzo bogatą. Któżby się nie spodziewał gwałtownej miłości? Nic a nic; oba te ładne stworzenia odznaczały się taką dawką próżności, że każde zajmowało się jedynie sobą i wrażeniem jakie ma sprawić.
Przyznaję, nazajutrz po wielkim czynie[263], wściekła pycha wtrąciła ten naród we wszelakie błędy i głupstwa. Oto wszakże rys, który nie pozwala mi wymazać pochwał, jakie oddawałem niegdyś tym spadkobiercom średniowiecza.
Najładniejsza kobieta w Narbonie jestto Hiszpanka, ledwie dwudziestoletnia, żyjąca bardzo zacisznie z mężem, również Hiszpanem, spensjonowanym oficerem. Oficer ten musiał niedawno spoliczkować jakiegoś furfanta: nazajutrz, w miejscu spotkania, furfant widzi nadchodzącą młodą Hiszpankę. Nowa powódź pretensjonalnych bredni: „Nie, doprawdy, to okropne! jak pan mógł powiedzieć swojej żonie? pani przychodzi udaremnić pojedynek! — Przychodzę pana pogrzebać“, odparła młoda Hiszpanka.
Szczęśliwy mąż, który może wszystko powiedzieć żonie! Wynik nie zadał kłamu tym dumnym słowom. Postępek ten uchodziłby w Anglji za mocno nieprzyzwoity. Oto jak fałszywa przyzwoitość uszczupla to niewiele szczęścia, które istnieje na ziemi.
Miły staruszek Donezan powiadał wczoraj: „W mojej młodości, i długo jeszcze w moje lata męskie (miałem w roku 89 pięćdziesiąt lat!) kobiety nosiły pudrowane włosy.
„I przyznam się panu, że kobieta bez pudru budzi we mnie odrazę; w pierwszej chwili mam wrażenie że to pokojówka, która nie miała czasu dokończyć tualety“.
Oto jedyny argument przeciw Szekspirowi, a na rzecz trzech jedności[264].
Zimna, odważna, wyrachowana, nieufna, mędrkująca, zawsze obawiająca się dać porwać komuś kto mógłby z niej sobie drwić pokryjomu, wolna od wszelkiego zapału, nieco zazdrosna o ludzi którzy widzieli wielkie rzeczy przy boku Napoleona, — oto młodzież tegoczesna, bardziej warta szacunku niż sympatji. Pchała ona z konieczności rząd w objęcia lewego centrum. Ten charakter młodzieży objawia się nawet u rekrutów, z których każdy wzdycha jedynie do końca służby.
Wszelkie wychowanie, umyślne czy przypadkowe, urabia ludzi na pewien okres życia. Epoka Ludwika XV mieściła w dwudziestym piątym roku najpiękniejszy moment swoich wychowanków[265].
Dzisiejsi młodzi ludzie najkorzystniej będą się przedstawiali koło czterdziestki; stracą nieufność i pretensje a zyskają swobodę i wesołość.
Dyskusja między człowiekiem dobrej wiary a panem z Akademji.
„W ciągu tej dyskusji z Akademikiem, wciąż Akademik ratował się prostowaniem drobnych dat i podobnych błahostek; ale co się tyczy konsekwencyj i istotnej oceny rzeczy, wciąż przeczył lub udawał że nie rozumie naprzykład że Neron był okrutnikiem, lub Karol II wiarołomcą. Otóż jak dowieść takich rzeczy, lub, dowodząc ich, jak nie zagmatwać ogólnej dyskusji i nie stracić wątku?
„Taki sposób dyskusji spotykałem zawsze między ludźmi z których jeden szuka jedynie prawdy i postępu, drugi faworów władcy lub stronnictwa, oraz chwały pięknego mówienia. I uważałem za wielkie oszukaństwo i stratę czasu, aby człowiek dobrej wiary parał się dysiputą z pp. Akademikami“ (Dzieła ucieszne Wita Allarda z Voiron).
Jedynie drobna część sztuki szczęścia jest ścisłą wiedzą, drabiną na której człowiek ma pewność iż wznosi się wciąż o szczebel: mianowicie ta, która zależy od formy rządu (a i to jest teorja, gdyż Wenecjanie z r. 1770 byli szczęśliwsi niż mieszkańcy Filadelfji dziś).
Pozatem, sztuka szczęścia jest jak poezja; mimo udoskonalenia wszystkiego, Homer, przed dwoma tysiącami siedmset lat, miał więcej talentu niż lord Byron.
Czytając uważnie Plutarcha, dochodzę do wniosku, że ludzie byli szczęśliwsi na Sycylji za czasu Diona — mimo że nie znali drukami ani mrożonego ponczu — niż my umiemy być szczęśliwi dzisiaj.
Wolałbym być Arabem z piątego wieku niż Francuzem z dziewiętnastego.
Nie dla owego złudzenia, które rodzi się i umiera co sekundę, chodzi się do teatru, ale aby mieć sposobność pokazania sąsiadowi, lub bodaj samemu sobie (jeżeli, na złość, nie ma się sąsiada), że się czytało gruntownie La Harpe’a i że się ma wyrobiony smak. Młodzież kosztuje w ten sposób rozkoszy starych pedantów.
Kobieta należy z prawa do mężczyzny, który ją kocha i którego ona kocha nad życie.
W społeczeństwie bardzo wysoko rozwiniętem, miłość sercem jest równie naturalna jak miłość fizyczna u dzikich.
Gdyby nie odcienie, posiadanie ubóstwianej kobiety nie byłoby szczęściem, a nawet byłaby niemożliwe.
Skąd pochodzi nietolerancja stoików? Z tego samego źródła co nietolerancja dewotów. Są zgryźliwi, bo walczą przeciw naturze, bo zmuszają się do wyrzeczeń i cierpią. Gdyby zechcieli szczerze zbadać przyczyny swej nienawiści do tych co głoszą zasady mniej surowe, musieliby (przyznać, że rodzi się ona z tajemnej zawiści o szczęście, którego sobie wzbronili bez wiary w nagrodę, któraby stanowiła odszkodowanie za ich ofiarę.
Kobiety zgryźliwe mogłyby spytać same siebie, czy wierzą szczerze, iż droga, którą obrały, wiedzie do szczęścia. Czy w sercu skromnisi niema tchórzostwa, połączonego z odrobiną niskiej zemsty? Obacz gorycz pani Deshoulières na schyłku życia. (Notatka pana Lemontey).
Niema nic pobłażliwszego nad szczerą cnotę, bo niema nic szczęśliwszego; ale nawet samej mistress Hutchinson brak jest pobłażliwości.
Bezpośrednio po tem szczęściu idzie szczęście kobiety młodej, ładnej, łatwej, która nie robi sobie wyrzutów. W Messynie mówiono źle o contessinie Vicenzella: „Cóż chcecie? powiadała; jestem młoda, wolna, bogata, może niebrzydka. Życzę tego samego wszystkim kobietom w Messynie“. Owa urocza kobieta, która nie chciała mi być czem innem jak tylko przyjaciółką, to ta sama, która dała mi poznać lube poezje księdza Melli w djalekcie sycylijskim; rozkoszne poezje, mimo że jeszcze popsute mitologją.
Publiczność paryska ma pewien kres uwagi, mianowicie trzy dni; po upływie tego czasu, dajcie jej śmierć Napoleona lub skazanie Berangera na dwa miesiące więzienia, najzupełniej to samo wrażenie, lub to samo poczucie nietaktu człowieka, któryby wspomniał o tem czwartego dnia. Czy każda wielka stolica musi być taka, lub czy to wynika z paryskiej dobroci i lekkomyślności? Dzięki arystokratycznej dumie i obolałej nieśmiałości, Londyn jest jedynie zbiornikiem pustelników. To nie stolica. Wiedeń, to poprostu oligarchia dwustu rodzin, otoczonych stupięćdziesięcioma tysiącami rękodzielników lub domowników na ich usługach; to również nie stolica. Neapol i Paryż, jedyne dwie stolice. (Wyciąg z Podróży Birkbecka, str. 371).
Gdyby istniała epoka, w której, wedle pospolitych teoryj nazwanych rozsądnemi przez przeciętnych ludzi, więzienie mogłoby być znośne, to niewątpliwie ta, kiedy, po kilkoletniem zamknięciu, jedynie miesiąc lub dwa dzielą od chwili wypuszczenia na wolność. Ale krystalizacja rozrządza inaczej. Ostatni miesiąc jest cięższy niż ostatnie trzy lata. Pan d’Hotelans widział w domu karnym w Melun, jak wielu więźniów odsiadujących oddawna karę, doszedłszy ostatnich miesięcy dzielących ich od dnia swobody, umierało z niecierpliwości.
Nie mogę się oprzeć przyjemności przepisania listu, pisanego złą angielszczyzną przez młodą Niemkę. Jest tedy faktem, że istnieje stała miłość i że genialni ludzie to nie sami Mirabeau. Klopstock, wielki poeta, uchodził w Hamburgu za człowieka mogącego się podobać; a oto co jego młoda żona pisze do serdecznej przyjaciółki:
After having seen him two hours, I was obliged to pass the evening in a company, which never had been so wearisome to me. I could not speak, I could not play; I thought I saw nothing but Klopstock; I saw him the next day and the following and we were very seriously friends. But the fourth day he departed. It was a strong hour the hour of his departure! He wrote soon after and from that time our correspondence began to be a very diligent one. I sincerely believed my love to be friendship. I spoke with my friends of nothing but Klopstock, and showed his letters. They raillied at me and said I was in love. I raillied then again, and said that they must have a very friendshipless heart, if they had no idea of friendship to a man as well as to a woman. Thus it continued eight months, in which time my friends found as much love in Klopstock’s letters as in me. I perceived it likewise, but I would not believe it. At the last Klopstock said plainly that he loved; and I startled as for a wrong thing; I answered that it was no love, but friendship, as it was what I felt for him; we had not seen one another enough to love as if love must have more time than friendship) etc.[266].
Na zawsze ¡prawne są tylko te związki, które kojarzyła prawdziwa miłość.
Aby być szczęśliwą przy swobodzie obyczajów, trzeba prostoty, którą spotyka się w Niemczech, we Włoszech, ale nigdy we Francji.
Przez pychę, Turcy pozbawiają żony wszystkiego, co mogłoby dać pokarm krystalizacji. Żyję od trzech miesięcy wśród narodu[267], gdzie, przez pychę, ludzie utytułowani dojdą niebawem do tego samego.
Ludzie nazywają wstydem wymagania pychy doprowadzonej przez arystokrację do szaleństwa. Jak odważyć się na uchybienie wstydowi? Toteż, jak w Atenach, inteligentni ludzie wybitnie ciągną do kurtyzan, to znaczy do kobiet, które jawny błąd postawił poza komedjami wstydu (Życie Foxa).
W wypadku miłości zatamowanej przez zbyt szybkie zwycięstwo, widziałem, jak u tkliwych natur krystalizacja sili się wytworzyć potem. Ona powiada ze śmiechem: „Nie, nie kocham cię“.
Obecne wychowanie kobiet, dziwaczna mięszanina pobożnych ćwiczeń i zmysłowych piosenek (di piacer mi balza il cor z Gazza ladra), jest rzeczą doskonale obliczoną na odpędzenie szczęścia. Wychowanie to wydaje najbardziej pomylone głowy. Pani de R..., która lękała się śmierci, umarła świeżo, dla tego że ją bawiło wyrzucać lekarstwa przez okno. Te biedne kobieciątka biorą niedorzeczność za wesołość, dlatego że wesołość ma często pozory niedorzeczności. To tak jak Niemiec, który objawia temperament tem, że się rzuca z okna.
Pospolitość, gasząc wyobraźnię, ścina mnie natychmiast śmiertelną nudą; np. dziś wieczór, gdy urocza hrabina K.... pokazywała mi listy swoich kochanków, które mnie uraziły swą pospolitością.
Wyobraźnia nie była zgaszona; była zbłąkana i, pod wpływem wstrętu, rychło przestała sobie odtwarzać gruboskórność tych płaskich amantów.
Skoro tylko prawdziwa miłość spotyka przeszkody, rodzi z wszelkiem prawdopodobieństwem więcej niedoli niż szczęścia; myśl ta może nie być prawdą dla tkliwej duszy, ale jest oczywistością dla większości mężczyzn, osobliwie dla chłodnych filozofów, którzy, w zakresie namiętności, żyją niemal wyłącznie ciekawością i miłością własną.
Powiedziałem to wczoraj wieczór contessinie Fulwji, kiedyśmy się przechadzali po tarasie Isola-Bella, opodal wielkiej sosny. Odparła: „Nieszczęście odciska się w nas o wiele silniej niż rozkosz.
„Pierwszą zaletą wszystkiego co ma nam dawać rozkosz, to mocne wstrząśnienie.
„Czy nie możnaby rzec, iż, skoro życie samo składa się jedynie z wrażeń, powszechnym pędem wszystkich istot ludzkich jest uświadomienie własnego życia zapomocą najsilniejszych wrażeń? Mieszkańcy północy mają mało życia: dość spojrzeć na ich powolne ruchy. Dolce far niente Włochów, to rozkosz sycenia się wzruszeniami duszy, leżąc miękko na otomanie, rokosz niemożliwa gdy się ugania cały dzień na koniu lub w dorożce, jak Anglik lub Rosjanin. Ci ludzie umarliby na otomanie z nudów. Nie mają czemu przyglądać się w swoich duszach.
„Miłość daje najsilniejsze wzruszenia; dowodem, iż w tych momentach zapalenia (jakby powiedział fizjolog), serce tworzy owe kojarzenia wrażeń, które zdają się tak niedorzeczne filozofom Helwecjuszowi, Bulionowi i innym. Kiedyś, Luizina, pamięta pan, wpadła do jeziora, przez to że ścigała wzrokiem liść lauru opadły z drzewa na Isola-Madre (wyspy Boromejskie). Biedna kobieta wyznała mi, że, któregoś dnia, rozmawiając z nią, kochanek oskubywał gałązkę lauru, mówiąc: „Twoje okrucieństwa i oszczerstwa twojej przyjaciółki nie pozwalają mi korzystać z życia i zdobyć nieco sławy“.
„Dusza, która, pod wpływem jakiejś wielkiej namiętności, ambicji, gry, miłości, zazdrości, wojny, etc., poznała chwile lęku i bezmiar nieszczęścia, gardzi, przez niepojęty kaprys, spokojnem i sytem szczęściem. Pałacyk w malowniczem położeniu, dostatek, dobra żona, troje ładnych dzieci, mili i liczni przyjaciele, oto słaby zarys tego, co posiada nasz gospodarz, generał C..., a przecież wie pan, że, jak sam mówił, ciągnie go coś, aby pognać do Neapolu i stanąć na czele powstańców. Dusza stworzona do namiętności czuje rychło, że ją to szczęście nudzi, a może i zanurza w pospolitość. „Wolałbym, powiadał C..., abym nigdy nie był poznał gorączki wielkich namiętności i umiał się zadowolić pozorami szczęścia, którego mi codzień tak głupio winszują: i jeszcze, na domiar zgrozy, trzeba mi uprzejmie odpowiadać!“ — Ja dodaję filozoficznie: „Chce pani tysiącznego dowodu, że nie stworzyła nas dobra istota? oto rozkosz nie działa na naszą istotę ani w połowie tak silnie jak ból[268]...“ Contessina przerwała mi: „Mało jest w życiu cierpień moralnych, któreby się nie stały drogie przez wzruszenie jakie dają; jeżeli istnieje w duszy ziarnko szlachetności, rozkosz ta mnoży się stokrotnie. Człowiek skazany na śmierć w r. 1815 i ocalony przypadkiem (p. de Lavalette, naprzykład), jeżeli szedł na stracenie mężnie, musi sobie przypomnieć tę chwilę dziesięć razy na miesiąc; tchórz, który umierał płacząc i wydając rozpaczliwe krzyki (celnik Morris, wrzucony do jeziora, Rob Roy, III, 120), jeżeli również ocali się przypadkiem, może conajwyżej wspominać z przyjemnością tę chwilę jedynie z powodu tego że ocalał, a nie dla skarbów męstwa które odkrył i które odejmują mu na przyszłość wszystkie obawy“.
JA. — Miłość, nawet nieszczęśliwa, daje wrażliwej duszy, dla której rzecz wyrojona jest rzeczą istniejącą, skarby tego rodzaju rozkoszy; znajduje ona cudowne wizje szczęścia i piękności w sobie i w przedmiocie swego ukochania. Ileż razy Salviati słyszał, jak Leonora, niby panna Mars w Fałszywych zwierzeniach[269], mówiła mu ze swym czarującym uśmiechem: „Ach, tak, tak, kocham cię!“ Oto owe złudzenia, jakich rozsądny człowiek nie zazna nigdy.
FULWIA, wznosząc oczy ku niebu: — Tak dla pana i dla mnie, miłość, nawet nieszczęśliwa, byleby nasze uwielbienie dla kochanej istoty nie miało igranie, jest najwyższem szczęściem.
(Fulwia ma dwadzieścia trzy lata, jestto najsłynniejsza piękność w***; gdy tak mówiła, wznosząc oczy ku pięknemu niebu nad wyspami Boromejskiemi, wyraz jej był boski; gwiazdy zdawały się jej odpowiadać. Spuściłem oczy, nie znajdując filozoficznych kontrargumentów. Ona mówiła dalej): I wszystko to, co świat nazywa szczęściem, nie warte jest zachodów. Sądzę, że jedynie wzgarda może wyleczyć z tej namiętności; nie wzgarda zbyt silna, to byłoby męką, ale, naprzykład, dla was, mężczyzn, widzieć że wasza ubóstwiana kocha człowieka tępego i prozaicznego, lub że was poświęca dla przyjemności wykwintu i zbytku, jakie znajduje u przyjaciółki.
Chcieć, znaczy mieć odwagę narażenia się na przykrość; narażać się, znaczy wyzywać los, znaczy grać. Są wojskowi, którzy nie mogą istnieć bez tej gry, przez co stają się nieznośni w życiu rodzinnem.
Generał Teulié mówił mi dziś wieczór, że odkrył przyczynę straszliwej oschłości i jałowości jaka go ogarnia w towarzystwie kobiet wymuszonych: mianowicie późniejsze uczucie gorzkiego wstydu, że odsłonił z zapałem swą duszę wobec takich istot. (A kiedy nie mówił całą duszą, bodaj o lada głupstwie, nie miał nic do powiedzenia. Widziałem zresztą, że nie umiał znaleźć o niczem zdawkowego frazesu. Przez to, w oczach mizdrzących się kobiet, wydawał się w istocie przesadny i śmieszny. Niebo nie stworzyło go do elegancji).
Na dworze, b...[270] jest w złym tonie, ponieważ uchodzi za przeciwną interesom władcy: b.... jest również w złym tonie w obecności młodych panien, toby im przeszkodziło znaleźć męża. Trzeba przyznać, że, j.... B.... i...., musi mu być miło, że go czczą dla takich pobudek.
W duszy wielkiego malarza lub wielkiego poety miłość jest boska, jako iż zstokrotnia rozkosze sztuki, której piękności są dla niego powszednim chlebem. Iluż wielkich artystów nie przeczuwa ani swej duszy ani swego genjuszu! Często myślą, że brak im talentu do rzeczy którą ubóstwiają, ponieważ nie są w zgodzie z eunuchami seraju, panami La Harpe etc.; dla tych ludzi, nawet nieszczęśliwa miłość jest szczęściem.
Obraz pierwszej miłości najpowszechniej wzrusza; czemu? dlatego, że jest prawie jednaki we wszystkich stanach, krajach, charakterach. Zatem ta pierwsza miłość nie jest najbardziej namiętna.
Rozsądek! rozsądek! Oto co krzyczą wciąż w uszy biednemu kochankowi. W r. 1760, w najgorętszym momencie siedmioletniej wojny, Grimm pisał: „Niema wątpienia, że król pruski byłby mógł zapobiec tej wojnie przed jej wybuchem, ustępując Śląsk. Byłby uczynił bardzo rozsądnie. Ileż nieszczęść byłby oszczędził! Co może mieć wspólnego posiadanie prowincji ze szczęściem króla? Czy wielki elektor nie był szczęśliwym i szanowanym władcą, chociaż nie miał Śląska? Oto jak król mógłby postąpić, idąc za wskazaniami najzdrowszego rozsądku. Ale nie wiem czem się to dzieje, ów król byłby przedmiotem wzgardy całego świata; gdy Fryderyk, poświęcając wszystko potrzebie zachowania Śląska, okrył się nieśmiertelną chwałą.
„Syn Kromwella postąpił bezwarunkowo najroztropniej w świecie; wolał zacisze i spokój niż kłopoty i niebezpieczeństwa panowania nad ludem ponurym, zaciekłym i dumnym. Mędrcem tym gardzili współcześni i potomni, ojciec zaś jego został wielki w opinji narodów.
„Piękna Pokutnica jestto wspaniały motyw hiszpańskiego teatru[271], zepsuty po angielsku i po francusku przez Otwaya i Colardeau. Kalistę zgwałcił człowiek, którego ona ubóstwia, który bywa odpychający przez swą nieokiełzaną dumę, ale którego talenty, dowcip, wdzięk, wszystko wreszcie błyszczy przemożnym urokiem. Lotario byłby zbyt luby, gdyby umiał powściągnąć te występne porywy; pozatem, odwieczna nienawiść wznosi się między jego rodem a rodziną ukochanej. Rodziny te stoją na czele dwóch stronnictw, które, w pełni średniowiecznych okropności, dzielą miasto hiszpańskie. Sciolto, ojciec Kalisty, jest głową drugiego stronnictwa, będącego w danej chwili górą; wie że Lotario odważył się targnąć na jego córkę. Słaba Kalista ugina się pod brzemieniem hańby i miłości. Ojciec jej postarał się dla swego wroga o dowództwo floty, jadącej na daleką i niebezpieczną wyprawę, w której prawdopodobnie Lotario znajdzie śmierć. W tragedji Colardeau oznajmia tę nowinę córce. Na te słowa, miłość Kalisty wydziera się jej:
„Osądźcie grozę sytuacji; słowo więcej, a Sciolto przejrzy miłość do Lotaria. Oszołomiony ojciec woła:
Na co Kalista, opanowawszy się, odpowiada:
Niech zginie!
„Temi słowy Kalista usypia podejrzenie ojca, bez obłudy wszakże, gdyż wyraz jej uczuć jest szczery. Istnienie człowieka, którego kocha a który ją znieważył, musi zatruwać jej życie, choćby człowiek ten był na krańcu świata; jedynie śmierć jego mogłaby jej wrócić spokój, gdyby istniał spokój dla nieszczęśliwych kochanków... Niebawem Lotario ginie, a Kalista na swoje szczęście umiera.
„Oto mi wiele płaczu i krzyków dla drobnostki! — orzekli chłodni ludzie, strojący się mianem filozofów. Zuchwały i porywczy człowiek nadużywa słabości, jaką kobieta ma dla niego; niema nad czem rozpaczać, lub przynajmniej niema powodu zaprzątać się strapieniem Kalisty. Niech się poprostu oswoi z tem że należała do swego kochanka, a z pewnością nie będzie pierwszą zacną kobietą, która się pogodziła z takiem nieszczęściem[272]“.
Ryszard Kromwell, król pruski, Kalista, z naturą taką jaką niebo im dało, mogli znaleźć spokój i szczęście jedynie czyniąc tak, a nie inaczej. Postępowanie dwojga ostatnich jest wybitnie nierozsądne, a jednak się ich szanuje.
O stałości po dostąpieniu szczęścia można wróżyć jedynie wedle stałości, którą, mimo okrutnych zwątpień, zazdrości i śmiesznostek, okazał ktoś przed posiadaniem.
Wobec kobiety rozpaczającej po śmierci kochanka zabitego na wojnie i pragnącej iść za nim, trzeba wpierw rozważyć, czy to jej postanowienie nie jest dobre; w razie zaś przeciwnym, można, zapomocą nawyku tak zadawnionego w sercu ludzkiem, uderzyć w instynkt zachowawczy. Jeśli ta kobieta ma wroga, można jej wmówić, że ten wróg uzyskał rozkaz jej uwięzienia. Jeśli ta groźba nie spotęguje w niej żądzy śmierci, pomyśli może o tem, aby się schronić dla uniknięcia więzienia. Będzie się kryła trzy tygodnie, z jednej kryjówki do drugiej; uwiężą ją i po trzech dniach się wyniknie. Wówczas znajdzie dla niej, pod przybranem mianem, schronienie w mieście bardzo odległem, możliwie najmniej podobnem do tego, w którem żyła w rozpaczy. Ale kto zechce się poświęcić, aby pocieszać istotę tak nieszczęśliwą i tak obojętną na przyjaźń?
Uczeni akademicy sądzą o obyczajach danego narodu z języka: otóż Włochy są krajem, gdzie najrzadziej wymawia się słowo miłość, ale zawsze amicizia i avvicinar (amicizia na miłość, avvicinar na zaloty uwieńczone powodzeniem).
Słownik muzyczny nie istnieje jeszcze, nawet go nie zaczęto; przypadkowo jedynie znajduje się frazy, które mówią: jestem wściekły, albo kocham cię, oraz ich odcienie. Maestro znajduje te frazy jedynie wówczas, kiedy mu je podsunie kipiąca w sercu namiętność lub jej wspomnienie. Ludzie, którzy w gorących latach młodości uczą się zamiast czuć, nie mogą tedy być artystami: nic prostszego nad ten związek.
Władza kobiet jest o wiele za duża we Francji, władza kobiety o wiele za szczupła.
Chciałbym móc coś powiedzieć o pocieszaniu. Ludzie nie dosyć próbują pocieszać.
Ogólną zasadą jest, że trzeba się starać stworzyć krystalizację o ile można najodległejszą od przyczyny będącej źródłem cierpienia.
Trzeba mieć tę odwagę, aby się nieco zapuścić w anatomję dla odkrycia nieznanej zasady.
Jeżeli zajrzymy do jedenastego rozdziału dzieła pana Villerme o więzieniach (Paryż, 1820) dowiemy się, że więźniowie si maritano fra di loro[273] (termin gwary więziennej). Kobiety si maritano anche fra di loro (również żenią się między sobą) i ogółem związki ich odznaczają się wiernością, której nie widzi się u mężczyzn, a która jest wynikiem większej wstydliwości.
„U św. Łazarza, powiada p. Villerme na str. 96, w październiku r. 1803, kobieta pchnęła się kilkakrotnie nożem, ponieważ przyjaciółka rzuciła ją dla nowoprzybyłej.
„Zazwyczaj młodsza przywiązuje się do starszej“.
Vivacità, leggerezza, soggetissima a prendere puntiglio, occupazione di ogni momento delle apparenze della propria esistenza agli occhi altrui: Ecco i tre gran caratteri di questa pianta che risveglia Europa nel 1808[274].
Wśród Włochów, dobrzy to ci, którzy zachowali jeszcze nieco dzikości i skłonności krwiożerczych: mieszkańcy Romanji, Kalabryjczycy, z cywilizowańszych zaś Bresseńczycy, Piemontczycy, Korsykanie.
Mieszczuch florencki jest jeszcze większy baran niż paryski.
Szpiegostwo Leopolda spodliło go na zawsze. Obacz list pana Courier o bibljotekarzu Furia i o szambelanie Puccinim.
Bawi mnie, gdy widzę, jak ludzie szczerzy nie mogą się nigdy pogodzić, jak obrzucają się obelgami, myślą zaś o sobie jeszcze gorzej. Żyć, to znaczy czuć życie; to znaczy mieć silne wzruszenia. Ponieważ dla każdego indywiduum stopień tej siły jest inny, to, co jest przykre jednemu człowiekowi jako zbyt mocne, potrzebne jest drugiemu aby obudzić jego zainteresowanie. Naprzykład wrażenie że się uniknęło kuli armatniej gdy się jest w ogniu, wrażenie zapuszczania się w głąb Rosji w pościgu za tymi nowymi Partami, toż samo tragedja Szekspira i tragedja Rasyna, etc., etc.
Przedewszystkiem, rozkosz nie sprawia ani w połowie tyle wrażenia co ból; powtóre, poza tym niedoborem wzruszeń, obraz budzi conajmniej o połowę mniej współudziału co obraz niedoli. Zatem, poeci mogą malować nieszczęścia bodaj z największą siłą; trzeba im się strzec tylko jednej rafy, mianowicie przedmiotów budzących niesmak. Ale i tu, miara wrażenia zależy od monarchji lub republiki. Styl Ludwika XIV pomnożył stokrotnie ilość odrażających przedmiotów (Poezje Crabbe’go).
Przez sam fakt istnienia monarchji Ludwika XIV otoczonej szlachtą, wszystko co jest w sztuce proste, staje się gminne. Dostojna osobistość, której się rzecz pokazuje, czuje się dotknięta; jestto uczucie szczere, a więc godne szacunku.
Spójrzcie, co czuły Racine umiał wydobyć z heroicznej i tak w starożytności uświęconej przyjaźni Oresta i Pylada. Orestes tyka Pylada, a Pylades odpowiada mu dostojny Panie. I chcą, aby Racine był dla nas najbardziej wzruszającym autorem! Jeżeli kogo nie przekona taki przykład, mówmy o czem innem.
„Skoro tylko ma się nadzieję zemsty, zaczyna się na nowo nienawidzić... Dopiero w ostatnim tygodniu więzienia przyszła mi myśl aby uciec i złamać wiarę przyjacielowi“. (Dwa zwierzenia, jakie dziś wieczór uczynił w mej obecności morderca z dobrej sfery, który nam opowiedział całą swą historję).
Gdyby cała Europa się złożyła, nie zdobyłaby się ani na jedną z naszych dobrych książek francuskich: Listy perskie[275] naprzykład.
Nazywam rozkoszą wszelkie wrażenie, którego dusza woli doświadczać niż nie doświadczać[276].
Nazywam przykrością wszelkie wrażenie, którego dusza woli nie doświadczać niż doświadczać.
Jeżeli pragnę raczej usnąć niż czuć to czego doznaję, niema wątpienia że to jest przykrość. Zatem, pragnienia miłosne nie są przykrością, gdyż, aby móc marzyć dowoli, zakochany opuszcza najmilsze towarzystwo.
W miarę trwania, rozkosze fizyczne maleją, a przykrości rosną.
Co do rozkoszy duchowych, zwiększają się one lub maleją w miarę trwania, zależnie od namiętności: np. po półrocznem studjowaniu astronomji tem bardziej kocha się astronomję; po roku sknerstwa, bardziej się kocha pieniądze.
Przykrości duchowe maleję w miarę trwania; „ileż wdów szczerze strapionych pociesza się z czasem!“ Milady Waldegrave a Horacy Walpole.
Przypuśćmy, że człowiekowi w stanie obojętności zdarzy się przyjemność;
Przypuśćmy innego człowieka w stanie żywej boleści, która ustanie nagle; czy przyjemność, jaką odczuje, jest tego samego rodzaju co u pierwszego człowieka? Pan Verri powiada że tak, mnie się zdaje że nie.
Nie każda rozkosz płynie z ustania bólu.
Ktoś miał oddawna sześć tysięcy franków renty; naraz wygrywa pięćset tysięcy na loterji. Człowiek ten odzwyczaił się od pożądania rzeczy, które można mieć jedynie przy wielkim majątku. (Powiem nawiasem, że jedna z ujemnych stron Paryża, to łatwość postradania tej zdolności).
Wynajdują maszynkę do zacinania piór; kupuję ją dziś rano. Jestto dla mnie wielka przyjemność, niecierpliwiło mnie zacinanie piór; ale, ostatecznie, nie byłem nieszczęśliwy wczoraj przez brak tej maszynki. Czy Petrarka był nieszczęśliwy, że nie pijał kawy?
Zbyteczne jest określać szczęście, wszyscy je znają; naprzykład pierwsza kuropatwa którą się zastrzeli w lot w dwunastym roku życia, pierwsza bitwa, z której się wyjdzie zdrów i cały w siedmnastym.
Przyjemność, która jest tylko ustaniem przykrości, mija szybko i po kilku latach wspomnienie jej nawet nie jest miłe. Jednego z moich znajomych zranił w bok ułomek granatu w bitwie pod Moskwą; po kilku dniach groziła mu gangrena; w kilka godzin zdołano zebrać pp. Béclar, Larrey i paru cenionych chirurgów, odbyli naradę, po której oznajmili memu przyjacielowi, że nie ma gangreny. Widziałem w tej chwili jego szczęście; było ono wielkie, ale nie było czyste. Potajemnie nie wierzył aby był zupełnie poza niebezpieczeństwem; kontrolował sąd chirurgów, rozważał czy może na nich polegać. Widział jeszcze możliwość gangreny. Dziś, po ośmiu latach, kiedy mu przypomnieć tę konsultację, doświadcza przykrości: nagle staje mu przed oczyma jedno z nieszczęść jego życia.
Przyjemność spowodowana ustaniem przykrości polega: 1°, na pokonaniu wszelkich zarzutów, jakie sobie człowiek kolejno czyni;
2°. Na przeglądzie wszystkich korzyści, których miał być pozbawiony.
Przyjemność wywołana zyskiem pół miljona franków polega na przewidywaniu nowych i niezwykłych przyjemności, jakie nas czekają.
Istnieje osobliwy wyjątek: trzeba zważyć, czy ten człowiek zanadto albo zamało nawykł pożądać wielkiego majątku. Jeżeli zamało, jeżeli ma zbyt ograniczone horyzonty, będzie doświadczał jakiś czas uczucia zakłopotania.
Jeśli nawykł często pożądać majątku, wyczerpał z góry użycie nadużyciem wyobraźni.
Nieszczęście to nie zdarza się w namiętnej miłości.
Rozpłomieniona dusza nie wyobraża sobie rozkoszy największej, ale najbliższą. Naprzykład wyobrazisz sobie uścisk dłoni ukochanej, która obchodzi się z tobą obojętnie. Wyobraźnia nie jest skłonna sięgać poza to; jeśli ją gwałcić, cofa się po chwili, z obawy skalania tej którą ubóstwia.
Kiedy rozkosz przebiegła całą swą kolej, jasne jest, że popadamy w obojętność; ale ta obojętność inna jest niż poprzednia. Ów drugi stan różni się od pierwszego tem, że nie bylibyśmy już zdolni z tem samem upojeniem kosztować rozkoszy, którąśmy dopiero przeżyli.
Organy służące do jej kosztowania są zmęczone, i wyobraźnia nie ma już poprzedniej zdolności tworzenia obrazów, które byłyby miłe zadowolonym już pragnieniom.
Zdolność do miłości fizycznej, a nawet do rozkoszy fizycznej, nie jest jednaka u obu płci. Nawspak mężczyznom, prawie wszystkie kobiety są bodaj zdolne do pewnego rodzaju miłości. Od pierwszego romansu, który kobieta czytała ukradkiem w piętnastym roku, czeka ona potajemnie na wielką namiętność. Wielka namiętność to dla niej próba jej wartości. Oczekiwanie to potęguje się koło dwudziestego roku, kiedy minęły pierwsze wzruszenia; gdy mężczyźni, zaledwie dojdą trzydziestki, uważają miłość za niemożliwą lub śmieszną.
Od szóstego roku życia przyzwyczajamy się szukać szczęścia na tych samych drogach co nasi rodzice. Duma matki contessiny Nelli stała się początkiem nieszczęścia tej lubej kobiety, a ona sama pogłębia je przez tę samą obłędną pychę.
Piszą mi z Paryża, że widziano tam (Wystawa r. 1822) jakieś tysiąc obrazów przedstawiających tematy z Pisma św., malowanych przez malarzy, którzy nie bardzo w to Pismo wierzą, podziwianych i sądzonych przez ludzi którzy również w nie nie wierzą, i wreszcie kupowanych przez ludzi którzy też w nie nie wierzą.
Szuka się potem przyczyn upadku sztuki!
Nie wierząc w to co mówi, artysta lęka się wciąż wydać przesadny i śmieszny. W jaki sposób doszedłby do wielkości? Nic go nie pcha do niej. (Lettera di Roma, giugno 1822).
Jednym z największych poetów, jacy, wedle mnie, pojawili się w ostatnich czasach, to Robert Burns, wieśniak szkocki, który umarł w nędzy. Miał, jako celnik, siedmdziesiąt ludwików rocznie, na siebie, żonę i czworo dzieci. Trzeba przyznać, że tyran Napoleon był wspaniałomyślniejszy wobec swego wroga Chéniera, naprzykład. Burns nie miał nic z angielskiej obłudy. Jest to natura rzymska, bez rycerskości i honoru. Brak mi tu miejsca, aby opowiedzieć jego miłość z Mary Campbell i smutny jej koniec. Zauważę jedynie, że Edynburg jest na tej samej szerokości geograficznej co Moskwa, co mogłoby naruszyć nieco moją teorję klimatów.
„One of Burn’s remarks, when he first came to Edinburgh, was that between the men of rustic life and the polite world thie observed little difference, that in the former, though unpolished by fashion and unenlightened by science, he had found much observation and much intelligence; but a refined and accomplished woman was a being almost new to him, and of which he had formed a very inadequate idea[277]“.
Miłość jest jedyną namiętnością, która się płaci monetą z własnej mennicy.
Komplementy, jakiemi się karmi trzyletnie dziewczynki, są idealnym sposobem wszczepienia im najzgubniejszej próżności. Być ładną, oto główna cnota, największa zaleta w świecie. Mieć ładną suknię, znaczy być ładną.
Te głupie komplementy mają obieg jedynie wśród mieszczaństwa; dla ludzi jeżdżących karetą są one na szczęście w złym tonie, jako zbyt łatwe.
Widziałem niedawno bardzo ładny bataljon z tutejszych mieszkańców; jestto resztka czterech tysięcy ludzi, którzy poszli na Wiedeń w r. 1809. Przeszedłem szeregi z pułkownikiem i kazałem kilku żołnierzom opowiedzieć mi swoje dzieje. Oto, zaiste, cnota średniowiecznych republik, mniej lub więcej zbękarcona przez Hiszpanów[278], księży[279], i przez dwa wieki nikczemnych i okrutnych rządów, jakie kolejno plugawiły ten kraj.
Świetny honor rycerski, wzniosły i niedorzeczny, to egzotyczna roślina przywieziona dopiero od niewielu lat. Niema go ani śladu w r. 1740. Obacz de Brosses’a. Oficerowie z pod Montenotte i Rivoli mieli zbyt wiele sposobności pokazania sąsiadom prawdziwego męstwa, aby naśladować honor mało znany pod strzechami, które żołnierz z r. 1796 niedawno opuścił: ten honor wydałby się im bardzo pocieszny.
Przypuszczam, że o wartości jakiegoś sposobu życia trzeba sądzić wedle jego przedstawiciela: naprzykład Ryszard Lwie Serce okazał na tronie niezrównany heroizm i dzielność rycerską, a jako król był zerem.
Opinja publiczna w r. 1822. Jeżeli trzydziestoletni mężczyzna uwiedzie dziewczynę piętnastoletnią, hańba spada na dziewczynę.
W dziesięć lat później, znów spotkałem hrabinę Oktawię; rozrpłakała się na mój widok; przypomniałem jej Ogińskiego. „Nie mogę już kochać“, rzekła; ja odparłem jej z poetą: How changed, how saddened, yet how elevated was her character![280].
Jak obyczaje angielskie urodziły się między r. 1688 a 1730, tak francuskie urodzą się między 1815 a 1880. Nie będzie nic piękniejszego, sprawiedliwszego, szczęśliwszego, niż stan moralny Francji około r. 1900. Obecnie jest niczem. To co jest hańbą przy ulicy Belle-Chasse, jest bohaterskim czynem przy ulicy Mont-Blanc: wśród tych wszystkich bredni, ludzie naprawdę godni wzgardy chronią się przed nią z ulicy w ulicę. Mieliśmy jeden ratunek, wolność prasy, która każdemu w końcu mówi prawdę w oczy, kiedy zaś prawda ta staje się sądem publicznym, zostaje. Wydzierają nam to lekarstwo, to opóźni nieco narodziny moralności.
Ksiądz Rousseau był to biedny młodzieniec (1784), zmuszony uganiać od rana do wieczora po mieście, dając lekcje historji i geografji. Zakochał się w jednej z uczenie, jak Abelard w Heloizie, jak Saint-Preux w Julji; z mniejszem szczęściem zapewne, ale prawdopodobnie dość blizko szczęścia; z namiętnością nie mniejszą niż Saint-Preux, ale z duszą uczciwszą, delikatniejszą, a zwłaszcza hartowniejszą, uczynił z siebie ofiarę swej miłości. Oto co napisał, nim sobie strzelił w łeb, zjadłszy obiad w Palais-Royal bez śladu wzruszenia lub szaleństwa. List ten, dość interesujący aby go warto było przechować, skopiowano z protokółu sporządzonego przez komisarza i urzędników policji.
„Niepojęta sprzeczność istniejąca między szlachectwem mych uczuć a nikczemnością urodzenia, miłość równie gwałtowna jak niezwalczona do uroczej panienki[281], obawa aby się nie stać przyczyną jej niesławy; konieczność wyboru między zbrodnią a śmiercią, wszystko to skłoniło mnie do rozstania się z życiem. Byłem stworzony do cnoty, miałem się stać zbrodniarzem, wolałem umrzeć“. (Grimm, część trzecia, t. II, str. 495).
Oto wzniosłe samobójstwo, które byłoby wręcz niedorzeczne na tle obyczajów r. 1880.
Daremny wysiłek: nigdy Francuzi, w zakresie sztuk pięknych, nie przekroczą tego co ładne.
Komizm, który wymaga werwy u publiczności a brio u aktora, rozkoszne żarty Palomby, grywane w Neapolu przez Casaccia, niemożliwe byłyby w Paryżu; ładne i nic ponad ładne, okrzyczane coprawda niekiedy za wzniosłe.
Widzi czytelnik, że nie spekuluję naogół na próżności narodowej.
Bardzo lubimy piękny obraz, rzekli Francuzi, i mówią prawdę; ale wymagamy — zasadniczy warunek piękności — aby malarz, malując go, stał cały czas na jednej nodze. Wiersze w utworach dramatycznych.
O wiele mniej jest zawiści w Ameryce niż we Francji, i o wiele mniej dowcipu.
Tyranja na wzór Filipa II tak dalece spodliła dusze od r. 1530, od którego-to czasu ciąży nad obszarem świata, że biedni pisarze włoscy nie mieli jeszcze odwagi stworzenia powieści swego kraju. A przecież, przy zasadzie naturalności, nic prostszego: trzeba mieć odwagę kopiować szczerze to co bije w oczy. Patrz kardynała Gonsalvi, rozbierającego poważnie przez trzy godziny, w r. 1822, libretto opery komicznej i powiadającego z niepokojem do maestra: „Ale pan coś za często powtarza to słowo cozzar, cozzar?[282]“
Heloiza mówi o miłości; jakiś furfant też mówi o miłości; czy czujecie, że te rzeczy ledwie nazwę mają wspólną? To tak, jak gust do występów i miłość muzyki. Rozkosze próżności, jakie zapewnia ci twoja harfa w świetnem towarzystwie, lub upodobanie w marzeniu tkliwem, samotnem, nieśmiałem.
Kiedy się świeżo widziało ukochaną kobietę, widok wszelkiej innej rani oczy, sprawia fizyczny ból; rozumiem czemu.
Odpowiedź na zarzut.
Zupełna swoboda i zażyłość mogą istnieć jedynie w prawdziwej namiętności; w każdym innym gatunku miłości czuje się możliwość szczęśliwego rywala.
człowieka, który, chcąc się wyzwolić z życia, zażył truciznę, istota moralna umarła; zdumiony tem co uczynił i czego ma doświadczyć, nie zwraca już uwagi na nic: parę nielicznych wyjątków.
Stary kapitan okrętu, wuj autora któremu przypisuję niniejszy rękopis, uważa za szczyt śmieszności zaprzątanie się przez sześćset stronic rzeczą tak błahą jak miłość. Ale ta rzecz tak błaha jest wszakże jedyną bronią, jaką można ugodzić silną duszę.
Cóż przeszkodziło, w r. 1814, panu de Maubreuil zgładzić Napoleona w lesie pod Fontainebleau? Wzgardliwe spojrzenie ładnej kobiety[283]. Cóż za różnica w losach świata, gdyby Napoleon zginął wraz z synem w r. 1814!
(Przepisuję ten ustęp z francuskiego listu, otrzymanego ze Znaimu, z nadmienieniem, że znam człowieka zdolnego pojąć niepospolitą kobietę, która do mnie pisze:
„Przypadek wiele znaczy w miłości. Kiedy przez rok nie czytałam nic po angielsku, byle powieść wydaje mi się urocza. Po miłości duszy prozaicznej, to znaczy ospałej i wystraszonej wszystkiem co subtelne a odczuwającej żywo jedynie to co pospolite: pieniądze, ambicję posiadania pięknych koni, pragnienia fizyczne, etc., łatwo może się wydać obrazą postępowanie człowieka o duszy porywczej, gorącej, z nieokiełzaną wyobraźnią, żyjącego tylko miłością, zapominającego o reszcie, działającego bezustanku, i to gwałtownie, gdy pierwszy dawał się jedynie prowadzić i nie działał nigdy sam z siebie. Wstrząśnienie, o jakie przyprawia, może urazić to cośmy nazywali, zeszłego roku w Cytawie, dumą niewieścią: to po francusku, nieprawdaż? Wobec takiej miłości doznaje się wstrząśnienia, uczucia którego nie znało się przy pierwszym kochanku (że zaś ten pierwszy zginął nagle na wojnie, pozostał wzorem doskonałości), uczucia, które dusza harda i nieostrzelana w miłostkach, może łatwo pomieniać z obrazą“.
„Godfryd Rudel z Blaye był to bardzo możny pan, książę na Blaye; rozkochał się w księżniczce trypolitańskiej, na niewidziane, dla jej wielkich cnót i dworności, o których słyszał od pielgrzymów ciągnących z Antjochii. Ułożył dla niej mnogo wdzięcznych pieśni, o pięknych melodjach a nikłych słowach; wiedziony żądzą ujrzenia jej, przystał do krzyżowców i puścił się za morze. I zdarzyło się, że na okręcie chwyciła go wielka choroba, tak że ci, co byli z nim, myśleli że umarł; ale dokazali tyle, że go dowieźli do Trypolis do jakiejś gospody, jak człowieka umarłego. Dano o tem znać księżniczce, i przyszła do łoża i wzięła go w ramiona. On poznał, że to księżniczka; odzyskał wzrok i słuch i pochwalił Boga i podziękował że mu wrócił życie aby mógł ujrzeć. I tak umarł w ramionach księżniczki, i dała go zaszczytnie pochować u braci Templarjuszów w Trypolis. A potem, tego samego dnia, wstąpiła do klasztoru, z przyczyny bólu jaki jej sprawiła jego śmierć“[284].
Oto osobliwy dowód szaleństwa zwanego krystalizacją, zawarty w Pamiętnikach mistress Hutchinson:
„...He told to M. Hutchinson a very true story of a gentleman who not long before had come for some time to lodge in Richmond, and found all the people he came in company with, bewailling the death of a gentle woman that had lived there. Hearing her so much deplored he made inquiry after her, and grew so in love with the description, that no other discourse could at first please him, nor could he at last endure any other; he grew desperately melancholy, and would go to a mount where the print of her foot was cutt, and lie there pining and kissing of it all the day long, till at lenght death in some months space concluded his langhuishement. This story was very true[285]. (Tom I, str. 83).
Lisio Visconti nie był wielkim łykaczem książek. Poza tem co mógł widzieć wędrując po świecie, zarys ten opiera się na pamiętnikach piętnastu lub dwudziestu sławnych osobistości. Gdyby przypadkiem któryś z czytelników uważał że te błahostki warte są chwili uwagi, oto książki, z których Lisio czerpał swoje refleksje i wnioski:
Życie Benvenuta Cellini, spisane przez niego samego.
Nowele Cerwantesa i Scarrona.
Manon Lescaut i Dziekan z Killerine, przez X. Prévôt.
Listy łacińskie Heloizy do Abelarda.
Tom Jones.
Listy zakonnicy portugalskiej.
Parę romansów Augusta La Fontaine.
Dzieje Toskanii Pignottiego. Werter.
Brantôme.
Pamiętnik Carla Gozzi (Wenecja, 1760); wyłącznie 80 ßtronic dziejów jego miłostek.
Pamiętniki Lauzuna, Saint-Simona, pani d’Epinay, pani de Staal, Marmontela, Bezenvala, pani Roland, Duclosa, Horacego Walpole, Evelyna, pani Hutchinson.
Listy panny de Lespinasse.
Jedna z największych osobistości naszych czasów, jeden z najwybitniejszych ludzi w Kościele i w państwie, opowiadał nam dziś wieczór (styczeń 1822), u pani de M., prawdziwe niebezpieczeństwa, na jakie był wystawiony w czasie Teroru.
„Miałem to nieszczęście, że byłem jednym z najwybitniejszych członków konstytuanty: siedziałem w Paryżu, kryjąc się patroszę, dopóki była nadzieja ratunku dobrej sprawy. Wreszcie, kiedy niebezpieczeństwo rosło a cudzoziemcy nie podejmowali na naszą rzecz żadnych kroków, postanowiłem wyjechać; ale trzeba było jechać bez paszportu. Ponieważ wszyscy udawali się do Koblencji, zamierzyłem wyjechać przez Calais. Ale portret mój był przed kilkunastu miesiącami tak rozpowszechniony, że poznano mnie na ostatniej poczcie; mimo to, przepuszczono mnie. Przybyłem do gospody w Calais, gdzie, jak można sobie wyobrazić, nie spałem wcale; i bardzo szczęśliwie, gdyż, około czwartej rano, usłyszałem że ktoś wyraźnie wymawia moje nazwisko. Zrywam się i ubieram, równocześnie zaś, mimo ciemności, poznaję gwardzistów narodowych, uzbrojonych w fuzje: otworzono im bramę i właśnie wchodzili w dziedziniec. Szczęściem, lało jak z cebra; był to zimowy ranek, bardzo ciemny i wietrzny. Ciemność i szmer wiatru pozwoliły mi uciec przez tylne podwórze i stajnię. I oto znalazłem się na ulicy o siódmej rano, zupełnie bezradny.
„Sądziłem, że będą mnie ścigać. Nie bardzo wiedząc co czynię, udałem się do portu, na pomost. Wyznaję, że straciłem nieco głowę, widziałem przed sobą jedynie gilotynę.
„Właśnie jakiś okręt wypływał z portu przy bardzo wzburzonem morzu; był już o jakich dwadzieścia sążni od pomostu. Naraz słyszę od strony morza krzyki, jakgdyby mnie ktoś wołał. Widzę nadpływającą łódkę. — „Dalej, siadać, czekają na pana“. Siadam machinalnie do łódki. Był tam człowiek, który mi szepnął: „Widziałem jak pan chodzi po pomoście z przerażoną miną, pomyślałem, że to może jakiś nieszczęśliwy wywołaniec. Powiedziałem, że pan jest moim przyjacielem, któregom oczekiwał; udaj morską chorobę i skryj się na dole w ciemnym kącie“.
— Och, cóż za piękny czyn, wykrzyknęła pani domu zaledwie oddychając, wzruszona do łez długą i wymowną opowieścią księdza. Ileż dzięków musiała Wasza Eminencja złożyć szlachetnemu nieznajomemu! Jakże on się nazywał?
— Nie wiem, odparł ksiądz nieco zakłopotany.
Nastała w salonie chwila głębokiego milczenia.
Ojciec (minister...) — Winszuję ci, mój synu; bardzo to miło dla ciebie być zaproszonym do księcia ***. Dla człowieka w twoim wieku to wielkie odznaczenie. Pamiętaj stawić się w pałacu *** o szóstej.
Syn. — Mam nadzieję, że i ty, ojcze, będziesz na tym obiedzie.
Ojciec. — Książę *** zawsze bardzo łaskaw dla naszej rodziny; podejmując cię pierwszy raz, i mnie raczył zaprosić.
Syn, młody człowiek dobrze urodzony i starannie wychowany, nie omieszkał stawić się w pałacu *** o szóstej. Podano do stołu o siódmej. Syn znalazł się naprzeciw ojca. Każdy gość miał koło siebie nagą kobietę. Usługiwało dwudziestu lokajów w paradnych liberjach[286].
W życiu nie uderzył mnie tak i nie onieśmielił widok piękności, jak dziś wieczór, na koncercie u pani Pasta.
Kiedy śpiewała, otaczały ją trzy rzędy kobiet tak pięknych, o piękności tak czystej i niebiańskiej, że czułem jak spuszczam oczy ze czci, miast podnieść je aby się rozkoszować i podziwiać. To mi się nie zdarzyło w żadnym kraju, nawet w moich drogich Włoszech.
Jedna rzecz jest bezwarunkowo niemożliwa w sztuce we Francji, mianowicie zapał. Człowiek porwany czemś byłby nadto śmieszny, wydawałby się zbyt szczęśliwy. Popatrzcie na Wenecjanina, gdy wygłasza satyry Burattiego.
Były w Walencji, w Hiszpanji, dwie przyjaciółki, bardzo uczciwe i należące do najlepszych rodzin. Do jednej z nich zalecał się oficer francuski, który pokochał ją namiętnie, do tego stopnia że minął go krzyż po bitwie, dlatego że wolał zostać przy niej, niż udać się do generalnej kwatery i być na oczach głównodowodzącego.
Wreszcie zdobył jej serce. Po siedmiu miesiącach oziębłości równie beznadziejnej ostatniego jak pierwszego dnia, rzekła mu pewnego wieczora: „Dobry Józefie, jestem twoja“. Zostawała jedna przeszkoda: mąż, człowiek bardzo inteligentny, ale najzazdrośniejszy z ludzi. Ja, w charakterze przyjaciela, musiałem z nim przeczytać całą Historję Polski Rulhiere’a, z której nie wiele zrozumiał.
Trzy miesiące upłynęło, a nie można go było podejść. Wymyślili telegraf na dni świąteczne, aby oznaczyć kościół, w którym ona będzie na mszy.
Pewnego dnia, ujrzałem, że mój przyjaciel posępniejszy jest niż zazwyczaj; oto co miało się zdarzyć. Serdeczna przyjaciółka dony Inezil ciężko zachorowała. Poprosiła męża o pozwolenie spędzenia nocy przy chorej, na co mąż zgodził się łatwo, pod warunkiem że sam oznaczy dzień. Pewnego wieczora zaprowadził donę Inezil do przyjaciółki, i rzekł żartem, jakby od niechcenia, że on sam prześpi się na kanapce obok sypialni, od której drzwi zostawiono otwarte. Od jedenastu dni, co wieczór, oficer francuski spędzał dwie godziny ukryty pod łóżkiem chorej. Nie śmiem opowiedzieć reszty.
Nie sądzę, aby próżność dopuściła do takiego stopnia przyjaźni u Francuski.
Istniały we Francji trybunały miłosne, między rokiem 1150 a 1200. To fakt. Prawdopodobnie istnienie tych trybunałów miłosnych sięga epoki o wiele wcześniejszej.
Damy, zebrane na sądy miłosne, wydawały wyroki bądź w kweetjach zasadniczych, naprzykład: „Czy może istnieć miłość między małżeństwem?“ bądź co do poszczególnych wypadków, które im przedkładali kochankowie[287].
O ile sobie mogę wyobrazić moralny wpływ tej jurysprudencji, musiała ona być czemś podobnem do Trybunału marszałków Francji, ustanowionego dla spraw honorowych przez Ludwika XIV, gdyby wszelako opinja była poparła tę instytucję.
Andrzej, kapelan króla Francji, który pisał około r. 1170, wzmiankuje trybunały miłosne:
Dam gaskońskich,
Ermengardy, wicehrabiny narbońskiej (1144 — 1194),
Królowej Eleonory,
Hrabiny Flandrji,
Hrabiny Szampanji (1174).
Andrzej przytacza dziewięć wyroków wydanych przez hrabinę Szampanji.
Wzmiankuje dwa wyroki wydane przez hrabinę Flandrji.
Jan Nostradamus, w Żywotach poetów prowansalskich, powiada (str. 15):
„Tencony, były to rozprawy miłosne, toczące się między rycerzami a damami poetkami, uradzające wspólnie o jakowemś pięknem i subtelnem zagadnieniu miłosnem; kiedy zaś nie mogli dojść do zgody, przesyłali je, dla rozstrzygnięcia, znamienitym damom przewodniczącym, sprawującym jawne i uroczyste roki miłosne w Signe i w Pierrefeu, lub w Romanin, lub indziej, i one wydawały wyroki, które nazywano wyrakami milosnemi“.
Oto nazwiska kilku dam, które przewodniczyły wyrokom miłosnym w Pierrefeu i w Signe:
Stefaneta, pani na Baulx, córka hrabiego Prowancji;
Adalazja, wicehrabina Awignonu;
Alaleta, pani na Ongle;
Hermizenda, pani z Posquieres;
Bertrana, pani z Urgon;
Mabila, pani z Yéres;
Hrabina na Dye;
Rostanga, pani z Pierrefeu;
Bertrana, pani z Signe;
Żosranda z Claustral. (Nostradamus str. 27).
Prawdopodobne jest, że ten sam trybunał miłosny zbierał się to w zamku w Pierrefeu, to w zamku w Signe. Te dwie wioski leżą bardzo blizko siebie i znajdują się mniejwięcej w równej odległości od Tulonu i Brignoles.
W Żywocie Bertranda z Alamanon, Nostradamus powiada:
„Trubadur ten rozkochał się w Fanecie lub Estefanecie z Romanin, pani onego miejsca, z domu Gantelmes, która sprawowała swego czasu jawne i uroczyste roki miłosne w zamku swoim w Romanin, opodal Saint-Remy w Prowancji. Dama ta była ciotką Laury z Awinjonu, z domu Sado, tak opiewanej przez poetę Petrarkę“.
„Co się tyczy Laury, czytamy że Laura de Sade, wsławiona przez Petrarkę, żyła w Awinjonie około r. 1341, i że kształciła ją Faneta de Gantelmes, ciotka jej, pani na Romanin; że obie składały biegle romance we wszelakich rytmach prowansalskich, wedle tego co podaje o tem mnich z Isles d’Or, a dzieła ich dają bogate świadectwo ich sztuki... Prawdą jest (powiada mnich), że Faneta lub Estefaneta, jako bardzo celująca w poezji, podlegała jakiemuś szałowi czy też boskiemu natchnieniu, który-to szał uważany był za szczery dar Boga. A towarzyszyły im liczne znamienite i szlachetne damy[288], z Prowancji, które kwitły naonczas w Awinjonie, kiedy rezydował tam dwór rzymski, i przykładały się do studjowania nauk, sprawując tamże publiczne roki miłosne i rozstrzygając zagadnienia miłosne przedłożone im lub przesłane...
„Wilhelm i Piotr Balbz i Lois z Laskaris, hrabiowie z Vintimille, z Tende i z Brigue, osobistości wielkiej sławy, przybywszy w on czas do Awinjonu aby odwiedzić Inocentego VI-tego, papieża, poszli wysłuchać osądów i wyroków miłosnych wygłoszonych przez te damy; zaczem, zachwyceni i oczarowani ich pięknością i wiedzą, zapłonęli ku nim miłością“.
Trubadurzy wymieniali często, na końcu swoich tenconów, damy mające orzekać w sprawach, które oni roztrząsali.
Wyrok pewien trybunału dam gaskońskich opiewa:
„Roki pań, zebrane w Gaskonji, ustanowiły, za zgodą całego trybunału, to wiekuiste prawo, etc., etc.“.
Hrabina Szampanji, w wyroku z r. 1174, powiada:
„Sąd ten, który wydaliśmy z niezmierną rozwagą, opiera się na zdaniu bardzo wielkiej ilości pań...“
Czytamy w innym wyroku:
„Rycerz ów, z przyczyny zdrady jakiej doznał, przekazał całą tę sprawę hrabinie Szampanji i prosił pokornie, aby przedłożono tę zbrodnię sądowi hrabiny Szampanji i innych dam.
„Hrabina, powoławszy do swego boku sześćdziesiąt pań, wydała ten wyrok“, etc.
Kapelan Andrzej, z którego czerpiemy te wiadomości, podaje, iż kodeks miłosny został ogłoszony przez trybunał, złożony z wielkiej ilości dam i kawalerów.
Andrzej przekazał nam suplikę, którą przedłożono hrabinie Szampanji, wówczas gdy rozstrzygnęła przecząco to pytanie:
Czy prawdziwa miłość może istnieć między małżonkami?
Ale jaka kara groziła temu, kto nie usłuchał wyroków trybunałów miłosnych?
Widzimy, jak trybunał gaskoński nakazuje, aby ten lub ów jego wyrok przestrzegany był jako wiekuiste prawo, i że nieposłuszni narażą się na nieprzyjaźń wszelkiej godnej damy.
W jakiej mierze opinja uświęcała wyroki tych trybunałów miłosnych?
Czy uchylać się od nich było równym wstydem, co dziś uchylić się od sprawy honorowej?
Nie znajduję w Andrzeju ani w Nostradamie nic, coby uprawniało do rozstrzygnięcia tej kwestji.
Dwaj trubadurzy, Szymon Doria i Lanfranc Cigalla, roztrząsali tę rzecz: „Kto jest godniejszy kochania, czy ten kto daje szczodrze, czy ten kto daje wbrew ochocie aby za szczodrego uchodzić?“
Pytanie to przedłożono damom trybunału miłosnego w Pierrefeu i w Signe, ale obaj trubadurowie, niezadowoleni z wyroku, apelowali do najwyższego trybunału miłosnego pań z Romanin[289]. Styl wyroku pokrewny jest stylowi trybunałów sądowych owej epoki.
Jakiekolwiekby miał czytelnik zdanie o szacunku którego trybunały miłosne zażywały u współczesnych, niech zważy, jakie są dziś, w r. 1822, przedmioty rozmowy najszanowniejszych i najbogatszych dam w Tulonie i Marsylji.
Czy nie były one weselsze, inteligentniejsze, szczęśliwsze w r. 1174 niż w 1822?
Prawie wszystkie wyroki trybunałów miłosnych czerpią motywy z prawideł kodeksu miłosnego.
Ów kodeks miłosny znajduje się w całości w dziele kapelana Andrzeja.
Jest w nim trzydzieści paragrafów, oto one:
Powołanie się na małżeństwo nie jest dostateczną wymówką od miłości.
Kto nie umie ukrywać, nie umie kochać.
Nikt nie może się oddawać dwom miłowaniom.
Miłość może zawsze wzrastać lub maleć.
Mężczyzna kocha zazwyczaj aż w dobie pełnej męskości.
Po śmierci jednego z kochanków, nakazuje się drugiemu dwuletnie wdowieństwo.
Bez poważnej przyczyny nikt nie może być pozbawiony praw miłosnych.
Nikomu nie godzi się kochać, o ile go nie zachęcono nadzieją wzajemności.
Skąpstwo zazwyczaj wygania z domu miłość.
Nie godzi się kochać tej, którą byłaby wstydem żądać w małżeństwo.
Prawdziwy kochanek pragnie pieszczot jedynie od tej którą kocha.
Miłość rozgłoszona rzadko jest trwała.
Zbyt łatwy tryumf odejmuje smak miłości: przeszkody dodają jej ceny.
Kto ujrzy niespodzianie przedmiot miłowania, zadrży.
Nowa miłość wypędza dawną.
Jedynie wartość osobista czyni godnym kochania.
Gasnąca miłość umiera szybko i rzadko rozbłyśnie na nowo.
Zakochany zawsze jest lękliwy.
Prawdziwa zazdrość zawsze wzmaga miłowanie.
Od podejrzenia i z zazdrości wzrasta miłowanie.
Mniej sypia i mniej jada ten, którego oblega myśl o kochaniu.
Wszelki uczynek kochanka kończy się myślą o przedmiocie miłowania.
Prawdziwej miłości to tylko zda się dobre, o czem wie, że się
podoba kochanej osobie.Miłość nie może niczego odmówić miłości.
Kochanek nie może się nasycić posiadaniem ukochanej istoty.
Lada podejrzenie sprawia, że kochanek lęka się wszystkiego ze strony kochanej istoty.
Zbytni nałóg rozkoszy utrudnia poczęcie się miłości.
Osoba, która kocha, zajęta jest obrazem ukochanego przed¬ miotu pilnie i bez przerwy.
Nic nie przeszkadza, aby kobietę kochało dwóch mężczyzn,
a mężczyznę dwie kobiety[290]. Oto umotywowanie wyroku wydanego przez trybunał miłosny:
Pytanie: Zali prawdziwa miłość może istnieć między osobami poślubionemi?
„Niechaj ten wyrok, który wydaliśmy z osobliwą rozwagą i po zasięgnięciu zdania wielu innych dam, będzie dla was prawdą stałą i niezłomną. Tak osądziliśmy, Roku Pańskiego 1174, trzeciego dnia kalendów majowych, terminu VII[291]“.
Zdaje się, że Andrzej pisał około r. 1176.
W Bibljotece królewskiej (nr. 8.758) znajduje się rękopis dzieła Andrzeja, niegdyś będący własnością Baluze’a. Oto pierwszy tytuł:
Hic incipiunt capitula libri de Arte amatoria et reprobatione amoris[292].
Po tym tytule następuje spis rozdziałów.
Następnie czytamy ten drugi tytuł:
„Incipit liber de Arte amandi et de reprobatione amoris, editus et compillatus a magistro Andrea, Francorum aulae regiae capellano, ad Galterium amicum suum, cupientem in amoris exercitu militare: in quo quidem libro, cujusque gradus et ordinis mulier ab homine cujusque conditionis et status ad amorem sapientissimae invitatur; et ultimo in fine ipsius libri de amoris reprobatione subjugitur[293].
Crescimbeni (Vite de’Poeti provenzali, artykuł Pervivalle Doria) cytuje rękopis z bibljoteki Mikołaja Bargiacchi we Florencji i przytacza zeń liczne ustępy; rękopis ten jest przekładem traktatu kapelana Andrzeja. Akademja de la Crusca wliczyła je w poczet dzieł, które dostarczyły przykładów do jej słownika.
Było kilka różnych wydań oryginału łacińskiego. Otto Menokenius, w swoich Miscellanea Lipsiensia nova, Lipsiae 1751, t. VIII, cz. I, str. 545 i nast., podaje bardzo stare wydanie bez daty i miejsca druku, o którem mniema iż datuje z samego początku drukarstwa: Tractatus amoris et de amoris remedio, Andreae capellani Innocentii papae quarti[294].
Drugie wydanie z r. 1610 ma ten tytuł:
Erotica seu amatoria Andreae capellani regii, vetustissimi scriptoris ad venerandum suum amicum Gualterium scripta, numquam ante hac edita, sed saepius a multis desiderata; nunc tandem fide diversorum mss. codicum in publicum emissa a Dethmaro Mulhero, Dorpmundae, typis Vesthovianis, anno Una Caste et Vere amanda[295].
Trzecie wydanie ma tytuł: „Tremoniae, typis Vesthovianis, anno 1614“.
Andrzej w ten sposób metodycznie dzieli przedmiot który zamierza traktować:
1. Quid sit amor et unde dicatur.
2. Qualis sit efectus amoris.
3. Inter quos possit esse amor.
4. Qualiter amor acquiratur, retineatur, augmentatur, minuatur, finiatur.
5. De notitia mutui amoris, et quid unus amantium agere de-
beat, alter o fidem fallente[296].
Każda z tych kwestyj omawiana jest w kilku paragrafach.
Andrzej każe naprzemian mówić kochankowi i damie. Dama podnosi zarzuty, kochanek usiłuje ją przekonać mniej lub więcej subtelnemi dowodami. Oto ustęp, który autor wkłada w usta kochanka:
...Sed si forte horum sermonum te perturbet obscuritas, eorum
tibi sententiam indicabo.
Ab antiquo igitur quatuor sunt in amore gradus distincti:
Primus in spei datione consistit.
Secundus, in osculi exhibitione.
Tertius in amplexus fruitione.
Quartis in totius concessione person ae finitur[297].
„Całe królestwo miłości pełne jest tragicznych wydarzeń“, powiada pani de Sevigne, opowiadając nieszczęście swego syna ze sławną Champmeslé.
Montaigne[298] wywija się bardzo zręcznie z tak drażliwego przedmiotu.
„..Podejrzewam, iż owe pocieszne urzeczenia, które zdarzają się w świecie tak często że wciąż mówi się jeno o tem, wynikają jedynie z uczucia lęku i obawy; wiem bowiem z doświadczenia, jak ktoś, za kogo mógłbym ręczyć jak za samego siebie i u którego nie można było podejrzewać żadnej przyrodzonej niemocy ani też czarów, jednego razu, słysząc niedawno opowiadanie przyjaciela o osobliwej zemdlałości jakiej był doznał, i znalazłszy się samemu w podobnej okazji, popadł w tę samą niedolę w chwili gdy mu to najmniej było na rękę: tak żywo groza opowieści uderzyła jego wyobraźnię! I, od tego czasu, nieraz był już temu podległy, tak owo szpetne wspomnienie własnej choroby trapiło go i prześladowało. Znalazł lekarstwo przeciw temu urojeniu w innem znowuż urojeniu: mianowicie wyznając głośno tę swoją ułomność i uprzedzając o niej zawczasu, uspokajał w ten sposób własną wyobraźnię, jako że, wobec powiadomienia drugiej strony o własnem cierpieniu, zobowiązanie jego umniejszało się i mniej mu ciążyło.
„Do czego raz się było zdolnym, nie będzie się już nigdy niezdatnym, chyba z prawdziwej niemocy. To nieszczęście zagraża tylko w takiem przedsięwzięciu, w którem dusza nasza nad miarę przepełniona jest pożądaniem i czcią... Wiem o takim, któremu pomagało nawpół zaspokoić swoje ciało gdzie indziej... Dusza zapaśnika, zmącona rozmaitemi sprzecznemi wzruszeniami, łacno się mąci... Synowa Pytagorasa powiadała, że kobieta, która się kładzie z mężczyzną, powinna, wraz z suknią, odłożyć na tę chwilę i srom, i przywdziać go aż wraz z suknią“.
Kobieta ta miała słuszność co do miłostek, nie miała jej co do miłości.
Pierwszy tryumf — jeśli odłożyć na bok próżność — nie daje bezpośredniej rozkoszy żadnemu mężczyźnie.
1. Chyba że nie miał czasu pożądać tej kobiety i posiadać jej wyobraźnią, to znaczy posiadł ją zaraz w pierwszych chwilach pożądania. Wówczas jest to szczyt rozkoszy fizycznej; dusza tonie jeszcze cała w syceniu się pięknością, nie myśląc o przeszkodach.
2. Albo chodzi o kobietę zupełnie bez znaczenia, np. ładną pokojówkę lub jedną z kobiet których się pożąda jedynie wtedy kiedy się je widzi. Jeśli istnieje w sercu odrobina uczucia, istnieje i odrobina możliwego fiasco.
3. Albo kochanek posiadł swą lubą tak niespodzianie, że nie zostawiła mu czasu na najlżejsze zastanowienie.
4. Albo chodzi o oddaną i bezgraniczną miłość ze strony kobiety, nie odpłacaną w równym stopniu przez mężczyznę.
Im bardziej mężczyzna jest zakochany, tem większy gwałt musi sobie zadać, aby się zbliżyć tak poufale i narazić się na gniew istoty, która, podobna dlań do bóstwa, budzi w nim wraz bezmiar miłości i szacunku.
Ta obawa, wynik uczucia bardzo tkliwego, w miłostce zaś fałszywy wstyd płynący z żądzy podobania się i z braku odwagi, wytwarzają uczucie niezmiernie przykre, którego nie możemy pokonać i którego się wstydzimy. Otóż, jeżeli dusza zajęta jest wstydem i pokonywaniem go, nie może się poświęcić rozkoszy, zanim bowiem pomyśli się o rozkoszy, która jest zbytkiem, trzeba aby pewność, która jest koniecznością, była poza wszelkiem ryzykiem.
Są ludzie, którzy, jak Rousseau, doznają fałszywego wstydu, nawet wobec dziewcząt publicznych; nie chodzą do nich, gdyż posiada się je tylko raz, a ten pierwszy raz jest przykry.
Aby zrozumieć, iż, pominąwszy próżność, pierwszy tryumf jest często przykrym wysiłkiem, trzeba odróżnić przyjemność samego faktu od szczęścia następnej chwili. Jesteś rad:
1. Iż znalazłeś się wreszcie w tem położeniu, któregoś tyle pragnął: że posiadłeś doskonałe szczęście na przyszłość i żeś już przebył czas owego tak srogiego oporu, który kazał ci wątpić o miłości ukochanej kobiety.
2. Iż dobrze się z tego wywiązałeś i uniknąłeś niebezpieczeństwa; ta okoliczność sprawia, że to nie jest czystą radością w miłości namiętnej; człowiek nie wie co robi, a jest pewny tego co kocha, ale w miłostce, która nie traci nigdy głowy, ta chwila jest niby powrót z podróży; człowiek bada sam siebie, a jeżeli miłość zawiera silną dawkę próżności, chce ukryć to badanie;
3. Lichsza część duszy cieszy się, że odniosła zwycięstwo.
O ile prawdziwie kochasz kobietę lub o ile wyobraźnia twoja nie jest zbyt zużyta, to, jeśli ona popełni tę niezręczność, iż powie ci pewnego wieczora, tkliwym i wzruszonym głosem: „Niech pan przyjdzie jutro w południe, będę sama“, podniecenie nerwowe nie pozwoli ci zasnąć w nocy; będziesz sobie wyobrażał na tysiąc sposobów szczęście które cię czeka; ranek będzie ci męczarnią; wreszcie godzina bije, masz uczucie że każde uderzenie zegara wstrząsa ci przeponę. Wychodzisz z drżeniem na ulicę, nie masz siły uczynić kroku. Spostrzegasz za żaluzją ukochaną kobietę, wstępujesz na schody dodając sobie otuchy... i robisz fiasco z podniecenia wyobraźni.
Pan Rapture, człowiek bardzo nerwowy, artysta i ciasna głowa, opowiadał mi w Messynie, iż nietylko za pierwszym razem, ale wręcz na wszystkich schadzkach zdarzało mu się to nieszczęście. Mimo to, sądzę, że jako mężczyzna był nie gorszy od innych; znałem w każdym razie jego dwie urocze kochanki.
Co się tyczy typowego sangwinika (prawdziwy Francuz, który wszystko bierze z wesołej strony, pułkownik Mathis) jutrzejsza schadzka, zamiast go dręczyć nadmiarem uczucia, barwi mu wszystko różowo aż do szczęsnej chwili. Gdyby nie miał schadzki, nudziłby się.
Obacz analizę miłości u Helwecjusza; założyłbym się, że on tak czuł, pisał zaś w imieniu większości mężczyzn. Tacy ludzie nie są wręcz zdolni do namiętnej miłości; mąciłaby ich spokój; sądzę, że takie wzruszenie wydałoby się im nieszczęściem, a przynajmniej byliby upokorzeni swą nieśmiałością.
Sangwinik zna najwyżej jeden rodzaj moralnego fiasco: mianowicie kiedy ma schadzkę z jaką Messaliną, i kiedy, wchodząc do łóżka, pomyśli przed jakim sędzią ma się popisać!
Nieśmiały melancholik może się czasem zmienić w sangwinika, jak mówi Montaigne, przy pomocy szampańskiego wina, byle się nie upić rozmyślnie. Pociechą może mu być to, że owi świetni szermierze którym zazdrości i których nigdy nie doścignie, nie mają ani jego boskich rozkoszy, ani jego przygód, i że sztuki piękne, które się karmią nieśmiałością miłosną, są dla nich zamkniętą księgą. Człowiek, który pragnie jedynie pospolitego szczęścia, jak Duclos, znajduje je często; nie jest nigdy nieszczęśliwy, tem samem nie jest wrażliwy na sztukę.
Atletyczny temperament może doznać tego nieszczęścia jedynie przez wyczerpanie lub przez niemoc cielesną, w przeciwieństwie do natur nerwowych i melancholijnych, które są jakby do niego stworzone.
Często, wyczerpawszy się z inną kobietą, biedni ci melancholicy zdołają przygasić nieco swą wyobraźnię i przez to odegrać mniej smutną rolę przy kobiecie będącej przedmiotem ich gorących uczuć.
Jakiż stąd wniosek? Że roztropna kobieta nie oddaje się nigdy pierwszy raz na schadzce. — Powinno to być szczęście nieoczekiwane.
Mówiliśmy dziś wieczór o fiaskach w sztabie generała Michaud; było tam pięciu bardzo przystojnych młodych ludzi od lat dwudziestu pięciu do trzydziestu, i ja. Okazało się, iż, z wyjątkiem jednego samochwała, który prawdopodobnie nie mówił prawdy, wszyscy zrobiliśmy fiasco pierwszy raz z naszemi najsławniejszemi kochankami. Prawda, że żaden z nas nie zaznał może tego, co Delfante nazywa namiętnością.
Myśl, że to nieszczęście jest nadzwyczaj pospolite, powinna zmniejszać niebezpieczeństwo.
Znałem pięknego dwudziestotrzechletniego porucznika huzarów, który, jak sądzę z nadmiaru miłości, przez pierwsze trzy noce spędzone z kochanką którą ubóstwiał od pół roku, a która, opłakując innego kochanka poległego na wojnie, była dlań dotąd bardzo sroga, potrafił ją jedynie ściskać i płakać z radości. Ani on ani ona nie byli tem zdziwieni.
Ordonator H. Mondor, znany całej armji, zrobił fiasco trzy dni z rzędu z młodą i uroczą hrabiną Koller.
W kopalniach soli w Hallein, niedaleko Salzburga, górnicy wrzucają w opuszczony szyb gałąź odartą z liści przez mrozy zimowe; w parę miesięcy później, pod działaniem wody nasyconej cząstkami soli, która zwilża tę gałąź a następnie paruje, znajdują ją całą pokrytą błyszczącemi kryształkami. Najdrobniejsze gałązki, nie większe niż łapka sikory, są jakby inkrustowane mnogością ruchomych i lśniących kryształków. Niepodobna już rozpoznać pierwotnej gałęzi; jestto niby dziecinna zabawka, bardzo miła dla oczu.
Kiedy dzień jest słoneczny i suchy, górnicy z Hallein ofiarowują te djamentowe gałązki podróżnym spuszczającym się do kopalni. Ten zjazd do kopalni, to bardzo osobliwa operacja. Siada się okrakiem na olbrzymich sosnowych pniach, umieszczonych pochyło jeden za drugim. Pnie te są bardzo grube, a funkcje koni, jakie spełniają od wieku lub dwóch, wygładziły je dokładnie. Przed siodłem, na którem siedzisz i które ślizga się po sosnowych pniach zestawionych z sobą, sadowi się górnik, który na swoim skórzanym fartuchu sunie przed tobą i nie dopuszcza abyś zjechał zbyt szybko.
Przed podjęciem tej szybkiej podróży, górnicy zapraszają panie, aby się ubrały w olbrzymie hajdawery z szarego płótna, w które wchodzą ich suknie, co daje całej postaci wygląd bardzo komiczny. Zwiedzałem te malownicze kopalnie haleńskie w lecie r. 18..., z panią Gherardi. Zrazu była mowa jedynie o tem, aby uciec przed nieznośnem gorącem dręczącem nas w Bolonji i odetchnąć chłodem na górze Św. Gotarda. W trzy noce przebyliśmy trujące bagna mantuańskie i rozkoszne jezioro Garda i przybyliśmy do Riva, do Bolzano, do Insbruku.
Pani Gherardi tak była zachwycona górami, że, puściwszy się na wycieczkę, skończyliśmy na podróży. Jadąc brzegiem Inu, następnie zaś Salcy, dotarliśmy do Salcburga. Uroczy chłód północnych stoków Alp, w porównaniu z dusznością i pyłem jakie zostawiliśmy na równinie lombardzkiej, dawał nam co rano nową rozkosz i zachęcał do dalszej drogi. W Golling kupiliśmy kurtki wieśniacze. Często mieliśmy kłopot z noclegiem, a nawet z żywnością, karawana bowiem była liczna; ale te kłopoty, te nieszczęścia, były znowuż przyjemnością.
Przybyliśmy z Golling do Hallein, nie wiedząc nawet o istnieniu pięknych kopalni soli. Zastaliśmy tam gromadę ciekawych, wobec których pojawiliśmy się w chłopskich kurtach, panie zaś w olbrzymich kapotach nabytych od wieśniaczek. Udaliśmy się do kopalni bez zamiaru spuszczania się do szybu. Myśl o przebyciu okrakiem trzech ćwierci mili na drewnianym koniu, wydawała nam się dość dzika; baliśmy się udusić na dnie tej czarnej jamy. Pani Gherardi przyjrzała się chwilę i oświadczyła, że, co się jej tyczy, zamierza zjechać, my zaś możemy robić co chcemy.
Podczas przygotowań, dość długich zresztą, gdyż, nimeśmy się zapuścili w tę czeluść, trzeba nam było zjeść gdzieś obiad, bawiłem się obserwowaniem tego co się działo w głowie jasnowłosego oficerka bawarskich szwoleżerów. Poznajomiliśmy się świeżo z tym sympatycznym młodzieńcem, który mówił po francusku i oddawał nam wielkie usługi w porozumiewaniu się z wieśniakami. Młody oficer, mimo że nader przystojny, nie był furfantem; przeciwnie, zdawał się bardzo do rzeczy: pani Gherardi zrobiła to odkrycie. Widziałem, jak oficer w mig zakochał się w uroczej Włoszce, która nie posiadała się z uciechy że zjeżdża do kopalni i że znajdzie się pięćset stóp pod ziemią. Pani Gherardi, wyłącznie zajęta pięknością szybów, kurytarzy, oraz pokonaną trudnością, była o tysiąc mil od tego, aby chcieć się komuś podobać, a tem bardziej zachwycać się kimś.
Słuchałem ze zdumieniem osobliwych zwierzeń, jakie, ani wiedząc o tem, zaczął mi czynić oficer bawarski. Był tak pochłonięty niebiańską i ożywioną dowcipem postacią, która siedziała z nim przy jednym stoliku w gospodzie, słabo oświetlonej okienkami o zielonych szybkach, iż zauważyłem że często ani wie co i do kogo mówi. Uprzedziłem panią Gherardi: gdyby nie ja, postradałaby to widowisko, na które młoda kobieta zawsze chyba jest czuła. Uderzył mnie zwłaszcza odcień szaleństwa, który wzmagał się w refleksjach oficera; wciąż znajdował w tej kobiecie doskonałości niewidzialne moim oczom. Z każdą chwilą to co mówił malowało w mniej podobny sposób kobietę którą zaczynał kochać. Powiadałem sobie: Ghita jest z pewnością tylko pretekstem wszystkich zachwytów biednego Niemiaszka. Naprzykład zaczął wysławiać rękę pani Gherardi, którą-to rękę w dzieciństwie zeszpeciła mocno ospa, tak iż od tego czasu została ciemna i bardzo pocentkowana.
„Jak sobie wytłumaczyć to co widzę? powiadałem sobie. Gdzie znaleźć porównanie, aby jaśniej oddać swoją myśl?“
W tej chwili, pani Gherardi igrała gałązką okrytą migotliwemi djamentami, którą dali jej właśnie górnicy. Słońce świeciło jasno, było to trzeciego sierpnia, a małe solne kryształy rzucały tyle blasku, co najpiękniejsze djamenty w jarząco oświetlonej sali balowej. Oficer bawarski, któremu przypadła szczególnie osobliwa i świetna gałązka, ofiarował pani Gherardi zamianę. Przystała; on zaś, biorąc jej gałązkę, przycisnął ją do serca ruchem tak komicznym, że wszyscy Włosi zaczęli się śmiać. Zmięszany oficer zwrócił się do pani Gherardi z przesadnemi a szczeremi komplementami. Ponieważ wziąłem go potrosze w opiekę, starałem się usprawiedliwić szaleństwo jego zachwytów. Powiadałem Ghicie: wrażenie, jakie sprawiają na tym młodym człowieka pani szlachetne włoskie rysy, oczy jakich nigdy nie widział, zupełnie odpowiada procesowi krystalizacji na tej gałązce którą pani trzyma i która się pani wydaje tak piękna. Odarta z liści przez mrozy zimowe, z pewnością nie miała nic olśniewającego. Krystalizacja soli okryła czarną gałązkę tak lśniącemi i licznemi djamentami, że jedynie tu i ówdzie można dojrzeć gałązkę taką jak jest.
— Cóż stąd za wniosek? spytała pani Gherardi.
— Że ta gałązka wiernie przedstawia Ghitę, jak ją widzi wyobraźnia młodego oficera.
— To znaczy, łaskawy panie, że pan widzi tyleż różnicy między mną rzeczywistą, a mną widzianą oczami tego sympatycznego młodzieńca, co między zeschłą gałązką a djamentową egretką, jaką ofiarowali mi górnicy?
— Pani, młody oficer odkrywa w pani przymioty, których my, dawni przyjaciele, nigdyśmy nie widzieli. Nie mogliśmy się dopatrzyć, naprzykład, wyrazu tkliwej i współczującej dobroci. Ponieważ ten młodzieniec jest Niemcem, pierwszym przymiotem kobiety w jego oczach jest dobroć, natychmiast tedy widzi w pani wyraz dobroci. Gdyby był Anglikiem, ujrzałby w pani arystokratyzm i lady like[300] jakiej księżnej; ale gdyby był mną, widziałby panią taką jaką jesteś, ponieważ oddawna, na swoje nieszczęście, nie mogę sobie wyobrazić nic bardziej uroczego.
— A, rozumiem, rzekła Ghita; z chwilą gdy zaczynacie zajmować się kobietą, widzicie ją już nie taką jak jest, ale taką jaką chcecie widzieć. Korzystne złudzenia, jakie rodzą się z tego pierwszego zainteresowania, porównywa pan z temi ładnemi djamentami, pokrywającemi ogołoconą gałązkę, a widzialnemi, niech pan to zważy, jedynie oku tego młodego człowieka który zaczyna kochać.
— Oto, podjąłem, przyczyna, że rozmowy zakochanych wydają się tak śmieszne rozsądnym ludziom, nieświadomym zjawiska krystalzacji.
— A, pan to nazywa krystalizacją, rzekła Ghita; dobrze więc, drogi panie, niech pan krystalizuje dla mnie.
Obraz ten, nieco dziwaczny, uderzył panią Gherardi. Kiedyśmy w kopalni przybyli do sali oświetlonej setką lampek robiących wrażenie dziesięciu tysięcy, dzięki kryształkom soli migocącym ze wszystkich stron, rzekła do młodego Bawara: „Och, jakie to ładne! Czuję, że ja krystalizuję na rzecz tej sali, przeceniam jej piękność; a pan, czy pan krystalizuje?
— Tak, pani, odparł naiwnie młody oficer, zachwycony że ma jakieś wspólne uczucie z piękną Włoszką, ale niebardzo rozumiejąc o czem ona mówi. Ta prosta odpowiedź rozśmieszyła nas do łez, ponieważ spowodowała wybuch zazdrości pewnego dudka, którego Ghita kochała i który zaczął być poważnie zazdrosny o bawarskiego oficera. Znienawidził słowo krystalizacja.
Po wyjściu z kopalni, mój nowy przyjaciel, oficer bawarski, którego mimowolne zwierzenia bawiły mnie znacznie więcej niż szczegóły eksploatacji soli, dowiedział się ode mnie, że pani Gherardi nazywa się Ghita i że zwyczajem włoskim jest nazywać ją w jej obecności la Ghita.
Biedny chłopiec, drżąc cały, ośmielił się nazwać ją, mówiąc do niej, la Ghita, a pani Gherardi, ubawiona nieśmiało-namiętnym wyrazem młodego człowieka, oraz silnie poirytowaną miną kogoś drugiego, zaprosiła oficera na śniadanie nazajutrz, w przeddzień wyjazdu do Włoch. Skoro ten odszedł, zirytowany amant rzekł:
— Proszę, może pani raczy nam wytłumaczyć, czemu nas pani uszczęśliwia towarzystwem tego blondasa z baraniemi oczami?
— Temu, łaskawy panie, że, po dziesięciu dniach podróży, spędzając ze mną cały dzień, widzicie mnie wszyscy taką jak jestem, te zaś czułe oczy, które pan nazywasz baraniemi, widzą mnie jako doskonałość. Nieprawdaż, Filippo, dodała spoglądając na mnie, te oczy pokrywają mnie błyszczącą krystalizacją; jestem dla nich doskonała; co zaś jest cudowne, to że, cobądźbym uczyniła, jakiekolwiek głupstwo zdarzyłoby mi się powiedzieć, w oczach tego młodego Niemca nie przestanę być nigdy doskonałością: to bardzo wygodnie. Ty naprzykład, Annibalino (amant, którego uważaliśmy potrosze za durnia, nazywał się pułkownik Hannibal), założę się, że w tej chwili nie uważasz mnie za zupełnie doskonałą? Uważasz, że źle czynię, dopuszczając tego młodzika do mego towarzystwa. Czy wiesz, czego to dowodzi, mój drogi? Nie krystalizujesz już dla mnie“.
Słowo krystalizacja stało się modne w naszem kółku, i tak dalece uderzyło wyobraźnię pięknej Ghity, że przyjęła je na wszystko.
Za powrotem do Bolonji, ilekroć ktoś opowiedział jakąś historyjkę miłosną w jej loży, zwracała się do mnie. „Ten rys potwierdza lub obala naszą teorję“, mówiła. Powtarzające się akty szaleństwa, dające kochankowi spostrzegać wszystkie doskonałości w kobiecie którą zaczyna kochać, nazywały się zawsze między nami krystalizacją. To słowo przypominało nam najmilszą podróż. Nigdy tak dobrze nie czułem wzruszającej i samotnej piękności jeziora Garda: mimo dławiącego gorąca, spędzaliśmy na łodziach rozkoszne wieczory. Przeżyliśmy tam chwile, których się nie zapomina; był to jeden ze świetnych momentów naszej młodości.
Jednego wieczora, ktoś przyniósł nam nowinę, że księżna Lanfranchi i piękna Florenza walczą o serce młodego malarza Oldofredi. Biedna księżna zdawała się szczerze zakochana, młody zaś artysta medjolański zajęty był wyraźnie jedynie Florenzą. Pytano się: „Czy Oldofredi jest zakochany?“ Ale błagam czytelnika, niech wierzy, że ja nie próbuje usprawiedliwić tego rodzaju rozmowy, gwałcącej reguły francuskiego konwenansu. Nie wiem czemu, tego wieczora uparliśmy się dociekać, czy malarz kocha się w pięknej Florenzy.
Zgubiliśmy się w mnóstwie drobnych faktów. Kiedyśmy się znużyli badaniem odcieni prawie niedostrzegalnych i w gruncie nieistotnych, pani Gherardi opowiedziała nam proces, który, wedle niej, rozgrywa się w sercu Oldofrediego. Zaraz z początku miała nieszczęście użyć słowa krystalizacja. Pułkownik Hannibal, który wciąż miał na sercu gładkie liczko bawarskiego oficera, udał że nie rozumie i spytał nas po raz setny, co rozumiemy pod krystalizacją. „To, czego nie ma we mnie dla pana“, odparła żywo pani Gherardi. Poczem, zostawiwszy w kącie jego i jego kwasy, zwróciła się do nas: „Uważam, rzekła, że mężczyzna zaczyna kochać, kiedy go widzę smutnym“. Okrzyknęliśmy się: „Jakto! miłość, to rozkoszne uczucie, które zaczyna się tak pięknie... — A które czasem kończy się tak brzydko, kwasami, sprzeczkami, odparła pani Gherardi,’śmiejąc się i spoglądając na Hannibala. Rozumiem wasze protesty.
Wy, gruboskórni mężczyźni, widzicie w narodzinach miłości tylko jedno. Kocha się, albo nie kocha. Tak pospólstwo wyobraża sobie, że śpiew każdego słowika jest jednaki; ale my, które umiemy go słuchać z przyjemnością, wiemy że jest dziesięć odcieni między słowikiem a słowikiem. — Jednak zdaje mi się, pani, że się kocha albo nie kocha. — Bynajmniej, drogi panie; to tak jakby pan powiedział, że człowiek, który wyrusza z Bolonji aby się udać do Rzymu, przybył już do bram Rzymu, kiedy, z wysokości Apeninów, widzi jeszcze naszą wieżę Garisendę. Jedno z tych miast leży daleko od drugiego, i można być na ćwierć drogi, w połowie, w trzech czwartych, nie dojechawszy jeszcze do Rzymu, a nie będąc już w Bolonji. W tem pięknem porównaniu, rzekłem, Bolonja oznacza zapewne obojętność a Rzym doskonalą miłość. — Kiedy jesteśmy w Bolonji, odparła pani Gherardi, jesteśmy zupełnie obojętni, nie w głowie nam zachwycać się kobietą, w której może kiedyś będziemy się kochali do szaleństwa; tem bardziej wyobraźnia nie sili się przeceniać jej zalet. Słowem, jak mówiliśmy w Hallein, krystalizacja jeszcze się nie zaczęła“.
Na te słowa, Hannibal zerwał się wściekły i wyszedł z loży, mówiąc: „Wrócę, kiedy będziecie mówili po włosku“. Natychmiast rozmowa potoczyła się po francusku, i wszyscy zaczęli się śmiać, nawet pani Gherardi. „Ot! i miłość ulotniła się“, rzekła i znowuśmy się zaśmiali. „Wyrusza się z Bolonji, wspina się na Apeniny, jedzie się do Rzymu... — Ależ, pani, wtrącił któryś z nas, dalekośmy odbiegli od malarza Oldofredi...“ Odezwanie to wywołało u niej lekki gest zniecierpliwienia, które prawdopodobnie do reszty pogrążyło w niepamięci Hannibala i jego gwałtowne wyjście.
„Czy chcecie wiedzieć, rzekła, co się dzieje, kiedy opuścimy Bolonję? Przedewszystkiem, uważam ten wyjazd za zupełnie mimowolny: jestto odruch. Nie mówię, aby mu nie towarzyszyło wiele przyjemności. Podziwia się, a potem mówi się sobie: Cóż za rozkosz być kochanym przez tę czarującą kobietę! Wreszcie, zjawia się nadzieja; po nadziei (często powziętej bardzo lekko, bo nie wątpi się o niczem, gdy się ma w żyłach krew bodaj trochę gorącą), po nadziei, powiadam, przesadza się z rozkoszą piękność i zalety kobiety, której miłość spodziewa się pozyskać“...
Gdy pani Gherardi tak mówiła, ja wziąłem kartę do gry, napisałem na grzbiecie z jednej strony Bolonia z drugiej Rzym, między zaś Bolonją i Rzymem naznaczyłem cztery postoje, które wskazała nam pani Gherardi.
1. Podziw.
2. Przybywa się do drugiego etapu, gdy się mówi sobie w duchu: „Cóż za rozkosz być kochanym przez tę uroczą kobietę!“
3. Narodziny nadziei znaczą trzeci etap.
4. Do czwartego dochodzi się, kiedy się z rozkoszą przecenia piękność i zalety ukochanej. To właśnie nasza szkoła nazywa słowem krystalizacja, które doprowadza Kartaginę do ucieczki. W istocie, to trudne do zrozumienia. Pani Gherardi ciągnęła dalej: „W czasie tych czterech drgnień duszy lub sposobów zachowania, które Filippo narysował, nie widzę najmniejszego powodu, aby nasz podróżnik był smutny. Faktem jest, że przyjemność jest żywa, że wymaga całej uwagi do jakiej dusza jest zdolna. Jest poważny, ale nie smutny: to wielka różnica. — Rozumiemy, pani, rzekł jeden z obecnych; nie mówi pani o tych nieborakach, którym się zdaje, że wszystkie słowiki mają jeden głos. — Różnica między tem czy ktoś jest poważny czy smutny (l’esser serio e l’esser mesto) podjęła pani Gherardi, jest rozstrzygająca gdy chodzi o rozwiązanie problemu takiego jak ten: Czy Oldofredi kocha piękną Florenzę? Sądzę że Oldofredi kocha, ponieważ, zajmując się mocno Florenzą, był — widziałam to — nie tylko poważny ale smutny. Jest smutny, bo oto co mu się zdarzyło. Wyolbrzymiwszy sobie szczęście, jakie mógłby mu dać charakter malujący się w rafaelowej twarzy, pięknych ramionach, szyi, słowem w godnych Canowy kształtach pięknej marchesiny, próbował zapewne uzyskać potwierdzenie swych nadziei. Bardzo prawdopodobnie, Florenza, spłoszona myślą o pokochaniu obcego, który może opuścić Bolonję przy lada sposobności, a zarazem urażona że on mógł powziąć tak rychłe nadzieje, odjęła mu je z całem okrucieństwem“.
Mieliśmy szczęście widywać codziennie panią Gherardi; najdoskonalsza zażyłość panowała w naszem kółku; rozumieliśmy się w pół słowa; często śmieliśmy się z żartu bez słów: mrugnięcie wystarczało. Tu, czytelnik francuski zauważy, że ładna kobieta we Włoszech poddaje się najdzikszym pomysłom, jakie jej przyjdą do głowy. W Rzymie, w Bolonji, w Wenecji, piękna kobieta jest królową; despotyzm, jaki uprawia w swojem królestwie, nie ma równego w świecie. W Paryżu, ładna kobieta boi się zawsze opinji i tego kata opinji: śmieszności. Nieustannie ma w duszy obawę drwin, jak samowładny monarcha obawę konstytucji. Oto tajemna myśl, która mąci jej uciechy i przyjemności i obleka ją nagle w wyraz powagi. Włoszce wydałaby się bardzo śmieszna ta ograniczona władza, jaką Paryżanka sprawuje w swoim salonie. Jest ona, dosłownie, wszechwładną panią mężczyzn którzy ją otaczają i których szczęście, przynajmniej na jeden wieczór, zawsze zależy od jej kaprysu: mam na myśli szczęście zwykłych przyjaciół. Jeśli się nie spodobasz kobiecie która panuje w swej loży, ujrzysz w jej oczach nudę i nie zostaje ci nic lepszego jak ulotnić się na ten wieczór.
Jednego dnia, wybrałem się z panią Gherardi w stronę Cascata del Reno: spotkaliśmy malarza Oldofredi samego, z twarzą zamyśloną ale nie ponurą. Pani Gherardi skinęła nań i zagadnęła go aby mu się lepiej przyjrzeć. — Jeśli się nie mylę, szepnąłem, biedny Oldofredi utonął po uszy; niech mi pani powie, błagam, mnie, swemu wiernemu wyznawcy, do jakiego punktu choroby miłosnej doszedł obecnie, wedle pani? — Widzę, rzekła pani Gherardi, jak się przechadza sam i mówi sobie raz po raz: Tak, ona mnie kocha. Następnie, zabawia się doszukiwaniem w niej nowych uroków, rozbieraniem nowych przyczyn kochania jej do szaleństwa. — Nie sądzę, aby był tak szczęśliwy. Oldofredi musi mieć często okrutne wątpliwości; nie może być tak pewny czy Florenza go kocha; nie wie, jak my, do jakiego stopnia w tego rodzaju sprawach ona mało dba o bogactwo, stanowisko, formy[301].
Oldofredi jest sympatyczny, zgoda, ale jest tylko biedny cudzoziemiec. — To nic, rzekła pani Gherardi, założę się, żeśmy go spotkali w chwili, gdy przeważały widoki nadziei. — Ale, rzekłem, wyglądał głęboko wzruszony, musi miewać chwile straszliwej męki, powiada sobie: Ale czy ona mnie kocha? — Wyznaję, odparła pani Gherardi zapominając niemal że mówi do mnie, iż, kiedy odpowiedź jaką się daje samemu sobie jest pomyślna, przeżywa się chwilę boskiego szczęścia, z którem nic w świecie nie da się porównać. Oto z pewnością co jest najlepszego w życiu.
„Kiedy wreszcie dusza, wyczerpana i jakby przytłoczona tak gwałtownem uczuciem, wróci znużona do rozsądku, wówczas, po tylu sprzecznościach, wypływa ta pewność: Znajdę przy nim szczęście, które on jeden dać mi może“.
Pewna kobieta bardzo bystra i posiadająca nieco doświadczenia, broniła tezy, że miłość nie rodzi się tak nagle jak powiadają. „Zdaje mi się, rzekła, że możnaby rozróżnić siedem zupełnie wyraźnych epok w narodzinach miłości“. Aby tego dowieść, opowiedziała nam następującą historyjkę. Było to na wsi, deszcz lał jak z cebra, słuchaliśmy tedy z rozkoszą.
W duszy najzupełniej spokojnej — naprzykład młoda panienka mieszkająca w samotnym zamku na wsi — najmniejsze wrażenie silnie przykuwa uwagę. Ot, młody myśliwy, którego ujrzy niespodzianie, w lesie, niedaleko zamku.
Od tak prostego wypadku rozpoczęły się niedole Ernestyny de S.... Zamek, w którym mieszkała ze swym sędziwym stryjem, hrabią de S..., budowany w średniowieczu, nad rzeką Drac, na jednej z olbrzymich skał pętających bieg tej rzeki, górował nad pięknym krajobrazem Delfinatu. Młody myśliwy, którego traf nasunął oczom Ernestyny, uderzył ją szlachetnością postaci. Obraz jego jawił się wielokrotnie jej myśli; o czemże dumać w tem starem zamczysku?
Ernestyna żyła otoczona niejakim przepychem, miała na swoje rozkazy liczną służbę; ale, od dwudziestu lat, odkąd pan i słudzy się postarzeli, wszystko pełniło się tam o jednej godzinie; przedmiotem rozmowy była jedynie krytyka wszystkiego co się dzieje oraz ubolewanie nad najprostszemi rzeczami. Pewnego wiosennego wieczora, o zmierzchu, Ernestyna stała przy oknie; patrzała na jeziorko i lasek poza niem; urok tego widoku przyczyniał się może do pogłębienia jej posępnej zadumy. Naraz, ujrzała młodego Strzelca, którego zauważyła kilka dni wprzódy; znów był w gaiku za jeziorkiem; trzymał w ręce bukiet. Zatrzymał się, jakgdyby chcąc się jej przyjrzeć, poczem ucałował bukiet i złożył go z oznakami tkliwego szacunku w dziupli dębu nad jeziorem.
Ileż myśli zrodził ten jeden postępek! i to myśli niezmiernie zajmujących, gdy je porównać z dotychczasową monotonją życia Ernestyny. Zaczyna się dla niej nowe istnienie: czy ośmieli się obejrzeć bukiet? „Boże, cóż za nierozwaga, powiada sobie ze drżeniem: jeżeli, w chwili gdy się zbliżę, młody myśliwy wynurzy się z zarośli? Cóż za wstyd! Coby pomyślał?“ To drzewo było zwykłym celem jej samotnych przechadzek, często siadała na jego olbrzymich korzeniach, wznoszących się ponad murawę i tworzących dokoła pnia jakgdyby naturalne ławki osłonione jego cieniem.
W nocy, Ernestyna nie mogła zmrużyć oka; nazajutrz, od piątej rano, ledwie świt, pobiegła na wieżyczkę zamkową. Szuka oczami dębu za jeziorem; ledwie go spostrzegła, uczuła że nie może się ruszyć, zaledwie może odetchnąć. Burzliwe i namiętne szczęście zajmuje miejsce nieokreślonej bezwiednej prawie słodyczy młodych lat.
Dziesięć dni upłynęło. Ernestyna liczy dni! Raz tylko ujrzała Strzelca; zbliżył się do ukochanego drzewa, niosąc bukiet, który złożył tam gdzie i pierwszy. — Stary hrabia de S... zauważył, że Ernestyna spędza całe dni w ptaszkami, którą pomieściła na wieżyczce zanikowej; bo też tam, przy oknie, z poza żaluzji, może objąć spojrzeniem cały las, het poza jeziorko. Jest zupełnie pewna, że nieznajomy nie może jej widzieć, wówczas myśli o nim z całą swobodą. Przychodzi jej pewna myśl i dręczy ją. Jeśli on przypuszcza, że ona nie zwraca uwagi na jego bukiety, pomyśli że gardzi jego hołdem, będącym, ostatecznie, jedynie prostą grzecznością; jeśli ma bodaj trochę dumy, nie zjawi się już. Cztery dni upływają, ale jak wolno! Piątego dnia, panienka, przechodząc przypadkiem koło dębu, nie mogła się oprzeć pokusie zerknięcia w dziuplę, w której widziała że on składa bukiety. Była z guwernantką, nie miała się czego obawiać. Ernestyna myślała, że znajdzie jedynie zwiędłe kwiaty; z niewymowną radością ujrzała bukiet najrzadszych i najładniejszych kwiatów, olśniewającej świeżości; ani jeden płatek nie zwiądł. Ledwie zbadawszy to wszystko ukradkowem spojrzeniem, przebiegła, nie tracąc z oczu guwernantki, z lekkością gazeli cały lasek na sto kroków dokoła. Nie ujrzała nikogo; pewna że jej nikt nie śledzi, wraca pod drzewo, ośmiela się poić oczy widokiem cudnych kwiatów. O nieba! jest mały, ledwie dostrzegalny kawałek papieru, przywiązany do wstążki bukietu. „Co tobie, Ernestynko? rzecze guwernantka, zaniepokojona lekkim okrzykiem, który wydarło to odkrycie. — Nic, moja droga, kuropatwa zerwała mi się z pod nóg“. — Dwa tygodnie temn, Ernestynie nie przyszłoby na myśl kłamać. Zbliżyła się pomału do prześlicznego bukietu; schyla głowę i z policzkami w ogniu, nie śmiejąc dotknąć kawałeczka papieru, czyta:
„Od miesiąca już co rano składam bukiet. Czy ten będzie natyle szczęśliwy, aby go zauważono?“
Wszystko jest czarujące w tym ładnym bileciku; angielskie pismo, którem skreślono te słowa, jest niezmiernie wykwintne. Od czterech lat odkąd opuściła Paryż i najmodniejszy klasztor dzielnicy Saint-Germain, Ernestyna nie widziała nic równie pięknego. Czerwieni się mocno, biegnie do guwernantki i prosi aby wracać. Aby skrócić drogę, zamiast skręcić w dolinę i okrążyć jak zwykle jezioro, Ernestyna biegnie ścieżką wiodącą przez mostek wprost do zamku. Jest zamyślona, postanawia nigdy nie zachodzić w tę stronę: pojęła wreszcie, że ktoś ośmielił się do niej napisać coś w rodzaju czułego bileciku. Ale przecież był otwarty, rzekła sobie pocichu. Od tej chwili, życie jej stało się pastwą okropnego niepokoju. Jakto! nie wolno jej, nawet zdaleka, oglądać ukochanego drzewa? Poczucie obowiązku sprzeciwia się temu. „Jeśli się puszczę na drugi brzeg jeziora, mówiła sobie, nie mogę już ręczyć, czy wytrwam w postanowieniu“. Kiedy o ósmej usłyszała jak odźwierny zamyka furtkę u mostku, oswobodził ją jakgdyby z olbrzymiego ciężaru, który uciskał jej pierś; nie mogła już chybić swoim obowiązkom, choćby nawet przez słabość chciała to uczynić.
Nazajutrz, nic nie może jej wyrwać z posępnej zadumy; jest przybita, blada; stryj spostrzega to, każe zaprządz do starej berlinki, wozi ją po okolicy, zapuszczają się aż w aleję wiodącą do pałacu pani Dayssin, o trzy mile. Wracając, hrabia de S... każe stanąć w gaiku nad jeziorem; berlinka wjeżdża na murawę, starzec pragnie odwiedzić olbrzymi dąb, który zawsze nazywa rówieśnikiem Karola Wielkiego. „Ten wielki cesarz, rzecze, widział go może, kiedy przebywał nasze góry udając się do Lombardji aby pokonać króla Didiera“. Myśl o tak długiem życiu jakgdyby odmładza osiemdziesięcioletniego blisko starca. Ernestyna z roztargnieniem słucha wywodów stryja; policzki jej płoną; znajduje się tedy jeszcze raz pod starym dębem; przyrzekła sobie nie zaglądać do schowka. Instynktownym ruchem, nie wiedząc co czyni, rzuca oczami, spostrzega bukiet, blednie. Same róże centkowane czarno.
„Jestem bardzo nieszczęśliwy, trzeba mi się oddalić na zawsze. Ta, którą kocham, nie raczy zauważyć mego uwielbienia“. — Oto słowa skreślone na kawałku papieru przypiętym do wiązanki kwiatów. Ernestyna przeczytała, zanim zdążyła zabronić sobie tego. Czuje się tak słaba, że musi się oprzeć o drzewo; niebawem zalewa się łzami. Wieczorem powiada sobie: „Odjedzie na zawsze i nie ujrzę go już nigdy“.
Nazajutrz, w samo południe, przechadzając się ze stryjem w jaworowej alei nad jeziorem, widzi na drogim brzegu młodzieńca który zbliża się do dębu: bierze swój bukiet, rzuca go w jezioro i znika. Ernestyna ma uczucie, że był jakby żal w tym geście; tak, z pewnością!... Dziwi się, że mogła wątpić o tem bodaj chwilę; to oczywiste: czując się wzgardzony, odjeżdża; nie ujrzy go już nigdy.
W zamku, gdzie ona jedna rozsiewała nieco wesołości, wszyscy są tego dnia mocno zaniepokojeni. Stryj orzeka, że Ernestyna jest stanowczo cierpiąca; śmiertelna bladość, jakiś skurcz wszystkich rysów zmieniły tę niewinną twarzyczkę, na której dotąd odbijały się tak spokojne wrażenia pierwszej młodości. Wieczorem, gdy nadeszła pora przechadzki, Ernestyna pozwala się stryjowi zaprowadzić w stronę murawy za jeziorem. Martwem okiem, ledwie powstrzymując łzy, spogląda na małą dziuplę na parę stóp od ziemi, pewna że nic tam nie ujrzy; zbyt dobrze widziała, jak on rzucił bukiet do jeziora. Ale, o dziwo! spostrzega nowe kwiaty. — „Przez litość nad mą straszliwą niedolą, racz pani wziąć białą różę“. Gdy Ernestyna czytała te dziwne słowa, ręka jej bezwiednie uszczknęła białą różę, znajdującą się w wiązance. „Jest tedy bardzo nieszczęśliwy“, powiedziała sobie. W tej chwili stryj woła ją: idzie za nim, ale jest w upojeniu. Ukryła białą różę w batystowej chusteczce; batyst jest tak cienki, że, przez cały czas przechadzki, może widzieć kolor kwiatu przez leciutką tkaninę. Trzyma chustkę tak, aby nie pognieść ukochanej róży.
Ledwie znalazłszy się w domu, biegnie po stromych schodkach na wieżyczkę. Może wreszcie swobodnie przyglądać się uwielbianej róży i napawać nią spojrzenia poprzez łzy płynące z oczu.
Co znaczą te łzy? Ernestyna nie wie. Gdyby mogła odgadnąć uczucie które je wyciska, miałaby odwagę poświęcić różę, pomieszczoną tak pieczołowicie w kryształowym wazonie na mahoniowym stoliku. Ale, o ile czytelnik, nieszczęściem dla siebie, skończył lat dwadzieścia, odgadnie, że te łzy, — bynajmniej nie łzy boleści, — są nieodłącznemi towarzyszami niespodzianego i bezmiernego szczęścia; znaczą one: Jak słodko jest być kochaną! — Ernestyna popełniła ten błąd, iż wzięła kwiat właśnie w chwili gdy wzruszenie pierwszego w życiu szczęścia zmąciło jej rozsądek. Ale jeszcze nie doszła do tego aby widzieć i wyrzucać sobie tę nierozwagę.
Co do nas, którzy patrzymy trzeźwiej, jestto trzeci okres narodzin miłości; pojawienie się nadziei. Ernestyna nie wie, że, gdy patrzy na tę różę, serce jej powiada sobie: „Teraz jestem pewna, że on mnie kocha“.
Ale czy podobna, aby Ernestyna była bliska kochania? Czy to uczucie nie obraża wszystkich prawideł zdrowego rozsądku? Jakto! widziała ledwie trzy razy człowieka, który w tej chwili wyciska jej z oczu palące łzy! I do tego widziała go jedynie przez jezioro, zdaleka, może na pięćset kroków. Co więcej, gdyby go spotkała bez strzelby i kurtki myśliwskiej, nie poznałaby go może! Nie wie jak się nazywa, nie wie kim jest, a mimo to trawi dnie karmiąc się namiętnemi uczuciami, których wyraz trzeba mi skrócić, nie mam tu bowiem miejsca na pisanie romansu. Uczucia te są jedynie warjantem myśli: „Co za szczęście być przezeń kochaną!“ Lub też, Ernestyna roztrząsa to drugie, o ileż donioślejsze pytanie: „Czy mogę mieć nadzieję, że on mnie kocha naprawdę? Czy nie dla igraszki mówi że mnie kocha?“ Mimo że mieszka w zamku zbudowanym przez słynnego Lesdiguieres i jest wnuka jednego z najdzielniejszych towarzyszów owego hetmana, Ernestynie nie przyszedł do głowy ten drugi zarzut: „Może to syn jakiego wieśniaka z sąsiedztwa“. Dlaczego? Żyła w zupełnem osamotnieniu.
Ani wątpić, że Ernestyna nie miała żadnego pojęcia o naturze uczuć władnących w jej sercu. Gdyby mogła przewidzieć dokąd ją prowadzą, miałaby jakieś widoki obronienia się. Młoda Niemka, Angielka, Włoszka poznałaby miłość; ale, ponieważ nasze roztropne wychowanie postanowiło sobie kryć przed młodą dziewczyną istnienie miłości, Ernestyna czuła jedynie mglisty niepokój z przyczyny tego co się działo w jej sercu. Kiedy się zastanawiała głębiej, widziała w tem jedynie prostą przyjaźń. Jeżeli wzięła różę, to z obawy, iż, w przeciwnym razie, zrobi przykrość swemu nowemu przyjacielowi i postrada go. „Zresztą, powiadała sobie po długim namyśle, nie trzeba być dla nikogo niegrzeczną“.
Sercem Ernestyny miotają najgwałtowniejsze uczucia. Przez cztery dni, które młodej samotnicy zdają się wiekiem, wstrzymuje ją nieokreślona obawa; nie wychodzi z zamku. Piątego dnia, stryj, coraz niespokojniejszy o jej zdrowie, zmusza ją do przechadzki w stronę gaiku; Ernestyna zbliża się do nieszczęsnego drzewa i czyta na kawałku papieru w bukiecie:
„Jeżeli pani raczy zerwać tę centkowaną kamelję, będę w niedzielę w kościółku“.
W niedzielę, Ernestyna ujrzała mężczyznę ubranego nader skromnie, mającego może lat trzydzieści pięć. Zauważyła, że nie miał nawet wstążeczki orderu. Modlił się z książki, ale trzymając ją tak, że ani na chwilę nie spuścił z Ernestyny oczu. Wynikło z tego, że przez całą mszę niezdolna była zebrać myśli. Wychodząc ze starożytnej stalli, upuściła książkę do modlenia; podnosząc ją, omal sama nie upadła. Niezręczność ta przyprawiła ją o rumieniec. „Musiałam mu się wydać tak niezgrabna, rzekła sobie, że będzie się wstydził o mnie myśleć“. Istotnie, od tego drobnego wypadku nie ujrzała już obcego. Napróżno, siedząc już w powozie, kazała zatrzymać konie aby rozdać nieco groszy wiejskim urwisom; w gromadkach gwarzących przed kościołem nie spostrzegła tego, na którego w czasie mszy nie śmiała popatrzeć. Ernestyna, która dotąd była wcieleniem szczerości, powiedziała że zapomniała chustki. Służący wrócił do kościoła i długo szukał w kolatorskiej ławce, oczywiście bez skutku. Ale zwłoka spowodowana tym podstępem nie zdała się na nic; myśliwy nie pojawił się. „To jasne, rzekła sobie; panna de C... powiedziała mi raz że nie jestem ładna i że mam w spojrzeniu coś despotycznego i odpychającego; brakowało jeszcze niezręczności; oczywiście zraził się do mnie“.
Smutne myśli dręczyły ją podczas paru wizyt, które stryj złożył przed powrotem do zamku.
Ledwie znalazłszy się w domu, koło czwartej, pobiegła w jaworową aleję nad jeziorem. Furtka była zamknięta z powodu niedzieli; szczęściem spostrzegła ogrodnika; zawołała go i kazała się przewieźć na drugi brzeg. Wysiadła o sto kroków od dębu. Łódka krążyła nad brzegiem, dość blisko aby jej dodać odwagi. Niskie i prawie poziome konary olbrzymiego dębu sięgały niemal do jeziora. Pewnym krokiem, z jakąś posępną stanowczością, zbliżyła się do drzewa, z wyrazem takim jakgdyby szła na śmierć. Była zupełnie pewna, że nic nie znajdzie w schowku; istotnie ujrzała jedynie jakiś zwiędły kwiat z wczorajszego bukietu: „Gdybym zrobiła dobre wrażenie, rzekła sobie, z pewnością podziękowałby mi bukietem“.
Kazała się odwieźć do zamku, pobiegła pędem do siebie, i znalazłszy się na wieżyczce, pewna że jej nikt nie znajdzie, zalała się łzami. „Panna de C... miała słuszność, rzekła sobie; mogę się komuś podobać chyba na pięćset kroków. Ponieważ w tym kraju liberałów stryj styka się jedynie z księżmi i z chłopami, musiałam zrobić się gminna, może pospolita. Muszę mieć w twarzy coś dumnego, odpychającego“. — Zbliża się do zwierciadła aby to sprawdzić, widzi ciemne niebieskie oczy skąpane we łzach. — „W tej chwili, rzekła, nie mam chyba owego wyrazu dumy, który zawsze będzie zrażał do mnie“.
Rozległ się dzwon obiadowy; Ernestyna z trudem osuszyła łzy. Zjawia się wreszcie w salonie; zastała pana Villars, starego botanika. Staruszek ten przyjeżdżał co rok na tydzień do pana de S., ku wielkiemu niezadowoleniu panny służącej, która, posunięta do rangi guwernantki, traciła na ten czas miejsce u stołu hrabiego. Wszystko odbyło się dobrze do chwili szampana; postawiono wiaderko koło Ernestyny. Lód stopniał od dawna. Zawołała służącego i rzekła: „Zmień tę wodę i daj świeżego lodu, prędko. — Bardzo ci z tym despotycznym tonikiem do twarzy“, rzekł śmiejąc się poczciwy stryjaszek. Na to słowo despotyczny, łzy zwilżyły oczy Ernestyny, tak że nie podobna było ich ukryć; musiała wyjść, kiedy zaś zamykała drzwi, słychać było szlochanie. Starcy spojrzeli po sobie wystraszeni.
W dwa dni potem, przechodziła koło dębu; podeszła i zajrzała do schowku, jakgdyby chcąc ujrzeć miejsce gdzie była szczęśliwa. Jakaż była jej radość, gdy ujrzała dwa bukiety! Chwyciła je wraz z bilecikami, skryła je w chustkę i pobiegła do zamku, nie troszcząc się czy nieznajomy nie śledzi jej ruchów; — myśl która do tego dnia nie opuszczała jej ani na chwilę. Zdyszana, nie mogąc już biec, zatrzymała się w pół drogi. Ledwie odzyskawszy oddech, zaczęła znów pędzić z całą szybkością. Wreszcie znalazła się w pokoiku; wyjęła bukiety z chusteczki i, nie czytając bilecików, jęła całować kwiaty z uniesieniem. Spostrzegłszy się, zawstydziła się tego odruchu. „Och! nigdy nie będę miała despotycznej miny, powiadała sobie; poprawię się“.
Wreszcie, kiedy już dosyć wyraziła swą czułość ślicznym bukietom uwitym — z najrzadszych kwiatów, przeczytała bileciki. (Mężczyzna byłby od tego zaczął). Pierwszy, datowany z niedzieli, o piątej, powiadał: „Odmówiłem sobie przyjemności oglądania pani po mszy; nie mogłem być sam; bałem się, aby nie wyczytano w mych oczach miłości, jaką płonę do pani“. — Odczytała trzy razy te słowa: miłości jaką płonę do pani, następnie wstała, aby zobaczyć w lustrze czy ma wyraz despotyczny; poczem czytała dalej: „miłości, jaką płonę do pani. Jeżeli serce pani jest wolne, racz schować ten bilecik, który mógłby nas zdradzić“.
Drugi bilet, z poniedziałku, pisany był ołówkiem, nawet dość niedbale; ale dla Ernestyny minął już czas, w którym ładne angielskie pismo nieznajomego stanowiło urok w jej oczach; pochłaniały ją sprawy zbyt poważne, aby mogła zwracać uwagę na te drobiazgi.
„Przyszedłem. Byłem na tyle szczęśliwy, iż ktoś napomknął o pani w mej obecności. Powiedziano mi, że wczoraj przebyła pani jezioro. Widzę, że pani nie raczyła wziąć bileciku, który zostawiłem. To rozstrzyga o mym losie. Kocha pani, ale nie mnie. Szaleństwem było, w moim wieku, zakochać się w tak młodej dziewczynie. Żegnam panią na zawsze. Nie chcę być natrętny; i tak już zbyt długo zajmowałem panią namiętnością może śmieszną w pani oczach. — Namiętnością! rzekła Ernestyna wznosząc oczy do nieba. Była to słodka chwila. Ta młoda dziewczyna, niepospolitej urody i w kwiecie młodości, wykrzyknęła z upojeniem: „On raczy mnie kochać; och, Boże mój! jakaż ja szczęśliwa!“ Padła na kolana przed uroczą madonną Carla Dolci przywiezioną z Włoch przez któregoś z praszczurów. — „Och, tak, będę dobra i cnotliwa! wykrzyknęła ze łzami. Mój Boże, racz tylko wskazać mi moje wady, abym się z nich mogła poprawić; obecnie wszystko mi jest możliwe“.
Wstała, aby dwadzieścia razy odczytać oba bilety. Drugi zwłaszcza przepełnił ją szczęściem. Niebawem zauważyła prawdę oddawna wyrytą w jej sercu: mianowicie, że nigdy nie umiałaby się zakochać w mężczyźnie mniej niż czterdziestoletnim. (Nieznajomy mówił o swoim wieku). Przypomniała sobie, że w kościele, ponieważ był nieco łysawy, oceniła go na trzydzieści cztery albo pięć lat. Ale nie mogła być tego pewna; tak niewiele śmiała mu się przyglądać! była tak pomięszana! Przez całą noc Ernestyna nie zmrużyła oka. W życiu swojem nie miała pojęcia o podobnem szczęściu. Wstała, aby zapisać po angielsku w książce do modlenia: „Nie mieć nigdy wyrazu despotycznego. Postanawiam to dnia 30 września 18...“
W ciągu tej nocy, utwierdziła się coraz bardziej w tej prawdzie: niepodobna kochać mężczyzny poniżej czterdziestu lat. Wśród tych dumań o przymiotach nieznajomego, przyszło jej na myśl, iż, poza tą zaletą że ma czterdzieści lat, ma może i tę drugą, że jest biedny. Ubrany był w kościele tak skromnie, że z pewnością musi być biedny. Nic nie zdołałoby dorównać radości tego odkrycia. „Nigdy nie będzie miał owej niemądrej i zadowolonej z siebie miny, jaką mają nasi przyjaciele, pp. X, Y i Z, kiedy, w dzień św. Huberta, raczą przybyć aby wybijać stryjowi jego samy i przy obiedzie opowiadają, nieproszeni, znamienite czyny swej młodości.
„Byłożby to możliwe, wielki Boże! aby on był biedny! W takim razie, niczego nie brak memu szczęściu!“ Wstała ponownie, aby zapalić nocną lampkę i poszukać obliczeń swego majątku, które kiedyś krewniak jakiś wypisał na okładce książki. Opiewało ono na siedemnaście tysięcy funtów renty w chwili zamęźcia, z czasem zaś czterdzieści lub pięćdziesiąt tysięcy. Kiedy Ernestyna dumała nad tą cyfrą, wybiła czwarta; zadrżała: „Może jest już dość jasno, bym mogła ujrzeć ukochane drzewo“. Otwiera żaluzje; w istocie ujrzała wielki dąb i jego ciemną zieleń, ale dzięki blaskowi księżyca; brzask był jeszcze daleko.
Ubierając się rano, rzekła sobie: „Nie przystoi, aby kochanka czterdziestoletniego mężczyzny ubierała się jak dziecko“. Godzinę szukała w szafie sukni, kapelusza, które stworzyły razem całość tak dziwaczną, iż, kiedy się zjawiła w jadalni, stryj, guwernantka i stary botanik nie mogli się wstrzymać, aby nie parsknąć głośnym śmiechem. „Podejdź-no bliżej, rzekł stary hrabia de S..., dawny kawaler św. Ludwika, ranny pod Quiberon; zbliżno się, Ernestynko; odziałaś się tak, jakbyś się chciała przebrać za czterdziestoletnią damę“. Na te słowa, dziewczyna zaczerwieniła się, najżywsze szczęście odbiło się w jej rysach. „Dalibóg! rzekł dobry stryjaszek pod koniec śniadania do botanika; to jakiś zakład: nieprawdaż, mój drogi, że Ernestyna wygląda dziś conajmniej na lat trzydzieści? Zwłaszcza kiedy się zwraca do służby, przybiera jakąś ojcowską minkę niewymownie pocieszną; parę razy wystawiłem ją na próbę, aby potwierdzić to spostrzeżenie“. Uwaga ta zdwoiła radość Ernestyny, jeśli można użyć tego słowa na określenie szczęścia bez granic.
Z trudem wyrwała się po śniadaniu z towarzystwa. Stryj z botanikiem prześladowali ją bez końca jej starością. Wróciwszy do siebie, Ernestyna spojrzała na dąb. Pierwszy raz od dwudziestu godzin chmurka zaciemniła jej szczęście, ale nie zdawała sobie sprawy z tej nagłej zmiany. Zachwycenie, w jakiem tonęła od chwili, gdy w wilję, pogrążona w rozpaczy, znalazła w dziupli bukiety, pierzchło pod wpływem tego pytania: „Jak się zachować wobec mego kochanka, aby mnie szanował? Człowiek tak wykształcony i posiadający tę przewagę że ma czterdzieści lat, musi być bardzo surowy. Jeśli sobie pozwolę na fałszywy krok, stracę zupełnie jego szacunek“.
Oddając się temu monologowi w pozie najsposobniejszej do pobudzenia medytacji młodej panny przed lustrem, Ernestyna zauważyła ze zdumieniem i zgrozą, że ma u paska złotą klamrę z łańcuszkiem, na którym wiszą naparstek i nożyczki w małem puzderku, śliczny klejnot, którym nie mogła się nacieszyć jeszcze wczoraj, a który stryj jej dał na imieniny przed niespełna dwoma tygodniami. Popatrzała na ten klejnot ze zgrozą i zdjęła go pośpiesznie; przypomniała sobie że, jak mówiła guwernantka, kosztował ośmset pięćdziesiąt franków, a kupiono go u najsławniejszego paryskiego jubilera nazwiskiem Laurenęot: „Coby o mnie pomyślał mój kochanek, on który ma zaszczyt być ubogim, gdyby widział u mnie klejnot tak śmiesznie drogi? Cóż głupszego, niż w ten sposób zachwalać swoje zalety domowe, to bowiem mają wyrażać te nożyczki, naparstek i puzderko, które się ustawicznie nosi przy sobie; a ta dobra gospodyni nie myśli, że klejnot ów kosztuje co rok procent od swej ceny!“ Jęła poważnie obliczać, i doszła, że ten klejnot kosztuje blisko pięćdziesiąt franków rocznie.
Te chwalebne rozmyślania z zakresu ekonomji domowej, które Ernestyna zawdzięczała gruntownemu wykształceniu otrzymanemu od spiskowca kryjącego się przez kilka lat w zamku stryja, ta refleksja, powiadam, jedynie na chwilę przesłoniła trudność sytuacji. Kiedy schowała do komody klejnot tak niedorzecznie drogi, trzebaż było wrócić do tego kłopotliwego pytania: Co czynić, aby nie postradać szacunku tak niepospolitego człowieka?
Dumania Ernestyny (w których czytelnik rozpoznał może poprostu piąty okres narodzin miłości) zaprowadziłyby nas bardzo daleko. Młoda dziewczyna miała umysł jasny, żywy, świeży, jak powietrze — w jej górach. Stryj jej (niegdyś człowiek wysokiej inteligencji i posiadający jeszcze umysł dość bystry w zakresie paru przedmiotów które go zajmowały) zauważył, że ona ogarnia samorzutnie wszystkie następstwa danej myśli. Zacny staruszek, kiedy był w dobrym humorze (gospodyni zaś zauważyła, że ten żart jest nieomylną oznaką dobrego humoru) lubił żartować z wojskowego, jak go nazywał, rzutu oka Ernestyny. Może właśnie ten przymiot dał jej odegrać tak świetną rolę, później kiedy się pojawiła w świecie i odważyła się mówić. Ale, w danym momencie, Ernestyna, mimo swej inteligencji, zgubiła się w rozumowaniach. Dwadzieścia razy postanawiała nie iść już pod drzewo. „Jedna nieopatrzność, mówiła sobie, trącąca dzieciństwem podlotka, może mnie zgubić w jego oczach“. Mimo subtelnych argumentów na które obracała całą siłę rozumu, nie posiadła jeszcze owej tak trudnej sztuki opanowania namiętności. Miłość, która biedną dziewczynę wypełniała bez jej wiedzy, paczyła wszystkie jej rozumowania i aż nadto parła ją ku nieszczęsnemu drzewu. Po wielu wahaniach, znalazła się tam z pokojówką koło pierwszej. Pobiegła przodem i, z oczami promiennemi radością, znalazła się pod drzewem, biedna mała! Zdawało się, że nie idzie, ale fruwa po murawie. Stary botanik, również biorący udział w przechadzce, zwrócił na to uwagę pokojówki, gdy Ernestyna oddalała się pędem.
Całe szczęście Ernestyny znikło w mgnieniu oka. Nie iżby nie znalazła bukietu w dziupli; owszem, był, śliczny i świeży, co jej sprawiło żywą radość. Widać niedawno on znajdował się w tem miejscu. Szukała na murawie śladu jego kroków; ucieszyło ją również, że w miejsce skrawka papieru, znajdował się list, i to długi. Pobiegła oczami do podpisu, pragnąc się dowiedzieć jak jemu na imię. Przeczytała; list wypadł jej z rąk wraz z bukietem. Wstrząsnął nią śmiertelny dreszcz. Wyczytała nazwisko Filip Astézan. Otóż, Astézan znany był w zamku hrabiego S... jako kochanek pani Dayssin, bogatej i wykwintnej Paryżanki, która co roku gorszyła okolicę, odważając się spędzać kilka miesięcy w swoim pałacu z człowiekiem nie będącym jej mężem. Na domiar męki, była to wdowa, młoda, ładna, i mogła wyjść za pana Astézan. Wszystkie te smutne sprawy, będące prawdą w tej formie w jakiej je przedstawiamy, wychodziły o wiele jadowiciej w rozmowach osób które odwiedzały niekiedy zamczysko stryja, zrzędów markotnych i bezlitosnych na błędy młodości. Nigdy, w ciągu kilku sekund, szczęście tak czyste, tak żywe — pierwsze w jej życiu! — nie zmieniło się w równie palącą i beznadziejną niedolę. „Okrutny! chciał się mną zabawić, powiadała Ernestyna, chciał sobie stworzyć cel spacerów, zawrócić głowę młodej dziewczynie, może dla zabawienia pani Dayssin. I ja myślałam wyjść za niego! co za dzieciństwo! co za upokorzenie!“ Pod wpływem tej smutnej myśli, Ernestyna padła zemdlona pod nieszczęsnem drzewem, na które od trzech miesięcy spoglądała tak często. Tam ją przynajmniej zastali bez ruchu, w pół godziny później, pokojówka i stary botanik. Na domiar nieszczęścia, kiedy ją przywołano do życia, Ernestyna ujrzała u swoich stóp list pana Astézan, podpisem na wierzch, tak że można go było przeczytać. Zerwała się jak błyskawica i przystąpiła list nogą.
Wytłumaczyła jakoś ten wypadek i zdołała niepostrzeżona podnieść nieszczęsny list. Długo nie mogła go przeczytać, panna służąca bowiem posadziła ją i już jej nie opuszczała. Botanik przywołał rolnika zajętego w polu i posłał go po powóz. Aby się uwolnić od wyjaśnień, Ernestyna udała że nie może mówić; okropny ból głowy posłużył jej za pretekst aby zasłonić chusteczką oczy. Nadjechał powóz. Kiedy, usiadłszy w nim, mogła się oddać swoim myślom, niepodobna opisać rozdzierającego bólu, jaki przeszywał jej duszę przez drogę do zamku. Najstraszniejszem było uczucie pogardy dla samej siebie. Nieszczęsny list, który czuła w chusteczce, palił jej dłoń. Wśród powrotu do zamku zapadła noc; Ernestyna mogła niepostrzeżenie otworzyć oczy. Widok błyszczących gwiazd ukoił ją nieco. Gdy nią tak miotały odruchy namiętności, młodość jej i niewinność nie zdawały sobie z nich bynajmniej sprawy. Po dwóch godzinach najokrutniej szych mąk duszy, odzyskała nieco spokoju dzięki mężnemu postanowieniu: „Nie przeczytam listu, widziałam jedynie podpis, powiadała sobie; spalę go, skoro tylko wrócę do zamku“. Z tą chwilą, mogła sobie wrócić szacunek bodaj za to męstwo; miłość bowiem, mimo że zdławiona na pozór, nie omieszkała natrącać skromnie, że może ten list wyjaśnia w pożądany sposób stosunki pana Astézan z panią Dayssin.
Wszedłszy do salonu, Ernestyna rzuciła list w ogień. Nazajutrz, od ósmej rano, zabrała się do fortepianu, który zaniedbała mocno od dwóch miesięcy. Wzięła z półki zbiór Pamiętników z Historji Francji, wydany przez Petitota i zaczęła robić długie wyciągi z Pamiętników krwawego Montluc. Zręcznie podsunęła staremu botanikowi myśl odbycia z nią kursu historji naturalnej. Po dwóch tygodniach, zacny ten człowiek, prosty jak jego rośliny, nie mógł się nachwalić zadziwiającej pilności uczennicy; był oczarowany. Co do niej, wszystko jej było obojętne, wszelka myśl przywodziła ją jednako do rozpaczy. Stryj był mocno zaniepokojony; Ernestyna chudła w oczach. Ponieważ była przypadkowo nieco zaziębiona, dobry starzec, który, wbrew obyczajom starych ludzi, nie skupiał na sobie wszystkich zainteresowań życia, wyobraził sobie, że to początek suchot. Ernestyna sądziła tak samo; myśli tej zawdzięczała jedyne znośne chwile w owej dobie; nadzieja blizkiej śmierci pozwalała jej cierpliwie znosić życie.
Przez cały długi miesiąc jedynem jej uczuciem był ból, o tyle głębszy, że źródłem jego była wzgarda dla siebie samej. Nie mając żadnego doświadczenia, nie mogła znaleźć pociechy w tem, że nikt pod słońcem nie domyśla się tego co się działo w jej sercu i że prawdopodobnie ów okrutnik, który zaprzątał ją tak bardzo, nie może odgadywać ani setnej części tego co ona dlań czuła. W pełni tych cierpień, nie zbrakło jej odwagi; bez wahania rzuciła w ogień nieczytane dwa listy, poznawszy na adresie nieszczęsne angielskie pismo.
Przyrzekła sobie nigdy nie spojrzeć na murawę za jeziorkiem; w salonie nigdy nie rzuciła okiem w okna wychodzące na tę stronę. Jednego dnia, blisko w sześć tygodni po tem jak wyczytała nazwisko Filipa Astézan, jej nauczyciel historji naturalnej, zacny pan Villars, rozpoczął wykład o roślinach wodnych; wsiadł z uczennicą do łódki i kazał się wieźć w stronę kotlinki. Kiedy Ernestyna wskakiwała do łodzi, przelotne i niemal mimowolne spojrzenie upewniło ją, że niema nikogo pod dębem; zauważyła jedynie, że kora dębu jest miejscami jaśniejsza. W dwie godziny później, kiedy płynęła po lekcji koło dębu, zadrżała poznając że to, co wzięła za zmienioną korę, to była kurtka myśliwska Filipa Astézan, który, spoczywając od dwóch godzin pod dębem, siedział nieruchomo jakgdyby był martwy. Czyniąc to porównanie, Ernestyna użyła w duchu tych słów: jakgdyby był martwy; uderzyły ją one. „Gdyby był martwy, nie byłoby już nieprzyzwoite zajmować się nim tak bardzo“. Na kilka chwil, przypuszczenie to pozwoliło jej oddać się miłości, której widok ukochanej istoty wrócił przemożną siłę.
Odkrycie to zmięszało ją bardzo. Nazajutrz wieczór, proboszcz z sąsiedztwa, przybyły w odwiedziny, poprosił hrabiego de S... o pożyczenie Monitora. Gdy stary służący poszedł do bibljoteki po zbiór Monitorów z ostatniego miesiąca, hrabia rzekł:
— Widzę, że dobrodziej coś w tym roku nie ciekawy; pierwszy raz prosi mnie ksiądz o Monitora!
— Panie hrabio, odparł proboszcz, pani Dayssin, moja sąsiadka, pożyczała mi go, póki bawiła na wsi; ale od dwóch tygodni wyjechała.
To błahe słówko wstrząsnęło Ernestyną tak, że omal nie zemdlała; czuła, że serce zadrżało jej na to odezwanie księdza, co ją wielce upokorzyło. „Oto, rzekła sobie, jak zdołałam zapomnieć!“
Tego wieczora, po raz pierwszy od bardzo dawna, zdarzyło się jej uśmiechnąć. „Bądź co bądź, mówiła sobie, został na wsi, o sto pięćdziesiąt mil od Paryża, i pozwolił pani Dayssin odjechać samej“. Przypomniała sobie jego nieruchomą pozycję pod dębem i pozwoliła myślom zatrzymać się przy tym obrazie. Od miesiąca, całe jej szczęście polegało na przeświadczeniu że jest chora na piersi; naraz złapała się na myśli, że odkąd śnieg zalega szczyty, wieczory bywają chłodne i że rozsądnie byłoby ubierać się cieplej. Pospolita dusza nie zaniedbałaby tej ostrożności; Ernestyna pomyślała o niej dopiero po słowach proboszcza.
Nadchodził dzień św. Huberta, a z nim pora jedynego wielkiego obiadu, jaki odbywał się dorocznie w zamku. Zniesiono na dół klawikord Ernestyny. Kiedy go nazajutrz otwarła, znalazła na klawiszach kawałek papieru, zawierający te słowa:
„Niech pani nie krzyknie, kiedy mnie pani ujrzy“.
Było to tak krótkie, że Ernestyna przeczytała, nim poznała rękę osoby, która skreśliła te słowa: pismo było zmieniane. Ponieważ Ernestyna zawdzięczała przypadkowi, lub może górskiemu powietrzu Delfinatu mężną duszę, z pewnością, przed wzmianką księdza o wyjeździe pani Dayssin, byłaby się zamknęła w pokoju i nie zjawiła aż po uroczystości.
W dwa dni później, odbył się ów obiad na cześć św. Huberta. Ernestyna robiła honory, siedząc naprzeciw stryja; ubrana była bardzo wykwintnie. Stół przedstawiał pełną niemal kolekcję okolicznych księży i merów, do tego kilku szlachciców prowincjonalnych, rozprawiających o sobie i o swych czynach na wojnie, na polowaniu, a nawet w miłości; zwłaszcza zaś o starożytności swego rodu. Z przykrością widzieli, że na przyszłej dziedziczce nie robi to wrażenia. Bladość Ernestyny, w połączeniu z pięknością rysów, dawała jej wyraz niemal wzgardliwy. Dudki, którzy starali się z nią nawiązać rozmowę, czuli się onieśmieleni w jej pobliżu. Co do niej, daleka była od tego aby zniżyć myśl do ich poziomu.
Początek obiadu minął, a ona nie zauważyła nic nadzwyczajnego; zaczynała oddychać, kiedy, pod koniec biesiady, podnosząc oczy, ujrzała naprzeciw siebie wieśniaka już starszego, który, jak się zdawało, był służącym mera z okolic Drac. Doznała szczególnego drgnienia w piersiach, podobnie jak wówczas na słowa księdza; mimo to, nie była jeszcze pewna. Wieśniak nie był podobny do Filipa. Ośmieliła się spojrzeć nań powtórnie; nie wątpiła już: to on. Przebrał się tak, aby się zrobić bardzo brzydkim.
Czas nam pomówić o Filipie, gdyż to co uczynił jest postępkiem człowieka zakochanego: może i w jego dziejach znajdziemy sposobność sprawdzenia teorji siedmiu epok miłości. Kiedy, pięć miesięcy wprzód, przybył do zamku Lafrey z panią Dayssin, któryś z księży (pani Dayssin starała się o dobre stosunki z duchowieństwem) powtórzył u niej jakieś sprytne powiedzenie. Filip, zdziwiony dowcipnem odezwaniem się w ustach takiego człowieka, spytał kto jest jego autorem. „Bratanica hrabiego de S..., odparł proboszcz, panna która będzie bardzo bogata, ale którą bardzo nieszczególnie chowali. Nie mija rok, aby nie dostała z Paryża całej skrzyni książek. Boję się, że się źle pokieruje, a nawet że wogóle nie zdoła się wydać zamąż. Któż zechce się ubrać w taką żonę?“
Filip zadał jeszcze kilka pytań; ksiądz ubolewał nad rzadką pięknością Ernestyny, która z pewnością przywiedzie ją do zguby; opisał tak wymownie nudę w zamku hrabiego, że pani Dayssin wykrzyknęła: „Och, przez litość, dosyć już, księże proboszczu; sprawisz, że znienawidzę wasze piękne góry. — Nie można przestać kochać kraju, gdzie się robi tyle dobrego, odparł proboszcz; a pieniądze, któremi pani pomogła nam kupić trzeci dzwon, zapewnią jej...“ Filip nie słuchał, myślał o Ernestynie i o tem co się musi dziać w sercu młodej dziewczyny, pleśniejącej w zamku, który wydaje się nudny nawet proboszczowi. „Trzeba ją rozerwać trochę, powiedział sobie, zacznę się do niej zalecać w romantycznym stylu; to orzeźwi nieco biedną dziewczynę“. Nazajutrz, wybrał się na polowanie w stronę lasów hrabiego; zauważył gaik oddzielony jeziorem od zamku. Wpadł na myśl uczczenia Ernestyny bukietem; znamy już dzieje jego bukietów i liścików. Kiedy polował w okolicy dębu, umieszczał je sam; w inne dni posyłał je przez służącego. Filip robił to wszystko przez filantropję, nie myślał nawet o tem aby widywać Ernestynę; byłoby zbyt trudne i zbyt nudne starać się o znajomość z jej stryjem. Kiedy Filip ujrzał Ernestynę w kościele, pierwszą jego myślą było, że jest za stary, aby się podobać ośmnasto lub dwudziestoletniej panience. Wzruszyła go piękność rysów, oraz szlachetna prostota jej fizjognomji. „Jest jakaś naiwność w tych rysach“, powiadał sam sobie; w chwilę później wydała mu się urocza. Kiedy widział, jak upuszcza książkę wychodząc z kolatorskiej ławki i jak stara się ją podnieść z sympatyczną niezręcznością, zaświtała w nim myśl o miłości, gdyż zrodziła się nadzieja. Został w kościele po jej wyjściu; dumał nad sprawą niezbyt wesołą dla człowieka który zaczyna się kochać; miał lat trzydzieści pięć i początek łysiny, która mogła mu upiększać czoło w myśl teorji doktora Galla, ale która z pewnością przyczyniała mu kilka lat. „Jeśli moja starość nie pogrzebała odrazu wszystkiego, powiadał sobie, musi zwątpić o mem sercu, jeżeli ma zapomnieć o moim wieku“.
Zbliżył się do gotyckiego okienka, wychodzącego na plac przed kościołem, ujrzał jak Ernestyna wsiada do powozu, ocenił że ma kibić i nogę zachwycającą. Gdy rozdzielała jałmużnę, zdawało mu się, że oczy jej szukają kogoś. „Czemu, powiadał sobie, oczy jej patrzą w dal, gdy rozdaje grosze tuż koło powozu? Czyżbym obudził jej zainteresowanie?“
Ujrzał, jak Ernestyna daje zlecenie lokajowi; przez ten czas upajał się jej pięknością. Widział jak się rumieni, widział ją zbliska, gdyż powóz stał o niecałe dziesięć kroków od gotyckiego okna; ujrzał jak służący wraca do kościoła i szuka czegoś. Podczas nieobecności służącego, zyskał pewność, że oczy Ernestyny patrzą ponad tłum i tem samem szukają kogoś; ale ten ktoś mógł nie być Filipem Astézan, który w oczach tej młodej dziewczyny miał może pięćdziesiąt, sześćdziesiąt lat, kto wie? W jej wieku i przy jej majątku, czy nie musi mieć starającego się wśród okolicznej szlachty? — Jednakże w czasie mszy nie zauważyłem nikogo.
Skoro powóz hrabski odjechał, Astézan dosiadł konia, okrążył laskiem aby się nie spotkać i szybko pognał w stronę murawy. Z niewymowną przyjemnością zdołał dobić do wielkiego dębu zanim Ernestyna ujrzała bukiet i bilecik, które kazał zanieść rano;, wziął bukiet, puścił się w las, przywiązał konia i zaczął się przechadzać. Był bardzo wzburzony; przyszło mu na myśl zaszyć się w zarośla na wzgórza o sto kroków od jeziora. Z tego schronienia, kryjącego go wszystkim oczom, mógł, dzięki polance w lasku, widzieć wielki dąb i jezioro.
Jakież było jego szczęście, kiedy wkrótce łódka pomknęła po przejrzystej wodzie, lekko kołysanej wiatrem! Ta chwila była rozstrzygająca: obraz jeziora i obraz Ernestyny, która wydała mu się tak piękna w kościele, wyrył się głęboko w jego sercu. Od tej chwili, Ernestyna zyskała w jego oczach coś, co ją różniło od wszystkich kobiet; brakło mu jedynie nadziei, aby ją pokochał do szaleństwa. Ujrzał, jak zbliża się skwapliwie do drzewa; ujrzał jej smutek, że nie znalazła bukietu. Ta chwila była tak rozkoszna i żywa, że, kiedy Ernestyna oddaliła się pędem, Filip sądził że się omylił widząc ból w jej rysach, kiedy nie znalazła bukietu w dziupli. — Ale, odpowiadało stronnictwo nadziei, nie wydawała się smutna w kościele: przeciwnie, jaśniała świeżością, młodością, urodą i była nieco zmięszana; życie lśniło się w jej oczach.
Kiedy Filip Astézan nie mógł dojrzeć Ernestyny, która przybiła do brzegu koło alei jaworowej z drugiej strony jeziora, wyszedł ze swego schronienia innym zgoła człowiekiem. Wracając galopem do zamku pani Dayssin, miał tylko dwie myśli: „Czy była smutna nie znajdując bukietu? Czy smutek ten nie płynie poprostu z zawiedzionej próżności?“ To przypuszczenie, bardziej prawdopodobne, owładnęło wreszcie jego myślą i wróciło mu cały rozsądek trzydziestopięcioletniego mężczyzny. Był bardzo poważny. Zastał u pani Dayssin liczne towarzystwo; w ciągu wieczora ona sama zaczęła żartować z jego powagi i jego pretensyj. „Nie może już, powiadała, przejść koło lustra aby w nie nie spojrzeć. Brzydzę się, mówiła pani Dayssin, tym nałogiem naszej młodzieży. Tego wdzięku dawniej pan nie posiadał; niech go się pan stara pozbyć, albo panu wypłatam tę psotę, że usunę wszystkie zwierciadła“. — Filip był w kłopocie; nie wiedział, jaki znaleźć pozór dla wyjazdu o którym myślał. Zresztą było szczerą prawdą, że badał w lustrze czy staro wygląda.
Nazajutrz, zajął zmów pozycję na wzgórzu, z którego doskonale widać było jezioro; usadowił się tam zbrojny w lunetę i nie opuścił pozycji aż z zapadnięciem nocy.
Nazajutrz przyniósł z sobą książkę; byłoby mu bardzo trudno opowiedzieć treść tego co czytał; ale gdyby nie miał książki, brakowałoby mu jej. Wreszcie, ku swej niewymownej przyjemności, ujrzał koło trzeciej Ernestynę zbliżającą się wolno do jaworowej alei; widział jak idzie w stronę drogi, w dużym słomkowym kapeluszu na głowie. Zbliża się do nieszczęsnego drzewa; zdawała się jakaś przygnębiona. Spostrzegł, jak bierze dwa bukiety, które tam złożył rano, jak je zawija w chusteczkę i znika z szybkością błyskawicy. Ten prosty rys podbił do reszty jego serce. Stało się to tak szybko, tak żywo, że nie miał czasu sprawdzić, czy Ernestyna zachowała smutną minkę, czy też radość błyszczała w jej oczach.
Co myśleć o tym osobliwym postępku? Czy chce pokazać te bukiety guwernantce? W takim razie Ernestyna jest jedynie dzieckiem, a on jeszcze większem dzieckiem, że sobie zaprząta głowę takim podlotkiem. „Szczęściem, powiadał sobie, nie zna mego nazwiska; ja jeden wiem o swojem szaleństwie, a nie takie już sobie przebaczałem!“
Filip wyszedł z kryjówki z twarzą bardzo spokojną i, pogrążony w myślach, podszedł do konia, którego mu pilnował wieśniak o pół mili dalej. „Trzeba przyznać, że jeszcze tęgi warjat ze mnie“, powiadał sobie zsiadając z konia w dziedzińcu pani Dayssin. Wchodząc do salonu, miał fizjognomję martwą, zdziwioną, chłodną. Nie kochał już.
Nazajutrz Filip, wiążąc krawat, osądził, że jest bardzo stary. Nie miał zrazu zbytniej ochoty robić trzech mil poto aby się zaszyć w zarośla i gapić na drzewo; ale nie czuł też ochoty do niczego innego. „To bardzo śmieszne“, powiadał sobie. Tak, ale śmieszne w czyich oczach? Zresztą, nie trzeba nigdy mijać swego losu. Zaczął pisać list bardzo starannie ułożony, w którym, niby drugi Lindor[302], wyjawiał swoje nazwisko i stan. List ten, tak dobrze napisany, miał — jak czytelnik przypomina sobie może — to nieszczęście, że spalono go bez czytania. Jedynie słowa, które bohater nasz skreślił najmniej o nich myśląc, — podpis Filip Astézan, — dostąpiły zaszczytu lektury. Mimo bardzo pięknych rozumowań, nasz rozsądny człowiek znów siedział schowany w swem zwykłem legowisku w chwili gdy jego nazwisko sprawiło takie wrażenie; ujrzał jak Ernestyna, otwierając list, zemdlała; zdumienie jego nie miało granic.
Następnego dnia, musiał wyznać przed sobą że jest zakochany; postępowanie jego świadczyło o tem, zachodził codzień do lasku, gdzie doznał tak żywych wrażeń. Ponieważ pani Dayssin miała niebawem wracać do Paryża, Filip postarał się o list do samego siebie i oznajmił że opuszcza Delfinat aby spędzić dwa tygodnie w Burgundji przy chorym wuju. Wsiadł na pocztę i wrócił inną drogą, tak że tylko jeden dzień nie było go w lasku. Zamieszkał o dwie mile od hrabiego de S... w puszczy Crossey, po przeciwnej stronie zamku pani Dayssin, i stamtąd codziennie chodził nad jeziorko. Przez trzydzieści trzy dni z rzędu nie ujrzał Ernestyny; nie zjawiła się również w kościele, mszy słuchała w zamku. Zakradł się tam w przebraniu, i dwa razy miał szczęście ją ujrzeć. Nie było dlań w świecie nic równego szczerej i szlachetnej wymowie jej rysów. Powiadał sobie: „Przy takiej kobiecie nigdy nie zaznałbym przesytu“. Najbardziej wzruszała Astézana bladość Ernestyny i jej bolesny wyraz. Napisałbym dziesięć tomów jak Richardson, gdybym zamierzył spisać wszystkie sposoby, na jakie ten człowiek, nie pozbawiony zresztą rozsądku i doświadczenia, tłumaczył sobie zemdlenie i smutek Ernestyny. Wreszcie postanowił rozmówić się z nią i w tym celu dostać się do zamku. Nieśmiałość — być nieśmiałym w trzydziestym (piątym roku! — nieśmiałość długo mu tego broniła. Obmyślił wszystko najskrupulatniej, a jednak, gdyby nie przypadek, który włożył w usta obojętnego człowieka wiadomość o wyjeździe pani Dayssin, cała zręczność Filipa poszłaby na marne, lub przynajmniej mógłby wyczytać miłość Ernestyny jedynie w jej gniewie. Prawdopodobnie byłby sobie wytłumaczył ten gniew jej zdumieniem, że mógł ją pokochać człowiek w tym wieku. Filip pomyślałby, że nim wzgardzono i, aby zatrzeć to przykre uczucie, rzuciłby się w grę lub w dziewczęta i stałby się tem bardziej samolubny i twardy pod wpływem myśli że młodość zupełnie się już dlań skończyła.
Jakiś ciarach, jak mówią w tych stronach, mer którejś wioski, i kompan Filipa w palowaniu na kozice, zgodził się zabrać go w przebraniu służącego na wielki obiad do zamku hrabiego S..., gdzie go też poznała Ernestyna.
Ernestyna, czując że się rumieni, powzięła straszną myśl: „Pomyśli, że się kocham w nim jak pensjonarka, nie znając go; zlekceważy mnie jak dziecko, pojedzie do Paryża, wróci do swej pani Dayssin, nie ujrzę go już“. Ta okropna myśl dała jej odwagę aby wstać i udać się do siebie. Po paru minutach, usłyszała, że ktoś otwiera drzwi do przedpokoju. Pomyślała że to guwernantka: wstała, szukając pozoru aby ją oddalić. Gdy się zbliżyła, drzwi otwarły się: Filip znalazł się u jej stóp.
„Na imię nieba, niech mi pani przebaczy mój krok, rzekł; jestem w rozpaczy od dwóch miesięcy; czy chce pani zostać moją żoną?“
Był to dla Ernestyny rozkoszny moment. „Prosi mnie o rękę, rzekła sobie, nie mam powodu lękać się pani Dayssin“. Szukała surowej odpowiedzi i mimo niesłychanych wysiłków, może nie byłaby nic znalazła. Dwa miesiące rozpaczy poszły w niepamięć; była u szczytu radości. Szczęściem, w tej chwili usłyszała, że drzwi do przedpokoju otwierają się. Rzekła: „Pan mnie kompromituje. — Niech się pani do niczego nie przyznaje“, wykrzyknął Filip stłumionym głosem i zręcznie wcisnął się między ścianę i białe łóżeczko Ernestyny. Była to guwernantka, niespokojna o zdrowie wychowanki, stan zaś w jakim ją znalazła mógł tylko pomnożyć jej niepokój. Długo trwało, nim Ernestyna zdołała ją wyprawić. Przez ten czas, mogła się oswoić ze swem szczęściem; odzyskała zimną krew. Kiedy, po wyjściu guwernantki, Filip ośmielił się pojawić, potraktowała go mocno zgóry.
Ernestyna wydała się Filipowi tak piękna, wyraz jej był tak surowy, że pierwsze jej słowa wzbudziły w nim myśl że wszystko w co wierzył dotąd było jedynie złudzeniem i że ona go nie kocha. Fizjognomja jego zmieniła się nagle; wyglądał jak człowiek w rozpaczy. Ernestyna, wzruszona do głębi jego rozpaczliwem wejrzeniem, znalazła mimo to siłę, aby go odprawić. Jedynem wspomnieniem, jakie zachowała z tego dziwnego spotkania, było to, iż, kiedy ją błagał aby mu pozwoliła prosić o jej rękę, odparła, że jego sprawy, zarówno jak jego uczucia, powinny go wzywać do Paryża.
Na co wykrzyknął, że jedyną dlań sprawą na świecie jest pozyskać serce Ernestyny, że przysięga u jej stóp nie opuścić tych stron póki ona w nich będzie i nie przestąpić nigdy progów zamku, w którym mieszkał przed jej poznaniem.
Ernestyna była niemal u szczytu szczęścia. Nazajutrz, zjawiła się pod dębem, ale pod silną eskortą guwernantki i starego botanika. Znalazła, oczywiście, bukiet, a zwłaszcza list. Po upływie kilku dni, Astézan niemal skłonił ją do odpowiedzi na jego listy, kiedy, w tydzień później, dowiedziała się, że pani Dayssin wróciła z Paryża. Żywy niepokój zajął w sercu Ernestyny miejsce innych uczuć. Kumoszki z sąsiedztwa, które, nie wiedząc o tem, rozstrzygnęły w tej okoliczności o jej losie, a które ona przy każdej sposobności wyciągała na słowa, opowiedziały jej, że pani Dayssin, dysząc zazdrością i gniewem, wróciła po swego kochanka, Filipa Astézan, który, jak mówią, został w okolicy z zamiarem wstąpienia do Kartuzów. Aby się włożyć do ich surowej reguły, schronił się w puszczę Crossey. Dodawano, że pani Dayssin jest w rozpaczy.
Ernestyna dowiedziała się w kilka dni później, że pani Dayssin nie zdołała dotrzeć do Filipa i że wróciła do Paryża wściekła. Podczas gdy Ernestyna starała się zyskać potwierdzenie tej słodkiej pewności, Filip był w rozpaczy; kochał ją namiętnie, sądził zaś, że ona go nie kocha. Kilka razy nawinął się jej na oczy, ale spotkał się z takiem przyjęciem, iż musiał przypuszczać, że krok jego oburzył jej dumę. Dwa razy jechał już do Paryża, i dwa razy, zrobiwszy dwadzieścia mil, wrócił do swego szałasu w skałach Crossey.
Ukołysawszy się nadziejami, które, widział to obecnie, nie miały podstaw, starał się wyrzec swej miłości, a zarazem czuł, że inne rozkosze życia przestały dlań istnieć.
Ernestyna, szczęśliwsza od niego, była kochana, kochała. Miłość władała w tej duszy, która, jak widzieliśmy, przeszła kolejno siedem różnych okresów dzielących obojętność od namiętności. W miejsce tych okresów pospolity ogół widzi tylko jedną odmianę, nie umiejąc sobie przytem wytłumaczyć jej istoty.
Otrzymałem wiele listów z powodu Miłości. Oto jeden z najbardziej zajmujących[303].
Nie wiem, drogi filozofie, czy będziesz mógł nazwać miłością z próżności tę małą kombinacyjkę młodej Francuski, którą spotkałeś zeszłego lata u wód w Aix, a której historję ci przyrzekłem; w całej tej bowiem komedji, bardzo płaskiej zresztą, nie było ani cienia miłości, to znaczy namiętnego marzenia wyolbrzymiającego sobie szczęście posiadania.
Niech pan z tego nie wnioskuje, że ja nie zrozumiałem pańskiej książki; czepiam się tylko źle użytego wyrazu.
We wszystkich gatunkach rodzaju miłość powinnyby istnieć jakieś wspólne cechy: swoistą cechą rodzaju jest właśnie owo pragnienie zupełnego posiadania. Otóż, w miłości z próżności cecha ta nie istnieje.
Kiedy ktoś przywykł do nienagannej ścisłości języka nauk fizycznych, łatwo mierzi go niedoskonałość języka nauk metafizycznych.
Pani Felicja Féline jeat to młoda dwudziestopięcioletnia Francuska, posiadająca wspaniałe dobra i rozkoszny zamek w Burgundji. Ona sama jest, jak panu wiadomo, brzydka, ale dość dobrze zbudowana (temperament nerwowo-limfatyczny). Nie jest głupia, ale nie jest też inteligentna; w życiu swojem nie wpadła na myśl interesującą lub oryginalną. Ponieważ wychowała się przy rozumnej matce i w wytwornem towarzystwie, ma wiele wyrobienia; powtarza cudze zdania, przyswajając je sobie w zdumiewający sposób. Powtarzając, odgrywa nawet owo lekkie zdziwienie, towarzyszące narodzinom myśli. W ten sposób, u ludzi którzy widują ją rzadko, lub u ludzi ograniczonych widujących ją często, uchodzi za osobę uroczą i niezwykłą.
W muzyce, posiada ściśle ten sam talent co w rozmowie. W siedemnastym roku grała doskonale na fortepianie, tak że mogłaby dawać lekcje po ośm franków (nie znaczy to aby je dawała, jest w doskonałem położeniu majątkowem). Kiedy słyszała nową operę Rossiniego, mogła nazajutrz co najmniej połowę wygrać na fortepianie. Muzykalna z natury, gra z wielką ekspresją i to prima vista, najtrudniejsze partycje. Przy całej łatwości, nie rozumie rzeczy trudnych, tak w czytaniu jak w muzyce. Pani Ghetrardi, jestem pewny, zrozumiałaby w dwa miesiące teorję proporcyj chemicznych Berzeliusa. Pani Féline, przeciwnie, niezdolna jest zrozumieć pierwszych rozdziałów Saya lub teorji ułamków ciągłych.
Miała nauczyciela harmonji, bardzo sławnego w Niemczech, i nie zrozumiała z harmonji nigdy ani słowa.
Wziąwszy kilka lekcyj u pana Redouté, przewyższyła pod niektóremi względami talent mistrza. Jej róże są jeszcze lżejsze od róż tego artysty. Widziałem jak przez kilka lat bawiła się farbami, a nigdy nie spojrzała na żaden obraz prócz tych co na wystawie. Nigdy, kiedy uczyła się malować kwiaty i kiedy posiadaliśmy jeszcze arcydzieła włoskiego malarstwa, nie miała tej ciekawości aby je obejrzeć. Nie rozumie w krajobrazie perspektywy ani światłocienia (chiaroscuro).
Ta duchowa niezdolność pojmowania rzeczy trudnych jest cechą Francuski; z chwilą gdy jakaś rzecz jest niełatwa, staje się nudna, rzuca ją.
Oto przyczyna, czemu pańska książka O Miłości nigdy nie będzie miała u nich powodzenia. Przeczytają anegdoty a pominą wnioski, i będą sobie drwiły ze wszystkiego co pominęły. Jestem bardzo uprzejmy, że piszę to w czasie przyszłym.
Pani Féline wyszła w osiemnastym roku za mąż z rozsądku. Wyszła za poczciwego trzydziestoletniego młodzieńca, nieco limfatycznego i sangwinicznego, o temperamencie raczej nerwowym niż żółciowym; pozatem dobry, zgodny, równy i bardzo głupi. Nie znam człowieka bardziej na antypodach dowcipu. Mimo to, mąż ów ukończył z powadzeniem szkołę politechniczną, gdzie go poznałem. W towarzystwie, w którem obracała się Felicja, wychwalano jego zdolności, aby pokryć jego głupotę, rozciągającą się na wszystko, po za talentem wybornego prowadzenia kopalni i giserni.
Mąż raczył ją jak umiał, — to znaczy, w tym wypadku, bardzo dobrze; — ale miał do czynienia z istotą z lodu, na którą nic nie działało. Owa tkliwa wdzięczność, którą mężowie budzą zazwyczaj w najzimniejszych dziewczynach, nie trwała u niej ani tygodnia.
Spostrzegła natomiast rychło w tem pożyciu, że dano jej za towarzysza głupca, a co okropniejsze głupca grającego niekiedy w świecie śmieszną rolę. Uważała, że to aż nadto równoważy przyjemność poślubienia człowieka bardzo bogatego i słuchania często komplementów na temat zdolności swego męża.
Zaczem nabrała doń antypatji.
Mąż, który był z gorszej rodziny niż ona, sądził że to są fumy. Odsunął się również. Ponieważ jednak był to człowiek bardzo zajęty i niezbyt wybredny, i ponieważ nie było dlań nic wygodniejszego nad żonę pomiędzy sprawdzeniem jakiegoś rachunku a zbadaniem maszyny, próbował niekiedy umizgać się do niej. To sprawiło, że antypatja żony zmieniła się we wstręt, zwłaszcza gdy te umizgi odbywały się w obecności osób trzecich, naprzykład wobec mnie, tak bardzo był niezręczny, pospolity i w złym smaku.
Sądzę iż, gdyby mówił i robił przy mnie takie rzeczy z inną kobietą, miałbym ochotę wypoliczkować go. Ale wiedziałem, że Felicja ma duszę tak oschłą, tak zupełny brak wrażliwości, tak często działała mi na nerwy jej próżność, że zadowalałem się lekkiem współczuciem, gdy widziałem że próżność jej cierpi przez męża. Poprostu oddalałem się.
Małżeństwo szło tak kilka lat (Felicja nie miała dzieci). Przez ten czas, mąż, obracając się w wytwornem towarzystwie gdy bawił w Paryżu (a spędzał jedynie kilka tygodni w lecie w swoich kuźnicach w Burgundji), nasiąkł jego tonem i wyrobił się bardzo; równie głupi jak wprzódy, przestał prawie zupełnie być śmieszny. Zawód swój uprawiał z niezmiennem powodzeniem, jak pan może osądzić z wielkich nabytków jakie poczynił od tego czasu, oraz z ostatniego sprawozdania jury na wystawie przemysłu krajowego.
Odtrącany wciąż przez żonę, pan Féline wyobraził sobie, na kilka zawodów, że się w niej potrosze kocha, i to szczerze. Ona trzymała go na smyczy. Zalotność Felicji w owym czasie polegała na tem, że była dlań miła w towarzystwie, a znajdowała pozory aby go trzymać zdala gdy zostali sami. W ten sposób pomnażała namiętność męża; i kiedy raczyła go dopuścić do..., płacił wszystkie rachunki tapicerów, Leroy, Corceleta i uważał że jeszcze jest bardzo umiarkowana, chociaż wydawała szalenie.
Przez parę pierwszych lat, do dwudziestego lub dwudziestego pierwszego roku, Felicja szukała przyjemności jedynie w następujących ambicjach:
„Mieć ładniejsze suknie niż wszystkie jej przyjaciółki.
„Wydawać lepsze obiady.
„Odbierać więcej komplementów za grę na fortepianie.
„Uchodzić za inteligentniejszą“.
W dwudziestym pierwszym roku zaczęła się próżność serca.
Wychowała ją matka niewierząca, w otoczeniu filozofów ateuszów. Była w kościele dosłownie raz, na swoim ślubie; a i przed tem się broniła. Od wyjścia zamąż czytała książki wszelakiego rodzaju. Wpadli jej w ręce Rousseau i pani de Stael: to stanowi epokę i dowodzi jak bardzo te książki są niebezpieczne.
Przeczytała zrazu Emila; poczem uznała, że ma prawo z wyżyn swej inteligencji lekceważyć wszystkie swoje znajome. Dodajmy, że nie zrozumiała ani słowa z metafizyki wikarego Sabaudzkiego.
Ale zdania Russa są bardzo wymęczone, subtelne i trudne do spamiętania. Felicja zadowalała się od czasu do czasu jakimś religijnym frazesem, aby sprawić wrażenie w towarzystwie nawskróś niereligijnem, gdzie o te rzeczy troszczono się tyle co o króla Siamu.
Przeczytała Korynnę, i tę książkę przeczytała najdokładniej. Frazesy są tam efektowne i lgną do pamięci. Załadowała ich sobie w głowę sporo. Wieczorem wybierała u siebie w salonie młodych ludzi niezbyt lotnych i prosto z mostu kropiła im poranną lekcję.
Niektórzy łapali się na to, brali ją za kobietę zdolną do wielkich uczuć i nadskakiwali jej.
Rezultat ten osiągała jedynie z najpospolitszymi i najgłupszymi; nie była zbyt pewna, czy inni nie drwią z niej potrosze. Mąż, wciąż poza domem dla interesów, zresztą poczciwy What then (co mi tam!), nie widział tych intelektualnych tokowań lub nie troszczył się o nie.
Felicja przeczytała Nową Heloizę. Spostrzegła wówczas, że ma w duszy skarby czułości; zwierzyła tę tajemnicę matce i staremu wujowi który zastępował jej ojca; wyśmiali ją jak dziecko. Mimo to, dalej trwała w przekonaniu, że nie może żyć bez kochanka, i to w rodzaju pana Saint-Preux.
Był w owem towarzystwie młody Szwed, człowiek dość niezwykły. Wyszedłszy z uniwersytetu i mając ledwie osiemnaście lat, dokonał paru świetnych czynów w kampanji r. 1812; otrzymał wysoki stopień w milicji swego kraju; następnie puścił się do Ameryki i żył pół roku wśród Indjan. Nie jest ani zbyt mądry ani głupi, ale tęgi charakter, ma w sobie cośniecoś bohaterstwa i niezwykłości. Pozatem, człowiek najbardziej limfatyczny pod słońcem; dość przystojny, w obejściu prosty lecz poważny. Stąd otaczały go wszędzie objawy szacunku i uznania.
Felicja powiedziała sobie: Oto człowiek, którego muszę podać światu za mego kochanka. Ponieważ jest najzimniejszy ze wszystkich, namiętność jego przyniesie mi najwięcej chluby.
Szwed Weilberg był na serdecznej stopie z ich domem. Przed pięciu laty, w lecie, Felicja ułożyła podróż z nim i z mężem.
Ponieważ był to człowiek obyczajów nadzwyczaj surowych, ponieważ zwłaszcza nie był ani trochę zakochany w Felicji, widział ją taką jak była, bardzo brzydką. Zresztą, przed wyjazdem, nie powiedziała mu do czego go przeznacza. Mąż, którego nudziły te tony i który pragnął też wycisnąć jakiś pożytek z podróży podjętej dla przyjemności małżonki, zostawiał ją skoro tylko gdzieś przybyli i uganiał po fabrykach, zwiedzał kopalnie, huty, powiadając Weillbergowi: „Gustawie, zajmij się moją żoną“.
Weiłberg słabo mówił po francusku; nie czytał nigdy Russa ani pani de Staël: okoliczność nader pomyślna dla Felicji.
Kobiecinka udawała tedy chorą aby oddalić męża nudą i aby budzić współczucie dobrego młodzieńca, z którym była ciągle sam na sam. Aby go rozczulić, mówiła mu o swej miłości do męża i o swem zmartwieniu że on tak mało odwzajemnia jej uczucia.
Ten temat nie bawił Weilberga; słuchał przez prostą grzeczność. Felicja tłumaczyła to sobie korzystniej; zaczęła mówić o sympatji łączącej ich oboje. Gustaw wziął kapelusz i poszedł się przejść.
Kiedy wrócił, zrobiła mu scenę; powiedziała mu, że ją obraził, biorąc za oświadczyny proste słowa życzliwości.
W nocy, kiedy jechali powozem, opierała głowę na ramieniu Gustawa, który znosił to przez grzeczność.
Tak podróżowali dwa miesiące, wydając dużo, nudząc się jeszcze więcej.
Za powrotem, Felicja zmieniła tryb życia. Gdyby mogła rozesłać litografowane listy, byłaby doniosła przyjaciołom i znajomym, że kocha namiętnie Szweda Weilberga i że Weilberg jest jej kochankiem.
Koniec balów, strojów; zaniedbuje przyjaciół, robi impertynencje znajomym. Słowem, skazuje się na wyrzeczenie wszystkich upodobań, aby wmówić światu że kocha tego Weilberga, iście indjańskiego dzikusa, pułkownika milicji w osiemnastym roku życia, i że ten człowiek za nią szaleje.
Zaczęła od tego, że oznajmiła to matce, nazajutrz po powrocie. Wedle niej, matka zawiniła wydając ją za mąż bez miłości; powinna obecnie wspomagać wszelkiemi siłami miłość jej do człowieka którego wybrała i którego ubóstwia; musi tedy nakłonić męża, aby niejako przyjął Weilberga w skład domu. Jeżeli Weilberg nie będzie bezustannie przy niej, ona, Felicja, pójdzie do niego.
Matka uwierzyła w to wszystko jak głupia, i sprawiła u zięcia tyle, że Weilberg musiał bezustannie tkwić w jego domu. Karol zapraszał go ciągle, matka również była dlań tak uprzejma i pieczołowita, że biedny chłopiec, nie wiedząc czego od niego chcą i bojąc się uchybić ludziom którzy go tak łaskawie przyjmują, nie śmiał odmówić.
Kobiety płaczą, jak panu wiadomo, na zawołanie.
Jednego dnia, kiedy byłem u Felicji, zaczęła płakać i, ściskając mnie za rękę, rzekła: „Och! drogi Goncelin, pańska jasnowidząca przyjaźń dobrze odgadła moje serce! Niegdyś był pan dobrze z Weilbergiem; od czasu naszej podróży zmienił się pan; czuję że go pan nienawidzi. (Wcale nie było tego czuć; wiedziałem co o tem mniemać). Och, drogi przyjacielu, nie byłam wprzód szczęśliwa... Dopiero później... Gdyby pan znał wszystkie brutalstwa Karola w czasie podróży!... Gdyby pan lepiej znał Gustawa... Gdyby pan wiedział, ile starań, ile czułości!... Czy mogłam się oprzeć?... Gdyby pan wiedział, co to za dusza z płomienia, co za przerażająca namiętność w tym człowieku, z pozoru tak zimnym!...
Nie, drogi przyjacielu, nie pogardzałbyś mną!... Czuję, niestety, że mi brak czegoś... To szczęście nie jest czyste... Wiem dobrze, com była winna Karolowi. Ale, mój przyjacielu, to ustawiczne porównanie obojętności, wzgardy z jednej strony, a tkliwości i uczucia z drugiej... to nieodzowne zbliżenie w podróży... Tyle niebezpieczeństw!... Czy mogłam oprzeć się takiej miłości! a zresztą czyż mogłam oprzeć się jego przemocy?“
Oto więc biedny Weilberg, czysty jak Józef, oskarżony o zgwałcenie żony przyjaciela, a trzeba wierzyć, skoro ona sama to mówi: pochwaliła się tam dwom osobom z moich znajomych, a z pewnością i innym których nie znam.
Powyższe oświadczenie wiernie oddaje to co mi powiedziała: zachowałem w pamięci jej zwroty. W kilka dni później, spotkałem jedną z osób, której uczyniła to samo zwierzenie. Prosiłem, aby starała się przypomnieć sobie wyrazy; powtórzyła mi dosłownie wersję, którą ja słyszałem, co mnie ubawiło.
Po swej spowiedzi, Felicja rzekła, podając mi rękę, że liczy na mą dyskrecję; że powinienem być z Weilbergiem jak dawniej i udawać że nic nie widzę. „Nieubłagana cnota tego wzniosłego człowieka przejmuje ją lękiem“. Ilekroć odchodził od niej, lękała się, że go już nie ujrzy; boi się, aby, pod wpływem nagłego postanowienia, nie wsiadł na okręt i nie wrócił do Szwecji. Przyrzekłem jej niezłomny sekret co do naszej rozmowy.
Tymczasem wszyscy przyjaciele rodziny uznali za niegodne, że ten biedny Weilberg uwiódł młodą kobietę, w której domu go przyjęto, której mąż oddał mu tysiąc usług i która dotąd była nieskazitelna. Uprzedziłem go o głupiej roli, w którą go ubrano. Uściskał mnie, dziękując za ostrzeżenie i oświadczył że noga jego nie postanie w tym domu. Opowiedział mi wówczas, jak odbyła się podróż.
Mówiła, że to niegodziwość jej męża, który wypędził z domu tego cnotliwego człowieka. (Powiedziała mnie i dwom innym osobom, że ten cnotliwy człowiek zgwałcił ją na mchu, pod sosną w Szwarcwaldzie, jak każe obyczaj). Mówiła też, pod osłonką, że matka, odegrawszy wobec niej rolę parawana, zdmuchnęła jej cnotliwego kochanka. (Niech pan zauważy, że matka jestto zacna staruszka sześćdziesięcioletnia, która od dwudziestu lat nie myśli o takich rzeczach). Zamówiła u słynnego nożownika sztylet z damasceńską klingą i kazała go sobie odnieść w porze obiadowej; sam widziałem, jak płaci za niego czterdzieści franków i chowa go starannie przy nas do kantorka, do przegródki w której chowała lak. Dwunastu aptekarzyków przyniosło po małej flaszeczce syropu z opjum, a wszystkie te buteleczki razem stanowiły pokaźną dawkę. Schowała je do tualetki.
Nazajutrz, oznajmiła matce, że, jeśli jej nie sprowadzi z powrotem Gustawa, otruje się i zabije się sztyletem który umyślnie kazała zrobić.
Matka, która wiedziała co sądzić o miłości Weilberga i która lękała się skandalu, poszła do niego. Opowiedziała mu, że córka zbzikowała; udaje że jest w nim bardzo zakochana, twierdzi że on się w niej kocha i oświadcza że się zabije jeżeli on nie wróci. Rzekła w końcu: „Niech pan idzie do niej i dobrze ją zwymyśla; znienawidzi pana, a wówczas już się pan nie pokaże“.
Weilberg był zacny człowiek; żal mu było starej matki która go tak prosiła i zgodził się na tę nudną komedję, aby uniknąć skandalu którego matka się lękała.
Wrócił tedy. Felicja nie wspominała mu o niczem; zrobiła mu jedynie serdeczną wymówkę, że się nie pokazał kilka dni. Kiedy byli sami, nie ważyła się mówić mu o miłości, od czasu gdy raz w podróży wziął kapelusz i wyniósł się, gdy miała zacząć się oświadczać. Weilberg lubił muzykę; Felicja grała wiele na fortepianie, że zaś gra wspaniale, Weilberg słuchał jej dość chętnie. W towarzystwie zupełnie co innego; mówiła do niego tylko o miłości; ale trzeba przyznać, że czyniła to bardzo zręcznie. Ponieważ, na szczęście, Weilberg licho władał francuskim, mogła dawać do zrozumienia obecnym że on jest jej kochankiem, w ten sposób że on tego nie rozumiał.
Przyjaciele domu byli wtajemniczeni w tę komedję, ale znajomi nie. Na nowo zaczęto omawiać niegodziwe postępowanie Weilberga, i znowuż ten usunął się i nie chciał wrócić.
Felicja położyła się do łóżka i oświadczyła matce, że się zagłodzi. Piła tylko herbatę, wstawała do obiadu, ale nie jadła dosłownie nic.
Po sześciu dniach takiego życia, zachorowała ciężko; wezwano, lekarzy. Oświadczyła że się otruła, że nie chce niczyjej pomocy, że wszystko jest daremne. Oprócz lekarzy, była obecna matka i dwóch przyjaciół; Felicja powiedziała, że umiera dla pana Weilberga, którego oddalono od niej. Zresztą prosi, aby oszczędzić tego smutnego zwierzenia biednemu mężowi, który, na szczęście, nic nie wie, etc.
W końcu zgodziła się wziąć lekarstwo; dano jej na wymioty, i Felicja, która żywiła się herbatą od sześciu dni, oddała trzy do czterech funtów czekolady; jej choroba, otrucie, były jedynie potworną niestrawnością. Przepowiedziałem to.
Nie wiedząc co wymyślić aby wzruszyć matkę i pchnąć ją do nowych kroków dla ściągnięcia Weilberga z powrotem, zagroziła jej, że wszystko wyzna Karolowi. To pewna, że mąż byłby uwierzył na słowo i porzuciłby ją natychmiast. Wobec możliwości skandalu, matka znów uderzyła do poczciwego Gustawa, który jeszcze raz zgodził się wrócić.
Widywałem go wówczas bardzo często, pracowaliśmy wspólnie; Weiliberg polubił mnie, byłem mu najbliższy z francuskich znajomych. Spędzaliśmy razem wiele godzin; uczył mnie po szwedzku. Ja zapoznałem go z geometrją opisową i rachunkiem różniczkowym; zapalał się do matematyki i często musiałem dla niego odświeżać swoje zamierzchłe już wspomnienia politechniczne. Brałem następnie skrzypce, on zaś, o wiele pobłażliwszy od pana, trawił często godziny całe na słuchaniu mnie.
Felicja niewoliła mnie, abym u niej przesiadywał bezustanku; wiedziała, że to jest sposób ściągnięcia Weilberga. Pewnego rana, kiedyśmy siedzieli wszyscy troje przy śniadaniu, wpadła na pomysł aby dawać Gustawowi przy mnie dowody miłości, i zaczęła z nim sobie pozwalać na swobody świadczące o najpoufalszej zażyłości. On zrazu nie zrozumiał; w końcu ona zaczęła tak kłaść kropki nad i, że trzeba było zrozumieć; popatrzył na mnie, zaśmiał się i nie ruszając się z miejsca połknął swój kąsek. Felicja poprosiła go, aby coś poprawił w jej tualecie. Odparł szorstko: „Ech, przecież ma pani pokojówkę od tego!“ Szepnęła do mnie: „Widzi pan, jaki on delikatny; byłam pewna, że przy panu nie tknąłby ani szpilki w moim szaliku“.
Mimo to, nie była tak rada, jak mi to chciała wmówić, z powściągliwości swego kochanka. Była to, przypominam sobie, niedziela Wielkanocna. Po śniadaniu, kiedyśmy pili herbatę, Felicja rzekła do służącego: „Pawle, powiedz pokojowej, że jej nie potrzebuję; może iść do kościoła“.
Piliśmy“ herbatę. Służba już się nie kręciła; Felicja przysunęła się do ognia. „Zimno mi“, rzekła. Podała rękę Weilbergowi: „Czy nie mam gorączki? — Daję słowo, nie znam się na tem; ale ma pani Goncelina, który u siebie na wsi kuruje chłopów; musi się znać na gorączce, powie pani“. Zbadałem puls: „Ani śladu, rzekłem. — To dziwne, odparła; jakoś mi niewyraźnie, mam uczucie że zemdleję. O, o, słabo mi się robi; duszę się, niech mnie pan rozsznuruje, panie Gustawie, niech mnie pan rozsznuruje. Goncelin, proszę pana, niech pan idzie do pokoju męża, poszukać... Czego? — Trociczek; są w sekretarzyku. — Wiem gdzie, odparł Weilberg, idę. Goncelin pomoże pani, wracam w tej chwili“. I wrócił po pięciu minutach.
Uczyniłem sobie tę zabawę aby ją rozsznurować. Pomijając twarz, była wcale niczego, młoda, zgrabna, ciało białe i gładkie. Odsłoniłem jej piersi; byłaby się dała rozebrać do naga. Korzystając potrosze z odsłoniętych okolic, mówiłem: „Serce bije bardzo wolno; niech się pani nie lęka, to nic“. Udawała omdlenie, ale lekkie. Weilberg, który umyślnie długo nie wracał, nadszedł w końcu, postawił trociczkę na kominku i zaczął spokojnie chrupać biszkopty, zapijając herbatą. Felicja, która widziała to wszystko a udawała że nie widzi, nie mogła w końcu wytrzymać. Toteż, kiedy powiedziałem Gustawowi że niema żadnych zaburzeń pulsu ani oddychania, dodał: „To bardzo szczególne, że mimo to omdlała!“ Felicja, doprowadzona do ostateczności, wróciła zwolna do siebie; ubrała się i poprosiła byśmy ją zostawili samą.
Ponieważ uroiła sobie, że korzystnie będzie udawać przed Gustawem omdlenie, sądzę iż, gdyby mi przyszła ochota zaspokoić kaprys (którego nie miałem), byłaby pozwoliła wszystko z sobą zrobić, z tem że później mogłaby uczynić ze mnie skończonego łotra a z siebie nieszczęsną ofiarę. A proszę zauważyć, iż, będąc dotychczas fizycznie uczciwa a zresztą bardzo niewrażliwa na te rozkosze, byłaby z pewnością bardzo niemile odczuła taki gwałt.
Felicja czuła się okrutnie upokorzona dowodem obojętności, jaki Weilberg dał jej wobec mnie; ile że zawsze mówiła mi o nim jako o najnamiętniejszym kochanku. Zachorowała naprawdę z irytacji. Weilberg, po tej śmiesznej komedji, nie chciał się już pokazać. Mimo to, ponieważ Felicja leżała jakiś czas w łóżku i ponieważ wprzód wciąż go widywano w tym domu, zjawił się, aby nie zwracać uwagi swą nieobecnością. Stopniowo wizyty jego stały się coraz rzadsze, aż wreszcie, po ośmiu miesiącach, przestał bywać zupełnie. Przez tych osiem miesięcy ona wciąż przedstawiała go za swego kochanka, nawet gdy już się u niej prawie nie pokazywał.
Felicja bardzo lubi muzykę. Nie mając loży w Bouffes, rzadko miała sposobność tam bywać. Pewnego dnia, któryś z przyjaciół ofiarował nam całą lożę; ułożyła że pójdzie ze mną i z Weilbergiem, mąż miał przyjść później. Niech pan zważy, że wówczas, w głębi serca, nienawidziła Weilberga; zmusiła go do przyjścia poto, aby musiał z nią usiąść na przedzie. Gustaw oświadczył że jest za gorąco i wyszedł zostawiając mnie z nią samego. I ot, ponieważ ciągle płatał jej podobne sztuki, począwszy od tego dnia zmieniła ton, i po całym roku przez który mówiła o namiętności, o miłości Weilberga, zaczęła teraz natrącać o jego niestałości i o przykrościach jakie jej sprawił.
Równocześnie doszło moich uszu, że ja uchodzę za jej kochanka. Udałem się do Felicji, powiedziałem jej to, i dodałem że nie chcę odgrywać tej roli, nie mając z tego bodaj jakiej korzyści. Wziąłem ją na kolana, zacząłem ją ściskać przemocą. Ponieważ wiedziałem z pewnością, że gwałt byłby jej przykry — czuła zaś że jej to grozi — oświadczyłem, że chcę zasłużyć na opinję jaką mi robi etc. Było to w dzień, w każdej chwili mógł ktoś wejść; zlękła się djabelnie, zaczęła mnie błagać abym ją puścił; powiedziała mi, że kochała w życiu jedynie Weilberga i że nigdy nikogo kochać nie będzie. Wreszcie wydarła mi się, zadzwoniła. Wszedł służący, któremu kazała rozniecić ogień, poprawić firanki, przynieść herbatę. Wyszedłem. Od tego czasu, jesteśmy z sobą dość kwaśno. Opowiada wszędzie, że jestem drugi Jago; że ścigam ją ohydnemi żądzami iże to ja oddaliłem kochanka jej, Weilberga. Ba, pokazuje, jako oświadczyny z mej strony, parę listów, poprostu przyjacielskich, jakie pisałem do niej przed sześciu laty, kiedy byłem z panem w Rzymie.
Obecnie, próżność Felicji zmieniła pole. Mówiąc o Weilbergu, rzuca smętne frazesy z trzeciego tomu Korynny; odgrywa żałobę po wielkiej namiętności; nie bywa w świecie, w domu ledwie się ubiera; w zamian daje wyborne obiadki, na które schodzą się stare dumie, niegdyś ludzie błyszczący rzekomo dowcipem, oraz nieboraki niemający za co zjeść obiadu. Rozprawia z zachwytem o lordzie Byronie, o Canarysie, Boliwarze, o panu de La Fayette. Boleją nad nią w tem małem kółku, jako nad młodą kobietą bardzo nieszczęśliwą, i sławią ją jako osobę nieskończenie uczuciową i inteligentną; ogółem wziąwszy, dość jest zadowolona z tego obrotu. Jestto jeden z owych mieszczańskich domów, których pan tak nienawidzi.
Sądzę że miałem słuszność, powiadając, że ta nudna historja nie zda się panu na nic; jest płaska w samej swej istocie. W miłości z próżności wszystko dzieje się w rozprawach. Rozprawy opowiedziane są nudne; najdrobniejszy fakt wart jest więcej.
Powtóre, nie jestto, jak sądzę, owa miłość z próżności tak jak pan ją rozumie. Felicja ma pewien rzadki, a może tylko jej właściwy rys; mianowicie ten że spełnianie zadań kobiety sprawia jej przykrość i że bardzo mało jej zależało na tem, aby człowiek, którego ogłasza za swego kochanka, wierzył iż ona kocha go naprawdę.
Fałsz kobiet jest naturalnym skutkiem sprzeczności między popędem natury a uczuciami, które, z nakazu praw i przyzwoitości, kobiety muszą udawać.
Cechą kobiet jest fałsz.
Wybornym tedy sposobem oszukiwania ich byłoby może udawać krańcową szczerość.
Czy istnieją kobiety bez temperamentu? A gdyby nawet istniały, czy nie musiałaby ich w zaraniu życia pchać ku mężczyźnie ciekawość, uczucie które przy ich słabości staje się tak żywe? Dany osobnik może obudzić ciekawość, której płeć nie budzi już w kobiecie.
Zabaw kobietę, a będziesz ją miał. Jak ją zabawić? Wesołemi anegdotami, które obudzą w niej pochlebne lub pożyteczne refleksje.
Umiem dobrze opowiadać; brak mi jedynie zapasu anegdot; jest to najmilsze ze wszystkich mych studjów, bez niego nigdy nie będę miał owych łatwych sukcesów stanowiących urok życia.
Stwarzając silne kontrasty, powiada Séchelles, wytrąca się ludzi z równowagi, — tem więcej kobiety. Miły komplement, cięty dowcip.
Kobiecie zmęczonej uczuciem, trzeba inteligencji. Te, które długo karmiono inteligencją, rzadko lubią uczucie, chyba przez przypomnienie.
Pod osłoną pewnej skromności wyrażeń, która głaszcze duszę kobiet (bo im powiedziano, że tak się mówi w dobrem towarzystwie), czy można być nazbyt zuchwałym? Nie. Im będzie się zuchwalszym, tem bardziej zyska się reputację miłego chłopca.
Jednego dnia nadskakiwać, drugiego być obojętnym: dobra taktyka.
Nigdy nie zapominać tego: zbyt często użyczam swojej inteligencji drugim. Ludzie nie działają wedle tego co jest, albo co się wydaje mnie, ale wedle tego co się wydaje im.
Zasada Laroche’a[305]: mieć udział we wszystkich przyjemnościach kobiet, dostarczać im ich bezustanku. Nie jestem różą, ale często zbliżam się do królowej kwiatów.
Wszędzie istnieją rzeczy albo ludzie, których wpływ podupada: rzekłbyś, iż tacy czekają tylko człowieka, któryby się ośmielił z nich zażartować, aby obudzić powszechny śmiech. Trzeba być tym człowiekiem. Nadużywając zręcznie tej sztuki ośmieszania, człowiek staje się groźny dla rywalów.
Ponieważ w gruncie mężczyźni i kobiety pragną tego samego, porozumienie nie powinno być trudne. Toteż tysiąc dróg wiedzie do tego, co nazywamy szczęściem, kiedy się pragnie jakiejś kobiety.
— Uprzedzać zawsze o sekundę przesyt jaki mógłbyś budzić ty albo twoje powaby, nie być nigdy takim jak inni.
Niema uczciwej kobiety, któraby nie była znudzona swoim stanem[306]. Wierzę w to w teorji; postaram się sprawdzić to w praktyce.
— Czy istnieje kobieta, któraby nie żyła nigdy z nikim prócz męża, jeśli jest mężatką, a z jednym mężczyzną jeśli jest jeszcze panną?
— Valmont[307] powiada, że to serce dostarcza nam największych rozkoszy. Niebezpieczne jest atakować kobietę pogrążoną w tkliwej zadumie: trzeba wtedy być sentymentalnym i nigdy, zwłaszcza sam na sam, nie obawiać się śmieszności. Przecież niema świadka!
— Uważać za niepodobne dla mnie tylko to, czego chybiłem na zimno.
— W mojem położeniu nie mogę być nadto zuchwały. Nigdy nie bawić się w dyskusje z kobietą z prowincji.
Nie zapominać, że jest w dobrym tonie (to znaczy dobrą taktyką) dużo mówić i ruszać się. Przy swadzie (a ja ją mam, kiedy jestem spokojny) głupstwo jest wspaniałe: „On jest taki inteligentny, że ja go nic nie rozumiem“.
— Mogę zastosować do sztuki zdobywania kobiet wszystko co wiem o sztuce wygrywania bitew i zdobywania miast.
Jedną z pierwszych zasad w tej sztuce jest, aby nigdy nie przepuścić sposobności, a dla człowieka zręcznego, odważnego, przytomnego, sposobność nastręcza się na każdym kroku. Okoliczności, które poprzedziły 6 fruktidora roku X utwierdziły mnie na zawsze w tej prawdzie.
Niezawodnym sposobem robienia głupstw jest stracić zimną krew. Traci się ją, skoro się coś obmyśla idąc do kobiety. Tam, jak gdzieindziej, trzeba przyjąć zasadę i zdać się na swoje natchnienie. Tam, jak gdzieindziej, trzeba się zmienić we wzrok i w słuch. To jest trudne tylko w początkach; dla mnie to prosta igraszka.
— Wpływ drobiazgów: Przeskoczyłem rów.
„Ależ, panie Beyle, co to ma znaczyć to co pan mówi?
— Mieć własny sposób rozmawiania, własny styl. Czerpać go w sobie. U mnie, to poezja myśli, wielkość i szybkość obrazów.
— Wielka śmiałość we wszystkiem, co ma być sądzone przez kobiety. Dostawszy się na górę, złamać drabinę; robić rzeczy niewidziane i niemożliwe. Mała Martin przekładała pana Gibori nad wszystko w świecie.
Spodobał się mój strój: pokazywać się tylko zaniedbanym; spodobał się mój dowcip, — nie odzywać się ani słowa. Słowem, zajmować sobą ile się da.
W dziedzinie moralnej, miłostki to bardzo małe nieszczęście. Wszyscy wielcy ludzie w Grecji byli rozpustnicy. Namiętność ta znamionuje u mężczyzny energję, własność sine qua non genius...
Sąd Bonapartego: „To człowiek który chodzi do k...“
— Jedynie namiętnością można zwalczyć inną namiętność.
— La Bruyère powiada: „Kobieta stroi się dla kochanka jeśli go oczekuje: ale o ile ją zajdzie niespodzianie, zapomina na jego widok o stanie w jakim się znajduje: nie widzi już samej siebie. Więcej przytomności mają z obojętnymi; mają świadomość braków, poprawiają strój w obecności gościa, albo znikają na chwilę i wracają w całym blasku“.
Mogą się wymknąć młodej osobie drobne rzeczy, które mówią bardzo wiele i które pochlebiają niezmiernie temu kto je wywoła; mężczyznom nie wymyka się /prawie nic, ich pieszczoty są świadome; ich postępki, ich perswazje mniej przekonywują.
Kobieta romansowa chce aby ją kochano; kokietce wystarcza aby się podobała i aby uchodziła za ładną.
Kobieta słaba, to ta, której świat wyrzuca błąd i która go sobie wyrzuca sama.
„Kobieta niestała, to ta, która już nie kocha; lekka, to ta, która już kocha innego; płocha, to ta, która nie wie czy kocha i kogo kocha; obojętna, ta która nie kocha nikogo“.
„Paryżanin jest dla kobiety z prowincji tem czem dla paryżanki elegant dworski“.
Dla kobiety wyszłej z obiegu murarz jest mężczyzną.
Pruderja, przesadne naśladowanie cnoty.
Kobieta nieczuła, to kobieta, która jeszcze nie spotkała człowieka, którego ma pokochać.
Wedle tej zasady, podzielić kobiety na pięć, sześć, siedem charakterów i zrobić możliwie najlepszy plan kampanji na wszystkie. (To profanacja papieru zapisywać go podobnemi bredniami; ponieważ jednak w pewnych momentach ma to dla mnie wielką wagę, idę dalej). Z tych planów bitwy wysnuję, przez wnioskowanie, sztukę wyzyskiwania danej pozycji, która to sztuka wspiera się całkowicie na tem twierdzeniu VI-tem.
Co do tworzenia planów bitwy, można się poradzić wielkich autorów. Naprzykład co do problemu: udawać miłość wobec naiwnej ośmnastolatki, Danceny w Niebezpiecznych Związkach; wobec 28-letniej dewotki, Valmont, tamże, wobec kokietki, Emir La Bruyére’a, Księżniczka Elidy Moliera.
Zasada VII, wraz z następną, jest podstawą całej sztuki posiadania kobiet.
Kobiety szukają u kochanka rozkoszy zmysłów oraz lekarstwa na nudę, która oblega ze wszystkich stron duszę niezdolną do zajęcia się czemś i tem samem bezczynną.
Nuda jest chorobą duszy. Jaka jest jej zasada? Brak wrażeń natyle silnych aby nas mogły zająć. Wielka namiętność, dająca wagę najmniejszym rzeczom, ratuje nas tedy od nudów. Ta choroba trapi powszechnie bogatych próżniaków.
Kobieta nudząca się jest łatwą zdobyczą w duchu zasady VII.
Kobieta inteligentna odmierza swój opór wedle stopnia bezczynności swego kochanka.
Kokietka chce być ubóstwiana; w tym celu wciąż podniecać mężczyzn a nie zaspakajać ich nigdy. To zdradza taktykę. Okazać się nieczułym.
...Kokietki dla próżniaków, ładne dziewczęta dla ludzi zajętych.
W różnych epokach kobiety bywały wrażliwe na różne podniety. W inny sposób rozprasza się ich nudę i dostarcza się im przyjemności.
Młode kobiety, jak i młodzi mężczyźni, tworzą sobie wszyscy idealny wzór, cel wszystkich swoich pragnień oraz miarę porównań. Ja, który to piszę, potrzebuję całego rozsądku aby się oddalić od swego wzoru, a nigdy nikt nie zakochał się przez rozsądek.
Bezczynność, matka nudy. Kobieta bezczynna, tem samem gotowa do...
Likurg znalazł jedyny środek, aby zapewnić małżeństwom szczęście.
Za każdym razem kiedy przyczyna nie powoduje spodziewanego skutku, szukać rozwiązania problematu w skojarzeniu idej.
Małżeństwo: szczęście leży nietyle w posiadaniu, ile w zdobywaniu przedmiotów naszych pragnień. Abyśmy byli szczęśliwi, trzeba zawsze, aby czegoś brakło naszemu szczęściu.
Aby zwalczać postanowienie swego kochanka, kobieta nie podaje innej pobudki prócz swej woli i swojej miłości. Jeśli się kochanek opiera, wówczas zniża się do argumentów. Ale rozumowanie jest zawsze tylko ostatnią ucieczką miłości.
Jakąż siłę posiada pierwsze wrażenie? Wyobrażałem sobie zawsze pannę Angelę M... przy świetle księżyca, ubraną biało, z twarzą Armidy w momencie tkliwości.
Wszystko staje się śmieszne bez siły; wszystko szlachetnieje przy niej.
Ciekawość odgrywa dużą rolę w miłości. Mnie, którego zamiłowanie rysunku przyzwyczaiło szukać nagości pod ubraniem i wyobrażać ją sobie jasno, trudniej jest tedy zakochać się niż komu innemu.
The art of speack to a wife of irepetable maner. E the I’s wife...
Istnieje pewien rodzaj nieśmiałości, uroczy dla kobiet: ten, który zdradza wyraźną skłonność, okazując równocześnie starania, jakie się czyni aby ją ukryć.
Istnieje ceremonjał miłości: jedynymi mistrzami w tej mierze są powieści które czytamy. (Odkryłem tę prawdę, nim ją znalazłem w H.).
Kobiety i mężczyźni-baby łatwo biorą żywość gestu za żywość umysłu, a ponurość za głębię. Ale powaga jest tylko sekretem ciała[308].
- ↑ Zamieszczony na końcu tego tomu.
- ↑ Stendhal miał pasję pseudonimów i kryptonimów, która zresztą dość się tłumaczyła w owej epoce szpiegów, rewizji, przejmowania korespondencji. W rękopisie tej książki wszystkie drażliwe słowa, jak księża, religja, papizm monarcha, są wykropkowane i tak też pozostały w większości wydań.
- ↑ Kiedy obrażona Metylda zabroniła mu nawet pisywać do siebie, wówczas Stendhal, nie mogąc sobie dać rady z nadmiarem swych uczuć, zaczął pisać powieść, nie przeznaczoną do druku, tylko dla niej jednej. Powieści tej, która jest jego pierwszą powieścią wogóle, napisał tylko kilka kartek. Siebie odmalował tam pod postacią Polaka, oficera napoleońskiego nazwiskiem Polohki; jako czarny charakter zapowiada się zaborcza przyjaciółka, margrabina Traversi, zakochana w Metyldzie i zazdrosna o nią.
- ↑ Wciąż powtarzająca się Leonora, czasem znaczona pierwszą literą tego imienia, to Metylda; i inne imiona, to też najczęściej Metylda. Przyjaciółkę jej, wrogą mu i „przewrotną“ margrabinę Traversi, jeszcze w wiele lat potem napiętnuje Stendhal w Pustelni parmeńskiej.
- ↑ Mózg i pleć, serja trzecia; przedmowy do innych utworów Stendhala.
- ↑ Por. Trzęsawisko („Pijane dziecko we mgle“).
- ↑ Maj, 1826.
- ↑ Wydawca opuścił tu widocznie cały ustęp, zastępując go kropkami. Zapewne wspominał tu Stendhal, że był, we Włoszech lub gdzieindziej, świadkiem faktów, które przyjaciele jego, dyplomaci, mogliby potwierdzić.
- ↑ Bitwa wygrana przez Austrjaków w r. 1821.
- ↑ Powiadają mi: „Opuść ten ustęp; to szczera prawda, ale strzeż się przemysłowców; okrzyczą cię arystokratą“. — W roku 1817 nie lękałem się prokuratora; czemuż miałbym się uląc miljonerów w r. 1826? Okręty, dostarczone egipskiemu paszy, otwarły mi oczy co do nich, lękam się zaś tylko tego co szanuję.
- ↑ Maj, 1834.
- ↑ Ukończona 15 marca 1842; Beyle umarł 23 tegoż miesiąca, jestto więc bardzo prawdopodobnie ostatnie jego pismo.
- ↑ Dla terminów, których tu używa Stendhal, niełatwo jest znaleźć równie zwięzłe odpowiedniki polskie, któreby je dobrze zastępowały w każdej okoliczności. Terminy francuskie tego podziału brzmią: L’amour-passion, l’amour goût, l’amour physique, l’amour de vanité.
- ↑ Przyjaciele pana Beyle pytali go nieraz, kto to byli ów kapitan i ów żandarm; odpowiadał, że już zapomniał. (Przypisek wydawcy).
- ↑ Znany djalog przy kominku między Pont-de-Veyle a panią du Deffant.
- ↑ Słynna powieść margrabiego de Sade (przp. tłum.).
- ↑ Księgę tę przetłumaczono swobodnie z włoskiego rękopisu p. Lisio Visconti, bardzo niepospolitego młodzieńca, który zmarł niedawno w Volterre, swej ojczyźnie. W dniu niespodziewanego zgonu, pozwolił tłumaczowi ogłosić swój szkic o Miłości, o ile zdoła mu nadać przyzwoitą formę.
Castel Fiorentino, 10 czerwca 1819 r.
- ↑ Dla bliższego objaśnienia tego wyrazu patrz Gałąź salchurska (niewydany fragment na końcu tomu).
- ↑ Jeżeli u mężczyzny nie spotykamy tej właściwości, to stąd, że nie musi on czynić doraźnej ofiary ze swego wstydu.
- ↑ To znaczy, że ten sam odcień daje tylko jedną chwilę prawdziwego szczęścia; ale usposobienie namiętnego człowieka zmienia się dziesięć razy dziennie.
- ↑ To, co powieści XVII w. nazywały miłością piorunującą, rozstrzygającą o losach bohatera i jego kochanki, jestto odruch duszy, istniejący niewątpliwie w naturze, mimo że go zohydzili niezliczeni bazgracze. Wynika ona z niemożliwości oporu. Kobieta, która kocha, znajduje zbyt wiele szczęścia w swem uczuciu, aby się zdobyć na udanie; zmęczona rozsądkiem, porzuca wszelkie względy i oddaje się ślepo szczęściu kochania. Nieufność uniemożliwia miłość piorunującą.
- ↑ Nazwałem to studjum książką ideologiczną. Celem moim było zaznaczyć, że, choć ma ono tytuł Miłość, nie jest to romans, a zwłaszcza nie jest tak zabawne jak romans. Przepraszam filozofów, że użyłem słowa ideologja: nie było z pewnością moim zamiarem przywłaszczać sobie tytuł, do którego miałby prawo kto inny. Jeżeli ideologja jest szczegółowym opisem idej i wszystkich ich składowych części, niniejsza książka jest szczegółowym i drobiazgowym opisem wszystkich uczuć, tworzących namiętność zwaną miłością. Następnie wyciągam z tego opisu pewne wnioski, np. sposób leczenia miłości. Nie znam wyrazu, któryby określał po grecku rozprawę o uczuciach, jak ideologja oznacza rozprawę o idejach. Mogłem był poprosić o wymyślenie takiego wyrazu któregoś z uczonych przyjaciół, ale dość już mam kłopotu z tem, że musiałem przyjąć nowe słowo krystalizacja, i bardzo możliwe jest, jeśli to studjum znajdzie czytelników, że mi nie przebaczą tego neologizmu. Zapewne, byłoby dowodem talentu literackiego uniknąć go; próbowałem, ale bez powodzenia. Bez tego słowa, które, mojem zdaniem, wyraża główne zjawisko owego szaleństwa zwanego miłością, szaleństwa dostarczającego człowiekowi największych rozkoszy na ziemi, — bez tego słowa, które trzebaby wciąż zastępować długiemi omówieniami, opis tego co się dzieje w głowie i sercu zakochanych stałby się zawiły, ciężki, nudny dla mnie, autora: cóż dopiero dla czytelników?
Proszę tedy czytelnika, którego nazbyt urazi słowo krystalizacja, aby zamknął książkę. Nie pragnę (zapewne szczęśliwie dla siebie) licznych czytelników. Byłoby mi miło przypaść do smaku paru dziesiątkom osób w Paryżu, których nie ujrzę nigdy, ale których na nieznane kocham do szaleństwa. Naprzykład jakiejś młodej pani Roland, czytającej ukradkiem i za najmniejszym szelestem chowającej szybko książkę do szuflady w warsztacie ojca rytownika. Dusza taka jak pani Roland przebaczy mi, mam nadzieję, nietylko słowo krystalizacja, użyte na określenie tego aktu szaleństwa, ujawniającego nam wszystkie doskonałości w kobiecie którą zaczynamy kochać, ale jeszcze i inne śmiałe skróty. Wystarczy wziąć ołówek i wpisać między wierszami po kilka słów których brakuje. - ↑ Wszystkie jego postępki miały od początku w mych oczach ów niebiański wyraz, który czyni z człowieka istotę odrębną, różną od innych. Zdawało mi się, że czytam w jego oczach owo pragnienie wznioślejszego szczęścia, ową tajoną melancholję, która wzdycha do czegoś więcej niż to co mamy tutaj i która, we wszystkich sytuacjach w jakich losy mogą pomieścić rozmarzoną duszę,...
Still prompts the celestical sight,
For which we wish to live, or dare to die.(... wciąż budzi niebiańskie widzenia, dla których pragniemy żyć i ważymy się umierać).
Ultima lettera di Bianca a sua madre. Forli, 1817.
- ↑ Dla krótkości i dla lepszego odmalowania wnętrza dusz, autor opisuje, używając formuły ja, rozmaite wrażenia które mu są obce; nie posiadał nic osobistego, coby było godne cytowania.
- ↑ Celem dobrego wychowania — jako przeciwwaga zbrodni — jest za szczepić wyrzuty sumienia, przed któremi lęk przeważa szalę.
- ↑ Djana de Poitiers w Księżnej de Cleves.
- ↑ Bo gdybyś mógł sobie wyroić tam szczęście, krystalizacja przyznałaby twej kochance wyłączny przywilej dania ci tego szczęścia.
- ↑ Tej drugiej krystalizacji brak jest u kobiet łatwych, obcych tym wszystkim romansowym pojęciom.
- ↑ „To było jej ukochane królestwo czarów, tam budowała swoje powietrzne pałace“.
- ↑ Epikur powiadał, że rozeznanie konieczne jest dla pełni przyjemności.
- ↑ Przypominacie sobie zasadę Beaumarchais’go (Wesele Figara, akt I): „Natura mówi do kobiety: Bądź piękna jeśli możesz, cnotliwa jeśli chcesz, ale bądź poważana, to konieczne“. Bez poważania, we Francji niema podziwu, zatem niema miłości.
- ↑ Quando leggemmo il disiato riso
Esser baciato da cotanto amante,
Costui che mai da me non fia diviso,
La bocca baccićò tutto tremante.
Dante, Inf., V. - ↑ Empoli, czerwiec 1819.
- ↑ Ci, którzy zauważyli w minie tego księcia junactwo połączone z niezmierną dumą i zupełną obojętnością na sąd innych, nie mogli mu wszakże odmówić owego swoistego wdzięku, przyrodzonego szczerej fizjognomji, której rysy, ukształtowane przez naturę, ale urobione sztucznie wedle prawideł dworności, są tak rzetelne, tak uczciwe, że, zdawałoby się, nie zdolne są ukrywać naturalnych wzruszeń duszy. Często bierze się taki wyraz za męską szczerość: jest ona wynikiem cynizmu hulaki, świadomego wyższości, jaką mu zapewnia urodzenie, majątek, lub inne dary losu, nie mające nic wspólnego z wartością osobistą.
Iranhoe, I, 145.
- ↑ Moje piękno, zwiastujące naturę odpowiadającą mojej duszy, jest powyżej pociągu zmysłów; pociąg ten to tylko szczegół (1815).
- ↑ Jest tu przyczyna fizyczna, początek szaleństwa, napływ krwi do mózgu, zaburzenie w nerwach i ośrodkach mózgowych. (Np. przelotna odwaga u jeleni oraz zmiana charakteru u kastratów). W r. 1922, fizjologja da nam opis fizycznej strony tego zjawiska. Polecam je uwadze p. Edwardsa.
- ↑ Stąd możliwość miłości o sztucznym początku, jak u Benedykta i Beatryczy (Szekspir, Wiele hałasu o nic).
- ↑ Miłostki p. Stuenzée w Dworach północnych Browna, 3 tomy, 1819.
- ↑ Czytaj Listy pani du Deffand, panny de Lespinasse, Pamiętniki Bezenwala, Lauzuna, pani d’Epinay, Dictionnaire des Etiquettes pani de Genlis, Pamiętniki Dangeau, Horacego Walpole.
- ↑ Chyba może jeszcze na dworze petersburskim.
- ↑ Obacz Saint-Simona i Wertera. Choćby samotnik najbardziej był czuły i wrażliwy, dusza jego jest rozprószona, część jego wyobraźni zajęta jest odgadywaniem społeczeństwa. Siła charakteru jest jednym z uroków najbardziej działających na serca prawdziwie kobiece. Stąd powodzenie oficerków młodych bardzo poważnych. Kobiety umieją wybornie odróżnić siłę namiętności, do której czują się tak zdolne, od siły charakteru: najrozumniejsze kobiety dają się nieraz omamić odrobinie komedjanctwa w tym rodzaju. Można się niem posłużyć bez najmniejszej obawy, skoro tylko spostrzeżemy, że krystalizacja się rozpoczęła.
- ↑ Perfumy.
- ↑ Nessun maggior dolore
Che ricordarsi del tempo felice
Nella miseria.
Dante, Inf., V. - ↑ Radzono mi usunąć zupełnie ten wyraz, lub też, jeśli tego nie zdołam osiągnąć dla braku talentu literackiego, przypominać często, że pod krystalizacją rozumiem pewną gorączkę wyobraźni, która zmienia do niepoznania przedmiot najczęściej dość pospolity i czyni zeń coś jedynego w świecie. Dla dusz, które nie znają innej drogi do szczęścia niż próżność, konieczne jest, aby człowiek, który stara się wzbudzić tę gorączkę, wiązał starannie krawat i baczył nieustannie na tysiąc szczegółów, wykluczających wszelką swobodę. Kobiety światowe uznają skutek, przecząc równocześnie przyczynie, lub nie widząc jej.
- ↑ Kopia dziennika Lisia
- ↑ Otello i Westalka, balety Vigana, gdy je tańczą Pallerini i Molinari.
- ↑ „Czuć zbyt wielkie uwielbienie dla milady I...“
- ↑ Piękność jest jedynie obietnicą szczęścia. Szczęście Greka było różne od szczęścia Francuza z r. 1822. Przypatrzcie się oczom Wenus Medycejskiej i porównajcie je z oczami Magdaleny Pordenona (u p. de Sommariva).
- ↑ Jeżeli mężczyzna jest pewny miłości kobiety, szacuje stopień jej piękności; jeżeli wątpi o jej sercu, nie ma już czasu myśleć o jej twarzy.
- ↑ Czytaj panią de Stael, zdaje się w Delfinie: oto sztuczka nieładnych kobiet.
- ↑ Tej nerwowej sympatji byłbym skłonny przypisać olbrzymie i niepojęte działanie muzyki będącej w modzie (w Dreźnie, Rossini, 1821). Skoro wyjdzie z mody, nie staje się przez to gorsza, a mimo to nie czyni już wrażenia na prostodusznych sercach młodych dziewczątek. Podobała się im może i tem, że podniecała zapały młodych ludzi.
Pani de Sevigné (list 202, 6 maja 1672) pisze do córki: „Lully osiągnął szczyt; owo piękne Miserere rozwinęło się jeszcze wspanialej; było tam jedno Libera, podczas którego wszystkie oczy napełniają się łzami“.
Zarówno nie można wątpić o prawdzie tego wrażenia jak odmawiać inteligencji i smaku pani de Sevigné. Muzyka Lully’ego, która ją zachwycała, dziś wypłoszyłaby z sali; wówczas ta muzyka wspomagała krystalizacją, dziś ją uniemożliwia. - ↑ Jestto korzyść tych, którzy „są w modzie“. Nie dbając na skazy urody już znane i w niczem nie szkodzące wyobraźni, ludzie chwytają się jednej z tych trzech piękności:
1. U ludu, pojęcie bogactwa;
2. W świecie, pojęcie materjalnego lub moralnego wykwintu.
3. Na dworze, pojęcie: „Chcę podobać się kobietom“. Prawie wszędzie połączenie tych trzech pojęć. Szczęście, związane z pojęciem bogactwa, łączy się z subtelną przyjemnością zawartą w pojęciu wykwintu, a wszystko ściąga się do miłości. W ten czy inny sposób, wyobraźnia daje się porwać nowości. Można się zakochać w człowieku bardzo brzydkim, nie myśląc o jego brzydocie, z czasem zaś brzydota jego staje się pięknością. W Wiedniu w r. 1787, pani Vigano, tancerka, „kobieta w modzie“, zaszła w ciążę; niebawem damy zaczęły nosić małe brzuszki à la Vigano. Dla tej samej przyczyny, tylko naodwrót, nic okropniejszego nad przestarzałą modę. Zły smak, to utożsamiać modę, która żyje jedynie odmianą, z pięknem trwałem, owocem danego ustroju społecznego w danym klimacie. Modny budynek za dziesięć lat będzie przestarzały; mniej będzie raził za dwieście lat, kiedy zapomną o modzie. Kochankowie są bardzo niedorzeczni że myślą tyle o ubraniu; kiedy ktoś widzi przedmiot ukochania, ma co innego do roboty niż troszczyć się o jego strój; patrzy się na kochanka, ale się go nie ogląda, powiada Rousseau. — Jeżeli się go ogląda, oznacza to kaprys a nie miłość. Tryumfalna piękność niemal razi w ukochanej kobiecie; nie o jej piękność chodzi, chciałoby się aby była tkliwa i oddana. Strój ma w miłości znaczenie jedynie dla młodych dziewcząt, które, surowo strzeżone w domu, zakochują się często oczyma.Słowa L., 15 sierpnia 1820. - ↑ Czy to dla ich połysku, czy dla wielkości lub kształtu; w ten sposób, lub też przez kojarzenie uczuć (patrz wyżej o śladach ospy), kochająca kobieta przyzwyczaja się do braków kochanka. Rosyjska księżna C. przyzwyczaiła się zupełnie do człowieka, który właściwie wcale nie ma nosa. Obraz odwagi oraz pistoletu nabitego dla odebrania sobie życia z powodu tego nieszczęścia, wreszcie litość dla wielkiej niedoli, wspomagane myślą że on się wyleczy, że już zaczyna się leczyć, sprawiły ten cud. Trzeba, aby biedny ranny nie zdradzał, że myśli o swojem nieszczęściu.
Berlin 1807.
- ↑ Niestosowne zdanie, przepisane z pamiętników mego przyjaciela, nieboszczyka barona de Botmer. Dzięki tej samej sztuce, Feramorz podbił Lallę-Rookh. Patrz ten uroczy poemat (Tomasza Moore).
- ↑ Widać jasno, że autor nie jest ani księciem, ani miljonerem. Kradnę ten koncept czytelnikowi.
- ↑ Narzeczona z Lammermoor, miss Asthon. Człowiek, który coś przeżył, znajdzie w pamięci mnóstwo przykładów miłości, raczej będzie miał kłopot z wyborem. Ale, jeżeli chce pisać, nie wie już, na czem się oprzeć. Zdarzenia z towarzystw w których żył zbyt obce są publiczności, trzebaby wiele czasu aby je opisać ze wszystkiemi odcieniami. Dlatego cytuję powieści powszechnie znane, ale pojęć, które podsuwam czytelnikowi, nie opieram na tych zmyśleniach, przeważnie czczych i kreślonych raczej dla malowniczości niż dla prawdy.
- ↑ Zapewne papizm.
- ↑ Tłómaczone dosłownie z Pamiętników Bottmera.
- ↑ Niektóre zdania zaczerpnięto * Crébilona, tom III.
- ↑ Powiedzenie Leonory.
- ↑ Poznań, 1807.
- ↑ Obacz podróże Bougainvilla, Cooka, etc. U niektórych zwierząt samica udaje, że się wzbrania, w chwili gdy się oddaje. Najważniejszych objaśnień co do siebie samych winniśmy szukać w anatomji porównawczej.
- ↑ Ukazuje miłość kobiety z nowej strony.
- ↑ Patrz wspaniały opis tych nudnych obyczajów pod koniec Korynny; a jeszcze pani de Staël odmalowała je zbyt pochlebnie.
- ↑ Biblja i arystokracja mszczą się okrutnie na ludziach, którzy sądzą że im zawdzięczają wszystko.
- ↑ Wstyd jest jednem ze źródeł zamiłowania w stroju; takim a takim strojem kobieta przyrzeka się mniej albo więcej. Oto przyczyna, dla której strojenie się w podeszłym wieku jest niewłaściwe.
Kobieta z prowincji, jeśli się sili w Paryżu dążyć za modą, przyrzeka się niezręcznie i ośmiesza się. Parafjanka przybyła do Paryża powinna zacząć od ubierania się tak, jakby miała lat trzydzieści. - ↑ Ton panujący w towarzystwie genewskiem, zwłaszcza w wyższych sferach; użyteczność dworu w tem, aby leczyć śmiesznością skłonność do pruderji; odpowiedź pani de Rochefort Duclosowi na jego opowiastki: „Doprawdy, bierze nas pan za nazbyt uczciwe kobiety“ (Chamfort). Niema nic nudniejszego w świecie, jak nieszczera wstydliwość.
- ↑ „Ech, drogi Fronsac, jest conajmniej dwadzieścia butelek szampana między powiastką z którą wyjeżdżasz a tem co mówimy w tej chwili“.
- ↑ Jestto rzecz temperamentu melancholijnego w zestawieniu z temperamentem sangwinicznym. Przyjrzyjcie się kobiecie cnotliwej, nawet ową kramarską cnotą dewotów (cnotliwa dla uzyskania stokrotnej nagrody w niebie), oraz czterdziestoletniemu zużytemu hulace. Mimo iż Valmont z Niebezpiecznych związkó w jeszcze nie jest w tem położeniu, prezydentowa de Tourvel jest przez cały ciąg książki szczęśliwsza od niego; i gdyby autor, człowiek tak bystry, był jeszcze bystrzejszy, to byłby morał jego mądrej książki.
- ↑ Temperament melancholijny, który można nazwać temperamentem miłosnym. Widywałem najbardziej niepospolite i stworzone do miłości kobiety, które, z braku inteligencji, dawały pierwszeństwo prozaicznemu temperamentowi sangwinicznemu. Historja Alfreda, Grande Chartreuse, 1810.
Nie znam rzeczy, któraby mnie bardziej skłaniała do t. zw. złego towarzystwa.
(Tutaj biedny Visconti gubi się w chmurach.
Wszystkie kobiety jednakie są co do zasadniczych popędów serca i namiętności; jedynie formy są różne. Istnieją różnice, które stwarza majątek, wykształcenie, przebywanie w wyższej sferze ducha, przedewszystkiem zaś, na nieszczęście, drażliwsza duma.
To lub inne słowo, które oburza księżniczkę, nie razi bynajmniej alpejskiej pasterki. Ale, skoro wpadną w gniew, objawy uczuć są u księżniczki czy u pasterki jednakie). — (Jedyna uwaga Wydawcy). - ↑ Powiedzenie M.
- ↑ Stendhal używa naogół wyrażenia amant (kochanek) w staroświeckiem znaczeniu zalotnika. (Przyp. tłum.).
- ↑ The heart of Midlothian, tom III.
- ↑ Jak czarna chmura zwiastuje najstraszliwszą burzę.
- ↑ I tę nieszczęsną miłość, którą w sobie przemogłam... podstęp twój podchwycił i przekonał mnie o niej. Wyznałam ci ją, muszę przy niej obstawać; daremniebyś ty sam o niej zapomniał; to hańbiące wyznanie, do któregoś mnie zmusił, zostanie na zawsze przytomne mej pamięci. Zawsze będzie mi się zdawało, że jesteś niepewny mej wiary; i sam grobowiec, panie, mniej jest dla mnie smutny, niż łoże małżonka, który mi wyrządził tę obelgę, zyskał nademną tę okrutną przewagę, i który, gotując mi wieczystą zgryzotę, zmusił mnie, bym się spłoniła od ogni, płonących nie dla niego...
Racine, Mitrydates. - ↑ Monarchja bez konstytucji i bez parlamentu.
- ↑ Ach, kiedy wrócisz na świat żywych, racz także poświęcić mi wspomnienie. Jestem Pia; Sienna dała mi życie; znalazłam śmierć w naszych bagniskach. Ten, który, zaślubiając mnie, dał mi swój pierścień, zna moje dzieje.
- ↑ Złe, zgubne powietrze.
- ↑ Wracam zawsze od miss Cornel pełen zachwytu oraz głębokich spostrzeżeń nad namiętnościami ludzkiemi, oglądanemi w ich nagości. Jej stanowczość w wydawaniu rozkazów służbie nie jest despotyzmem; wynika stąd, iż ona widzi jasno i szybko co należy czynić.
Pogniewana na mnie z początku wizyty, nie myśli już o tem ku końcowi. Objaśnia mi cały mechanizm swej miłości do Mortimera: „Wolę go widzieć w towarzystwie, niż sam na sam“. Najgenjalniejsza kobieta nie zdobyłaby się na więcej: ma odwagę być naturalną i nie krępuje się żadną teorją. „Czuję się szczęśliwsza jako aktorka, niż gdybym była żoną para“. Wielka dusza, której przyjaźń powinienem zachować dla dobra mego wykształcenia. - ↑ Wyniosłość i odwaga w rzeczach wielkich, ale czujność na rzeczy drobne; temperament gwałtowny i żółciowy. Jego zachowanie z panią de Monaco (Saint Simon, V, 383); jego przygoda pod łóżkiem pani de Montespan, gdy król był u niej. Bez tych drobiazgów, charakter ów jest niepojęty dla kobiet.
- ↑ When Minna Toil heard a tale of woe or of romance, it was then her blood rushed to her cheeks, and shewed plainly how warm it beat notwithstanding the generally serious composed and retiring disposition which her countenance and demeanour seemed to exhibit.
(„Kiedy Minna Toil słyszała opowieść tragiczną lub romansową, krew nabiegała jej do twarzy, okazując jasno, jak namiętnie — mimo zwykłej powagi i wstrzemięźliwości — biło jej serce“).The Pirate, I, 33.Ludzie pospolici widzą chłód w duszach takich jak Minny Toil, które nie uważają aby codzienne drobiazgi warte były ich wzruszenia.
- ↑ „Powiadam ci, dumny Templarjuszu, że w swoich najokrutniejszych walkach nie okazałeś — ty, tak sławiony — więcej męstwa, niż go okazuje kobieta, kiedy miłość lub obowiązek wydają ją na łup cierpienia“.
- ↑ Słowa Marji Stuart o Leicesterze, po rozmowie z Elżbietą, w której-to rozmowie się zgubiła.
Schiller.
- ↑ Wiadomo, że ta sławna kobieta napisała, prawdopodobnie na współkę z panem de la Rochefoucauld, powieść o Księżnej de Cleves, i że ta para autorów spędziła w doskonałej przyjaźni ostatnich dwadzieścia lat życia. To właśnie miłość w stylu włoskim.
- ↑ Dosłownie: biała śmierć.
- ↑ Sotto Uasbergo del sentirsi pura. (Pod pancerzem czystego sumienia).
Dante, Inf. XXVIII, 117.
- ↑ Jestto rzecz, którą nieraz zauważyłem w miłości, owa skłonność do czerpania większej sumy cierpienia z niepomyślnego obrotu, niż radości z pomyślnego.
- ↑ Don Karlos, Saint Preux, Hipolit i Bajazet Racine’a.
- ↑ Mordaunt Merton, I tom Piraty.
- ↑ Skoro wymieniłem Corregia, powiem, iż w jednej naszkicowanej głowie anioła, w trybunie florenckiej galerji, można znaleść spojrzenie szczęśliwej miłości; w Parmie zaś, u Madonny koronowanej przez Jezusa, oczy spuszczone z miłości.
- ↑ Come what sorrow can,
It cannot countervail the exchange of joy
That one short moment gives me in her sight.
Romeo and Juliet. - ↑ Na krótki czas przed śmiercią, napisał odę, która ma tę zaletę, iż dobrze wyraża jego uczucia:
L’ULTIMO DI.AnacreonticaA Elvira
Vedi tu dove il rio
Lambendo un mirto va,
Là del riposo mio
La pietra surgerà.
Il passero amoroso,
E il nobile usignuol
Entro quel mirto ombroso
Raccoglieranno il vol.
Vieni, diletta Elvira,
A quella tomba vien,
E sulla muta lira,
Appoggia il bianco sen.
Su quella bruna pietra,
Le tortore verran,
E intorno alla mia cetra,
Il nido intrecieran.
E ogni anno, il di che offendere
M’osasti tu infedel,
Farô la su discendere
La folgore del ciel.
Odi d’un uom che muore
Odi l’estremo suon,
Questo apassito fiore
Ti lasci, Elvira, in don.
Quanto precioso ei sia
Saper tu il devi appien;
Il di che fosti mia,
Te l’involai dal sen.
Simbolo allor d’affetto,
Or pegno di dolor
Torno a posarti in petto,
Quest’appassito fior.
E avrai nel cuor scolpito,
Se crudo il cor non è,
Come ti fu rapito,
Come fu reso a te.S. Radael.(„Ostatni dzień. — Anakreontyk. — Widzisz miejsce, gdzie płynie ten strumień, kąpiąc drzewo mirtowe? Tam będzie się wznosił mój grobowy kamień. Kochliwy wróbelek i szlachetny słowik będą odpoczywały w cieniu tego mirtu. Przyjdź, droga Elwiro, przyjdź na mój grób, i oprzyj na mej niemej lutni twoje białe łono. Na ten ciemny kamień przylecą turkawki, zbudują gniazdo dokoła mej lutni. I co rok, w dniu, w którym ważyłaś się mnie zdradzić, niewierna! ściągnę tam piorun z nieba! Przyjm, przyjm ostatnie słowo umierającego. Spójrz na ten zwiędły kwiat, zostawiam ci go, Elwiro, daję ci go. Jak on jest drogi! musisz to wiedzieć. W dniu, w którym zostałaś moją, uszczknąłem go na twojem łonie. Godło uczucia niegdyś, zakład cierpienia dziś, zwracam ten zwiędły kwiat na twoje łono. A ty wyryjesz w twojem sercu, jeśli twe serce nie jest bezlitosne, jak ci go wzięto, jak ci go oddano“).
- ↑ „Biedny nieszczęśnik! Ileż słodkich myśli i jakież wytrwałe pragnienia zawiodły go ku jego ostatniej godzinie! Twarz jego była piękna i słodka, włosy blond, jeno szlachetna blizna przecięła jedną brew“.
- ↑ Życie Haydna, str. 288.
- ↑ „Po pierwszej sprzeczce, pani Ivernetta zerwała z biednym Bariac. Bariac był szczerze zakochany, zerwanie to pogrążyło go w rozpaczy; ale przyjaciel jego, Wilhelm Balaon, którego życiorys piszemy, pomógł mu wielce i dokonał tego cudu, iż ułagodził srogą Ivernettę. Zawarto pokój, a zgoda była tak luba, że Bariac przysiągł Balaonowi, iż chwila pierwszych faworów kochanki nie była tak słodka, jak to rozkoszne pojednanie. Opowiadanie to zawróciło głowę Balaonowi, zapragnął poznać tę rozkosz którą opisywał mu jego przyjaciel etc. etc. (Nivernois, Życie trubadurów, t. I. str. 32).
- ↑ Ten właśnie rodzaj nieśmiałości jest rozstrzygający, i dowodzi namiętnej miłości u inteligentnego człowieka.
- ↑ Czytelnik przypomina sobie, że, jeżeli autor używa niekiedy słówka ja, to aby wprowadzić pewne urozmaicenie w formę tego studjum. Nie ma bynajmniej zamiaru zajmować czytelników własnemi uczuciami. Stara się udzielić, w sposób najmniej suchy, tego co zauważył u innych.
- ↑ Tak iż mieści się ściśle w tych samych uczynkach.
- ↑ Haec autem ad acerbam rei memoriam, amara quadam dulcedine, scribere visum est... ut cogitem nihil esse debere quod amplius mihi placeat in hac vita. Petrarca, Ed. Marsand.
15 stycznia, 1819.
- ↑ Wenecja, 1819.
- ↑ Pamiętniki pani d’Epinay, Geliotte.
Praga, Celowiec, cale Morawy, etc. Kobiety są tam bardzo sprytne, a mężczyźni wielcy myśliwi. Przyjaźń między kobietami jest tutaj bardzo częsta. Najpiękniejszą porą roku jest tu zima: urządza się kolejno polowania trwające po dwa tygodnie i dłużej, w dobrach okolicznych magnatów. Jeden z najinteligentniejszych mężczyzn powiadał mi raz, że Karol Piąty władał prawnie całą Italją, i że tem samem napróżno Włosi chcieliby się buntować. Żona tego zacnego człowieka czytywała Listy panny de Lespinasse.Znaim, 1816. - ↑ Wielkie pytanie. Zdaje mi się, że, poza wychowaniem, które zaczyna się w ósmym czy dziesiątym miesiącu, jest trochę instynktu.
- ↑ Djalekt wenecki posiada opisy miłości fizycznej tak jaskrawe, iż zostawia o tysiąc mil za sobą Horacego, Propercjusza, La Fontaine’a i wszystkich poetów. Pan Buratti, wenecjanin, jest w tej chwili pierwszym poetą satyrycznym naszej smutnej Europy. Celuje zwłaszcza w komicznym opisie fizycznym swych bohaterów; toteż często dostaje się do więzienia. — Patrz Elefanteida. Uomo, Strefeida.
- ↑ Oto szaleństwo miłości; ta doskonałość, którą ty widzisz, nie jest doskonałością dla niego.
- ↑ Montagnola, 13 kwietnia 1819.
- ↑ Księżniczka Tarentu, nowela Scarrona.
- ↑ Jak w Ciekawym gburze, noweli Cervantesa.
- ↑ Drobnostki lekkie jak puch wydają się zazdrosnemu dowodem niezbitym jak Ewangelja.
- ↑ „Ranek, który wstał spokojny i lśniący, przystroił urocze góry widoczne z zamku. Wspaniały Ocean, sfalowany tysiącem srebrnych fal, rozciągał się aż do krańców horyzontu w straszliwym i łagodnym majestacie. Nawet w chwilach gdy największa burza niem miota, serce ludzkie wrażliwe jest na krajobrazy nacechowane spokojem i wielkością; na wzruszenia które ją zespalają z niemi, a potężny ich wpływ rodzi niejeden szlachetny i dzielny postępek“.
- ↑ Powinnaby powstać w Filadelfji akademja, poświęcona jedynie zbieraniu materjałów do studjów nad człowiekiem w stanie dzikim, i nie czekać aż te ciekawe plemiona wyginą.
Wiem, że podobne akademje istnieją; ale zapewne z przepisami godnemi naszych akademij europejskich. (Memorjał i rozprawa o Zodjaku Denderah w Akademji Nauk w Paryżu, w r. 1821). Widzę, że akademja w Massachusset, o ile mi się zdaje, poleca roztropnie duchownej osobie (O. Jarvis) napisanie rozprawy o religji u dzikich. Ksiądz ten skwapliwie pognębił pewnego bezbożnego Francuza, nazwiskiem Volney. Wedle księdza, dzicy mają najdokładniejsze i najszlachetniejsze pojęcia o Bogu, etc. Gdyby mieszkał w Anglji, podobny raport zapewniłby godnemu akademikowi preferment w wysokości trzystu lub czterystu ludwików oraz poparcie wszystkich lordów w okolicy. Ale w Ameryce! Pozatem, śmieszność tej akademji przypomina mi, że wolni Amerykanie przywiązują największą wagę do pięknych herbów na drzwiczkach powozu; martwi ich jedynie, że, wskutek niedostatecznego wykształcenia lakierników, zdarzają się często myłki w herbach. - ↑ Porównuje się gałązkę przybraną djamentami z gałązką ogołoconą z liści, a kontrast czyni wspomnienie tem żywszem.
- ↑ W rękopisie: „...Widuj rzadko ukochaną kobietę, dla osłabienia się bierz często na przeczyszczenie, a wieczorem pij szampana“.
- ↑ Przykładem miłości Alfierego do owej wielkiej damy angielskiej (milady Ligonier), która miała równocześnie stosunek ze swym lokajem i małpowała pociesznie Penelopę. (Vita, 2).
- ↑ Raczej niż umrzeć, szuka się bardzo daleko jakiegoś pozoru pozwalającego żyć i cierpieć.
- ↑ Bohaterka tragedji Racine’a Bajazet, opartej na motywie zazdrości kobiecej (przyp. tłum.).
- ↑ Ta wzgarda jest jedną z głównych przyczyn samobójstwa; człowiek zabija się, aby dać zadośćuczynienie swemu honorowi.
- ↑ Myśl 495. Czytelnik rozpoznał zapewne, mimo że tego nie zaznaczam za każdym razem, wiele innych myśli sławnych pisarzów. Ja staram się pisać historję, a takie myśli, to fakty.
- ↑ W oryg. tytuł ten brzmi: De la pique d’amour propre, przyczem autor dodaje w przypisku: „Wiem, że to słowo nie jest w tem znaczeniu zbyt francuskie, ale nie znajduję innego w jego miejsce. Po włosku puntiglio, po angielsku pique“.
- ↑ Montesquieu, ulubiony pisarz Stendhala, w dziele swojem O duchu praw, czyni honor podstawą ustroju monarchicznego. (Przyp. tłum.).
- ↑ Trzy czwarte dawnych wielkich panów francuskich, około r. 1778, miałoby do czynienia z kryminałem w kraju, gdzieby stosowano prawo bez względu na osoby.
- ↑ Ponieważ w sprawach miłosnych ludzie ci przez zawiść szpiegują się nawzajem, na prowincji bywa mniej miłości a więcej rozpusty. Włochy są szczęśliwsze.
- ↑ Co rok są liczne przykłady kobiet porzuconych tak szpetnie; toteż wybaczam uczciwym kobietom ich nieufność. — Mirabeau, Listy do Zofji. Opinja jest bezsilna w krajach despotycznych, wartość ma tam jedynie łaska paszy.
- ↑ Liworno, 1819.
- ↑ Obacz Wyznania szczególnego człowieka (powiastka mistress Opie).
- ↑ Listy pani du Deffant, Pamiętniki Lauzuna.
- ↑ Aluzje do Francuzów, której ilustrację znajdziemy w opisie klęski pod Waterloo, w powieści Pustelnia parmeńska. (Przyp. tłum.).
- ↑ Volney, Obraz Stanów Zjednoczonych w Ameryce, str. 491 — 496.
- ↑ Człowiek przyzwyczajony do takiego widoku i świadomy losu jaki mu grozi, może zważać jedynie wielkość duszy, a wówczas ten widok jest najistotniejszą i najwyższą z biernych rozkoszy.
- ↑ Pamiętniki pani d’Epinay, o ile mi się zdaje, albo Marmontela.
- ↑ Cobądź o tem mówi ten i ów minister-hipokryta, władza jest największą z rozkoszy. Zdaje mi się, że jedna miłość może ją przeważyć, ale miłość jest szczęśliwą chorobą, której nie można wydreptać, jak posady ministra.
- ↑ Niebezpieczeństwo Henryka Mortona w Klydzie.
Old Mortality t. IV, str. 224.
- ↑ Nazbyt wychwalanego lorda Byrona.
- ↑ Jedynie dla skrócenia, i przepraszając za to nowe słowo.
- ↑ Pani Dornal i Serigny, Wyznania hr. *** Duclosa.
- ↑ Płakałem prawie codziennie (szacowne słowa z 10 czerwca).
- ↑ Salviati.
- ↑ „Przysięgła nie kochać!“
- ↑ „Namiętność jej zgaśnie jak lampa z braku paliwa“.
- ↑ Ob. Cabanis, Wpływ ustroju fizycznego, etc.
- ↑ Bohaterka Nowej Heloizy Russa.
- ↑ Trzewiki bez klamer ministra Roland: „Och, panie, wszystko stracone!“ odpowiedział Dumourier. Na posiedzeniu u króla prezydent zgromadzenia zakładą nogę na nogę.
- ↑ Czytelnik spostrzegł zapewne aż nadto, że traktat ten sporządzony jest z ustępów pisanych w miarę jak Lisio Visconti patrzał, w czasie swych podróży, na anegdoty przesuwające mu się przed oczami. Wszystkie te anegdoty znajdują się szczegółowo w dzienniku jego życia; może powinienem był je przytoczyć, ale wydałyby się niezbyt przyzwoite. Najdawniejsze zapiski noszą datę berlińską z r. 1807, ostatnie zaś pochodzą z ostatnich dni przed jego śmiercią, z czerwca r. 1819. Niektóre daty zmieniono umyślnie aby nie popełnić niedyskrecji; ale do tego ograniczają się wszystkie zmiany, nie czułem się uprawniony do przerabiania stylu. Książkę tę pisano w stu rozmaitych miejscowościach; oby i czytano ją tak samo.
- ↑ Historyczne. Wielu ludzi, mimo że bardzo ciekawych, z niechęcią słucha nowin: obawiają się pozoru upośledzenia w stosunku do tego kto je opowiada.
- ↑ Pamiętniki pana Réalier-Dumas. Korsyka, która, ze swemi stuośmdziesięcioma tysiącami dusz, nie tworzy ani połowy jakiegoś francuskiego departamentu, wydała w ostatnich czasach Sallicettiego, Pozzo di Borgo, generała Sebastianiego, Cervoniego, Abatucciego, Lucjana i Napoleona Bonapartów, Arenę. Departament Północny, liczący dziewięćset tysięcy mieszkańców, daleki jest od podobnej listy. Bo też na Korsyce każdy, wychodząc z domu, może oberwać kulkę; a Korsykanin, miast iście chrześcijańskiej rezygnacji, stara się bronić, a zwłaszcza mścić. Oto jak tworzą się dusze na miarę Napoleona. Daleko stąd do pałacu napchanego dworakami i szambelanami, i do Fenelona, zniewolonego wywodzić swoją cześć dla Jego Królewskiej Wysokości, wobec tej Wysokości liczącej dwanaście lat. Patrz dzieła tego wielkiego pisarza.
- ↑ W Paryżu, aby być na swojem miejscu, trzeba zwracać uwagę na tysiąc drobiazgów. Jednakże oto bardzo poważny zarzut. Liczba kobiet, które zabijają się z miłości, jest w Paryżu większa niż we wszystkich włoskich miastach razem. Fakt ten sprawia mi sporo kłopotu; nie umiem na niego odpowiedzieć w tej chwili, ale nie zmienia on mego zapatrywania. Może śmierć wydaje się w tej chwili Francuzom drobnostką, tak nudne stało się prze-cywilizowane życie; lub raczej strzelają sobie w łeb z obolałej próżności.
- ↑ Podziwiam obyczaje z czasów Ludwika XIV: przenoszono się bezustanku i w ciągu trzech dni z salonów Marly na pola bitwy w Senef i Ramillies. Żony, matki, kochanki, żyły w ciągłej obawie. Patrz listy pani de Sevigne. Istnienie niebezpieczeństwa zachowało w języku energję i szczerość, na jaką nie odważylibyśmy się już dzisiaj; ale też pan de Lameth zabija kochanka żony. Gdyby jakiś Walter Scott napisał nam romans z czasów Ludwika XIV, bylibyśmy zdumieni.
- ↑ „Głos ze świętej Heleny“. O. Meara był to chirurg marynarki angielskiej, który towarzyszył Napoleonowi na tę wyspę.
- ↑ Pierwotnie rozdział ten kończył się tak: „Do tej pory będziemy patrzyli w osłupieniu jak z naszych paryskich zakładów wychowawczych wychodzą albo profesorowie wykładający, wedle doskonałych metod, ostatnie zdobycze nauki, albo dandysi, fircyki, umiejący jedynie dobrze zawiązać krawat i bić się wytwornie w Lasku Bulońskim. Ale niech cudzoziemiec splugawi swą obecnością ziemię ojczystą: we Francji gra się na rentę, w Hiszpanji robi się partyzantkę.
„Gdybym chciał zrobić z mego syna człowieka, który dojdzie do czegoś, energicznego i zdolnego hultaja który przebije się przez świat talentem, wychowałbym go w Rzymie, gdzie wszakże, na pierwszy rzut oka, widzi się jedynie pedantów nauczających głupstw“. — Stendhal usunął to zakończenie. - ↑ W Anglji, najpoważniejsi pisarze sądzą, iż dodają sobie swobody i wdzięku, cytując słowa francuskie, które, po największej części, były francuskie jedynie w angielskich gramatykach. Ob. redaktorów Edinburgh-Review; ob. Pamiętniki hrabiny de Lichtenau, kochanki przedostatniego króla Prus.
- ↑ Podziw modny, jak dla Hume’a około r. 1775, lub dla Franklina w r. 1784, nie przeczy temu.
- ↑ Patrz podróż po Hiszpanji p. Semple; wierny obraz. Znajdziecie u niego opis bitwy pod Trafalgarem, słyszanej z daleka, który zapamiętacie.
- ↑ Correspondance Grimma, Styczeń 1783.
„Hrabia de N***, kapitan gwardji, podrażniony tem, że nie znalazł miejsca na balkonie w dniu otwarcia nowej sali, próbował, bardzo niewłaściwie, wyparować pewnego godnego prokuratora; ów, niejaki pan Pernot, nie chce ustąpić. — To jest moje miejsce. — Nie, moje. — A kto pan jesteś? — Jestem pan Sześć Franków... (to była cena miejsc). Wymiana słów coraz żywsza, obelgi, kuksańce. Hrabia N*** posunął nieprzyzwoitość do tego, że potraktował biednego sądownika jak złodzieja, w końcu ośmielił się kazać sierżantowi aby go ujął i odprowadził na strażnicę. Pan Pernot udał się tam z wielką godnością, a wyszedłszy pospieszył wnieść skargę do komisarza. Potężna korporacja do której miał zaszczyt należeć, za nic nie pozwoliła aby miał cofnąć tę skargę. Wytoczono tedy rzecz przed parlament. Pana de N*** skazano na wszystkie koszta, na przeproszenie prokuratora, na zapłacenie mu dwóch tysięcy talarów odszkodowania, które, za jego zgodą, rozdano ubogim więźniom w Conciergerie; co więcej, zalecono wyraźnie rzeczonemu hrabiemu aby nie nadużywał na przyszłość rozkazów królewskich jako pozoru dla zakłócenia widowisk, etc. Przygoda ta narobiła hałasu, urosła do wielkich rozmiarów: całe sądownictwo czuło się obrażone zniewagą wyrządzoną człowiekowi noszącemu jego szaty etc. Pan de N***, chcąc zatrzeć swą przygodę, udał się po laury do obozu w Saint-Roch. Nie mógł uczynić nic lepszego, powiadano: trudno wątpić o jego talencie do zdobywania szturmem obronnych miejsc“. (Grimm, część trzecia, tom II, str. 102).
Wyobraźcie sobie nieznanego filozofa w miejsce pana Pernot. Użyteczność pojedynku.
Patrz dalej, str. 496, wcale rozsądny list Beaumarchais’go, który odmawia jednemu z przyjaciół krytej loży na Wesele Figara. Póki myślano, że ta odmowa odnosi się do pewnego księcia, wrzenie było wielkie, mówiono o surowych karach. Wszystko obróciło się w śmiech, kiedy Beaumarchais oświadczył, że list jego zwrócony był do prezydenta du Paty. Daleko jest od r. 1785 do 1822! Nie rozumiemy już tych uczuć. I chcą, aby ta sama tragedja, która wzruszała tamtych łudzi, dobra była dla nas! - ↑ G. Pecchio w swoim gorącym liście do pięknej Angielki o wolnej Hiszpanji, która jest średniowieczem nie zmartwychwstałem lecz wciąż żywem, powiada na str. 60:
„Celem Hiszpanów była nie chwała lecz niepodległość. Gdyby Hiszpanie bili się jedynie dla honoru, wojna byłaby się skończyła bitwą pod Tudela. Honor posiada szczególną właściwość: raz splamiony, traci wszelką siłę... Toteż linjowe wojsko hiszpańskie, przepojone przesądem honoru (to znaczy przekształcone na nowoczesne europejskie), pobite rozprószyło się z myślą, że wszystko jest stracone wraz z honorem, etc. - ↑ Człowiek przysparza sobie honoru w r. 1620, powtarzając bezustanku i możliwie służalczo: Mój król i pan (obacz pamiętniki pp. de Noailles, de Torcy i wszystkich ambasadorów Ludwika XIV). To zupełnie proste: zwrotem tym wyraża stanowisko, które zajmuje wśród poddanych. Stanowisko to, które otrzymał od króla, zastępuje, w uważaniu i czci ludzkiej, stanowisko dane w starożytnym Rzymie przez opinję obywateli, którzy widzieli go walczącego nad Trazymenem i przemawiającego na forum. Niszcząc próżność i jej fortyfikacje, które ona zowie konwenansami, czyni się wyłom w monarchji absolutnej. Walka między Szekspirem a Rasynem jest tylko jedną z form walki między Ludwikiem XIV a Konstytucją.
- ↑ Można je oceniać jedynie z postępków mimowolnych.
- ↑ Miss O’Neil, Mrs. Couts, i większość wielkich aktorek angielskich rzuca teatr, aby wyjść bogato za mąż.
- ↑ Patrz Wyznania Russa, część II (przyp. tłum.).
- ↑ Przebacza się kobietom miłostki, ale miłość ośmiesza je, pisał roztropny ksiądz Girard w r. 1740.
- ↑ Jako dowód tego wystarcza mi zawiść. Obacz Edinbourgh-Reviev z 1821 r.; obacz dzienniki literackie włoskie i niemieckie oraz Scimiotigre Alfieriego.
- ↑ Sam Stendhal. (Przyp. tłum.).
- ↑ 30 września 1819.
- ↑ Pozatem że autor miał nieszczęście nie urodzić się w Paryżu, bardzo niewiele przebywał w tem mieście.
- ↑ Heu! male nunc artes miseras heac secula tractant;
Jam tener assuevit muner veile puer Tibul., I, 4. - ↑ Za Ludwika XIV, arystokracja ma sobie za zaszczyt obsypywać bogactwami panny Duthe, La Guerre i inne. Ośmdziesiąt albo sto tysięcy rocznie nie było niczem nadzwyczajnem: wielki pan sbańbiłby się mniejszą kwotą.
- ↑ Zwyczaj ten zaczyna zanikać w najlepszem towarzystwie, które francuzieje, jak wszędzie; ale mówię o olbrzymiej większości.
- ↑ Silvio Pellico.
- ↑ Obacz Richardsona. Obyczaje rodziny Harlowe, przełożone na styl współczesny, częste są w Anglji: służba więcej tam jest warta od państwa.
- ↑ Dziecko Spencera, spalone żywcem w Irlandji.
- ↑ Odeprzeć inaczej niż zapomocą obelg portret pewnej klasy Anglików odmalowany w tych trzech dziełach, wydaje mi się niepodobieństwem.
Satanick school.
- ↑ Nazywam złem moralnem w r. 1822 wszelki rząd, który nie posiada dwu Izb: wyjątek zachodzi jedynie wówczas, kiedy naczelnik rządu jest wielki przez swą prawość: cud który oglądamy w Saksonji i w Neapolu.
- ↑ Obacz w procesie nieboszczki królowej angielskiej ciekawą listę parów, wraz z sumami, jakie oni i ich rodziny otrzymują od Państwa. Naprzyklad lord Lauderdale i jego rodzina — 36.000 ludwików. Pół kwarty piwa, konieczne do nędznego utrzymania najuboższego Anglika, płaci 1 su podatku na rzecz szlachetnego para. I — rzecz bardzo ważna dla naszego przedmiotu — obaj wiedzą o tem. Z tą chwilą, ani lord ani chłop nie mają czasu myśleć o miłości: ostrzą broń, jeden publicznie i z dumą, drugi potajemnie z wściekłością.
(Yeomanry i Whiteboys).
- ↑ Plunkett, Craig, Vie de Curran.
- ↑ Nieobecnym.
- ↑ Stopień cywilizacji wieśniaków Roberta Burns i jego rodziny; klub wieśniaków, gdzie się płaciło dwa su od posiedzenia; kwestje które tam roztrząsano. (Patrz Listy Burnsa).
- ↑ To samo w Ameryce. W Szkocji popisywanie się tytularni.
- ↑ Obacz urocze listy pana Pecchio. Włochy są pełne ludzi tej miary; ale zamiast się popisywać, siedzą cicho: Paese della tirtii sconosciuta.
- ↑ Obacz Pamiętniki margrabiny bayreuckiej i Dwadzieścia lat pobytu w Berlinie, przez p. Thiébaut.
- ↑ Obacz w r. 1821 entuzjazm ich dla tragedji Tryumf krzyża, która pogrążyła w niepamięci Wilhelma Tella.
- ↑ Miałem szczęście spotkać człowieka o umyśle niezmiernie żywym, a równocześnie uczonego jak dziesięciu uczonych niemieckich i wykładającego swoje odkrycia w sposób ścisły i jasny. Jeżeli kiedy p. F... zechce drukować, ujrzymy jak w naszych oczach średnie wieki zajaśnieją światłem i pokochamy je.
- ↑ Tytuł jednej z powieści Augusta la Fontaine. Spokojne życie, drugi znamienny rys obyczajowy Niemiec, jest to far niente Włocha, fizjologiczna krytyka rosyjskiej dorożki lub angielskiego horseback.
- ↑ W owym Paryżu, który dał światu Woltera, Moliera i tylu ludzi wsławionych dowcipem; ba, nie można mieć wszystkiego, i byłoby niedowcipnie dąsać się o to.
- ↑ Ten nawyk Francuzów zmniejsza się z każdym dniem i tem samem oddala ich od bohaterów Moliera.
- ↑ Wszystkie uchybienia temu honorowi są śmiesznością w mieszczańskich —domach we Francji. Obacz Małe miasteczko, Picarda.
- ↑ Obacz doskonalą i ciekawą Historję Kościoła pana de Potter.
- ↑ „Nasz pan, to nasz wróg“.
- ↑ Znany cytat z Listów perskich Monteskiusza (przyp. tłum.).
- ↑ Około r. 1780 maksymą było: Molti averne — Un goderne — E cambiar spesso. (Mieć wielu, cieszyć się jednym i często zmieniać).
Podróż Sherlocka.
- ↑ Biblja.
- ↑ „I, dla życia, gubić przyczyny do życia“.
- ↑ Obacz zwyczaje na Azorach: miłość Boga i miłość zajmują tam wszystkie chwile. Religja chrześcijańska, wykładana przez jezuitów, jest pod tym względem o wiele mniej wroga człowiekowi, niż angielski protestantyzm; pozwala bodaj tańczyć w niedzielę; a jeden dzień przyjemności na siedm, to wiele dla rolnika, który pracuje gorliwie przez sześć pozostałych.
- ↑ Pamiętnik życia chabanona, pisany przez niego samego. Pukanie laską w sufit.
- ↑ Ascetyczna zasada Jeremiasza Bentham.
- ↑ Aluzja do znanego aforyzmu: „Hipokryzja, jestto hołd, oddany cnocie“. (Przyp. tłum.).
- ↑ Trzeba było słyszeć sympatycznego generała Laclos (autora Niebezpiecznych związków) w Neapolu, w r. 1802. Kto nie miał tego szczęścia, niech zajrzy do Życia prywatnego marszałka de Richelieu, dziewięć tomów bardzo zajmujących.
- ↑ Poczęty w Narbonie; mieszanina łaciny i arabskiego.
- ↑ Obacz: Stan potęgi wojskowej w Rosji, prawdomówne dzieło generała sir Roberta Wilsona.
- ↑ Rękopis znajduje się w bibljotece laurencjańskiej. P. Renouard przytacza go w tomie V swoich Trubadurów, str. 189. Tekst jego zawiera wiele błędów; zanadto chwalił, a za mało znał trubadurów.
- ↑ Układał melodję i słowa.
- ↑ A far all’amore.
- ↑ Dosłowny przekład prowansalskich wierszy przytoczonych przez Wilhelma.
- ↑ 900 lat przed Chrystusem.
- ↑ 1095 r.
- ↑ Obyczaje w Konstantynopolu. Jedynym sposobem zabicia miłości jest udaremnić przez łatwość wszelką krystalizację.
- ↑ Istnieje w Paryżu znaczna ilość arabskich rękopisów. Późniejsze odznaczają się przesadą, ale nigdy niema w nich najmniejszego naśladownictwa Greków lub Rzymian, dlatego uczeni gardzą niemi.
- ↑ Ów Arua-Ben-Hezam należał do szczepu Azra, o którym właśnie wspomniałem. Sławny jest jako poeta, a bardziej jeszcze jako jeden z licznych męczenników miłości, jakich mają Arabowie.
- ↑ Żałuję, że nie mogę odnaleźć we włoskim rękopisie cytatu z urzędowem źródłem tego faktu; pragnąłbym aby można było zadać mu kłam.
- ↑ Quiroga (1784 — 1841), hiszpański generał i mąż stanu, szermierz idei konstytucyjnych; toż samo Riego (powieszony w r. 1823). Porlier, patrjota hiszpański, stracony w r. 1815. (Przyp. tłum.).
- ↑ Pamiętniki pani de Staal, Collégo, Duclosa, margrabiny Baireuth.
- ↑ Domyśl, „w Paryżu“.
- ↑ Obacz pamiętniki tych wspaniałych kobiet. Mógłbym przytoczyć inne nazwiska, ale są nieznane publiczności, zresztą nie można, choćby najpochlebniej, pokazywać palcem osób żyjących.
- ↑ Obacz mistress Hutchinson, wzdragającą się oddać przysługi swej rodzinie i ubóstwianemu mężowi, wydaniem kilku królobójców ministrom wiarołomnego Karola II (T. II, str. 284).
- ↑ To mi każe pokładać wielkie nadzieje w wyrastającem pokoleniu uprzywilejowanych. Mam nadzieję również, że mężowie, którzy przeczytają ten rozdział, będą mniejszymi despotami przez trzy dni.
- ↑ We Włoszech jest odwrotnie, najpiękniejsze głosy spotyka się wśród amatorów.
- ↑ Wychowanie pani d’Epinay (Pamiętniki, tom I).
- ↑ Wyłączam wychowanie tyczące form: lepiej umieją wejść do salonu przy ulicy Verte niż przy ulicy Saint-Martin.
- ↑ Katechizmu.
- ↑ Po łacinie Ecclesia, po francusku l’Eglise, są rodzaju żeńskiego. (Przyp. tłum.).
- ↑ Tli est Petrus et super hanc petrum
Aedificabo Ecclesiam meam.
(Patrz: de Potter, Historja Kościoła). - ↑ Religja jest to sprawa między każdym człowiekiem a Bogiem. Jakiem prawem wciskacie się między Boga a mnie? Pełnomocnika, w myśl społecznego kontraktu, biorę jedynie dla rzeczy, których nie mogę załatwić sam.
Czemu Francuz nie miałby opłacać swego księdza, jak swego piekarza? Jeżeli mamy w Paryżu dobry chleb, to dlatego że Państwo nie wpadło jeszcze na myśl bezpłatnego rozdawania chleba i wzięcia wszystkich piekarzy na swój żołd.
W Stanach Zjednoczonych, każdy opłaca swego księdza; panowie ci zmuszeni są mieć jakieś zasługi, a sąsiad mój nie pokłada szczęścia w tem, aby mi narzucić swego księdza (Listy Birkbeka). Cóż się stanie, jeżeli będę miał przekonanie, jak nasi ojcowie, że proboszcz jest cichym wspólnikiem mojej żony? Zatem, o ile nie zjawi się jaki Luter, nie będzie już katolicyzmu we Francji w r. 1850. Religję tę mógł ocalić w r. 1820 jedynie p. Grégoire: widzicie jak się z nim obchodzą! (Przyp. autora; słowa: ksiądz, ojcowie, żona, Francja, są w oryginale zaznaczone pierwszą literą i wykropkowane). - ↑ Np. generałowie w r. 1795.
- ↑ Oto jest, w zakresie sztuk pięknych, wielka wada racjonalnego rządu, jak również jedyna istotna zaleta monarchji w stylu Ludwika XIV. Obacz bezpłodność literacką Ameryki. Ani jednej romancy takiej jak Roberta Burnsa lub Hiszpanów w trzynastym wieku. Obacz cudowne romance nowoczesnych Greków, także Hiszpanów i Duńczyków z trzynastego wieku, a jeszcze lepiej poezje arabskie z siódmego stulecia.
- ↑ Mój drogi chłopcze, ojciec twój kocha cię, dlatego daje mi czterdzieści franków miesięcznie, abym cię nauczył matematyki, rysunku, słowem środków do zarobienia na życie. Gdyby ci było zimno z braku płaszczyka, ojciec twój bolałby nad tem. Bolałby, ponieważ serce jego, etc. etc. Ale, kiedy będziesz miał ośmnaście lat, będziesz musiał sam zarobić na kupno tego płaszcza. Ojciec twój posiada, jak mówią, dwadzieścia pięć tysięcy funtów renty; ale jest was czworo, zatem, trzeba będzie się odzwyczaić od powozu, z którego korzystasz w domu ojca etc. etc.
- ↑ Wczoraj wieczór słyszałem, jak dwie urocze czteroletnie dziewczynki śpiewały bardzo śmiałe piosenki miłosne na huśtawce, na której je bujałem. Pokojówki uczą je tych piosenek, a matka powiada im, że miłość i kochanek to puste słowa bez treści.
- ↑ Nawet z pewnością. W miłości nie znajdujemy smaku w piciu wody innej niż z umiłowanego źródła. Wówczas wierność jest rzeczą naturalną.
W małżeństwie bez miłości, w niespełna dwa lata woda z tego źródła staje się gorzka. Otóż w naturze wciąż istnieje potrzeba wody. Obyczaje mogą pokonać naturę, ale tylko wówczas, gdy można ją zwyciężyć w jednej chwili: żona indyjska, która wstępuje na stos (21 października 1821) po śmierci starego, znienawidzonego męża; dziewczyna europejska, która zabija w barbarzyński sposób dzieciątko dopiero co na świat wydane. Gdyby nie wysokie mury klasztorów, mniszki drapnęłyby w świat. (W oryginale przypisek ten jest po włosku). - ↑ Wszystko, nawet drobnostki, śmieszne jest u nas w sprawach tyczących wychowania kobiet. Naprzykład w r. 1820, pod rządami tych samych szlachciców którzy potępili rozwód, ministerjum wysyła do Laun biust i posąg Gabrjeli d’Estrées. Posąg będzie ustawiony na publicznem miejscu, widocznie dla rozbudzenia w młodych dziewczętach miłości do Burbonów i zachęcenia ich, w razie potrzeby, aby nie były oporne sympatycznym królom i dały potomstwo tej dostojnej rodzinie.
Ale, w zamian, toż samo ministerjum odmawia miastu Laun biustu marszałka Serrurier, dzielnego człowieka, który nie znał się na amorach i który, co więcej, gminnie rozpoczął karjerę od prostego żołnierza. (Mowa generała Foy, Kurjer z dnia 17 czerwca 1320. Dulaure, w swojej ciekawej Historji Paryża, rozdział: Miłostki Henryka IV). - ↑ Joannę, córkę Alfonsa V, króla Luzytanji, ogarnął tak wielki ogień miłości bożej, że od samego dziecięctwa rzeczami ziemskiemi pogardziwszy, jedynie pragnieniem niebieskiej ojczyzny płonęła.
- ↑ Chateaubrianda.
- ↑ Pamiętniki pani Roland. Pan Grangeneuve, który przechadza się o godzinie ósmej po pewnej ulicy, aby zginąć z ręki kapucyna Chabot. Wierzono, iż śmierć może być użyteczna dla sprawy wolności.
- ↑ Laclos, Niebezpieczne związki
- ↑ Autor odczytał rozdział zatytułowany dell’ Amore we włoskim przekładzie Ideologii pana de Trący. Czytelnik znajdzie w owym rozdziale myśli filozoficzne o ileż donioślejsze niż wszystko to, co może spotkać tutaj!
- ↑ Korynna, głośny romans pani de Staël. (Przyp. tłum.).
- ↑ Zasady filozoficzne pułkownika Weissa, siódme wydanie, t. II, str. 245.
- ↑ Rad jestem, że mogę cudzemi słowami opowiedzieć niezwykłe fakty, które miałem sposobność oglądać. Z pewnością bez p. Weissa nie byłbym przytoczył tego rysu. Opuściłem niemniej znamienne spostrzeżenia z Walencji i z Wiednia.
- ↑ Dziennik angielski Examiner, zdając sprawę z procesu królowej (nr.
622, 3 września 1820), dodaje: „Dzięki naszemu systemowi moralności płciowej, tysiące kobiet stają się przedajnemi nierządnicami. Uczy się kobiety uczciwe gardzić niemi, ale mężowie mają prawo odwiedzać te nierządnice i uchodzi to jedynie za grzech powszedni“.
Jest w tem szlachetna odwaga, aby krainie cantu powiedzieć w tym przedmiocie prawdę, choćby najbardziej pospolitą i jawną; jeszcze większą zasługą jestto ze strony biednego dziennika, którego jedynym widokiem powodzenia jest, że go kupią ludzie bogaci, uważający biblję i biskupów za jedyną ochronę swoich pięknych liberji. - ↑ Pani de Sévigné pisała do córki 23 grudnia 1671: „Nie wiem, czy ci wiadomo, że Villarceaux, napomykając królowi o jakimś urzędzie dworskim dla swego syna, skorzystał zręcznie ze sposobności, aby wspomnieć, iż są ludzie, którzy nachodzą jego siostrzenicę (pannę de Rouxel), mówiąc że Jego Królewska Mość ma na nią zamiary; jeśli tak jest, błaga aby użył za pośrednika jego; właściwiej będzie, jeżeli sprawa będzie w jego a nie w innych rękach; on doprowadzi ją pomyślnie do skutku. Król zaczął się śmiać i rzekł: Villarceaux, jesteśmy za starzy obaj, aby się porywać na piętnastolatki. I, jako człowiek wielkich manier, wyśmiał się zeń i opowiedział jego propozycję damom“. (Tom II, str. 340).
Pamiętniki Lauzuna, Bezenvala, pani d’Epinay, etc. etc. Błagam, niech mnie nikt z kretesem nie potępia, póki nie przeczyta tych pamiętników. - ↑ Bohater Nowej Heloizy Russa.
- ↑ Pierwszy tom Nowej Heloizy i wszystkie tomy, gdyby Saint-Preux miał bodaj cień tego charakteru; ale to był prawdziwy poeta, ślamazarny gaduła, rezolutny dopiero wtedy kiedy wyciął perorę, zresztą figura nader płaska. Tacy ludzie mają tę olbrzymią przewagę, że nie drażnią dumy kobiecej i nigdy nie budzą w kochance zdumienia. Proszę zważyć to słowo; w niem tkwi może cała tajemnica powodzenia pospolitych mężczyzn u niepospolitych kobiet. Ale miłość jest namiętnością jedynie o tyle, o ile każe zapomnieć o miłości własnej. Nie czują tedy zgoła miłości owe kobiety, które, jak L., żądają od niej zadowoleń dumy. Ani wiedząc o tem, znajdują się na tym samym poziomie co człowiek prozaiczny, przedmiot ich wzgardy, który w miłości szuka miłości i próżności. One chcą miłości i dumy, ale miłość odchodzi z rumieńcem na czole; jest to najpyszniejszy z despotów: albo jest wszystkiem albo niczem.
- ↑ Odczytać stronicę Andrzeja Chénier, Dzieła, str. 370; lub otworzyć oczy na świat, co jest trudniej: „Naogół, ci, których nazywamy patrycjuszami, dalsi są niż inni ludzie od kochania czegokolwiek“, powiedział Marek Aureli (Myśli, str. 50).
- ↑ J. J. Rousseau, Wyznania.
- ↑ Porównaj Lowelasa z Tom Jonesem.
- ↑ Patrz Życie prywatne księcia de Richelieu, 9 tomów in 8°. Czemu, w chwili gdy morderca zabija człowieka, nie pada martwy u stóp swej ofiary? Poco choroby? A jeżeli są już choroby, czemu taki Troistaillons nie umrze na niestrawność? Czemu Henryk IV panuje dwadzieścia jeden lat, a Ludwik XV pięćdziesiąt dziewięć? Czemu trwanie życia nie jest w stosunku do cnoty każdego człowieka? I inne bezecne — powiedzą filozofowie angielscy — pytania, które stawiać nie jest z pewnością żadną zasługą, ale byłoby może zasługą znaleźć na nie inne odpowiedzi niż obelgę i cant.
- ↑ Obacz w Swetonjuszu Nerona po zamordowaniu matki; a wszakże jakaż imponująca suma pochlebstwa otaczała go!
- ↑ Okrucieństwo jest jeno obolałą sympatją. Władza dlatego jest, po miłości, największem szczęściem, że zdaje się nam, iż jesteśmy w stanie nakazać sympatję.
- ↑ Jeśli ktoś ukazuje oczom widza cnotę obok miłości, przedstawia zazwyczaj serce podzielone między te dwa uczucia. Cnota w romansach jest dobra tylko na to aby ją poświęcić: Julja d’Etanges.
- ↑ Patrz Saint-Simon, poronienie księżnej de Bourgogne; i pani de Motteville, passim. Księżniczka ta, która dziwiła się, że inne kobiety mają po pięć palców u ręki jak ona; ów książę orleański, Gaston, brat Ludwika XIII, znajdujący czemś tak prostem, aby jego faworyci szli dla jego przyjemności na rusztowanie. Obacz, w r. 1820, owych panów, proponujących ustawę wyborczą, zdolną przywrócić we Francji czasy Robespierrów, etc., etc., obacz Neapol w r. 1779. (Zostawiam ten przypisek, kreślony w r. 1820. Lista magnatów z r. 1778 7. oceną ich moralności, podaną przez generała Laclos, którą widziałem w Neapolu u margrabiego Berio; rękopis więcej niż trzystustronicowy, wielce skandaliczny).
- ↑ Charakter młodego patrycjusza w r. 1822 dość wiernie oddany jest w dzielnym Boswellu w Old Mortality.
- ↑ Maksymy i rozważania moralne.
- ↑ Obacz Pamiętniki Retza, i przykrą chwilę jaką La Rochefoucauld zgotował koadjutorowi w parlamencie ściskając go między dwojgiem drzwi.
- ↑ Cytowana już wyżej powieść pani de La Fayette, Księżna de Cleves.
- ↑ „Ostrożny człowiek wciąż ma się na baczności; dlatego liczba kłamliwych zalotników jest tak wielka. Oblegane miłością damy długo każą wzdychać miłośnikom, którzy się nigdy nie skalali fałszem. Ale cenę skarbu, który dają wreszcie, zna jedynie serce, które go smakuje; im drożej go kupuje, tem bardziej jest niebiański. Chwała miłości warta jest tylko tyle, ile kosztuje“.
- ↑ Obacz Pamiętniki Collego: jego żona.
- ↑ Fizjologowie, znający ustrój organów, powiadają wam: „Niesprawiedliwość w stosunkach rodzi oschłość, nieufność i nieszczęście“.
- ↑ Dulaure, Historja Paryża.
Niema scena w apartamencie królowej tuż po ucieczce księżnej de Condé; ministrowie kulący się w milczeniu pod ścianą; król przechadza się wielkiemi krokami. - ↑ Rousseau, Wyznania.
- ↑ W kwestji obecnych obyczajów angielskich, obacz Życie pana Beattie, pisane przez jego bliskiego przyjaciela. Można się zbudować głęboką pokorą pana Beattie, przyjmującego dziesięć gwinei od starej margrabiny za spotwarzanie Hume’a. Wystraszona arystokracja wspiera się na biskupach mających po 200.000 fr. rocznego dochodu i opłaca pieniędzmi lub szacunkiem pisarzy, rzekomo liberalnych, aby lżyli Cheniera (Edinbourgh-Review, 1821).
Najwstrętniejszy cant wnika wszędzie; dławi wszystko, co nie jest obrazem dzikich i gwałtownych uczuć; niepodobna napisać po angielsku czegoś wesołego. - ↑ „Dwie Elżbiety. — Porównajmy córki dwóch okrutnych ludzi i zważmy która z nich była władczynią narodu cywilizowanego, a która ludu barbarzyńców. Obie nazywały się Elżbiety. Córka Piotra rosyjskiego była wszechwładną panią, mimo to oszczędziła współzawodnika i rywala. Sądziła też, że osoba cesarzowej posiada niejakie uroki dla tych poddanych, których raczyła zaszczycić ich darem. Elżbieta angielska nie mogła zapomnieć Marji Stuart ani jej roszczeń do tronu ani jej piękności: uwięziła ją małodusznie — jak Jerzy IV Napoleona — kiedy ta błagała u niej opieki. Poświęciła, nie mając sankcji władzy absolutnej ani praw, wiele osób swoim wielkim lub małym zawiściom. Miała ambicję czystości: uprawiając wszystkie sztuczki zalotności aby budzić podziw w wieku nieprzystojnym w tej mierze, oddalała zalotników ściągnąwszy ich wprzódy, nie zaspakajając ani swoich żądz ani ich ambicji. Któżby nie wolał władczyni barbarzyńskiej, ale uczciwej i szczerej?“
- ↑ Pamiętniki Marmontela, rozmowa z Monteskiuszem.
- ↑ Torva leona lupum sequitur, lupus ipse capellam;
Florentem cytisum sequitur lasciva capella.
.....Trahit sua quemque voluptas.Verg. Eccl. II. - ↑ Obacz spojrzenie Dydony na wspaniałym szkicu Guerina w Luksemburgu.
- ↑ Ponieważ wszystko co jest pięknego na świecie stało się cząstką piękności ukochanej, czujesz się gotów uczynić wszystko co jest pięknego na świecie.
- ↑ Ginguené, Histoire littéraire de l’Italie, tom II, str. 490.
- ↑ Podróż prezydenta de Brosses po Włoszech, podróże Eustace’a, Sharpa, Smoletta.
- ↑ Hiszpanja i jej opór Napoleonowi (Przyp. tłum.).
- ↑ W owym czasie, Stendhal ogłosił broszurę p. t. Radne i Szekspir, w której atakował klasyczny teatr francuski. (Przyp. tłum.).
- ↑ Pan de Francueil, kiedy używał zbyt wiele pudru. Pamiętniki pani d’Epinay.
- ↑ „Spędziwszy z nim dwie godziny, musiałam pozostać w towarzystwie, co mi było bardzo przykre. Nie mogłam rozmawiać, nie mogłam grać, nie widziałam nic poza Klopstockiem. Ujrzałam go nazajutrz, i jeszcze nazajutrz, i zaprzyjaźniliśmy się bardzo. Ale czwartego dnia odjechał. Co za przykra chwila, ten jego wyjazd! Napisał niebawem, i od tego czasu byliśmy w żywej korespondencji. Wierzyłam szczerze, że moja miłość to była przyjaźń. Mówiłam swoim przyjaciółkom tylko o Klopstocku i pokazywałam im swoje listy. Żartowały ze mnie i mówiły że jestem zakochana. Ja znowuż żartowałam z nich, powiadając, że muszą mieć serce bardzo nieczułe na przyjaźń, skoro nie mogą pojąć, że można przyjaźnić się z mężczyzną tak samo jak z kobietą. Tak trwało ośm miesięcy, w czasie których moje przyjaciółki widziały miłość zarówno w listach Klopstocka jak we mnie. I ja widziałam również, ale nie chciałam w to wierzyć. Wreszcie Klopstock wyznał otwarcie, że mnie kocha: wstrząsnęło mnie to niby coś złego. Odpowiedziałam, że to, co dla niego czuję, to nie miłość ale przyjaźń, że nie dosyć długo widzieliśmy się aby się pokochać. (Jakgdyby miłość potrzebowała więcej czasu niż przyjaźń!) Ale wierzyłam w to, i tak myślałam aż do powrotu Klopstocka do Hamburga. Wrócił po roku od naszego pierwszego widzenia. Ujrzeliśmy się, zaprzyjaźnili, pokochali, i niedługo potem mogłam nawet powiedzieć Klopstockowi że go kocham. Na nowo trzeba nam było się rozłączyć i czekać dwa lata na ślub. Matka nie chciała mi pozwolić wyjść za cudzoziemca. Mogłam wyjść za mąż bez jej zgody, bo po śmierci ojca byłam niezależna majątkowo, ale, Bogu dzięki, wzdragałam się przed tą myślą; wygrałam sprawę memi prośbami. Obecnie, znając Klopstocka, kocha go jak własnego syna; Bogu niech będą dzięki, że nie wytrwała w pierwotnej odmowie. Pobraliśmy się, i jestem żoną najszczęśliwszą w świecie. Za kilka miesięcy, upłyną cztery lata mego szczęścia...“
- ↑ Anglja.
- ↑ Obacz analizę zasady ascetycznej: Bentham, Traktaty prawodawstwa. Sprawia się przyjemność dobrej istocie, zadając sobie cierpienie.
- ↑ Marivaux.
- ↑ Wykropkowane w oryginale miejsca oznaczają: bezbożność, jeżeli Bóg istnieje.
- ↑ Obacz hiszpańskie i duńskie romance z XIII w.; smakowi francuskiemu wydałyby się płaskie łub nieokrzesane.
- ↑ Grimm, T. III, str. 107.
- ↑ „Żenią się między sobą“.
- ↑ Żywość, lekkość bardzo łatwo popadająca w drażliwość, ciągłe zajmowanie się pozorami własnego życia w oczach bliźnich: oto trzy główne cechy tej rośliny, która kwitnie w Europie od r. 1808.
- ↑ Montesquieu.
- ↑ Maupertuis.
- ↑ „Jednem ze spostrzeżeń Burnsa, kiedy przybył pierwszy raz do Edynburga, był brak wyraźnej różnicy między życiem wieśniaków a życiem wytwornego świata. U pierwszych — mimo że nie byli wysubtelnieni modą ani oświeceni nauką — duża zdolność obserwacji, wiele inteligencji; ale kobieta subtelna i doskonała była dlań istotą zupełnie nową, o której miał dotąd bardzo niedokładne pojęcie“.
- ↑ Około r. 1580, Hiszpanie byli, poza swą ojczyzną, czynnemi narzędziami despotyzmu, lub grajkami na gitarze pod oknami pięknych Włoszek. Hiszpanie jeździli wówczas do Włoch, jak się dziś jeździ do Paryża; pozatem całą duszę kładli w to, aby zapewnić zwycięstwo królowi swemu panu. Stracili Włochy, spodliwszy je wprzódy. W roku 1626, wielki poeta Calderon był oficerem w Medjolanie.
- ↑ Patrz Życie św. Karola Boromeusza, który przeobraził Medjolan i spodlił go. Opróżnił sale szermierki, nauczył klepać różańce.
- ↑ „Jakże zmieniona, jak posmutniała, a przecież jak wyszlachetniała duchem!“.
- ↑ Zdaje się, że chodzi o pannę Gromaire, córkę pana Gromaire, kancelisty przy ambasadzie rzymskiej.
- ↑ Słowo cozzar jest informacją dla dyrygenta, zaznaczoną na marginesie tekstu.
- ↑ Pamiętniki, str. 88, wydanie londyńskie.
- ↑ Przełożone z prowansalskiego rękopisu z XIII w.
- ↑ „Opowiedział panu Hutschinson prawdziwą historję o pewnym panu, który niegdyś bawił w Richmond. Zastał swoich gospodarzy, opłakujących śmierć szlachetnej damy, która tam mieszkała. Widząc jak jej żałowali, wypytał się o nią i tak bardzo zasłuchał się w portrecie jaki mu nakreślono, że nie chciał słuchać o nikim innym, tylko o niej. Popadł w ciężką melancholję; często zdarzyło mu się wchodzić na górę, gdzie były odciśnięte ślady jej kroków. Leżał tak, rozpaczając, całując te ślady cały dzień, tak iż w kilka miesięcy śmierć położyła kres jego smutkowi. Historja ta jest bardzo autentyczna“.
- ↑ From december 27, 1819 till the 3 june 1820, Mil.
- ↑ Kapelan Andrzej, Nostradamus, Raynouard, Crescimbeni, Aretino.
- ↑ Joanna, pani na Baulx,
Hugeta z Forcalquier, pani na Trects,
Bryanda z Agoult, hrabina de la Lunę,
Mabila z Villeneufve, pani na Vence,
Ysoarda z Roquefueilh, pani z Ansoys,
Beatrix z Agoult, pani na Sault,
Anna, wicehrabina Tallard,
Blanka z Flassans, zwana Blankaflour,
Doulce z Monstiers, pani na Clumane,
Antoneta z Cadenet, pani na Lambese,
Magdalena z Sallon, pani na Sallon,
Ryksenda z Puyverd, pani na Trans.(Nostradamus, str. 217). - ↑ Nostradamus, str. 131.
- ↑ I. Causa conjugii ab amore non est excusatio recta.
II. Qui non celat amare non potest.
III. Nemo duplici amore potest ligari.
IV. Semper amorem minui vel crescere constat.
V. Non est sapidum quod amans ab invito sumit amante.
VI. Masculus non solet nisi in plena pubertate amare.
VII. Biennalis viduitas pro amante defuncto superstiti praescribitur amanti.
VIII. Nemo, sine rationis excessu, suo debet amore privari.
IX. Amare nemo potest, nisi qui amoris suasione compellitur.
X. Amor semper ab avaritia domiciliis exulare.
XI. Non decet amare quorum pudor est nuptias affectare.
XII. Verus amans alterius nisi suae coamantis ex affectu non cupit amplexus.
XIII. Amor raro consuevit durare vulgatus.
XIV. Facilis perceptio contemptibilem reddit amorem, difficilis eum parum facit haberi.
XV. Omnis consuevit amans in coamantis aspectu pallescere.
XVI. In repentina coamantis visione, cor tremescit amantis.
XVII. Novus amor veterem compellit abire.
XVIII. Probitas sola quemcumque dignum facit amore.
XIX. Si amor minuatur, cito deficit et raro convalescit.
XX. Amorosus semper est timorosus.
XXI. Ex vera zelotypia affectus semper crescit amandi.
XXII. De coamante suspicione percepta zelus interea et affectus crescit amandi.
XXIII. Minus dormit et edit quem amoris cogitatio vexat.
XXIV. Quilibet amantis actus in coamantis cogitatione finitur.
XXV. Verus amans nihil beatum credit, nisi quod cogitat amanti placere.
XXVI. Amor nihil posset amori denegare.
XXVII. Amans coamantis solatiis satiari non potest.
XXVIII. Modica praesumptio cogit amantem de coamante suspicari sinistra.
XXIX. Non solet amare quem nimia voluptatis abundantia vexat.
XXX. Verus amans assidua, sine intermissione, coamantis imagine detinetur.
XXXI. Unam feminam nihil prohibet a duobus amari, et a duabus mu lieribus unum.Fol. 103. - ↑ „Utrum inter coniugatos amor possit habere locum?
„Dicimus enim et stabilito tenore firmamus amorem non posse inter duos jugales suas extendere vires, nam amantes sibi invicem gratis omnia largiuntur, nullius necessitas ratione cogente; jugales vero mutuis tenentur ex debito voluntatibus obedire et in nullo seipsos sibi ad invicem denegare...
„Hoc igitur nostrum judicium, cum nimia moderatione prolatum, et aliarum quamplurium dominarum consilio roboratum, pro indubitabili vobis sit ac veritate constanti.
Ab anno MCLXXIV, tertio calend, maii, indictione VII“. Fol. 56.
Wyrok ten zgodny jest z pierwszem prawidłem kodeksu miłosnego: Causa conjugii non est ab amore excusatio recta. - ↑ Tu zaczynają się rozdziały o Sztuce kochania i o wzgardzeniu miłością“.
- ↑ „Rozpoczyna się księga o „Sztuce miłowania i o wzgardzeniu miłości“, wydana i zebrana przez magistra Andrzeja, kapelana króla francuskiego, pisana dla Galteriusa, przyjaciela swego, żądnego wojowania w armji miłosnej. W tej księdze niewiastę wszelkiej rangi i stanu mężczyzna wszelakiego stopnia i rzemiosła do miłości uczenie zaprasza; w samym zaś końcu tej księgi traktuje się o wzgardzeniu miłością“.
- ↑ „Traktat o miłości i o lekarstwie na miłość“ etc.
- ↑ „Erotica czyli sztuka kochania, przez Andrzeja, kapelana królewskiego, ku uczczeniu przyjaciela swego Gualteriusa napisana, nigdy dotąd nie wydana, ale często przez wielu pożądana“, etc.
- ↑ 1. Co to jest miłość i skąd bierze swe miano.
2. Jaki jest skutek miłości.
3. Między jakiemi osobami może istnieć miłość.
4. W jaki sposób miłość zyskać, zachować, w jaki sposób zwiększa się ona, maleje i kończy.
5. O oznakach wzajemnej miłości i co ma czynić jedno z kochanków gdy mu drugie nie dochowa wiary. - ↑ „Ale jeżeli cię przypadkiem przeraża niejasność tego dyskursu, podam ci jego streszczenie.
Od najdawniejszych czasów istnieją w miłości cztery różne stopnie.
Pierwszy, polegający na daniu nadziei.
Drugi, na użyczeniu pocałunku.
Trzeci, na syceniu się uściskami.
Czwarty, na oddaniu całej osoby“. - ↑ Księga I, rozdział 20, O potędze wyobraźni.
- ↑ Fragment ten, znaleziony w papierach pana Beyle, ogłoszono tu pierwszy raz. Tłumaczy on zjawisko krystalizacji i wyjaśnia pochodzenie tego słowa.
(Przypisek francuskiego wydawcy).
- ↑ Wzięcie — wielkiej damy.
- ↑ Wszystko jest wręcz przeciwnie we Francji a we Włoszech. Naprzykład bogactwo, urodzenie, wychowanie, skłaniają do miłości z tamtej strony Alp, oddalają zaś od niej we Francji.
- ↑ Cyrulik Sewilski Beaumarchais’go.
- ↑ Wiktor Jacquemont (ów młody i utalentowany pisarz, zmarły w Bombaju 7 grudnia 1832), napisał do Beyle’a przytoczony list: Beyle kazał go przepisać, przesłał Jacquemontowi kopję wraz z następującą odpowiedzią:
Drogi pułkowniku!
Niepodobna, abyś, odczytując ten rękopis, nie przypomniał sobie wielu drobnych faktów, czyli odcieni. Dopisz je po lewej, na czystem miejscu. Jest ujmująca szczerość w tej opowieści, o której zapomniałem. Jest też parę nierówności stylu, które wygładzimy. Gdybym miał pięćdziesiąt rozdziałów takich jak ten, wartość książki O Miłości byłaby czemś realnem. Byłaby to prawdziwa monografja. Nie troszcz się o przyzwoitość, to moja sprawa.
Godzę się najzupełniej z uwagą pańską, z września 1824, co do przedmowy do....; jest ohydna.24 grudzień, 1825. Burza.Saint-Dizier, 22 czerwca 1825. - ↑ P. Arbelet ogłosił w r. 1909 (Revue politique et littéraire) nieznany rękopis Henryka Beyle datujący z roku 1803 (Beyle miał wówczas lat 20). Jestto jakgdyby pierwszy szkic tej książki, szkic bardzo pierwotny.
- ↑ Znajomy autora.
- ↑ Jestto prawie dosłownie powtórzona jedna z maksym La Rochefoucaulda.
- ↑ Bohater Niebezpiecznych związków Laclosa.
- ↑ Reminiscencja maksymy La Rochefoucaulda: „Powaga jest obrządkiem ciała, wymyślonym dla pokrycia braków ducha“.
