Wikiźródła

Hiszpanija i Afryka/Afryka/całość

< Hiszpanija i Afryka | Afryka
<<< Dane tekstu >>>
Autor Aleksander Dumas (ojciec)
Tytuł Afryka
Wydawca S. Orgelbrand
Data wyd. 1849
Druk S. Orgelbrand
Miejsce wyd. Warszawa
Tłumacz Leon Rogalski
Tytuł orygin. Le Véloce, ou Tanger, Alger et Tunis
Źródło Skany na Commons
Inne Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
Okładka lub karta tytułowa
Indeks stron


HISZPANIA I AFRYKA
PRZEZ
Aleksandra Dumas.
TOM II.
AFRYKA.
WARSZAWA,
Nakład i druk S. Orgelbranda Księgarza i Typografa
przy ulicy Miodowéj Nr. 496
1849.

 Wolno drukować, z warunkiem złożenia w Komitecie Cenzury po wydrukowaniu, prawem przepisanej liczby exemplarzy.

w Warszawie dnia 25 Lipca (6 Sierpnia) 1847 r.
Cenzor L. Tripplin.


SZYBKI.

Przybyliśmy do Kadyxu we środę 18 Listopada 1846.
 Byliśmy dosyć niespokojni: przed wyjazdem z Paryża ułożyłem się z panem ministrem oświecenia publicznego, że w Kadyxie oczekiwać nas będzie parostatek, którym popłyniemy do Algieru. Z Sewilli, gdzie zatrzymało nas dobre przyjęcie u mieszkańców, oraz obietnica Monted’a i Chiclaner’a którzy obowiązali się wyprawić dla nas walkę byków, pisałem do pana Huet, konsula naszego w Kadyxie, z zapytaniem czy nie stoi w tamtejszym porcie wojenny prostatek dla nas przeznaczony, odpowiedział mi, że od tygodnia już żaden prostatek wojenny jakiego bądź narodu nie zawinął do Kadyxu; nie zważając jednak na to, ruszyliśmy w drogę aby wiernie stawić się w oznaczonem miéjscu, mimo że statek takowéj wierności nie okazywał.
 Bawiliśmy jednak w Sewilli trzy dni dłużéj nad zamiar, a to z powodu oczekiwania na mojego syna, który jednego poranku gdzieś zniknął. Zasiągane o nim wiadomości przekonały mię jedynie że udał się na powrót drogą do Kordowy, a że istnieje droga wiodąca w prost z Kordowy do Kadyxu, zostawiając Sewillę o dwie mile na lewo; mniemałem więc, że za przybyciem do miasta słońca zastanę mój parostatek i znajdę mojego syna.
 Miejscem spotkania się z AIexandrem był hotel Europy. Czytelników pragnących wiedziéć o wszystkiém i posiadać najdokładniejsze szczegóły tej nieobecności, odsyłam do Listów moich o Hiszpanii.
 Wjeżdżając do portu Kadyxu, nie zwracaliśmy uwagi na to czarowne miasto, które według Byrona, jako

Biała córa słonych wód przestworza,
Wzrasta śród lazuru nieba i morza.

 Ale zwracaliśmy ją jedynie na przystań.
 Przystań ta przedstawiła się oczom naszym na kształt istnego lasu masztów, wśród których z radością ujrzeliśmy wznoszące się dwa kominy, i powiewające dwie bandery.
 Obie te bandery były trójkolorowe.
 Zamiast więc jednego francuzkiego statku, znaleźliśmy w przystani aż dwa.
 Wysiedliśmy nad brzegiem, i podczas gdy moi towarzysze czuwali nad wylądowaniem, ja pobiegłem na komorę dla powzięcia tam potrzebnych informacyj.
 Statki te nazywały się Acheron i Szybki.
 Acheron, przed trzema dniami przybyły, miał przewieść na brzeg marokański p. Duchâteau naszego konsula, obowiązanego doręczyć Aba-er-Rachmanowi podarki od króla francuzów.
 O przeznaczeniu Szybkiego który przybył dopiero wczoraj, dotąd stanowczo niewiedziano.
 Całą zatem nadzieję pokładaliśmy w Szybkim.
 Po zwykłych trudnościach, komora przepuściła nas i dążąc ulicami nieco szerszemi, lecz równie niegodziwie brukowanemi jak ulice Sewilli, Grenady i Kordowy, udaliśmy się ku hotelowi Europy.
 Jeszcześmy się tam nierozgościli, gdy mi już oznajmiono pana Vial, drugiego z rzędu oficera korwety Szybki.
 Wpośród powszechnéj niespokojności, umiałem zawsze zachować pogodę jaka przystoi naczelnikom wypraw; obróciłem się ku moim towarzyszom, których oznajmienie Mossa zastało w rozmaitych postawach, i rzuciłem na nich spojrzenie mówiące jasno:
 Widzicie że słusznie liczyłem na uczynioną mi obietnicę.
 Wszyscy ukłonili się.
 Wprowadzano pana Vial.
 Wysłał go ze statku kapitan Bérard z listem do mnie.

 Ponieważ pan minister marynarki oświadczył na mównicy że Szybki oddany mi został pod rozporządzenie skutkiem nieporozumienia, niech mi więc wolno będzie przytoczyć tu w zupełności list wyżéj wspomniony, da on wyobrażenie, jak dalece wierzyć można panom ministrom w ogólności, a panu ministrowi marynarki w szczególności.... Baczność!

JENERALNY GUBERNATOR ALGIERYI.
Algier, 9 Listopada 1846 r.
GABINET
Panie!

Marszałek przybył do Algieru dopiero 6 bieżącego miesiąca, dla tego też i ja dopiero po wylądowaniu miałem zaszczyt odebrać list który pan raczyłeś pisać do mnie z Madrytu. Jednocześnie otrzymaliśmy list od pana Salwandy, zalecający abyśmy wysłali za panem do Kadyxu.
 „Nie umiem opisać panu, ile zasmuca marszałka przeciwność niedozwalająca nam oglądać pana o kilka dni prędzéj. Tego wieczora odchodzi do Oranu jeden parostatek z rozkazem do fregaty Szybki, aby się udała po pana do Kadyxu, lub na punkt brzegu w którym się pan znajdować możesz. Dowódca nawet powinien wypytywać się czy pan nie uczyniłeś wycieczki w okolice i oczekiwać pana w miejscu najstosowniejszym do przyjęcia pana na pokład. Mam nadzieję, że bawiąc w tak pięknym kraju cierpliwie pan zniesiesz mimowolną kwarantannę, jaką mu na brzegach Hiszpanii odbywać każemy.
 „Szybki sprowadzi pana do Oranu przepływając obok Tangeni. Stamtąd jeżeli pan zechcesz, będziesz się mógł dostać do Algieru parostatkiem odchodzącym w każdą sobotę. Przyjmiemy tam pana z całym pańskim sztabem; a ponieważ mocno pragniemy oglądać pana jak najspieszniéj pomiędzy nami, proszę więc w swojem imieniu, abyś w Oranie bawił tylko przez czas koniecznie potrzebny i czem prędzéj przybywał do stolicy Algieryi, wszakże zostawujemy panu zupełne prawo powrotu w już przebyte strony, skoro to uznasz stosownem.
 „Nie widzę potrzeby oświadczać panu, że marszałek z największą przyjemnością przyjmie wszystkich towarzyszy pańskiéj podróży.
 „Mocno żałuję, że nie mogę udać się do Kadyxu na spotkanie pana, spieszniejsze zbliżenie się do pana bardzoby mię uszczęśliwiło, ale niezależę od siebie. Marszałek przybył tu chory i dotąd nie mógł jeszcze na nowo objąć dowództwa. Wreszcie, przybywszy zastaliśmy tyle zaległéj pracy, iż koniecznie należało natychmiast zabrać się do niéj.
 „Racz panie, przyjąć obok wyrazów ubolewania nad wszelkiemi przygodami jakie cię spotkały, zapewnienie najszczerszych życzeń szczęśliwéj podróży, oraz najgłębszego szacunku mojego.[1]
 Spodziewałem się że odbiorę po prostu rozkaz dyplomatyczny lub wojenny, aż obok tego rozkazu odebrałem list pełen uprzejmego gustu i grzeczności. To daleko przechodziło moje oczekiwania.
 Podziękowałem panu Vial za jego trudy, a że oznajmiono nam właśnie że już na stole, chcąc nie chcąc zatrzymałem go na obiedzie.
 Cały obiad przeszedł na zapytaniach. Czy Szybki dobrze chodzi? czy kapitan dobry kolega? czy pogoda sprzyjać będzie?
 Szybki właśnie nie odznaczał się znakomitym biegiem; był to piękny i dzielny statek, potężnie władający morzem, dobrze obeznany z niepogodą; dzięki doświadczeniu swéj osady, umiejący wywinąć się z fałszywego kroku, jak tego dowiódł w Dunkierce, gdy miął zaszczyt przewozić króla Francyi i część Jego rodziny; ale mający kocioł za mały w stosunku do swojéj postaci, i ruch za słaby w stosunku do swéj objętości; wreszcie nie było to bynajmniéj winą Szybkiego że nie biegał szybko, bo, wyznać trzeba że za pięknych dni swoich, wiązał zaledwie po siedm lub ośm węzłów na linach, to jest przebiegał dwie lub półtrzeciéj mili na godzinę.
 Co do kapitana Bérart, był to człowiek czterdziesto lub czterdziesto pięcio-letni, uprzejmy jak zwykle wszyscy oficerowie marynarki, ale poważny i milczący; na pokładzie rzadko kiedy widziano aby się śmiał, i wątpiono mocno czy mimo zapasu wesołości jakiśmy z Paryża przywieźli, a dotąd jeszcze niezupełnie wyczerpali, potrafimy rozjaśnić jego czoło.
 O pogodzie, wspominać nie potrzeba... Powiedziano nam że będzie piękna.
 Po takiem zapewnieniu Maquet nieco weselszém okiem spojrzał na przyszłość, bo gdy tylko co nie umarł na morską chorobę przepływając Gwadałkwiwir, bez uśmiechu zatem zapatrywał się na podróż po kraju Cymmeryanów, który starożytni mieli za kraj burz.
 Obiad przeminął wesołe, i daliśmy panu Vial próbkę tego co pod tym względem dokazać umiemy. On nawzajem przekonał nas że jest wybornym współbiesiadnikiem, pożegnalismy się zatem wspólnie zachwyceni.
 Umówiono się, że nazajutrz po południu, udamy się na pokład Szybkiego w celu odwiedzenia kapitana, w sobotę zaś, to jest 21 o ósméj rano, odpłyniemy do Tangeru.
 Tych trzech dni żądali moi towarzysze dla zwiedzenia Kadyxu, ja zaś dla dania Alexandrowi czasu aby się z nami połączył.
 Nazajutrz o jedenastéj z rana, właśnie gdyśmy zamierzali udać się na pokład, oznajmiono nam komendanta Bérart.
 W rzeczy saméj kapitan statku Szybki uprzedzając nas oddawał nam swoję wizytę; nieco zawstydzeni, poznaliśmy wtem dowód nadzwyczajnéj uprzejmości naszych oficerów marynarki. — Komendant Bérart bawił u nas cztery godziny, i sądzę że za powrotem na pokład równie zadowolony był z takich passażerów, jak my z takiego kapitana.
 Postanowiono że odwiedziny nasze na statku Szybki nastąpią dopiero nazajutrz, i że podczas tych odwiedzin zabierzemy znajomość z naszem morskiem mieszkaniem.
 Stawiliśmy się na czas. Szybki oczekiwał nas jak kokietka pod bronią; komendant stał na schodach, cała załoga na pomoście; przyjęto nas odgłosem piszczałki sternika.
 Komendant opanował nas i wprowadził do wnętrza parostatku; wskazana nam naprzód sala jadalna, — gdyż komendant słyszał że umieramy z głodu od chwili wyjazdu z Bajonny, — nosiła jeszcze na sobie ślady przyjęcia dostojnych podróżnych; listwy na jéj ścianach były złocone, a wiśniowe jedwabne firanki zasłaniały drzwi wiodące do przyległych pokoi.
 Pokoi tych było pięć.
 Tylny, do którego wiodło dwoje drzwi, obejmował całą szerokość statku; był najobszerniejszy, ale też i najbardziej ożywiony, mianowicie pod czas kołysania się okrętu, którego ostateczny kraniec stanowił.
 Po bokach tego pokoju znajdowały się cztery inne.
 Do ich liczby należał pokój kapitana, któremu podziękowałem natychmiast gdy objawił zamiar ustąpienia mi tego pokoju, i stanęło na tem że o ile możności nie wyrugujemy nikogo.
 Pozostawały więc trzy inne pokoje.
 Jeden zająłem ja, Boulanger drugi, a trzeci pozostawiono dla Aleksandra.
 Chcieliśmy okazać Maquet’owi i Giraud’owi podobną uprzejmość jaką nam okazał kapitan, ale oni już się pobratali z panem Vial i oświadczyli że pozostaną w oficerskiéj kwaterze.
 Kwatera oficerska znajdowała się w samym środku parostatku, w tem miejscu okrętu ruch najmniej czuć się daje.
 Każdemu z nich wskazano wyborne pokoiki we wspomnionéj kwaterze.
 Desbarolles głośno chełpił się z doskonałego przyzwyczajenia do kaprysów Neptuna, i dla tego pragnął zachować zupełną niezależność pod względem miejsca w którem noc przepędzi.
 Że zaś pozostawało jeszcze pięć próżnych pokoi, byliśmy więc o niego spokojni; gdyż aż nadto było miejsca na pomieszczenie Desbarolles’a wraz z jego karabinem.
 Vial zresztą oddał nam pod rozporządzenie swoję kajutę na pomoście, w któréj znalazło się zaledwie miejsce na stół, łóżko i krzesło, lecz stanowiła ona prawdziwą niespodziankę, z powodu swojego położenia dozwalającego powietrzu wchodzić drzwiami a wychodzić oknem i vice versa.
 Przedstawiono nam puszkarza, którego strzelby nasze wielce potrzebowały; miano broń wszelką zapakować i tę pakę oddać mu bezpośrednio; zaraz na tem posiedzeniu mianowałem go moim nadzwyczajnym puszkarzem.
 Mam już bowiem zwyczajnego puszkarza, spodziewam się że w ciągu niniejszego dzieła znajdę sposobność wspomnienia o nim czytelnikom moim.
 Wróciliśmy do Kadyxu, zachwyceni statkiem, kapitanem i jego oficerami; Giraud i Maquet jakkolwiek zachwycenie nasze podzielali, swoje jednak objawiali daleko obojętniéj. Przyczynę tej obojętności już wyjaśniłem.
 Zapomniałem nadmienić we właściwym czasie i miéjscu, iż Giraud umknął morskiéj choroby na Gwadalkwiwirze, jedynie dla tego iż leżał na pomoście płynąc z San Lucar do Kadyxu.
 Na drugi i trzeci dzień nadaremnie oczekiwaliśmy, Alexander niepojawił się, ale wiadomości o nim otrzymywane przez konduktorów dyliżansowych i sztafety pocztowe, tak były fantastyczne, iż zasadzając się na nich niepodobna było przypuścić aby wrócił.
 Szczęściem, pan de Saint-Prix młody francuz którego spotkaliśmy w Sewilli, towarzyszył nam do Kadyxu. Obiecał mi czekać na Alexandra i przysłać go do Gibraltaru parostatkiem żeglującym pomiędzy dawną Gades i dawną Kalpéą.
 Mimo wszelkiéj przezorności pod względem szczęśliwego powrotu wyrodnego syna, ze ściśnionem sercem i niespokojnym umysłem opuszczałem Kadyx; lecz godzina wyjazdu naznaczona była na sobotę 21, o ósmej rano, i w tęż sobotę o pół do ósméj wstępowaliśmy w łódź którą przysłał komendant dla zabrania nas do portu, tymczasem yola, z całą swoją załogą w wielkim komplecie, zabierała nasze bagaże.
 Po nad Szybkim krążyła chmura morskiego ptastwa; zbliżywszy się do parostatku, chciałem przyszłym moim towarzyszom dać próbę mojéj zgrabności, i z obu luf dubeltówki wypaliłem do dwóch mew, które natychmiast spadły.
 Majtkowie yoli udali się po nie, my zaś po wystrzale, tryumfalnie wchodziliśmy na pokład.
 Traf sprawił że obie mewy były tylko postrzelone, przyniesiono je, chirurg za pomocą nożyczek wykonał operacyą i puszczono je na pokład, gdzie zaraz zaczęły biegać i jeść, z największą radością dorosłych dzieci zwanych majtkami.
 Obie natychmiast ochrzczono, jedna otrzymała imię Szybki a druga Acheron.
 Paweł przyniósł trzeciego passażera, postrzelonego na Gwadalkwiwirze, był to wielki ptak morski podobny do żaglościga, nazywał się Rapido, podobnie jak statek który nas przewiózł z Sewilli do Kadyxu.
 Formalność mieć chciała abyśmy złożyli kapitanowi nasze paszporta: spiesznie więc dopełniliśmy téj formalności, pragnąc o ile można najrychléj pozbyć się urzędowego naszego charakteru.
 Ponieważ pan minister wojny i pan minister Spraw zagranicznych oświadczyli na mównicy.
 Pierwszy: Iż można rzeczywiście mniemać że mi poruczono pewną missyę, gdyż się tem umyślnie chełpiłem.
 A drugi. — Iż nie wie zgoła czy poruczono jaką missyę panu o którym mowa, zatem łaskawi czytelnicy pozwolą że im okażę mój paszport, podobnie jak to uczyniłem z listem dotyczącym Szybkiego.
 Po czem, skończę z tymi panami.

W Imieniu króla Francuzów.

 „My, minister sekretarz Stanu do spraw zagranicznych, upraszamy cywilnych i wojskowych urzędników, obowiązanych czuwać nad porządkiem publicznym wewnątrz królestwa i we wszystkich krajach przyjaznych lub sprzymierzonych z Francyą, aby wolno przepuszczali P. Aleksandra Dumas, Davy de la Pailleterie, udającego się do Algieryi przez Hiszpanią, a to z missyą od ministra Oświecenia Publicznego.
 „Podróżującego z dwoma służącymi;
 „Oraz aby mu udzielili pomocy i opieki w razie potrzeby.
 „Niniéjszy paszport wydany w Paryżu dnia 2 Października 1846.

podpisano Guizot.

 „Przez ministra.

Szef kancellaryi.
De Lamarre”
 Może kto zarzuci iż pan minister spraw zagranicznych podpisuje tyle paszportów że łatwo mógł zapomniéć iż i mój podpisał?

 Na ten zarzut odpowiem, że okoliczność zupełnie osobista powinna była wesprzéć pamięć jego.
 Drugiego października, o godzinie jedenastéj rano, pan minister spraw zagranicznych kazał mię prosić, przez pana Génie abym sam przybył po mój paszport do ministeryum.
 Miałem zaszczyt udać się na te zaprośiny i blizko dwie godzin bawiłem w hotelu na bulwarze kapucynów.

 Jeżeli pan Guizot zapomniał o tém, pan de Salwandy, który już dowiódł że lepszą ma pamięć niż jego koledzy, przypomni to sobie zapewne.

TRAFALGAR.

Przedstawiłem już pani kommendanta Bérart i porucznika Vial: wspomnę teraz o reszcie sztabu Szybkiego.
 Składali go czteréj oficerowie:
 Drugi porucznik, drugi podporucznik,[2], chirurg i kommissyoner.
 Drugi porucznik, pan Salles, był to mężczyzna mający około trzydziestu pięciu lat, blondyn, twarzy miłéj i przyjemnéj, bardzo światły i w obejściu uprzejmy; lecz słabowity a stąd bardzo często melancholiczny, po całych godzinach przesiadywał w swojéj kajucie, a na pokład prowadziła go jedynie służba. Gdyśmy się rozłączyli, jużeśmy byli go prawie uleczyli, nie ze słabości lecz ze smutku; mniemam że żałował nas, choćby tylko dla tego żeśmy mu służyli za środek odwracający chorobę.
 Drugi podporucznik, pan Antoni, był to człowiek już w wieku: dla czego dotąd był tylko drugim podporucznikiem? tego nikt powiedziéć nie umiał; uchodził bowiem za wybornego officera. Jednak, chociaż miał dwadzieścia lat służby, ale nie był wpisany do kadr, więc za lada chymerą naczelnika wydziału w ministeryum marynarki, mógł dostać dymissyą bez emerytury. To przykre położenie niepokoiło go. Czy z powodu mizantropii, czy też z powoda bojaźliwości, mało się nam pokazywał.
 Chirurg, pan Marques, miał lat dwadzieścia pięć do sześciu; zastępował na statku Szybki chirurga okrętowego, niewiem dobrze czy urlopowanego czy też chorego. Należał do armii lądowéj; i jak mówią w pałacu Instytutu, nie był jeszcze obznajmiony ze zdradliwym żywiołem. Maquet i Giraud zostali mu wyłącznie poleceni.
 Kominissyoner, pan Rebec, nietylko przybył wprost z Marsylii, ale się tam i urodził; a to pochodzenie od razu zbliżyło nas ku sobie. W rzeczy saméj, jak pani wiadomo, Marsylia to druga dla mnie ojczyzna, wiele bowiem doznałem w niéj gościnności; kilku najlepszych przyjaciół moich pochodzi z Marsylii, jako to: Méry, Autran. Kiedy zapragnąłem utworzyć dwa typy: jeden, roztropności do najwyższego stopnia posuniętéj, drugi, posuniętego do ostatnich granic honoru handlowego, pożyczyłem ich u téj córy staréj Focyi, którą kocham jak matkę, a nazwałem je Dantes i Morrel.
 Resztę załogi stanowili podoficerowie i majtkowie, razem około stu dwudziestu ludzi.
 Wówczas zaledwie zdołaliśmy zabrać powierzchowną tylko znajomość: gdyż zaraz po naszem wejściu na pokład zaczęto ruszać z miejsca.
 Przepowiednia Vial’a, co do barometru, nie sprawdziła się; zamiast przyrzeczonéj nam stałéj pogody, padał deszcz drobny zarzucający mglistą zasłoną to miasto lazuru, szmaragdu i złota, które zowią Kadyxem; ale Viai ciągle przy swojem obstawał; utrzymywał że skoro wypłyniemy z portu, barometr pójdzie w górę; że wiatr na pełnem morzu, pędząc przed sobą mgłę i chmury, jeszcze przed południem, w zamian za listopadowe słońce i zachodową atmosferę, da nam zawsze młode stonce i zawsze czyste niebo Afryki.
 Wyraz Afryka ma w sobie jakąś czarodziejskość i uroczość do innych części świata zastosować się nie dającą. Afryka od wieków była krainą czarów i cudów; spytajcie starego Homera, a powie nam że na jéj czarownym brzegu rośnie lotus, ów owoc tak słodki, że cudzoziemcy którzy go skosztowali, tracili pamięć ojczystéj ziemi; to jest, obojętnieli dla najpotężniejszéj z wszystkich pamiątek.
 W Afryce to Herodot umieszcza ogród Hesperyd, którego owoce zbierać miał Herkules, i pałac Gorgonów którego podwoje wysadzić miał Perseusz.
 W Afryce to szukać należy kraju Garamantów, w którym, jak znowu twierdzi Herodot, woły paść się muszą tyłem, bo ich dziwne rogi rosną równolegle od głowy i zakrzywiają się przy pysku.
 W Afryce Strabon umieszcza pijawki na siedm łokci długie, z których każda może wyssać krew dwunastu ludziom.
 Jeżeli wierzyć należy Pomponiuszowi Melasowi, satyry, fauny i egipany zamieszkiwały Afrykę; w pobliżu zaś gór po których skakały te kozionogie duchy, żyć mieli Atlantow’ie, ostatnie szczątki zniknionéj ziemi, które ryczały przy wschodzie i zachodzie słońca.
 Monokole, które na jednéj nodze biegały równie szybko jak strusie lub gazelle; leokroty, mające nogi jelenia, głowę borsuka, ogon, szyję i piersi lwa; psyke, których ślina uleczała od ukąszenia węża; kalopleby spojrzeniem równie pewno zabijające jak Part strzałą; bazyliszki, których tchnienie roztrącało najtwardszy kamień, wszystko to były zwierzęta pierwiastkowo z Afryki pochodzące.
 „I nic dziwnego, mówi Pliniusz, że Afryka jest ziemią cudów potworów, woda bowiem tak tam rzadka iż zawsze przy źródlach i jeziorach znajdziesz mnóstwo dzikiego zwierza; tam, dobrowolnie lub przemocą, samce parują się z samicami rozmaitéj rasy i tym sposobem płodzą istoty nieznanych nazwisk i nowych kształtów.
 W Afryce nadto panował ów słynny ksiądz Jan, którego Marco Polo czyni potężniejszym nad wszystkich innych ziemskich mocarzy, bogatszym nad wszystkich królów tego świata, a którego państwo rozciągało się wzdłuż większej połowy rzeki Nilu.
 W Afryce także, orzeł zapłodnił wilczycę, a ten związek wydał smoka, ową potworę co przychodząc na świat roztrzaskała wnętrzności swojéj matki, co ma dziób i skrzydła ptaka, ogon węża, głowę wilka, skórę tygrysa, i którego Leon Afrykański byłby niezawodnie widział, gdyby przyrodzenie niebyło téj potwory pozbawiło powiek, co ją zmusza do ciągłego przebywania w ciemności, gdyż światło dzienne szkodzi jej oczom.
 Czyliż, przed trzema zaledwie wiekami, doktór Schaw, niespotkał w samym nawet Algierze, sławnego muła spłodzonego z krowy i osła, co zarazem podobny jest do ojca i matki, a nazywa się kumrah?
 Same nawet Afrykańskie burze zdają się nam być straszliwszemi aniżeli wszelkie inne. Same nawet wiatry pustyni przybierają tajemniczą nazwę porywając za sobą ocean piasku o palących bałwanach, który zazdroszcząc zapewne Czerwonemu morzu że pochłonęło Faraona i Egipcyanów jego, udusił Kambyzesa i całe jego wojsko.
 Wieśniacy nasi uśmiechają się gdy im mówimy o wietrze północnym lub południowym.
 Arab truchleje gdy mu wspomnisz o simun lub khamsin.
 Nakoniec, wszakże to w Afryce odkryto w roku pańskim 1845, i przedstawiono kommissyi naukowéj w ogólności, a pułkownikowi Bory de Saint-Vincent w szczególności, sławnego szczura trąbonosa, o którym będziemy mieli zaszczyt późniéj nadmienić? To mile zwierzątko podejrzywał Pliniusz, zaprzeczał go Buffon, a wynalazły zefiry, ci wielcy exploratorowie Afryki.
 Widzisz pani zatem, że od czasów Homera aż do dni naszych Afryka była ciągle cgraz bajeczniejszym Światem, a dla podróżników i filozofów podwójnie powabnym, zwłaszcza w porównaniu do naszego, który o ile rzeczywistszy, o tyle niestety jest smutniejszy.
 Szczęście chciało, że podówczas płynęlismy właśnie pomiędzy dwoma światami, mając na lewo ciaśninę Gibraltaru, skupiającą się i zagłębiającą we wschodzie; po za sobą Europę mknącą w pośród deszczu, a na przodzie odbijające się w słońcu Marokańskie góry.
 Maquet leży już w swojéj kajucie, zaraz przy pierwszych ruchach Szybkiego, ziemia zdawała się znikać z pod stóp jego, musiał więc niezwłocznie położenie prostopadłe zamienić na położenie poziome.
 Giraud jeszcze stoi prosto, jeżeli to prostem nazwać można; ale otulony chałatem, nie mówi ani słowa, bo wielce lęka się aby ust nieotworzył; niekiedy siada, smutny jak Jeremiasz nad brzegiem Jordanu: Giraud myśli o swojéj rodzinie.
 Desbarolles przechadza się z Viaf’em szerokiemi kroki tam i na powrót: rozprawia i gestykuluje opowiadając swą podróż po Hiszpanii, swoje kłótnie z mulnikami w Katalonii, swoje polowania z bandytami w Sierra-Morena, swoje miłostki z Manolami Madrytu, oraz walki ze złodziejami w Villa Mejor i w Malo Sitio. Na każdym zawrocie korzysta z cygara swojego towarzysza. Sądzę że nim skończy się podróż, Desbarolles choć w części ulegnie napadowi nieuleczonéj choroby która dręczy Maquet’a a grozi Giraud’owi.
 Boulanger i ja stoimy na ławce uczepieni jedną ręką o liny; ulegamy kołysaniu się statku badając wzmaganie się lub zmniejzanie kolorów. Pod ręką mam karabin nabity kulą, i czekam na delfiny, oraz strzelbę nabitą śrutem na cześć margatów, mew, aglościgów, lub jakiegobądź ptastwa które zechce sprawić nam tę przyjemność i przelatywać w odległości strzału.
 Część załogi jest na pomoście, reszta niema nie do czynienia, to jest śpi, gra lub gawędzi na pierwszym spodzie, jakby dowiedziano w teatrze opery; dwudziestu lub dwudziestu pięciu ludzi widzialnych stanowią malowniczą grupę na przedziale między pomostami, u stóp windy lub na działach.
 Trzech chłopców okrętowych igra z naszemi amputowanemi, które skaczące zbierają rzucane sobie okruchy chleba, i ciągle okazują największą obojętność dla nakazywanéj sobie przymusowéj zmiany miejsca.
 Statek płynie sam przez się, jak okręt Argos, i aby nim kierować, niepotrzeba innéj potęgi, innéj woli, prócz potęgi i woli sternika, który niedbale obraca kołem to w prawo, to w lewo.
 Czuć się w ten sposób unoszonym ku nieznajoméj okolicy, jest to zaiste pewna przyjemność.
 Ta nieznajoma okolica leży przed nami, zbliżamy się do niéj co chwila. Vial prawdę powiedział, niebo się wyjaśnia, morze się uspokaja. Pomiędzy Oceanem a Śródziemnem morzem istnieje widoczny nurt. Lecz pojmujesz pani że to co żaglowy okręt w wielką niespokojność wprawić może, nie troszczy zgoła królów morza, którzy orzą państwo swoje, zasiadłszy na ognistym tronie, z koroną dymu na czole.
 Ciągle mówią o długotrwałości morskiéj podróży. Być może iż na wielkich szerokościach, tam gdzie ląd znikł zupełnie, gdzie o ile zdołasz zasięgnąć okiem, widać tylko samo niebo i wodę, być może, powtarzam, iż nuda i słabość jéj poprzednik lub towarzysz, zasiadają obok podróżnika; lecz dla myśliciela, zaiste, to jest dla człowieka usiłującego zanurzyć spojrzenia swoje w otchłaniach morza lub w głębokościach niebios, tych dwóch symbolach nieskończoności, nieznam zmienniejszego, bardziéj urozmaiconego, a częstokroć wznioślejszego widowiska, jak ów pusty horyzont na którego krańcach chmura, ten bałwan niebios, zdaje się stykać z bałwanem, tą chmurą morza.,
 Wiem dobrze iż wiecznie marzyć nie można; iż podróże morskie trwają trzy lub cztery miesiące, a marzenie trzy lub cztery miesięczne w końcu przydługiem się wydaje; lecz czyliż mieszkańcy wschodu nie marzą przez całe życie, a skoro się przypadkiem przebudzą, czyliż aby czemprędzéj usnąć na nowo, nieuciekają się spiesznie do opium lub haczyss.
 Miałem właśnie prawidło poprzeć przykładem i po same uszy zagłębić się w marzeniach, w tem Vial ciągle rozmawiający z Desbarolles’em, przechodząc trącił mię po ramieniu i wyciągnąwszy rękę ku przylądkowi, na którym igrał tryumfalnie promień słońca co deszcz zwyciężyło.
 — Trafalgar! rzekł.
 Są nazwiska pełne szczególniejszéj potęgi, bo mieszczące w sobie cały świat pojęć, które skoro się tylko nastręcza umysłowi naszemu, natychmiast go opanowują i gwałtownie rugują zeń wszelkie pojęcia poprzednie, w śród których umysł nasz wypoczywał łagodny i pogodny jak sułtan w seraju.
 Pomiędzy Anglią i nami istnieje sześć wyrazów, mieszczących w sobie całą naszę historyę:

Crécy, — Poitiers, — Azincourt, — Abukir,
Trafalgar i Waterloo.

 Każda z tych sześciu nazw oznacza klęskę, po odniesieniu któréj zdaje się, że kraj nigdy już nie powstanie, oznacza ranę przez którą zdaje się że powinna ujść krew całego narodu.
 A jednak Francya powstała, a jednak krew wpłynęła w żyły silnego jéj ludu; Anglia zawsze nas zwyciężała, aleśmy ją zawsze wypędzali.
 Joanna d’Arc odzyskała pod Orleanem koronę którą Henryk VI już był na swej skroni umieścił; Napoleon, mieczem z pod Marengo i Sławkowa (Austerlitz) wyskrobał lilje które od czterystu lat połyskiwały na herbie Jerzego IV.
 Prawda że Anglicy Joannę d’Arc spalili w Rouen, a Napoleona uwięzili na wyspie Séj Heleny.
 Aleśmy się pomścili czyniąc z jednéj męczennicę, a z drugiego Bóstwo.
 A teraz, skąd pochodzi owa nienawiść nieustannie napastująca, owa siła wiecznie odpierająca?
 Skąd pochodzi przypływ, jaki od pięciu wieków Anglia nam przynosi, i odpływ, jaki od pięciu wieków z sobą zabiera?
 Może stąd że na szali światów ona przedstawia siłę, my zaś myśl; może ta odwieczna walka, ten uścisk nieskończony, jest ową genetyczną potyczką Jakóba z aniołem, którzy przez całą noc walczyli, czoło z czołem, bok z bokiem, kolano z kolanem, aż póki dzień niezajaśniał.
 Trzy kroć obalany Jakób, trzykroć powstawał; nakoniec gdy stanął na nogi, pozostał ojcem dwunastu pokoleń które zaludniły Izrael i rozproszyły się po całym świecie.
 Niegdyś, na obu stronach Sródziemnego morza, istniały dwa narody uosobione w dwóch miastach, które spoglądały na siebie podobnie jak teraz z dwóch stron Oceanu spoglądają na siebie Anglia i Francya; dwa te miasta były: Rzym i Kartago.
 Dla świata, w owéj epoce, przedstawiały one jedynie dwa materyalne pojęcia: jedno handel a drugie rolnictwo; jedno plug, a drugie okręt.
 Po dwuwiekowéj walce, po Trebii, Kannach i Trazymenie, tych Crécy, Poitiers i Waterloo Rzymu, Kartago zburzoną została pod Zamą a zwycięzki pług przeszedł po mieście Didony, a sól zasiano w bruzdach pługu, a piekielne przekleństwa zawisły nad głową każdego ktoby zapragnął odbudować to co zburzonem zostało.
 Dla czegóż Kartago upadła nie zaś Rzym? czy dla tego że Scypion większym był mężem niż Annibal? Nie; tam podobnie jak pod Waterloo, zwycięzca znika zupełnie pod cieniem zwyciężonego.
 Nie, bo w Rzymie była myśl; bo Rzym w żyznem łonie swojem nosił słowo Chrystusa; to jest cywilizacyą świata; bo Rzym był pochodnią równie potrzebną upłynionym wiekom jak Francya wiekom przyszłym.
 Oto dla czego Francya powstała mimo bitw pod Crécy, Azincourt, Poitiers i Waterloo! Oto dla czego Francyi nie pochłonęli ani pod Abukir ani pod Trafalgar!
 Bo Francya katolicka, jest to Rzym; bo Anglia protestancka, jest to tylko Kartago.
 Anglia zniknie może z przestrzeni świata, a połowa świata nad którym ona cięży, poklaśnie w dłonie.

 Lecz niech zagaśnie światło jaśniejące w ręku Francyi, już jako pochodnia już jako lampa, a cały świat w ciemnościach pogrążony, wyda długi okrzyk skonu i rozpaczy.

W PRZYSTANI.

O pół do siódméj wieczorem, to jest, gdy już noc zapadła, zarzuciliśmy kotwice prawie o pół mili od Tangeru.
 Nadaremnie było myśléć o dostaniu się do miasta tego samego wieczoru, to też gdy oznajmiono że już na stole, bez żadnéj trudności zeszliśmy do jadalnéj sali.
 Giraud, skoro uczuł że ruch ustaje lub prawie nic go nieczuć, wyszedł ze swojéj kajuty na pomoście, a Maquet ośmielił się opuścić swoję kajutę przy oficerskiéj kwaterze umieszczoną. Tak więc, wyjąwszy Aleksandra znajdowaliśmy się w wielkim komplecie.
 Porucznik Vial jadł z nami, bo kapitan miał zwyczaj zapraszać co dzień jednego ze swoich oficerów po kolei, na śniadanie i obiad.
 Przy śniadaniu, Desbarolles i ja dotrzymaliśmy placu, Boulanger wstał gdy podano pieczeń i poszedł przechadzać się na pomost; Giraud zaś i Maquet, równie jak Brutus i Cassius, jaśnieli swą nieobecnością.
 Giraud prosił o potrawy z oliwą i octem, Maquet o herbatę.
 Możesz pani śledzić stopniowanie istniejące pomiędzy mną a Maquet’em przechodząc przez Boulanger’a.
 Uczta więc była wesoła, bo surowizny zemdliły Giraud’a, a herbata osłabiła Maquet’a; Boulanger który tylko w połowie śniadał, niekompletny obiad dopełnił tem co mu ze śniadania pozostało; a każdy jak mógł najlepiéj oddawał honory obiadowi kapitana, który rzeczywiście smaczny, wydał nam się przez porównanie wybornym.
 Przy desserze, dało się słyszéć na pomoście wyszłe z ust oficera służbowego kto idzie, i oznajmiono nam przybycie kanclerza francuzkiego konsulatu w Tangerze.
 Dodano, że kanclerzowi towarzyszy jeden z naszych przyjaciół, który dowiedziawszy się żeśmy przybyli do przystani, pospiesza uścisnąć nasze dłonie.
 Jeden z naszych przyjaciół w Tangerze, czy pojmujesz pani? Tak więc wstępując na brzeg marokański nie mieliśmy ujrzeć marokanina, ani araba, lub żyda, lecz chrześcijanina i do tego przyjaciela.
 Gdzieś wspomniałem że mam na Świecie najmniéj trzydzieści tysięcy przyjaciół; widzisz pani że nie przesadziłem, bo trzeba mieć przynajmniéj trzydzieści tysięcy przyjaciół rozsianych po świecie, aby za przybyciem do Tangeru, znaleść jednego zupełnie żywego.
 Czekaliśmy z otwartemi usty, z wytężonemi oczyma, w tem wszedł kanclerz konsulatu.
 Za nim jaśniała wypogodzona twarz Couturier’a.
 Pamiętasz pani Couturier’a naszego gospodarza w Grenadzie,[3] któregośmy zostawili na placu Cuchilleros’ów, na przeciw nieszczęsnego domu Contrairos, skąd wypadł sławny kamień który tylko co niewprowadził dynastyi Dumasów na miejsce dynastyi Muhammedów.
 Otóż, był to on, on któregośmy mieli za pożartego, kiedy tymczasem był tylko wygnańcem, a nawet, wyznać należy, wygnańcem dobrowolnym. Pan Duchateau, konsul nasz w Tangerze, znając jego biegłość w daguerrotypowaniu, kazał mu zaprojektować towarzyszenie sobie do Maroku; Couturier zabrał swoje szkatułki i platy, i pospieszył.
 Ale, przybył dopiero we dwa dni po odpłynięciu Acherona, który miał wrócić po niego i którego oczekiwał co chwila.
 Znał już Tanger równie dobrze jak Grenadę, i obowiązał się czynić nam w nim honory.
 Kanclerz, pan Florat, przybył ofiarować nam wszelkie swoje usługi. Że zaś Szybki zwykle miał stacyą w Tangerze, kapitan więc i pan Florat znali się od dawna. Że w Tangerze kapitan otrzymał rozkaz udania się po nas na brzegi Hiszpanii, postrzegłszy więc z daleka statek jego, domyślano się iż nas przywozi, a gdy tym sposobem, rozeszła się wieść o naszem przybyciu, Couturier zdziwił nas swojem zjawieniem się, w chwili kiedy, wyznać należy, wcaleśmy o nim nie myślili.
 Pan Florat był to wielki myśliwy; ja wiele słyszałem o łowach w Afryce; zapytalem go więc czy niemożnaby urządzić polowania nazajutrz lub po jutrze.
 Boulanger i Giraud, jak dawniéj tak i teraz słabi w myśliwskiéj sztuce, mieli w takim razie pozostać z Couturier’em i ołówkiem lub pęzlem cudów w mieście dokazywać.
 Polowanie w głębi kraju, było wielkiem zadaniem, mianowicie dla chrześcian; lecz nakoniec pan Florat przyrzekł powziąść potrzebne wiadomości i nazajutrz udzielić nam odpowiedź.
 Wyszliśmy wszyscy razem na pokład i ujrzeliśmy janczara który im towarzyszył, trzymając w jednéj ręce kij, a w drugiéj latarnię.
 Zaiste ajenci konsularni są nietykalni, równie jak deputowani, i ściśle rzeczy biorąc mogliby obejść się bez janczara; jednak nieobchodzą się.
 Ten który tym panom towarzyszył, bardzo nędznie wyglądał, a ubiór jego nie wskazywał bynajmniéj, że pełni obowiązki protektora dwóch osób które zapewne nieuznałyby rzeczą stosowną przyjąć go za służącego; lecz cóż począć moja pani, w Maroku tak się rzeczy mają!
 Wreszcie był to bardzo zacny człowiek: jeżeli pani kiedykolwiek będziesz w Tangerze, racz proszę, wziąść go do swoich usług, nazywa się El-Arbi-Bernat. Tyle co do nazwiska.
 Co do rysopisu: jest jednooki.
 Ah! jeszcze jedna szczególna oznaka, gdyby dwie wyżej wymienione nie były dostateczne. Oto, w wolnych chwilach, jest on katem.
 Ci panowie nie chcieli bawić u nas do późna. Pan Florat jako reprezentant francuzkiego rządu, mógł kazać otworzyć sobie bramy miasta o każdéj godzinie, lecz wolał nie nadużywać téj możności.
 Gdy więc dziewiąta godzina, chciałem powiedzieć, wybiła, a to z przyzwyczajenia, bo zapomniałem że na brzegach Afryki godzina upływa w milczeniu i bez hałasu zapada w przepaść wieczności; gdy więc dziewiąta godzina nadeszła, ci panowie pożegnali nas.
 Morze wielce było podobne do owéj przepaści która pochłania godziny, miesiące i lata; niebo było ponure; gdzie niegdzie tylko błyszczały na niem gwiazdy i odbijały się w głębiach Oceanu, którego powierzchnia stała się niewidzialną. Statek nasz wyglądał niby grobowiec Mahometa zawieszony w powietrzu, pomiędzy dwiema nieskończonemi przestrzeniami.
 Gdy goście nasi zeszli z drabiny, rzekłbyś że się w otchłań jaką zanurzyli.
 Lecz wnet światło latarni rozwidniło barkę i odbiło swoje promienie w wodzie, pokazując nam błyszczące oczy i nagie ramiona marokańskich wioślarzy; potem barka oderwała się od statku, jak jaskółka od dachu i odpłynęła. Czas jakiś przedmioty objęte kołem światła latarni były widzialne; następnie koło to powoli zwężało się, lecz w krótce wyglądało już tylko jak gwiazda z niebios spadła i zwolna przesuwająca się po powierzchni morza; nakoniec ta gwiazda zachwiała się, obiegła kilka krzywych linii, które, z punktu naszego stanowiska, wyglądały niby płoche ewolucye błędnego ognika; znikła, to się znowu zjawiła, wspięła się na jakąś pochyłość, jeszcze znikła jeszcze się pokazała, aż wreszcie zdawała się gubić we wnętrznościach ziemi.
 Według wszelkiego prawdopodobieństwa, bramy miasta zamknięto za panem Florat i jego towarzyszem.
 Z resztą, to zasługiwało na uwagę, że Tanger był najciemniejszym punktem na brzegu; trzeba było zupełnego przekonania aby się domyśleć że tam istnieje miasto, a w nim siedm tysięcy mieszkańców; taka panowała tam noc i cisza grobowa.
 Za nami, przeciwnie, na bokach okrągłéj góry która tworzy zatokę, gdzie niegdzie, jaśniały ognie, odzywały się okrzyki dosyć podobne do głosów ludzkich.
 Te ognie palili ubodzy duarowie niewidzialni w dzień, bo ukryci w zaroślach na pięć lub sześć stóp wysokich, które jeżeli tak powiedzieć można, stanowią sierść góry.
 Temi okrzykami był ryk hyen i szakalów.
 Nie ma nie dziwniejszego nad przekonanie jakie w sobie żywimy, przekonanie żeśmy przeniesieni w świat nowy i nieznany, a żaden zmysł nie stawia nas w widocznym stosunku z tym światem: zaledwie w takim razie, dusza posiada moc przekonania znajdującego się tam ciała i nie czującego w koło siebie żadnéj zmiany, a przecież słuchającego, głosu rozsądku który mówi: dzisiaj rano opuściłeś kraj przyjazny, a dzisiaj wieczorem dotkniesz kraju nieprzyjaznego; ognie które postrzegasz zapaliło pokolenie ludzi zupełnie przeciwnych pokoleniu twojemu, wiecznie nieprzyjazne twojéj osobie, pokolenie któremu nigdy nie złego nie wyrządziłeś, któremu nigdy złego wyrządzić nie myślisz; te krzyki nakoniec, jest to wycie dzikich zwierząt, nieznanych ziemi którą opuszczasz, które jak ów lew z Pisma Świętego, szukają kogoby pożarły.
 Zstąp na tę ziemię, a jeżeli unikniesz zwierząt, to nieunikniesz ludzi.
 A dla czego? Ponieważ koryto wody, na siedm mil szerokie, dzieli tę ziemię od drugiéj; ponieważ ta ziemia zbliża się o ćwierć stopnia ku równikowi, nakoniec, ponieważ tę ziemię nazywają Afryka, nie zaś Hiszpania, Włochy, Grecya lub Sycylia.
 Vial zapewnił mię, że księżyc nie wejdzie; pragnąc więc pozbyć się moich wątpliwości, udałem się na spoczynek, i zaleciłem aby mię przebudzono skoro świtać zacznie.
 Naturalnie, przebudził mię oddział załogi będący z rana na służbie, który czyścił okręt. Wstałem i wczołgałem się na pomost.
 Działo się to właśnie w chwili zarania, w któréj niknąca już noc walczy jeszcze z jawiącym się dniem; rozległy półkolisty port w którym nocowaliśmy, odbijając w sobie niewiem jakie światło, objęty w ramy z czarnych gór, wyglądał niby jezioro roztopionem srebrem napełnione. Przy pierwszem zarannem światełku, z jednéj strony dawała się postrzegać wieża wieńcząca przylądek Malabatta, z drugiéj zaś na pochyłości przylądku Spartelle, zaledwie rozróżniano, jeszcze uśpiony nad brzegiem morza Tanger.
 Na górze ognie ciągle się jeszcze paliły; na niebie drżały jeszcze ostatnie gwiazdy.
 Wkrótce zdało się że różowa mgła wychodzi z ciaśniny, postępuje z wschodu na zachód, przesuwa się pomiędzy Europą i Afryką, i rzuca dziwnie miłą i cudownie przezroczystą barwę na brzeg Hiszpański, począwszy od Sierra de San-Maleo, aż do przylądku Trafalgar.
 Przy świetle téj błyszczącéj atmosfery, widziałeś bielejące się wioski, a nawet i odosobnione domy, rozsiane po europejskim brzegu.
 Wnet, chociaż słońce jeszcze nie weszło, promienie jego zajaśniały po za łańcuchem otaczających nas gór; lecz zamiast płynąć z góry na dół, owszem z dołu do góry tryskały; rzekłbyś że uderzywszy gwałtownie o przeciwległą stronę, odskakując rozpryskiwały się po nad górą.
 Powoli to światło wzrosło, tracąc promieniste kształty a przybierając postać ognistej kuli; w chwili gdy ta kula zaczęła pokazywać się po nad przylądkiem Malabatta, który ciągle jeszcze zostawał w niebieskawym pół-cieniu, wschodni bok przylądku Spartelle rozwidnił się, wydobywając Tanger z pomiędzy ciemności i rysując jego kredziaste oblicze, pomiędzy złoconym piaskiem morskiego brzegu, a zieleniejącym wierzchołkiem góry.
 Jednocześnie, morze zaczęło przybierać barwę różową, tam gdzie promienie słońca dosięgły; a tymczasem, w miejscach w których jeszcze zmrok lub noc zupełna panowały, barwa ta stopniowo przemieniała się, z różowéj w siarczaną i z siarczanéj w zimny odcień cyny.
 Nakoniec, słońce zwycięzko rzuciło się ku niebu, a ranek jak powiada Szekspir, stopami jeszcze rosą zwilgoconemi, zstąpił na równinę, pokołysawszy się przez chwilę na wierzchołkach gór.

 W téj chwili również, karawana złożona z dwunastu wielbłądów, siedmiu lub ośmiu mułów, i pięciu czy sześciu osłów, wysunęła się z po za góry, rozciągnęła fałdzisto po piasku i na kształt węża poczołgała się ku Tangerowi.

PIERWSZY ARAB.

Mniéj szczęsliwi niż karawana, zapewne dla tego że chrześcijanie, dopiero po uzyskaniu świadectwa zdrowia, to jest około dziewiątéj z rana, mogliśmy wejść do Tangeru.
 Komendant, oczekując téj przepisanéj godziny, zaprojektował nam rybołówstwo w przystani, bo morze należy do wszystkich, brzeg zaś powinniśmy byli zdobywać.
 Domyślasz się pani zapewne, iż projekt ten nietylko my ale i cała załoga z wdzięcznością przyjęła.
 Bo też rybołówstwo stanowi dla majtka podwójną uroczystość: naprzód bowiem sprawia mu przyjemność, a powtóre w zysku rybę przynosi.
 I rzeczywiście ryba jest dopełnieniem świeżéj żywności, a potém kto dwie godziny mókł w wodzie, musi przecież tę rybę winem skropić, komendant zaś musiałby być wielkim barbarzyńcą, gdyby kazał suszyć ciało nieogrzawszy żołądka.
 To też w moment przygotowano łódź i wydobyto sieć zgłęb okrętu. Cała załoga, wyjąwszy dwóch ludzi koniecznie na pokładzie potrzebnych, otrzymała urlop na sześć godzin, to jest na czas aż nazbyt dostateczny.
 Wsiedliśmy do yoli z panem Vial, który kierował wyprawą; towarzyszył nam Maquet i Rebec; każdy z nas miał dubeltówkę, a w łodzi umieszczono tuzin karabinów; z resztą, w razie potrzeby, działa korwety mogły rozciągnąć nad nami swoję opiekę.
 Schodząc po okrętowych schodkach, ujrzeliśmy spiesznie ku nam płynącą barkę i dającą nam znaki: że zaś widoczną było rzeczą iż wyłącznie z Szybkim miała do czynienia, zatrzymaliśmy się; płynął na niéj wczorajszy nasz janczar, El-Arbi-Bernat. Pan Florat, za pomocą przybliżajacéj lunety, z terarsu konsulatu dostrzegł nasze przygotowania do rybołówstwa i przysłał nam go. — Ponieważ był to dzień targu w Tangerze, i brzeg wkrótce pokryć się miał arabami do miasta przybywającemi, pan Florat zatem lękał się aby nie zaszło jakie nieporozumienie pomiędzy bumusami a surdutami.
 Wszystko to wyjaśnił nam złą hiszpańską mową sam El-Arbi-Bernat, widocznie szczęśliwy i dumny z danego sobie zlecenia.
 Skoro protektora naszego umieszczono na przodzie łodzi, gwizdawka sternika dała znak odpłynięcia; prostopadle wzniesione wiosła zniżyły się jednocześnie uderzając o wodę, i łódź nasza rozpoczynając pochód, ruszyła ku brzegowi.
 Powiedzieliśmy już że Szybki był to zwyczajny gość w Tangerze. Vial więc znał się dobrze z przystanią, skierował zatem ku górze na któréj błyszczały ognie i po za którą weszło słońce. Spytałem o jéj nazwisko, była to Scharff.
 U stóp téj góry, z prawéj strony starego Tangeru, rzeka Ued-Eszak wpada do morza; skierowaliśmy się ku jéj ujściu; morze opadało.
 Płynęliśmy korytem téj rzeki, lecz niemogliśmy posunąć się daleko w górę, bo łódź nasza, zbyt przeładowana, nabrała blisko trzy stopy wody.
 Wreszcie osiadła na piasku, a więc stanęliśmy.
 Nie usiłowaliśmy nawet dostać się do innego punktu na lądzie, bo chociaż morze było spokojne, jednak bałwany gwałtownie o brzeg uderzały, łódź więc łatwo przewrócić się mogła.
 Dwaj majtkowie skoczyli w wodę niezawinąwszy nawet spodni i złączone ramiona swoje przedstawili Vialowi, który usiadł na nich jakby na siodle, ujął każdego majtka za kołnierz i skierował ich ku brzegowi, gdzie go bez przypadku złożyli.
 Każdy z nas kolejno przybył tamże tą samą drogą i tym samym sposobem.
 Skoro łódź po wypróżnieniu znowu w ruch wprawiona być mogła, korytem rzeki popchnięto ją w głąb lądu, aż póki powtórnie nie osiadła. Teraz już się o nią nie troszczono, bo rzeka, dzięki odpływowi, coraz płytsza, zapewniała dostatecznie iż dla braku wody na powrót łodzi do morza niecofnie.
 Z czółnem niepotrzebowano zachowywać takich ostrożności skierowano je ku pierwszemu lepszemu punktowi na brzegu, a gdy do pewnéj odległości przybyło, majtkowie rzucili się w morze jak kormorany i popchnęli czółno aż na piasek.
 W téj chwili przeleciała morska jaskółka. Strzeliłem, a raniona padła po drugiéj stronie Uedu.
 Gdym się zbliżał do brzegu, rozmyślając czy warto iść w wodę za tak nędzną zwierzyną, za wzgórzem dostrzegłem połyskujący koniec długiéj strzelby, a potem kaptur burnusa, wreszcie bronzową głowę i nakoniec całą postać araba z bosemi nogami.
 Mniemał zapewne że to jego rodak wystrzelił, ale ujrzawszy nas zatrzymał się.
 Dotąd araba widziałem tylko na obrazach Delacroix lub Vernet’a, na rycinach Raffet’a lub Decamps’a; to więc żywe wyobrażenie afrykańskiego ludu, co się stopniowo przedemną rysowało, i zatrzymawszy się na mój widok, stanęło o trzydzieści kroków odemnie, nieruchome, ze strzelbą na ramieniu i nogą naprzód wystawioną, podobne do posągu spokojności a raczéj ostrożności, głębokie na mnie sprawiło wrażenie. Widoczną było rzeczą, że gdybym był sam, arab byłby wielce pogardzał moim osmnasto calowym karabinem, poczytując go za drobnostkę obok swojéj pięciostopowéj strzelby; lecz miałem za sobą około pięćdziesięciu ludzi mojego rodzaju, ubranych prawie tak samo jak ja; liczba zatem dała mu do myślenia.
 Ponieważ obaj mogliśmy aż do dnia ostatecznego, sądu stać na przeciwległych brzegach tego nowego Rubikonu, tak że ani on ani ja niepostąpilibyśmy krokiem naprzód; przywołałem El-Arbi-Bernata i zaleciłem mu aby wezwał araba do przejścia Uedu, i do przyniesienia mi jaskółki.
 Nasz janczar powiedział kilka słów swojemu współziomkowi, który wysłuchawszy go, bez namysłu podniósł ptaka i przeszedł rzekę.
 Wszakże przechodząc spojrzał na jaskółkę; miała skrzydło zgruchotane, a ziarnko śrótu utkwiło jéj w piersiach.
 Oddał mi ptaka niemówiąc ani słowa i ruszył daléj, ale przechodząc obok Bernat’a coś do niego przemówił.
 — Co on mówi? spytałem
 — Pyta czy pan w lot ptaka zabiłeś.
 — A cóżeś mu odpowiedział?
 — Odpowiedziałem, tak jest.
 — I czy to z powodu téj odpowiedzi kiwał głową?
 — Tak jest.
 — A więc nie wierzy?
 — O tyle o ile.
 — Czy znasz go?
 — Znam.
 — A dobrze strzela?
 — W okolicy uchodzi za jednego z lepszych strzelców.
 — Zawołaj go niech wróci.
 Janczar zawołał.
 Arab wrócił chętniéj niż mniemałem; widocznie żal mu było odejść, a owszem pragnął przypatrzeć się nam z blizka, a raczéj naszéj broni.
 Poważny i nieruchomy stanął o pięć kroków odemnie.
 Giraud i Boulanger, którzy go ścigali z ołówkami w ręku, również zatrzymali się, i oni podobnie jak ja pierwszy raz widzieli araba, szkicowali go więc tak chciwie, iż rzekłbyś że się lękają czy ujrzą innych jeszcze.
 — Ten oto francuz, rzekł mu janczar wskazując na mnie, utrzymuje że strzela lepiéj od ciebie.
 Lekki uśmiech powątpiewania przebiegł po ustach araba.
 — Tego ptaka zabił w lot i powiada że ty tego nie dokażesz.
 — Owszem dokażę, odparł arab.
 — Otóż, właśnie nadarza się sposobność, mówił daléj janczar; patrz, znowu ptak przelatuje, strzel i zabij go.
 — Francuz swojego nie kulą zabił.
 — Nie.
 — Co on mówi? spytałem.
 — Powiada że pan swojego ptaka nie zabiłeś kulą.
 — Prawda: oto jest śrót.
 I podałem mu nabój śrótu, piątego numeru.
 Pokręcił głową i coś powiedział.
 — Mówi że proch drogi i że szkoda go-psuć na ptastwo, kiedy hyen i rysiów za nadto jest w okolicy.
 — Powiedz mu: że za każdy strzał, idąc ze mną w zapasy, dostanie po sześć nabojów prochu.
 Janczar wytłómaczył moje słowa arabowi, a tymczasem Giraud i Boulanger ciągle szkicowali.
 Widać było że chęć nabycia trzydziestu lub czterdziestu nabojów prochu bez rozwiązania worka, walczyła w arabie z obawą nie utrzymania godnie swojéj opinii; lecz nakoniec chciwość wzięła górę.
 Wykręcił strzelbę, wyjął kulę i podał dłoń abym mu na nią nasypał śrótu.
 Spiesznie uczyniłem zadosyć jego skinieniu. Nabił strzelbę opatrzył panewkę i czekał.
 Lecz czekał niedługo; bo cały afrykański brzeg obfituje w zwierzynę. Siewka przelatywała po nad naszemi głowy, arab długo wodził za nią końcem swojéj strzelby, wreszcie sądząc iż już wycelował dał ognia.
 Ptak polecial daléj nieutraciwszy nawet ani jednego pióra.
 W tem zerwał się bekas, i przelatywał w odległości strzału zabiłem go.
 Arab uśmiechnął się.
 — Francuz strzela dobrze, rzekł; ale prawdziwy myśliwiec nie strzela rśótem lecz kulą.
 Janczar wytłumaczył mi te słowa.
 — Prawda, odpowiedziałem; powiedz mu że zupełnie podzielam jego zdanie, i że skoro oznaczy cel, gotów jestem wykonać to samo co ci on.
 — Francuz winien mi sześć nabojów prochu, rzekł arab.
 — I to prawda, odparłem: niechaj mi poda dłoń.
 Podał i wysypałem prawie trzecią część prochu z mojego rożka.
 Wydobył swój rogowy recypiens i umieścił w nim wszystek proch aż do ostatniego ziarnka, sypiąc bacznie i zręcznie, a nawet prawie z uszanowaniem.
 To skończywszy, okazywał widoczną chęć odejścia; ale chęci téj niepodzielał ani Boulanger ani Giraud, gdyż nieskończyli jeszcze swoich szkiców.
 To też za pierwszem jego poruszeniem, rzekłem do El-Arbi-Bernat’a: przypomnij twojemu ziomkowi że każdy z nas ma gdziekolwiek posłać kulę, gdzie mu się podoba.
 — Dobrze, powiedział Arab.
 Obejrzał się w koło i znalazł na ziemi tykę. Podniósł ją i znowu szukał.
 Miałem w kieszeni list od jednego z moich siostrzeńców, urzędnika w prywatnych dobrach Jego królewskiej Mości: list ten spoczywał nienaruszony w swojéj czworobocznéj kopercie, ozdobionéj czerwoną pieczęcią; dałem go arabowi, domyślając się że zapewne tego lub czegoś podobnego szuka.
 W rzeczy saméj list ten mógł wybornie służyć za tarczę celową.
 Arab zrozumiał.
 Rozłupał nożem koniec tyki, włożył list w tę szczelinę, utkwił tykę w piasku, a odliczywszy dwadzieścia pięć kroków wrócił do nas i nabił swą strzelbę.
 Miałem dwururny nabity karabin: była to wyborna broń z fabryki Devisme, a w każdéj lufie mieściła się kańczasta loftka, która o tysiąc pięćset metrów może dosięgnąć i zabić człowieka. Wziąłem ten karabin z rąk Pawła który go zwykle pilnował i czekałem.
 Arab celował starannie, co dowodziło iż mocno mu chodzi o to aby po raz drugi niezostał zwyciężony.
 Strzał wypadł i zbił jeden róg koperty.
 Jakkolwiek arabowie umieją być panami siebie, nasz jednak nie mógł wstrzymać się od wydania okrzyku radości pokazując mi zbity róg.
 Dałem mu znak że widzę bardzo dobrze.
 Arab coś mi żywo odpowiedział.
 — Mówi że teraz na pana koléj, przetłómaczył janczar.
 — Tak, prawda, odparłem; ale oświadcz mu że we Francyi niestrzelamy z tak bliska do tarczy.
 I odmierzyłem podwójną odległość.
 Patrzył na mnie zdziwiony.
 — Teraz, rzekłem znowu, powiedz mu, że za pierwszym wystrzałem dotknę środka celu daleko bliżéj aniżeli on dotknął, za drugim zaś złamię kij który go utrzymuje.
 I także z należytą uwagą wycelowałem; bo niewypadało przybywać do Afryki dla pozostawiania tam fałszywego prospektu; że zaś ogłosiłem program, trzeba go więc było wykonać.
 Pierwszy strzał wypadł i trafił w pieczątkę.
 Drugi dał się słyszeć prawie natychmiast i złamał tykę.
 Arab zarzucił strzelbę na ramiona, i ruszył w dalszą drogę; nie żądając bynajmniéj sześciu nabojów prochu do których miał prawo.
 Widoczną było rzeczą iż odchodził przytłoczony ciężarem swojéj niższości, i że w owéj chwili wątpił o wszystkiem, a nawet o proroku.
 Udał się zaokrąglonem wybrzeżem wiodącem do Tangeru, i pewien jestem że przybył tam nieobejrzawszy się ani razu.
 Kilku arabów którzy przechodzili Ued gdy się to działo, i obecni byli naszym zapasom, oddalili się równie milczący i równie jak on pognębieni.

 A tak, w osobie swojego reprezentanta, całe Maroko zostało upokorzone.

POLOWANIE I RYBOŁÓWSTWO.

Tymczasem urządzono rybołówstwo i zaczęto ciągnąć sieć.
 Ten rodzaj łowienia ryb ma najwięcéj powabu: liczba osób użytych do ciągnienia sieci, obwód jaki ta sieć obejmuje, niepewność rezultatu, stanowią przyjemność którą pojmuję lepiéj aniżeli łowienie ryb wędką, chociaż pod względem zręczności człowieka i instynktu ryb, wędka, że tak powiem, stanowi walkę cywilizacyi z naturą.
 Podczas gdy nasi ludzie, zanurzeni w wodzie aż po szyję, ciągnęli sieć z całéj siły, zachęcając się wołaniem, zbliżała się chwila targu, i brzeg pusty za naszem przybyciem, powoli zaludnił się arabami, przybywającemi z sąsiednich gumów i udającemi się do miasta.
 Ta długa processya, dążąca brzegiem morza w pewnych przerwach, lecz zawsze jednym śladem, ciekawy przedstawiała widok, składała się zaś ze śpieszących do Tangeru przekupniów.
 Ale jakich przekupniów, moja pani! i jak dziwne powzięłabyś z nich wyobrażenie o afrykańskim handlu.
 Jeden, jako handlarz węgli, niósł w obu rękach trzy czy cztery kawałki zczerniałego drzewa; drugi, jako handlarz cegieł, niósł ich dziesięć czy dwanaście; trzeci, handlujący ptastwem, przewiesił przez ramię parę gołębi, na grzbiecie zaś miał kurę, albo też żerdzią pędził przed sobą indyka.
 Niektórzy pędzili przed sobą malutkich osiołków, obładowanych drzewem lub warzywem. Byli to reprezentanci wyższego handlu marokańskiego.
 Ci którzy najwięcéj utargować mieli, mogli zapewne liczyć zaledwie na dwadzieścia soldów dochodu; a byli tacy którzy nieśli na sobie towaru nie więcéj jak za trzy soldy.
 A wszystko to przybywało z okolicy oddalonéj o mil trzy, cztery, sześć, a nawet i dziesięć, z całą rodziną, bo z żonami, dziećmi i starcami.
 Kobiety miały na głowach wielkie kapelusze z plecionéj słomy, wyglądające nakształt okrągło skrojonéj maty, w środku do wierzchołka głowy przymocowanéj.
 Wiodły one swą dziatwę za ręce, lub niosły ją na plecach, gdzie oprócz potomstwa mieściły się jeszcze kury albo cegły.
 Starcy, z pięknemi siwemi brodami, szli podpierając się kijmi, lub jechali na osłach, a wyglądali nakształt starożytnych patryarchów udających się do jakiéj nowoczesnéj Jerozolimy.
 Oblicza kobiet żadnym sposobem niemożna było dostrzedz; szczęsciem prawie zaręczyć jesteśmy gotowi, iż oprócz niezadowolonéj ciekawości, niewiele więcéj na tem straciliśmy.
 Cała ta obdarta i łachmanami okryta rasa, przezroczystą płachtą drapująca nagość swoję, pyszny przedstawiała widok. Nigdy cesarz w purpurze, wjeżdżający do Rzymu na tryumfalnym wozie i depcący nogami świętą drogę do Kapitolu, nie podnosił głowy z większą godnością.
 Bo też u nich godność spoczywa w człowieku, tym obrazie Boga, nie zaś w stanowisku jakie ten człowiek zajmuje, nie w odzieży która go okrywa; arab jest sułtanem u siebie, podobnie jak cesarz w swojem państwie; a skoro był dwa razy jednego tygodnia na targu w Tangerze, Fezie lub Tetuanie i przedał swój węgiel, ptastwo, albo cegłę; skoro za pomocą téj sprzewił siebie i rodzinę aż do przyszłego targu, nie pyta o nie więcéj, nie pragnie nic więcéj, niema już wyższéj ambicyi.
 Albowiem nie nędza ciała, ale poniżenie serca nagmając czoło człowieka ku ziemi, ściera z niego bozkie piętno, którem sam Twórca to czoło nacechował.
 Ludzie ci po większéj części przechodzili nie zatrzymując się, niepatrząc na nas, i rzec można nie widząc nas prawie; niektórzy zagadnięci przez naszego janczara przystawali, a Giraud i Boulanger, korzystając ze sposobności, przenosili ich do swoich albumów. Kilku postrzegłszy że im porywano ich wyobrażenie, rozgniewani, mrucząc odchodzili.
 Inni, a w ogólności młodzi, zatrzymywali się, i widząc się przeniesionymi na papier, wybuchali głośnym śmiechem.
 Czterech czy pięciu z pomiędzy wszystkich uzbrojeni byli w liche strzelby. Innéj broni nie widziałem przy nich.
 Na przeciwlegléj stronie zatoki, karawany wielblądów i mułów, w naszych oczach wyglądające jak roje wielkich mrówek sznurem ciągnących się, wchodziły do Tangeru.
 Sieć dwa razy na brzeg wydobyto; połów jakkolwiek niezupełnie lichy, nie obiecywał jednak żadnéj nadzwyczajności:
 Pozostawiwszy więc naszych majtków zapuszczających sieć po raz trzeci, Boulanger’a i Giraud’a szkicujących do syta, ja, Maquet i Vial poszliśmy szukać szczęścia w polowaniu.
 Paweł udał się z nami jako tłomacz.
 Od rana już, przekonałem się z radością iż Chevet, zalecając mi go, w tym przynajmniéj względzie nieoszukał mię i że to był prawdziwy arab, gdyż oprócz małéj różnicy w wymawianiu, cechującéj dwa oddzielne narzecza, rozumieli go doskonale wszyscy do których przemawiał. |
 Po godzinie polowania i zabiciu kilku siewek oraz bekasów, | ujrzeliśmy powiewającą na wielkim maszcie Szybkiego banderę, która nas przyzywała.
 Umówilismy się z kapitanem iż bandera ta, wywieszona pomiędzy godziną dziesiątą a jedenastą, oznaczać będzie że już zaczęto zastawiać śniadanie.
 Zaraz więc połączyliśmy się z osadą. Mieliśmy cztery wielkie wiadra pełne świeżéj i jak można najapetyczniej wyglądającéj ryby.
 Trzeba było znowu wsiąść na statek, w czem właśnie trudność zachodziła, gdyż bałwany teraz były daleko silniéjsze i daleko hałaśliwsze niż pierwéj; ta okoliczność mało niepokoiła naszych majtków, którzy już od trzech godzin po szyję w wodzie siedzieli; lecz inaczéj działo się z nami.
 Zaprojektowano kilka sposobów dostania się na statek: pierwszy, przez odbycie téj podróży na ramionach majtków; drugi przez usiłowanie dojścia do łodzi zawinąwszy spodnie; trzeci, przez zupełne zrzucenie odzieży i przebycie wpław przestrzeni dzielącéj nas od łodzi.
 Przyjęto pierwszy sposób, i Vial dla dania nam przykładu rozpoczął pochód.
 Na dziesięć kroków od łodzi, bałwan przewrócił całą tę ludzką piramidę, a majtkowie i porucznik zniknęli, lecz znowu pojawili się natychmiast, Vial przerzynał się ku łodzi, a majtkowie wracali aby się oddać pod nasze rozporządzenie.
 Przykład nie był zbyt pociągający, jednak Giraud odważył się doświadczyć powtórnéj próby. Jakaś morska nimfa zapewne się w nim zakochała, gdyż cały i zdrów przybył do łodzi.
 Desbarolles naśladował go i tylko nieco obryzgany dostał się na miejsce; ale Boulanger, Maquet i ja o niczem słyszeć nie chcieliśmy.
 Boulanger zręcznie korzystał z tego co w marynarskim języku nazywają uciszeniem się morza. Jeżeli pani nie rozumiesz co to jest uciszenie się morza, chciéj przejrzeć Marynarski Słownik admirała Willaume, który od dni kilku jest naszym brewiarzem.
 Boulanger więc korzystając z uciszenia się morza, powierzył swoje spodnie jednemu majtkowi, i podniosłszy surdut, ruszył ku łodzi, ostrożnie jak młody uczeń który po raz pierwszy staje do tańca na familijnym baliku:
 Stary Ocean w tak skromnéj jego postawie widział hołd oddany swojéj potędze i łagodnym był dlą Boulanger’a.
 Maquet i ja przybyliśmy wpław.
 Nareszcie wszyscy razem zebrani, popłynęliśmy ku Szybkiemu.
 Tam oczekiwało nas wyborne śniadanie, wzmocnione smażoną rybą, któréj oddali honory panowie Florat i Couturier, przybrani biesiadnicy, których zastaliśmy na pokładzie okrętu, jako pierwéj od nas przybyłych.
 Śniadaliśmy spiesznie, powodowani nowym rodzajem ciekawości, bo jak wspomniałem był to dzień targu w Tangerze, i targ ten kończył się o godzinie pierwszéj.
 W żadnym, najlepiéj nawet urządzonym domu, niemasz tak dobréj usługi jak na rządowym statku. Na rządowym statku nawet Ludwik XIV musiałby był czekać i trzeba byłoby wymyślić jeden z najcharakterystyczniejszych wyrazów dawnéj monarchii, co znaczy że zapewne nie byłby nigdy wymyślony.

 Czółno kołysało się tuż przy schodkach, w momencie więc wsiedliśmy w nie: wiosła opadły i popłynęliśmy ku Tangerowi.

DAWID AZENCOT.

W miarę jak się zbliżaliśmy, miasto, z razu wyglądające naksztatt kredziastéj massy, zaczynało dzielić się na części i przedstawiać swoje szczegóły.
 A naprzód, uderzał oko cudzoziemca, cyrkuł konsulatów jedne ku drugim zbliżonych i odznaczających się swojemi flagami.
 I rzeczywiście na szczytach wielkich masztów, powiewały bandery Anglii, Hiszpanii, Portugalii, Hollandyi, Szwecyi, Sardynii, Neapolu, Stanów zjednoczonych, Danii; Austryi i Francyi.
 Reszta miasta przedstawiała jednotonny widok; a tylko dwa pomniki górowały nad powierzchnią domów, jednopiętrowych i terrasami pokrytych: były to kasbah i meczet, to jest pałac sułtana i mieszkanie Boga.
 Gdyśmy do lądu przybijali, muezzim przywoływał wiernych na modlitwę, a głos jego pełny, dźwięczny i nakazujący, tak jak winien być głos każdego tłomacza religii od miecza zależącéj, rozległszy się po nad miastem, doszedł aż do nas.
 Port właściwie mówiąc prawie byt pusty, ładowano tylko parę hiszpańskich okrętów i nic więcéj; osada rozmawiała z marokanami językiem zwanym sakir, to jest dziwną mieszaniną greckiego i włoskiego z francuzkim, zapomocą którego opłynąć można całe śródziemne morze.
 Dwudziestu arabskich tragarzy pracowało na wybrzeżu nad rozbieraniem starego statku.
 W pośród nich stał, widocznie oczekując naszéj łodzi, jakiś człowiek średniego wzrostu, mający lat trzydzieści pięć do czterdziestu, cery bladéj, rysów wybitnych, oka żywego i pojętnego; włosy miał krótko strzyżone, przykryte czarną czapeczką, ubrany był w długi takiegoż koloru surdut, na biodrach ściśnięty jedwabną szarfą z powodu starości swojéj wypłowiałą, ale niegdyś niezawodnie przepyszną.
 Podał nam rękę i pomógł wyskoczyć z łodzi na brzeg.
 A gdyśmy już byli na lądzie, przybierając minę zwierzchnika, którą nam obecnym usprawiedliwił życzliwy uśmiech pana Florat, wyprzedził nawet naszego janczara i postępował na czele całéj kolumny wołając:
 — Na bok! na bok!
 Marokański odwach obok którego przechodziliśmy, widząc nas w towarzystwie janczara i biorąc za ludzi znakomitych, sprezentował broń przed nami.
 Weszliśmy na bulwark i pojęliśmy wtedy widziane wczoraj ewolucye z latarnią morską.
 Tanger ma to przekonanie że jest wojennem miastem, i dla tego ma coś podobnego do murów i coś nakształt krytéj drogi; szkoda tylko że te mury walą się, a kryta droga jest zupełnie odkryta.
 W końcu bulwarku otwiera się brama, nizka, wązka, zbudowana w kształcie szerokiéj arkady, tej bramy pilnuje obdarty żołnierz, zbrojny w strzelbę ze złotemi ozdobami u lufy a kolbą słoniową kością wykładaną.
 Wspomniona brama prowadzi na ulicę wązką, pełną wybojów, objętą domami wapnem bielonemi i niemającemi innych otworów prócz drzwi na ulicę wiodących.
 Gdzie niegdzie, w samym środku takich domów urządzona była nisza, a w niéj mężczyzna owinięty białym burnusem, lub ustrojony kołdrą, leżał i palił fajkę tak poważnie, iż za nic w świecie nie byłbym pozwolił sobie przerywać mu tego zatrudnienia.
 U stóp takiego mężczyzny postrzegano wagi, obok niego zaś kosze pełne bezkształnych przedmiotów, które oznaczały że ich właściciel przedaje albo korzenie, albo owoce, albo też jest rzeźnikiem.
 Kilku innych poważnie szło ulicą, a wszyscy byli boso i tylko w czerwonych myckach na głowach.
 Inni, stojąc jak dobrowolne posągi o mur oparte, nasycali się promieniem słońca trzydziesto lub trzydziesto-pięcio stopniowego, chociaż było to w Listopadzie.
 Inni wreszcie, siedzieli na sposób krawców, i głowę w tył przewiesiwszy, a odmawiając niemą modlitwę, przesuwali ziarnka arabskiego różańca.
 Kiedy niekiedy postać skulona na tarassie wstawała i przeskakiwała na inny taras; była to marokańska kobieta udająca się w odwiedziny do swojéj sąsiadki.
 Potem dał się słyszeć wielki zgiełk na środku miasta. Targ już rozpoczął się.
 Przy francuzkim konsulacie, pan Florat, opuścił nas, mówiąc do czarno ubranego człowieka:
 — A więc rzecz umówiona Dawidzie, polecam ci tych panów.
 Dawid posłusznie skinął głową, a pan Florat zwracając mowę do nas, rzekł:
 — Wszystkiego co panowie zapragniecie, żądajcie od Dawida.
 Podziękowaliśmy ukłonem i umowa z obu stron została zawarta.
 Nakoniec zbliżywszy się ku mnie pan Florat dodał:
 — Ten człowiek jest to żyd, nazywa się Dawid Azencot. Jest on dostawcą marynarki, jeżeli pan masz wexel na sto tysięcy franków wystawiony na jego imię, zapłaci go panu natychmiast, zapewne złotem. — Do widzenia w konsulacie.
 Ciekawie obróciłem się ku Dawidowi i nakoniec poznałem w nim wschodniego żyda.
 U nas żyd nie istnieje już jako typ oddzielny, bo zlał on się w jedno z ogółem społeczeństwa, i ani mowa, ani ułożenie, ani ubiór nieróżnią go od innych ludzi; jest on officerem legii honorowéj, akademikiem, baronem, księciem, królem.
 Ciekawym byłby opis historyczny żydowskiéj wielkości, w obec tegoczesnego społeczeństwa. Żyd, jest to duch który nastąpił po smokach Kalchasa, Hesperyd i Nibelungów; on to, w średnim wieku, strzeże złota.
 Złota, téj wielkiéj potęgi wszystkich wieków, tego bóztwa niektórych ludzi; bo są ludzie którzy wątpią o Bogu, lecz niemasz żadnego któryby wątpił o złocie.
 Weźmy Arystofanesa; on złoto nazywa Plutusem, to jest bożkiem, a nawet więcéj jak bożkiem bo anti-Jowiszem, bo królem królów Olimpu; bez niego, Jowisz zmuszony jest wyznać iż umiera z głodu. Merkury bierze uwolnienie od obowiązków bóztwa które mu nie nie przynosi, jemu, bożkowi złodziei i przyjmuje służbę u bożka złota. Apollo, na wygnaniu, pasał trzodę, a Merkury daleko lepiéj uczynił, bo obracał rożen i zmywał naczynia u Plutusa.
 Weźmy Krzysztofa Kolumba po czwartéj jego podróży; cóż on pisze do Ferdynanda i Izabelli, swoich bojaźliwych protektorów, których obdarzył światem, i jeszcze jakim światem, oto krajem Peru!
 Pisze on do nich:
 „Wyborna to rzecz złoto; złoto tworzy skarby, za złoto wszystkiego dokazać można na tym i na tamtym nawet świecie, bo za ztoto można wprowadzić duszę do raju.”
 — Obaczmy co odpowiada pan Pellapra, w roku pańskim 1847, zapytany przez wielkiego kanclerza.
 — Jak się pan nazywasz? pyta tenże.
 — Mam dwanaście milionów.
 — Ile pan masz lat?
 — Mówię panu że mam dwanaście milionów.
 — Czem się pan zajmujesz?
 — Ale czyż pan nierozumiesz: Powtarzam że mam dwanaście milionów.
 Otóż żyd zrozumiał to!
 Podczas gdy czarnoksiężnik, nekromancista i alchimista, szukali złota, on znalazł je: bo pojął, niepowiem jako człowiek dziesiątego wieku, gdyż żyd był mniéj jak człowiekiem, bo pojął mówię, iż on, istota nieczysta, która niemogła dotknąć ani żadnego towaru, ani kobiety, boby je spalono, on, którego w Tuluzie policzkowano trzy razy do roku, za wydanie miasta Saracenom, on, na którego w Béziers ciskano kamieniami przez cały święty tydzień; on kozioł zniewagi na którego wszyscy plwali; on którego można było sprzedać jako niewolnika, tanquam proprium sercum, powiada rozkaz z r. 1230, pojął że za pomocą złota zdobędzie wszystko co postradał, i że w ukrytym, cierpliwym ale postępowym biegu swoim dojdzie wyżéj aniżeli spadł.
 A późniéj gdy dosiągł złota, już mu ono niewystarczało: Lavoisier szukał sposobu ulatniania się dyamentu, żyd znalazł sposób ulatniania się złota! gdy się dyament ulotnił, Lavoisier stracił go nadaremnie; gdy się złoto ulatnia, żydowi pozostaje jeszcze wexel, za pomocą którego handluje, rozciąga oba swoje skrzydła od jednego bieguna do drugiego, i który oprócz wartości złota w zysku przynosi eskonto.
 Wielki historyk Michelet, który tę ma tylko wadę, że jest większym jeszcze poetą jak historykiem, wyczytał w Październiku 1834 r. w pewnym angielskim dzienniku następną wiadomość:
 „Dzisiaj z powodu żydowskiego święta, giełda niewiele interesu przedstawiała.”
 A tak w Anglii podobnie jak we Francyi, żydzi osiedli na złotym tronie.
 I sprawiedliwie, bo ten tron złoty zdobyli po ośmnasto-wiekowéj walce: bo cierpliwi i nieugięci dosięgnąć go byli powinni.
 Przyznać też należy, iż żyd wielką ma korzyść nad chrześcijaninem; chrześcijanin pożycza swoje złoto, żyd zaś je sprzedaje. Udaj się do żyda, a poda ci z góry już przygotowane warunki, wprawdzie nieubłagane lecz jawne, możesz je przyjąć albo odrzucić.
 Ciągle on zdziera, lecz nigdy nie oszukuje ani kradnie. Dotrzymaj twoich zobowiązań, on dotrzyma swoich; lecz dotrzymaj, albo strzeż się!
 — Funt twojego ciała, powiada Schylock; funt twojego ciała które karmić będę mojemi pieniędzmi; funt twojego pięknego ciała, jeżeli mi jutro nie zapłacisz moich dziesięciu tysięcy dukatów.
 Płac, płać, do licha! albo weźmie twoje ciało, i słusznie; bo on cię nienamawiał mój kochany Antonio, on ci nie powiedział: zostaw mi twoje ciało w zamian za moje pieniądze; lecz ty sam poszedłeś do niego i rzekłeś mu: — Pożycz mi pieniędzy, a dam ci w zakład wszystko co zażądasz.
 Żądał twojego ciała, nietrzeba więc było podpisywać umowy; podpisałeś, a teraz ciało twoje należy do niego.
 A chrześcijanie, którzy swoich dłużników w więzieniach zamykają; wszakże nie funt, ale cale ich ciało biorą.
 Prawda że w miarę oddalenia się od środka cywilizacyi, żvd stopniowo zstępuje z handlowego tronu swojego, i znowu zostaje pokornym, uległym, bojaźliwym. Starodawnego żyda potrzeba szukać pomiędzy Petersburgiem a Odessą, pomiędzy Tangerem a Kairem; bo tylko tamtejsze rządy w pokorze utrzymać go umieją; ale także proszą obaczyć żyda pomiędzy Algierem i Konstantyną.
 Lecz począwszy od Tangeru, zostającego pod berłem wielce szczęśliwego cesarza Abd-el-Rhamana, aż do krain zostających pod berłem słynnego emira Abd-el-Kadera, żydzi muszą zdejmować trzewiki gdy przechodzą obok meczetu; i jakiż to wielki, jak wzniosły wyrzut czynią nam arabowie?
 — Całują oni psy swoje i ściskają żydów za ręce, powiadają; Prawda, że Dawid Azencot dzięki swojemu tytułowi dostawcy królewskiéj marynarki, był w Tangerze osobą uprzywilejowaną, a mianowicie posiadał wielki przywiléj przechodzenia obok meczetu w niebieskich pończochach i zasznurowanych trzewikach; dla tego też oprowadził nas z daleka, abyśmy się przekonali jak korzysta ze swojego przywileju.
 Biedny człowiek! może zbyt drogo byłby opłacił tę dziwną łaskę, gdybyśmy niebyli zbombardowali Tangeru i niewygrali bitwy pod Isly.
 Cokolwiek bądź, oczekując aż się odwróci świetna fortuna, którą się dzisiaj cieszy, przechodząc przez ulicę meczetu, prowadził nas na plac targowy.
 Przybyliśmy wreszcie na ów plac tyle upragniony i znaleźliśmy tam wszystkich naszych handlarzy węgla, drzewa i ptastwa, spotkanych nad brzegiem morza.
 Niewiem kto pierwszy powiedział iż arabowie są poważni i milczący; bo prawda że poważni, ale wcale nie milczący, a nieznani nic hałaśliwszego nad targ arabski, gdyż mi na nim mało głowa nie pękła.
 W zabudowaniu do targu przyległem, leżały obok siebie pospołu wielbłądy i muły, prawie równie poważne lecz daleko więcéj milczące niż ich panowie.
 Kiedy niekiedy tylko, zapewne skoro go doleciał jaki wyziew znajomy, wielbłąd podnosił długą wężowatą szyję i wydawał krzyk ostry, niepodobny do krzyku żadnego innego zwierza.
 Widok ten zachwycał Giraud’a i Boulanger’a, siedzieli pomiędzy kupcami fig i daktyli, zapełniając swoje albumy coraz bardziej malowniczemi szkicami.
 Te daktyle, figi i inne artykuły żywności, sprzedawano a raczéj dawano za ceny bajeczne dla nas europejczyków. Za pięćset liwrów dochodu po pańska można żyć w Tangerze.
 Spotkaliśmy kucharza z Szybkiego, który się zaopatrywał w żywność, a mianowicie kupował kuropatwy, które mu odstępowano po cztery soldy za sztukę; wydawał on głośne okrzyki, utrzymując iż kraj się psuje i że skoro tak daléj potrwa, wkrótce niebędzie można w nim wytrzymać.
 O pierwszéj targ skończył się: w dziesięć minut późniéj rynek był już zupełnie pusty, a dzieci po większéj części nagie jak dłoń, pomiędzy szczątkami szukały fig, daktylów i rodzenków.
 Pytałem czy niema jakiego sklepu, w którym możnaby kupić pasy, burnusy lub haiki, słowem wszystko co widziałem u moich przyjaciół przybyłych z Afryki; i ilekroć zapytywałem Dawida: gdzie znajdę to lub owo? Dawid odpowiadał mi swoim miłym głosem, którego akcent nieco na włoski zakrawał:
 — U mnie, panie, u mnie.
 — Chodźmyż więc do ciebie, rzekłem na ostatnią jego odpowiedź.
 — Chodźmy, powiedział Dawid.
 I ruszyliśmy ku jego domowi.
 Teraz kiedy piszę już po upływie pewnego czasu, nie umiałbym powiedzieć pani gdzie ten dom leżał: bo maurowie nie mają zwyczaju nadawać nazwisk ulicom; wiem tylko że opuściwszy plac targowy, udaliśmy się małą uliczką na prawo, żeśmy szli po bruku ślizgim, bo zwilgoconym ciekącą po nim źródlaną wodą, i że nakoniec przybyliśmy do starannie zamkniętych drzwi, do których Dawid pewnym sposobem zapukał.
 Otworzyła nam trzydziestoletnia kobieta, mająca turban na głowie, jak kobiety biblijne: była to pani Azencot.
 Dwie czy trzy młode dziewczęta, kryjąc się jedna za drugą, cisnęły się do otworu drzwi umieszczonych w głębi, a przeciwległych zewnętrznym któremi wchodziliśmy.
 Dziedziniec miał kształt zwyczajny: był to mały czworobok a schody w murze wybite wiodły na galeryę. Na téj zaś galeryi było kilka drzwi wiodących do pokojów.
 Jeden z tych pokoi mieścił w sobie magazyn osobliwości i przeznaczony był wyłącznie na skład materyi.
 Różnokolorowe szarfy, wszelkiego kroju haiki, wszelkich odcieni kobierce, porozkładane były po stołach, porozwieszane po fotelach, rozciągnięte po ziemi.
 Na ścianach wisiały safianowe ładownice, mosiężne szable, srebrne sztylety.
 W kątach nagromadzone były pantofle, bóty, czechie, a wszystko haftowane złotem i srebrem.
 Po nad całym tym zbiorem, ogromne strzelby ze srebrną osadą i koralowemi ozdoby, wyciągały swoje żelazne lufy.
 Maquet i ja byliśmy przez chwilę jak oślepieni w pośród wszystkich tych bogactw. Mówię Maquet i ja, bo Giraud, i Boulanger wraz z Pawłem i janczarem poszli zwiedzać Casbah.
 Dawid ciągle zachowywał pokorną minę; nie urósł ani na cal w pośród wszystkich tych swoich skarbów, co niebyłyby zawstydziły sklepu owych kupców z Tysiąca i Jednej Nocy, przybyłych z końca świata do Bagdadu, dla przypodobania się sułtance faworycie lub jakiéj zakwefionéj księżniczce,  Pomacałem kieszenie i uczułem że pieniądze moje truchleją w nich ze strachu.
 Nie śmiałem spytać o cenę którego z tych przedmiotów. Mniemałem że zaledwie monarcha całem swojem królestwem opłacić je zdoła.
 Odważyłem się jednak wywiedzieć o cenę białéj jedwabnéj szarfy, w szerokie złote promienie.
 Czterdzieści franków, odpowiedział Dawid.
 Musiał mi to dwa razy powtórzyć.
 Za drugim razem odetchnąłem.
 Niestety! moja pani, jest przysłowie które powiada: — nic tak prędko nie rujnuje jak tanie kupno. —
 Przysłowie to miało się ziścić w całem znaczeniu tego wyrazu, bo taniość towaru u Dawida rujnowała mię.
 W rzeczy saméj, skoro się dowiedziałem o cenie wszystkiego, wszystko mieć pragnąłem.
 Szable, sztylety, burnusy, szarfy, pantofle, bóty, torby, słowem wszystko mi swojéj próbki dostarczyło; później, wreszcie, zacząłem żądać tego czego niewidziałem u Dawida, lecz tego co widziałem w rozmaitych zbiorach lub na obrazach, jako to: miedzianych naczyń z rzeźbą, dziwnokształtnych dzbanów, skrzyneczek z perłowéj macicy, lamp o podwójnem dnie, tytoniu, cybuchów, słowem wszystkiego co mi tylko na myśl przyszło; a za każdem żądaniem, Dawid, bynajmniéj niezdziwiony, ale zawsze pokorny i bojaźliwy, wychodził i w pięć minut późniéj wracał z żądanym przedmiotem. Rzec można było iż posiada ów zaczarowany worek który Tieck daje Fortunatowi, a który nasz biedny poetycznéj pamięci Karol Nodier, użycza Piotrowi Schlemil.
 Nakoniec wstyd mi już było żądać tylu rzeczy dla samego siebie. Jednak mimo że mię prawie przerażał widok spełniających się z tak dziwną łatwością życzeń moich, mimo że myślałem o przyjaciołach moich skwarzących się na słońcu na dziedzińcu Casbah, przypomniałem sobie portret prześlicznéj żydówki, który widziałem u Delacroix po powrocie jego z Maroku i pomyśliłem jakaby to dla nich była rozkosz gdyby mogli wykonać rysunek z podobnego modelu.
 Tą razą jednak żądanie tak mi się trudnem wydało, iż wahałem się.
 — I cóż! rzekł mi Dawid, widząc że patrzę w koło siebie jak człowiek który czegoś szuka.
 — Nic! mój kochany Dawidzie, już wszystko, odpowiedziałem.
 — Nie, jeszcze nie wszystko, odparł.
 — Jakto, niewszystko?
 — Powiedz pan śmiało, czego żądasz?
 — Mój kochany Dawidzie, żądam zapewne niepodobieństwa.
 — Powiedz pan; może to się da zrobić.
 — Zgoda.
 — Słucham.
 — Jeden z moich przyjaciół, znakomity artysta, był tu w Tangerze przed dziesięciu lub dwunastu laty, z drugim moim przyjacielem panem hrabią de Mornay.
 — Ah! prawda: pan Delacroix.
 — Jakto, znasz pana Delacroix, Dawidzie?
 — Miałem zaszczyt przyjmować go w moim ubogim domu.
 — Otóż, wykonał on miniaturę żydówki zdobnéj w najpiękniejsze swoje stroje.
 — Znam tę kobietę; była to Rachel, moja bratowa.
 — Twoja bratowa Dawidzie?
 — Tak panie.
 — A czy twoja bratowa żyje jeszcze?
 — Bóg nam ją dotąd zachował.
 — I może pozwoli służyć za model Giraud’owi i Boulanger’owi, podobnie jak służyła panu Delacroix? Była to prawdziwa piękność.
 — Teraz już jest o piętnaście lat starsza.
 — O! nic nieszkodzi Dawidzie; udaj się do twojéj bratowej w mojem imieniu i nakłoń ją do tego.
 — Nie widzę potrzeby, bo mogę panu służyć czemś lepszem.
 — Czemś lepszem jak twoja bratowa Rachel?
 — Jest tu właśnie moja krewna Molly, która zwykle mieszka w Taryfie, lecz spiesz się pan, gdyż zdaje mi się że jutro odjeżdża.
 — I twoja krewna zezwoli?
 — Idź pan po twoich przyjaciół do Casbah; dam panu przewodnika, a za powrotem...
 — Cóż, za moim powrotem?
 — Znajdziesz pan Molly w wielkim stroju.
 — Doprawdy, mój kochany Dawidzie, jesteś cudownym człowiekiem.
 — Czynię co mogę dla pańskiéj przyjemności; wybacz pan jeżeli więcéj albo lepiéj uczynić nie mogę, chociaż powinienem, bo mi pan Florat zalecił pana.
 Wprzód nim wyszedłem ze zdziwienia, Dawid przywołał swojego brata i kazał aby mię zaprowadził do Casbah.
 Gdyśmy wchodzili na dziedziniec na którym Giraud i Boulanger rysowali, stara maurytanka rozpaczliwie wznosząc ręce w niebo, odmawiała jakąś groźną modlitwę, któréj brzmienie uderzyło mię.
 — Co ta kobieta mówi? spytałem brata Dawida.
 — Mówi: — O mój Boże! czyliż cię tak srodze obraziliśmy, że pozwalasz psom chrześcijaninom rysować pałac najdostojniejszego cesarza naszego.
 Wezwanie to niebyło grzeczne; lecz że marokanie nie słynęli nigdy gościnnością, nie widziałem zatem potrzeby zwracania na nie uwagi.
 I dla tego poszedłem wprost ku naszym rysownikom, traf chciał że przybyłem do nich właśnie w ówczas gdy zawiązywali swoje teki.
 — No moi panowie, rzekłem, u Dawida czekają was niecierpliwie.
 — A kto? obaj razem zapytali.
 — Obaczycie: chodźcie tylko.
 Wszyscy towarzysze moi wielkie zaufanie we mnie pokładali, poszli więc ze mną bez oporu.
 W pięć minut późniéj, wchodziliśmy do Dawida i otworzywszy drzwi wydaliśmy jeden ogólny okrzyk podziwienia.
 Przecudna żydowska dziewica, jaśniejąca młodością, czarująca pięknością, połyskująca rubinami, szafirami i brylantami, siedziała na kanapie przed chwilą zarzuconéj szarfami, szalami, materyami, które teraz dla niéj uprzątnięto.

 Jéj portret wykonał Boulanger a wylitografował Geoffroy, podpisując niezbyt żydowskie imię Molly.

POLOWANIE.

Gdy biedna Molly z anielską cierpliwością odsiedziała trzy godziny, a Giraud i Boulanger kończyli swoje rysunki, pan Florat pojawił się na zewnętrznéj galeryi.
 Przybył aby nas zaprowadzić do konsulatu.
 W drodze uderzył nas dziwny zgiełk, w miarę naszego zagłębiania się w ulicę coraz bardziéj wzrastający.
 Zgiełk ten podobny był do huku morskich bałwanów tłukących o skalisty brzeg w Dieppe, do coraz to silniejszego brzęczenia miliona pszczół, skrzeku nieskończonéj liczby żab.
 Zbliżyliśmy się ciekawie i powtykali głowy w otwór drzwi.
 Była to maurytańska szkoła, zbyt prosta i pierwiastkowa, bez papieru, atramentu i pióra, złożona tylko z dwóch głównych żywiołów w szkole potrzebnych:
 Z nauczyciela i uczniów.
 Nauczyciel siedział przy ścianie, założywszy nogi pod siebie. Uczniowie siedzieli podobnież, otaczając nauczyciela w pół okrąg.
 Nauczyciel trzymał w ręku długi pręt, podobny do rękojeści wędki. Tym prętem bez żadnego wysilenia dosięgnąć mógł najodleglejszego ucznia.
 Uczniowie zaś mieli w rękach arabskie różańce.
 Powtarzali ustępy z koranu i na tem ograniczała się cala ich wyższa nauka.
 Kto umie na pamięć dwadzieścia wierszy z koranu, jest godzien pierwszego stopnia uniwersyteckiego.
 Ten kto umie ich pięćdziesiąt jest niby magistrem.
 Kto zaś umie sto, jest talebem.
 Taleb jest to mędrzec!
 Skoro który uczeń zająknie się lub omyli, natychmiast dostaje prętem po plecach, co zaraz z pośród ogólnego mruczenia wywołuje ostrzejszą nótę.
 Bylibyśmy więcej czasu poświęcili na przypatrzenie się téj wzorowéj szkole, gdyby nauczyciel, z obawy zapewne aby chrześcijańskie spojrzenia niewywarty zgubnego wpływu na młodych prawowiernych, których dusze jego pieczołowitości powierzono, niebył polecił jednemu ze swoich uczniów aby nam zamknął drzwi pod nosem.
 Te drzwi były bardzo ładne i rzeczywiście przyjemniéj było patrzeć na nie jak na ową ohydną szkołę, pełną małych potworów z wielkiemi głowy i wysmukłemi kształty.
 Były cedrowe, zbudowane w maurytańską arkadę, wybijane wielkiemi mosiężnemi gwoździami, pomiędzy któremi krążyło niezliczone mnóstwo małych gwoździków, nakształt tych jakiemi nasi tapicerowie obijają meble. Te gwoździki tworzyły różnokształtne rysunki.
 I rzecz dziwna, figury jakie większa część tych arabesków przedstawiała, były to krzyże lub kwiaty lilii, dwa symbole religii i polityki, które od ośmiu wieków, nieustannie zachód ku wschodowi popychały.
 Napatrzywszy się, napodziwiawszy i naszkicowawszy drzwi, ruszyliśmy dalej.
 Panowie Roche i Duchâteau niebyli obecni; jak powiedzieliśmy, panDuchitteanpowjózI cesarzowi Abd-el-Rhamanowi podarunki od króla Ludwika Filipa; a pan Roche towarzyszył mu.
 W nieobecności tych panów, reprezentowali konsulat bardzo mili zastępcy, a mianowicie pani Roche i panna Florentyna Duchâteau, które przyjęły nas z jak największą uprzejmością: prawda, że na rachunek tego przyjęcia policzyć należy zadowolenie z jakiem biedne wygnanki ujrzały swoich ziomków; bo Tanger nie jest wcale miastem mody i sądzę że zamieszkiwać go jest to zbyt ostra pokuta dla paryżanek.
 Pan Florat wspomniał im że pragniemy polować na dzika, były więc tyle łaskawe że pracowały nad przyprowadzeniem do skutku tego zamiaru.
 Zdziwisz się pani zapewne, że osoby mające szczęście należeć do płci twojéj, obowiązane byty przygotować polowanie; lecz wiedzieć pani należy iż w okolicach Tangeru niepoluje się tak jak na równinie Saint Denis; że więc trudno było pomyślnie wykonać to zadanie, a z trudnych okoliczności kobiety zwykle najlepiéj się wywikłać umieją.
 Rzecz zależała od pana Hay angielskiego konsula.
 Nieprawdaż, że to znowu zagadka, dla czego polowanie w okolicach Tangeru zależeć może od angielskiego konsula? Bo pan Hay sam wielki myśliwy, wielkich dokładał starań aby zyska! popularność pomiędzy krajowcami; każdy więc mieszkaniec Tangeru, posiadający strzelbę, żależy od jego widzi mi się, a żaden cudzoziemiec niepoluje wcale, chyba z panem Hay, albo opatrzony jego pozwoleniem.
 Trzeba więc było uzyskać pozwolenie, bo o polowaniu z panem Hay nawet myślić niewypadało, gdyż niedawno zwichnął bł nogę.
 Panie Roche i Duchâteau zobowiązały się zatem być naszemi pośredniczkami u angielskiego Nemroda, który nietylko udzielił zupełne pozwolenie, lecz dodał nam nadto wybornego towarzysza łowów, pana de Saint-Leger, swojego kanclerza, prawie równie wielkiego myśliwca w obec Boga jak jego naczelnik.
 Wybór dnia pozostawiono naszéj woli; wybraliśmy zatem następny.
 W zamian za tak szczęśliwe pośrednictwo Maquet, Desbarolles i ja zostawiliśmy w albumach tych pań wiersze, Giraud zaś i Boulanger rysunki.
 Poczem wróciliśmy obiadować na Szybkim.
 Winienem uwiadomić panią, że w Tangerze niema restauracyi.
 W Hiszpanii jedzą mało i niesmacznie, ale w Maroko nie jedzą wcale. Kiedy niekiedy tylko krajowcy przegryzają figę lub daktyl i to im wystarcza na całą dobę. Poczem piją filiżankę kawy, palą fajkę i już koniec.
 Ale wieczorem na rynku w Tangerze odbywa się istna orgia, przy uliczce w którą się idzie do Dawida jest studnia, o któréj już zdaje mi się wspominałem; wieczorem więc gromadzą się około tej studni i piją, nie wrzeszcząc ale rycząc z radości.
 Nigdy publiczna fontanna, wyzyskująca winem zamiast wodą, w dniu królewskiéj uroczystości, nie wzbudziła uniesień takiego szczęścia, jakiemu oddawali są mieszkańcy Tangeru podczas jednego wieczoru który przepędziliśmy w mieście.
 Niekiedy, w pośród ruchu, wrzawy i zgiełku jaki sprawiali mężczyźni, pojawiała się jakaś postać poważna i milcząca jak upiór, niosąc na głowie dzban pierwiastkowych kształtów, a przez otwory swojéj burga pokazująca tylko dwoje oczu błyszczących jak karbunkuły.
 Przed tem zjawiskiem usuwali się wszyscy z niejaką prawie bojaźnią, bo to była kobieta.
 Czasem to wesołe zgromadzenie rozprasza się dopiero o północy.
 Tak więc pod tą gorącą strefą, głównym żywiołem nie jest słońce, jak u nas, lecz woda, która nadaje zieloność drzewom, życie zwierzętom, wesołość ludziom.
 Gdziekolwiek płynie rzeka, szemrze strumyk, wytryska źródło, tam pełno życia i zdrowia.
 Jakiż cud uczynił Mojżesz pomiędzy prorokami?
 Oto, ze skały wyprowadził wodę.
 Oczekiwano nas na pokładzie. Że zaś okręt stał prawie o trzy ćwierci mili od lądu, miano więc czas zawiadomić nas sygnałem, wróciwszy zatem na pokład, udaliśmy się wprost do sali jadalnéj i siedliśmy do stołu.
 Tanger pozostał o tysiąc mil za nami i znaleźliśmy się znowu na łonie cywilizacyi.
 Kapitan okrętu może opłynąć cały świat, a jeżeli zechce, ani mu się zdawać będzie że wyjechał z Paryża.
 Nazajutrz, o godzinie piątéj rano już byliśmy na nogach, puszkarz miał już broń naszą na pogotowiu; Giraud i Boulanger namyślili się pójść z nami, bo nakoniec zrozumieli że gdy mieliśmy około czterdziestu arabskich naganiaczy, na jedno więc wynosiło szkicować naganiacza biegającego po krzakach, jak marzyciela, żebraka, lub poetę skurczonego pod murem.
 Gdyśmy wyszli na pomost, Tanger który mieliśmy za zginiony, pokazał się nam na nowo.
 Wsiedliśmy do czółna, które pędzone wiosłami ośmiu silnych majtków posunęło się znowu ku owemu miastu sprzeczności, gdzie w pośród domów mających tylko cztery białe ściany i matę na wierzchu, wznosił się w naszéj pamięci, ów dom żydowski pełen materyi, poduszek, szarf, broni, koronek, haftów, słowem ów niby sklep z Tysiąca i Jednéj Nocy.
 W porcie zastaliśmy oczekującego na nas Dawida
 O! zaleć pani Dawida wszystkim twoim przyjaciołom, podobnie jak ja go zalecę moim; bo Dawid człowiek jedyny, uniwersalny; z Dawidem obejść się można bez każdego innego; z Dawidem nic nie zabraknie, owszem dostarczy on wszelkiego zbytku; przy pomocy Dawida spać można na kobiercach któ re Sybaryta gotów opłacać milionami sesterców; przy pomocy Dawida można palić tytoń Latakie z cybuchów bursztynami zdobnych i kryształowych w złoto oprawnych naczyń; z Dawidem zniknie rzeczywistość, a nastaną marzenia, i człowiek mniemać będzie że jest sułtanem w swoim haremie, królem lub cesarzem na tronie.
 Na nieszczęście, moi i twoi przyjaciele, pani, rzadko zwiedzają Tanger.
 Kiedyśmy wczoraj zajmowali się, a raczéj zająć się chcieli sposobem wyjazdu na łowy, Dawid tylko poruszył ustami i ramionami, co miało znaczyć.
 Dajcie pokój już ja o tem pamiętam, to moja rzecz.
 A pełni zaufania, dozwoliliśmy mu czynić co zechce.
 Dwanaście koni i tyluż arabskich służących oczekiwało nas u drzwi Dawida, zapełniając całą ulicę, która, równie jak wszystkie ulice w Tangerze, miała ośm, lub dziesięć stóp szerokości.
 W dziesięć minut późniéj Pan Florat i pan de Saint Leger połączyli się z nami, pan de Saint-Leger był to kanclerz konsulatu upoważniony przez pana Hay do towarzyszenia nam.
 W ubiorze jego to mię uderzyło, iż był bez bótów i bez czapki. Krótkie spodnie spadały mu tylko po kolana, a jakieś kamaszki sięgały tylko po kostki.
 Bose nogi w kraju kaktusów i aloesów, i odkryta głowa pod czterdziesto stopniowem słońcem, wydały mi się więcéj niż oryginalnością.
 Zapytałem o przyczynę takiego dziwactwa, a pan de Saint-Leger przytoczył mi anekdotę o Dyogenesie tłukącym swą miseczkę ponieważ widział że dziecko piło dłonią.
 On zaś widział arabów chodzących boso i bez czapki, uczynił więc jak Dyogenes, to jest zdjął pończochy i czapkę.
 Nakoniec, aby należycie szydzić z równika, pan de Saint-Leger, miał włosy ostrzyżone przy saméj głowie.
 Był to z resztą jeden z najprzyjemniejszych ludzi, jakich kiedykolwiek spotkałem; znał kraj doskonale i we wszystkich jego szczegółach. Wsiedliśmy na koń i jechali obok siebie.
 Każdy z nas miał saysa, który biegi przy koniu i niósł strzelbę.
 Strzelbę pana Florat niósł gruby murzyn z Kongo, którego twarz obok najprzesadniejszéj brzydkości jego pokolenia, odznaczała się najzupełniejszą głupotą.
 Maurytańscy służący traktowali go prawie tak samo jak panowie Florat i Saint-Leger ich traktowali; wyraźnie bowiem między sobą a tym szkicem człowieka widzieli różnicę, przynajmniéj równą różnicy, jaką kij europejczyków zmuszał ich uznawać pomiędzy sobą a europejczykami.
 W porządku stworzeń, poniżéj tego murzyna, stawiali oni jedynie tylko dzikiego wieprza, to zwierzę niechlujne i potępione przez proroka, które właśnie zamierzaliśmy poruszyć z legowiska.
 I tak każdy pakował swój ładunek na grzbiet murzyna, który nieśmiał nawet stęknąć, chociaż szedł jedynie tylko w bawełnianéj koszuli, ugięty pod ciężarem, nie mając nawet ręki wolnéj do obtarcia potu strumieniami po jego sadzowatéj twarzy płynącego.
 Jechaliśmy blizko dwie godziny i podczas téj wycieczki zrodziły się pierwsze moje zdziwienia nad afrykańską przyrodą; cała okolica którą przebyliśmy, okolica wprawdzie równa, była zielona jak szmaragd i wydawała trawę sztywną i ostrą, a sięgającą nam do połowy nóg.
 Z pomiędzy téj trawy, wylatywało mnóstwo siewek, kuropatw i przepiórek.
 Nakoniec, po, dwugodzinnym pochodzie, na szczycie góry odbijającéj horyzont na pieknem jasnem niebie, postrzegliśmy około trzydziestu arabów opartych na długich swoich strzelbach i oczekujących na nas w milczeniu.
 Daliśmy im znak, na który ten co zdawał się być ich przywódzcą, odpowiedział powiewając burnusem.
 Ruszyliśmy pod górę, znalazłem tam takie same ścieżki, te same rośliny i krzewy jak na Sierra Morena; widać że przyrodzenie nigdy na seryo nie wierzyło iż Herkules oddzielił Kalpeę od Abili.
 Afryka, jest to dalszy ciąg Hiszpanii.
 Konie nasze wstępowały na tę pochyłość kamienną, na czterdzieści pięć stopni upału wystawioną, z pewnością po któréj można było poznać ich rasę arabską, chociaż postać kazała przypuszczać iż były skrzyżowane z rasą Montmorency lub Bulońskiego lasku; atoli każda szlachetność zawsze pozostawia po sobie pewne ślady, i tam gdzieby nasze konie były dwadzieścia razy upadły, konie marokańskie ani razu nawet się nie potknęły.
 Na wierzchołku góry wszyscyśmy się zgromadzili; arabowie ani krokiem na przeciw nam nie wyszli.
 Pan de Saint-Leger wdał się z nimi w rozmowę i niejako dał się poznać; byli poważni i grzeczni jak ludzie raczéj ulegający rozkazowi aniżeli podzielający przyjemność.
 Pan Florat zapewnił mię, że gdyby to był pan Hay zamiast pana de Saint-Leger, wszyscy wzięliby się do dzieła z równym pospiechem jak teraz z obojętnością.
 Gdy się skończyła ta krótka rozmowa, ruszyliśmy w dalszą drogę, bo do miejsca łowów było jeszcze blizko cztery mile.
 Jechaliśmy zaledwie znacznemi drogami, po wzgórzach najeżonych myrtą, mastykowem drzewem i mącznicą, pomiędzy któremi znikaliśmy wraz z końmi. Nie pojmowałem jak będzie można strzelać wśród takich krzaków. Stary arab, z bosemi nogami i białą brodą, dyrygował polowaniem; strzelba jego mosiądzem wysadzana, dawniéj zapalała się lontem, następnie strzelała za pomocą kółka; teraz przerobiono ją na skalkowkę; za lat sto może który z jego potomków zrobi z niéj pistonówkę.
 Wskazano nam stanowisko pomiędzy skałami, jako miejsce przeznaczone na widownię naszego śniadania; kilka kamiennych pokładów wznosiło się naturalnie nad sobą w tym granitowym amfiteatrze, którego żadne drzewo niebroniło przeciw pożerczemu upałowi słońca, a istniejący tam cień jedynie od skał pochodził.
 Źródło wypływało z pode dna téj olbrzymiéj jadalnéj sali, źródło tem świeższe i chłodniejsze że z pod pieca ciekące.
 Zajęliśmy wskazane miejsce. Jak przewidywałem polowanie było tam prawie niepodobnem, gdyż na dziesięć kroków od siebie nic widzieć niemożna było, a jedyne schronienie przed zranionem zwierzem przedstawiały tylko krzaki mącznicy, które zwierz mógł roztrącać i jak trawę nogami tratować.
 Zaledwie zajęliśmy nasze stanowiska, zaczęły się nawoływania: słyszałem w mojem życiu rozmaite krzyki obławy, ale niesłyszałem nigdy tak szalonych; były to wycia i przeklinania, bo mowa zdawała się czynić arabów zapamiętałymi, wściekłymi. Zaiste głośniejszéj wrzawy nie robiliby nawet Karaibowie ścigający europejczyka którego pozrzeć mają nadzieję. Spytałem stojącego za mną Pawła, który mi trzymał drugą strzelbę, dla czego i na co tak wrzeszczą nasi naganiacze
 Upatrzyli dzika i wołali: — wychodź żydzie! —
 Kilku żydów u których wynajęliśmy konie, towarzyszyło nam na łowy; widać więc że umyślnie dla pomszczenia się na nich za to iż Dawid przechodząc obok meczetu niezdejmował pantofli, maurowie w ten sposób okrzyki swoje wyrażali.
 Po chwili, kilka strzałów które dali sami naganiacze, oznajmiło nam że dzik usłyszał i zrozumiał powyższe zawiadomienie; a kula co gwiżdżąc i łamiąc gałązki przeleciała obok mię, wskazała mi iż zwierz idzie w naszym kierunku.
 Rzeczywiście, prawie natychmiast usłyszałem z lewéj strony mojéj, szelest kruszonych cierni i głogów; lecz i z dzikiem to samo miało miejsce co i z kulami, słyszałem go ale nie widziałem.
 Drugi strzał wypadł z prawéj strony mnie, w końcu kniei, a potem usłyszeliśmy coraz bliższe, okrzyki nawoływaczy i druzgotanie gałęzi.
 Zgromadziliśmy się w jedno miejsce ubito szakala i nic więcéj.
 Po zerwaniu pierwszego owocu naszych trudów, miano śniadać, kazano więc saysom czekać nas na łące, abyśmy konno mogli dostać się do jadaléj sali; przybyliśmy na łąkę, ale zastaliśmy tam czekające na nas tylko trzy konie.
 Przyprowadzono tam wprawdzie i resztę, lecz maurowie i murzyni oczekując na nas, osądzili za rzecz stosowną wyprawić sobie steeple-chase, a nasi gentlemen riders bawili się podług woli.
 Szkoda tylko że nie wiedzieliśmy gdzie.
 Przybyliśmy więc pieszo na miejsce schadzki, i winienem oddać sprawiedliwość panom Florat i de Saint-Leger, że chociaż jeden był protestantem a drugi katolikiem, zapomnieli jednak o religijnych odcieniach i przybyli — obaj klnąc jak poganie.
 Rozpalono wielki ogień, który bez trudu buchnął płomieniem na tych pałających skałach i zamierzono upiec na węglach kawał wołowiny, którą pan Florat miał przy sobie.
 Właśnie gdyśmy zaczynali rozkładać zapasy żywności, składające się z szynki, pary czy trojga kurcząt, oraz dwunastu butelek wina, ujrzeliśmy wracających naszych ludzi i nasze korne; ludzie byli zdyszali, zlani potem, znużeni; konie sapiące, pokryte pianą i pochwacone.
 Winni, gdy nas spostrzegli, zdumieli, pozsuwali się z koni i jak węże pokryli się w krzaki. — Tylko trzech czy czterech cięższych jak drodzy schwytali właściciele koni, i wówczas rozpoczęta się owa wschodnia bastonada, o któréj my Francuzi nietylko nie mamy żadnego wyobrażenia, lecz na któréj widok wzdryga się każdy, kto przynajmniéj kilka lat nie mieszkał po tamtéj stronie śródziemnego morza.
 Gdyby tę karę wymierzał Turek arabowi, lub nawzajem arab turkowi, obecni mieliby w niéj zapewne tylko podrzędny udział, albo może niemieliby żadnego, zwłaszcza że rzecz działaby się między rodziną; lecz chrześcijanie bili prawowiernych, a to stanowiło wielką różnicę.
 Zaiskrzyły się oczy z pod burnusów. Zwróciłem na to uwagę tych panów, ale mało na nią dbali i nie przestali bić swoich masztalerzy aż osądziwszy że już się pokwitowali z tymi biedakami.
 Największą ilość razów odebrał murzyn, bo wił się po ziemi długo po tem gdy go bić zaniechano.
 Po nim najwięcéj jęczał żyd. Arabowie wytrzymali karę nie pisnąwszy ani słowa. Nakoniec murzyn podniósł się równie jak i drudzy, pan Florat cisnął mu swą strzelbę, poszedł więc pomiędzy naganiaczy, my zaś przystąpiliśmy do śniadania.
 Doradziłem jednak naszym przyjaciołom, aby broni nabok nieodkładali i arabów z oka nie spuszczali, ponieważ fizyonomie ich wyrażały najwidoczniejsze nieukontentowanie podczas sceny z bastonadą.
 Tę sarnę uwagę uczyniłem naszym zamorskim towarzyszom; lecz oni przywykli żyć pomiędzy tymi ludźmi, mniej cenili moję radę niż pragnąłem.
 Podzieliliśmy między siebie kucharskie obowiązki, jedni z nas krajali kurczęta, drudzy szynkę, inni chleb, a inni znowu odkorkowywali butelki, Boulanger rysował.
 Umieszczeni na skale, panowaliśmy nad równiną: w koło nas stało uszykowanych trzydziestu do czterdziestu arabów; całym ich posiłkiem było trochę daktylów, a pragnienie gasili wodą źródlaną, która zatrzymawszy się przez chwilę w matem skalistem ocembrowaniu, odpływała, zostawując po sobie ślady tem żywszéj zieloności.
 Nie odpływała jednak daleko, gdyż o pięćdziesiąt kroków najdaléj słońce wypijało ją do reszty.
 Śledziłem wzrokiem jedyną łzę, która wilgotną zmarszczką piętnowała wyschłe oblicze ziemi, a skierowawszy spojrzenie moje od rzeczy do ludzi, postrzegłem że nasz murzyn niepomny już zapewne na bastonadę, w skutku któréj tak okropne krzyki wydawał, igra ze strzelbą pana Florat, jakby małpa lub inne jakie zwierzę co z przednich łap dwie ręce zrobiło, i nie wystrzega się bynajmniéj tego czego się wystrzega zwykle człowiek w obcowaniu z palną bronią.
 Miałem właśnie zwrócić na to, uwagę pana Florat, gdy wnet ujrzałem iż strzelba przemieniła się w błyskawicę, kula gwiznęła po nad naszemi łowy i spłaszczyła się o skałę pod którą siedzieliśmy.
 Natychmiast zerwaliśmy się na równe nogi i wzięliśmy za strzelby.
 Rzeczywiście niewiem, czy to była niezręczność? czy też napaść?
 Arabowie stali również z bronią w ręku. Murzyn tarzał się po ziemi jęcząc jak konający.
 Nastało chwilowe milczenie; roztropność radziła przypadek ten przypisać niezręczności; tak też uczyniliśmy.
 W pośród tego milczenia, pan Florat poszedł wprost do murzyna, odebrał mu strzelbę jedną ręką, drugą zaś silnie wykropił go harapnikiem. — Nie potrzebujemy wspominać że łotr murzyn ani się nawet zadrasnął i że wrzeszczał naumyślnie. Ale teraz już przynajmniéj miał dla czego wrzeszczeć.
 Widoczną było rzeczą iż bunt byłby wyniknął niezawodnie, gdyby delikwent zamiast być murzynem, był maurem lub arabem; ale murzyn nawet za pretext do buntu służyć niemógł.
 Arabowie pozajmowali na nowo swoje stanowiska, my zaś znowu usiedliśmy.
 W ciągu tego chwilowego zdarzenia dostrzegłem iż uśmiech przebiegł po ustach żydów; bo mniemali że arabowie rznąć się będą z chrześcijaninami.
 W pięć minut późniéj, pogoda wróciła na wszystkie twarze, i zdawało się że nikt niepamięta o tem co zaszło.
 Jednakże wypadek ten któremu może za nadto wielką wagę przypisywaliśmy, oziębił resztę polowania; arabskie kule, niewinnie obok nas przelatujące, podobnie jak ta która na początku polowania za dzikiem wypadła, zdawały się wszystkie mieć dla nas nieprzyjazne zamiary.
 Atoli polowanie przeminęło bez przypadku, jednakże musieli przebyć część podpalonego lasu, gdzie gasnący ogień pozostawił warstwę węgla na każdem drzewie, na każdej gałęzi, na każdym krzaku. Gdyśmy stamtąd wyszli, brakowało nam tylko podobnéj ale nieco mądrzéj rozłożonéj powłoki, a niemoglibymy nic zazdrościć murzynowi.
 Przy końcu łowów, to jest około godziny piątéj wieczorem, jeden maur zabił warchlaka.
 Polując zaszliśmy parę mil w głąb okolicy, lecz to nie tyle nas niepokoiło ile utrudzenie; w rzeczy saméj, pan de Saint-Leger który nawiasowo mówiąc, cały dzień polował boso i bez czapki, kazał był saysom aby nam przyprowadzili konie na pewne miejsce, lecz przybywszy na to miejsce zastaliśmy je zupełnie puste.
 Wołaliśmy i strzelali, lecz nadaremnie.
 Okoliczność tem większéj nabierała wagi, iż żaden arab ani maur niechciał nieść dzika, mięso plugawe, a tem samem zakał za sobą pociągające. Wszelkie obietnice na nic się nieprzydały, bo ten nawet który zabił dzika, chociaż zwierzę już było nieżywe, patrzył na nie z głęboką zgrozą.
 Nie zgadniesz pani nigdy, kto podjął się nieść dzika.
 Oto, Benzoesowa woda! którego lenistwo w ciągu naszej podróży po Hiszpanii przeszło w przysłowie. Przybrał on sobie kucharza Pana Hay, któremu podczas łowów pan de Saint-Leger poruczył był dyrekcyą żywności. Widać, że Benzoesowa woda, mimo swojego muzułmańskiego pochodzenia, musi wielce lubić wieprzowinę.
 Nasi dwaj tragarze zaczęli szukać żerdzi. — Żerdź dostatecznie gruba, mogąca udźwignąć dzika, to jest drzewo, mające prawie trzy cale objętości, nie jest to rzecz łatwa do znalezienia w marokańskich lasach. Szczęściem Opatrzność, ta sama która w Hiszpanii zawsze się nam objawiała w krytycznych położeniach, teraz objawiła się nam również pod postacią arabskiego węglarza, niosącego na grzbiecie drąg jakiego właśnie potrzebowaliśmy.
 Lecz tą razą Opatrzność, która przebywszy z nami morze i wysiadłszy na brzegi Afryki, przyjęła mahometańską wiarę, Opatrzność, mówię, zrobiła się zapewne zabobonną, bo miała odrazę do dzika; stanowczo zatem odmówiła nam sprzedaży swojego drąga za jaką bądź cenę.
 Biedna Opatrzność, musiała odstąpić go darmo, a nawet źle się wyrażam, nie darmo, gdyż Benzolowa woda i kucharz konsulatu porządnie ją obili.
 Benzoesowa woda i kucharz, pana Hay obili ją!... Ah! pani, widać że Opatrzność najpodrzędniejszą gra rolę w Afryce.
 Na pociechę dałem jéj trzydzieści soldów. We Francyi byłaby się pocieszyła zupełnie i natychmiast. Ale tam ciągle szła za nami ze skrzywioną twarzą jak starożytna płaczka. Od téj chwili, boję się pani; bośmy się pogniewali z Opatrznością.
 Benzoesowa woda i kucharz związali cztery łapy zwierza, przesunęli żerdź pomiędzy niemi, a końce téj żerdzi umieścili na swoich barkach.
 Poczem ruszyli w drogę, upadający pod ciężarem, podobni do hebreów, przedstawianych na starodawnych rycinach Biblii, a niosących owo stawne grono, próbkę wina rosnącego na obiecanéj ziemi.
 Szliśmy za nimi, a raczéj przed nimi, przyobiecawszy saysom, którzy nam powtórnie przedstawili poranną scenę, wymierzyć powtórną edycyą kary, poprawną i pomnożoną.
 Tak uszliśmy około półtory mili w kierunku Tangeru, ciągle wydając okrzyki i strzelając z karabina.
 Noc już prawie zapadła.
 Nagle, postrzegliśmy przy ostatnich światełkach zmroku, pokazujących się na horyzoncie kilkunastu jeźdźców, którzy wzrastając po za wzgórzem, przez chwilę zjawili się na jego wierzchołku, a potem naksztalt bryły lodu stoczyli się obok nas.
 Byli to nasi ludzie, niewiadomo skąd wracający.
 Nigdy niewidziałem, nigdy nie wyobrażałem sobie podobnego uraganu szatanów ciśniętych na ziemię. Te ogorzałe twarze gubiące się w cieniu; te białe burnusy powiewające jak całuny, głuchy galop koni prawie niewidzialnych a jednak zbliżających się z szybkością piorunu, wszystko to nadawało owéj nocnéj wycieczce fantastyczny pozór widziadła.
 Przypomniałem sobie Siuxów którym Cooper każe skakać na łące obok namiotu Squattor’a.
 Co do mnie, z powodu że mi nastręczęli tak niespodziewany i zachwycający widok prawie im przebaczyłem ich uchybienie.
 O dziesięć kroków od nas, raptem zatrzymali się, zeskoczyli z koni i nauczeni doświadczeniem, natychmiast stanęli tak aby ich ręką dosięgnąć niebyło można, a wnosząc z tego co od pół godziny w koło mnie mówiono; ostrożność tę z ich strony uznałem za bardzo rozsądną.
 Pawła i kucharza, powrot ten ucieszył najwięcéj, lecz nie ze strony poetycznéj ale materyalnéj. Dzika umieszczono zamiast mantelzaka na koniu Pawła. Każdy z nas wsiadł także na koń i ruszyliśmy ku Tangerowi; gdzie przybyliśmy o dziesiątéj wieczorem.
 Wtedy to widzieliśmy całą jego ludność rozradowaną, upajającą się świeżą wodą przy studni.
 Dawid oczekiwał nas. Nazajutrz miało się odbywać w Tangerze żydowskie wesele, prosił nas zatem abyśmy korzystali z téj sposobności i poznali ceremonią małżeństwa w izraelskim narodzie.
 Niepotrzebowaliśmy troszczyć się o nic, bo wiedzieliśmy że u niego znajdziemy obiad i śniadanie.

 Tak więc rozporządziwszy dniem następnym, wróciliśmy na noc na okręt, który nas oczekiwał wywiesiwszy latarnię na wielkim swoim maszcie.

ŻYDOWSKIE WESELE.

Przybywszy nazajutrz do Dawida, zastaliśmy rzeczywiście śniadanie już przyrządzone. Niewidziałem nigdy potraw czyściejszych i smaczniejszych.
 Było tam świeże masło jakiegośmy nie jedli nigdy od czasu wyjazdu z Francyi; doskonałe daktyle, wyborne figi.
 Resztę stanowiły baranie kotlety i smażone ryby, a wszystko skropione zostało winem kompozycyi Dawida, które mimo iż winograd małą w niem grał rolę, niemniéj jednak było doskonałe.
 Ośmielę się utrzymywać, że według wszelkiego prawdopodobieństwa, był to likwor używany w średnim wieku pod nazwą hydromelu.
 Po śniadaniu, Dawid wezwał nas abyśmy się z nim udali do mieszkania nowozamężnéj. Wesele trwało już od sześciu dni; my zaś przybyliśmy dnia siódmego, zwanego dniem Hennats: był to dzień najciekawszy, bo w ciągu niego odbywają się przeprowadziny panny młodéj do domu pana młodego.
 O sto kroków od domu w którym się odbywało wesele, słychać już było zgiełk mający tam miejsce, a mianowicie turkot bębna, pisk skrzypców i dźwięk cymbałów, co wszystko jednak stanowiło pewną harmonię, pełną dzikości i oryginalności; słowem słychać było muzykę jaką spodziewać się można znaleść w Maroko.
 Szliśmy daléj, ciekawi zawalali drzwi, lecz na widok Dawida ustąpili nam z drogi. Weszliśmy na kwadratowy dziedziniec, otoczony domami o terrasach, wyjąwszy od strony ulicy.
 Ogromne figowe drzewo, przypominające mi to na którem ateńczykowie zwykli byli wieszać się, wznosiło się na środku podwórza obciążone maurytańskiemi i żydowskiemi dzieciakami, pospołu na jego gałęziach ugrupowanemi.
 Pod dwiema ścianami ustawione były ławki pełne widzów pomiędzy któremi wskazano nam miejsca.
 Dwie drugie ściany wychodzące na ulicę i front, zajęte były: jedna, przez muzykantów siedzących z nogami pod siebie założonemi, grającemi zaś; jeden, na skrzypcach, lecz trzymając je prostopadle jak basetlę; dwaj inni na tamburynie i bębnie.
 Ścianę zaś tworzącą front domu, zajmowały żydowskie kobiety, ubrane w najbogatsze stroje, w sposób najbardziej malowniczy ugrupowane jedne przy drugich i niezostawujące między sobą żadnego innego przejścia, oprócz arkadowego otworu drzwi, w głębi których gubiło się kilkadziesiąt innych kobiet.
 Wszystkie sąsiednie terassy obciążone były publicznością, po największéj części żeńską, ale dziwnie, bo nakształt upiorów wyglądającą.
 Były to maurytańskie kobiety owinięte wielkiemi prześcieradłami, niebieskiemi lub bialemi, zwanemi abrok; siedziały skurczone, a kiedy niekiedy wstawały wydając długie okrzyki podobne do bełkotania indyków pomięszanego z wrzaskiem morskich orłów.
 Poczem znowu siadały i wracały do pierwotnéj nieruchomości.
 Jedna z pomiędzy nich biegała z jednego terrassu na drugi, z niepojętą lekkością przeskakując przedziały, a niekiedy wykraczając przeciw wszelkim prawom proroka, bo otwierając swój abrok aby nam pokazać prześliczną głowę, którą natychmiast ukrywała z uśmiechem pełnym nadzwyczajnéj zalotności.
 Galatea Wirgiliusza, umykająca ku wierzbom, a pragnąca aby ją widziano nim tam dobiegnie, musi zapewne pochodzić z każdego kraju, a nawet i z Maroko.
 Czas jakiś upłynął nim zdołaliśmy objąć wzrokiem wszystkie te przedmioty: figowe drzewo obciążone dziećmi, dziwnych widzów siedzących na ławkach, muzykantów grających na skrzypcach i baskijskich bębnach, żydówki siedzące i ugrupowane, żydówki stojące w otworze drzwi, maurytąnki skurczone na terrasach.
 Lecz nakoniec zdołaliśmy zlać wszystko w jednę i tę samą całość, pełną harmonii i barwy.
 Przede drzwiami zostawiono puste miejsce i ziemię przykryto kobiercem.
 Dawid powiedział coś miejscowym kobietom i jedna z nich wystąpiła zapłoniona, wszakże niedając się prosić. Zachęcana przez towarzyszki i w pośród wybuchu dzikich śmiechów maurytańskich kobiet, weszła na środek kobierca, wyjęła z kieszeni chustkę, i ująwszy jéj dwa końce, skręciła ją niby linę i tańczyć zaczęła.
 Fandango, kaczucza, ol, bito i żaleo z Xeres, popsuły nas.
 Prawda że taniec żydowski nie jest tańcem, lecz tylko drepceniem na jednem miejscu, przy poruszaniu biodrami, co przypomina andaluzyjskie menito; z resztą cały wdzięk tego tańca jest tylko w układzie rąk; cała roskosz w oczach tancerki.
 Kilka kobiet tańczyło po kolei, ale najbystrzejszy dostrzegacz nie zdołałby dopatrzeć żadnéj różnicy pomiędzy talentem choreograficznym jednéj a drugiéj.
 Prawda że wszystkie tańczyły podług jednéj i téj saméj nóty, podług jednakowego śpiewu; kiedy się arja skończyła, muzyka rozpoczynała znowu od pierwszego taktu, kiedy się śpiew skończył, zaczynano go na nowo.
 Arya niebyła zupełnie aryą, lecz jakąś monotonną kadencyą, najwięcéj oktawę przebiegającą; kiedy niekiedy starszy z grających na bębnie, stawiał swój instrument i klaskał w suche dłonie, które wydawały odgłos dwóch drewnianych desek: rzekłbyś że na tych dłoniach niebyło ciała, lecz że same tylko kości jakiegoś dziwnego szkieletu dziwny ten łoskot wydają.
 Co do śpiewki, proszę zgadnąć jaka była jéj treść.
 Oto, opiewała bombardowanie Tangeru.
 Dwa zdarzenia głęboko wyryte są w pamięci całego Maroko: Naprzód, bombardowanie Tangeru; a powtóre, bitwa pod Isly.
 Jeszcze nie zrobiono śpiewki o bitwie pod Isly, a przynajmniej nie wiem o tem, lecz istnieje już śpiew o bombardowaniu Tangeru.
 Dla czego śpiewano go na żydowskiem weselu? Jest to pytanie które każdy wraz ze mną sobie zada? bo czyliż bombardowanie jest weselnym śpiewem?
 Nie; lecz w skutku pojawienia się francuzów na brzegach Tangeru, nastąpiła walka, a w skutku walki zwycięztwo.
 Ta walka, jest to dawna walka wschodu z zachodem.
 Aż do trzynastego wieku, wschód przynosił nam światło; od czternastego zaś, my przynosimy mu wolność.
 Owa walka spowodowała zwycięztwo, a zwycięztwo traktat; jakoż, gdziekolwiek zawieramy traktaty, nawet po dokonanem zwycięztwie, rozrzutny nasz charakter sprawia, iż nieprzyjaciele nasi więcéj od nas otrzymują, aniżeli nam dają.
 Żydzi mianowicie, ci paryasowie fanatyzmu zawsze na podaniu nam ręki coś zyskali.
 To też żydzi, jak Encelades przytłoczeni ciężarem góry, zwanéj Tyranią, którą Bóg na nich zwalił, łatwiéj się odwrócili gdyśmy im tego ciężaru nieco ulżyli.
 W ówczas, bombardowanie Tangeru, wypadek dla nas straszliwy, dla nich jednak mniéj był straszliwym niż dla innych; gdyż pożar przy blasku którego ujrzeli szczęśliwszą przyszłość, był dla nich zorzą.
 Zorzą może dnia podobnego temu, który teraz jaśnieje w Algierze.
 Wynika stąd, że pieśń wyżéj wzmiankowana, mimo iż bolesne rodzi wspomnienia, śpiewana jest zawsze, wszędzie i przez wszystkich, a nawet przez żydów którzy śpiewać nie lubią i śpiewają ją niby wiersz z okazyi zaślubin ułożony.
 Przytaczani tu kilka zwrotek które słyszałem, zresztą liczba ich nie jest stale oznaczona, a w kraju którego zwyczajną mową jest poezya, gdzie każdy jest poetą, z każdym dniem rodzi się nowa strofa, uświetniająca ten wielki wypadek.

Płynące statki z strony nieznanéj,
Liczne jak gwiazdy w przestworze,
Zaległy brzegi ziemi kochanéj,
Zakryły flagami morze.
I dzień ten, dniem był smutku i niedoli,
I lud wołał: Allah! chroń od niewoli!

Płakałem smutny i nieszczęśliwy,
Na burzę co zagrażała
Zniszczeniem naszéj Tangierskiéj niwy
Co brzegom — tym królowała,
Bo dzień ten, dniem był smutku i niedoli
I lud wołał: Allah! chroń od niewoli!

Żałowaliśmy wczorajszej doby
Co nam ubiegła wesoła:

Rankiem, kir smutku, trwogi, żałoby
Powlókł nam schylone czoła,
Bo dzień ten, dniem był smutku i niedoli
A lud wołał: Allah, chroń od niewoli!

Trwoga w około, mury zadrżały,
Wszyscyśmy biegli, by je ocalić,
Lecz prędsze od nas wrogów wystrzały
Tangier nam groziły spalić!
O! dzień ten; dniem był smutku i niedoli
Każdy wołał: Allah! chroń od niewoli!

O Wodzowie lecąc na morza brzegi
„Walczmy! Do broni!” — krzyczeli,
Lecz na tak liczne wrogów szeregi,
Najwaleczniejsi zadrżeli.
Ach! dzień ten, dniem był smutku i niedoli!
Lud wołał: Allah! chroń nas od niewoli!

Lecz w nocy flota już odplyneli
Do Mogadoru błądząca,
W różanem zorzu Tanger błysnęła
Wolna, ale konająca.
Bo dzień ten, dniem był smutku i niedoli
I lud błagał: Allah! broń od niewoli!

 Oto, dziwna pieśń którą, śpiewano na żydowskiem weselu i którą przerwano wraz z tańcem, aby nam ukazać nowozamężną.
 Znajdowała się ona w pokoju, pełnym żydówek, który widzieliśmy z dziedzińca; weszliśmy tam pod przewodnictwem Dawida, którego współwyznawcy widocznie wielce poważali.
 Podniesiono pannę młodą która spoczywała w obszernem łożu, wraz z czterema dziewicami, co jéj niby pilnowały; zdjęto ją z tego łoża, wyprowadzono na środek pokoju i posadzono pod ścianą; miała czerwony welon na głowie i zmrużone oczy.
 Nieotwierała ich od samego początku weselnego obrzędu, to jest od ośmiu dni.
 Pierwszego dnia, to jest we środę która poprzedziła nasze przybycie, rodzina zabrała pannę młodą, muzykanci zaś zasiedli dziedziniec; rodzina umyła pannę młodą od stóp do głów; muzykanci rozpoczęli sabbat.
 Gdy panna młoda wyszła z kąpieli, umieszczono ją na łożu, którego odtąd nie mogła opuszczać chyba podczas poprawiania materaców, potem zamknięto jéj oczy, których nie mogła otworzyć aż dla ujrzenia swojego małżonka.
 We czwartek, krewne przebiegały miasto zapraszając przyjaciółki aby w sobotę przybyły do domu nowozamężnéj.
 W piątek, rodzina przygotowywała obiad na sobotę.
 W sobotę, o szóstéj z rana, przybyły zaproszone dziewice i zajęły miejsce w jednem łóżku z panną młodą, O dziewiątéj czy dziesiąstéj z rana, kiedy pan młody wyszedł z synagogi, wszyscy którzy wraz z nim modlili się, przybyli z nim do domu panny młodéj; uczta trwała przez cały dzień, lecz nowozamężna nie otworzyła oczu i niewstała.
 Całą noc z soboty na niedzielę tańczono.
 W niedzielę wyczyszczono mieszkanie, co trwało prawie przez cały ranek; wieczorem, żona posłała podarunki swojemu mężowi. Podarunki te składały się z materaców, prześcieradeł i koszul; odniosły je kobiety znajdujące się na weselu, śpiewając: Hulahleh! Hulahleh! Tryumf! Tryumf!
 W poniedziałek, od samego rana przygotowywano wielki obiad dla kobiet; skoro się obiad skończył, podniesiono pannę młodą, zaprowadzono ją do łaźni, gdzie siedziała z zamkniętemi oczami. Kobiety towarzyszyły jéj. Łaźnia należy do synagogi.
 We wtorek to jest w dniu hennahu, kiedyśmy właśnie przybyli, ciągle trwały tańce i śpiewy; lecz o południu miano podnieść pannę młodą, posadzić ją pod ścianą i malować hennahem paznokcie u rąk i nóg.
 Dla znajdowania się na téj właśnie ceremonii, wprowadzono nas do pokoju.
 W pół godziny późniéj, paznokcie u rąk i nóg przybrały ceglasty kolor, a nowozamężna wzbogacona tą ozdobą, znowu odprowadzona została do łóżka w pośród ostrych śmiechów maurytanek, śmiechów, o których żaden głos ludzki niemoże dać wyobrażenia.
 O szóstéj wieczorem miano skończyć ubierać pannę młodą i odprowadzić ją do narzeczonego.
 Potem prócz tańców i śpiewów niebyło nic nowego. Tańce zawsze były te same: śpiew zawsze o bombardowaniu.
 Obowiązaliśmy Dawida aby wrzucił kilka duros w czepek kobiety która tańczyła gdyśmy wychodzili. —
 Tym sposobem cudzoziemcy obecni tańcom opłacają daninę, którą i my z największą przyjemnością uiściliśmy. — Widowisko było dosyć ciekawe, nieżałowaliśmy zatem naszych pieniędzy.
 Cały dzień biegaliśmy po ulicach Tangeru i kompletowali nasze kupno u Dawida, gdzie około godziny czwartéj zastawiono nam obiad, równie wyborny jak i śniadanie.
 O szóstéj, wróciliśmy do mieszkania nowozamężnéj; zbliżające się rozwiązanie sprowadziło na ulicę i na dziedziniec daleko więcéj ciekawych aniżeli z rana.
 Z największą w świecie trudnością przemoczyliśmy się przez te tłumy, lecz z Dawidem niebyło nic niepodobnego.
 Weszliśmy.
 Oczekiwano nas aby rozpocząć ubieranie panny młodéj.
 Zaledwie umieszczono nas w końcu pokoju długiego na stóp dwadzieścia a szerokiego najwięcej na ośm, aż w przeciwnéj jego stronie, rozsunęły się pąsowe adamaszkowe firanki, i ukazały nam pannę młodą leżącą w pośród pięciu czy sześciu innych dziewic.
 Podniesiono ją, lecz zawsze miała oczy zamknięte; sprowadzono z łóżka i posadzono na krześle, pod ścianą, wprost na przeciw drzwi, to jest na środku pokoju.
 Skoro panna młoda zajęła krzesło, otoczyły ją matrony, zdjęły jéj różową zasłonę i zaczęły ubierać głowę.
 Z jéj własnych włosów wzniesiono pierwszą budowę, na któréj umieszczono jeden, drugi i trzeci strój.
 Na trzecim stroju czyli piętrze, które i tak już miało pół stopy wysokości, skręcono szarfę w kształcie rury od pieca, a dopiero na wierzchu téj rury, umieszczono pąsowy aksamitny szpiczasty dyadem, z kształtu podobny do starodawnej korony francuzkich królów.
 Gdy ubrano głowę, poczęto stroić twarz.
 Jedna kobieta uzbrojona pędzelkiem, malowała jéj brwi i powieki khollem, druga zaś małym papierkiem na którego pozłocie była warstwa koszenilli, nacierała jej policzki które natychmiast przybrały barwę najżywszego karminu.
 To nacieranie odbywało się zbyt prostym sposobem. Kobieta do któréj ta część toalety należała, przykładała język do złoconego papierka, a następnie tak zwilgocony papierek do policzka panny młodéj.
 Reszty dopełniało tarcie, które mogło było być lżejszem i łagodniejszem.
 To pobielanie trwało blizko godzinę, a biedna ofiara ani otworzyła oczu, ani nawet ruszyć się nieośmielila.
 Następnie kazano jéj wstać z krzesła i umieszczono na tronie, na stole urządzonym.
 Tam, zasiadła nieruchoma jak japoński posąg, a tymczasem jéj brat, trzymając w ręku zapaloną pochodnię, pokazywał wszystkim to bóztwo, kobiety zaś wiewały na nią chustkami.
 Potem co dziesięć minut, maurytanki śmiały się w sposób wyżéj wspomniony.
 Prawie w pół godziny po téj wystawie, zjawiły się pochodnie, a muzyka zawzięciéj grać zaczęła.
 Pochodnie te nieśli rodzice pana młodego, którzy przybyli po jego narzeczonę.
 Wybiła więc dla niéj godzina, w któréj winna była udać się do domu małżonka.
 Zdjęto ją na ramionach wraz z tronem i postawiono na ziemi, w pośród krzyków, oklasków i śmiechu maurytanek, który głuszył tę wrzawę i oklaski.
 Kazano wyjść wszystkim ciekawym, a nam naostatku: czterech janczarów z latarniami w jednéj ręce, a kijmi lub korbaczami w drugiéj, u drzwi na orszak oczekiwało, obowiązani byli robić mu miejsce i nas mieć w swojéj opiece.
 Wreszcie wyruszył orszak z panna młodą na czele, która miała ciągle zamknięte oczy i któréj każdy ruch odznaczał się automatyczną sztywnością; prowadzili ją trzéj mężczyźni, a mianowicie, dwaj trzymali ją za ręce idąc obok niéj; trzeci zaś, idący za nią, utrzymywał jéj głowę.
 Trzech ludzi przyświecało pochodniami, idąc tyłem i roztrącając za sobą równie tyłem idących ciekawych.
 Wszyscy goście weselni szli za panną młodą. Cała więc ta massa podzielona była na dwie rozmaite części: Jednę stanowili goście i panna młoda i szli naprzód; drugę, ciekawi którzy szli cofając się.
 Przedzielała je ogromna łuna, rozlewająca się po tych wszystkich twarzach i dziwacznych ubiorach: po maurach, żydach, arabach i chrześcijanach.
 To światło które drgając postępowało, rozwidniało każde drzwi napełnione osłoniętemi kobietami, każdą uliczkę zawaloną długiemi widmami których całuny tylko widzieć można było, kiedy tymczasem po terrassach, przebiegał nakształt błędnych cieniów inny orszak powietrzny, przeskakując z domu na dom i po dachach dążąc za ową hałaśliwą i jaskrawą processyą, która zdawała się pędzić przed sobą, pociągać za sobą i budzie obok siebie całą ludność Tangeru.
 Nigdy w życiu niewidziałem nic bardziej fantastycznego, i całe życie pamiętać będę te grupy białych widm, w pośród których błyszczały perłowe stroje i złote kaftaniki żydówek. Całe życie pamiętać będę kwadratowe okienka, z których wyzierały głowy; całe życie pamiętać będę nocne upiory w pół świetle przeskakujące z dachu na dach i zatrzymujące się dopiero wtedy gdy poprzeczna uliczka tamowała im drogę, a nawet i w ówczas w głuchym poskoku przebywające ją, jakby ciekawość użyczała im głuchych skrzydeł nietoperzów.
 Prawie po całogodzinnym pochodzie przybyliśmy nakoniec do domu pana młodego, gdzie weszliśmy zawsze pod zasłoną naszych janczarów.
 Byłem w pierwszym rzędzie tych co szli cofając się, tuż zaraz za niosącym pochodnię i między dwoma janczarami, którzy mimo uwag moich jakich wcale niepojmowali, bili na lewo i prawo, a podnosząc kamienie ciskali niemi na tych których z bliska uderzyć nie mogli, pod ich zasłoną idąc ani się nie potknąłem, ani też nikt mię nie dotknął.
 Pan młody stał pod ścianą, nieruchomy, ze spuszczonym wzrokiem, podobny do posągu kamiennego, obowiązanego pilnować drzwi.
 Ubrany był czarno, głowę miał goloną, nosił wąziutkie faworyty, które zaczynały się od ucha i przechodziły pod szyją.
 Mógł mieć lat dwadzieścia dwa do dwudziestu czterech. Na przybycie nasze niezważał, nieruszył się, pozostał na swojem miejscu, ze spuszczonym wzrokiem, a wązkie i zaciśnięte usta jego najlżejszem nawet tchnieniem nieokazały znaku życia.
 Jeden tylko Giraud mógł podjąć się wykonania trafnego rysunku téj szczególnéj osoby.
 Panna młoda szła przed nami, bo dzięki janczarom, wszystkich ciekawych zatrzymano na ulicy; na progu stanęła, podano jej szklankę wody którę wypiła, poczem szklankę stłuczono.
 Nareszcie weszła; niesiono ją na tronie podobnym do tego który zajmowała u siebie, poczem znowu się zaczęły krzyki muzyka i trwały blisko dziesięć minut.
 Podczas tego hałasu, ani panna młoda na tronie siedząca, ani pan młody o ścianę oparty, niedali żadnego znaku życia.
 Nakoniec kilka kobiet zdjęło pannę młodą z tronu i zaniosło na łoże.
 Po czem firanki zapadły i poproszono wszystkich aby wyszli.
 Niewiem czy biedna dziewica znała już dom do którego ją wprowadzono i czy kiedykolwiek widziała swojego małżonka; lecz jeżeli nieznała tego obojga, jakże nieprzyjemnego doznać musiała zdziwienia otworzywszy oczy.
 Dom był bardzo ubogi, a małżonek bardzo brzydki.
 Wyszliśmy około godziny dziesiątéj, światła już pogaszono, ciekawych rozproszono, ulice były puste; zdawało się że niby w Robercie Diable zjawiska na znak odwrotu zapadły do swoich grobów, bo już tylko gdzieniegdzie opóźnione upiory czołgały się pojedynczo wzdłuż murów.
 Przeszliśmy obok fontanny i ta nawet stała samotna i słychać było tylko sam plusk wody na bruk spadającéj.
 Cały ten hałas, cały zgiełk i blask przeminęły jak marzenie.
 W dziesięć minut późniéj byliśmy już za Tangerem, który opuściliśmy zapewne dla tego aby go już nigdy nieobaczyć.
 W porcie pożegnaliśmy Dawida, który w ciągu dnia kazał poprzenosić na Szybki całe nasze kupno i wyprawił posłańca do Tetuanu.
 Posłaniec ten wiozący list pana Florat, uprzedzał Tetuańskiego beja, że pojutrze z rana wylądujemy przy komorze, o dwie mile od miasta.
 Chcieliśmy porachować się z Dawidem i zapłacić mu za śniadanie i obiad, za tytoń i daktyle które nam przysłał; lecz nic nieprzyjął i oświadczył, że dłużej nalegając przykrość mu sprawiemy.
 W ciągu mojéj podróży spotkałem dwóch izraelitów, z którymi wyłącznie miałem do czynienia.
 W Tangerze, Dawida.
 W Algierze, Sulala.

 Życzę najuczciwszym ze znajomych mi chrześcijanom, aby posiadali ich uprzejmość, rzetelność i bezinteresowność.

SŁUPY HERKULESA.

Wróciliśmy na pokład Szybkiego około pól do jedenastéj wieczorem, to jest podczas pierwszéj kolei.
 Pani niewiesz co to jest koléj? Pozwól więc niech ci to wyjaśnię. Marynarskie życie wieść będziemy, wypada więc abyś je pani poznała.
 Na okrętach, czas dzielą na koleje dzienne i koleje nocne.
 Pierwsza koléj nocna, zaczyna się o godzinie ósméj wieczorem i trwa aż do północy: w przystani, dowodzi nią zawsze najmłodszy oficer, na morzu zaś, najstarszy. —
 Druga koléj trwa od północy do godziny czwartéj rano, dowodzi nią zawsze porucznik. Podczas téj kolei czyszczą okręt; dla tego też nosi nazwę gospodyni.
 Potem zaczyna się pierwsza koléj dzienna, która ciągnie się do godziny ósméj rano.
 Taki sam podział trwa następnie kolejno co cztery godziny, aż do nadejścia pierwszéj kolei nocnéj, to jest do godziny ósméj wieczorem.
 W nocy jedna połowa załogi czuwa a druga śpi.
 To się nazywa odbywać straż.
 Jedna połowa straży czuwa od godziny siódméj do północy. O północy druga ją zmienia i czuwa do czwartéj rano. O czwartéj znowu wstaje pierwsza, druga zaś śpi do szóstéj, to jest do chwili w której wszyscy wychodzą z hamaków.
 Przybyliśmy więc podczas pierwszéj kolei.
 Czekano na nas z wieczerzą, dla tego siedzieliśmy u stołu do północy, a bawili na pokładzie do pierwszéj. Nie chcieliśmy spuszczać zupełnie z oka owe czarodziejskie miasto, które niby dla uczczenia nas, przedstawiło się nam w tak ciekawéj postaci.
 O drugiéj już machinę rozgrzewano, a o czwartéj mieliśmy płynąć daléj. Poleciłem aby mię obudzono, gdyż pragnąłem szczegółowo pamiętać przejście Gibraltaru, któremu żaden nowoczesny materyalista dotąd niezdołał wydrzeć uroku, jakim go przyozdobiła poetyczna starożytność.
 Polecenie moje nie było potrzebne, gdyż o czwartéj przebudziło mię zaczynające się kołysanie okrętu, o piątéj wyszedłem na pomost.
 Jeszcze noc była, chociaż dawało się już uczuwać nadejście dnia.
 Naprawo, to jest od strony Afryki, góra Małp odbijała się błękitnawo na nieco bledszym błękicie nieba, pozłoconego już pierwszym promieniem słońca.
 Na lewo, brzeg jakkolwiek jeszcze nie rozwidniony, mniéj już jednak był ciemnym, a w pośrodku niego błyszczała wieża Tariffy.
 Płynęliśmy ku środkowi ciaśniny, a w otaczającym nas cieniu bicie naszych koł wydobywało z morza kłęby fosforycznych płomieni, które biegnąc po obu bokach okrętu łączyły się po za nią i niknęły w jéj śladach.
 Niebo rozjaśniło się powoli, ciągle zatrzymując błękitnawą barwę; góra Małp odbijała się na tle pomarańczowem i zaczęliśmy dostrzegać brzeg aż do Ceuty; góra wyglądała niby olbrzymi wielbłąd, leżący na brzegu i pojący się morzem; Ceuta tworzyła jego głowę ponad którą, nakształt grzebienia wznosiły się zębiaste szańce.
 I brzeg hiszpański również rozwidniać się zaczynał: doskonale już można było dostrzedz jego miasta, wioski, odosobnione domy, oraz mnóstwo, dolin i wzgórz, które wszystkie ukośnie dotykają morza.
 Na brzegu przeciwnym, to jest na tym któryśmy dopiero opuścili, ani jednego miasta, ani jednego duaru, ani żadnéj lepianki widać nie było.
 W chwili gdyśmy dosięgali afrykańskiego brzegu, słońce, nakształt złotej kuli wschodziło przed Ceutą; w ówczas przy jego płomieniu wyraźnie spostrzegliśmy Gibraltar, jego w świetle bielejące warownie i port jeszcze zalany mgłą, którą przebijały, niby olbrzymie lance, banderowane maszty okrętów.
 Z punktu właśnie na którym znajdowaliśmy się, ukazały się w najzupełniejszem rozwinięciu owe dwie góry, które Starożytni nazwali słupami Herkulesa, i po za któremi, długi czas, mniemali że już sama tylko noc istnieje.
 Wiadomo pani, jakim sposobem Herkules dążąc z wschodu na zachód, odbył tę samę podróż którą my obecnie odbywamy płynąc z zachodu na wschód.
 Wiadomo pani jakim sposobem Herkules przyszedł na świat; przypominasz sobie pani zapewne przedstawienie przewybornéj komedyi Amfitryona któréj sama poklaskiwałaś. Król bogów, zakochany w Alkmenie, przybrał postać jéj małżonka; i może to podobieństwo byłoby zupełnie uwiodło nowozaślubioną, gdyby szczęśliwy kochanek, z tytułu boskiéj władzy swojéj, nie był przedłużył nocy o dwadzieścia cztery godzin. Wtedy bowiem piękna Alkmena poznała że niema do czynienia z prostym śmiertelnikiem; lecz zważywszy że żale i narzekania byłyby zbytnią z jéj strony niewdzięcznością, wcale nienarzekała.
 Amfitryon przybył nazajutrz, po owéj sławnéj nocy, która go w drodze zaszła i zbyt mu się długą wydała. Za powrotem do domu, dowiedział się że się był dopiero z niego wydalił, co go mocno zadziwiło; lecz że trzydzieści sześć godzin ciemności przypisać jedynie można było boskiej fantazyi, że wiedział iż Jowisz pod względem młodych małżonek jest bogiem pełnym pomysłów; domyślił się, iż ma zaszczyt być współzalotnikiem pana Olimpu i niemówiąc nic Alkmenie, starał się jak mógł aby Alkmena nie znalazła zbyt wielkiéj różnicy pomiędzy pierwszą a drugą nocą po weselu.
 Lecz nieszczęściem, do sekretu należała czwarta jeszcze osoba a mianowicie Juno, ów przewyborny typ swarliwéj kobiety, mniemającej że ma prawo być zazdrosną o męża, nie dla tego iż go kocha, lecz że niekocha nikogo; nie dla tego że cnotliwa, lecz że za taką uchodzić pragnie.
 Otóż, ponieważ Juno jako bogini o wszystkiem wiedziała, wiedziała więc i o tem że małżonka Amfitryona brzemienną jest dwoma synami: że jeden; syn Jowisza, nazywać się będzie Herkules; drugi zaś, syn Amfitryona, otrzyma imię Ifikles.
 Wiedziała jeszcze co innego, a mianowicie iż Amfitryon drugą noc przepędził ze Stenelą inną żoną swoją i że ta nosiła również w swojem łonie syna, któremu miano dać imię Erysteus.
 Widzisz pani, iż trzech wyżéj wspomnionych nocy nie źle użyto, i że równie bogowie jak i śmiertelni wcale ich na próżno nie tracili.
 Wiele zapewne słyszałaś pani, o Junonie i znając ją aż nadto z opinii, domyślasz się łatwo, iż postanowiła wypłatać jakiego figla biednemu Herkulesowi. I w rzeczy saméj, wpadła na ten szczęśliwy pomysł, aby zsyłając go na świat po Erysteusie, zamiast dozwolić mu narodzić się pierwéj, jak to według zwyczajnego biegu rzeczy nastąpić miało, uczynić go bratem młodszym nie zaś starszym, co wprawdzie dzisiaj nie wiele znaczy, lecz co na tysiąc pięćset lat przed i po Chrystusie znaczyło bardzo wiele.
 Otóż co uczyniła Juno, aby opóźnić narodzenie się Herkulesa: przybrała postać starej baby i skoro Alkmena uczula pierwsze bole, usiadła na progu jéj domu i czekała tam milcząca, nieruchoma, silnie splótłszy pralce u obu rąk swoich.
 Czary w ten sposób były urządzone, iż dopóki Juno tak siedzieć będzie, Alkmena nie zostanie rozwiązaną.
 Alkmena cierpiała już całą dobę, lecz cierpiała na prożno. Szczęściem miała pokojówkę imieniem Kleantis, która wielkiem krzątaniem się pragnęła przynieść ulgę swojéj pani, a biegając tu i owdzie wszystkich o pomoc dla niéj błagała: wchodząc i wychodząc z domu, Kleantis ujrzała starą babę milczącą, nieruchomą i siedzącą z palcami jedne na drugie założonemi; domyśliła się że to właśnie ukrywa w sobie jakąś złośliwość, nie wspominając więc nikomu o swoich domysłach, wyszła po raz dziesiąty czy dwunasty, z rozpromienioną twarzą, rękami w niebo wzniesionemi i zawołała.
 „Ah! dzięki Lucynie, pani moja już zległa.”
 Ta niespodziana wiadomość tak dalece zdumiała starą babę, iż niezadając sobie trudu, aby przez ściany ujrzeć boskiemi swojemi oczami czyli to prawda, baba wstała, krzyknęła i rozplotła dłonie.
 W téj saméj chwili znikły czary i Alkrnena powiła dziecię.
 Łatwo pojmiesz pani, że to mocno Junonę rozgniewało, szkoda czasu i trudu, jak mówią w naszym wyrazistym i pełnym odcieni języku, bo ją oszukała prosta śmiertelniczka. To też Juno zemściła się niezwłocznie; nieznaną mową wyrzekła słów kilka i cisnęła nieco kurzu w twarz biednéj Kleantis, która natychmiast przemieniona w łasicę, ani pomyśliła o powrocie do pałacu, lecz skryła się w pierwszą lepszą norę.
 Jednakże podstęp Kleantydy nastąpił o kwadrans późniéj, bo gdy biedna pokojówka wydała dowcipny okrzyk, który miał rozwiązać jéj panią, Stenela od kwadransa już rozwiązaną była.
 Juno więc dopięła swojego celu; Herkules chociaż syn boga, z mocy axiomatu: Pater est is quem nuptiae demonstrant: Herkules jednak był młodszym członkiem rodziny.
 Atoli i to jeszcze za wiele było dla Junony; bo zazdrosna bogini niepragnęła aby Herkules urodził się drugim z kolei, ale pragnęła aby się wcale nie narodził. Otóż osądziła iż skoro go umorzy, sprawi tem samem że zgoła na świat nie przychodził.
 W skutku tego, rozkazała dwom wężom na drodze spotkanym, aby się udały do Tebów i zaniechawszy wszelkich innych interesów, pożarły Herkulesa w kolebce.
 Węże usłuchały, lecz Herkules porwał ich za głowy niby węgorze i podusił.
 Wiadomość ta doszła aż do słynnego Tireziasa, jak wiadomo pani, szczęśliwego wieszczka, który podług upodobania bywał to mężczyzną to kobietą i był tyle nieostrożnym iż oświadczył, że z wszelkich względów kobieta jest istotą od niebios uprzywilejowaną.
 Tireziasz tedy przepowiedział, iż młody Herkules tryumfować będzie nad nieprzyjaciółmi swoimi, i podobnie jak owych węży wszystkich podławi.
 Odtąd Junona, mimo nieśmiertelność, mimo boskość swoję i królestwo nad bogami, osądziła iż lepiéj być przyjaciółką jak nieprzyjaciółką Herkulesa; przemieniła się zatem w mamkę i przybyła do Alkmeny, mniemając że skoro tylko dziecię mleka jéj skosztuje, już się mocą krwi do niéj przywiąże.
 Lecz Herkules, z powodu wyłącznéj własności urodzenia swojego, przyszedł na świat z zębami: zaledwie więc poczuł w ustach boskie łono, a zaraz, zapewne przez jakieś natchnienie, ugryzł je z całych sił. Juno krzyknęła, dziecię daleko od siebie rzuciła i wracając do Olimpu, pozostawiła na niebie długi biały pas, dzisiaj mleczną drogą zwany.
 Od tej pory niepodobna już było zbliżyć ku sobie dwojga nieprzyjaciół: Juno zaprzysięgła zgubę dziecięcia, a tymczasem Amfitryon ze swojéj strony czynił co mógł aby je sprawić godnem obiecanego mu przeznaczenia.
 Czy życzysz sobie pani dowiedzieć się w jaki sposób przed trzema tysiącami pięciuset laty wychowywano syna bogów? Wymienię pani mistrzów jakich dano młodemu Herkulesowi.
 Harpatik uczył go sztuki walczenia; Tentaryus strzelania z łuku; Eupralfus grania na lirze: Einus wykładał nauki wyzwolone; Kastor i Pollux gimnastykę; Chiron medycynę, a Rhadamantes prawnictwo.
 Widzisz pani że wychowanie było zupełne.
 To też gdy pewnego dnia Herkules pilnował trzody Amfitryona, Rozkosz i Cnota przed nim stanęły, żądając aby wybierał pomiędzy niemi, — Herkules niewahając się ani chwili, wybrał Cnotę.
 Od owego to czasu Herkules zaczął wyszukiwać potwory świat pustoszące i poprzysiągł wygubić je aż do ostatniego, zaczynając od lwa Nemejskiego.
 Zwycięztwo to przyniosło mu w zysku: 1° ową sławną lwią skórę, co stanowiła późniéj najważniejszą część jego ubioru; bo bez owéj lwiéj skóry Herkules wcale nie jest Herkulesem.
 2° Pomyślny los którym wcale gardzić nienależało.
 Potwór pustoszył szczególniéj kraje Thespianów, których król miał pięćdziesiąt dwie córek.
 Zacny monarcha tak dalece ucieszył się ze zniszczenia potworu, iż przez wdzięczność za tę przysługę, ofiarował zwycięzcy swoje córki, który, jak się pani zapewne domyślasz, tem chętniéj przyjął ofiarę, że, jak powiada bajka, racz pani uważać iż bajka, nie historya, wszystkie byty dziewicami.
 Jednéj więc nocy Herkules zostawił królowi Thespiusowi pięćdziesięciu dwóch wnuków, pożegnawszy go zupełnie spokojnego o przyszłość swojego potomstwa.
 Wtedy to, jak przewidziała Juno, Eurysteus lękając się brata który z taką łatwością zabijał lwy i zaślubiał dziewice, z prawa starszeństwa zadał mu znanych pani dwanaście prac, których wyobrażenie tak szczęśliwie wyryte widzieliśmy na publicznym placu w Aranjuez.
 Po ukończeniu owych dwunastu prac, Herkules postanowił nieco odpocząć i dla rozrywki podróżować, a mianowicie zamierzył opłynąć śródziemne morze, to jest okrążyć znajomy świat.
 Opuścił więc Grecyą, zwykłą widownię jego czynów i udał się do Egiptu. W Egipcie pojmał go Buziris i kazał okuć w kajdany; ale Herkules skruszył więzy, rwąc je jak jedwabne nici i maczugą zabił Buzirysa.
 Herkules ruszył w dalszą drogę, lecz na krańcu świata spotkał Anteusza, syna Ziemi, który zawsze nowych sił nabiera, ilekroć, chociaż nawet końcem nogi matki swojéj dotyka. Herkules porywa go w objęcia i dusi o pierś własną.
 Poczem zapuszcza się w pustynię, lecz błądzi po pałających piaskach. Teraz nie walczył już ani z Nemejskim lwem, ani z Lerneńską wydrą, ani z Erymanteńskim dzikiem lub ptakami jeziora Stymfale; ale walczyć musiał z daleko niebezpieczniejszym, z daleko uporczywszym nieprzyjacielem, bo z pragnieniem; i gdy bohater nasz tylko co nie umarł, duszony, pożerany, palony przez ogniste słońce, przez pałający piasek, i przez wrące jak ukrop powietrze, zjawia mu się Jowisz w postaci barana i trąciwszy nogą w ziemię wyprowadza z niéj źródło, w koło którego do dziś dnia zielenieje oaza Ammona.
 Herkules dąży daléj; z daleka postrzega Atlasa, czyli starożytnego Titana, któremu za bunt Jowisz nakazał dźwigać niebo na swych barkach; jego to właśnie szukał Herkules. — Pierwéj już bowiem Herkules był postanowił, iż dla rozbrojenia ciągle zagniewanego przeciw niemu brata Eurysteusa, przyniesie mu trzy złote jabłka z ogrodu Hesperyd, który leżeć miał o dwadzieścia pięć do trzydziestu mil w tamtéj okolicy. Któż więc mógł mu lepiéj wskazać drogę, jeżeli nie Atlas którego głowa panuje nad wszystkiemi przyległościami?
 Herkules znajduje w Atlasie najuprzejmiejszego w świecie olbrzyma; Atlas niepoprzestanie na wskazaniu mu drogi, bo to rzecz bardzo trudna, lecz sam pójdzie po złote jabłka, chodzi tylko o jednę okoliczność, a mianowicie aby Herkules na parę dni zajął jego miejsce i zastępczo dźwigał niebo. Herkules niemoże nic odmówić królowi, który mu daje dowody takiéj grzeczności; skula się obok Titana, ostrożnie każe przesunąć ciężar z barków Atlasa na swoje i jak najłagodniéj zajmuje miejsce starego dźwigacza nieba, które niepostrzega zgoła, że go Herkules nie umie tak dobrze nosić jak go przedtem noszono.
 Otóż więc Atlas na chwilę oswobodzony, prostuje ramiona wyciąga nogi i rusza w drogę aby dotrzymać przyrzeczenia.
 We dwa dni późniéj, Atlas wrócił według obietnicy i przyniósł żądane trzy złote jabłka; lecz zasmakowawszy w swobodzie, nie chciał ich oddać Herkulesowi, ale oświadczył iż je sam zaniesie Eurysteusowi, a tymczasem Herkules uwięziony swoim ciężarem ciągle odtąd Olimp dźwigać będzie.
 Nie śmiemy twierdzić iż to rozporządzenie Atlasa, nie zdziwiło zgoła Herkulesa i że bogowie ani na chwilę nieuczuli lekkiego wstrząśnienia niebios, które nastąpiło po takowéj propozycyi olbrzyma; lecz starodawna autentyczność utrzymuje, iż mimo to twarz Herkulesa ciągle zatrzymała jak najżyczliwszą pogodę, i że zgodził się na wszystko pod jednym warunkiem, a mianowicie, że Atlas pozwoli mu pierwéj na urządzenie sobie materaca, aby mu niektóre wypukłości niebios łopatek niegniotły.
 Atlas niespodziewając się iż Herkules tak łatwo na wszystko przystanie, zezwolił na przyrządzenie materaca, pod warunkiem iż Herkules użyje na to czasu o ile można najkrótszego.
 Herkules obiecał uczynić jako żądano, i znowu przesunął swój ciężar na grzbiet Atlasa, podobnie jak poprzednio Atlas przesunął go był na grzbiet jego; lecz łatwowierny olbrzym zawiódł się, bo Herkules zamiast przyrządzić sobie materac; życzył Atlasowi przyjemnéj zabawy na tem stanowisku karyatydy niebios; zabrał złote jabłka i poszedł daléj.
 Od tego czasu, Atlas już się nieruszył z miejsca i znajdziemy go tam gdzie go Herkules zostawił.
 Nakoniec Herkules przybył tu gdzie się obecnie znajdujemy. Niech mi jednak wolno będzie oświadczyć pani, że dawniéj świat niezupełnie tak samo wyglądał jak dzisiaj.
 Śródziemne morze tworzyło wielką sadzawkę, która niemiała żadnéj styczności z Oceanem, przeciwne zaś Sycylia dotykała Kalabryi.
 Nadto, długi łańcuch gór, z podania znanych starożytnemu światu pod nazwą Atlantyd, ciągnął się od zachodniego krańca Afryki ku południowemu brzegowi Ameryki, niby most na Oceanie rzucony.
 Ten stan rzeczy niepodobał się Herkulesowi, postanowił on więc utworzyć przejście któreby połączyło śródziemne morze z Oceanem; napotkał górę o dwóch szczytach i uznał ją za dogodny dla siebie punkt oparcia: plecami więc oparł się o jeden wierzchołek, a nogami o drugi i odepchnął go.
 To potężne pchnięcie rozerwało granitowy łańcuch, natychmiast morze wrąc wpadło w to przejście i zarazem wstrząśniona Messyna odłączyła się od Kalabryi.
 Tym dwom górom z jednej utworzonym i dzisiaj jeszcze niby połączyć się gotowym, Herkules nadał imiona Kalpei i Abili.
 Poczem znowu ruszył daléj, przebył Hiszpanię, Pyrenejskie góry, przepłynął Rodan, przestąpił Alpy, przeszedł Liguryą i wrócił do Grecyi, dawszy, w ciągu podróży swojéj, początek dwom narodom Basków i Galatów.

 Wszystko to przekona panią, że gdyby Herkules był się narodził o dwadzieścia minut wcześniéj, zamiast narodzie się o kwadrans późniéj, byłby starszym bratem Eurysteusa, nie zaś młodszym, byłby spokojnie panował w Tebach, nie zaś biegał po świecie jak błędny rycerz, a Kalpea i Abila byłyby do tych czas stanowiły jeden ciągły łańcuch, ja zaś byłbym pisał do pani z wierzchołka góry, zamiast pisać z pośrodka ciaśniny.

ANGLICY W HISZPANII.

Przywodząc sobie tym sposobem na pamięć, ową starą legendę o Herkulesie, tak strarą, iż ją pani wzięłaś może za zupełnie nową, nie usiłując nawet zgłębić czy istniał jeden tylko Herkules, jak mówi Hezyod, czy trzech, jak twierdzi Dyodor[4], czy też sześciu, jak utrzymuje Cycero[5], lub nakoniec czy było czterdziestu trzech Herkulesów, jak mniema Varron; niepodzielając zdania nowoczesnych efemerystów, którzy twierdzą, iż przeciwnie z liczby tych kilkudziesięciu Herkulesów ani jeden nie istniał jako człowiek; półbożek lub bożek, i że Herkules jest jednem i tem samem co Bel, Belus, Baal, lub słońce, że dwanaście prac jego, są dwunastu znakami zodyaku, że jego siedm nocy, są siedmiu dniami tygodnia, a zaś pięćdziesiąt dwie córek Thespiusa, pięćdziesięcią dwoma tygodniami; nie zgłębiając wielkiego prawdopodobieństwa, iż wszystkie jego ciągle odnawiane podróże z wschodu na zachód, są jedynie boskim biegiem jakiego dopełnia ciało niebieskie, nadające życie ludziom a potwory w otchłań ciemności spychające, to jest śmiercią je rażące; płyniemy daléj ku Gibraltarowi.
 A teraz, jeżeli pani pozwolisz, powiem rzecz którą uznasz pani zapewne za równie bajeczną jak legenda o Herkulesie; mianowicie że Gibraltar jest jedynem miastem, nie tylko na hiszpańskiem wybrzeżu, lecz nawet w całéj Hiszpanii, w którem mgła istnieje.
 Ale zagadniesz mię pani, dla czegóż ta mgła istnieje w Gibraltarze, nie zaś w Algeziras, w Tariffie lub Kadyxie?
 Odpowiem na to bez najmniejszego wahania:
 Że Gibraltar jest miastem angielskiem, a w Anglii wszędzie mgła.
 I nie bądź pani w błędzie, bo wiedzie należy iż nie natura mgłę tworzy lecz anglicy.
 Anglicy tworzą wszystko co zechcą, nie walczą oni jak Herkules z synem ziemi lecz z samą ziemią, a co korzystniejsza iż walcząc zwyciężają.
 Anglicy potworzyli dalje mające zapach gwoździków. Potworzyli wrisznie bez pestek, pożyczki bez ziarek; gotowi nawet potworzyć woły bez nóg.
 Obacz pani woły w hrabstwie Durham, mają one tylko po jednym stawie i prawie na brzuchach chodzą. Wkrótce nie będą miały żadnego stawu i zupełnie na brzuchach czołgać się będą.
 Tak samo rzecz się ma z mgłą. Kiedy Gibraltar nie należał do anglików, nie było w nim mgły, lecz przywykli do niej anglicy, gdy im mgły zabrakło, utworzyli ją sobie.
 — A z czego? zapytasz pani.
 — Oto, z jéj pierwiastku, z ziemnego węgla!
 Dosyć, że jeżeli przybędziesz pani kiedy do Gibraltaru, przekonasz się o istotnej prawdzie tego co tu mam zaszczyt oświadczyć, szukając na bokach góry, miasta w mgle zatopionego, w mgle, która niby drugie morze to miasto pochłania.
 Z resztą, niepłynąłem do Gibraltaru, powodowany zachwyceniem, lecz płynąłem tam aby wypełnić podwójny obowiązek podróżnika i ojca.
 Obowiązek podróżnika, gdyż tym którzy wiedzą żeś przepływał ciaśninę a pytają; czy byłeś w Gibraltarze? niepodobna odpowiedzieć:
 — Nie, niebyłem.
 Obowiązek ojca, bo jak pani wiadomo, Alexander zginął nam w Sewilli, nie dopędził nas w Kadyxie, a nie miałem nadziei znalezienia go nigdzie indziéj jak w Gibraltarze.
 A jednak Giraud i Desbarolles, skreślili nam niezbyt zachwycający obraz Gibraltaru.
 Byli tam pierwéj i poprzysięgli nigdy więcéj tam niewracać, lecz cóż pani chcesz? człowiek układa a Bóg włada.
 Wyznać pani winienem iż Giraud i Desbarolles z ołówkami i albumami w ręku, szkicujący wszystko co im w oczy wpadło wzięci zostali za francuzkich inżenierów, przebranych po hiszpańsku i zdejmujących plan angielskich fortyfikacyi.
 Bo też od czasu jak anglicy Gibraltar posiedli, zdaje się że ich opanowała jakaś zaraza, cholera, lub tyfus; ciągle myślą o Gibraltarze, ciągle o nim marzą, ciągle się o niego trwożą.
 Ta chorobą ich trwa już blizko lat sto; dla tego w początkowych dwudziestu pięciu latach gwałtowna, teraz przemieniła się w chroniczną. Pierwszemu lordowi admiralicyi śni się przynajmniéj raz na tydzień, iż mu ktoś Gibraltar zabiera; wówczas zrywa się on nagle, przywołuje swojego sekretarza, dyktuje mu depeszę i wyprawia parostatek z rozkazem zbudowania nowéj twierdzy, usypania nowych szańców, wzniesienia nowego narożnika.
 Oraz z rozkazem dodania do dział już istniejących, dział nowych i znowu dział i dział bez liczby.
 Stąd pochodzi iż w Gibraltarze znajduje się trzy tysiące armat, i że wyznaczono 2,000 funtów szterlingów nagrody każdemu, kto znajdzie miejsce na którem nowe działo byłoby nie już potrzebne, ale użyteczne.
 Gdy więc do usługi przy jednem dziale potrzeba siedmiu ludzi, a zatem w razie oblężenia wypadłoby użyć dwadzieścia jeden tysięcy żołnierzy na samą tylko służbę przy armatach, których liczbę, na przypadek takowego oblężenia, jeszczeby niezawodnie pomnożono.
 Otóż wyobraź sobie pani jak w pośród tych dział przyjęto Giraud’a i Desbarolles’a.
 Dodano im naprzód angielskiego żołnierza, który im wszędzie towarzyszył, jakby jeden z nich byt Bonaparte, a drugi Napoleon, jakby Gibraltar byt drugą wyspą Świętéj Heleny.
 Potem radzono im aby po godzinie ośméj wieczorem niewychodzili na miasto, wreszcie rozkazano aby się z niego wydalili przed szóstą z rana.
 Patrzono za nimi przez lunetę, z początku śledząc ich po zatoce Algeziras, aż póki do tego miasta nieprzybyli, potem po drodze z Algeziras do Tariffy, dopóki ta droga i oni na niej nieznikli.
 Wreszcie wyprawiono do Londynu pocztowy statek o sile czterystu koni, z oznajmieniem pierwszemu lordowi admiralicyi, iż dwóch inżenierów francuzkich tylko co niezdobyto Gibraltaru, który szczęściem jedynie ocalony został.
 Renta spadła, podniosła się i znowu spadła, wreszcie stanęła w mierze; a dopiero Londyn uspokoił się.
 Coż się stanie, kiedy po upływie dwóch miesięcy, ujrzą tam znowu Giraud’a i Desbarolles’a wracających na francuzkiéj korwecie?
 Może nas wszystkich wsadzą na pontony, albo wyprawią do Botany-Bay?
 Nie zważając co nastąpi, zarzuciliśmy kotwicę o godzinie siódméj z rana, prawie na pół mili przed Gibraltarem.
 Pierwszym rzutem oka objąłem port Gibraltaru, drugim pragnąłem zgłębić port Algeziras.
 Szukałem parostatku; bo parostatek w porcie mógł mię przejąć nadzieją że Alexander znajduje się w mieście.
 Lecz nieznalazłem żadnego ani w Gibraltarze, ani w Algeziras; spodziewałem się więc że wysiadł na ląd ze statku Tag, który płyną! z Lizbony do Walencyi, dotykając Kadyxu, Gibraltaru i Malagi.
 Nieszczęściem trzeba było czekać na służbę zdrowia.
 Wytłómaczę pani co to jest służba zdrowia, bo pani niewiesz tego zapewne.
 Jest to towarzystwo złożone z ludzi bardzo złéj miny, którzy pytają skąd przybywasz, zatkawszy sobie nos chustką i szczypczykami biorąc twój paszport.
 Ta służba jednéj tylko rzeczy obawia się, — a mianowicie choroby. Z pomiędzy zaś wszystkich chorób lęka się najbardziéj zarazy.
 Że zaś wiadomo jest iż zaraza pochodzi z Indyi, podobnie jak wszystkie wielkie klęski; lecz dążąc do Europy, zwykle przechodzi przez Kair, Tunis i Tanger, my zatem musieliśmy przejmować szczególniejszą obawą, bo właśnie przybywaliśmy wprost z Tangeru.
 Mimo to jednak około dwudziestu łodzi krążyło obok nas w dziesięć minut po naszem przybyciu.
 Te łodzie oczekiwały aż służba zdrowia oświadczy że niejesteśmy ani zapowietrzeni ani choleryczni, potem zaś przewieść nas miały na ląd.
 Tymczasem zobowiązałem jednego z właścicieli tych łodzi aby wrócił na ląd i po wszystkich oberżach wypytał czy nie przybył pan Alexander Dumas syn.
 Wyznaczyłem przyzwoitą nagrodę jeżeliby znaleziono rzeczonego pana Alexandra Dumas syna. Nienaznaczałem jednak zbyt wysokiéj, z obawy aby mi nie przyprowadzono fałszywego Alexandra.
 Poczyniwszy takie ostrożności i oczekując na służbę zdrowia, zasiedliśmy do stołu. Zamierzaliśmy tego samego wieczoru wyjechać z Gibraltaru, z którego wyjeżdżać potrzeba o piątéj wieczorem, bo inaczéj niewolno się stamtąd wydalić aż nazajutrz rano, a niechcieliśmy tracić czasu na śniadanie w Gibraltarze, i mimo wszelkich zapewnień ze strony Giraud’a i Desbarolles’a, trwaliśmy w mniemaniu że można mieć ciekawszy widok nad armaty i szkotów.
 Bo winienem nadmienić pani, iż nawałach widzieliśmy szkocki posterunek, który z daleka bardzo malowniczo wyglądał, lecz koniec końcem, kto widział jednego szkota to wszystko jedno jakby ich widział tysiąc.
 Zeszliśmy więc do kapitańskiej kajuty, w tem Vial wpadł nagle i stając we drzwiach zawołał:
 — Otóż, od razu go zahaczyli.
 — Kogo?
 — A przecież pańskiego syna!
 — Mego syna! a gdzie on?
 — Oto już płynie, słuszny, jasnowłosy. Widziałem go przez lunetę.
 Wybiegliśmy na pomost: w rzeczy samej Alexander przybywał wysłaną po niego łodzią.
 Zaledwie postrzegł nas, zaraz rozmaitemi telegraficznemi znakami dowiódł nam swojej tożsamości.
 Przyznam się pani, że mi spadł wielki ciężar z serca. Niewspominałem towarzyszom podróży o mojéj niespokojności; ale w istocie niespokojny bytem; od dwóch tygodni niewidzieliśmy się a ciągle miałem o nim dosyć zatrważające wiadomości.
 Przypłynął do okrętu; oczekiwałem go na ostatnim szczeblu okrętowej drabinki.
 Skoczył mi na szyję, wesół i rozmamany jak dorosłe dziecię.
 — Na honor, rzekł, jeszcze dzień a byłbyś mię zastał nieżywym.
 — Dla czego?
 — Nudy, byłyby mię zabiły.
 — A więc Gibraltar tak straszny!
 — O! szkaradny.
 — Dzieci zwykle prawdę mówią, sentencyonalnie wtrącił Giraud; —
 Wróciliśmy znowu na pomost, rzuciwszy właścicielowi łodzi podwójną wartość przyrzeczonéj nagrody.
 Dodam tu jeszcze, iż Alexander przez dwa tygodnie swojego pobytu w Gibraltarze pisał wiersze do jakiéjś hiszpanki; że powrócił do mnie z szalonym apetytem, i że sam zjadł połowę śniadania na ośm osób zastawionego.
 To dowodzi że poezya niezmiernie wpływa na trawienie.

 Poczem służba zdrowia wykonała swoję powinność i uznawszy że względem nas niema nic do wyrzeczenia, upoważniła nas do wylądowania w Gibraltarze, gdzie znajdowaliśmy się w dziesięć minut po otrzymaniu tego pozwolenia.

GIBRALTAR.

Gdyśmy zarzucali kotwicę w porcie Gibraltaru, najbardziéj uderzył nas w oczy szkocki posterunek, umieszczony z lewéj strony naszéj na wyniesieniu; tak że przechadzająca się po niem placówka oraz kilku nieco w głębi rozmawiających żołnierzy, mocno się odznaczali na tle pomarańczowego nieba. Dla nas, szkot w swoim ubiorze tyle wstecznym lub tyle wyprzedzającym cywilizacyę, istnieje już tylko w romansach Walter Skotta, a oto z nagła, na drugim końcu europejskiego świata, spotkaliśmy się oko w oko z tą fantastyczną rzeczywistością.
 Dzięki lunecie kapitana, to cacko przez kilka chwil wielce nas ubawiło.
 Potem wróciliśmy do Gibraltaru.
 Niedziw że starożytni utworzyli z Gibraltaru jeden słup Herkulesa; gdyż rzeczywiście niełatwo pojąć skąd się tam wzięta, ta kamienna bryła z niczem niepołączona ani spojona, która niby z nieba na ziemię spadła. Na pierwszy rzut oka, zdaje się że to sfinx leżący nad brzegiem wody, grzbietem złączony z Europą, a gtową spoglądający na Afrykę; wyciągnięte łapy jego tworzą najodleglejszy kraniec naszego lądu stałego. Chropowatości jego skóry, sęki na łapach, naroście nos zdobiące, są to domy, maszty, warownie.
 Mrówki zaś krzątające się w pośród tego wszystkiego, łażące tu i owdzie, są to ludzie.
 Gdyśmy rozmyślali jaką zagadkę dawać może do rozwiązania podróżnym okrętom ten sfinx olbrzymi, służba zdrowia przekonawszy się, iż nie chorujemy ani na cholerę, ani na żółtą gorączkę, ani na morową zarazę, upoważniła nas do wylądowania.
 Podług zwyczaju, chciałem zabrać ze sobą strzelbę, lecz oświadczono mi, że cudzoziemcy zbrojnie do Gibraltaru nie wchodzą.
 Dla uniknienia przypadku, chciałem strzelić do mewy, która jak na mewę angielską zdała mi się bardzo bezpieczną; lecz wstrzymano mię oświadczając iż w porcie Gibraltaru strzelać niewolno.
 Pokornie zwiesiłem głowę i wsiadłem w łódź która nas do lądu odwieść miała.
 Z łodzi widzieliśmy szereg nowych fortyfikacyi które w samem morzu budowano.
 Przypływając do nadbrzeżnéj tamy, posłałem ostatnie spojrzenie ku Algeziras, które odbijało się od morza jak ogromna ryba co do potowy srebrzysty grzbiet swój z wody wytknęła; czułem że wstępując do Gibraltaru opuszczam Hiszpanią.
 I w istocie, Tangier który niedawno zwiedziliśmy, daleko więcéj był hiszpańskim niż Gibraltar.
 Przebywszy zaledwie bramy miasta, zostaliśmy przeniesieni do Anglii.
 Znikł bruk szpiczasty, znikły domy o kratach i zazdrostkach zielonych, znikły miłe patio z marmurowemi fontanami w pośród sklepów; a zjawili się sami tylko kupcy płócien, nożownicy, hotele z herbami Wielkiej Brytanii, chodniki pełne jasnowłosych kobiet, i czerwoni oficerowie na angielskich koniach.
 Weszliśmy do restauracyi. Jedliśmy krwią ciekący bifstek, sandwichs i masło; wszystko to skropiliśmy wódką i porterem; po śniadaniu zaś zażądaliśmy kieliszka malagi, po którą musiano chodzić gdzie indziéj.
 Natomiast podano nam herbatę wolną od wszelkiego zarzutu; była to najprawdziwsza Pekao z białym kwiatem.
 Posłaliśmy do gubernatora z prośbą o pozwolenie złożenia mu naszego uszanowania, lecz gdzieś był konno wyjechał.
 Korzystając z czasu przebiegaliśmy miasto, i dążąc niektóremi ulicami na chwilę oddaliliśmy się od Anglii, a zbliżaliśmy się to do Hiszpanii, to do Afryki, to do Judei; bo rzeczywiście hiszpanie, arabowie i żydzi, stanowili ludność Gibraltaru.
 Ale zapomniałem o małpach, wracam więc do nich.
 Francuzi przybywając do Gibraltaru, najpierwéj żądają aby im pokazano małpy. Nie małpy w budce, jak u mnie, nie w domu, jak u pana Rotschilda, nie w pałacu, jak w ogrodzie roślin lecz zupełnie swobodne, biegające po górach, przeskakujące ze skały na skałę, z drzewa na drzewo i niekiedy w samych koziołkach do miasta spadające. W rzeczy saméj Gibraltar jest to jedyny punkt na naszym stałym lądzie, który sobie małpy za miejsce pobytu obrały. Podobnie jak arabowie przeszły one z Aliby do Kalpei; lecz rozsądniejsze od nich, nie zapuściły się ani do Hiszpanii ani do Francyi; dla tego też nienapotkały ani Karola-Martela, ani Ferdynanda, a stąd pochodzi że przy swojéj zdobyczy pozostały.
 Prawda, że jak wszyscy intryganci, małpy znalazły sposób stania się użytecznemi.
 Anglicy przywieźli barometr do Gibraltaru; lecz w pośród sztucznej mgły tamtejszéj, to biedne narzędzie zupełnie się rozstroiło, i niepojmując walki pomiędzy parą a słońcem, nie śmiało odważyć się ani na wskazanie stałéj pogody, ani też deszczu i stanęło na odmianie, co prawie nie nieoznacza.
 Małpy pogodziły jedno z drugiem i przemieniły się w barometr.
 Kalpea ma dwie pochyłe strony: wschodnią i zachodnią; podczas stałéj pogody małpy przechodzą na stronę zachodnią; jeżeli zaś zanosi się na deszcz lub burzę, małpy przenoszą się na stronę wschodnią.
 Łatwo pojąć że raz powołane do tak ważnych obowiązków, stały się dla Gibraltaru równie świętemi, jak bociany dla Holandyi a ibisy dla Egiptu.
 Każdy więc mieszkaniec Gibraltaru któryby zabił małpę, ulega surowéj karze.
 Ponieważ pogoda była bardzo piękna, poszliśmy więc przechadzać się po bardzo przyjemnem miejscu na zachodniéj stronie góry; tam właśnie można było spotkać najprędzej rozmaitego rodzaju małpy.
 Oddałbym wszystko na świecie gdybym mógł powiedzić pani, że postrzegłem malutką małpkę, lecz że zawsze prawda przemaga, muszę wyznać, iż trzymając lunetę w ręku, nadaremnie odgrywałem rolę lafontenowskiego astrologa.
 Szczęście że w Gibraltarze niema studni.
 Tak uporczywe spoglądanie w niebo uczyniło mię niesprawiedliwym dla miejsca które deptałem, a które jest może najciekawszem w świecie pod wzgledem gatunku ziemi, drzew i kwiatów. I w istocie, kwiaty pochodzą tam z Anglii, drzewa z Francyi, a ziemia niewiem skąd; wszystko przywieziono tam na dnie okrętu, na grzbiecie muła, lub w taczkach człowieka.
 Nieszczęściem wszystko zasiane kulami, emaljowane armatami, najeżone placówkami.
 Ale przecież po za temi placówkami, działami, kulami, jest morze, morze ruchome, płynne i niebieskie; którego ani kształtu ani barwy żadnym sposobem zmienić niemożna.
 Inaczéj, Gibraltarska ciaśnina byłaby oddawna siwa i wzburzona jak kanał la Manche.
 Aż do wierzchołka góry prowadzą ścieżki z poręczami po dosyć łagodnych pochyłościach.
 Po jednéj z takich ścieżek wracało z góry trzech jeźdźców; oświadczono nam że to gubernator i dwaj jego adjutanci; sądziliśmy że wraca do domu, z żalem więc żegnając jednocześnie małpy którym się niedosyć napatrzyliśmy a z przyjemnością kule, działa i placówki, którym przypatrzyliśmy się za nadto, ruszyliśmy ku mieszkaniu gubernatora.
 Może się pani zadziwisz, że ja człowiek bynajmniej nie nałogowy, tak chciwie pragnąłem odwiedzić gubernatora, a mianowicie gubernatora Gibraltaru; ale bo też zapomniałem powiedzić pani jak się nazywał.
 Nazywał się sir Robert Wilson.
 Pani jesteś tak młoda, że to nazwisko które każdy francuz lat moich poważać powinien, w pani może nie wzbudza najmniejszego wspomnienia.
 Rzeczywiście, wypadki, w których sir Robert Wilson miał udział, zaszły w roku 1815, to jest prawie na lat dziesięć przed narodzeniem się pani.
 Wieść o klęsce pod Waterloo rozchodziła się jeszcze po świecie, jakby wieść o zapadnięciu się jakiéj obszernej krainy; Northumberland odbijał od brzegów Anglii, unosząc z sobą na wyspę Świętéj Heleny ów zapamiętały geniusz, który w chwili szaleństwa poszedł szukać przytułku u śmiertelnych nieprzyjaciół swoich. Ludwik XVIII, od trzech miesięcy nieobecny, wracał do zamku Tuilleries, niosąc w ręku listę wygnańców. Na téj liście trzy nazwiska zapisane były literami czerwonemi, literami krwi.
 A mianowicie: Labédoyère, Ney i Lavallette.
 Wszyscy trzéj skazani byli na śmierć: pierwszy przez radę wojenną; drugi przez izbę parów; trzeci przez sąd przysięgłych.
 Labédoyère i Ney padli obaj; dwakroć powtórzone wystrzały rozległy się po całym Paryżu.
 Lavalette pozostał oskarżony; spodziewano się że sąd go uniewinni; gdy go zaś potępiono, mniemano że będzie ułaskawiony.
 I pierwszy i drugi raz omylono się.
 Dni 21, 22, 23 września 1815 straszliwemi były dla Paryża.
 Dwudziestego izba kassacyjna odrzuciła rekurs, exekucya zaś zwykle miewała miejsce w trzy dni późniéj.
 Tą razą niechodzito o rozstrzelanie, o śmierć żołnierską któréj skazany śmiało patrzy w oczy, któréj sam dow7odzi, która niepociąga za sobą hańby.
 Ale chodziło o śmierć publiczną, na placu Grève, na rusztowaniu, o śmierć haniebną bo przybywającą w towarzystwie kata i gilotyny.
 Lavalette, jako dawny adjutant Bonapartego, prosił aby go rozstrzelano; lecz Ludwik pożądany, uważając to za zbyt wielką łaskę, odmówił.
 Tak więc 24 września rano, nastąpić miała ta krwawa uroczystość.
 Już od świtu samego lud napełnił mosty, wybrzeża i plac. Rusztowanie ma zwykle wielu widzów, bo czy spada winna czy niewinna głowa, widowisko zawsze jest jednakowe.
 Tą razą jednak tłumy były ponure; oczekiwanie milczące, ciekawość lękliwa.
 Znagła jakiś dziwny szmer, jakieś niespodziane drżenie po wszystkich przebiegło i nakoniec przemieniło się w radosne okrzyki.
 Kiedy kat przyszedł z rana po skazanego, zastał tylko kobietę.
 Tą kobietą starożytnych czasów, tą rzytmanką dziewiętnastego wieku, była pani de Lavalette.
 Z wieczora przybyła wieczerzać ze skazanym i przyprowadziła mu córkę.
 Obie uknowały spisek, spisek tem bardziéj święty, że miał na celu ocalenie ojca i małżonka.
 O ósmej, pan de Lavalette, ubrany w suknie swojéj żony wyszedł z Concergerie opierając się na ramieniu córki.
 Oczekująca na nich lektyka, uniosła oboje.
 Niosący, którzy wcale do spisku nienależeli, odnieśli obie kobiety aż na wybrzeże des Orfèvres, naprzeciw uliczki Harlay.
 Tam, jakiś mężczyzna wstrzymał lektykę, otworzył drzwiczki i rzekł:
 — Wiadomo pani że jeszcze masz odwiedzić prezydenta.
 Niższa kobieta pozostała w lektyce, wyższa zaś wysiadła, podała ręka mężczyznie i zagłębiła się z nim w uliczkę.
 W chwilę późniéj usłyszano turkot galopem odjeżdżającego kabryoletu.
 Tyle się dowiedziano. Lecz mylę się, coś jeszcze wiedziano, a mianowicie że pan de Lavalette pozostał w Paryżu.
 A tak, wiadomość o ucieczce była tylko małą zmianą w wielkim dramacie. Lada chwila, zbiegły mógł być wyśledzony, w ówczas nastąpiłoby rozwiązanie, nieco w prawdzie opóźnione, lecz dla tego właśnie więcéj zajmujące.
 Atoli oczekiwano długo, bo pótczwarta miesiąca.
 Nakoniec, około 15 stycznia, rozgłoszono że Lavalette umknął, że nietylko Paryż ale i Francyą opuścił. Nikt téj ucieczce niewierzyl: opowiadano o niéj bajeczne szczegóły. Pan de Layavette wyjechał z Paryża o godzinie ósméj rano, wózkiem bez budki, powożonym przez angielskiego pułkownika.
 Ten pułkownik przebył całą Francyę wraz z panem de Lavalette, i nieopuścił go aż w Mons, to jest po drugiéj stronie granicy, kiedy mu już niegroziło żadne niebezpieczeństwo.
 I dla nadania większéj wagi temu niepodobnemu do prawdy wypadkowi, powtarzano nazwisko anglika który ocalił francuza, nazwisko n!eprzyjaciela który więcéj miał litości dla potępionego niż sami współziomkowie.
 Nazywał się on sir Robert Wilson, ten sam który został gubernatorem Gibraltaru, którego tak gorąco odwiedzić pragnąłem.
 A teraz pojmujesz pani zapewne mój upór?
 Sir Robert Wilson, wspaniały sześćdziesięcio ośmio letni starzec, który sam jeszcze ujeżdża swoje konie, i codzień obiega dziesięć mil po Gibraltarze, przyjął mię bardzo uprzejmie. Przez nieroztropność postrzegłem na jego etażerce marokańskie gliniane wyroby, i później znalazłem je na Szybkim, gdy tam wróciłem.
 Zaiste, jedynie tylko nalegające prośby sir Roberta Wilson, sprawiły że jeszcze jeden dzień pozostałem w Gibraltarze.
 Tego człowieka z sercem szlachetnem i prawem, opuściłem czując najżywsze dla niego uwielbienie.
 Oby Bóg na długo szczęściem dni jego napełniał, bo jemu winien bliźni dni długie i szczęśliwe.
 Opuściliśmy Gibraltar na dziesięć minut przed czwartą. W dziesięć minut późniéj bylibyśmy więźniami aż do następującego poranku.

 Rzeczywiście, wchodząc na pokład Szybkiego odetchnęliśmy, jak zapewne odetchnął Pan de Lavalette wchodząc na bruk wybrzeża des Orfevres.

JEŃCY.

Dnia 26, o godzinie czwartéj z rana, podnieśliśmy kotwicę. Płynęliśmy przerzynąjąc ciaśninę prostopadle i z drogą poprzedzającego dnia przebytą tworząc kąt ostry, którego wierzchołkiem był Gibraltar.
 O dziewiątéj rano wpłynęliśmy na rozległą zatokę; z prawéj strony mieliśmy góry przylądku Negro, które coraz bardziéj zniżając się zamieniały się wreszcie na dolinę, w głębi któréj pokazywał się Tetuan zaledwie cokolwiek od ziemi odstający i raczéj do wielkiego placu niż do miasta podobny.
 Przez drogę długo rozmawiałem z kapitanem i dowiedziałem się że z powodu pospiechu w wysłaniu Szybkiego pomnie, okręt ten zaniechać musiał swojego pierwiastkowego przeznaczenia, a mianowicie zabrania jeńców francuzkich zostających w ręku Abd-el-Kadera.
 Pierwszy dopiero raz słyszałem o takiem powołaniu Szybkiego, wypytywałem więc Kapitana o najdrobniejsze szczegóły téj okoliczności, mianowicie zaś pragnąłem dowiedzie się czy będziemy mieli dosyć jeszcze czasu na wypełnienie tego polecenia.
 Rzeczy miały się następnie:
 Każdy pamięta bohaterską bitwę pod Sidi Brahim i rozgłos jéj we wszystkich sercach. W skutku téj bitwy, około stu pięćdziesięciu ludzi dostało się do arabskiéj niewoli. Z pomiędzy wszystkich jeńców najważniejszym był pan Courby de Cogniord, szef szwadronu huzarów.
 Rzeź w Muzaja, tak energicznie opowiedziana przez trębacza Roiland’a, który jej cudem uniknął, zredukowała tych jeńców do liczby dwunastu.
 Już prawie tracono nadzieję ujrzenia ich kiedykolwiek, w tem 5 Października 1846 roku, pan Courby de Cogniord napisał list do gubernatora Mellili, który tenże gubernator odebrał 10 tegoż miesiąca.
 We wspomnionym liście pan Courby de Cogniord donosił gubernatorowi, iż ułożył się z pilnującemi go arabami że jemu i innym jeńcom ułatwią ucieczkę, za summę 6100 duros, zarazem prosił aby mu gubernator takową summę nadesłał, za zwrot jej osobiście zaręczając.
 Gubernator Mellili nie posiadając takiéj summy, natychmiast list pana Courby de Cogniord zakommunikował konsulowi francuzkiemu w Maladze, który całą okoliczność przedstawił gubernatorowi Oranu.
 Gubernator Mellili pisząc do francuzkiego konsula, jednocześnie pod datą 17 października zawiadomił pana de Cogniord o swoim niedostatku i o środkach przedsięwziętych w celu zebrania, za pośrednictwem władz francuzkich, funduszu, na jaki sam zdobyć się nie mógł.
 Zaledwie gubernator Oranu otrzymał depeszę od konsula francuzkiego w Maladze, natychmiast przyzwał kapitana okrętu Szybki, prosząc aby przybył w towarzystwie jednego ze swoich oficerów.
 Kapitan według żądania, udał się do gubernatora wraz z panem Duran de, okrętowym podporucznikiem.
 W skutku widzenia się z gubernatorem, kapitan Bérard otrzymał rozkaz udania się niezwłocznie do Mellili wraz z panem Durande i porozumienia się z gubernatorem téj twierdzy względem środków przywiedzenia do pomyślnego skutku tak ważnéj negocyacyi.
 Jednocześnie skarb Oranu wypłacił kommendantowi Bérard 32, 000 franków, oraz 1,000 franków na nieprzewidziane potrzeby.
 Nadto kommendant Bérard otrzymał następujące instrukcye, które przekonywają jak mało wierzono w pomyślny skutek negocyacyi.

Oran 17 września 1846.
„Kommendancie,

 „Zanim odpłyniesz, uważam za potrzebę powtórzyć że możesz nadać dowolny obrot interesowi o którym ci tego poranku wspomniałem; jeżeli podczas pobytu swojego w Mellili postrzeżesz, że pod względem uwolnienia biednych naszych współziomków niema żadnéj nadziei, przywieź tu napowrót pana Durande i powierzone mu pieniądze; jeżeli uznasz nawet że gubernator jest źle usposobiony i że niemożna pomieścić pana Durande w Mellili, bez narażenia go na kradzież, pamiętaj również przywieść wszystko: słowem rozsądnemu twojemu uznaniu pozostawiam nadanie wszelkiego obrotu temu interesowi.
 „W niniejszéj kopercie znajdziesz instrukcye któremi się pan Durande kierować ma w czasie swojéj missyi.”
 Pan gubernator Oranu znał podejrzliwego ducha arabów; poczynił więc wszelkie środki ostrożności aby ich nie natchnąć obawą.
 I tak Szybki, miał tylko dotknąć Mellili, pod pozorem słabości wysadzić pana Durande i oddalić się zostawiwszy go lub zabrawszy na powrót, skoro pan Durande doniesie że bez przypadku pozostać tam niemoże.
 Pan Durande powrócił: gubernator Mellili niechciał go upoważnić do pozostania tamże bez wyraźnego na to zezwolenia ze strony gubernatora Grenady; trzeba więc było oczekiwać na ten rozkaz.
 Jednakże gubernator pojmował całą ważność negocyacyi, dla tego kommendant Bérard zakommunikowal mu instrukcye udzielone panu Durande, prosząc aby się postawił w jego miejscu, na co gubernator zgodził się i za stosownem pokwitowaniem wyliczono mu 32,000 franków.
 Zaraz tego samego dnia w którym miały miejsce powyższe umowy, gubernator Mellili wyprawił emissaryusza do pana de Cogniord; emissaryuszem tym był arab który mu ułatwiał stosunki z krajowcami.
 Wiózł on list donoszący naczelnikowi jeńców, że summa za okup jego żądana znajduje się już w ręku gubernatora.
 Emissaryusz ten przedstawił się w Duarze, w którym trzymano jeńców, jak chory pragnący zasięgnąć rady u francuzkiego lekarza. Jeden z jeńców był rzeczywiście lekarzem, a mianowicie pan Cabasse, waleczny i dzielny młodzieniec, który ciągle niepomny na własne cierpienia, zajmował się jedynie cierpieniami swoich współziomków.
 Posłańcowi, który się zaledwie wlókł i jęczał jak konający, dozwolono zbliżyć się do jeńców, a i oni nawet nieświadomi podstępu, niepoznali w nim zwiastuna swobody, lecz w chwili gdy doktor, Cabasse dotykał jego pulsu, emissaryusz wsunął mu w rękę list od gubernatora Mellili.
 List ten natychmiast oddano panu de Cogniord który odpisał jak następuje:
 „List pański z 18 b. m. sprawił nam najwyższą radość, zachowaj pan przy sobie powierzoną mu summę, wkrótce spodziewamy się że nas wyprawią ku pańskiemu miastu i że osobiście będziemy mogli wyrazić panu nieograniczoną wdzięczność naszą.“
 Arab odebrał ten list w postaci zwitku zawierającego medyczną dozę.
 Cały ten list pisał pan Courby de Cogniord własnoręcznie, lecz go niepodpisał; i więcéj już nieznosił się wcale z gubernatorem Mellili.
 Ze swojéj strony szef arabski który zawierał z panem de Cogniord traktat ucieczki jeńców, dnia 6 listopada wyprawił emissaryusza do przywódcy pokolenia Beni-Buillafars, sąsiedniego Mellili, który miał podzielić z nim korzyści tego traktatu.
 Wzywał on go aby się natychmiast udał do deiry, zabrał jeńców i odprawił ich na miejsce.
 List ten nazajutrz po odebraniu go zakommunikowano gubernatorowi Mellili, przez pośrednictwo przywódcy Buillafarów, który zawiadamiał gubernatora że jeńcy nie mogą być prędzéj wydani jak między 23 a 27 listopada, to jest w ówczas gdy on z pokoleniem swojem stać będzie na linii obserwacyjnéj przed miastem.
 Pokolenia mieszkające w okolicach Mellili, kolejno przez cztery dni tę służbę pełniły.
 Aby nie wzbudzić podejrzenia w arabach, pan komendant Bérard, obowiązany był o ile możności unikać ukazania się pod Mellilą: stąd pochodzi że dla przepędzenia czasu polecono mu zabrać mię z Kadyxu.
 Jednak aby na wszelki przypadek mieć w pogotowiu środki pomocy i przewiezienia jeńców, polecono panu Durande, aby za pomocą małego statku żeglującego pod hiszpańskim pawilonem, urządził służbę kommunikacyjną pomiędzy Mellilą a Dżema-R’azuat.
 To wszystko opowiadał mi kapitan podczas żeglugi naszéj z Gibraltaru do Tetuanu.
 Było to zaś 20 listopada, w ówczas właśnie gdy się rozstrzygał los naszych jeńców. — Zrazu miałem zamiar zaniechać podróży do Tetuanu, a że Szybki zostawał pod mojem rozporządzeniem, skierować go na Dżema-R’azuat; lecz kommendant nieufał obietnicom arabów, a nadto ponieważ przywódca Buillafarsów na spełnienie tych obietnic naznaczył dzień 27 listopada, postanowił niepokazywać się pod Mellilą, aż tegoż dnia po południu.
 Dla tego to, mimo iż umysły nasze czem innem zajęte były, zarzuciliśmy kotwicę przed Tetuanem.
 Potem, zdaje mi się że to już nadmieniłem, lądem wyprawiono posłańca z Tangeru do Tetuanu, zawiadamiając beja że mamy zwiedzić miasto: temu zobowiązaniu się trudno było uchybić.
 W skutku tego, tak rzeczy urządziliśmy abyśmy zaraz po śniadaniu na ląd udać się mogli.
 Zaledwie siedliśmy do stołu, oficer służbowy doniósł nam że dwóch jeźdźców, przybywających jak się zdaje z Tetuanu, zatrzymało się na brzegu i daje znaki. Wyszliśmy na pomost; dwaj jeźdźcy istotnie przejeżdżali się po brzegu; za pomocą lunety kapitana dostrzegliśmy iż byli bogato ubrani.
 Powiewali strzelbami aby zwrócić na siebie naszą uwagę.
 Kommendant rozkazał spuścić natychmiast szalupę na morze, i dowiedzie się czy do nas mają interes.
 Potem dla przygotowania się na wszelki wypadek, wróciliśmy na spód okrętu i kończyli śniadanie.
 Lecz powodowani nadzwyczajną ciekawością, wyszliśmy znowu na pomost, pierwej nawet nim szalupa nasza dosięgła brzegu.
 Widzieliśmy jak majtkowie nasi, za pomocą sternika który mówił po hiszpańsku, porozumiewali się z arabami, ale po krótkiéj rozmowie arabowie zrobili lewo w tył i galopem popędzili ku Tetuanowi.
 Szalupa również ku nam wracała.
 Byli to właśnie posłańcy beja Tetuańskiego wyprawieni dla wywiedzenia się czyśmy przybyli, a teraz wracający do miasta po przygotowane dla nas konie, oraz mającą nas przeprowadzać eskortę.
 Nie mieliśmy tyle cierpliwości aby oczekiwać na wspomnioną eskortę, wsiedliśmy do łodzi i popłynęli ku brzegowi.
 W pół godziny późniéj przybiliśmy do lądu i natychmiast, ze strzelbami w ręku, rozsypaliśmy się po brzegu.
 Mała rzeczka wpadała do morza, szliśmy wzdłuż niéj i ubili kilka ptaków. Że zaś niawidać było naszéj eskorty; postanowiliśmy udać się ku miastu piechotą, jak zwyczajni podróżni, zwłaszcza że się opodal przed nami mury jego bieliły.
 Lecz wstrzymała nas nieprzewidziana przeszkodą.
 Prawie o pięć kroków od brzegu, wznosił się budynek, który wzięliśmy za jakąś małoznaczącą fabrykę, folwark lub młyn, a to była zarazem komora i odwach. Stamtąd wyszło kilku niby żołnierzy, którzy rozmaitemi znakami dali nam do zrozumienia iż dalej iść niewolno.
 Wreszcie, ciągle z tą hiszpańszczyzną, dodali, iż winniśmy kilka chwil poczekać, bo eskorta nasza wkrótce przybędzie.
 Czekaliśmy godzinę, potem znowu półtory godziny. Nakoniec, nieszczęśliwsi niż siostra Anna, która ujrzawszy zieleniejące się pola i kurzący się horyzont, ujrzała późniéj dwóch jeźdźców, my nieujrzawszy nic zgoła postanowiliśmy zaniechać Tetuanu, a wrócić na Szybki.
 Wielka to była przykrość dla naszych malarzy, którym cuda przyobiecywano; lecz zaledwie opowiedziałem im powody mojej niecierpliwości, to jest historyą jeńców, któréj żaden nieznał, natychmiast wszyscy zawołali: na Szybki! na Szybki!
 W istocie, jakiebykolwiek było arabskie miasto, chociaż nawet zbudowane przez kalifę Arun-al-Raszyda, w téj chwili mniéj u nas znaczyło jak biedna hiszpańska forteczka, Mellilą zwana.

 W godzinę późniéj płynęliśmy rozwinąwszy wszystkie żagle i całą siłą naszéj pary, lecz podnosząc kotwicę, zapomocą lunety kapitana ujrzeliśmy jak eskorta nasza wyjeżdżała z bram Tetuanu.

MELLILA.

Ceuta i Mellila są to ostatnie hiszpańskie stacye w Afryce.
 Nie zajmiemy się Ceutą; bo to starodawne księztwo hrabiego Julien, z którego Maurowie przeskoczyli Gibraltarską ciaśninę, ważnem jest dla nas tylko przez swą przeszłość. Lecz natomiast zajmiemy się mocno Mellilą, która zbyt ważną dla nas była w czasach obecnych.
 Mellila jest to hiszpańskie Botany-Bay; tam Hiszpania wyprawia swoich deportowanych: bo jeżeli istnieje na świecie smutny zakątek ziemi dla wygnańca, to jest nim bezwątpienia Mellila, z któréj prawie widzić może swoję ojczyznę, lecz z któréj nigdy się tam dostać niezdoła.
 Ze wszystkich galer uciec można, lecz z Mellili nikt nieucieka lub jeżeli ucieka, to wpada w ręce arabów, którzy mu ucinają głowę. Arabowie bowiem wiodą wieczną wojnę z załogą Mellili, a wyjąwszy jedynie dni targowych, prawie codzien przybywają aż pod samą warownię i załodze przesyłają kamienie a niekiedy nawet i kule.
 Kiedy się gubernator rozgniewa i zamknie bramy Mellili, załoga jada solone mięso; ilekroć zaś otworzy bramy załoga jada mięso świeże, lecz zawsze płaci za niejaką kradzieżą lub morderstwem.

 A jednak liczy ośmset ludzi.
 Ośmset ludzi którzy ciągle muszą się mieć, na baczności, gdyż inaczéj którejkolwiek nocy mogą być niespodzianie napadnięci i wyrżnięci. Oblężenie to jest daleko inaczéj długie aniżeli oblężenie Troi, bo trwa już od lat trzystu, jest zaś rzeczywiste, bo widzieliśmy w poprzedzającym rozdziale, iż każde pokolenie arabów kolejno pełni służbę opasania w koło Mellili.
 Łatwo więc pojąć dla czego gubernator prowincyi Oranu poczynił takie ostrożności względem trzydziestu dwóch tysięcy franków panu Durande poruczonych, zwłaszcza że niedawno przedtem okradziono jenerała Cavaignac podczas podobnej negocyacyi.
 Przez cały dzień o jeńcach tylko rozmawiano, o ich dobrem lub złem powodzeniu, i wyznać należy, iż każdy utrzymywał że złe wielce dobre przeważa.
 I w istocie, niebyło podobieństwa aby naczelnik arabski zdołał usunąć z pod baczności Abd-el-Kadera dwunastu ludzi ważnych, z pomiędzy tych którzy jeszcze w mocy jego zostawali.
 Niektórzy twierdzili iż to właśnie sam Abd-el-Kader przez cudze pośrednictwo układy te zawiera; lecz jakież było przekonanie że Abd-el-Kader odda za trzydzieści tysięcy franków dwanaście głów za które mógłby żądać pięćdziesiąt tysięcy franków.
 Tak więc pod względem tyle ważnego interesu, istniało smutne i tajemnicze powątpiewanie jakie w istocie towarzyszy wszystkim w ogóle układom zawieranym z ludem zmiennym i podstępnym.
 Bo czyliż nie nastręczała się nowa sposobność wyrżnięcia reszty francuzów, którzy uniknęli rzezi w Muzaja, a wyrżnięcia tą razą dla pewnéj przyczyny, jako schwytanych niby w ucieczce.
 Wreszcie, był to prawie cud, żeśmy właśnie dla tego do Afryki przybyli, aby mieć udział w szczęśliwem rozwiązaniu dramatu aż do końca tyle smutnego.
 Wierzyć w to niemogłem, jednak sam jeden pomiędzy wszystkimi, miałem nadzieję.
 Tymczasem afrykański brzeg rozwijał się z prawéj strony naszéj, niby długa ząbkowata wstęga, z lewéj zaś Hiszpania znikała z horyzontu, niepochwycona jak chmura, a przezroczysta jak para.
 Około godziny czwartéj po południu, znikła zupełnie.
 Nadeszła noc, a z nią mocne kołysanie się fal; morska choroba czyniła zwykłe spustoszenie. Maquet skrył się w swojej kajucie, a Giraud w hamaku. Poszliśmy odwiedzić chorych i zastaliśmy Vial’a zatrudnionego usypianiem Giraud’a.
 Sen nie prędko przychodził; morze było wzdęte, wszystkie krzesła i taburety przechadzały się chwiejąc na nogach jak pijane.
 Nazajutrz z rana mieliśmy stanąć w Mellili. Rzeczywiście, o godzinie siódméj, przywołał nas kommendant, bo twierdzę już widać było.
 Skoro wyszliśmy na pomost, najpierwéj uderzyło mię to żeśmy płynęli pod angielską banderą. Tę ostrożność kommendant uznał za potrzebną.
 Zarzuciliśmy kotwicę; i za chwilę wszyscy na pomost wybiegli: przez lunetę można było doskonale widzieć parę małych statków stojących w przystani; lecz w żadnym z nich kommendant nierozpoznawał statku pana Durande.
 Z resztą żaden znak niewskazywał, czy negocyacya powiodła się szczęśliwie lub nie.
 Nawałach widziano niekiedy pojawiającą się placówkę, i nic więcéj.
 Gdy kapitan namyślał się czy ma wyprawić szalupę do lądu, a my pragnęliśmy wszyscy należeć do téj wyprawy, ujrzeliśmy że jakiś człowiek zjawił się w porcie i wsiadł do małéj łodzi.
 Łódź ta natychmiast ruszyła i w kilka minut pokazało się, iż widocznie ku nam zmierza. Na jéj przodzie powiewała hiszpańska flagą.
 W miarę jak płynący zbliżał się, poznawaliśmy w nim hiszpańskiego oficera, który sądząc że go już dobrze widziemy, chustką na nas powiewać zaczął.
 Lecz niemogliśmy jeszcze rozpoznać jego głosu; widzieliśmy wprawdzie że nam daje jakieś znaki, lecz jeszcze ich nierozumieliśmy.
 Mogły one znaczyć zarówno: idźcie precz, jak i przybywajcie; wszystko stracone, jak i wszystko się uda.
 Cały kwandrans przeminął w nieopisanéj trwodze; brzeg był zupełnie pusty, a w przystani tylko parę rybackich łodzi obojętnie zaciągało sieci. Tylko jedynie wyżej wspomniona łódka pełna była życia podobnego naszemu, tylko jéj nadzieje i obawy harmonizowały z nadzieją i obawą naszą.
 Wszystkie serca biły, wszystkie spojrzenia pochłaniały łódkę; niemyślano wysyłać nikogo naprzeciw niéj, lecz w największem wzruszeniu oczekiwano jéj przybycia.
 Chustka ciągle powiewała; człowiek który nią powiewał i którego rysy już rozpoznawać zaczynano, był to dwudziesto pięcio letni młodzieniec.
 Luneta tem bardziéj nas niecierpliwiła, że przybliżała człowieka, a słów jego przybliżyć niemogła. Jednak na twarzy jego jaśniała, radość, a gęsta zgodne z nią były; jednak wśród szumu i wiatru morskiego, już się dawał słyszeć slaby dźwięk jego głosu.
 Głos ten powtarzał tylko jeden wyraz: a niebyłby się odzywał gdyby miał nam zwiastować złą wiadomość; gdyż na jéj oświadczenie zawsze byłoby dosyć czasu.
 Na pokładzie niesłyszano najmniejszego szmeru, wszystkie piersi oddech swój wstrzymały; już tam wzroku niewytężano, lecz otworzono uszy.
 Nakoniec, w pośród chwilowéj ciszy, w pośród dwóch gwiznięć wiatru, w pośród dwóch jęków fali, doszedł nas wyraz:
 Ocaleni!
 Na ten wyraz ocaleni! ocaleni! jednym krzykiem odpowiedziano.
 Potem; jakby wszyscy obawiali się wzajemnego zawodu, jakby każdy wątpił o własnych zmysłach, nastało nowe milczenie w pośród którego wyraz ocaleni! doszedł nas powtórnie.
 W ówczas już nie radość, ale jakieś szaleństwo nastąpiło; wszystkie piersi razem odetchnęły, wszystkie oczy łzami się zalały, wszystkie ręce poklasnęły.
 Skoro młody oficer przypłynął, znikły wszelkie rangi, wszelkie stopnie; nie było tam już ani kapitana, ani passażerów: ale wszyscy razem niepomni iż utonąć mogą, rzucili się ku niemu, porwali go na ręce i na pomost wnieśli.
 Na nieszczęście, zgoła nic nieumiał po francuzku a wyrazu którym się do nas odezwał, nauczył się dopiero przed odpłynięciem z Mellili, jedynie dla tego aby nam zwiastować dobrą wiadomość z miejsca jak można najodleglejszego.
 Wtedy to Desbarolles, zwykły nasz tłómacz, stał się prawdziwie ważną osobą.
 Naprzód zapragnęliśmy dowiedzie się o nazwisku zwiastuna tak dobréj wiadomości; nazywał się don Luis Cappa; a był pierwszym adjutantem miejscowego sztabu.
 Jeńcy byli ocaleni i ocaleni należycie; oto nam chodziło najwięcéj; kazaliśmy więc powtarzać to sobie rozmaitym głosem i w rozmaitym kształcie.
 Potem zaś przeszliśmy do szczegółów.
 Otóż rzeczy miały się następnie:
 Mieszkańcy twierdzy, niemając wiadomości od Buillafarsów od czasu jakim oświadczyli że jeńcy wydani zostaną pomiędzy 23 a 27, z równą prawie trwogą jak my oczekiwali na spełnienie się téj obietnicy, w tem dnia 25 listopada, dwaj arabowie przybyli pod szańce twierdzy około siódméj godziny z rana.
 Donieśli że jeńcy znajdują się o cztery mile od miasta, i że tego samego jeszcze dnia, na szczycie Bastyngi, nastąpi ich zamiana za przyobiecane pieniądze.
 Wielki ogień rozłożony na szczycie tej góry, zawiadomi gubernatora o przybyciu jeńców na to stanowisko.
 Jednego araba zatrzymano, drugiego zaś odesłano.
 Statek pana Durande ciągle znajdował się w porcie; zamiast czekać na sygnał, postanowiono wyprzedzić go; sześciu majtków uzbrojono od stóp do głów, i w łodzi umieszczono trzydzieści dwa tysiące franków.
 Don Louis Cappa pragnął należeć do téj uroczystości i podzielać wszystkie niebezpieczeństwa wyprawy.
 Statek ruszył; załoga jego udając że łowi ryby, w odległości armatniego strzału płynęła od brzegu; przybywszy do szczytu Bastingi statek wykręcił się bokiem. — Lecz zaledwie opuścił żagle, zaraz pojawiło się kilku jeźdźców dających mu znaki, a statek zbliżył się natychmiast ku brzegowi na strzał pistoletowy.
 Pan Durande i arabowie zostając w takiéj od siebie odległości mogli rozmawiać. — Według oświadczenia arabów, jeńcy znajdowali się o pół mili stamtąd.
 Arab będący na statku odpowiedział iż pieniądze znajdują się na nim, i biorąc każdy worek do ręki, pokazał je swoim towarzyszom.
 Jeden z nich natychmiast odjechał, a w trzy kwadranse późniéj wrócił z jeńcami i resztą swojego orszaku.
 Jeńców było jedenaście osób: dziesięciu mężczyzn i jedna kobieta, przed ośmią laty wzięta do niewoli wraz z córką pod bramami Oranu.
 Powiedzieliśmy wyżéj, iż jeńców było dwunastu, lecz jeden z nich umarł poprzedzającej nocy na gorączkę.
 Wszyscy jechali konno.
 Młody hiszpański oficer, skoro ich postrzegł, żadną miarą wstrzymać się niemógł, skoczył w morze, dopłynął do brzegu i padł w objęcia pana Courby de Cogniord.
 Wielka to była nieroztropność, gdyż nic się jeszcze nieskończyło, a jak wyżéj wspomnieliśmy hiszpanie z Mellili zostają w ciągłéj wojnie z sąsiedniemi pokoleniami arabów; jeżeli więc umowa nieprzyszłaby do skutku, co bardzo być mogło, don Luis pozostałby jeńcem.
 Pan de Cogniord przycisnąwszy go do łona, pierwszy uczynił mu tę uwagę.
 — Na Imie Boga, rzekł, wracaj pan na statek!
 — O! nie, zawołał don Luis, powodowany młodzieńczym zapałem; opuszczając Mellilę przysiągłem że wrócicie ze mną albo ja pójdę z wami.
 Tak więc don Luis pozostał pomiędzy jeńcami.
 Jednak arabowie zdawali się być w dobréj wierze, i równie spiesznie pragnęli posiadać pieniądze pana Durande, jak on odzyskać jeńców.
 Wyprawili jednego ze swoich przywódców na statek: ten sprawdził worki. Było ich sześć: pięć zawierało po 1,000 duros a jeden 1,100, co razem stanowiło żądaną summę 32,000 franków.
 Posłaniec wrócił na ląd z trzema workami, a na statek przysłano połowę jeńców.
 Potem zabrano resztę okupu, w zamian za który dozwolono drugiemu oddziałowi jeńców połączyć się ze swojemi towarzyszami.
 Wszyscy uwierzyli w istotne ocalenie, dopiero wtedy gdy się w pośród francuzów znaleźli, gdy pod stopami swojemi uczuli deski francuzkiéj łodzi, gdy każdy z nich trzymał w ręku dzielny karabin.
 W niewoli arabskiéj zostawali czternaście miesięcy i dni dwadzieścia. — Wszyscy przybyli do Mellili, przenocowali tam, a nazajutrz rano statkiem pana Durande popłynęli do Dżema-R’azuat.
 Wykupieni jeńcy byli:

PP.

Podpułkownik Courby de Cogniord.
Porucznik Larrazee.
Podporucznik Thomas.
Doktor Cabasse.
Porucznik Martin, z 15 pułku lekkiéj piechoty.
Wachmistrz Barbut, z 2 pułku huzarów.
Tesfard, huzar.
Metz, huzar.
Trotté, strzelec z 8 batalionu.
Michel, strzelec z 41 pułku liniowego.
I pani Teresa Gilles.

 Oficer który umarł dnia poprzedzającego, niedoczekawszy oglądania ziomków swoich, nazywał się Hillerin, był porucznikiem w 41 pułku.

 Powyższe fakta spisałem z całą dokładnością za dyktowaniem samego don Luis Cappa; Desbarolles służył mi za tłómacza, a jeden chłopak okrętowy zastępował miejsce pulpitu.

DŻEMA-R’AZUAT.

Jeńcy, powodowani bardzo słuszną niecierpliwością aby daléj odpłynąć, niechcieli czekać na przybycie Szybkiego i dla tego wyprzedzili nas o ośmnaście godzin czasu.
 Lecz wiatr był przeciwny, a statek chory, z trzech więc względów o jeńców lękać się należało. Naprzód, aby się nierozbili; powtóre, aby niezostali na brzeg wyrzuceni; potrzecie, aby ich nieścigali arabowie i wziąwszy pieniądze, niezapragnęli na nowo zabrać ludzi; chociaż prawdę mówiąc wszyscy raczéj byliby się dali pozabijać aniżeli zabrać.
 Lecz nie taki miała cel negocyacya.
 Kommendant Berard niestracił ani chwili: machina dymić się nie przestała. Ucałowaliśmy don Ludwika, uścisnęliśmy na pożegnanie dłoń tego zacnego młodzieńca; wsiadł on do swojego czółenka, my zaś popłynęliśmy daléj parci całą siłą pary.
 Na nieszczęście jak wyżéj wspomnieliśmy, Szybki nie bardzo szybko chodził. Na przybycie z Mellilli do Dżema-R’azuat potrzebowaliśmy dwudziestu ośmiu do trzydziestu godzin. Tak więc trzydzieści godzin i ośmnaście o które nas jeńcy wyprzedzili, czyniło razem godzin czterdzieści ośm.
 Przypuszczać zatem wypadało że ich niespotkamy aż w Dżema-R’azuat: Tam powinni byli koniecznie zatrzymać się, bo według zdania wszystkich oficerów pan Durande, jako zbyt biegły marynarz, nie zechce ich narażać na dalszą żeglugę na tak słabym statku.
 Morze coraz bardziéj burzyło się, wiatr zaś wiał coraz przeciwniejszy. W chwili gdyśmy mieli przepływać obok wysp Zafaryńskich, kommendant rozkazał jednemu człowiekowi aby odbywał czaty na małym maszcie.
 Wnet nadeszła noc ciemna i dżdżysta, a wraz ze dniem znaleźliśmy się prawie na wysokości zatoki Malluenas. W nocy niewidzieliśmy nic podobnego do statku pana Durande.
 Około godziny jedenastej opłynęliśmy przylądek Tresforcas.
 Dążyliśmy wzdłuż lądu i dosyć blizko od niego, tak aby nic nam z oczu nieuszło. Widzieliśmy ujście rzeki m’Luja, stanowiącej granicę cesarstwa marokańskiego, a płynącéj równolegle od Isly.
 Po rzece m’Luja nastąpił przylądek Melonia: do tego to przylądku jenerał Cavaignac przyparł arabskie pokolenie Beni-Snanen, które fałszywem doniesieniem oszukało pułkownika Montagnac i spowodowało porażkę pod Sidi-Ibrahim.
 Tam wparto w morze blizko pięć tysięcy arabów. Zajadli żołnierze nasi nikomu nieprzebaczyli, a jenerał Cavaignac tylko co niestracił popularności w wojsku ocalając resztki tego nieszczęśliwego pokolenia.
 Trębacz Roland, który sam jeden uniknął rzezi przy m’Luja, znajdował się w téj bitwie; potrzebował on straszliwéj zemsty, jakoż zemścił się jeszcze tego samego wieczoru i oświadczył że jest zadowolony, bo zabił sam przeszło trzydziestu arabów.
 Gdyśmy zbliżali się do Dżema R’azuat, dwa statki zwróciły na siebie naszą uwagę; jeden dążąc obok skał wpływał do portu, drugi wszelkich dokładał starań aby się stamtąd wydobyć. Za pomocą dalekowidza przekonaliśmy się że to były po prostu statki rybackie.
 Dżema R’azuat zaczynało rozwijać się przed nami, wznosząc na południe gór swoje domki nowo wystawione i obóz naksztatt gniazda ukryty pomiędzy wzgórzami.
 Po za temi wzgórzami istnieją dwie pamiątki, wyrównywające Termopilom i Maratonowi, a mianowicie:
 Walka pod Sidi-Ibrahim i bitwa pod Isly.
 Zarzuciliśmy kotwicę prawie o pół mili od Dżema-R’azuat; dziwny ruch panował w porcie, obok którego krążyli liczni jeźdźcy. Ulice nowego miasta były zapchane, oboz zaś wyglądał pusto.
 W porcie kilka małych statków stało na kotwicy! lecz napróżno szukaliśmy pomiędzy niemi statku pana Durande i mimo wszelkiego prawdopodobieństwa wnieśliśmy iż jeńcy wyruszyli w dalszą drogę do Oranu.
 Zaledwie zarzuciliśmy kotwicę, a na lądzie ruch ponowił się.
 Jeźdźcy i piesi zebrali się na wybrzeżu, posłańcy dążący z pilnemi rozkazami tu i w owdzie galopem pędzili. Szybki widocznie ściągnął na siebie powszechną uwagę.
 Po upływie dziesięciu minut, łódź spuszczona na morze wyruszyła ku nam: wiozła kapitana portu.
 Jak tylko można było rozmawiać, zapytaliśmy co słychać.
 Jeńcy pozostali w Dżema R’azuat, dopełniając tym sposobem, po upływie czternastu miesięcy, końca swojéj Odyssei.
 Przez czternaście miesięcy, ileż cierpień, ile niebezpieczeństw, ile boleści, obawy i nadziei!
 Przez czternaście miesięcy ile westchnień ku ojczyźnie której oglądać niemieli nadziei, któréj jednak cień znaleźli w Dżema R’azuat, tym zakątku Francyi do Afryki przeniesionym.
 Pan Durande udał się w dalszą drogę do Oranu, aby tam oznajmić oswobodzenie jeńców. Łatwo pojąć że zacny ten młodzieniec niechcąc tracić ani chwili czasu, osobiście pragnął donieść jenerałowi d’Arboville o szczęśliwem rozwiązaniu dramatu, w którem grał jednę z główniejszych roi.
 Było to około godziny drugiéj po południu, aby również nie tracić czasu, chcieliśmy odpłynąć nad wieczorem: kommendant zażądał swojéj łódki; ci którym spieszniej było, a między innymi i ja, wskoczyliśmy do łodzi kommendanta portu i ruszyliśmy ku wybrzeżu Dżema R’azuat. Stan morza był niegodziwy.
 Łódź kommendanta chociaż wypłynęła późniéj, jednak wkrótce nas dopędziła i wyprzedziła. Maquet i Giraud mimo zachwycenia naszemu wyrównywającego, w opłakanym byli stanie. Widziałem że płynęli, jeden pochylony w tył, drugi naprzód.
 Przybiliśmy do lądu w pięć minut po kommendancie: tam spotkałem natychmiast dwie twarze znajome, a powiem nawet przyjacielskie.
 Mianowicie zaś szefa szwadronu Picard; i pułkownika Trembley.
 Potwierdzili oni wiadomości których nam udzielił kommendant portu, pan de Cogniord i jego towarzysze przybyli o jedenastéj z rana. Przyjęto ich ogólnemi poklaskami, wieczorem zaś miano im wyprawić wielki bankiet.
 Poszliśmy ku miastu, bo tak nazywają kilka domów rozsianych po piaszczystéj równinie Dżema R’azuat, przebyliśmy park pełen bydła, świeżo na arabach zdobytego. Ale wraz z bydłem zdobyto i pchły, które nas tak obsiadły że czarni po kolana przybyliśmy do miasta.
 Na placu zastaliśmy pułkownika Mac-Mahon, dowódcę kolumny. — Zaprosił on nas na wieczorną ucztę i zaproszenie to chętnie przyjęliśmy; potem zaprowadzono nas do najwytworniejszego baraku, gdzie oczekiwaliśmy na pana de Cogniord i jego towarzyszy, których uprzedzono o naszem przybyciu.
 Serca nasze biły prawie tak samo jak w Mellili. Bo zaiste, ciekawy to widok, kiedy mocne wzruszenie zleje w jedno najprzeciwniejsze natury, najsilniejsze serca, najsceptyczniejsze umysły. Nas zaś było tam sześć odmiennych natur, sześć serc, sześć umysłów, lecz, gdy się dało słyszeć stąpanie, gdy otworzono drzwi i oznajmiono pana Courby de Cogniord, łzy zwilżyły wszystkie oczy, a wszystkie ramiona jednem powodowane uczuciem rozwarły się.
 My jednak doznawaliśmy największego wzruszenia; od dwóch dni ściskano, całowano, poklaskiwano panu Courby de Cogniord i jego towarzyszom; my byliśmy dla nich nowymi współziomkami następującymi z kolei po wielu innych, i nic więcej; oni zaś byli dla nas bohaterami i męczennikami.
 Zaprojektowałem, aby przed obiadem który miano zastawić pod ogromnym barakiem na ten cel urządzonym, odbyć pielgrzymkę do grobowca walecznego kapitana Geraux bohatera marabutu Sidi-Ibrahim, który szczątki swojéj kolumny doprowadził na pół mili od Dżema-R’azuat, i po czterodniowéj walce poległ tam wraz z niemi.
 Projekt ten jednogłośnie przyjęto. — W moment podano nam kilka koni, a część sztabu ofiarowała się towarzyszyć nam. Za nami następowali jeńcy: pozostali przy życiu winni byli odwiedzić umarłych.
 Cudnym był dla nas widok połączenia się na nowo, w naszych oczach, obu końców tego bohaterskiego łańcucha.
 Grób kapitana Geraux leży w dolinie ued Rizi, pod olbrzymiemi gałęźmi figi, tam właśnie gdzie go znaleziono poległego w pośród towarzyszy.
 Prowadzi tam prześliczna droga, ściśnięta górami drzewem zarosłemi i zacieniona figami grubszemi jak nasze najgrubsze dęby. Mata rzeczułka wije się prawie równoległe od téj drogi, wzdłuż któréj spotykaliśmy placówki z bronią na ramieniu, jakby wobec nieprzyjaciela.
 Bo też w istocie nieprzyjaciel zawsze tam jest obecny, a chociaż wprawdzie niewidzialny, lecz tem straszliwszy, że zjawia się nagle i tam gdzie najmniej spodziewany.
 Bo też w koło Dżema-R’azuat mieszkają, zdradliwe pokolenia Beni-Suanen, Suhalja, Uled-Rizi, przyjaciele zwodniczy, sprzymierzeńcy fałszywi, którzy jedną ręką głaszczą a drugą biją.
 Wzdłuż drogi również i wśród wysokiéj trawy, słyszeliśmy ryk krów i wołów, oraz brzęk dzwoneczków owczych, potem widzieliśmy podnoszących się zwolna, stojących nieruchomie, wiodących za nami okiem i znowu siadających, pasterzy których strzelba zawsze ukryta w przyległych zaroślach, którzy zawsze służą za szpiegów pokoleniom ciągle do buntu gotowym, a skoro ujrzą jakiego żołnierza z ufnością po polu błądzącego, natychmiast zakrzywiony kosztur swój, który im nadaje postać starożytnych pasterzy, na nóż morderczy zamieniają.
 Nagle ujrzeliśmy rozległy odkryty plac, wśród którego wznosiło się coś naksztalt rzymskiego tumulusu, ocienionego figowemi galęźmi i do którego wiodła brukowana droga.
 Był to grobowiec kapitana Geraux.
 Niestety! w pośród codziennych zatrudnień, w pośród walk naszych na mównicy, w pośród zgrozą przejmujących procesów; rzeczy, wypadki, a nawet i ludzie, przemijają tak szybko iż jeżeliśmy jeszcze niezapomnieli, to z czasem zapomnimy szczegółów wzniosłéj walki, którą możemy porównać ze wszystkiem co nam starożytność przekazała bohaterskiego i wielkiego.

 Ciśnijmy zatem jeszcze jednę kartę na wiatr, który rozniósł karty Kumejskiéj Sybilli i który ciągle unosi wszelkie rzeczy ludzkie w otchłań ciemności, nicości i zapomnienia.

SIDI IBRAHIM.

Rozgłoszono że Abd-el-Kader znajduje się na marokańskiéj granicy.
 Do liczby pokoleń, które zdawały się być szczerze z nami sprzymierzonemi, należało pokolenie Suhaliasów. Że zaś pokolenie to było możne, wydano więc rozkazy aby je wszelkiemi sposobami utrzymać w przyjaznych z nami stosunkach. Im więcéj jednak dawało nam rękojmi swojej przyjaźni, tem bardziéj musiało lękać się zemsty Emira; winniśmy zatem byli wspierać je, bo tym sposobem mieliśmy w niém sprzymierzeńca, kiedy przeciwnie opuszczając je, robiliśmy sobie z niego nieprzyjaciela.
 Gdy się to dzieje i gdy pułkownik Montagnac obstaje za wspaniałomyślnością, jakiś arab zjawia się w obozie. Przybywa on w imieniu Trahri, naczelnika Suhaliasów, oświadcza że Trahri więcéj jak kiedykolwiek sprzyja francuzkiéj sprawie, że blizkość niebezpieczeństwa tem silniejszą budzi w nim dla nas przyjaźń i że skoro załoga z Dżemna-Rhazuat zechce uczynić wycieczkę i czatować w pośród naszego pokolenia, obowiązuje się wydać Abd-el-Kadera.
 Każdy dowódca stanowiska marzy o wzięciu Emira, lecz niestety! szczytne to marzenie wielu śmiercią przypłaciło.
 To właśnie marzenie nie odstępowało nigdy pułkownika Montagnac, nieraz bowiem przyjaciele słyszeli jak mówił:
 — Pojmę Emira lub polegnę.
 Jak więc nadmieniliśmy, postanowił iść w pomoc Suhaliasom, i tego samego dnia wydał stosowne rozkazy.
 Załoga była słaba i w owej epoce zupełnie nieprzyjacielem otoczona, najdalsze posterunki składały się z dwóch lub trzech blokhauzów, zaledwie na pięćset kroków od miasta oddalonych.
 Pułkownik Montagnac postanowił jak najmniej ją osłabić. Ułożył wykaz osób mających mu towarzyszyć, ich liczba wyniosła 421 ludzi.
 Ósmy batalion strzelców orleańskich, dostarczył 10 oficerów i 346 żołnierzy.
 Drugi pułk huzarów, 3 oficerów i 62 żołnierzy, oficerami byli:

PP. Pułkownik Montagnac;
Szef batalionu Froment Coste;
Szef szwadronu Courby de Cognord;
Adjutant-major Dutertre;
Kapitan de Chargere;
Kapitan Gereaux;
Kapitan Burgaud:
Kapitan Gentil-Saint-Alphonse;
Porucznik Klein;
Porucznik de Raymond;
Porucznik Larrazee; Adjutant Thomas;
I doktor Rosagutti.

 Chcielibyśmy aby ten papier w brąz się przemienił, iżby na nim wyryć nazwiska 408 żołnierzy którzy towarzyszyli 13 swoim dowódcom.
 W niedzielę dnia 21 września 1845, o godzinie 10-téj wieczorem, kolumna wyszła w milczeniu z Dżemma-Rhazuat, ci którzy zostali ubolewali iż zostają, ci którzy wyruszyli szczycili się tem że wyruszają.
 Do godziny 2-éj z rana maszerowano ku zachodowi, o 2-éj z rana zatrzymano się, ustawiono broń w kozły i położono się obok niéj. 300 ludzi spało téj nocy na ziemi, która w trzy dni późniéj na zawsze pokryć ich miała.
 O 8-éj z rana śniadano, o 9-éj wyruszono daléj, o 10-éj rozłożono obóz przy Ued-Tarnana, gdzie cały dzień przepędzić miano.
 Podczas śniadania zjawił się jakiś arab dający przyjacielskie znaki, zaprowadzono go do pułkownika który natychmiast przywołał tłumacza.
 Arab przybywał zawiadomić pułkownika, iż Emir z bardzo znacznemi siłami zbliża się i dąży ku Bu-Dżenam.
 Pułkownik wnet przywołał do siebie dwóch wyższych oficerów. Byli nimi: szef batalionu Froment Coste i szef szwadronu Courby de Cognord. Zakommunikował im wiadomość i spytał o zdanie.
 Oświadczyli się za marszem na przód — i właśnie w skutku tego zdania rozłożono się obozem w Ued-Tarnana.
 Tam przybył drugi posłaniec, z listem od pana Coffyn, kapitana inżenieryi, tymczasowego kommendanta placu w Dżema-Rhazuat. List ten pochodził od kommendanta de Barral, który żądał od pułkownika Montagnac zwrotu 300 ludzi, o których upominał się jenerał Cavaignac, wówczas ciągnący do Ain-Kabeira.
 Pułkownik kazał powtórnie przywołać panów Froment Coste i Courby de Cognord, i udzielił im list kommendanta de Barral, podobnie jak pierwéj udzielił wiadomość przywiezioną przez Araba.
 Lecz podając go im do przeczytania, rzekł:
 — Panowie, list ten spóźnił się o 25 lub 30 godzin, kommendant żąda odemnie 300 ludzi z 8-go batalionu, a takie odłączenie zmniejszyłoby nasze siły do 108 ludzi i zmusiłoby nas do odwrotu. Po świeżo odebranéj wiadomości, odwrót byłby dla nas hańbą, gdyż zdawałoby się że chcemy uniknąć bitwy; mniemam więc żeśmy powinni pozostać w naszem stanowisku. Czy dzielicie moje zdanie?
 Obaj oficerowie zgodzili się na wniosek pułkownika.
 Przeznaczenie popychało ich.
 Zamierzano więc odpisać panu Coffyn; wtem placówki huzarów, rozstawione na wzgórzu, o pół ćwierci mili odleglem, postrzegły kilku arabów objeżdżających górę, położoną właśnie na wprost obozu.
 Było to przy Ued-Taauli.
 Zatrzymano posłańca aż do chwili dowiedzenia się co to za arabowie.
 Aby tego dopiąć, pułkownik Montagnac, rozkazał szefowi szwadronu Courby de Cognord, wyprawić starszego wachmistrza Barbu, który przy nim pełnił obowiązki adjutanta, wraz z kilku ludźmi i dowiedzieć się co się dzieje.
 Zaledwie adjutant dojechał do placówek, a dopiero co widziani arabowie, ruszyli galopem pragnąc adjutantowi i trzem placówkom przeciąć drogę do obozu. Arabów tych było około trzydziestu. Ale adjutant i trzy placówki tak się szybko cofnęły, iż arabskie wystrzały nie zrządziły im żadnéj szkody.
 Po tych wystrzałach arabowie odwrócili się i znikli na zakręcie.
 Tak więc rozpoczęły się nieprzyjacielskie kroki; cofać się znaczyło to samo co uciekać; napisano do kapitana Coffyn list, donoszący mu o stanie rzeczy, i z listem tym odprawiono posłańca do Dżemma-Rhazuat.
 W godzinę późniéj, ujrzano znowu pojawiających się na górze około pięćdziesięciu arabów; pomiędzy nimi byli marokanie znaczni czerwonemi czapkami.
 Pułkownik wystąpił z obozu o trzysta kroków naprzód, aby lepiéj przypatrzeć się tym przybylcom, i natychmiast rozkazał ściągnąć placówki.
 Gdy noc zapadła ściągnięto placówki do obozu, wkoło którego rozstawiono na straży żołnierzy 8 batalionu.
 Jednocześnie, pułkownik Montagnac uprzedził obu wyższych oficerów, iż około 11 w nocy obóz zostanie zdjęty, wprzód jednak nim to nastąpi, należy rozłożyć wielkie ognie, aby nieprzyjaciel nie domyślał się żadnego ruchu.
 O jedenastéj, szczupła ta kolumna, jak można najciszej, ruszyła w marsz zmierzając ku Karkor, lecz zaledwie wyszła z obozu, doścignęły ją dwa strzały, które wymierzone na tylną straż, wprawdzie nikogo nie raniły, lecz przekonały iż niezdołano ukryć przed arabami dopełnionego poruszenia.
 W chwilę późniéj błysnął trzeci strzał na prawem skrzydle kolumny. Arabowie zatem ze wszech stron na nią uważali.
 Mimo to przymaszerowano do Karkor bez wypadku i postanowiono tam biwakować.
 Wszystko to odbyło się w nocy, wreszcie przebyto zaledwie dwu milową odległość. Wówczas znajdowano się prawie o pięć mil od Dżemma-Rhazuat.
 O świcie zaczęto postrzegać arabów. Rozproszeni byli po pagórkach przeciwległych obozowi, liczba ich wynosiła siedm do ośmiu set, a wszyscy konni.
 Większa ich część zsiadła z koni aby nas lepiéj uważać.
 O godzinie 7-méj, pułkownik rozkazał panu Courby de Cognord, aby wsadził na koń szęśćdziesięciu huzarów, a zaś kapitanom Larrazee, de Chargere i de Raymond, aby postępowali za nim z 3-cią, 6-tą i 7-mą kompaniami.
 Trzy oddziały karabinierów, pod rozkazami sierżanta Bernard, miały się połączyć z niemi.
 Było to nieco więcej nad dwie trzecie części całéj kolumny.
 Dwie kompanie, to jest 2-ga i karabiniery, pod rozkazami szefa batalionu Froment Coste, miały pozostać dla strzeżenia obozu w którym zostawiono wszystkie ładunki i bagaże.
 Pułkownik stanął na czele téj małéj kolumny, złożonéj z 320 do 330 ludzi i postąpił naprzód blizko o całą milę.
 Ujrzawszy trzykroć liczniejszego od nas nieprzyjaciela, zatrzymał się.
 Dotychczas huzary aby nie trudzić koni, wiedli je za uzdy.
 Tu dopiero pułkownik kazał im wsiąść na koń i podczas gdy piechota stała z bronią do nogi, sam z 60 ludźmi jazdy, rzucił się na 1000 arabów których miał przed sobą.
 Powiedzmy to każdemu innemu narodowi, nie naszemu, a nazwie krok taki niepodobnym lub szalonym.
 Wprzód nim dosięgli nieprzyjaciela, już 10 do 12 ludzi padło pod strzałami ręcznéj broni. Wreszcie uderzono o ten mur ognisty.
 Po dziesięciu minutach walki, pułkownik Montagnac, szef szwadronu Courby de Cognord, kapitan Gentil-Saint-Alphonse i 50 pozostałych żołnierzy, musieli się cofnąć. Lecz w połowie drogi spotkała ich cwałem biegąca piechota. Tak więc dwiestu ośmdziesięciu ludzi wystąpiło przeciw blizko tysiącowi, można było zatem rozpocząć na nowo zaczepne kroki i rozpoczęto je.
 Arabowie cofnęli się z kolei; a żołnierze nasi ścigali ich w sposób sobie właściwy.
 Nagle gdy mała nasza kolumna zaczynała wchodzić w wąwóz, pułkownik Montagnac ujrzał zstępujące ze wszystkich okolicznych wzgórzów tłumy jeźdźców i kabylów, których istnienia nawet nie domyślano się, gdyż ukryci byli po różnych zakrętach.
 Pułkownik poznał iż ani zwyciężyć, ani cofnąć się niepodobna; przygotował się zatem do zaszczytnéj śmierci.
 Jeden huzar jednak dostrzegł jeszcze mały otwór i natychmiast rzucił się weń, spiesząc do szefa batalionu Froment Coste, aby przybywał na pomoc ze swoją kompanią.
 Potem zabębniono, zatrąbiono, szablą i bagnetem zdobyto lewy brzeg wąwozu, zajęto pozycyą i utworzono czworobok.
 W chwili gdy pułkownik Montagnac zajmował miejsce w środku tego czworoboku, kula trafiła go w czoło.
 Padł śmiertelnie raniony.
 Kapitana Froment Coste, rzekł, kapitana Froment Coste!
 Starszy wachmistrz Barbu ruszył galopem aby wypełnić ostatni rozkaz swojego pułkownika.
 Arabowie widząc że się oddala, rzucili się za nim w pogoń, lecz musieli okrążać górę, kiedy tymczasem on spieszył wąwozem. Posłano za nim przeszło pięćset wystrzałów, ale żaden go nie dosięgnął. Znikł więc w kierunku naszego obozu, zakryty długim pasem płomienia i dymu.
 W dziesięć minut późniéj, pułkownik Montagnac zupełnie niezdolny do bitwy, zdał dowództwo’panu Courby de Cognord. Obok pułkownika, legli prawie jednocześnie z nim, kapitanowie de Chargere i de Raymond.
 Pozostało tylko 45 huzarów. Szef szwadronu Courby de Cognord i kapitan Gentil-Saint-Alphonse stanęli na ich czele, pragnąc natrzeć na nieprzyjaciela po raz ostatni i tem najwyższem wysileniem oswobodzić kolumnę którą nieprzyjacielskie kule dziesiątkowały.
 W chwili gdy się rzucali w tę otchłań równie śmiertelną jak otchłań Kurcyusza, Emir zstępował z góry. Można go było poznać po sztandarze i regularnem wojsku.
 Gdy nasza jazda posunęła się o pięćdziesiąt kroków naprzód, już tylko trzydziestu ludzi liczyła, a o dwadzieścia kroków jeszcze daléj zatrzymać się musiała.
 Nagle ujrzano pana Courby de Cognard tarzającego się w piasku; ubito pod nim konia. Natychmiast huzar Tetard skoczył ze swojego i podał go dowódcy który za chwilę znowu zdolnym był do walki. Lecz w dziesięć minut późniéj ubito mu i tego drugiego konia.
 Wtedy całą równinę pokryli arabowie i kabyle, a w pośród białych burnusów i ciemnego dymu, zaledwie w dwóch punktach, można było dojrzeć podwójną garstkę dogorywających walecznych.
 Tymczasem pierwszy posłaniec dostał się do naszego obozu, i dowódcę Froment Coste spotkał już w drodze wraz z 2-gą kompanią.
 O dwieście kroków dalej zjawił się drugi posłaniec, pierwszy zwiastował niebezpieczeństwo, drugi śmierć.
 Szef batalionu i jego 60 żołnierzy ruszyli pędem, zostawiając kapitana de Gereaux i jego karabinierów przy straży bagażów. Słychać było strzelanie a w pośród niego regularny ogień wojska naszego, lecz za każdą razą ogień ten słabł widocznie.
 Gdy oddział ten uszedł ćwierć mili, postrzegł huzara Metz broniącego się przeciw pięciu arabom, była to reszta tych którzy go ścigali podczas gdy opatrywał rany pana Klein, swojego oficera. Zrazu bronił się on pistoletami tegoż oficera, które cisnął po wystrzeleniu, potem swojemi, późniéj karabinkiem, wreszcie pałaszem.
 Za zbliżeniem się kompanii pana Froment Coste, pięciu arabów pierzchnęło. W pół godziny późniéj ogień z ręcznej broni dotąd ciągle trwający, zaczął się zmniejszać i nareszcie ustał zupełnie.
 Pan Froment Coste zatrzymał się, poznał że wszystko się już skończyło, że ci którym na pomoc spieszył, już wszyscy polegli.
 W téj chwili odbywało się ścinanie głów. Kommendant Froment Coste natychmiast nakazał odwrót, gdyż jedyny środek ocalenia stanowiło dostanie się znowu do obozu i połączenie z kompanią Gereaux.
 Zrobiono lewo w tył, lecz krwiożerczy żniwiarze skończywszy swoje dzieło, pędząc co koń wyskoczy, rozsypali się po równinie i w jednéj chwili otoczyli kompanią, rozpoczynając rzeź po raz trzeci.
 Szef batalionu zaledwie miał czas utworzyć czworobok z swą kompanią, która manewr ten wykonała pod ogniem dziesięciu tysięcy arabów, tak jakby go wykonała na Marsowym placu.
 Z wszystkich tych żołnierzy, jeden tylko młody, dwudziestoletni szasser, Izmael, okazał znak żalu lecz nie trwogi, wołając: O mój kommendancie! jesteśmy zgubieni.
 Kommendant uśmiechnął się, pojął że w dwudziestym roku mało się jeszcze zna życie! i że się go słusznie żałuje.
 — Wiele masz lat? zapytał.
 — Dwadzieścia, odpowiedział młodzian.
 — No, to ośmnaście lat mniéj cierpieć będziesz odemnie, patrz na mnie, a przekonasz się że z niezachwianem sercem i dumą na czole umrzeć można.
 Jeszcze tych słów nie domówił, gdy kulą w głowę ugodzony, legł tak jak poledz przyrzekł.
 W pięć minut późniéj padł także i kapitan Burgard.
 — No moi przyjaciele, rzekł adjutant Thomas, krok naprzód i umrzyjmy na ciałach naszych oficerów.
 Były to ostatnie zrozumiałe słowa które można było dosłyszeć. Po nich nastąpiło chrapliwe konanie, wreszcie śmierć.

 A tak zginęła z kolei i 2-ga kompania, a pozostała tylko kompania kapitana de Gereaux, strzegąca obozu.

MARABUT.

Za pierwszym połyskiem ognia zręcznej broni, kapitan de Géreaux i porucznik Chapdelaine, obaj dowodzący kompanią karabinierów, wystąpili na wzgórze panujące nad obozem, aby mogli widzieć z daleka i zatrzymać korzystniejszą pozycyę.
 Lecz na równinie pełnéj garbów, poprutej wąwozami, osłonionej dymem, nic jasno rozróżnić nie można było; tak więc obaj oficerowie, dla ugruntowania swoich przypuszczeń, musieli raczéj polegać na słuchu niż na wzroku.
 Te same skazówki które przeświadczyły szefa batalionu froment Coste o zniszczeniu wojska dowodzonego przez pułkownika Montagnac i pana Courby de Cognord, oznajmiły również i kapitanowi de Géreaux nietylko zniszczenie tegoż samego wojska, ale również i kompanii Froment Coste.
 Słyszano uciszające się stopniami wystrzały, po których nastąpiło milczenie, zakłócane jedynie okrzykiem zwycięzców, a nakoniec dym wzniósł się ku zarumienionemu niebu.
 Kapitan de Gereaux pojął wówczas że ma z sobą resztę kolumny. Spogląda w koło, odwrót niepodobny, bo mu tak liczna jazda w dziesięć minut przetnie drogę do Dżemma Rhazuat; lecz o pięćset kroków widzi Marabut Sidi Brahim, schronienie, za pomocą którego można jeżeli nie zwyciężyć, to przynajmniéj bronić się: jeżeli dosięgnie Marabuta, nie uniknie śmierci, ale przynajmniéj drogo sprzeda życie.
 Lecz arabowie już ten Marabut zajmowali. Kapitan więc na czele swoich, naciera z bagnetem w ręku, wypiera arabów, a po trzech czy czterech trupach francuzów wstępuje na nizki mur. Arabowie ze swojéj strony stracili ośmiu do dziesięciu ludzi Marabut został zdobyty.
 Natychmiast kapitan de Géreaux i porucznik Chapdelaine urządzają obronę, każą robić blanki w dopiero co zdobytym murze, a że żołnierze nasi lubią malowniczość łączyć z odwagą, znalazł się więc mężny kapral Lavaissiere, który zaimprowizował sztandar i w pośród gradu kul utkwił go na szczycie Marabuta.
 Dzieje się to w pośród radosnych okrzyków żołnierzy: rzecz dziwna, ten trójkolorowy łachman powiewający po nad ich głowami, miotany wiatrem pochodzącym od strony arabów, a tem samem zwiastującym śmierć, ten mówię sztandar jest to palladium, jest to król i ojczyzna; pod cieniem swojego sztandaru żołnierz umiera chętniej niż gdzie indziéj. W kwandrans późniéj tłumy kabylów otaczają Marabut, i podsunąwszy się aż pod sam mur zabierają muły których wprowadzić niezdołano; prawda że kule francuzkie przerzedzają te massy i że w zamian za tę razzia kabylowie zostawują ze trzydziestu trupów.
 Bo też z zimną krwią ludzi którzy wiedzą że wszystko już się dla nich skończyło i którzy z uśmiechem ścisnęli sobie dłonie, każdy żołnierz celuje w swojego przeciwnika i obala go. Porucznik Chapdelaine mianowicie, jako wyborny strzelec, wziął karabin i ładownicę jednego z poległych żołnierzy, i z góry już wskazuje człowieka którego obali.
 W téj chwili, jeszcze bardziéj skupione tłumy przystępują od strony zachodu; a przybywszy na 400 metrów od Marabutu, otwierają się i ukazują Emira w orszaku wszystkich jego jeźdźców.
 Przybycie jego natychmiast powitane zostaje plutonowym ogniem, kilku arabów pada koło niego, a on sam raniony jest kulą w twarz.
 Natychmiast daje znak, aby się zatrzymano, wszyscy patrzą i widzą iż list dyktuje.
 Wtedy z obu stron ogień ustaje jakby za zobopólną zgodą. Jeden jeździec odłącza się od orszaku Emira, widocznie ciska broń i podnosząc list po nad głowę przybliża się.
 W jednéj chwili staje pod murem; oddaje list kapitanowi de Gereaux i siada czekając na odpowiedź, nie dbając ani na otaczające go trupy przyjaciół lub nieprzyjaciół, ani też, na pozór, na własne życie.
 Kapitan de Géreaux czyta na głos:
 „Abd-el-Kader wzywa oblężonych do poddania się, zawiadamia ich że ma już kilku jeńców i że ze wszystkimi dobrze się obchodzić będzie“.
 Po przeczytaniu listu, de Gereaux spogląda w około, zbiera, już nie głosy, lecz uśmiechy i woła:
 — Przyjaciele! wszak prawda że się nigdy nie poddamy? mało nas jest zaiste, ale i ta garstka bronić się potrafi, a zresztą, wkrótce zapewne otrzymamy posiłki!
 Karabinierowie poklaskują tym słowom i wołają wszyscy, że wolą raczéj umrzeć niż poddać się, a kapitan de Géreaux odpowiedź tę odpisuje ołówkiem na odwrotnéj stronie listu Emira.
 Arab wraca do Abd-el-Kadera; lecz ten nie uważa odpowiedzi za ostateczną i arab z nowym listem przebywa przestrzeń dzielącą oblężonych od oblegających.
 Ten drugi list jest jeszcze bardziej nalegający, aniżeli pierwszy; lecz arab nie otrzymuje nań żadnéj odpowiedzi.
 Wraca do Emira i jeszcze raz trzeci list nam przywozi, ale napisany po arabsku i oświadczający: że Francuzi nadaremnie bronić się usiłują i że ich późniéj wszystkich mieć będzie.
 De Gereaux odpowiada że się zdaje na opiekę Boga, że tak długie rozprawy trudzą go i że czeka na rozpoczęcie ognia.
 Zaledwie Emir otrzyma! tę ostatnią odpowiedź, natychmiast cofną! się wraz z orszakiem swoim tak aby go strzały nie dosięgły, a kabylom polecił rozpoczęcie attaku.
 Natychmiast na wszystkich czterech rogach Marabuta, zabłysły strzały, bo Francuzów zewsząd otoczono. Ale oblegający postrzegają wkrótce iż nadaremnie proch tracą, bo kule ich płaszczą się na murze którego naruszyć nie mogą. Wtedy zmienia się rodzaj pocisków, arabowie nie zważając na nasz ogień, zbliżają się i zasypują Marabut gradem kamieni.
 Dla pozbycia się kamieni i oszczędzenia ammunicyi, karabiniery przez chwilę oddają im wet za wet i następuje jedna ze starożytnych bitw, jakie opisując Homer, powiada, że bohaterowie składają broń aby podnosić skały.
 Podczas walki nadchodzi noc.
 Wtedy Abd-el-Kader, który wszystko widział oddala się i o ćwierć mili drogi od Marabuta, rozwija obóz; który natychmiast otoczony zostaje potrójnym rzędem posterunków i placówek.
 Noc przeminęła spokojnie; bo arabowie zwykli w ciemnościach nie być obrażliwemi. Ale o świcie rozpoczęły się nieprzyjacielskie kroki i trwały aż do godziny dziesiątéj, lecz podobnie jak i dnia poprzedzającego, żaden arab nie mógł dostać się na mur.
 O godzinie dziesiątéj, widząc Abd-el-Kader iż usiłowania tłumów pełzną na niczem, cofnął się wraz z orszakiem i już nie wrócił.
 Uprowadzał z sobą sześćdziesięciu jeńców którzy wszyscy razem mieli sto dwanaście ran, a jeden z nich kapitan Parès, sam na siebie miał ran trzynaście.
 Z Marabuta można było widzieć oddalający się, orszak, i rozróżnić, a nawet niekiedy rozpoznawać naszych towarzyszy których uprowadzał.
 Po odwrocie Abd-el-Kadera, kabylowie zaniechali dalszego attaku, cofnęli się tak aby ich kule nie dosięgały, i w koło Marabuta utworzyli ogromny okrąg, oczekując na nieochybne posiłki: na głód i pragnienie.
 Nadeszła noc druga.
 Kapitan de Géreaux który nad wszystkiem czuwał, postrzegł że jeden arab czołgając się zbliża się do Marabuta.
 Gdy nie wiedziano w jakim zamiarze przybywa, więc kapitan przebudził pana Rosagutti, tłumacza.
 Pan Rosagutti przyzwał araba który się przybliżył. Wtedy wszyscy dali pieniądze jakie mieli przy sobie i wręczyli je arabowi byle tylko zaniósł list do obozu pod Lalla-Maghrnia.
 List ten opisywał okropne położenie Francuzów. Arab wziął go i ruszył w drogę. Jako wierny posłaniec, przybył do obozu francuzkiego; lecz nikt nie znał tam pisma kapitana de Géreaux. Miano się na ostrożności przeciw sidłom arabskim i mniemano że to jest podstęp ze strony Abd-el-Kadera.
 Jednak okoliczność ta wróciła nadzieję. Oczekiwano, patrząc w stronę Lalla-Maghrnia, a oczekiwano przez cały dzień, bez chleba, bez wody, prawie bez ammunicyi.
 Kabylowie nie attakowali więcéj, lecz ciągle stojąc na swoich stanowiskach, kiedy niekiedy wystrzałami dawali znać że czuwają. Noc przeminęła znowu spokojnie, ale nikt nie spał. Głód i pragnienie, te dwa sępy pustyni, krążyły nad Marabutem Sidi-Brahim.
 Dzień 25 przeminął na długiem i bolesnem oczekiwaniu. Wszyscy wyczerpani, niektórzy padają z osłabienia, ale nie słychać żadnéj skargi, żadnego narzekania; bo wszyscy wiedzą że tu umrzéć muszą i konanie przyjmują, jeżeli nie bez żalu, to przynajmniéj bez rozpaczy.
 W nocy postanowiono uczynić wycieczkę; lecz że arabowie odgadli ten zamiar, uszykowali więc swoje siły daleko zręczniéj niż zwykle, wprowadzając wielki posterunek na drogę do Dżemma-Rhazuat.
 Dnia 26 o godzinie szóstej rano, gdy znikła wszelka nadzieja otrzymania posiłków, kapitan dc Géreaux oświadcza, iż wypada przebić się i maszerować na Dżemma-Rhazuat, położone o cztery mile drogi od Marabuta. Na téj przestrzeni, rozstawiono tysiące arabów jakby piony na ogromnéj szachownicy. Żołnierze wyczerpani, ale mniejsza oto, bo nieubłagana konieczność, konieczność jedną ręką wiodąca za sobą pragnienie, a drugą głód, czyliż nie wypiera ich z miejsca schronienia?
 Postanowienie to poprowadzi na przeciw śmierci, na którą czekano, lecz w Dżemma jest nieco wojska, może się znajdzie sposób zawiadomienia pana Coffyn, może to najwyższe wysilenie jaką pomocą wsparte zostanie, Francuzi zatem pomaszerują ku Dżemma Rhazuat.
 W milczeniu nabijają karabiny i przygotowują się jak najspokojniéj.
 Nagle pięćdziesięciu pięciu do sześćdziesięciu ludzi stanowiących resztę całéj kolumny, wstają i ze wszystkich czterech stron przebywają mur Marabuta. Całym pędem rzucają się na najpierwszy posterunek i zdobywają go, a w téj walce ani jednego wystrzału nie dają, ani jednego człowieka nie tracą.
 Lecz arabowie zdziwieni tak niepodobną napaścią, gromadzą się w koło naszych skupionych i robią allarm we wszystkich kierunkach. Suhaliasy których wioski widać na horyzoncie, łączą się z kabylami. Strzelanie, na chwilę zdumieniem wstrzymane, rozpoczyna się, błyszczy, wybucha i rani nam ciężko pięciu karabinierów. Ale wszystkich tych ludzi łączy braterskość niebezpieczeństwa, solidarność śmierci; jakkolwiek osłabieni biorą rannych na barki lub ich pod ręce utrzymują, bo samych tylko trupów pozostawić pragną.
 Dziwnym był zaiste widok téj garstki żołnierzy, odróżniających się mundurami pomiędzy tłumem nacierających na nich arabów, ciągle odpieranych i ciągle wracających.
 Tym sposobem przebyto dwie mile: nie jednego trupa pozostawiono na drodze, ale samo właśnie upojenie niebezpieczeństwem, dodawało siły ciągłe walczącym, ciągle dziesiątkowanym Francuzom, do dostania się aż na koniec płaszczyzny wiodącej od Sidi-Brahim.
 Z téj płaszczyzny widać całą dolinę Ued-Ziri, a strumyk płynący w głębi doliny, wpada właśnie do morza o kilka kroków od Dżemma-Rhazuat. Nie widać jeszcze miasta, ale już tylko pół mili do niego, a w Dżemma-Rhazuat zapewne usłyszą strzelanie i przybędą z pomocą.
 Około trzydziestu pięciu karabinierów jeszcze żyje; pięciu czy sześciu ranionych towarzysze niosą na ramionach.
 Kapitan de Géreaux zdyszały, potem zlany, zaledwie już idzie.
 — No, no, rzekł kapral Lavaissiere, nasz kapitan trochę za tłusty, trudno mu zdążać za nami. Zatrzymajmy się chwilkę przyjaciele, niech trochę odpocznie.
 Natychmiast zatrzymano się, zrobiono czworobok w koło kapitana de Géreaux i porucznika Chapdelaine.
 Podczas tego wypoczynku, dziesięć minut trwającego, padło trzech ludzi: dwóch umarło, jeden dopiero konał. Chcą więc zabrać go daléj. Nie potrzeba, rzekł, jestem zgubiony, ale mam jeszcze cztery naboje, weźcie je.
 Dziesięć rąk wyciąga się, cztery ładunki dostają się najpotrzebniejszym.
 Potém garstka naszych spieszy w dolinę. W połowie wzgórza, porucznik Chapdelaine odbiera cios śmiertelny.
 Przez chwilę trzyma się jeszcze na nogach i wstrząsając karabinem, woła:
 — Nie uważajcie na mnie; naprzód, naprzód!
 Ale takiego rozkazu żołnierze nasi nie łatwo słuchają, i za łada słowem, nie zostawują na pastwę arabów, człowieka takiego jak ten co padł dopiero. Jeżeli go nie mogli doprowadzić żywego, to chcą przynajmniéj przynieść jego trupa, około którego tworzy się nowy czworoboki toczy nowa walka; a przywrócona nadzieja dodaje męztwa; bo ze wzgórza na którem zatrzymano się przez ostatnie wysilenie, widać blokhaus, i przez przedziały przeciwległych gór widać zbliżające się wojsko francuzkie.
 Arabowie dostrzegli także nadciągającą kolumnę i zatrzymali się.
 Ale skutkiem dziwnéj, niepojętéj, niesłychanéj fatalności, kolumna zmienia kierunek; nic nie widziała, nic nie słyszała i mimo krzyków, mimo znaków opuszczonéj garstki nieszczęśliwych, znika.
 Trzeba więc na nowo rozpoczynać walkę. Kapitan de Géreaux wydaje rozkaz odwrotu.
 Żegnają więc ciało Chapdelain’a; jeden żołnierz ucina mu pół wąsa, jako relikwię którą jeżeli sam ocaleje, przeszłe matce lub przyjaciółce porucznika.
 Ale podczas téj ostatecznéj walki, arabowie zeszli z duaru panującego nad górą po prawéj stronie i przecięli odwrót bohaterskim szczątkom sześciodniowéj bitwy.
 Przybywszy pod figowe drzewa, z których wiele dochodzi wysokości zwyczajnego dębu, garstka rycerzy tak dalece otoczoną została, że już ani kroku postąpić daléj nie mogła.
 Kapitan de Géreaux po raz trzeci rozkazuje utworzyć czworobok, a na jego glos każdy staje i rozkaz wnet wykonywa.
 Jeszcze blizko dwudziestu pięciu ludzi pozostaje, którzy wystrzeliwszy resztę ładunków, uciekają się do bagnetu téj jedynéj i ostatecznéj broni żołnierza.
 Wtedy kule dziesiątkują garstkę naszych. Arabowie strzelają tak blizko iż jeden z nich kładzie rękę na szlifie kapitana de Géreaux.
 Kapitan miał jeszcze nabity pistolet. Strzela i kładzie araba trupem. Ale był to już ostatni wystrzał, który wypadł z czworoboku.
 Arabowie cofają się i strzelają do nas o dwadzieścia kroków.
 Za najpierwszym wystrzałem, de Géreaux pada wraz z dziesięciu ludźmi.
 Pozostaje zaledwie dwunastu do piętnastu. Wtedy już czworoboku utworzyć niepodobna, już tylko przebijać się potrzeba.
 Wszyscy więc schyliwszy głowy rzucają się w pośród arabów; i od téj chwili wszyscy ci waleczni znikają.
 Jedni padają na śmierć ugodzeni, drudzy zaś na czworakach dostają się pomiędzy krzaki. Inni nakoniec przybywają aż pod Dżemma-Rhazuat, gdzie ich umierających przyjmuje doktór Artignes.
 Trzéj konają z wyczerpania, chociaż na ich ciałach nie ma śladu żadnéj rany. Lecz przed śmiercią, zdołali jeszcze opowiedzieć wszelkie szczegóły téj okropnéj walki. Oświadczyli że można jeszcze ocalić pięciu lub sześciu ich towarzyszy.
 Wszyscy w Dżemma-Rhazuat zdolni do boju, proszą aby m wystąpić dozwolono. Występują, odpierają arabów i w rzeczy saméj, znajdują pięciu czy sześciu żołnierzy którzy uszli jatagana kabylów.
 Pomiędzy nimi jest kapral Lavaissière.
 Ośmiu ludzi całą tę walkę przeżyto.
 Były to zaszczytne szczątki jednego z owych batalionów, które książę Orleański utworzył przed laty pięciu i któremi manewrował pod Saint-Omer.

 Według zdania arabów, zwycięztwo kosztowało ich przeszło 900 ludzi.

PAN COURBY DE COGNORD.

Pierwszego dnia walki, po trzykrotnem wzywaniu kapitana de Gereaux i jego karabinierów do poddania się, Abd-el-Kader przybył wieczorem do rozbitego dlań namiotu, przy wejściu do którego z obu stron rozrzucono 300 głów na ziemi.
 Abd-el-Kader obojętnie i łagodnie spojrzał w prawo i w lewo, otarł z twarzy sączącą się jeszcze krew i rozkazał aby mu przyprowadzono jeńców.
 Na czele jeńców, najważniejszym był szef szwadronn Courby de Cognord. Pięć ran otrzymał i właśnie jeden arab chciał mu przepiłować gardło, gdy przypadkiem przejeżdżał tamtędy Kalifat Buamedy.
 Poznał on w panu de Cognord dowódcę, postrzegł że żył jeszcze i wstrzymał rękę araba.
 Rana pozostała otwarta, okropna, lecz szczęściem nieśmiertelna.
 Podniesiono pana Courby de Cognord, wsparto i przyprowadzono do Abd-el-Kadera.
 Pamięta on jak przez sen, że widział owe porozrzucane głowy, pamięta że słyszał głos Emira i że odpowiedzieć usiłował.
 Około niego i za nim stało 80 jeńców, pomiędzy którym 62 było ranionych i w ogóle 112 ran liczących.
 Abd-el-Kader rozkazał aby pana Courby de Cognord odprowadzono do namiotu Adża-Bita, jednego z pod dowódców Abd-el-Kadera.
 Szef szwadronu Courby de Cognord przepędził noc z wachmistrzem Barbut, który mu opatrzył rany.
 Tymczasem zmuszono innych jeńców aby przebrali głowy swoich towarzyszy i napełnili je miodem dla lepszego ich zakonserwowania.
 Pomiędzy temi głowami żołnierzy, Tetard, ten sam który panu Courby de Cognord dał swojego konia, poznał głowę pułkownika Montagnac, kapitana Gentil-Saint-Alphonse i porucznika Klein.
 Potém gdy te głowy miodem napojono, kazano odliczać je po dwadzieścia i ułożyć w stos jak kule w parku artylleryi.
 Narachowano takich piętnaście stosów, i miano je przesłać głównym marokańskim naczelnikom.
 Nazajutrz z rana, gdy przyszło do wyruszenia, zebrano te głowy, poprzebijano im uszy i powiązano razem nawlekając na palmowe łodygi, poczém umieszczono je w koszach i władowano na muły.
 Następnie przyprowadzono jeńców. Wytrzymalsi mieli iść pieszo, chorych zaś poumieszczano na mułach.
 Ich nogi spoczywały w koszykach: głów więc mieli aż po kolana. Sam tylko pan de Cognord jechał na mule bez koszyka, a tem samem i bez głów.
 Pierwszego dnia maszerowano od 7 rano do 5 wieczorem, z jeńcami idącemi pieszo obchodzono się bardzo ostro.
 O 5 zatrzymano się na nocleg w wiosce należącéj do pokolenia Beni-Snassen: wszyscy nocowali pod gołém niebem: kosze z głowami zdjęto z mułów, a jeźdcy spali przy nich.
 O 6 z rana, ruszono daléj w kierunku Mulai, zostawując Beni-Snassenów na lewo.
 Dążąc po nad wąwozem, jeden muł obalił się: głowy które dźwigał potoczyły się pomiędzy krzaki, i odbiwszy się o skały zginęły w przepaści.
 Zatrzymano się i kazano jeńcom szukać tych głów. Musieli przynieść wszystkie; poczém znowu ruszono daléj. Tego dnia maszerowano do nocy: zatrzymano się o pół mili od Mulaja i w pobliżu kilku duarów urządzono biwak.
 Jeńcom pragnienie srodze dokuczało; niektórzy nie pili od czasu jak ich wzięto. Tych więc którzy jeszcze chodzić mogli zaprowadzono do rzeki, gdzie napili się i nabrali wody dla swoich towarzyszy.
 Podobnie jak i poprzedzającego dnia rozładowano muły i spano pod gołém niebem.
 Na trzeci dzień wyruszono bardzo rano. Około godziny pół do szóstéj przybyto nad brzegi rzeki, którym jakiś czas dążono, wreszcie o 9 przeprawiono się przez rzekę.
 O 11 orszak cały stanął w Deirze.
 Natychmiast zaprowadzono jeńców do namiotu w którym mieszkała matka Abd-el-Kadera i jego żony, a w owéj epoce Emir miał ich trzy.
 Potém oprowadzano jeńców po całéj Deirze, dano im jeść i pić, wreszcie wyprawiono do obozu położonego blizko o trzy mile od miejsca w którém zrana przebyli rzekę.
 W ciągu tego ostatniego pochodu oddalano się ciągle od morza.
 Głowy przez trzy dni pozostawały w Deirze, tworząc w koło namiotu Abd-el-Kadera łańcuch, przed którym arabowie wyprawiali rozmaite tańce.
 Jeńców umieszczono w środku obozu, gdzie dla oficerów i przeznaczono lichy namiot, mocniéj ranionych przeniesiono do innego namiotu; reszta zaś pomieściła się jak mogła.
 Tam bawiono przeszło miesiąc; jednéj nocy wszczął się pożar w obozie, a mimowolnym jego sprawcą byt jeniec; lecz że nie wykryto winnego, rzecz mu więc uszła bezkarnie. Wiele rzeczy zgorzało lub zaginęło.
 Wówczas przeniesiono się do innego obozu, o milę daléj leżącego; który również był nad rzeką Mulaja, lecz o milę dalej w głąb kraju posunięty.
 Dnia 9 lutego, to jest w cztery miesiące późniéj, nadszedł rozkaz aby natychmiast opuścić obóz. Zaraz to uskuteczniono, przeprawiono się przez Mulaję i rozłożono na przeciwległych wzgórzach Leuf.
 W chwili wyruszania z obozu, czterech ludzi zachorowało; pan Courby de Cognord zażądał dla nich mułów; przyobiecano je wprawdzie, lecz obietnicy nie dotrzymano, a czterem chorym ucięto głowy.
 W kilka dni późniéj, opuszczono góry i zbliżono się ku brzegom rzeki.
 15 lutego, strzelec Bernard i żołnierz od pociągu zwany Gagne uciekli. Gagne został w drodze zabity, ale Bernard dostał się szczęśliwie do Dżemma-Rhazuat i udzielił pierwszych pewnych wiadomości o jeńcach.
 17 znikli trzéj inni jeńcy, a mianowicie: kapral Moulin, żuaw zwany Poggi, i ów Izmael który w pośród walki, zawołał: Jesteśmy zgubieni!
 Wszystkich trzech znowu schwytano, a Kalifat Buamedy, ten sam który ocalił życie panu Courby de Cognord, skazał ich na śmierć.
 Pan Courby de Cognord, po usilnych prośbach, najprzód wyjednał ułaskawienie dla Poggi i Izmaela, a potém gdy już ponabijano karabiny i rozstrzelać miano kaprala Moulin, otrzymał także łaskę i dla niego.
 Dnia 24 kwietnia, przybył posłaniec od Kalifata Haggi-Mustafa. Posłaniec ten prosił aby pan Courby de Cognord z jego naczelnikiem raczył zjeść kuskussu.
 Pan Courby de Cognord czyniąc zadosyć zaproszeniu, wyruszył z oficerami i czterema żołnierzami, w których liczbie byli: porucznik Larrazée, kapitan Marin, porucznik Hillerain, doktór Cabasse, adjutant Thomas, wachmistrz starszy Barbut, huzar Testard, szasser Trotté i dwaj inni.
 Wyruszywszy z obozu około trzeciéj po południu, jechali aż do ósméj wieczorem, za przybyciem do pokolenia Hachem, zatrzymali się na noc.
 Nazajutrz 25 wyjechali bardzo rano, udając się w dalszą drogę do Deiry, lecz zaledwie uszli milę, otrzymali rozkaz powrócenia do Solimana naczelnika pokolenia Hachem, które z rana opuścili.
 Wtedy podejrzenie powstawać zaczęło w umyśle pana de Cognord i jego towarzyszy; poznali że umyślnie i w złym zamiarze rozłączono ich z innymi jeńcami, a na nieszczęście w niczém towarzyszom swoim dopomódz nie mogli.
 Wypytywali się lecz im nie odpowiadano.
 I rzeczywiście podczas gdy się oddalali od obozu, zaszły tam następujące okoliczności.
 Przed zapadnięciem zmroku zgromadzono wszystkich jeńców, i kazano im stanąć w szeregu. Potém rozkazano aby poznosili wszystkie swoje rzeczy. Skoro się zgromadzili, pokazała się regularna piechota Abd-el-Kadera i porozdzielała ich. Następnie każdy taki oddział złożony z pięciu lub sześciu ludzi umieszczono w osobném gurbi. W pośród tych oddziałów, znajdował się człowiek którego opowiadanie jedynie wyświeca nam następującą straszliwą scenę. Był nim trębacz Roland.
 Umieszczono go wraz z sześciu innymi jeńcami w tém samem gurbi. Śmiały ten człowiek, widział wszystkie powyższe przygotowania, zrozumiał je, lecz nieprzeraził się.
 — Dzisiejszéj nocy będziemy mieli coś nowego, rzekł do towarzyszy; nie spijcie i bądźcie gotowi do obrony jeżeli nas mordować zechcą.
 — A czemże bronić się będziemy? spytali inni jeńcy.
 — Wszystkiem co wam w ręce wpadnie, odparł Roland.
 Miał on nóż francuzki który znalazł przed trzema dniami i ukrywał przy sobie, a nadto wchodząc do gurbi nadeptał nogą na sierp i dał go jednemu ze swoich towarzyszy zwanemu Daumat. Nóż zaś pokazał wszystkim innym.
 — Za najmniejszym szmerem, rzekł, wyjdę, zabiję pierwszego araba którego spotkam, a wy daléj za mną.
 Było około ósméj wieczorem, gdy nieszczęśliwi wzajemnie ściskając sobie dłonie, cicho układali plan rozpaczliwéj obrony. Rozumie się iż żaden nie zmrużył oka.
 Około północy żołnierze Abd-el-Kadera wydali krzyk. Było to hasło rzezi.
 Roland domyśla się że wybiła stanowcza godzina. Sam więc pierwszy wychodzi, rzuca się na spotkanego araba, wtłacza mu swój nóż w piersi aż po rękojeść, przeskakuje przez jego ciało, przebywa plot otaczający obóz, czepia się gałęzi i spada na drugą stronę.
 W téj chwili dwaj regularni chwytają go za pas od spodni, ale podarte spodnie zostają im w ręku, a Roland ucieka w koszuli.
 O sto metrów od obozu, jakaś placówka strzela do niego. Kula rani go w prawą nogę, lecz lekko.
 Ucieka więc daléj, dostaje się na pagórek leżący o pól ćwierci mili od obozu, tam zatrzymuje się i siada patrząc czy nie połączy się z nim który z towarzyszy.
 O dziwy! Człowiek, który cudownie uniknął śmierci, o którego śmierć jeszcze się na głos upomina, który może uciekać, zatrzymuje się, siada i czeka na towarzyszy!
 Tymczasem w odległości dwóch strzałów od niego, pod jego oczami, rzeź trwa ciągle.
 Słyszał krzyki ofiar i krzyki morderców; przy blasku strzałów widział walkę, walkę przeszło pól godzinną: bo przecież 280 francuzów nie łatwo gardła pod nóż poddali.
 Nakoniec ustało strzelanie, ucichła wrzawa. Wszystko się skończyło.
 Wtedy Roland powstał, po raz ostatni spojrzał na obóz, a nie widząc w ciemnościach żadnego zbiega, pobiegł daléj, przebył Mulaję i szedł przed siebie.
 W dzień ukrywał się, w nocy odbywał dalszą drogę, a przez trzy dni żył tylko indyjskiemi figami.
 Wieczorem trzeciego dnia powstała straszliwa burza. Pioruny biły ciągle, deszcz lał strumieniem, a wiatr z korzeniami wyrywał krzaki.
 Roland szedł daléj; był prawie nagi, skołatany, wycieńczony, umierający; liczył że jeszcze dwie lub trzy godziny żyć może. Postanowił więc zakończyć swoje cierpienia i skierował się ku wsi marokańskiej którą w dali spostrzegał. Przywlókł się do niéj o zmierzchu.
 Wchodząc do wsi spotkał kobiety czerpiące wodę u źródła: te gdy go postrzegły z krzykiem pouciekały; lecz Roland na nic nie zważając wszedł za niemi do wsi.
 Na końcu uliczki spotkał się oko w oko z dwudziesto letnim młodzieńcem, który ujrzawszy go, wydobył sztylet i chciał go przebić.
 Roland pragnął śmierci, otworzył więc pierś i czekał na cios. Ta śmiałość zachwiała na chwilę arabem; jednak znowu podniósł on rękę, lecz w tem drugi arab skoczył z sąsiedniego terrasu i wstrzymał go.
 Człowiek ten zapewne używał pewnej powagi, bo jedném skinieniem usunął na bok mordercę, i dał znak Rolandowi aby szedł za nim. Roland musiał usłuchać, bo cóż lepszego mógł uczynić. Udał się więc do domu swego protektora, który dozwolił mu ogrzać się przez kilka minut, poczém kazał mu aby się położył, związał mu ręce i nogi i nakrył końską derą.
 Roland nie tylko stracił był wszelką siłę, ale i wszelką wolę; pragnął jedynie aby rychła śmierć uwolniła go od męczarni jakich się jeszcze spodziewał.
 Arab zrozumiał jego znaki, lecz odpowiedział mu iż go wcale nie zabije, a zarazem oświadczył aby się niczego nie lękał. W rzeczy saméj nazajutrz rano, arab zbliżył się do Rolanda i rozwiązał krępujące go sznury.
 Roland przepędził u niego siedm dni. Arab nie wypuszczał go z domu, ale w dobrym zamiarze, bo niektórzy mieszkańcy wioski czatowali na Rolanda aby go zabić.
 Siódmego dnia jakiś człowiek wszedł do chaty araba, rozmawiał z nim przez chwil kilka, i w skutku téj rozmowy dał mu dwa duros.
 Tak więc za dziesięć franków sprzedano Rolanda. Czekano nocy, bo w dzień ani sprzedający ani kupujący, nie śmiał przeprowadzić Rolanda przez wieś. Lecz za nadejściem nocy kupiec zabrał niewolnika i zaprowadził do swojego domu. Tam ubrał go w haik i burnus. Poczém jeszcze go przez cały tydzień ukrywał.
 Dziesiątego dnia zaprowadził go do jednego ze swoich krewnych zamieszkałego w wiosce, o dzień drogi odległéj od Lalla Magrnia.
 Drogę odbyli przez góry Nedroma. Tam Rolanda oddano Francuzom.
 Obietnica którą ten człowiek uczynił swojemu patronowi przez wdzięczność, zrodziła w jego sercu zamiar, w który Roland wówczas dopiero uwierzył, gdy się ujrzał w objęciach rodaków.
 Tymczasem nieszczęśliwi oficerowie, przy życiu pozostali coraz sroższéj doznawali niewoli. Coraz ściśléj ich pilnowano i żaden nie mógł się ruszyć ani na krok bez straży.
 Nakoniec dozwolono panu de Cognord napisać do rodziny i do jenerała Cavaignac.
 Generał Cavaignac odebrał list i odpisał nań. W odpowiedzi téj, pan de Cognord wyczytał iż go mianowano podpułkownikiem i oficerem Legii honorowéj. Wiadomość tę otrzymał w końcu stycznia.
 Nakoniec, po ośmnasto miesięcznéj niewoli, jeden koggia (stopień odpowiadający naszemu furryerowi) zaczął wchodzić w układy z podpułkownikiem Courby de Cognord i panem Morin. Polecono mu aby ich zapytał czy pragną okupić swą wolność ceną 12000 duros, czyli 72,000 franków.
 Na projekt ten, pułkownik oświadczył, że gdy z własnéj kieszeni tę summę uiścić musi, uważa ją za zbyt wysoką. Koggia odszedł oświadczając panu Courby de Cognord aby się dobrze namyślił, mimo bowiem że jest oficerem wyższego stopnia, może go jednak spotkać los któremu ulegli inni.
 Interes ten ciągnął się przez trzy tygodnie; arabowie mniemali ciągle iż pan de Cognord na wszystko przystanie; lecz ten oświadczał zawsze, iż wykupując siebie i towarzyszy, własnemi a nie rządowemi pieniędzmi, może tylko umawiać się o summę odpowiadającą jego majątkowi.
 Wtedy arabowie zniżyli cenę okupu do 50000 franków, potem do 40000 a nareszcie do 36000.
 Tę ostatnię summę przyjęto i na téj podstawie oparto umowę, któréj uwiadomiono Don Demetria Maria de Benito, gubernatora Mellili, i która sprowadziła za sobą uwolnienie jeńców, uwolnienie którego świadkami byliśmy tak cudownym sposobem.
 Tak przeminął czas niewoli tych ludzi. Wyruszyli z Dżemma-Rhazuat i tamże powrócili. Kapitana de Géreaux zostawili jeszcze żywego na polu bitwy pod Sidi-Brahim, a po czternasto-miesięcznéj nieobecności, wrócili aby u stóp grobowca tego towarzysza, dowiedzieć się o jego skonie i aby nam swą niewolę opowiedzieć.
 Gdy więc upłynęło czternaście miesięcy, gdy wszystkie wspaniałomyślne dusze przestały już zajmować się ową bohaterską obroną i ową boleśną niewolą, my wraz z szczątkami nieśmiertelnéj kolumny, sprowadzaliśmy żyjących na grób umarłych.
 Grobowiec ten, a raczéj mogiłę zawierającą prochy kapitana de Géreaux i jego towarzyszy, wzniosła im pobożność załogi Dżemma-Rhazuatu. Kształt jéj zwyczajny ale piękny, jak przystoi na wojenne mauzoleum; nieszczęściem jaki mędrzec wysłany przez instytut, lub jaki budowniczy podróżujący z polecenia rządu, przybędzie kiedy, podobnie jak my, do Dżemma-Rhazuat, pójdzie, podobnie jak my, drogą wiodącą przez smutną czerwieniejącą się dolinę, nakrapianą czarną zielonością i nagle występując z poświęconego lasku, znajdzie się w obec tego grobowca. Wówczas przyjdzie mu myśl przywiązania swojego bezpożytecznego nazwiska, swojéj nieznanéj reputacyi do tego wielkiego wypadku nowoczesnych wojen; przedstawi projekt grecki, utworzy plan rzymski; projekt rozpoznają, plan przyjmą i nasza pustosząca Europa wyprawi rozkaz zastąpienia żarliwéj pracy serca zimnem dziełem ołówka. Święte kamienie, z których każdy braterska ręka położyła zostaną rozproszone; grobowiec któremu stary poszarpany, sztandar pokłon oddawał, zburzony będzie, a coś naksztalt świątyni z korynckiemi kolumny, z zaostrznym frontonem, jako blada kopia pomnika przed trzema tysiącami lat zbudowanego, wzniesie się jak klassyczne świętokradztwo, tam gdzie dzisiaj wznosi się ów grobowiec jeszcze wrzący współczesném wspomnieniem.
 Wielkie szczęście że Kair nie jest Paryżem, bo inaczéj piramidy już by były ustąpiły miejsca kościołowi Śtéj Magdaleny lub bursie.
 Nie pamiętam nic smutniejszego i bardziéj religijnego jak powrót nasz do Dżemma-Rhazuat. Każdy wymieniał nazwisko utraconego przyjaciela; za każdym krokiem oficer zatrzymywał się i mówił do towarzysza.
 — Patrz, oto tutaj poległ ten lub ów.
 — Prawda, z uśmiechem odpowiadał drugi, biedny chłopiec, on bez zaprzeczenia był najwaleczniejszym i najlepszym z nas wszystkich.
 Bo w ich oczach, z pomiędzy szlachetnych męczenników, najlepszy i najszlachetniejszy zawsze ten który polegnie; a pomyślmy tylko nad tém, że w Afryce mamy 10, 000 oficerów, należących do najzacniejszych, najbogatszych i najoświeceńszych naszych rodzin, że cała ich ambicya zawiera się w tych jedynie wyrazach: — tutaj on poległ! tu i my polegniemy!
 I jakiéjże odwagi, jakiéj siły potrzebują ci dobrowolni wygnańcy, do walczenia z niespodziewanemi trafy, gorączką, bitwą, z upałem w lecie, a zimnem w zimie, z oddaleniem od ojczyzny, zawsze!
 Z uszanowaniem więc sciskałem dłonie tych ludzi, z uszanowaniem opierałem się na ich ramionach, a z zadziwieniem widziałem uśmiech na ich twarzach.
 — O Boże! mówiłem sobie, skoro dojdzie do nich odgłos naszéj Europy, skoro dzienniki doniosą im o zgrozą przejmujących sporach naszej Izby, skoro z arystokratycznych spraw dowiedzą się o haniebnéj przedajności sumień naszych, o Boże! cóż powiedzą ci ludzie czystego serca, wspanialomyślnéj krwi, ludzie którzy cierpią, walczą i mrą za tę matkę zgangrenowaną i zarażoną, za matkę co szalbierczo miliony zarabia na żelaznych kolejach, na hiszpańskich pożyczkach, na angielskich zastawach, a spiera się o każdy sold kilku tysięcy liwrów, żądanych na kupno lepszego chleba dla żołnierzy, na szpital dla chorych i księdza dla konających.
 O Boże, Boże! spraw aby nie złorzeczyli ojczyźnie, bo to złorzeczenie byłoby dla niéj zabójcze!



 Ale widać że złorzeczyli; bo od czasu jak to napisałem, doznała ona losu daleko smutniejszego niż się spodziewałem.

UCZTA.

Powrót nasz do obozu, bo miasto jeszcze nie zasługuje na nazwę miasta, rozproszył wszystkie te myśli. Dwieście do trzystu osób wyszło naprzeciw nam i oczekiwało nas o pięć set kroków od linii.
 W nieobecności naszéj, obiad postąpił olbrzymiemi kroki, wielką salę uczty urządzono w stodole, trójkolorowe obicie, nie wiem gdzie znalezione, zdobiło wewnętrzne jéj ściany, a zielone z laurowych gałęzi festony, wieńczyły całą ich długość; bo na szlachetnéj afrykańskiéj ziemi laury rosną co krok niezasiane.
 Pod względem ozdabiania, nie znam nic dowcipniejszego nad żołnierza. Dajmy budowniczym i dekoratorom pałasze, bagnety, pistolety i strzelby, a nie potrafią zrobić z nich nic innego prócz pałaszy, bagnetów, pistoletów i strzelb. Żołnierze zaś zrobią z nich lustra, zwierciadła, gwiazdy; zasypią niemi cały sufit, ustroją całe ściany. Potworzą z nich kolumny, karyatidy, pilastry. A wszystko błyszczeć będzie światłem.
 Gdyśmy weszli do téj szopy, do tej stodoły z rana, a bankietowéj sali wieczorem; gdyśmy ujrzeli stół na trzysta osób nakryty w pośród piaszczystéj i pustéj równiny, obejrzeliśmy się szukając ducha, który ten cud wywołał, lub wieszczki która taką odmianę zrządziła.
 Ale najpotężniejszą z wieszczek jest potrzeba, ta surowa macocha żołnierza.
 Gdy wybiła szósta godzina, wszyscy jeńcy zgromadzili się, wyjąwszy jednego. Niestety! jednego z pomiędzy tych ludzi nie przypuszczono do braterskiéj uczty: mówiono że się poddał, i miano mu to za występek; bo w Afryce nikt się nie poddaje, lecz zwycięża, polega na placu bitwy, lub wzięty zostaje.
 A ten człowiek był się poddał, ten człowiek oczekujący na wyrok wojennego sądu, nie mógł mieć udziału w uczcie.
 Mniemano że samotnie zamknięty w chacie, zastrzeli się, skoro huk dział doniesie mu o pierwszym toaście.
 Towarzysze ułatwili mu nawet środki ku temu, bo zostawili pod ręką parę nabitych pistoletów. Powiedzmy nawet więcéj, spodziewano się że nie będzie oczekiwał ciążącego nad nim wyroku.
 Tak więc w pośród powszechnéj radości, istniał odcień smutku, bo ci ludzie, tak surowi sędziowie pod względem honoru, mniemali że honor ich splamiono. Cóż byliby powiedzieli o kapitulacyi Baylena i o poddaniu się Paryża?
 — Siedliśmy do stołu, którego honory czyniono jeńcom i nam.
 Pułkownika Courby de Cognord umieszczono po prawéj stronie pułkownika Mac Mahon, mnie zaś po lewéj. Naprzeciw nas siedzieli kommendant Berart i pułkownik Tremblay, a następnie Maquet, Boulanger, Giraud, Desbarolles i Alexander a każdy z nich miał przy sobie jeńca, z prawéj lub lewéj strony.
 W końcu stołu zasiedli, wraz z tłómaczem, posłowie Abdel-Kadera, w swych białych burnusach, wielbłądzim sznurem w koło czoła owiązanych.
 Muzyka wojskowa, ukryta za draperyami, przygrywała wojenne arye.
 Przypadkiem, a raczéj szczęśliwym trafem, raz tylko w życiu znajdować się można na podobnych ucztach, lecz opisać ich niepodobna. Cała ich wzniosłość zależy na chwilowém wzruszeniu, a któż pochlubi się że to wzruszenie obudził w obcych sercach! po upływie wielu dni, kiedy ci nawet co go doznawali, w swém własném sercu już je tylko widzą w postaci wspomnienia.
 Szczerze jednak dziękowałem Bogu, który w ciągu artystycznego życia mojego, ilekroć polegałem na nadziei, co chwila udziela mi więcéj niż żądać śmiałem; szczerze, mówię, dziękowałem Bogu, że mnie, synowi żołnierza i duszą żołnierzowi, dozwolił abym wraz z mojemi towarzyszami znajdował się na podobnéj uczcie.
 Ah! w owéj chwili, żaden z nich nie żałował ani Tetuanu, ani jego bazarów, minaretów i meczetów; bo zabawiwszy jeden tylko dzień w Tetuanie, bylibyśmy spóźnili się do Dżemma-Rhazuat.
 Z szampanem nastąpiły toasty, na cześć króla, książąt, jeńców tak cudownie ocalonych i wszystkich co tak zaszczytnie polegli.
 A każdemu toastowi odpowiadała salwa z dział, której znowu odpowiadał ryk zdziwionych hyen i szakalów.
 Pomiędzy toastami następowały opowiadania, opowiadania cudowne, jakby wyjęte z Herodota lub Xenofonta, opowiadania których bohaterowie byli tam, śmiejący się, śpiewający, kielichy swoje pod sufit wznoszący.
 Jeden, na polowaniu, dubeltówką tylko sam obronił się od sześciu arabów: zabił trzech a jednego wziął w niewolę.
 Drugi tylko z sześciu ludźmi, wpadł na dwa tysiące dwustu arabów, i przyprowadził ich do obozu po dziewięciu z każdego dziesiątka.
 Zdało mi się że widzę któryś romans Cooper’a wprowadzony w wykonanie.
 A niektórzy z tych ludzi co tak niepojętych rzeczy dokazali, nie mieli nawet krzyża: téj ozdoby o tyle trudniejszéj do uzyskania, o ile więcéj zasłużonéj.
 Po toastach nastąpiły śpiewy, a co większa, po śpiewach tańce.
 Posłowie Abd-el-Kadera, patrzali na nas swojemi wielkiemi aksamitnemi oczami, i zapewne mieli nas za szalonych.
 My zaś wstaliśmy, bo nadszedł czas pożegnania nowych znajomych, pomiędzy którymi mieliśmy kilku starych przyjaciół; lecz na afrykańskiém wybrzeżu, o pięć set mil od matki ojczyzny oddaloném, nie tak łatwo rozstać się można.
 Na placu oczekiwały nas konie, na których mieliśmy odjechać do morza.
 Pułkownik Mac Mahon, Trembiay, Picault, Leorat i prawie wszyscy oficerowie pragnęli na odprowadzić. Pożegnaliśmy więc po raz ostatni cały ogół biesiadujących, a potem zostawując śpiewaków i tancerzy, wsiedliśmy na koń i odjechaliśmy.
 Lecz zwolna, bo każdy pojmie iż z żalem opuszczaliśmy wybrzeże na którem pierwszy powiew wiatru zamiatającego piasek, zatrze na zawsze przelotny ślad naszych kroków.
 Rozmowa szła głośno i żywo; rozprawiano o Francyi i Afryce; przytaczano wspomnienia z obu krajów, braterskim węzłem spajano Austerlitz z Jsly, Marengo z Piramidami, w tem znagla wszyscy umilkli. Spojrzeliśmy po sobie pytając się wzajem o przyczynę tego milczenia.
 Pokazano nam odosobnioną lepiankę.
 — Tam jest on, powiedziano.
 Człowiekiem którego nazwisko tajono, przed którego chatką przerwano opowiadanie o sławie i honorze, był właśnie ten który się poddał.
 Spartanie nawet, nie byli okrutniejsi dla zbiegów z pod Termopilów.
 Nakoniec po półgodzinnym marszu stanęliśmy nad brzegiem morza.
 Pożegnania ponowiły się, każdy silniéj uścisnął dłoń rodaka, każdy czuléj go ucałował.
 Najsilniejsze głosy osłabły, najbardziéj wyschłe powiek powilgotniały.
 Łodzie czekały nas, wsiedliśmy w nie.
 Lecz oddalaliśmy się, że tak powiem, nie rozłączając się. Noc była piękna, księżyc przepysznie przyświecał.
 Cała nasza świta pozostała nad brzegiem morza, żegnając nas okrzykami, siedząc wzrokiem fosforyczną bruzdę, jaką zostawiała na wodzie prująca ją łódź nasza.
 My zaś na te okrzyki odpowiadaliśmy wystrzałami w powietrze.
 Nakoniec przybiliśmy do Szybkiego, który zupełnie już ogrzany gotów był do wyruszenia, i podniósł kotwicę natychmiast po wejściu naszém na jego pokład.
 Jeszcze raz posłaliśmy ostatnie pożegnanie brzegowi, który całkiem zaludniony odpowiedział nam.
 Przez jakiś czas jeszcze dochodziły nas radośne okrzyki i dźwięki wojskowéj muzyki, lecz powoli zgiełk ten ucichł w oddaleniu.
 Wtedy dostrzegaliśmy już tylko odbijające się w wodzie światelka Dżemma-Rhazuatu, lecz i te znikły z kolei, bośmy upłynęli wschodni przylądek zatoki.

 Było to dnia 27 listopada 1846 roku.

BIZERTA.

Postanowiono że niezatrzymamy się w Oranie; lecz że rozwinąwszy wszystkie żagle, unoszeni całą siłą pary, zawieziemy co prędzéj szczęśliwą wiadomość do Algieru. Dla tego przez cały dzień 28 i ranek 29, płynęliśmy tylko wzdłuż brzegu.
 Maquet zawadził o belkę i tylko co nie rozbił sobie głowy, a więc leżał w łóżku. Giraud chory na obawę choroby, rzadko kiedy ukazywał się na pokładzie, ale ciągle siedział w kajucie Vial’a. Całe więc nasze towarzystwo składali: Alexander, Desbarolles i Boulanger.
 Lecz 29 listopada, o dziewiątej rano, okrzyk Algier, Algier! wywiódł Maquet’a z łóżka, a Giraud’a z kajuty. Ani Sidi-Ferruch, ani Torre-Chica nie wywarły takiego wpływu.
 Algier przedstawia cudowny widok: miasto zaczyna się u morza i przebiega cały wschodni bok góry na szczycie uwieńczonéj warownią Cesarza, która się nieco na lewo pochyla.
 Opłynęliśmy wybrzeże, olbrzymie dzieło dokonane ręką człowieka, za pomocą nasypów z mięszaniny wapna, piasku i żwiru. To właśnie wybrzeże od lat dziesięciu wytrzymuje attaki i co rok znajduje obrońców w izbach.
 Francuzkie konstrukcye wielce psują wschodnią postać Algieru. Za pierwszém wejrzeniem to miasto wygląda jakby europejskie, bo aby dostrzedz stare, afrykańskie miasto dejów, potrzeba wzrokiem przebiedz po pierwszym planie, najeżonym domami cztoropiętrowemi, jak latarnia przezroczystemi potrzeba wspiąć się na górę aż do drugiego i trzeciego planu. A i tam jeszcze w pośród domów o białych ścianach poprzebijanych rzadkiemi i wązkiemi otwory, widać wznoszące się znagła długie czworoboczne budynki, przypominające malowniczą architekturę ulicy Lombardów lub przedmieścia Śgo. Dyonizego, oraz kilka pięknych palmowych drzew, co nieruchome odcinając swe zielone wierzchołki od białych domów lub lazurowego nieba, w imieniu zwrotnikowéj wegetacyi, o ile mogą protestują przeciw francuzkiemu wkroczeniu.
 Na prawo rozciąga się morze aż do Montpellier, przeskoczywszy wyspę Majorkę. Na lewo, równina Mitidzja od Rassauty aż do Ben-Afrun. Za nami, przylądek Matifu, a za przylądkiem góra Atlas.
 Zaledwie zarzuciliśmy kotwicę, a zaraz wyprawiona z portu łódź wypłynęła ku nam.
 Niewiedziano tam jeszcze o skutku układów w Melilli. Przybywaliśmy najpierwsi i pilność naszą w tym względzie wynagrodzono, a widoczną rzeczą było że uważać nas będą jako zwiastunów pomyślnych wieści.
 I rzeczywiście, wiadomość wywarła wielkie wrażenie w Algierze, a mianowicie na wojsku; bo mieszkańcy, handlarze i spekulanci, tacy sami po tamtéj stronie Śródziemnego morza, jak i gdzieindziej. Niektórzy nawet pytali nas, o jakich to jeńcach mówimy.
 Ale oczekiwała nas jeszcze inna przeciwność: marszałka Bugeaud nie było w Algierze: przed kilku dniami wyjechał był lądem do Oranu i zabrał z sobą kilku deputowanych którzy korzystając z parlamentarnych wakacyj zapragnęli zwiedzić Algieryą.
 Podczas jego nieobecności jenerał Bar był komendantem miasta.
 Wkrótce namyśliliśmy się co nam czynić wypada. Marszałek Bugeaud dopiero za dwa tygodnie miał wrócić, że zaś do niego samego mieliśmy rekommendacyjne listy, postanowiłem więc korzystać z tego przeciągu czasu i popłynąć aż do Tunis, a ztamtąd wrócić przez Bonę, Philippeville i Konstantynę.
 W tym celu przedstawiłem się panu jenerałowi de Bar z pismem oddającém Szybkiego pod moje rozporządzenie, a jenerał odesłał mię do pana kontr-admirała de Rigodie.
 Niech pani de Rigodie raczy przebaczyć, iż nawiasowo wspomnę o mile spędzonéj chwili w jéj domu, gdy tymczasem kommendant Bérart otrzymywał nowe względem nas instrukcye.
 Stosownie do życzenia mojego, Szybki zupełnie oddany został pod moje rozkazy; jednak zastrzeżono abyśmy wszelkiemi siłami starali się wrócić do Algieru na 20 lub 24 grudnia. Nadto, w dowód nowych względów, dodano nam do towarzystwa, dawnego przyjaciela, znanego we Francyi z miłych poezyj, a w Algeryi z poważnych prac, słowem pana Ausone de Chancel.
 Ten właśnie układ, w skutku którego oddano mi na trzy tygodnie pod rozporządzenie korwetę Szybki, pod czas pamiętnego posiedzenia izby, na którem mię nazwano jegomością, został przez ministra marynarki nazwany, nieporozumieniem. Niestety! jeden z tych ludzi tak łatwo obrażających się już umarł; a nazwisk dwóch innych już nie pamiętam. Tacy to my wszyscy francuzi: wszelka nagroda drażni nas, wszelka cześć rani, skoro, rozumie się, sami nie jesteśmy przedmiotem téj nagrody lub części
 Słowem, mato powiem gdy oświadczę, iż ten okręt oddany pod moje rozporządzenie, narobił mi więcéj nieprzyjaciół aniżeli Antoni lub Montechristo.
 Zdaje mi się że w roku 1823 czy 24, cierpiący Sir Walter-Scott objawił zamiar udania się do Włoch, a angielska admiralicya oddala autorowi Ivanhoego pod rozporządzenie najpiękniejszą swoję fregatę, a cała Anglia i obie izby przyklasnęły temu. Za niemi zaś poklask ten powtórzyły wszystkie angielskie dzienniki.
 I był to czyn piękny; bo wtedy raz pierwszy może angielski pawilon o trzech lampartach, we wszystkich portach śródziemnego morza, powitany został pełnemi zachwycenia okrzykami ludów. Do kogoż ściągały się te okrzyki, czy do pawilonu, czy do genialnego męża który pod jego zasłoną przebywał? do nieznajomego kapitana fregaty, o którego nazwisku nigdy nie wiedziałem, czy też do sir Walter-Scotta?
 Wprawdzie może mi kto zarzuci że nie jestem sir Walter-Scottem; lecz takiemu odpowiem, iż największém nieszczęściem ludzi żyjących we Francyi jest, że dopóki żyją nie wiedzą nigdy kim są.
 Słowem, czy to w skutek łaski, czy sprawiedliwości, zawsze jednak i mnie okręt pod rozporządzenie oddano, a rząd zezwolił, aby z powodu potrzeby węgla ziemnego, na jego budżecie ciążyła summa szesnastu tysięcy franków. Bo słusznie wiedzieć wszystkim należy, że podróż przeciw któréj tyle krzyczano, kosztowała rząd szesnaście tysięcy franków. Właśnie połowę tyle ile kosztowała mnie samego.
 Ponieważ pierwotny mój pobyt w Algierze był tylko chwilowym, zajmę się więc tém miastem dopiero za powtórném do niego przybyciem. Teraz wyznam że zbyt byłem szczęśliwy ujrzawszy się znowu na pokładzie Szybkiego.
 Mieliśmy zatem obaczyć Tunis, miasto świętego Ludwika. Mieliśmy marzyć o Kartaginie, mieście Didony i Annibala.
 Jak niektóre imiona upajają, tak znowu niektóre miasta mile ku sobie pociągają; zdaje się że to są bajeczne grody? których nigdy nie ujrzemy, że to wymysły historyków, spełzłe wraz z myślą co im byt nadała.
 Szczęściem miałem z sobą na pokładzie Wirgilego, Plutarcha i Joinvill’a.
 O! ileż żałowałem miłych nereid które popychały okręt Eneasza, ileż żałowałem napełnionych wiatrem łagwi, któremi Eol obdarzył Ulissessa.
 Trzy dni płynęliśmy, wzdłuż brzegu, aż nakoniec trzeciego dnia, około godziny jedenastéj, ukazało się nam ładne miasteczko, najzupełniéj wschodnie, osiadłe nad brzegiem morza, w głębi zatoki niebieskiéj jak woda Cyrenaiki.
 Spytaliśmy Vial’a o nazwę tego miasta.
 — Bizerta, odpowiedział.
 Ta nazwa wywarła wpływ czarodziejski: Maquet wytknął głowę z kajuty:
 — A gdybyśmy wysiedli w Bizercie? rzekł.
 Tak jest wtrącił Giraud, wyglądając z drugiéj kajuty, gdybyśmy wysiedli.
 Kapitanie, spytałem, czy nie widzisz żadnéj przeszkody w spełnieniu życzenia tych panów, które i ja także podzielam!
 — Żadnéj, odparł.
 Natychmiast więc Vial kazał skierować do Bizerty, a w godzinę późniéj zapuszczaliśmy kotwicę w tamtejszym porcie.
 Dwie rzeczy czynią mężczyznę wybredniejszym aniżeli najwybredniejsza kobieta, mianowicie: podróż pocztą i posiadanie własnego okrętu.
 Kapitan rozkazał spuścić łódź na morze, i jak zwykle towarzyszył nam w nowéj naszéj wycieczce. Podpłynęliśmy pod dom francuzkiego konsulatu, a płynąc tam przebywaliśmy rzekę, czyli raczej wązki przesmyk, który po drugiéj stronie mostu łączącego oba oddziały miasta, zamienia się we wspaniałe jezioro.
 Tarras konsulatu panuje nad jeziorem i miastem.
 Nic czarowniejszego nad brzegi tego jeziora, z ich wielkie mi ptakami o płomienistych skrzydłach, z ich marabutami kryjącemi się wśród drzew palmowych.
 Nic bardziéj malowniczego jak wybrzeże miasta; z jego przeżuwającemi wielbłądami i poważną ludnością nakształt widziadeł wyglądającą.
 Woda nad którą panowaliśmy, tak była czysta, iż mimo głębokości na dziesięć stóp, mogliśmy widzieć ryby bujające na jej krzemienistém i mszystém dnie. Jedna z nich niby wypływała na powierzchnią wody, posłałem za nią kulę, lecz nadaremnie.
 Ale na huk wystrzału, stada kaczek zaćmiły niebo, a kilkadziesiąt flamingów zaczęło kreślić po niém biało-czerwonawe linie. Kaczki i flamingi przez chwilę krążyły nad jeziorem; lecz wierne swoim miłostkom, znowu na niém osiadły.
 Widok ten obudził w nas chęć do myśliwstwa. Prosiliśmy konsula o przewodnika i udzielono nam go natychmiast. Polując, mieliśmy okrążyć miasto, i wrócić nad brzeg jeziora, gdzie nas łódź oczekiwała.
 Wtedy, podług zwyczaju, karawana rozdzieliła się. Chancel, Alexander, Maquet i ja wzięliśmy strzelby. Giraud, Desbarolles i Boulanger wzięli ołówki.
 Miasto obiecywało im mnóstwo szkiców, pole zaś zapowiadało nam mnóstwo zwierzyny, zostawiliśmy zatém ich w mieście, a sami ruszyliśmy w pole.
 Wyszliśmy bramą wykutą w wysokim murze, w którym Cohorn i Vauban nie mieli nigdy żadnych stosunków.
 Bizerta tak jest ufortyfikowana w 19-tym wieku, jak Ptolomaida ufortyfikowana była w 12-tym.
 Poszliśmy na lewo, i na wzgórzu przebyliśmy turecki cmentarz. Turbany umieszczone na szczytach grobowców, wskazywały że pod niemi spoczywają mężczyzni.
 W miarę jak wstępowaliśmy wyżéj, rozwijało się przed nami ciche, spokojne i puste morze, na którego lazurowem zwierciedle Szybki tylko czerniał jako punkcik.
 Zaledwie uszliśmy sto kroków, a już zerwały się przed nami dwa stada kuropatw. Chancel strzelił i zabił jednę. Należała do gatunku podobnego do naszych kurpatw czerwonych.
 Okolica wyglądała dobrze uprawna, żyzna i zasiana pięknemi oliwnemi drzewy, w pośród których wznosiły się niekiedy i palmowe.
 Rzec można, że dzicy mieszkańcy pustyni usuwają się przed cywilizacyą i cienie swoje zachowują dla oazów Sahary.
 Stare, zardzewiałe armaty, wyciągały swe szyje przez otwory muru i z wysokości jego spoglądały na nas.
 Pola były puste, rzekłbyś że się same przez się uprawiają i tylko, niekiedy na drodze wiodącéj ku wschodowi lub zachodowi, ku Utyce lub Hipponie, dostrzegano pędzącego galopem jeźdźca, lub wolnym krokiem postępującego wielbłądziarza.
 Polowanie nasze trwało blizko dwie godziny; w tym przeciągu czasu, widzieliśmy pięćdziesiąt kuropatrw, zabiliśmy ich pięć czy sześć i obeszliśmy całe miasto.
 Honory nie polowania lecz zręczności, przyznano Alexandrowi, bo na wielkie zdziwienie naszego przewodnika, kulą zabił skowronka.
 Wróciliśmy bramą przeciwległą tej którą wyszliśmy. Łódź czekała na nas istotnie; dwaj majtkowie z Szybkiego wsiedli w nią i popłynęliśmy ku środkowi jeziora.
 Chancel i ja polowaliśmy daléj, Alexandra zaś i Maquet’a zostawiliśmy na wybrzeżu, ponieważ obowiązali się zwiedzić miasto.
 Prawie wszędzie widać dno jeziora. Największa jego głębokość dochodzi zaledwie ośmiu do dziesięciu stóp; a w niektórych miejscach woda tak jest płytka, żeśmy parę razy na piasku osiedli.
 Nie widziałem nigdzie takiego mnóstwa zwierzyny, oprócz tak mało dzikich flamingów. W jednéj chwili zabiliśmy cztery kaczki, dwie łyski, i bez liczby bekasów.
 Łódź trąciła o kół którego nie widziałem, przechyliła się i wypadłem z niéj; szczęściem woda była ciepła, mimo że się to działo 4 grudnia. Przyjaciele nasi którzy patrzeli na nas z tarrasu, nie pojmowali zgoła chymery, co sprawiła że zupełnie ubrany wskoczyłem w jezioro.
 Przypadek ten przerwał nasze polowanie i wróciliśmy do konsulatu; wszedłem także na tarras i osuszałem się jak mogłem.
 Wkrótce przybyli tam Giraud, Desbarolles i Boulanger. Narobili mnóstwo szkiców i zostawili Maqueta i Alexandra wywdzięczających się za uprzejmość krajowego oficera, z którym pili kawę i rozmawiali językiem Sabir.
 Giraud przyniósł portrety miejscowego notaryusza i jego pierwszego dependenta. Konsul pragnął koniecznie zatrzymać nas, bo w Bizercie rozrywki są zbyt rzadkie, a polowanie które nam taką przyjemność sprawiło, jemu widocznie do smaku nie przypadało.
 Gdy noc zapadła wyruszyliśmy z konsulatu. Łódź płynąć wybrzeżem zabrała Maquet’a i Alexandra, którzy zaprzyjaźniwszy się z mieszkańcami, z największą w świecie trudnością uniknęli gościnności Bizertynów, a może nawet i Bizertynek.
 Wracając na pokład Szybkiego, zapisaliśmy ten dzień do rzędu dni szczęśliwych.
 W rzeczy saméj Bizerta, ze swojemi ulicami spokojnemi i po większéj części sklepionemi, strojnemi w kawiarnie, wielbłądami u drzwi domów leżącemi i kupiącą się w koło nas ludnością, miłe pozostawiała w nas wspomnienie.

 Wróciliśmy na Szybki około godziny szóstéj wieczorem i przy cudownem świetle księżyca, o drugiéj zrana, zarzuciliśmy kotwicę w obec Tunis.

SPRAWIEDLIWOŚĆ WYMIERZONA PO FRANCUZKU I SPRAWIEDLIWOŚĆ WYMIERZONA PO TURECKU.

Nazajutrz, obudziły nas wystrzały na Szybkim, któremi w imieniu króla Francuzów a niejako i w mojem, pozdrawjano miasto Tunis, dając z dział salwę 21 razy. Mówię miasto Tunis, bo właśnie w chwili gdyśmy tam wpływali, bej wjeżdżał do Paryża.
 Tunis, jako ugrzecznione miasto, odpowiedziało na naszą salwę, może nie bardzo spiesznie i regularnie; ale to było raczéj winą jego artyllerzystów aniżeli jego samego.
 Stanęliśmy w samym środku zatoki. O pół ćwierci mili od nas kołysała się na wodach przystani piękna fregata, zwana Montezuma, a dowodzona przez kapitana Cuneo d’Ornano.
 Port przedstawiał okazały widok. Mimo że się to działo dnia 5 grudnia, czas jednak był przepyszny. Zarzuciliśmy kotwicę wprost Guletty. Przed nami rozciągała się długa i wązka grobla a naniéj karawanny mułów i wielbłądów. Po za groblą jaśniało jezioro, a w końcu nieco, biała Tunis, bo tak sami Turcy zwą to miasto, tworzyła amfiteatr, w sposób iż najdalsze domy odcinały się na lazurze nieba.
 Na lewo, wznosiła się warownia arsenału i dwa cyple Bu-Kurnejnu. Na prawo, bieliła się kaplica Śtego Ludwika i występował przylądek Kartago.
 Za nami, po drugiéj stronie przystani, sterczały ołowiane góry, ponure i ciemne massy, na których nie widać było żadnego śladu roślinności.
 Kanonada nasza obudziła, nie miasto wprawdzie, bo to zbyt było oddalone iżbyśmy wiedzieć mogli co się w niém dzieje, ale Gulettę, tę najprzód wysuniętą warownię, tę straconą placówkę, która w imieniu Tunis rozpoznaje okręta.
 Natychmiast od grobli wypłynęła łódź, spiesząc ku nam co prędzéj. Przybywał na niéj pan Gaspari, nasz konsul. Jest to wyborny człowiek. Od lat dwudziestu rzucony na drugą stronę Śródziemnego morza, jest opatrznością Europejczyków przybywających do Tunis dla handlowych interesów, lub tylko dla widzi mi się. Sam przekształcił się w antykwaryuśza: żyje wpośrod wspomnień starożytnych średnio-wiekowych, pomiędzy Didoną i świętym Ludwikiem, pomiędzy Appien’em a Joinvillèm.
 Jakkolwiek spiesznie pragnęliśmy przybyć do Tunis, wypadało jednak dopełnić niektóre formalności. A naprzód kommendant Bérart winien był odwiedzić kommendanta d’Ornano, jako przełożonego; Szybki bowiem, który jakkolwiek poważnie wyglądał gdy samotnie pruł lazurową powierzchnię Sródziemnego morza, dzieckiem był tylko w obec Montezumy. Postanowiliśmy więc że gdy zjemy śniadanie na pokładzie Szybkiego, dwie łodzie spuszczone zostaną na wodę, z których jedna zawiezie kommendanta Bérart na pokład Montezumy, a druga nas do Guletty, gdzie mieliśmy czekać na kapitana, zwiedzając starożytności pana Gaspari i polując na flamingi, bo od chwili jak po raz pierwszy ujrzałem na jeziorze Bizerty, te piękne czerwono-skrzydle ptaki, stały się one przedmiotem dla mnie najpożądańszym, albowiem zapowiadały nam Egipt.
 Przyspieszaliśmy śniadanie o ile możności; ale na pokładzie wojennego okrętu wszystko tak jest urządzone, iż dobrze było żeśmy choć pięć minut czasu zyskali.
 O jedenastéj wsiadaliśmy do lodzi która nas odwoziła do Guletty. W kwandrans późniéj, pan Gaspari traktował nas swejém szampanskiém winem, swojém maraskino z Xeres i swojém rosolio z Florencyi.
 Widok Guletty także zdziwił nas szczególniéj. Nie podobna pojąć jaki obraz przedstawia azyatycko-europejska ludność zalegająca wybrzeża tego przedmieścia. Lecz najmocniéj uderzyła nas tuneteńska milicya.
 Wiadomo każdemu że bej jest człowiekiem postępowym; dla tego też zapragnął aby go strzegła armia podobna do naszéj. Do uorganizowania téj armii, potrzeba było dwóch rzeczy: ludzi i mundurów. Ludzi miał, chodziło mu więc tylko o mundury. Sprowadzono zatém z Francyi dwadzieścia tysięcy par czerwonych pantalonów i dwadzieścia tysięcy niebieskich kurtek, robionych na zwyczajny wzrost człowieka, pięć stopi cztery cale. Nieszczęściem nie masz nic kapryśniejszego jak wzrost w gorących krajach. Tak więc, z pomiędzy dwudziestu tysięcy żołnierzy których trzeba było ubrać po francuzku, znalazło się ośm tysięcy wysokich na sześć stóp i osm cali; osm drugie mających ów sławny średni wzrost na który pośredniczył między pięcią stopami i dwoma calami, a pięcią stopami i sześcią calami.
 Wynikło stąd że ośm tysięcy ludzi mieli kurtki i spodnie zbyt krótkie, osm innych tysięcy mieli kurtki i spodnie zbyt dugie, a nakoniec ledwie cztery tysiące mieli kurtki i spodnie prawie przyzwoite.
 U nas te dwadzieścia tysięcy ludzi podzielonoby na trzy korpusy. Pierwszy o spodniach krótkich, drugi o spodniach długich, trzeci o spodniach w sam raz: tym sposobem wszystko miałoby podobieństwo do munduru. Ale w Tunis tak ścisłe rzeczy nie biorą, a zatem armia europejska jego Wysokości tunetańskiego beja najdziwaczniejszy w świecie widok przedstawia.
 Dodajmy do tego rozmaitość kształtów, cery pokoleń. Dodajmy pąsowe mycki z jedwabnemi kutasami, siwe burnusy, przypominające szpitalne szlafroki, nakoniec dodajmy narzędzie podobne do korkociągu, a wiszące u pasa do połowy łydek, narzędzie którego przeznaczenia nigdy się domyśleć nie mógłem, a będziemy mieli wyobrażenie o téj sławnej milicyi.
 Po niéj uderzyło mnie mnóstwo ludzi, uwijających się po porcie, a zalotnie postrojonych w bawełniane szlafmyce. Zaiste nie warto było tyle się trudzić i przebywać Hiszpanię od Bayonny do Kadyxu; nie warto było zwiedzać brzegi Afryki od Tangeru do Bizerty, aby o pięć set mil od Francyi, znaleść się pomiędzy takiém mnóstwem bawełnianych szlafmyc. Otoż pojmujesz pani że musiałem dowiedzieć się skąd to pochodzi.
 Opowiedziano mi co następuje:
 Przed dwudziestu prawie laty, za panowania poprzedniego beja, wiatr zagnał do tunetańskiéj przystani marsylijskiego kupca, który płynął do Gibraltaru z ładunkiem bawełnianych szlafmyc. W owéj epoce opłacano prawo wpłynięcia do tunetańskiego portu, nieraz zbyt samowolne, bo zależące od przywidzenia raja-marsy, to jest kapitana przystani. Naturalnie więc i marsylyczyk musiał uledz téj opłacie, a raja-marsa naturalnie oznaczył ogromną summę.
 Starzy Focyanie surowi są pod względem podatków: pamiętają że Marsylja, córka Focyi, siostra Rzymu, wspólzawodnica Kartaginy, odmówiła płacenia podatków Juliuszowi Cezarowi. Jakoż przykro jest płacić raja-marsie to czego się odmawiało Juliuszowi Cezarowi. Biedny spekulant musiał jednak uledz konieczności, bo lew gniótł go swą łapą, ale zostawując pod nią kawał swéj skóry, prześlizgnął się pomiędzy jéj szponami i pośpieszył upaść do nóg beja.
 Bej wysłuchał skargi giaura, a przekonawszy się że w istocie ściągnięto od niego tak znaczną summę, spytał:
 — Czy chcesz aby ci wymierzono sprawiedliwość po turecku, czy po francuzku?
 Marsylijczyk długo się namyślał, wreszcie powodowany zaufaniem przynoszącém zaszczyt prawodawstwu jego ojczyzny, odpowiedział:
 — Po francuzku.
 — Dobrze, odparł bej; wróć na twój okręt i czekaj.
 Kupiec ucał ował papucie Jego Wysokości, wrócił na okręt i czekał.
 Czekał miesiąc, dwa, trzy, aż nakoniec gdy mu się znudziło, wysiadł znowu na ląd i czatował na spotkanie beja. Gdy bej przechodził, kupiec rzucił mu się do nóg, mówiąc:
 — Wasza Wysokość zapomniałeś o mnie.
 Wcale nie, odpowiedział bej, tyś froncuzki kupiec który się uskarżałeś przedemną na raja-marsę?
 — I któremu Wasza Wysokość przyrzekłeś wymierzyć sprawiedliwość!
 — Prawda; ale po francuzku.
 — Tak jest.
 — A więc, na cóż się użalasz?
 — Na to, że już od trzech miesięcy nadaremnie téj sprawiedliwości oczekuję.
 — Posłuchaj mię rzekł bej: trzy lata temu twój konsul uchybił mi, skarżyłem się twojemu królowi, prosząc o wymiar sprawiedliwości i czekam na nią od lat trzech; przybądź więc i ty za trzy lata, a obaczemy.
 — Tam do licha! zawołał marsylijczyk zaczynając rzecz pojmować, proszę Waszéj Wysokosci czy nie ma sposobu skrócenia tego terminu?
 — Żądałeś wymiaru sprawiedliwości po francuzku.
 — A gdybym był żądał wymiaru sprawiedliwości po turecku?
 — To co innego, byłbyś go otrzymał natychmiast.
 — A czy wolno mi jeszcze cofnąć moje żądanie?
 — Dobrze czynić zawsze wolno.
 — A więc sprawiedliwości po turecku, sprawiedliwości po turecku!
 — No, to chodź za mną.
 Marsylijczyk ucałował papucie beja i poszedł za nim.
 Bej przybył do swojego pałacu i kazał wprowadzić marsylijczyka.
 — Ile raja-marsa wymagał od ciebie? spytał.
 — Tysiąc pięćset franków.
 — I uważasz że to zbyt wielka summa?
 — Takie moje pokorne zdanie, Wasza Wysokości.
 — O ileż za wielka?
 — Przynajmniej o dwie trzecie części.
 — Prawda; masz tu tysiąc pięćset piastrów, które czynią właśnie tysiąc franków.
 — Wasza Wysokość jesteś szalą boskiéj sprawiedliwości, powiedział kapitan marsylijski, a ucałowawszy papucie beja, zamierzał odejść.
 — Czy nie masz już nic więcéj do żądania? spytał bej zatrzymując go.
 — Miałbym, Wasza Wysokości, ale nie śmiem.
 — Ośmiel się.
 — Mniemam że mi się należy wynagrodzenie, za stracony czas, przez który oczekiwałem na pamiętny wyrok Waszéj Wysokości.
 — Słusznie.
 — Tem słuszniéj, dodał marsylijczyk ośmielony potakiwaniem beja, że oczekiwano mię w Gibraltarze na początku zimy, a teraz już się zima skończyła i czas przyjazny sprzedaniu mojego ładunku już przeminął.
 — A z czegóż składa się twój ładunek? spytał bej.
 — Z bawełnianych szlafmyc, Wasza Wysokości.
 — Co rozumiesz przez bawełniane szlafmyce?
 Kapitan marsylijski wydobył z kieszeni jednę próbkę swojego towaru i przedstawił ją bejowi.
 — Do czego to służy? spytał tenże.
 — Do noszenia na głowie, odrzekł kapitan i przepis przykładem stwierdzając, ubrał się w szlafmycę.
 — To bardzo brzydko wygląda, powiedział bej.
 — Ale to wygodne, odparł marsylijczyk.
 — I utrzymujesz żem ci zrobił krzywdę ociągając się z wymiarem sprawiedliwości?
 — Straciłem najmniéj dziesięć tysięcy franków.
 — Czekaj.
 Bej przywołał swojego sekretarza.
 Sekretarz wszedł, skrzyżował ręce na piersiach i ukłonił się aż do ziemi.
 — Siadaj tam i pisz, powiedział bej.
 Sekretarz wykonał ten rozkaz.
 Bej podyktował mu kilka wierszy po arabsku, których marsylijczyk zgoła nie rozumiał, a gdy sekretarz skończył, rzekł mu:
 — Dobrze; teraz każ ogłosić po mieście tę Amra[6].
 Sekretarz skrzyżował ręce na piersiach, ukłonił się aż do ziemi i wyszedł.
 — Za pozwoleniem Waszéj Wysokości, rzekł marsylijczyk.
 — A co jeszcze?
 — Czy nie nadużyję łaski Waszéj Wysokości jeżeli poproszę o treść tego postanowienia?
 — Bynajmniéj; jest to rozkaz do wszystkich izraelitów, zamieszkałych w Tunis, aby pod karą ścięcia głowy, w przeciągu dwudziestu czterech godzin poubierali się w bawełniane szlafmyce.
 — Ah! zawołał marsylijski kapitan, doprawdy rozumiem.
 — Jeżeli rozumiesz, to wracaj na twój okręt i sprzedaj towar jak najlepiéj; bo wkrótce będziesz miał kupców.
 Kapitan padł do nóg bejowi, ucałował jego papucie, i kazał się odwieść do swojego okrętu.
 Tymczasem przy odgłosie trąby obwieszczano po ulicach Tunis następującą Amrę.
 „Chwała jedynemu Bogu, do którego wraca rzecz wszelka.
 „My niewolnik Wszechmocnego Boga, błagający go o przebaczenie i rozgrzeszenie, Muszir Sidi-Hussein-Basza, bej Tenetański.
 „Zabraniamy każdemu żydowi, izraelicie lub nazarejczykowi, pokazywać się na ulicach miasta Tunis, nie ubrawszy swojéj niewiernéj i przeklętéj głowy w bawełnianą szlafmycę. A to pod karą utraty tejże głowy.
 „Udziela się niewiernym tylko dwadzieścia cztery godzin czasu na opatrzenie się w rzeczony ubiór.
 „Rozkazowi temu każdy winien posłuszeństwo.
 „Dan dnia 20 kwietnia 1243 roku hegiry”
 Łatwo zgadnąć jakie wrażenie wywarł podobny rozkaz ogłoszony po ulicach miasta Tunis.
 Dwadzieścia pięć tysięcy żydów zamieszkałych w Tunis, spojrzeli po sobie przerażeni, pytając co to za ósma plaga spada na bożych wybrańców.
 Zapytywano najmędrszych rabinów, ale żaden z nich nie mógł dać dokładnego pojęcia o wełnianéj szlafmycy.
 Nakoniec, jeden gurni, tak nazywają żydów z Liworno, przypomniał sobie że widział jak kiedyś wpływał do tamtejszego portu statek którego załoga miała na głowach szlafmyce.
 Tak więc znajomość przedmiotu który nabyć należało, już coś stanowiła; pozostawało tylko wiedzieć gdzie go nabyć.
 Dwanaście tysięcy szlafmyc przecież z kopyta zrobić nie można.
 Mężczyźni załamywali ręce, kobiety rwały sobie włosy, dzieci ziemię gryzły, a wszyscy wznosili w niebo ramiona wdając:
 — Boże Izraela, któryś nam mannę z nieba spuścił, powiedz gdzie znajdziemy bawełniane szlafmyce.
 W chwili największéj rozpaczy, najbardziéj rozdzierających okrzyków, głuchy szmer przebiegł po tłumie.
 Mówiono, że w porcie znajduje się trzech masztowy marsylijski okręt, wyładowany bawełnianemi szlafmycami.
 Lecz, pytano, czy znajdzie się na jego pokładzie dwanaście tysięcy szlafmyc? czy te szlafmyce wystarczą dla wszystkich?
 Rzucono się ku łodziom, napchano się w nie jakby po rozbiciu i istna flotylla pokryła jezioro, pędząc całą siłą wioseł ku przystani.
 Łodzie tak dalece zapełniły Gulettę, iż kilka z nich na dnie wody osiadło, lecz gdy jezioro tunetańskie ma tylko cztery stopy głębokości, więc nikt nie utonął.
 Przebyto ciaśninę i zbliżono się ku trzech masztowemu okrętowi, noszącemu nazwę Najświętszéj Panny Opiekuńczéj.
 Kapitan stał na pokładzie i czekał. Za pomocą lunety widział wsiadanie do łodzi, walkę z żywiołem, zatonięcie, słowem wszystko. Prędzéj niż w dziesięć minut otoczyło go 300 łodzi.
 Dwanaście tysięcy głosów wołało rozpaczliwie:
 — Prosiemy o szlafmyce! prosiemy o szlafmyce!
 Kapitan skinął ręką; zrozumiano że pragnie milczenia i uciszono się.
 — Żądacie szlafmyc? rzekł.
 — Tak jest, tak jest! zewsząd odpowiedziano.
 — Bardzo dobrze, odparł kapitan; lecz wiecie moi panowie że szlafmyce są w téj chwili bardzo pożądane. Właśnie donoszą mi z Europy że szlafmyce poszły w górę.
 — Wiemy o tém zawołały te same głosy, wiemy i gotowiśmy na wszelką ofiarę aby tylko nabyć je.
 — Słuchajcie, powiedział kapitan, ja jestem człowiek uczciwy.
 Żydzi struchleli, bo tak zawsze przemawiać zaczynali ilekroć chrześcijanina oszukać pragnęli.
 — Nie będę korzystał ze sposobności abym się na was pomścił.
 Żydzi pobledli.
 — Szlafmyce kosztują mię po czterdzieści soldów jedna w drugą.
 — No, to niezbyt drogo, poszepnęli żydzi.
 — Poprzestanę na zysku sto za sto, mówił daléj kapitan.
 — Hosanna! zawołali żydzi.
 — A więc cztery franki za jednę szlafmycę! rzekł kapitan.
 Dwanaście tysięcy rąk wyciągnęło się.
 — Tylko porządkiem, zawołał kapitan, wchodźcie przodem okrętu, a wychodźcie tyłem.
 Każdy żyd tym sposobem przebył pokład, dostał szlafmycę i zapłacił cztery franki.
 Kapitan zebrał czterdzieści ośm tysięcy franków, z których trzydzieści sześć tysięcy czystego zysku.
 Dwanaście tysięcy żydów wróciło do Tunis wzbogaconych o jednę szlafmycę, a zubożałych o cztery franki.
 Nazajutrz kapitan stawił się u beja.
 — Ah! to ty, rzekł bej.
 Kapitan padł do nóg bejowi i ucałował jego papucie.
 — I cóż?, spytał bej.
 — Przychodzę podziękować Waszéj Wysokości, odrzekł kapitan.
 — Czyś zadowolony?
 — Uradowany Wasza Wysokości.
 — I wolisz sprawiedliwość turecką, aniżeli francuzką?
 — Prawdę mówiąc, wolę bez porównania.
 — Jeszcze nie koniec.
 — Jakto?
 — Zaczekaj, a przekonasz się.
 Kapitan czekał, bo słowa beja nie miały w sobie nic zatrważającego.
 Bej znowu przywołał sekretarza.
 Sekretarz wszedł, skrzyżował ręce na piersiach i skłonił się aż do ziemi.
 — Pisz, rzekł mu bej.
 Sekretarz wziął pióro do ręki, a bej dyktował:
 „Sława jedynemu Bogu, do którego wraca rzecz wszelka.
 „My niewolnik Wszechmocnego Boga, błagający Go o przebaczenie i rozgrzeszenie, Muszir Sidi-Hussein-Basza, bej
„Tunetański.
 „Obecną Amrą zabraniamy każdemu żydowi pokazywać się na ulicach miasta Tunis w bawełnianéj szlafmycy na głowie, a to pod karą utraty tejże głowy.
 „Dajemy dwadzieścia cztery godzin czasu każdemu właścicielowi jedwabnéj szlafmycy do pozbycia się tejże w sposób o ile można najkorzystniejszy.
 „Rozkazowi temu każdy winien posłuszeństwo.
 „Dan dnia 21 kwietnia 1243 roku hegiry

podpis. Sidi-Hussein.”

 — Czy rozumiesz? spytał bej kapitana.
 — O! zawołał tenże w uniesieniu, Wasza Wysokość jesteś największym bejem na świecie.
 — Skoro tak, to wracaj na okręt i czekaj.
 W pół godziny późniéj odgłos trąb brzmiał po ulicach miasta Tunis zwołując zdziwionych mieszkańców.
 Pomiędzy słuchaczami widziano żydów, z tryumfującemi minami i w szlafmycach fantazyjnie na ucho spadających.
 Amrę odczytano głośno i wyraźnie.
 Z razu wszyscy żydzi chcieli popalić swoje szlafmyce, jednak nestor synagogi zastanowiwszy się, pomiarkował że każdy ma 24 godzin czasu do pozbycia się swojéj własności.
 Każdy żyd jako doskonały rachmistrz, obliczył iż lepiéj stracić połowę a nawet trzy części, aniżeli stracić wszystko.
 Że zaś wszyscy mieli dwadzieścia cztery godzin czasu, zaczęli więc targować się z przewoźnikami, którzy poprzednio korzystając z nagłości, niezmiernie ich zdarli.
 Wreszcie gdy ugoda stanęła, popłynęli ku trzechmasztowemu okrętowi, i w dwie godziny późniéj otoczyli go łodziami.
 — Kapitanie! kapitanie! wołało dwanaście tysięcy głosów.
 Szlafmyce do sprzedania! szlafmyce do sprzedania!
 — Ba! odparł kapitan.
 — Kapitanie, korzystaj ze sposobności, tanio je nabędziesz.
 — Otrzymałem właśnie list z Europy, powiedział kapitan.
 — I cóż, jaka wiadomość?
 — Oto, że szlafmyce strasznie w cenie spadły.
 — Kapitanie, my chętnie straciemy na nich.
 — Zgoda, ale uprzedzam was, iż tylko za połowę ceny odkupić je mogę.
 — Dobrze, za połowę ceny.
 — Płaciłem za nie po czterdzieści soldów, niech więc ci którzy pragną sprzedać swoje szlafmyce wchodzą przodem a wychodzą tyłem okrętu.
 — O! kapitanie!
 — Jak chcecie to moje ostatnie słowo.
 — Kapitanie!
 — Hola! wszyscy do żagli! zawołał kapitan.
 — Co robisz, kapitanie, co robisz?
 — Eh! do licha! podnoszę kotwicę.
 — Kapitanie, po czterdzieści soldów.
 Wielki żagiel rozwinął się wzdłuż masztu i usłyszano jak szczęknął łańcuch na kołowrocie.
 — Kapitanie! kapitanie! zgoda.
 — Stop! zawołał kapitan.
 Żydzi wchodzili pojedyńczo przodem okrętu, a wychodzili tyłem, każdy oddał szlafmycę i odebrał dwadzieścia soldów.
 Nędzne trzy franki po dwakroć ocaliły im głowy; wszak to niedrogo?
 Kapitan zaś odzyskał swój towar i pozostało mu jeszcze trzydzieści-sześć tysięcy czystego zarobku.
 Jako człowiek umiejący żyć, wziął do łodzi ośmnaście tysięcy franków i popłynął do beja.
 — I cóż! spytał go bej.
 Kapitan padł na twarz i ucałował pantofle beja.
 — Przychodzę podziękować Waszéj Wysokości, rzekł.
 — Czyś kontent?
 — Nad wszelką miarę.
 — I wynagrodzenie twoje uważasz za dostateczne?
 — Owszem; uważam je za zbyteczne i dla tego chciałbym ofiarować Waszéj Wysokości...
 — Co?
 — Połowę trzydziestu sześciu tysięcy franków, które zarobiłem.
 — Co znowu! alboż ci nie przyrzekłem wymierzyć sprawiedliwość po turecku?
 — Bez wątpienia.
 — Otoż, sprawiedliwość po turecku wymierza się bezpłatnie.
 — Do pioruna! zawołał kapitan: we Francyi sędzia niepoprzestałby na połowie; byłby wziął przynajmniéj trzy części.
 — W tém właśnie mylisz się, rzekł bej: byłby owszem wziął wszystko.
 — No, no, odpowiedział kapitan, widzę że Wasza Wysokość równie dobrze jak ja znasz Francyą.
 I znowu padł na twarz, aby ucałować pantofle beja, lecz ten podał mu rękę.
 Kapitan wrócił na okręt ze swojemi ośmnastu tysiącami franków. W kwandrans późniéj odpływał, bo się lękał aby bej nie pomiarkował się.
 Żydzi nie dowiedzieli się nigdy powodu dwóch amr tak przeciwnych sobie, lecz rozumieli, że był to rodzaj nowego podatku który ich wszechmocnemu panu podobało się na nich nałożyć. Ale ten podatek zupełnie do innych niepodobny, pozostawił im miłe wspomnienie, wspomnienie o eleganckim stroju głowy który nosili przez dwadzieścia cztery godzin, i który uważali za daleko dogodniejszy niźli ich żółte lisie czapki, lub czarne turbany.
 To téż, po wstąpieniu na tron obecnego beja, a wiadomo że każde wstąpienie na tron jest epoką łask upraszali aby im dozwolono nosić szlafmyce.
 Bej nie widział w tem żadnéj niestosowności, ale owszem jako wielki zwolennik postępu, upoważnił ich do tak miłego stroju, który stanowi konieczną i typiczną oznakę europejskiéj cywilizacyi.
 Stąd pochodzi owa niesłychana ilość szlafmyc które widziałem na wybrzeżach Guletty.

 Dzisiaj już tego upragnionego towaru nie sprowadzają ani z Manilli, ani z Liworno, ani z Gibraltaru, lecz wyrabiają go na drutach starzy turcy.

BIAŁA TUNIS.

Około godziny drugiéj, kommendant Berard przybył ze swą yolą, i odpłynęliśmy do Tunis każdy w osobnéj łodzi.
 Przejście z morza do jeziora, to jest kanał, ma zaledwie dwadzieścia metrów szerokości, a że jezioro bardzo jest płytkie, przeto żaden większy statek dostać się na nie nie może.
 Jezioro to przedstawia widok dziwny, bo wygląda nakształt martwego morza, wodę zaś ma rudawą, i jak mówią, szkodliwą. Słupy wznoszące się z wody w pewnych odstępach, wskazują drogę jakiéj się trzymać należy. Na każdym z tych słupów siedzi kormoran smutny, milczący, z przytulonemi skrzydły, podobny do ptaków rytowanych na grobowcach, czatuje na przepływającą rybę, a gdy ją ujrzy, zanurza się, poczem znowu wychodzi na powierzchnią wody, wraca na słup i czeka na nowy połów.
 Powiadają, że ta ryba nieszkodząca bynajmniéj morskim ptakom, częstokroć zatruwa nierozważnych arabów lub chrześcijan którzy jéj kosztują. Jest to skutek wyżéj wspomnionego zepsucia wody w jeziorze.
 Kiedy niekiedy, w tym lub owym punkcie jeziora, zrywa się stado flamingów, które wyciągnąwszy szyje i nogi, przebywają wilgotną równinę, tworząc horyzontalną linię prostą jakby ołówkiem pociągniętą. Jeden tylko punkt czerwony, nakształt dzwonkowego tuza, odbija się na ciele każdego ptaka i sprawia dziwny widok tali kart któréj niby skrzydła przyprawiono. Zresztą całą tę przestrzeń wody pokrywają kaczki, mewy, łyski i nurki, pływające tam spokojnie jak zwierzęta dzikich krajów.
 Zbliżając się ku miastu Tunis wzrastającemu w naszych oczach, spotykaliśmy ciężkie łodzie często osiadające na dnie jeziora, i popychane siłą ramion, lub za pomocą długich żerdzi, dla których majtkowie znajdują punkt oparcia o trzy stopy pod wodą.
 Po trzy godzinnéj żegludze, już o zmierzchu przypłynęliśmy do końca grobli, który zapełniali rzemieślnicy franki, w połowie ubrani po europejsku, w połowie po arabsku, a prawie wszyscy w opisanych wyżéj szlafmycach.
 Kiedyśmy zapytali co to za ludzie, odpowiadano nam:
 — Gurni! Gurni! Co miało znaczyć: liworneńczycy, bo Gurni znaczy po arabsku Liworno.
 W końcu grobli oczekiwał nas pan de la Porte, elew-konsul w Liworno, w owéj chwili zastępujący pana de Lago, który towarzyszył bejowi do Paryża. Przybył on parokonnym kabryoletem, powożonym przez arabskiego woźnicę. Ponieważ nie mogliśmy wszyscy pomieścić się w kabryolecie pana de la Porte, oświadczyliśmy więc że pieszo pójdziemy do miasta, jeszcze prawie o ćwierć mili odległego, którego świetna białość zaczynała już niknąć w siwawéj barwie nocy.
 Tę groblę szeroką i wązką, wsuwającą się w morze nakształt ostrza lancy, i rozszerzającą się coraz bardziéj w miarę przystępu do miasta, pokrywały tarcice i budowlane materyały.
 Przy szybko zapadającej nocy dostrzegliśmy jednę z charakterystycznych oznak wschodnich miast. Przed nami i za nami zaczęło się gromadzić mnóstwo obrzydliwych i nikogo nie słuchających psów, dziką swą postacią podobnych zarazem do wilka i lisa, najeżających swą sierść, wytężających ogony i szczekających na przechodniów.
 Cała ta psia zgraja szła za nami, jakby ciekawa przypatrzeć się cudzoziemcom, a jeden z nich biegący po wierzchu długiego muru, towarzyszył nam szczekając i gotów co chwila rzucić się na nas.
 Po trzykroć chciałem wystrzelić do niego z karabina, lecz pan de la Porte wstrzymał mię.
 U bram miasta, psy opuściły nas, i wyznam iż się wcale nie gniewałem że ten szczekający orszak uwolnił mię od swojego towarzystwa.
 Europejczyk któryby się odważył, nocą, przebyć sam pustą przestrzeń od murów miasta do brzegów jeziora, niezawodnie zostałby pożarty.
 Weszliśmy pod ciemne i kręte sklepienie wiodące do miasta Tunis. Sklepienie to wychodzi na mały plac targowy, a naprzeciw niego wznosi się jedyny w Tunis dom europejski o zielonych żaluzyach.
 Mieszkał w nim angielski konsul. Mieszkanie zaś konsula francuzkiego znajdowało się o sto kroków stamtąd. Weszliśmy do niego, a z radością ujrzałem że był to dom prawdziwie maurytański. Mówię z radością, bo pan de la Porte, zatrzymał mię u siebie, gdyż mimo wielkiego żalu nie mogąc pomieścić nas wszystkich, pragnął mnie przynajmniéj u siebie pozostawić. Pozwoliłem robić ze mną co się podoba, bo mi to nastręczało sposobność przypatrzenia się maurytańskim zwyczajom.
 I rzeczywiście, konsulat jest zarazem miejscem schronienia trybunałem i więzieniem.
 Miejscem schronienia dla tych którzy się tam uciekają i wzywają opieki Francyi; trybunatem dla tych którzy pragną konsula Francyi przybrać za sędziego, a więzieniem dla tych których wspomniony konsul potępił.
 Pan de la Porte okazał nam swoje dyktatorskie krzesło, było to coś nakształt tronu zbudowanego z przepysznych lwich skór. Miał on pod każdą ręką lwią głowę zamiast poręczy fotelu, lwią skórę za plecami i lwią skórę pod nogami. Nie widziałem nic majestatyczniejszego nad ten tron. Rzec było można że to budoar Herkulesa.
 Wówczas właśnie znajdowało się w konsulacie wszystko czegośmy tylko zapragnąć mogli, a mianowicie:
 Człowiek który tam szukał schronienia i którego la Porte zrobił swoim kucharzem;
 Więzień przed trzema dniami skazany za długi;
 I żydówka użalająca się na męża.
 La Porte oświadczył iż zacznie od żydówki; wieczorem miał nas zaznajomić ze swoim kucharzem, więźnia zaś zachowywał na dzień następny.
 La Porte zasiadł na tronie, my zajęliśmy miejsca w koło niego nakształt słuchaczy i przystąpiła żydówka. Była to prześliczna istota, w złoconym ubiorze, z okiem nakształt migdału przedłużoném i sztucznie za pomocą scholu powiększoném. Spojrzała na nas błędnym wzrokiem, którego dziką słodyczą odznaczają się tylko gazelle i kobiety wschodu. Potem nie mówiąc ani słowa, zdjęta jeden pantofel, uklękła i przedstawiła panu de la Porte ten pantofel, odwrócony.
 Widać że sprawa musiała być ważna, bo La Porte pokręcił głową i poruszał ustami, niby mówiąc:
 — Tam do djabła!
 Żydówka odpowiedziała inném poruszeniem które znaczyło:
 — Tak jest w istocie.
 La porte spytał o jéj nazwisko i miejsce zamieszkania, poczém przyrzekł wymierzyć sprawiedliwość. Żydówka, jak uważaliśmy odeszła bardzo zadowolona; prosiliśmy więc pana La Porte aby nam wytłómaczył tę pantominę.
 Uczynił zadosyć naszemu żądaniu.
 Ah! pani, abym godnie opowiedział skargę pięknéj żydówki, potrzebowałbym talentu pani de Sevigne.
 Wszak pani czytałaś Biblię? Prawda. Otóż przekonałaś się pani, że dawniéj ilekroć Bóg pragnął znosić się bezpośrednio z ludźmi, zawsze zsyłał aniołów na ziemię. Trzech takich posłańców zaszło raz w pośród łańcuch gór ciągnący się pomiędzy Sodomą a Gomorą. Tam spotkali krajowców, którzy, jak się zdaje, szczególniejsze jakieś musieli im czynić propozycye, gdyż trzéj niebiańscy posłannicy natychmiast ulecieli i spoczęli dopiero u stóp tronu Przedwiecznego Pana, stojąc przed Nim wstydem zarumienieni.
 Bóg spytał skąd pochodzą rumieńce, które dostrzega przez pióra ich skrzydeł, któremi nadaremnie zakryć się usiłowali. Aniołowie kłamać nie umieją, opowiedzieli więc naiwnie wyrządzoną sobie zniewagę.
 Bóg uczynił jak uczynił La Porte. Aniołowie odpowiedzieli jak odpowiedziała żydówka.
 Nazajutrz, ognisty deszcz pochłonął oba miasta przeklęte, ale na nieszczęście wraz z miastem nie pochłonął wszystkich jego mieszkańców. Niektórzy ocaleli, a pokolenie ich, nie wiem jakim sposobem, uwiecznia się na świecie.
 Otóż, skoro żyd, pochodzący z plemienia tych niegdyś wygnańców, czyni małżonce swojéj propozycyą podobną jak Gomorejczycy uczynili aniołom, małżonka jego, jako nie mająca skrzydeł, nie może ulecieć do Boga, ale jak wyżéj powiedziałem, zanosi skargę gestem bardzo znaczącym. Zdejmuje pantofel, pokazuje go konsulowi, a potem przewraca go.
 Konsul wie co to znaczy, lecz gdy nie może karać całe miasto za występek jednéj osoby, dowiaduje się więc o jéj mieszkaniu i nazwisku. Jeżeli indywiduum jest obwinione po raz pierwszy, wówczas cała rzecz kończy się na napomnieniu. Jeżeli po raz drugi, wówczas ma miejsce kara pieniężna. Lecz jeżeli po raz trzeci, wówczas zdejmują obwinionemu spodnie, podobnie jak niesfornemu uczniowi, i trzepią mu porządnie skórę. Dodajemy co prędzéj, że skoro kto ma żonę równie piękną jak ta którą widzieliśmy, a postępuje z nią nieuczciwie, wart aby go aż do krwi ochłostano.
 Po ukończeniu sprawy nastąpiła wieczerza, a wieczerza wyborna. Rzekłbyś że nasz amfitryon uczył się sprawiedliwości pod Salomonem, a apetytu pod Cavémem.
 Zapragnęliśmy podziękować kucharzowi, i kazano przywołać Taiba który wzruszył nas swoją skromnością i pokorą.
 — Jakimże sposobem posiadasz pan taką perłę w Tunis? spytaliśmy Laporta.
 — Rzecz się ma następnie, odpowiedział. Taib służył za kucharza u jednego z najznakomitszych panów tutejszych. Nie wiem jaką nieostrożność popełnił przyrządzając mu jakiś sos, lecz wiem że pan skazał go na pięć set kijów. Przy dziesiątym wyślizgnął się on z rąk czauczów, uciekł i schronił się do francuzkiego konsulatu: tutaj już drwi sobie ze swojego pana, lecz że jeszcze należy mu się czterysta dziewięćdziesiąt kijów, a najbardziej lęka się odebrania téj należytości, dokazuje więc cudów, z obawy aby mi się nie zachciało oddać go dawnemu panu, którego zwykle sam namawiam aby mię wezwał o zwrot Taiba, ilekroć Taib ostyga w swojej gorliwości.
 Oto cały sekret wieczerzy którą nam wyprawił Laporte.
 Po wieczerzy Laporte przedstawił nam stołowników konsulatu: panów Rousseau i Cotelle.
 Dwie milutkie siostry, dwie smyrneńskie paryżanki, bo posiadające cały wdzięk azyatycki obok naszéj europejskiéj zalotności, przyjmowały nas w pięknem mieszkaniu po francuzku umeblowaném, gdzie szybko przepędziliśmy wieczorne godziny.
 Były to małżonki tych panów.
 Czy wiesz pani o czém rozmawiano w Tunis owego wieczoru. Oto, o balu, polowaniu, o Wiktorze Hugo, o teatrze historycznym, o pani Lehon, o pani de Contade, o naszych ładnych kobietach, o operze, o Nestorze Roqueplan, o tobie pani. Słowem, zdawało się nam że jesteśmy w Paryżu, że rozmawiamy przy kominku w domu przy ulicy Mont-Blanc, lub pod wielkiemi drzewy Monte-Christo.
 Wieczór szybko przeminął, a o północy przyjaciele nasi, pod przewodnictwem janczara, udali się do swojego hotelu, mnie zaś odprowadzono do przeznaczonego mi pokoju. Otworzyłem okno, a wspaniale przyświecający księżyc przekonał mię tą razą że jestem w Tunis. Okno moje wychodziło wprost na jakieś przedmieście, na którego ulicach spostrzegłem błąkające się stada wyjących psów, z któremi za przybyciem naszém mieliśmy już do czynienia. Ale noc jeszcze więcéj ich zgromadziła, to téż daleko bardziéj harmonijny koncert wyprawiały.
 Podług mnie tylko hyeny i szakale z Dżemma-Rhazuat współubiegać się mogą z tunetańskiemi psami.
 Tymczasem w dali rozwijał się spokojny i wspaniały krajobraz. Wzniosła palma, nieruchoma w pośród téj atmosfery bez wiatru, wierzchołkiem swoim pokrywała mały meczet na pierwszym planie stojący. Dalszy widok przedstawiało jezioro, a na jego powierzchni kiedy niekiedy słyszeć się dawał dziwny krzyk błotnego ptaka, w końcu zaś jeziora nakształt mgły wznosiła się Guleta, za nią zaś jakaś czczość nieskończona, zapewne morze.

 Na prawo, rozciągał się wielki łańcuch gór zamykających przystań tunetańską, na lewo sterczał przylądek Kartago, i teraz wyznam, że dla Tunis zupełniéj jeszcze zapomniałem o Paryżu, niż na godzinę pierwéj zapomniałem dla Paryża o Tunis.

SZEIK MEDIN.

Nazajutrz zebraliśmy się w konsulacie o siódméj godzinie z rana, aby razem zwiedzić ulice miasta Tunis. Na dziedzińcu Laporte pokazał nam swojego więźnia, który siedział w areszcie za 50 piastrów to jest blizko 34 franki długu.
 Rozumie się dług ten zapłaciliśmy, a więzień natychmiast wolność odzyskał.
 Ponieważ Boulanger i Giraud zawsze osobne robili wycieczki, nikt więc nie wiedział gdzie się znajdują, podobno oprowadzał ich jakiś włoski włóczęga któremu się powierzyli. Laporte zaś zapragnął sam być naszym cicerone, szliśmy więc za nim po ulicach. Ulice te nie mają nazwisk, ani domy numerów, jeżeli potrzeba posłać od kogo, wypada wskazać jaki rynek, meczet, kawiarnię lub sklep sąsiednie jego mieszkaniu, a tym tylko sposobem trafić można do celu.
 Europejczykowie nie mogą być właścicielami domów w Tunis, najmują je tylko; Maurowie zaś są właścicielami albo mocą dziedzictwa, albo mocą kupna; skoro który z nich mieszka szczupło, i potrzebuje powiększyć mieszkanie jedną izbą, uzyskuje pozwolenie u beja, wznosi arkadę nad ulicą, na niéj buduje izbę, a jeżeli tym sposobem zastoin okno mieszkającemu po drugiéj stronie ulicy, to się bynajmniej oto nie troszczy.
 Najpierwéj uderzył nas widok afiszów ręką wykonanych i do muru przylepionych, każdy bowiem domyśla się iż w Tunis nie ma drukarni. Afisze te donosiły o wieczornem widowisku.
 Grano Michała i Krystynę, oraz Zbiega.
 Z razu o mało cośmy nie oszaleli ze złości: bo wartoż było jeździć do Tunis, aby tam znaleść teatr Gimnazyum i Opery komicznéj; ale Laporte uspokoił nas prosząc o pobłażanie dla trupy którą protegował!
 Widowiskiem dyrygowała pani Saqui, a trupa obowiązana, okazać widzom próbkę naszej literatury, składała się z dzieci. Pojmujesz pani zapewne, że litość nad biednemi dziećmi o sześćset mil od ojczyzny oddalonemi, do łez nas pobudziła. Że widowisko nastąpić miało jeszcze tego samego wieczoru, przyrzekliśmy więc Laportowi iż będziemy na niém obecni, lecz pod warunkiem że pozwoli na pozrywanie wszystkich afiszów, i że wynagrodzimy pani Saqui straty jakie wyrządzilibyśmy tym sposobem w jéj dochodzie.
 Przeklęte afisze wielce zachwiały wyobrażeniem naszém o mieście Tunis, bo téż jest to miasto prawdziwie tureckie, które wstrzymało w sobie postępowy ruch islamizmu; religia Mahometa dopełniła swojego dzielą cywilizacji, zdaje się że arabowie do Afryki odparci, już nieprzyjmują nowych żywiołów zewnętrznego istnienia; jakoż stanęli na punkcie w którym życie wewnętrzne ludom nie wystarcza.
 Tunis, zamieszkane przez blisko dwakroć pięćdziesiąt tysięcy dusz, że tak powiemy drze się w kawałki, bo domy jego wystawione na działanie czterdziestu pięciu stopni gorąca, w proch się rozsypują, bo je tylko podpierają lecz nie przebudowują.
 Każdy walący się dom w Tunis stanowi upadek, a codzień słychać mówiących, że się nowy dom zawalił.
 Te szkielety domów mniéj zamieszkałych niż domy Pompei, nadają miastu dziwnie smutną postawę. Arab owinięty swoim burnusem, arab, ta żyjąca tradycyą dawnych czasów, arab z poważną figurą, bosemi nogami, długą brodą i kijem zakrzywionym jak u starożytnych pasterzy, cudownie odbija na poszczerbionych szczątkach domu podług nas walącego się: na naszych zaś ludnych ulicach u drzwi naszych handlowych sklepów, arab jest anomalią. Tam, arab czy leży na stosie gruzów kamiennych, czy stoi pod zawaloną tryumfalną bramą, czy siedzi na prostym placu, zawsze obejmują go stosowne ramy, i jeżeli tak rzec można, samotność czyni on jeszcze samotniejszą, nicość jeszcze bardziej martwą. Nic téż nie może dać wyobrażenia o ulicach miasta Tunis, gdzie nie raz drzewo, prawie zawsze figowe, wydobywa się z pośród domu przez szczelinę w murze, następnie wyciąga swobodnie swoje gałęzie i nikt ich obcinać nie myśli, tak że dziś całą ulicę zajmuje. Dwadzieścia lub trzydzieści lat posiadłości uczyniło je panem, przechodzień musi się pod niém schylać, w czasie burzy wstrząsa ono i chwieje domem co je wykarmił, co niegdyś użyźnił jego ziarnko, a z czasem obali go za ostatniém wstrząśnieniem, a szczątki tego domu skupią się naokoło sękowatego odwiecznego tronu, który wystąpi zieleniejąco z pośrodka gruzów, pod któremi grzać się będzie jaszczurka, pod któremi prześlizgnie się żmija.
 Przebiegłszy kilka takich ulic, zaludnionych maurytankami do upiorów podobnemi, lub żydówkami w świetnych strojach, weszliśmy na targ. Tam znaleźliśmy Girauda i Boulanger’a pijących kawę pod nakryciem maurytańskiego sklepu, z którego właścicielem już się zaznajomili.
 Przedstawili nas wszystkich panu Mustafie, który kazał natychmiast przynieść tyle filiżanek ilu nas było. Pan Mustafa mówił po włosku, a raczéj po francuzku, mogliśmy się zatem rozumieć bez tłumacza. Za staraniem Boulanger’a i Giraud’a połowa sklepu już była oświetlona.
 Nie należy zgoła przypuszczać ze sklep maurytański jest w czemkolwiek podobny do sklepu francuzkiego; bo sklep maurytański wygląda nakształt pieca w murze wykutego, przy którym stoi kupiec nieruchomy, z wzrokiem pełnym podziwu, z fajką w ustach, z jedną nogą obutą a drugą bosą. W takiém położeniu maur oczekuje na kupującego nigdy doń nie przemawiając, a dym z haczycu, bo najczęściej pali haczyc zamiast tytoniu, wprawia go w tak słodkie marzenia, iż kupujący prawie mu boleśny cios zadaje wyrywając go z tego marzenia. To też zupełnie wbrew naszym zwyczajom, kupujący przyjmuje tam na siebie koszta rozmowy. Cokolwiek bądź, na wschodzie, kupujący zawsze kupuje z potrzeby, skoro trudzi się dla dopełnienia kupna. Kto zaś przedaje, nigdy przedawać nie potrzebuje. Dla tego kupiec maurytański wyrwany z zachwycenia aby objawił cenę, natychmiast znowu w nie wpada, a do kupującego należy wziąść przedmiot targowany za tę cenę, lub też nie wziąść. Ale nie można dawać mu ani więcéj ani mniej. Więcéj, uważałby za żart; mniéj, za zniewagę. Rozumie się iż żyda z maurem mieszać nie należy.
 Obok nieruchomego, zachwyconego, nieubłaganego maura, jest tam żyd, a żyd handlujący duszą, przywołujący przechodniów, przesadzający cenę. targujący się, upuszczający. Żydowi ofiaruj połowę ceny, a jeszcze może cię oszuka. Maurowi rzuć worek w ręce i rzeknij: zapłać sobie.
 Przybyliśmy na targ we właściwéj porze, bo o południu, kiedy się rozpoczyna sprzedaż i obwoływanie. Aby mieć wyobrażenie o sabbacie trzeba słyszeć to obwoływanie.
 Przez obwoływanie sprzedają się kufry, burnusy, haiki, pasy, oraz kobierce z Smyrny i Tripolis. O godzinie drugiéj ustaje ta piekielna wrzawa jakby mocą czarów, tłumy rozchodzą się a interesa kończą.
 Ja kupiłem kufer cały z perłowéj macicy i żółwiej skorupy, długi na stóp pięć a szeroki na dwie, istny kufer z Tysiąca i jednéj nocy. Przypominasz sobie pani zapewne jeden z owych kufrów za pomocą których sułtanki Bagdadu wprowadzają do siebie kochanków żywych a wyprowadzają umarłych. W Paryżu nie byłbym nawet śmiał spytać o jego cenę, w Tunis kupiłem go za trzysta sześćdziesiąt franków. Następnie kupiłem kilka kobierców wyrabianych w Smyrnie lub Tripolis, a wszystko dziesięć razy taniéj niż we Francyi.
 Maurowie wołali iż mają do sprzedania klejnoty, a niektórzy z nich przechodzili się po targu dźwigając na ręku złote łańcuchy, klamry do zapinania haików, sekinowe bransoletki i paciorki u końca których wisiały talizmany. Wszystkie te klejnoty były przypadkowe i na wagę sprzedawane. Nowy przemysł tam nie żyje, rodziny stosownie do potrzeby sprzedają dziedzictwo swoich przodków. Aby się dowiedzieć o cenie klejnotu który nabyć chcemy, trzeba iść z kupcem do znawcy (sprawdzacza), a takich znawców jest na targu trzech lub czterech. Znawca dotyka złota, waży klejnot i oznajmia cenę. Kupuj śmiało jeżeli ci się klejnot podoba, jeżeli już obejrzany zważony, gdyż skoro znawca skłamał choć na jeden gram, skoro cię choć o jeden karat oszukał, wolno ci zanieść skargę, a skoro uznają że skarga twoja sprawiedliwa, znawca będzie miał uciętą głowę.
 Nic bardziéj malowniczego nad ten targ, gdzie z lichych splepików któremi u nas gardziliby nawet handlarze chemicznych zapałek, wychodzą wszelkiego rodzaju wschodnie materye, cudowne tkanki ze złotemi hafty, kwiatami ręką wyszywanemi, a tak świeżemi jakby dopiero co rozkwitły; gdzie to wszystko dzieje się w pośród pachnącego dymu, w atmosferze perfum zawartych w flakonikach z różowym wyskokiem i co chwila odtykanych jako prospekt dla kupujących.
 Lecz ani opowiedzieć, ani piórem skreślić, lub pęzlem odmalować nie można oppozycyi jaką stanowi spokojność turków lub maurów naprzeciw ruchliwości żydów; jako też natłoku przechodniów wszelkich narodów, krążących po wązkich ulicach targu gdzie jednocześnie krążą konie, wielbłądy, osły, handlarze wody i węgla; nakoniec wrzasku rozmaitych języków unoszącego się po nad szczytem owéj wieży babilońskiéj niby do pierwszego piętra zawalonéj.
 Nie mogliśmy oderwać się od sklepu naszego przyjaciela Mustafy; prawda że ujrzawszy pomiędzy nami pana Laporte, uchybił maurytańskiéj powadze i przewrócił do góry nogami sklep w którym na pierwszy raz zostawiliśmy coś nakształt stu ludwików.
 Nakoniec wydobyłem się z téj magnesowej wyspy, lecz mimo wszelkich zabiegów nie mogłem pociągnąć za sobą ani Giraud’a ani Boulanger’a, bo wszystko uważali być godném szkicu, jakoż szkice mnożyły się w ich albumach z dziwną szybkością zwykle prawdziwy talent odznaczającą. Co do mnie, chciałem porobić notatki, lecz wnet zaniechałem tego, gdyż wypadło notować każdą nowość, która w naszych oczach przybiera szczególny charakter zawisły od pałającéj gry światła, od ogółu obrazu w którego ramy obiętą była, wreszcie od usposobienia naszego umysłu, jak równie od własnéj swojéj oryginalności.
 Którą ulicą wyszliśmy, jakie cyrkuły zwiedziliśmy, powiedzieć nie umiem.
 Znagła Laporte zatrzymał się.
 — Ah! rzekł, czy chcesz pan abym cię przedstawił Szejkowi Medin.
 — Co to za jeden ten Szeik Medin?
 — Jest to szeik miasta, coś nakształt prefekta policyi miejscowy Delessert.
 — I owszem! chcę, prefekt policyi tureckiego miasta, to piękna znajomość.
 — No to wejdźmy, jesteśmy właśnie naprzeciw jego trybunału.
 Weszliśmy we drzwi jakiejś stajni i postrzegliśmy wspaniałego siedmdziesięcio-pięcio lub ośmdziesięcioletniego starca siedzącego na nogach na kamienném wzniesieniu, pokrytem matami; w ręku trzymał długą fajkę, a przez bałwany dymu, lekko parą przyćmionego, widać było jego przepyszną głowę, któréj długa biała broda stanowiła sprzeczność z czarnemi jak aksamit oczami zdającemi się należeć do trzydziesto-letniego człowieka.
 Laporte wytłómaczył mu powód naszych odwiedzin, i co dosyć było trudném, usiłował mu dać do zrozumienia, iż jestem uczony, ponieważ wyraz Taleb, jak już namieniłem, daje turkowi wyobrażenie jedynie o człowieku który zatknąwszy kałamarz u pasa zamiast sztyletu, po kawiarniach opowiada rozmaite powieści.
 Szeik Medin przyjął nas łaskawie: położył rękę na piersiach, ukłonił się, oświadczył iż mię widzi z przyjemnością, kazał podać fajki i kawę, poczém paliliśmy i pili.
 Gdybym we Francyi przez trzy dni tylko palił tyle naszego żołnierskiego tytoniu i wypił tyle kawy z cykoryą, ile w Afryce wypaliłem i wypiłem przez trzy miesiące, pewno umarłbym na trzeci dzień.
 Rozmawialiśmy o spokojności miasta Tunis, bo Tunis jeżeli wierzyć należy jego Szeikowi Medin, jest to anioł łagodności, nigdy tam nie słychać o zabójstwie ani o kradzieży, wyjąwszy gdy oba te przypadki następują ze szkodą chrześcijan lub żydów, ale to się za nic nie liczy.
 W ciągu naszéj rozmowy, dwaj przystojni młodzieńcy, jeden mogący mieć lat dwadzieścia pięć a drugi około trzydziestu, ubrani po turecku, kolejno przybyli z raportami do szeika i zdawszy je odeszli. Byli to jego synowie, urzędnicy policyi, działający pod rozkazami ojca. Obu im zostałem przedstawiony i zarekommendowany, w skutku czego zapewniono mię, iż mogę dniem i nocą, bez żadnej obawy, biegać po mieście Tunis, jednak pod pewnemi warunkami, a naprzód, że za nadejściem nocy opatrzę się w latarnię, że po godzinie dziewiątéj wieczornéj nie wyjdę z miasta z powodu psów, na których ani Szeik Medin ani dwaj jego synowie nie mają żadnego wpływu.
 Po godzinie rozmowy pożegnałem mojego gospodarza.
 U sufitu dostrzegłem bardzo ładną lampę; zapytałem Lapora gdzie znajdę podobną, Laporte wypytywał oto szeika Medin, który odpowiedział mu kilka słów dla mnie niezrozumiałych. Żądałem aby mi je wytłómaczono, ponieważ zdało mi się iż zawierają żądany adres.
 O sto kroków od tego pałacu sprawiedliwości, zatrzymałem się zachwycony przed sklepem perukarza. Nigdy nie widziałem piękniejszych drzwi sklepowych, rzekłbyś że to drzwiczki z Alhambry w Grenadzie lub z Alkazaru w Sewilli. Były drewniane, zdobne trzema wschodniemi łękami, z rzeźbą tak delikatną, tak wykończoną, iż stanowiły przecudne cacko. Z razu zapragnąłem kupić te drzwi. Wszedłem do perukarza; mniemał że pragnę aby mię ostrzygł i mocno się ucieszył, wskazał mi krzesło, jedną ręką podał mi lustro, a w drugą wziął nożyczki. Ale dałem mu do zrozumienia, że na wzór Samsona wyłączną przywiązuję cenę, do moich włosów. Laporte ze swojéj strony wytłómaczył mu że przybyłem zupełnie w innym celu, że przechodząc dostrzegłem arcydzieło stolarstwa zamykające dom jego, i że pragniemy dowiedzieć się czy nie zezwoli na ustąpienie nam tego arcydzieła.
 Perukarz długo nie mógł pojąć takiego zachwycenia, a sądzę nawet że go nigdy dokładnie nie pojął; myśl, że ktoś przybył aż z Paryża aby zakupić drzwi od jego sklepu, nie mogła mu się żadnym sposobem pomieścić w głowie. Odmówił więc, ale odmówił widocznie w przekonaniu iż drwią z niego, chociaż zdaje mi się iż w języku arabskim nie masz słowa które by znaczyło drwić z kogo.
 Wreszcie dyplomatyczny charakter Laporta sprawił że perukarz seryo brać zaczął na uwagę moję propozycyą, zastanowił się i zażądał tysiąc piećset piastrów, czyli blizko tysiąc franków, skąd wniosłem że perukarz musi być żyd nie zaś arab. Summa ta zdała mi się zbyt wysoką, gdyż drzwi te zrobione we Francyi może by tyle kosztowały, kiedy przeciwnie kupione w Tunis, nie warte były pięćdziesięciu talarów.
 Dawałem za nie dwieście franków. Perukarz zamknął nam towar przed nosem.
 Miałem wielka ochotę skarcić tak nierozważny postępek, lecz wstrzymał mię tłum krajowców w koło nas zgromadzony, a równie jak perukarz zdziwiony że się giaurowi drzwi jego zachciało. Giaur więc zastanowił się iż w razie nieporozumienia, będzie właśnie słabszą stroną, że z resztą drzwi bez zaprzeczenia są własnością perukarza, a zatém ma prawo odmówić ich sprzedaży, a ściśle rzeczy biorąc prawo to mogło się rozciągać aż do zamknięcia nam ich przed nosem.
 Przeszedłszy miasto w różnych kierunkach znowu znaleźliśmy się na bazarze. Boulanger i Giraud ciągle tam przebywając odkryli rzeczy, których na pierwszy rzut oka dostrzedz nie mogłem, a mianowicie:
 Sklep z bronią, w którym kupiłem parę pistoletów srebrem wysadzanych za sześćdziesiąt pięć franków.
 Sklep wyrobów miedzianych, gdzie płaciłem po trzydzieści pięć franków za bardzo kształtne dzbanki.
 Ulicę którą zajmowali tylko sami handlarze pantofli.
 Nakoniec kwadratowy dziedziniec na który przelewa się zbyteczna pełność tureckich i arabskich pęcherzy, i do którego żydzi nie mają przystępu. Po obojętności z jaką paryżanin dopełnia tego czynu, poznać go można w każdym kraju, ale turcy i arabowie, czynu tego dopełniają z całą wschodnią powagą, przysiadając jak kobiety, co im nadaje zbyt komiczną minę. Wreszcie przybierając taką postawę ulegają przepisom religii. Nam zaś muzułmanie wyrzucają trzy rzeczy, to jest; że całujemy psy, że podajemy rękę żydom i że stojąc urynę odlewamy.
 Dwie godziny czasu strawiliśmy na przypatrywaniu się tym nowym przedmiotom i na badaniu tak nowego zwyczaju.
 Zbliżała się pora obiadowa, a ponieważ Laporte wszystkich nas zaprosił do siebie, wróciliśmy zatem do konsulatu.
 Na dziedzińcu spotkałem starszego syna szeika Medin, trzyma! on w ręku lampę którą dostrzegłem u jego ojca i którą gościnny starzec prosił abym przyjął w darze. Ale nie dosyć na tem: czterech ludzi niosło drzwi perukarza, które Szeik Medin również mi przysłał. Ten drugi podarunek wymagał wyjaśnienia, lecz to było bardzo proste. Szeik Medin jako naczelnik zapytał policyi o przyczynę widzianego zdala zbiegowiska przy drzwiach perukarza. Oświadczono mu że to zbiegowisko nastąpiło wskutek objawionéj przezemnie chęci kupienia drzwi, oraz w skutek zdziwienia w jakie to żądanie tłumy wprawiło. Przytém dowiedział się o odmowie ze strony perukarza, oraz o zbyt przesadzonéj cenie jego towaru; kazał mu wyjąć drzwi i ofiarował mi one jako rękojmię swojej wyłącznéj przyjaźni; aby zaś zastąpić nieobecne zamknięcie, umieścił pod sklepem perukarza placówkę, mającą tam czuwać dzień i noc dopóki perukarz nowych drzwi nie sprawi.
 Rozumie się że perukarz musiał płacić placówce bo Szeik Medin osądził, iż ten środek przyspieszy budowę nowych drzwi.
 Z razu równie mi trudno było pojąć ofiarę szanownego prefekta policyi miasta Tunis, jak perukarzowi moje żądanie kupna, lecz gdy pojąłem, rozpacz mię ogarnęła. Użyłem więc całéj mojéj wymowy aby nawzajem przekonać młodzieńca że daru takiego przyjąć nie mogę. Lecz myśl o własności równie niedostępną była jego głowie jak i głowie pana Proudhon. Nakoniec wytłómaczyłem mu że francuzi nie mają zwyczaju nic brać bez zapłaty, a zatem i ja nie mogę przyjąć drzwi, chociaż posiadać je chciałem.
 Poruszył głową niby chcąc powiedzie:
 — Mniemałem że Francya daléj już postąpiła.
 Lecz szanując moje skrupuły, pozostawił mi wolność odesłania drzwi właścicielowi, wszakże szepnął z cicha że daję zły przykład, i że gdyby podobne rzeczy częściéj się wydarzały, mogłyby nadwerężyć powagę władzy.
 Kazałem więc odnieść drzwi czterem ludziom którzy je przynieśli, dałem każdemu po piastrze, a zaś perukarzowi postałem ludwika, aby mu wynagrodzić nieprzyjemność jakiéj doznał z powodu mojego fantastycznego żądania.

 Rozumie się że lampę przyjąłem, ale dostrzegłem że syn Szeika Medin opuszczając mię naprawdę był zachmurzony. Mimo to jednak przyjął on w imieniu swojem i ojca zaproszenie na jutrzejszy wieczór do konsulatu, którego Laporte uczynić nie zaniedbał.

BEJ POLOWY.

Postanowiliśmy następnego dnia zwiedzić zwaliska Kartaginy, ale inaczéj się stało.
 Wieczorem, bej połowy, który w nieobecności swojego krewnego odwiedzającego Francyą, rządził krajem, kazał przywołać Laporta.
 Laporte uczynił zadosyć wezwaniu. Bej według zwyczaju przyjął go jak najuprzejmiéj. Francja oddawna proteguje Tunis, francuzi więc żyją tam nie tylko jako w kraju sprzymierzonym, ale nawet jako w kraju przyjacielskim.
 Po przywitaniu bej zapytał.
 — Wszak prawda że tu przybył francuzki statek.
 — Tak Wasza Wysokość.
 — Czy wiesz jak się nazywa?
 — Szybki.
 — Salutował dwudziestu jeden wystrzałami.
 — I Wasza Wysokość kazałeś odpowiedzieć na to salutowanie.
 — Nie inaczéj, wszak zawsze z przyjemnością witam twoję banderę.
 Laporte ukłonił się.
 — A cóż przywiózł ten okręt? spytał Bej.
 — Uczonego francuza, odpowiedział Laporte.
 — Uczonego? powtórzył Bej.
 — Tak jest Wasza Wysokości.
 Bej zamyślił się nieco.
 — A po co on tu przybył?
 — Powiedziałem, że przywiózł uczonego.
 — A co ten uczony chce tu robić?
 — Chce obaczyć Tunis.
 — I dla tego najął okręt.
 — Nie, to król mój pan, pożyczył mu tego okrętu.
 — Król twój pan pożyczył mu swój okręt?
 — Tak jest Wasza Wysokości.
 — A to dla czego?
 — Ależ powiedziałem, dla tego aby zwiedził Tunis.
 Widoczną było rzeczą że bej nie wszystko dobrze pojmował. Król Francyi pożyczając okręt Talebowi, popełniał czynnie pojęty dla umysłu poczciwego muzułmana.
 — Ale, rzekł nakoniec, to musi być bardzo wielki uczony ten twój uczony.
 — Tak sądzę, z uśmiechem odpowiedział Laporte, uczony o sile dwiestu dwudziestu koni.
 — Skoro tak, pragnę go widzieć, przyprowadź mi go.
 — A kiedy?
 — Jutro.
 — O któréj godzinie?
 — O południu.
 Laporte pożegnał beja i pędem przybiegł zwiastować nam tę wielką wiadomość. Nie można więc było zwiedzać zwalisk Kartaginy, ale trzeba było odwiedzić beja.
 Szczęściem nie zapomnieliśmy o naszych mundurach, ubraliśmy się zatem galowo, w krótkie spodnie i przypięliśmy szpady.
 Bej przyjmował nas w Bardo, swojéj fantazyjnéj rezydencyi.
 Bardo leży prawie o półtóry mili od Tunis, musieliśmy więc jechać powozem, a wiatr dął tak silny że czasem aż ustawał koń ciągnący nasz kabryolet. Wiatr ten pędził przed sobą kurzawę która nas tak w twarz kłóła, jakby każde jéj ziarnko było cząstką tłuczonego szkła.
 Wkrótce ujrzeliśmy Bardo. Jest to nagromadzenie domów, w połowie maurytańskich, w połowie włoskich, istniejące od pięciu set lat prawie, na pierwszy rzut oka podobniejsze raczéj do wioski niż do książęcéj rezydencyi: prawie wszystkie dachy są poziome, a ledwie trzy lub cztery sterczą kończato, z pomiędzy nich zaś wybiega strzała minaretu.
 W ogóle, Bardo widziane zewnątrz wygląda po europejsku. Cała tamtejsza kupiecka ludność skrzeczy w koło téj jaskini lwów, bo widzieliśmy tam krawców, szewców, handlarzy tytuniu, handlarzy owoców, którzy zapewne obowiązani są żywić, odziewać, obuwać załogę, dworzan i samego nawet księcia.
 Naprzód przedstawiono nas wielkiemu pieczętarzowi, który oczekiwał na nas w pierwszym pokoju, a przeprowadziwszy nas przez kilka innych komnat, przedstawił Bejowi polowemu, który znowu czekał na nas w salonie, szumnie nazwanym salonem francuzkim. Bej zapewne dla większego nas uczczenia przyjmował nas w swoim pokoju ulubionym, w pokoju który uważał za najokazalszy; chociaż ten francuzki pokój jak dwie krople wody podobny był do zarogatkowéj kawiarni.
 Część umeblowania w któréj przemagał turecki zwyczaj, stanowiły poduszki; w koło pod ścianami stały sofy, a Jego Wysokość Bej polowy, skurczony po turecku, ozdobiony wszystkiemi brylantowemi orderami, czekał na nas paląc fajkę.
 Nowy rodzaj uczonego bez kałamarza u boku, a z tuzinem krzyżów i gwiazd na piersiach, dziwnym mu się wydał; mimo to jednak nie dostrzegłem aby nasz widok złe na nim wywarł wrażenie.
 Pozdrowił nas kładąc rękę na sercu, kazał mi usiąść przy sobie, poczém zażądał kawy i fajek. Następnie po chwilowym namyśle zapytał zkąd przybywam.
 Odpowiedziałem że przybywam z Hiszpanii.
 Po przełamaniu pierwszéj trudności, zapytania szły kolejno.
 Co robiłem w Hiszpanii?
 Odpowiedziałem że mam zaszczyt być osobiście znanym królowi Francyi i książętom, że na nieszczęście nie żyję w zupełnie dobrem porozumieniu z ojcem, lecz za to mam niejakie względy u jego synów, że jeden z nich, o którego skonie bej zapewne słyszał, a mianowicie książę Orleański, nie jednokrotnie raczył nazwać mię swoim przyjacielem: że drugi syn, bardziéj jeszcze znany bejowi niż pierwszy, to jest książę de Montpensier, odziedziczył przyjaźń swojego brata dla mnie i zaprosił mię na swoje wesele, które właśnie odbyło się w Madrycie; że przybywszy do Madrytu zapragnąłem posunąć się do Algieru, a znowu przybywszy do Algieru, nie chciałem opuszczać Afryki, aż się pomodlę na grobie Śgo Ludwika, który jak zapewne bejowi wiadomo, byt wielkim marabutem: że właśnie miałem udać się na miejsce i wypełnić ten obowiązek, lecz zawiadomiony że bej raczy mię oczekiwać, czem prędzéj przybyłem złożyć mu swoje uszanowanie.
 Wszystko to tłómacz wyłożył bejowi, który jednak widocznie nie zupełnie kontent był z wykładu: Taleb przyjaciel domyślnego dziedzica korony, Taleb zaproszony na ślub księcia krwi, Taleb płynący parostatkiem o sile dwiestu dwudziestu koni i salutujący go dwudziestu jeden armatniemi wystrzałami, na które mu na los szczęścia odpowiedziano, i czego właśnie zdawał się żałować, wszystko to było dla beja, tak nowe, niepewne, podejrzane, iż niezawodnie byłby mi nie wierzył, gdyby nie Laporte który każde moje twierdzenie poruszaniem głowy zatwierdzał.
 Tymczasem przyniesiono nam fajki napełnione tytoniem latakie i kawę która różą pachniała.
 Wielki pieczętarz, widząc że bej zamyślił się nad tém co mu powiedziałem, zaczął ze mną rozmawiać, ja zaś odpowiadałem mu uważając ciągle na beja, który ze swojéj strony zawiązał rozmowę z Laportem. Nagle postrzegłem iż twarz jego zachmurzyła się i że westchnął prawie z jękiem.
 Przez chwilę nie przerywałem jego smutku, ale późniéj korzystając z milczenia i nie domyślając się co za chmura zaćmiła umysł naszego dostojnego gospodarza, spytałem co mu jest.
 — Jego Wysokość jest wielce niespokojny, odpowiedział mi Laporte.
 — Z powodu?
 — Że nie ma wiadomości o beju panującym, który jak panu wiadomo pojechał do Francyi, a ponieważ głoszono o wielkiéj burzy na całém środziemném morzu, przeto lęka się czy mu się nie przytrafiło jakie nieszczęście.
 Nagle myśl szybka lotem błyskawicy przebiegła mi po głowie.
 Wyjeżdżając z Algieru zabrałem był z sobą numer gazety Presse, nadeszły tam tego samego dnia; a udając się do Bardo chciałem go przez drogę przeczytać. Miałem więc tę gazetę w kieszeni i pamiętałem że w kilku wierszach które przeczytałem, była mowa o Tunetańskim beju. Żywo zatem wyjąłem gazetę z kieszeni, spojrzałem na rozmaite wiadomości i wyczytałem następującą:
 „Dzisiaj rano bej Tunetański przybył do Paryża: Jego Wysokość chociaż nieco utrudzony podróżą, cieszy się jak najlepszém zdrowiem.”
 Podałem gazetę Laportowi.
 Bej polowy patrzył na mnie zdziwiony, bo żywość naszych poruszeń dziwi zawsze mieszkańców wschodu, którzy z giestów naszych nic się domyśleć nie mogą, ponieważ giesta te szybsze są niż ich myśl Laporte przeczytał i szybko podał bejowi gazetę, pokazując mu palcem dwa wspomnione wiersze oraz tłómacząc mu je po arabsku.
 — Czy to tylko prawda? spytał bej, który nie wielką wiarę pokładał w gazetach.
 — Jest to wiadomość urzędowa, rzekł Laporte.
 — I to uczony miał tę gazetę? spytał znowu bej.
 — Tak jest.
 Odwrócił się do mnie, a twarz jego przybrała wyraz doskonałéj godności.
 — Ponieważ jesteś uczonym, rzekł, powinieneś wiedzieć jednę rzecz.
 — Jaką? spytałem kłaniając się.
 — Że każdy zwiastun dobrej wiadomości ma prawo do nagrody równéj tejże wiadomości. Zwiastowałeś mi wiadomość nieocenioną, a że nie znam nic kosztowniejszego nad znakomity order Niszam, oświadczam ci zatem że skoro przywitam mojego krewnego gdy szczęśliwie powróci, najpierwéj prosić go będę aby cię ozdobił tym orderem. Gdybym sam mógł to uczynić, uczyniłbym natychmiast, ale przywiléj ten służy wyłącznie panującemu. Powiedz mi gdzie mieszkasz, a jeżeli choć o miesiąc późniéj wrócisz do domu, słudzy twoi zawieszą ci na szyi dowód mojéj wdzięczności.
 Widząc jak chętnie ofiarowano mi order, postąpiłem z nim jak z lampą Szeika Medin.
 Przyjąłem.
 Wielki pieczętarz zażądał mojego adresu i udzieliłem mu takowy.
 — A teraz powiedz mi, rzekł bej, czy sądzisz że mój krewny długo zabawi w Paryżu?
 — Kiedy goście równie znakomici jak kuzyn Waszéj Wysokości przybywają do Paryża, Paryż, podobnie jak Theby, otwiera sto bram na ich przyjęcie, lecz zamyka wszystkie i nie wypuszcza ich.
 Każdy widzi że był to dosyć wschodni komplement.
 Bej polowy nie znalazł zapewne nic bardziéj arabskiego do powiedzenia mi, nad to co ja mu powiedziałem, bo mi się tylko wdzięcznie skłonił.
 Ten ukłon wziąłem za pożegnanie, poleciłem naszemu patronowi aby złożył moje uszanowanie u stóp Jego Wysokości, ruchy moje zastosowałem do słów tłumacza, i wyszliśmy odprowadzeni do drzwi przez wielkiego pieczętarza.
 Spieszę z wyznaniem iż bej dotrzymał obietnicy, gdyż za powrotem moim do Paryża na ulicę Joubert, sekretarz mój rzeczywiście doręczył mi przyrzeczony order Niszam, w który, wyznaję że zupełnie nie wierzyłem i o którym nadewszystko, zapomniałem.
 Bej prawdziwy, o którym dopiero wspomniałem, ten który byt we Francyi, jest to zacny i wyborny człowiek, oświadczam to bez żadnéj ujmy dla beja który nas przyjmował, i odznaczał się wyborną uprzejmością.
 Naprzód powiedzmy słówko o tym ostatnim, to jest o beju polowym. Nazywa się on Sidi Mohammed, jest krewnym rzeczywistego beja i będzie jego następcą.
 Dziedzictwo jest zasadniczém prawem następstwa w Tuniss jednak podobnie jak we wszystkich tureckich krajach, ulega licznym wypadkom, z których najważniejszym i nie rzadkim jest nadesłanie sznurka. Nazwa beja polowego pochodzi ztąd iż on dwa razy na rok przebiega regencyą z małym korpusem wojska i pobiera podatki, które stanowią dziesiątą część dochodu. Podczas takowych wycieczek, bej polowy równie jak i bej rzeczywisty ma prawo życia i śmierci.
 Dochody tunetańskiego beja wynoszą blisko dwadzieścia milionów franków.
 Wspomnieliśmy że bej rządzący jest to wyborny i wspaniałomyślny człowiek: w czasie wezbrania Loary, darował 50,000 franków dla zalanych wodą. Ben Hayat, sprawujący niegdyś u nas jego interesa, a zaś w kraju generalny skarbnik bawił w Paryżu podczas zamachu Lecomt’a na króla Francyi. Otoż skoro Ben-Hayat dowiedział się, że przez szczególną łaskę Opatrzności, król uniknął siódmego czy osmego już zamachu; posłał zaraz 10,000 franków ubogim.
 — Ktoś mu powiedział, to za wiele.
 — Z Bogiem nikt się nie rachuje, odparł Ben Hayat.
 Jeden z żołnierzy nowéj organizacyjnéj armii, o której już nieco wspomnieliśmy, uzyskawszy uwolnienie, wkrótce znowu został wzięty i zmuszony do służby. Udał się więc do Beja; z którym nawiasowo mówiąc bardzo łatwo widzieć się można. Wasza Wysokości, rzekł, ojciec mój był niegdyś bogaty i miał wielu niewolników; pomiędzy niemi intendent dostrzegł jednego odznaczającego się dobrem postępowaniem, a niewolnik ten odzyskał swobodę; późniéj ojciec mój zubożał i umarł: ja który go przeżyłem, muszę pracować od rana do nocy i zaledwie na kęs chleba zarabiam; gdybym posiadał tego niewolnika, kazałbym mu pracować na mnie, atak pracą jego wyręczony, ponosiłbym mniéj trudu i byłbym bogatszym: czy więc mogę ująć na nowo tego niewolnika?
 — Nie, odpowiedział Bej, człowiek któremu pan jego raz przywrócił wolność, powinien zostać wolnym na zawsze.
 — Skoro tak, mówił ex żołnierz, dla czego ty który słowem tak dobrze przekonać umiesz, nie czynisz tego zarówno i przykładem.
 Bej zmarszczył brwi; ale domyślając się jakiegoś zastosowania właściwego wschodnim językom, zażądał aby mu je wyjaśniono. Żołnierz uczynił zadosyć temu żądaniu.
 — Uwalniam cię na zawsze od służby wojskowéj, odrzekł mu bej, chyba że chcesz wstąpić do niéj w stopniu kapitana.
 Żołnierz wstąpił i dzisiaj jeszcze nosi na szyi złoty księżyc jako oznakę swojego stopnia.
 Drugi z poddanych żali się znowu przed bejem na niesprawiedliwość jego ulubieńca, ale bej niesłucha go i skargę odrzuca. Natychmiast skarżący ucieka się do modlitwy.
 — Czego żądasz od proroka? pyta bej.
 — Aby ciebie tak osądził jak ty mnie, odpowiada skarżący.
 — Powtórz twą skargę, może nie zrozumiałem jéj dobrze.
 Skarżący powtórzył, a bej wymierzył mu sprawiedliwość, chociaż obaj nieznali powiastki o Macedończyku który od Filipa śpiącego odwoływał się do Filipa czuwającego.
 Mieszkaniec równiny czatuje na przejeżdżającego beja i pada mu do nóg.
 — Co ci jest i czego żądasz? pyta bej.
 — Niestety! wielkie mię spotkało nieszczęście!
 — Jakie?
 — Mam kawałek ziemi graniczący z posiadłością wielkiego pana.
 — Cóż stąd?
 — Oto, wczoraj uprawiałem własnemi wołami moję ziemię a niewolnik wielkiego pana uprawiał jego ziemię również jego wołami, w tém gdy wyprzęgłem z pługa moje woły, jeden z nich dostał tak wielkiego zawrotu głowy że wpadł na wołu mojego sąsiada i od razu zabił go.
 — Cóż daléj? spytał bej.
 — Daléj, odrzekł wieśniak, każdy uznał że gdy mój wół zabił wołu mojego sąsiada, przeto tenże sąsiad ma prawo zabrać mi jednego wołu.
 — Sąd bardzo sprawiedliwy; odpowiedział bej.
 — A zatem Wasza Wysokość zatwierdzasz go.
 — Tak jest.
 — Racz więc posłuchać mię jeszcze.
 — Jakto? rzekł bej niecierpliwie, bo się spieszył.
 — Omyliłem się, powiedział wieśniak.
 — Co?
 — Tak jest, widok dostojnej osoby Waszéj Wysokości, zmięszał mię; rzecz miała się przeciwnie, gdyż to wół sąsiada zabił mojego wołu.
 — Ah!
 — I kiedy zamiast oświadczyć że mi służy prawo zabrania wołu mojego sąsiada, oświadczył owszem iż nie otrzymam żadnego wynagrodzenia.
 — A to dla czego?
 — Ponieważ sąsiad mój, jako wielki pan, wyższym jest nad wszelkie prawo.
 — W mojem bejostwie, rzekł Sidi-Mohamed, nikt nie jest wyższym nad prawo.
 — Owszem Wasza Wysokość jesteś nim.
 — Jakto ja?
 — Tak jest, gdyż to wół Waszéj Wysokości zabił mojego wołu.
 — A to co innego, rzekł bej, daję ci nie tylko wolu, ale i cały zaprząg; nie tylko zaprząg ale i ziemię którą moje woły uprawiały.
 Henryk IV nie byłby lepiéj uczynił.
 Powiedzieliśmy że bej miał wyborne serce; toteż podobnie jak Cezarowi, nie mieszkańcy kraju, lecz rada państwa, wyrzuca mu jego ludzkość.
 Ilekroć wyrzecze karę śmierci, co się rzadko zdarza, zaraz dostaje febry i oddala się od miejsca exekucyi, czując że gdyby pozostał w jego okolicy, nie wstrzymałby się od ułaskawienia winowajcy: dla tego teraz exekucye nigdy się w Bardo nie odbywają.
 Powiedzmy słów kilka o exekucyach tego rodzaju przed wstąpieniem na tron teraźniejszego beja.
 Skoro winny był z pokolenia arabskiego, bej wydawał teskeret (rozkaz, dekret, firman) odsyłający go do Dulatli, to jest do ministra sprawiedliwości, z wezwaniem aby kazał powiesić winnego. Exekucya następowała niezwłocznie: skazanego wsadzano na osła odwracając go głową do ogona, a przed nim szedł kat wołając:
 — Oto taki i taki skazany za taką to zbrodnię; niech kara na którą zasłużył i którą ma ponieść służy innym za przykład. W ten sposób oprowadzonego po całem mieście, wiodą potem do jednéj z bram zwanéj Ba-bel-Suika. Tam zakładają mu stryczek na szyję, każą mu wleźć na bramę, drugi koniec stryczka przywiązują do haka i spychają winowajcę w przestrzeń.
 Rzadko kiedy przy exekucyi ludność nie ciska kamieniami na kata: mianowicie ma to wówczas miejsce kiedy wykonawca obu nogami staje na barkach powieszonego aby uduszenie prędzéj nastąpiło.
 Europejczykowie zwykli nie znajdować się na exekucyach, z obawy aby także nie doznali obelg i kamienowania. Zresztą kary wieszania dzisiaj mało używają, a raczej zastępują takową ścięciem.
 Ostatnim winowajcą który uległ karze sznurka, był georgianin zwany El Chakir. Nadmieniamy że karę takową odróżniać należy od kary szubienicy, gdyż sznurek pozostawiony jest tylko dla wielkich panów, a szubienica dla pospolitych winowajców. Ta exekucya miała miejsce w roku 1836 czy 1837.
 Niech nam wolno będzie opisać kilka szczegółów téj exekucyi, a pewni jesteśmy że czytelnicy nasi nie pożałują czasu poświęconego na przeczytanie tego opisu.
 El Chakir georgianin, niewolnik, dał się poznać z biegłości w rachunkach Ben Hayatowi, jeneralnemu skarbnikowi beja Husseina, wuja teraźniejszego beja. Ben Hayat tem większą zwrócił uwagę na arytmetyczne zdolności El Chakira, że finanse państwa zostające pod zarządem Bacha mameluka, w największym były nieładzie. Ben Hayat zatem i kilku tunetańkich panów interesowanych losem protegowanej przezeń osoby, posunęli naprzód El Chakira.
 Powiedzieliśmy że szkatuły państwa próżne były, a kredyt beja w stanie opłakanym; cichaczem mówiono nawet o bankructwie. Bankructwo w obec żydów i krajowców nic nie znaczyło, ale w obec francuzkiego handlu, któremu bej winien był dwa miliony, ważną było rzeczą, bo upokarzało wiernych wyznawców proroka przed Nazarejczykami, przed giaurami.
 Ta właśnie myśl ciężyła w głowie beja, w chwili gdy Ben Hayat wszedł do niego.
 — Wasza Wysokość zdajesz się być smutnym, rzeki Ben Hayat po zwykłém przywitaniu.
 Bej wytłumaczył mu powody swojego zmartwienia i wstydu na jaki go narażały owe dwa miliony należne niewiernym.
 — Czy tylko o to chodzi? rzekł Ben Hayat. Bej tunetański powinien fajkę swą zapalać dwu milionową banknotą, skoro mu się tak podoba.
 Hussein odpowiedział, że gdyby posiadał dwu milionową banknotę nie użyłby jéj na zapalenie fajki, lecz na spłacenie długu europejskim kupcom.
 — Czy Wasza Wysokość potrzebujesz tylko dwóch milionów abyś uspokoił twoje sumienie? spytał znowu Ben Hayat; skoro tak będziesz je miał jutro.
 — I któż mi ich dostarczy?
 — Ja.
 — Ty?
 — Tak jest, ja, i to następującym sposobem. Przyszlę Waszéj Wysokości 500,000 franków, szczęśliwy że taką drobnostkę ofiarować mogę mojemu władcy. Wasza Wysokość rozkażesz uwiadomić trzech innych ministrów twoich, iż dozwoliłeś mi abym część majątku mojego oddal pod twoje rozporządzenie, a pewien jestem, że wszyscy trzéj natychmiast pójdą za moim przykładem.
 Béj zdumiony podziękował Ben Hayatowi, lecz nie rozumiał go dobrze, a ponieważ i czytelnikowi wolno w tej okoliczności nie być pojętniejszym od beja Hussejna, więc w kilku wyrazach wyjaśnimy mu politykę tureckiego Rotszylda.
 Ben Hayat posiadał ogromny majątek, już to dziedziczny, już nabyty z morskich rozbojów przed zniesieniem korsarstwa. Tym sposobem pięć kroć sto tysięcy franków które ofiarował bejowi, nie stanowiły nawet dziesiątej części jego majątku. Lecz drugie pięć kroć sto tysięcy franków, które za jego przykładem przelać miały do szkatuły państwa inne trzy rodziny, albo zupełnie rujnowały, albo też mocno nadwerężyć miały mienie tych współzawodniczących rodzin. Den Hayat osądził że rywal zrujnowany nie jest bynajmniéj strasznym, i gdyby znowu rodziny te nie chciały go naśladować i nie złożyły bejowi podobnéj jak on summy, wówczas byłyby zrujnowane w inny sposób, bo zrujnowane w umyśle beja.
 A tak nazajutrz o południu, Hussein miał dwa miliony. O pierwszeéjgodzinie spłacono dług kupcom europejskim, i bej mógł z podniesioną dumnie głową przechodzić obok tych przeklętych giaurów.
 Człowiekowi który wyświadczył tak wielką przysługę swojemu panu, żadnym sposobem nie można było nic odmowie, a Ben-Hayat prosił aby w dowód łaski protegowany przez niego El-Chakir zastąpił Bacha mameluka.
 Tę łaskę uzyskał.
 I w rzeczy saméj El Chakir zaledwie stanął u steru władzy, zaraz prawie pod każdym względem dał dowody nadzwyczajnego rozsądku.
 Uporządkował finanse, uorganizował regularne wojsko, pierwsze w tunetańskiéj rejencyi: słowem w jednym tylko punkcie chybił, bo zamiast pamiętać, w szczęściu o człowieku któremu los swój był winien, owszem był względem niego niewdzięcznym. Stąd poszło iż postrzeżono że El-Chakir knuje spiski z wysoką Portą, czego inaczéj pewnoby niespostrzeżono. Stało się to właśnie w chwili gdy sułtan zagroził swojemu wassalowi Hussejnowi wyprawą na Tunis.
 El Chakir od kilku już dni postrzegał jakąś oziembłość w postępowaniu z nim ze strony jego łaskawego pana; dlatego zaprzestał bywać w Bardo i pozostał w domu, bo wiedział dobrze iż tam nie przyjdą po niego.
 Nagle flota francuzka pod wodzą admirała Lalande, zjawiła się na tunetańskich wodach gotowa nieść pomoc bejowi Hussein, naszemu sprzymierzeńcowi. Hussein listownie uprzedził El-Chakira, że nazajutrz o południu nastąpi w Bardo przyjęcie admirała francuzkiego, i zaprosił by się na tém przyjęciu znajdował. Trudno było uniknąć takowéj uroczystości. El-Chakir postał do admirała dowiedzieć się czy przyjęcie rzeczywiście nastąpi i przekonał się że list beja mówił istotną prawdę.
 Jakoż nazajutrz o południu, El-Chakir wchodził do Bardo jednemi drzwiami, a admirał Lalande drugiemi. Przeprowadzono admirała do ustępowego pokoju i proszono aby się chwilę zatrzymał. Po godzinie oczekiwania, admirał Lalande mniemał że bej zapomniał o nim i prosił jednego boaba aby bejowi pamięć odświeżył. Hussein jako człowiek dobrze wychowany, uznał iż admirałowi francuzkiemu nie można kazać czekać bez przyczyny. Wkrótce więc wszedł do admirała jego kolega Assannah-Monali, admirał tunetańskiéj floty, i jak najuprzejmiéj, w imieniu pana swojego, prosił go o cierpliwość, ponieważ pan jego w téj chwili kończy mały familijny interes.
 Obaczmy co to był za interes.
 El-Chakir skoro wszedł do Bardo, natychmiast drzwi za nim zamknięto. Zaraz więc pomiarkował że się wszystko dla niego skończyło, lecz jako człowiek wielkiéj odwagi, nieokazał mimo to żadnéj zmiany na twarzy.
 Wprowadzono go do sali narad, gdzie zgromadzony był cały dywan. Przystąpił do beja Hussejna pragnąc go powitać zwyczajnym sposobem, lecz ten dał mu znak ręką aby pozostał na swojém miejscu. Wtedy dopiero bej Hussein głośno oskarżył El-Chakira o knucie spisku z wysoką Portą przeciwko niemu i zapytał obecnych na jaką karę zasługuje człowiek winien podobnéj niewdzięczności. Rozumie się iż wszyscy oświadczyli się za karą śmierci.
 — Niech więc tak będzie, rzekł bej.
 El-Chakir nie bronił się nawet: bo naprzód już wiedział że go potępią. Natychmiast wydano rozkaz przystąpienia do exekucyi. El-Chakir oświadczył iż gotów jest umrzeć, lecz prosił pierwéj o trzy łaski.
 Naprzód, aby mu pozwolono odmówić modlitwę, iżby pogodził się z Bogiem, kiedy Bóg odwócił od niego oblicze swoje.
 Powtóre, prosiłaby przed exekucyą mógł odlać urynę, iżby skonanie jego wolne było od śmiesznego wypadku który zwykle następuje przy uduszeniu.
 Potrzecie, prosił aby mógł sam namydlić sznurek którym miał być uduszony, iżby ten należytą ślizgością swoją rychléj mu śmierć przyspieszył.
 Zezwolono na te trzy łaski. Modlił się więc przez czas jakiś. Potem wyszedł pod strażą i dopełnił tego co potrzebował dopełnić na dworzu. Nakoniec z wyłączną troskliwością namydlił sznurek który go miał udusić.
 — Nie dotykaj topora, powiedział Karol! przerywając swą mowę, aby uczynić katowi tę ważną uwagę.
 W pięć minut później uduszono El-Chakira sznurkiem który sam przygotował.
 Taki to familijny interesik załatwiał bej Hussein, familijny rzeczywiście, bo El-Chakir był jego zięciem.
 Po uduszeniu El-Chakira wprowadzono pana de Lalande. El-Chakir przed śmiercią dał znakomity przykład porządku. Zdjął z palca sygnet wartujący sto pięćdziesiąt gran; a z szyi i piersi poodpinał brylantowe ozdoby, z ramienia zaś zsunął naramiennik zawierający dwanaście nieoprawnych brylantów, każdy wartości tego które nosił na palcu. Wszystko to oddał podskarbiemu beja. Wyszedł zatem z władzy równie ubogi jak gdy ją obejmował.
 Powiedzieliśmy że duszenie prawie wyszło już ze zwyczaju i że dzisiaj ścinanie zastępuje jego miejsce. Powiedzmy teraz w jaki sposób wydają wyrok, a następnie jak go wykonywają.
 Winnego prowadzą przed beja. Badanie trwa zwykle dziesięć minut lub najwięcéj kwandrans.
 Stryj obecnego beja utrzymywał ze dziesięć minut lub kwandrans zawsze mu wystarczały na poznanie czy oskarżony jest winnym lub nie.
 Bej przekonany o winności oskarżonego, porusza horyzonalnie ręką i wymawia wyraz kiss, a każdy rozumie co to znaczy.
 Boabowie, zwykle ich bywa dwóch[7], natychmiast zabierają oskarżonego i wyprowadzają go z Bardo. Gdy winny wychodzi z pałacu, wszyscy kupcy o których wyżéj mówiliśmy, rzucają się na niego, rwą mu w kawałki odzież, i tego rodzaju relikwię wyrównywającą w ich mniemaniu kawałkowi stryczka wisielca, przechowują starannie jako rzecz szczęście im przynieść mającą. Stąd wypływa że skazany prawie nago wychodzi z Bardo.
 Na miejscu exekucyi zawiązują skazanemu oczy, każą mu klęczeć i odmawiać modlitwę. Na znak boaba jego pomocnik sztyletem przebija skazanemu prawy bok, tym sposobem skazany natychmiast skłania głowę na prawe ramię; boab korzysta z chwili i za jednym zamachem jataganu oddziela głowę od tułuba.
 W niektórych okolicach Algeryi utrzymuje się jeszcze kara odwetu, lecz rzadko miewa miejsce, a mianowicie gdy rodzice ofiary są ubodzy. Wtedy przyjmują oni tak zwane Dia, tojest zamianę, pozostawiając Bogu ukaranie winnego na drugim świecie, a w tym przyjmując zapłatę za krew.
 Jednak w r. 1838 coś podobnego do starożytnej wendetty, miało miejsce w Maskarze.
 Dwoje dzieci nieprzyjaznych sobie rodzin, posprzeczały się na ulicy. Ojcowie wychodzą z domów, stają w obronie dzieci i nawzajem kłócą się z sobą. Jeden z nich wydobywa nóż, zadaje pięć razów przeciwnikowi i zabija go. Chwytają go, prowadzą do Kadego, otwierają księgę praw i czytają co następuje:
 „O wierni, prawo odwetu nakazano wam, nakazano wszystkim odźwiernym w Bardo, odźwiernym straszliwym którzy w razie potrzeby zostają katami, wolny dla wolnego, niewolnik dla niewolnika, kobieta dla kobiety.”
 W skutek tego kadi skazuje zabójcę na podobne pięć pchnięć nożem w te same miejsca w które i on uderzał, a dla zapobieżenia oszustwa naznacza miejsca. Potem mówi do najbliższego krewnego ofiary, którym właśnie był jéj brat:
 „Prawo ci go oddaje, idź i zabij go.”
 Brat uprowadził skazanego w towarzystwie czterech cziauchów, a przybywszy na oznaczone miejsce, własną ręką pchnął go pięć razy tam gdzie naznaczono.
 Za każdém pchnięciem skazany mówił:
 — To Bóg mię zabija ale nie ty.
 Ta ciągle jednaka odpowiedź, tak dalece uniosła brata, iż widząc że skazany nie umarł za piątém pchnięciem, chciał mu zadać szóste; lecz lud oparł się temu.
 Skazanego, pięćkroć przebitego, zbroczonego krwią wyrwano z rąk kata amatora i zaniesiono do pana Warnier, lekarza konsulatu, który przekonał się iż żadna rana nie była śmiertelna.
 — Oh! omdlewając zawołał raniony, jeżeli chrześcijańskie lekarstwo przywróci mi zdrowie, jakże się zemszczę!
 Niegdyś do tego trojakiego rodzaju kaźni, wypadało liczyć i karę na cudzołożnice, które wrzucano w wodę, zaszyte w worku wraz z kotem, kogutem i żmiją. Pan de Lesseps, ojciec, będąc konsulem w Tunis, wpłynął na zniesienie tej kary i sprawił że biedne grzesznice po prostu deportowano na wyspę Kerkennah. Dzisiaj więc, gdy kara prostéj deportacyi zastąpiła karę topienia, skoro małżonek schwyta swą małżonkę na gorącym uczynku cudzołóztwa, skoro ją o winę przekonają i potępią, rzecz się ma potem jak następuje.
 Sadzają ją na ośle, twarzą obróconą do ogona, do łydek przywiązują jéj kota i koguta, uwalniając od żmii któréj ukąszenie może być śmiertelne, nacierają jéj twarz węglem i zmuszają do wołania co chwila:
 — Oto kara oczekującą kobiety które podobnie mnie postępować będą.
 Potem skazaną odwożą na wyspę Kerkennah.

 A teraz kiedy do tego przyszło, powiedzmy nieco o arabskiéj kobiecie.

ŻONA ARABA.

Żona wielką gra rolę w życiu araba, mianowicie gdy ten wiedzie życie koczujące. Im bardziéj zaś arabka zbliża się do miast, to jest do tureckiej cywilizacyi, tem bardziéj traci na swojéj wadze.
 Mahomet, jako doskonały znawca ludu który ucywilizować przedsięwziął, przyrzekł był prawowiernym swoim raj zupełnie zmysłowy, upiększony umierającemi w walkach z chrześcijanami. Każdy taki miał znaleść w raju oprócz hurysek ogólnéj wszystkich nagrody, kobiety które najbardziéj kochał, konie które najlepiéj lubił i najwierniejsze psy swoje.
 Muzułmanin ma prawo pojmować cztery szlubne małżonki, nałożnic zaś utrzymywać mu wolno tyle, ile ich wyżywić zdoła. Arab, prócz tego, rozwodzić się może podług woli: w Maskarze pamiętano pewnego marokanina nazwiskiem Sidi-Mohamed-Ben-Abdalah, który miał dziewięćdziesiąt lat i żenił się dziewięćdziesiąt razy. Miał pięćdziesiąt dzieci, z których trzydzieści sześć dotąd żyje.
 Kobiety arabskie w domowem pożyciu są niewolnicami, wychodzą zawsze zakryte. Zapytywać araba o jego żonę, jest to znieważać go. Można go spytać: Jak się ma twoja rodzina, twoja ciotka, babka? lecz, o żonie, powtarzamy, ani słowa wspominać nie należy.
 Im więcéj arab ma żon, tém jest bogatszy; jedna doi krowy, owce i wielbłądy: druga chodzi po drzewo i wodę, zaradza potrzebom namiotu lub domu; ostatnia zaś a tém samém najukochańsza, mniejszym trudem niż tamte używa życia, dopóki miłość męża czyni wyjątek na jéj korzyść: nakoniec najstarsza z czterech ma ogólny nadzór nad gospodarstwem.
 Ktoś powiedział że kobieta arabska nie jest kobietą, lecz samicą. Jest to prawda i nieprawda. U ludzi biorących rzeczy powierzchownie i mieszających rasy, kobieta maurytańska, kobieta miejska jest samicą, prawda, lecz z niejakiemi wyjątkami. Kobieta arabska, kobieta obozowa, koczująca, jest kobietą prawdziwą.
 Zajmijmy się naprzód kobietą maurytańską, to jest samicą.
 Maurytanka bywa zazwyczaj dziwnie lecz czarownie piękna. Cerę ma białą i gładką jak mleko, wielkie czarne oczy, kibić nieco za silną, i usposobiona do tycia w miarę wieku, ramiona i ręce prześliczne, gardło miernie grube. Jak wszystkie kobiety pustyni, na głowie tylko pielęgnuje włosy, resztę ciała ma nieporosłą.
 Powiedzieliśmy że maurytanka jest samicą, ale samicą zalotną jak kotka, jak gronostaj lub mysz. I rzeczywiście, ponieważ nie ma nic do czynienia, ciągle więc zajmuje się strojami, które wkłada i zdejmuje nieustannie pijąc kawę i paląc maggiun. Strojenie się zależy na uczesaniu włosów, umalowaniu powiek, brwi, paznokci, wierzchu rąk i stóp, oraz na przylepianiu muszek. Taka toaleta jest tem bardziéj chwilowa, że maurytanki myją się trzy lub cztery razy dziennie. Włosy czeszą one grzebieniami podobnemi do naszych, które dostają z Europy i któremi potem też włosy spinają. Powieki malują sobie khalem, czyli tak zwaném alkifu, to jest proszkiem ze spalonych pereł, jaszczurek i innych kabalistycznych zwierząt. Proszek ten chowają w flakonikach drewnianych, srebrnych lub złotych, stosownie do majątku właścicielki. Doskonale zaokrąglony patyczek pogrąża się w tym proszku. Kobieta prowadzi tym patyczkiem po powiekach, nad lewem okiem w prawo, nad prawem zaś w lewo i tym sposobem na powiekach pozostawia czarne warstwę, powiększającą oko, nadającą mu blask niepojęty i pewną dzikość. Brwi zaś malują chińskim atramentem, nadając im tym sposobem doskonałą regularność: to też kochanek poeta powiada o brwiach swojéj kochanki.
 — „Brwi mojej ulubionéj są jak dwa pociągi pióra wprawną ręką zakreślone.”
 Paznokcie, wierzch i rąk i nóg malują sobie nennahem: a tak umalowane paznokcie, ręce i nogi przybierają kolor prawie czarnéj cegły, i to właśnie jest nąjmniéj piękném w całem tem kolorowaniu.
 Pozbawianie się włosów odbywa się co miesiąc, za pomocą pomady którą maurytanki robią same, i do któréj wchodzi znaczna ilość siarki, arszeniku i szarego mydła. Gdy nadchodzi dzień téj małéj operacyi, nacierają sobie ciało takową pomadą i kąpią się; po chwili natarcie skutkuje, a włosy wychodzą za najlżejszém dotknięciem.
 Dopóki maurytanki lub arabki są młode i ładne, excentryczność ta na dobre im wychodzi, bo wyglądają jak starożytne marmurowe posągi. Ale każdy pojmuje że starość i macierzyństwo, wielkie zmiany sprawiają w téj wyłącznéj piękności.
 Odzież kobiet w ogólności składa się z bardzo przezroczystéj koszuli, przez którą widać łono: z jedwabnych, szerokich, czerwonych, niebieskich lub zielonych spodni, złotem wyszywanych i tylko do kolana spadających; pończoch nie noszą, a stopy ubierają w aksamitne haftowane pantofle, które prawie zawsze zrzucają gdy śpią.
 Bogate maurytanki stroją się w naszyjniki, naramienniki i złote blaszki. Widziałem niektóre dźwigające na sobie, w ten sposób około dwóch do trzechset mabulów.[8] Zdjąwszy odzież, nawet śród najpoufalszych i najczulszych stosunków, zachowują wyżej wspomnione ozdoby. Kobiety średnie majętne, złoto zastępują srebrem, a kobiety ubogie, zdaniem mojem, wynalazły sobie ozdobę wyrównywającą złotu i srebru. Biorą one pomarańczowy kwiat, nawłóczą je na jedwab i ubierają tem głowę, szyję, ramiona, ręce i nogi. Zresztą, maurytanki bądź ozdobione złotem, srebrem lub pomarańczowym kwiatem, są to istne pachnące kadzielnice.
 Samo z siebie wynika że arabki, maurytanki i w ogólności afrykanki, nie umieją ani czytać ani pisać, a śpiewu który nieustannie powtarzają wyuczyły się na pamięć.
 Mówiąc o kobietach hiszpańskich, wskazaliśmy prawie w każdéj jakąś przyjemną wadę. Lecz bylibyśmy wielce niesprawiedliwi, czyniąc ten sam wyrzut kobietom maurytańskim lub arabskim.
 Teraz przejdźmy do kobiety arabskiéj.
 O ile życie kobiety miejskiéj jest materyalne i zwierzęce, o tyle życie kobiety koczującej jest niemateryalne i poetyczne. Ta żywi się zaledwie kilku daktylami, zaledwie rzadko kiedy wypije kilka kropel wody, lecz cała oddana jest roskoszom wyobraźni. Arabka żyje cała poezya, a mianowicie wierszami które kochanek tworzy dla niéj lub ona dla niego.
 Oto próbka takiej poezyi.

KOCHANEK DO SWOJÉJ ULUBIONÉJ.

Usta twoje rumiane jak hennah,
Zęby szklniące jak kość słoniowa.
Twoja szyja, to sztandar
Na polu bitwy rozwity.
Piersi twe jak srebro gładkie,
A twa szyja, to śnieg,
Śnieg, co pada w zimie.

Twa kibić jak minaret miasta,
Minaret z białego marmuru.
Najbardziej roztargniony widzi go
Zdala, zwilżonem okiem.
Gdy idziesz, toś podobna
Do trzciny wichrem kołysanej.
Twoje oczy, to otwór strzelby,
Bo zabijają jakby prochem.

KOCHANKA DO ULUBIONEGO.

 Mój ulubiony, serce moje kocha cię a oczy szukają. Kiedy wiatr wieje od strony duaru który zamieszkujesz, sny miewam piękne i wstaję szczęśliwsza.
 Lubię patrzeć, siedząc pod namiotem, jak przejeżdzasz na twojéj białéj klaczy Merienie, osiodłanéj zlotolitym rzędem, bo wtedy spływają z mych oczu dwie lekkie perły. Ręką dajesz mi znak pożegnania. A ja pytam spojrzeniem: Kiedy powrócisz!
 Kobieta arabska, żyjąca ciągle w świecie urojeń, dziwnie się wyraża. Ona to podżega swojego kochanka lub męża, do namiętnych czynów które wstawiły średnio wiecznych naszych rycerzy. Arab z pustyni jest jeszcze dotąd arabem trzynastego lub czternastego wieku, to jest człowiekiem ryzykownych turniejów i szalonych przedsięwzięć.
 W roku 1825, kiedy bej Hussein zarządzał prowincją Oranu, w celu pobrania podatków, rozłożył się był obozem nad brzegami Miny. Pewien młodzieniec z pokolenia Mohol, zwany Hamud, kochał się szalenie w młodéj arabce zwanéj Yamina. Umówiono się zupełnie i wszystko przygotowano do ich małżeństwa, aż znagła, Yamina na widok obozu Husseina, oświadcza kochankowi, iż nie pójdzie za niego skoro przy weselnym obiedzie nie napije się z srebrnéj miseczki beja.
 Srebrna miseczka jest nieodzownym sprzętem arabskiego jeźdźca. Ma ona kształt kubka z antabą, do któréj przywiązany jest sznurek czerwony lub zielony na cztery stopy długi. Jeździec czy w bród przebywa rzekę, czy też w galopie strumień przeskakuje, zawsze wodą miseczkę napełnia; potem nadając jéj ruch wirowy tak szybki aby żadna kropelka wody nie spadła na ziemię, płyn ten ochładza jak najdoskonaléj.
 To powiedziawszy o miseczkach w ogólności, wróćmy do miseczki beja Hussejna.
 Yamina wręc oświadczyła Hamudowi, że nie pójdzie za niego, chyba że na weselnéj ich uczcie poda jéj napój w miseczce beja Husseina. Taki kaprys bynajmniéj nie zdziwił Hamuda owszem nawet wydał mu się bardzo naturalnym; Hamud więc za nadejściem nocy przybył na brzeg rzeki po za którą był obóz, rozebrał się i zachował przy sobie jedynie pas i mun. Mun jest to mały arabski nożyk, bardzo ostry, z rękojeścią koralem wysadzaną, którym beduinowie zwykle odcinają nam głowy, podobnie jak to czynili średniowieczni kaci, gdy miecz od razu dzieła swojego nie dokonał.
 Dla czegóż Hamud rozebrał się? naprzód dla tego, że w nocy trudno dostrzedz człowieka mającego brunatną skórę, a potem dla tego że psy nie szczekają widząc nagiego człowieka; lecz proszę niech mi kto wytłomaczy ten fakt u arabów niezaprzeczony. Hamud więc rozebrał się do naga, ścisnął się tylko pasem, wziął nóż do ręki aby był gotów do napaści i obrony, przebył rzekę, położył się na brzuchu i jak wąż prześlizgnął się pomiędzy jukami otaczającemi zwykle namiot dowódzcy. W tem wychodzi człowiek z pod tego namiotu. Hamud wsuwa się pod jedną jukę, a ów człowiek właśnie na niéj siada i Hamud poznaje w nim posługacza beja. Hamud zatrzymuje oddech i leży spokojnie. Posługacz (cziauch) nakłada fajką, wypala ją i resztę żarzącego się jeszcze tytoniu wysypuje na plecy Hamuda. Hamud niewzruszony jak Spartanin, czeka aż ogień zgaśnie, aż cziauch wstanie, oddali się i zniknie, a potem gdy znikł, Hamud czołga się znowu ku namiotowi beja. Tam przez chwilę oddycha, podnosi głowę, postrzega że bej i wszystko koło niego śpi, wchodzi więc czołgając się, porywa miseczkę i wychodzi również czołgajęc się.
 Wszak rzec można iż to przygoda Dawida z Saulem?
 Wróciwszy na przeciwny brzeg rzeki, Hamud wstaje i woła.
 O! Turcy, wejdźcie no do namiotu beja Hussejna i spytajcie go co zrobił ze swoją srebrną miseczką.
 Ten wyskok dumy tylko co niezgubił Hamuda, bo przebudzone placówki pospieszyły do namiotu beja, postrzegły że miseczkę skradziono i na los szczęścia dały ognia w kierunku głosu który słyszały. Hamud właśnie ubierał się, a stracona kula nogę mu strzaskała. Zdziwienie raczéj niż ból, nowy mu krzyk wyrywa. Turcy przebywają rzekę i znajdują Hamuda tarzającego się we krwi własnéj. Przyprowadzają młodego araba przed beja Husseina, który pyta go o powód kradzieży, a mianowicie o powód takiéj lekkomyślności.
 Wtedy Hamud opowiada mu swą miłość dla Yaminy, i oświadcza że zapragnęła pić z czary beja.
 Bej daje mu dwieście duros, darowuje czarę i kazawszy własnemu chirurgowi aby go opatrzył, rozkazuje zarazem aby Hamuda odniesiono do domu.
 W trzy miesiące późniéj, nastąpiła weselna uczta, a Yamina stosownie do żądania które Hamud tak drogo opłacił, piła z srebrnéj czary beja Husseina.
 Ta powiastka dosyć dobrze maluje straszliwe i poetyczne urojenia arabskiéj kobiety, która zwykła zajmować się sobą jedynie dla przypodobania się mężowi, która dla niego tylko bywa zalotną. Samo z siebie wynika, że skoro się w innym zakocha, to ku kochankowi zwraca wszystkie swoje myśli; dla kochanka naraża się na największe niebezpieczeństwa: to też kochanek zawsze, a przynajmniéj w jéj oczach, bywa najśmielszym jeźdźcem, najodważniejszym wojownikiem, najzawołańszym myśliwym. Z resztą, ponieważ namiętność mężczyzny wyrównywa namiętności kobiety, jeżeli więc kobieta odmawia lub nie kocha, a skoro odmawia to dla tego że nie kocha, arab żelazem mści się na niéj, bo arab zakochany albo posiada przedmiot swojéj miłości, albo go zabija.
 Wynika stąd że skoro małżonek jest zazdrosny, to podanie o Otellu mimo całéj swojéj okropności, mniéj jest jeszcze okropnem niż rzeczywistość. Atoli chytrość zawsze prawie góruje nad zazdrością. Mimo skórzanych worków, mimo przebijali sztyletami, mimo uduszeń, cudzołoztwo najpospolitszym jest między arabami.
 Arab częstokroć bywa zakochany chociaż nawet nie widział nigdy przedmiotu swojéj miłości. Kocha się na wieść o jéj kształtach, o jéj piękności, kocha się gdy usłyszy o niéj kilka słów od żydówki kupczącéj świecidłami, która to cudo pustyni niezasłonięte widziała. Wtedy kochanek posyła adjuzę do osoby któréj miłość pozyskać pragnie: adjuza jest to rajfurka z Sahary i z Sahel, która dostaje się do dziewicy i przedstawia jéj miłość swojego protegowanego.
 Ponieważ mężczynźi chodzą z odkrytemi twarzami, przeto kobiety znają ich. Adjuza więc téj którą namówić pragnie opowiada, że ten a ten, syn tego a tego kocha się w niéj: że jest to ten sam sławny myśliwiec który zabił lwa, że to ten sam śmiały jeździec który poskromił najniedostępniejszego rumaka; że to ten sam nieustraszony wojownik który w ostatniéj potyczce zabił tylu nieprzyjaciół. Nadto, kiedy kochanek jest bogaty i polecił jéj aby złożyła podarunki jego ulubionéj, adjuza świeci w oczy młodéj dziewicy naszyjnikami, koralami (bransolety noszone na nogach), a nawet i złotemi blaszkami.
 Kobiety arabskie nie wstydzą się przyjmować darów, a w razie przyjęcia zalecanek, mają trojakie sposoby naznaczania schadzek: u źródła, pod namiotem, albo w atuczy.
 Jeżeli schadzka naznaczona u źródła, gdzie się zawsze znajduje kilka innych kobiet, kochanek przybywa w towarzystwie najlepszych swoich przyjaciół, którzy mu niosą pomoc skoro jego wyprawie grozi jakie niebespieczeństwo. Wtedy kobiety i przyjaciele porozumiewają się, tworzą niejako towarzyski kordon; a obaj kochankowie odchodzą i znikają po za skałą, w lasku lub w najbliższych krzakach.
 Jeżeli pod namiotem, zawsze podzielonym na dwie części męzką i żeńską, kobieta uprzedza swojego kochanka w chwili w któréj mąż zwykle ją od siebie oddala, i wtedy, podczas ciemnéj nocy kochanek zawsze w towarzystwie swoich przyjaciół, uzbrojonych jak na wojnę, wciska się do namiotu pomiędzy pikietami i dostaje się do kobiet, które o téj okoliczności równie jak i o innych tajemnicę najświętszą zachowują.
 Jeżeli w atuczy, atuczą nazywa się skrzynia umieszczana na grzbiecie wielbłąda, w któréj podróżuje kobieta podczas przeprowadzin: jeżeli więc w atuczy, kochanek daje jednemu ze swoich przyjaciół swojego konia i swoję odzież; przyjaciel przejeżdża się z daleka, a podczas gdy mąż uwiedziony podobieństwem, ściga kochanka wzrokiem, ten grubą odzieżą okryty, dostaje się pomiędzy służących, powoli zbliża się do wielbłąda który niesie jego kochankę i korzystając z przyjaznéj chwili za jéj pomocą, dostaje się do atuczy.
 Rozumie się że kochankowie schwytani na takim uczynku, natychmiast zabijani zostają.
 Arabka skoro tylko pokocha, nie opiera się; owszem sama uprzedza żądania swojego kochanka i do ich spełnienia dopomaga wszelkiemi sposoby jakie są w jéj mocy. Skoro zaś kobieta jest cnotliwa, a raczéj nie kocha i odmawia, kochanek przysięga na głowę proroka, że ona do niego należeć będzie, lub że ją zabije. Po takiéj przysiędze, wybiera on dżdżystą noc, dla uniknienia czujności, i równie jak na miłosnych schadzkach bierze z sobą przyjaciół, wciska się pod namiot, strzela do swojéj kochanki z pistoletu, lub przebija ją sztyletem, albo urzyna jéj pierś, nos, uszy. Na krzyk ofiary, wszyscy się budzą, przybiegają, ale zawsze za późno, bo morderca zwykle już zniknie. Czasem, na taką przysięgę kobieta odpowiada kochankowi wydając go przed swoim mężem, braćmi lub krewnemi: wtedy nie ustająca straż otacza zagrożoną kobietę, a zabójstwo przemienia się w potyczkę, potyczka w rzeź.
 Niekiedy kobieta bywa do tego stopnia romantyczna, że swojego kochanka do ostateczności doprowadza, a kiedy ten nakoniec przybywa, ona oświadcza że odmawiała tylko dla wypróbowania go; podaje mu rękę, a zamiary zemsty przemieniają się w noc miłosną.
 Prawo zaleca muzułmanowi aby każdéj nocy używał jednę z żon swoich: każda więc ma swoję koléj, a zapomnienie w tym względzie, nieraz ze strony kobiety staje się powodem do żądania natychmiast rozwodu.
 Zresztą, maurytanka lub arabka tém się różni od europejskiéj kobiety, iż bez zaprzeczenia przyznaje mężczyźnie wyższość nad sobą i że mu ulega z obowiązku, groźba jednak albo nawet nie zasłużone uchybienie często zemstę jéj sprowadzają.
 Khadidżia, córka beja Oranu, miała kochanka nazwiskiem Bugrada. Raz Bugrada przybył do kochanki i dał jéj do zrozumienia, że jakkolwiek jest córką beja, jednak on nią rozporządza i może ją zgubić skoro mu do tego przyjdzie ochota.
 — Nie słusznie przemawiasz do mnie w ten sposób, odrzekła mu Khadidżia, nie lękam się ciebie; wiedz owszem że, raczéj my kobiety dajemy śmierć lub życie, skoro taka nasza wola.
 — Bah! odparł Bugrada, sam tylko Bóg ma taką władzę.
 Zaledwie to wyrzekł, a na wyższéj galeryi usłyszano kroki beja Osmana, który ciężko chodził, bo był tłusty. Bugrada przeląkł się, bo ujęty przez Osmana, mógł to głową przypłacić; ale Khadidżia bynajmniéj nie zmieszana, ukryła kochanka w ogromnym kufrze stojącym w jéj pokoju.
 Bej wszedł, a że chciał usiąść. Khadidżia wskazała mu kufer; bej usiadł rozmawiał i żartował ze swoją ukochaną córką. W tém Khadidżia znagła zmienia rozmowę, pokazując na pyszny Jatagan w złotéj pochwie który mu wisiał u pasa ojcowskiego.
 — Czy prawda ojcze, pyta że twój jatagan kraje żelazo?
 — Bezwątpienia, odpowiada bej.
 — Nie wierzę temu, mówi Khadidżia, i pozwalam uderzyć dwa razy, nie aby pokrajać żelazo, ale odbić wierzch mojego kufra.
 — Żądam tylko jednego, odpowiada bej wstając gotów czynem poprzeć swoje mniemanie.
 Ale Khadzidżia wstrzymuje podniesieną już prawicę jego.
 — Dobrze, dobrze, mówi, wierzę ci ojcze na słowo, nie psuj mi mojego pięknego kufra sprowadzonego z Tunis.
 Bej schował jatagan do pochwy i wyszedł w dziesięć minut późniéj.
 Wtedy dziewica wydobyła z kufra w pół umarłego Bugardę i rzekła mu:

 — O moje oczy! o moje serce! bądź odtąd rozsądniejszy i nie zaprzeczaj nigdy wszechmocności kobiet.

MARABUT FATHALLAHA.

Była trzecia po południu gdyśmy wrócili z Bardo, a więc za późno na zwiedzenie zwalisk Kartaginy, ale jeszcze dosyć wcześnie na wycieczkę do marabutu Sidi-Fathailaha.
 Powiedzmy tymczasem cokolwiek o marabutach w ogólności, po tem powiemy o marabucie Sidi Fathallaha w szczególności.
 Marabut pochodzi od arabskiego wyrazu marleoth, który znaczy wiązać, podobnie jak religijny pochodzi od wyrazu religare.
 Przez rozciągłość, marabut nadal swą nazwę poswięconemu sobie grobowcowi, który często bywa tylko niejako kamiennym namiotem w którym mieszkał za życia. Zowią więc marabutami małe budowle o okrągłych dachach, zasiane w okolicach afrykańskich miast, a niekiedy znajdowane nawet w odległych pustyniach. Przy takich marabutach karawany zwykle stają na spoczynek. Nadto są one miejscem schronienia: a kiedy skazany skryje się do marabutu, nie wolno go tam zabijać; ale ustawiają się straże na około aby nie mógł wyjść, podają mu chleb i dzban wody i zamurowują drzwi.
 Dłużnik którego chcą aresztować za długi, także w marabucie znajduje schronienie; ale wierzycielowi wolno przypieczętować łańcuch do muru i zamknąć tym sposobem dłużnika, który przez prawo schronienia zyskuje to tylko że więzienie skażone zamienił na więzienie święte.
 Te małe pomniki rzeczywiście nazywają się Khubbah, to jest grobowiec. Lecz, jak powiedzieliśmy, zachowamy im zwykłą ich nazwę.
 Marabuty znajdują się nawet w pustyni Sahara; gdzie, jak powiadamy, służą karawanom za miejsce spoczynku, a za bezpłatną i świętą oberżę zbłąkanym podróżnym. Bogaci składają tam ofiary z daktyli, sucharków, suchych fig, mąki i. t. p. Ubodzy zaś których traf tam sprowadza, jedzą z głodu te zapasy tak przez nich zwanéj boskiéj miłości. Lecz biada temu ktoby zapragnął unieść z sobą choć jeden daktyl, figę lub ciastko, albo szczyptę mąki! Zginąłby niezawodnie w drodze.
 Tyle o marabutach kamiennych; przejdźmy teraz do marabutów cielesnych.
 Marabut jest to człowiek uznany za świętego, albo taki który ten tytuł po przodkach odziedziczył. W Afryce szlachectwo religijne jest dziedzicznem, jak u nas było niegdyś szlachectwo togi lub miecza.
 Do głośnego ze sławy marabuta przychodzą radzić się o mil dziesięć, dwadzieścia, a nawet i sto. Każdy stosownie do potrzeb zadaje mu pytania, jeden żąda deszczu, drugi pogody, ten łaski szeika, tamten miłości kochanki. On zaś daje amulety. Amulety takowe, głównie zawierają w sobie wyjątki z koranu złożone z pobożnych maxym. Maxymy zaś pisane są na pargaminie wyciętym w bardzo skomplikowane kwadraty lub rozwartokąty. Noszą się albo na szyi albo na ręku jak bransoletki.
 Kazałem sobie był przetłomaczyć kilka takich amuletów; jeden z naszych arabskich kupców nosił następny:
 „Bóg dozwala handlu ale zabrania lichwy.“
 Nasz janczar zaś nosił następujący i podług mnie dla niego niestosowny:
 „Małżeństwo jest jak oblężona twierdza: ci co są zewnątrz pragną wejść do niéj, co zaś wewnątrz, wyjść pragną.”
 Spytałem czy właściciel ąmuletu jest żonaty. Amulet przyniósł mu szczęście, został więc bezżennym.
 Pewien laleb, to jest mój kolega, pokazał mi taki amulet;
 „Gdyby koran, zamiast zstąpić w ręce Mahometa, zstąpił był na jaką górę, bylibyście widzieli tę górę uginającą się przed bojaźnią Pana.”
 Ja sam posiadam także amulet, dany mi przez jednę z tych świętych osób, gdy się dowiedziała że należę do szanownego pokolenia uczonych, brzmi ono następnie:
 „Gdyby wszystkie drzewa na ziemi piórami były, gdyby morze było z atramentu i siedm razy większą miało rozciągłość, pióra te i atrament nie starczyłyby na opisanie pochwał Boga.”
 Marabuci nadto leczą z niektórych chorób, nadają płodność niepłodnym kobietom, pomnażają zwierzęta; wszystkie zaś te cuda jedni dopełniają modlitwą, drudzy zaś dotknięciem.
 Nazwę marabuta posiadającego już jakąkolwiek sławę, zawsze poprzedza tytuł Sidi, co znaczy Jego Wysokość: i tak mówią Sidi-Fathallah, Sidi-Mohammed, jak mówiono w średnich wiekach jego Wysokość Święty Piotr, jego Wysokość Święty Paweł.
 Największym muzułmańskim świętym, którego najczęściéj i najwyraźniéj wzywają, jest Sidi-el-Hadzi Abd-el-Kader-el-Dżelali, którego grobowiec znajduje się w Bagdadzie i na cześć którego rozsiano mnóstwo mogił po całéj Algeryi. Jest on wyłącznie patronem ślepych, których prawie zawsze słyszałem żebrzących jałmużny, wzywając jego imienia. W Bagdadzie, w grobowcu tego świętego, emir Abd-el-Kader, zaprowadzony tam przez ojca, miał objawienie że kiedyś zostanie emirem wiernych.
 Niekiedy marabut bywa rzeczywiście niegodziwym łotrem ale przez to bynajmniéj nie traci swojego uroku, bo muzułmański fatalizm wszystko tłomaczy: Bóg tak chciał! Bóg dobrze zrobił to co zrobił! tajemnica u Boga zapisana!
 Muzułmanin nigdy się nie kłopocze bo ma zawsze na ustach te trzy odpowiedzi.
 Auzoniusz Chancel, nowy nasz towarzysz a raczéj nowo zaciężny przyjaciel w Algierze, opowiadał mi, że pewnego dnia polując powyżej Mahelma i idąc wzdłuż rzeki Ned-el-Agar, objętéj strasznym wąwozem i wpadającym do morza. koło Zeralda, zginął w téj jaskini panter i dzików; szukając tego wyniosłego miejsca skąd mógłby panować nad okolicą, doszedł do kilku lepianek w których mieszkała arabska rodzina; o kilka kroków od tych lepianek wznosił się marabut który Chancel rzeczywiście poznał. Był to marabut Sidi-Mohamme-da, Mta-Ned-el-Agar.
 Chancelowi dokuczało pragnienie, wiedział że przy tym marabucie płynie wyborne źródło; pobiegł więc tam, lecz źródła tego strzegł wąż: strzelił więc a wąż poszedł strzedz Acheronu. Na odgłos strzału, zjawiła się jakaś murzynka i postrzegłszy pijącego Chancela, podczas gdy wąż z roztrzaskaną głową zdychał, zaczęła jęczeć przeraźliwie. Chancel spytał co jéj się stało.
 — Ah! zawołała, nieszczęśliwy giaurze, zabiłeś duszę Sidi-Mohainmeda!
 — A to jakim sposobem?
 — Takim sposobem że Sidi-Mohainmed po śmierci przemienił się w tego węża.
 Chancel rozpaczał iż dopuścił się takiego morderstwa. Całe duro zapłacił za swą zbrodnię, a murzynka przestała krzyczeć, czego właśnie pragnął Chancel; lecz ciągle płakała, na co on zgoła niezważał, i religijnie biorąc węża zaniosła go do wnętrza marabuta i umieściła na łożu usłanem z pomarańczowego kwiatu.
 Źródło którego strzegł wąż tak nieszczęśliwie zabity przez naszego przyjaciela, miało przywiléj leczenia chorób oczu; Chancel nie słyszał jednak aby po zgonie swojego strażnika straciło na swojéj wartości.
 Ostatni marabut, zmarły w Tunis, wielce tam był czczony, zwykle przebiegał ulice na małym osiołku ustrojonym w grzechotki, pochowano go zaś w meczecie który Ben-Hayat, jeneralny poborca beja, ten sam który dał 10000 franków ubogim, podczas gdy Lecomtowi nie udał się zamach na króla Ludwika Filipa, kazał wybudować na wzór kościoła świętéj Magdaleny. Bej i wszystkie osoby znakomite szły za jego trumną, dom jego sprzedano za 50,000 piastrów, osła za 6,000 a kij za 500. Obecnie największą wziętość ma w Tunis marabut Sidi-Fathallah! Bóg otwiera wrota szczęścia.
 Jego to właśnie zamierzaliśmy odwiedzić. Zapewne dla tego że przybrał nazwę Bóg otwiera wrota szczęścia, posiada wyłączny przywiléj czynienia płodnemi niepłodne kobiety.
 Sposób dojścia do tego celu jest na pozór dosyć dziwny.
 O sto kroków od wioseczki w któréj mieszka, znajduje się pochyła skała, wysoka blizko na sześćdziesiąt stóp. Kobiety więc pragnące uzyskać od Boga łaskę zostania płodnemi ześlizgują się dwadzieścia pięć razy z wysokości téj skały aż na dół, to jest:

Pięć razy na brzuchu,
Pięć razy na grzbiecie,
Pięć razy lewym bokiem,
Pięć razy bokiem prawym,
I pięć razy głową na dół.

 Tego dopełniwszy, modlą się całą godzinę z marabutem, a skoro są piękne i młode, rzadko kiedy urok nie zostaje zdjęty i wracają do domu ciężarne.

 Tą razą Giraud, towarzyszył nam w wycieczce; z wielkim żalem rozstał się z Desbarolle’m, Boulangerem, Alexandrem, Chancelem i Maquet’em biegającemi po ulicach Tunis, a chociaż w wigilją zrobił szkic pewnéj przygody, towarzyszył mu jednak, bo aby mi zrobić przyjemność zawsze gotów jest wyrzec się wszelkich przygód na świecie.
 Wsiedliśmy do kabryoletu Laporte’a i w ciągu pół godziny przybyliśmy do wsi. Najpierwéj uderzyła nas bardzo ładna kawiarnia, przy któréj drzwiach stał arab i rozmawiał z drugim siedzącym i palącym fajkę: obraz był gotów, Giraud więc wyjął swoje album i zrobił kopią z natury. My tymczasem piliśmy kawę we wnętrzu budynku.
 Gdy Giraud skończył rysunek, gdy wyprzężono kabryolet i konia umieszczono w stajni, poszliśmy piechotą ku cudownéj skale; im daléj postępowliśmy, tém pilniéj staraliśmy się aby nas nie postrzeżono; nakoniec stanęliśmy naprzeciw świętego kamienia.
 Kilka kobiet miało właśnie zamiar ześlizgiwania się; a jedna już tylko pięć razy miała wykonać to ćwiczenie, a zsuwała się głową na dół. Wtedy pojęliśmy dlaczego Laporte tyle starał się aby nas nie widziano. I rzeczywiście zaledwie pielgrzymki postrzegłszy nas, zaraz uciekły krzycząc przeraźliwie. Dopuściliśmy się zatem niejakiego świętokradztwa, wypadało więc uspokoić niewiasty których wrzaski, mianowicie dla giaurów, dosyć były niebezpieczne. Laporte wyprawił do nich pasterza który pasł kozy w pobliżu, i zobowiązał go aby im oświadczył że trzy indywidua które im przeszkodziły w ich pobożnym czynie są, jeden francuzkim konsulem, drugi wielkim malarzem, a trzeci wielkim lekarzem.
 Rozumie się że ja byłem lekarzem.
 Maurytanki nic nie odpowiedziały, a zaniechały wrzasków, co już stanowiło pół wygraną. W parę minut później ujrzeliśmy, jak z za węgła domu spoglądały nas, i to było zupełną wygraną. Widzieliśmy jednak, że wyglądały nakształt ptaków które tylko co usiadły na ziemi i zaledwie skrzydła przytuliły, że więc odlecą za najmniejszem naszem poruszeniem. Staliśmy zatem spokojnie. Giraud usiadł i zaczął zdejmować widok wioski po za którą zdala widać było morze: lazurowy obrus białemi plamkami nakrapiany.
 — Ah! pani, pani, jakże kobiety są wszędzie jednakowe! Skoro nasze maurytanki postrzegły że się niby przestaliśmy zajmować niemi, zdawało się że poumierają z chęci zajmowania się nawzajem nami. Powoli zaczęły przybliżać się i nakoniec spojrzały przez ramię Giraud’a. Niezmiernie uradowały się widokiem swojéj wioski zaczynającym już modelować się na papierze. Lecz radość ta śmiechem wybuchła, mówię śmiechem któryby przyniósł zaszczyt kadryllowi gryzetek z ulicy La harpe, skoro ujrzały zakwitającą pod ołówkiem Giraud’a cudowną skałę, skoro ujrzały siebie samych, w dziwnych położeniach przepisem nakazanych, ześlizgujących się po powierzchni; tejże skały.
 Dotychczas wszystkie były zasłonięte; lecz powoli pokazało się jedno oko, potem drugie, potem nos, potem usta z perłowemi zębami, wreszcie cała twarz. Trzy z pomiędzy nich były prześliczne. Czwarta mająca już lat trzydzieści, była żółta i słaba, a nogi jéj zdawały się być spuchnięte. Laporte przemówił do niéj po arabsku, a zaraz trzy jéj towarzyszki uciekły, ona sama tylko pozostała.
 Biedaczka na prawdę uwierzyła w moję lekarską umiejętność i żądała rady. Wziąłem ją za rękę, którą mi podała bez oporu; dotknąłem pulsu i poznałem że ma febrę. Tymczasem zbliżyły się znowu trzy młodsze, bo podzieliły ufność jaką ich towarzyszka we mnie położyła, znowu zaczęły śmiać się bojaźliwie i niby mimowolnie, bo rękami zatykały usta.
 Najmłodsza ze śmieszek nie miała jeszcze lat dwunastu. Nie wyglądała wcale na mężatkę, bo czuć w niéj było młodość zaledwie wydobywającą się z dzieciństwa, kwiatek jeszcze w pączku. I rzeczywiście nie zostawała jeszcze ani pod władzą kochanka, a ślizgała się po zapładniającéj skale jako amatorka. Może znała historyą dziewicy Maryi i poetyczną legendę o gołąbku.
 Żądałem aby mi także podała rękę, dla przekonania się czy nie jest chora; podała mi ją z uśmiechem. Widać że tytuł lekarza nadawał mi wielkie przywileje. Szukając jéj pulsu rozmawiałem z nią, ale rozumie się za pośrednictwem Laporte’a.
 Pytałem czy ma rodziców, i co robią?
 Była sierotą.
 Spytana jak żyje, odpowiedziała:
 — Jak ptaki pod niebem, kwiaty i rosa.
 A jednak, chociaż odpowiedzi przekonywały że uboga, była mimo to czysto ubrana, miała malowane oczy i paznokcie, a usta tak rumiane iż sądziłbyś że także malowane.
 Spytałem czyby niechciałaby jechać ze mną, skoro nic ją nie przywiązuje do tego świata, ponieważ nie ma rodziny.
 — A dokąd? zagadnęła.
 — Pokazałem jéj morze.
 — Po za tym wodnistym obrusem, jest tylko samo niebo, odpowiedziała.
 — Owszem tam jest inny świat, ponieważ stamtąd przypływają okręta.
 Zamyśliła się.
 — A cóż ja robić będę po za tą wodą?
 Rzeczywiście trudno było odpowiedzieć.
 — Co ci się podoba, odpowiedziałem.
 — A czy będę miała pąsowe spodnie haftowane złotem jedwabne koszule, czapeczkę z sekinami i piękny haik z wielbłądzich włosów?
 — Będziesz miała to wszystko.
 Spojrzała na swoje towarzyszki.
 — Pojadę, rzekła.
 — Jakto! pojedziesz, chociaż nie znasz mię?
 — Alboż nie mówiłeś że jesteś lekarzem?
 — Tak jest.
 — Skoro więc Bóg obdarzył cię nauką, musiał także obdarzyć i dobrocią?
 — Czy ona na prawdę pojedzie? spytałem Laporte’a.
 — Na honor, nie powiem że nie!
 — A skończyłeś już twój rysunek, Giraud?
 — Skończyłem.
 — No, to chodźmy.
 Wyjąłem z kieszeni kilkadziesiąt małych złotych pieniążków cienkich jak papier i rzekłem:
 — Masz oto moje dziecię, kup sobie bransoletkę.
 Oczy jéj zabłysły radością. Wsypałem jéj pieniądze w dłoń, krzyknęła z radości, bo nie sądziła że mówię na seryo.
 Odszedłem wzdychając i myśląc:
 O! wiosno, młodości roku! o! młodości, wiosno życia!
 W kilka dni późniéj rzekłem z nagła do Giraud’a:
 — Zrób mi jéj portret z pamięci.

 Wziął ołówek i niepytając nawet o kim mówię, zrobił mi go natychmiast.

KARTAGO.

Nazajutrz cały dzień mieliśmy należycie zajęty.
 Zrana mieliśmy zwiedzić kaplicę Świętego Ludwika i zwaliska Kartaginy. Wieczorem zaś był bal u konsula.
 O siódmej rano, czekał nas powóz u bram miasta. Powoził nim maltańczyk, biegnący przy koniach jak hiszpański zagal.
 Wyjechawszy z Tunis uderzył nasze oczy piękny khabbah, czyli mauzoleum, uchodzące za grobowiec ostatniego z Abenceragów.
 Wysiadłem z powozu i ostrzem noża wyryłem na jego murze nazwisko Chateaubrianda.
 Właśnie w okolice miasta Tunis schroniła się część maurów wygnanych z Hiszpanii, którą ciągle uważają za raj utracony. Rodzina arabska mieszkająca w Solenian, miasteczku odległem o siedm do ośmiu mil od Tunis, dotąd przechowuje klucz od swojego domu w Grenadzie.
 Nic bardziéj niewdzięcznego i niezdrowszego jak przechadzka po za murami miasta Tunis: miasto wybiega na zewnątrz w ropiejących rynsztokach, brudnych i cuchnących; jest to niby wielki wrzód, wyrosły na ciele miasta mającego sto tysięcy mieszkańców, zamiast na ciele jednego człowieka.
 Na uwagi czynione władzom, co do potrzeby oczyszczenia miasta z tych cuchnących kloak, odpowiedziano nam, że właśnie strzegą się tego, gdyż te wyziewy chronią miasto od morowéj zarazy. Być może ale my czem prędzéj umykaliśmy w pole. Pole to jest prawie puste, bo nikt nie będąc pewnym własności swojej, nie dba o nią; a nie bezpłodność ale despotyzm czyni ziemię nie żyzną.
 Gdzie niegdzie, wpośród tych stepów zjawia się oliwne drzewo, ale i to zwykle stare i prawie bezowocne. Tam wcale nie sadzą drzew, ale ich jednak nie niszczą: zniszczenie bowiem jest dziełem czasu, który sam to dzieło wykonywa.
 Po trzech kwandransach jazdy, przybyliśmy do maurytańskiéj kawiarni, gdzie zatrzymaliśmy się. Maurytańska kawiarnia przedstawia zawsze miły przedmiot do poezyi i malarstwa, jeżeli jest drzewo na równinie, kawiarnia o nie się opiera a opiera z tak miłem zaniedbaniem i tworzy z drzewem grupy tak szczęśliwie obfitującą w cień, w ciemną zieloność i nieprzezroczystą białość, ludzie w niej zamieszkali rozmawiają z przechodniami w tak malowniczej postawie; żebrak tam tak dobrze jest udrapowany w swoje łachmany, a jeździec tak dumnie siedzi na swoim wierzchowcu, że obraz jest natychmiast gotów i że zapytywaliśmy siebie dla czego religia zabrania malować obrazy ludzi w kraju gdzie obraz człowieka zdaje się bydź tak doskonałym obrazem Boga.
 Zatrzymaliśmy się aby się napić kawy, bo w Afryce po dwadzieścia razy na dzień piją kawę i nie ma w tém żadnéj nieprzyzwoitości.
 Karawana składała się tylko z Alexandra, Desbarolles’a, Chancel’a, Maquet’a i mnie. Na ten raz nie mogliśmy wyrwać Giraud’a i Boulangera z ulic miasta Tunis, a mieliśmy zejść się z niemi dopiero na pokładzie Montezumy, ponieważ kapitan Cumes d’Ornara prosił nas abyśmy wrócili morzem i byli na śniadaniu na jego okręcie.
 Wypiwszy kawę, ruszyliśmy w dalszą drogę piechotą, ze strzelbami na ramionach. Okolica tu zaczynała być malowniczą, bruzdy ziemi mieszały się z kamieniami, wzgórza powstałe z gruzów budowli garbiły pole, wielkie poprzerywane wodociągi wyglądały nakształt olbrzymich posągów którym zazdrosna ręka pokruszyła głowy i tułuby. Nie widzieliśmy miasta ale czuliśmy że jesteśmy w pośród jego zwalisk.
 Przebacz mi pani, że czynię wycieczkę do starożytności, lecz sądzę zaprawdę, że mianoby mi za złe, gdybym przybywając na tę starożytną ziemię, nie wspomniał choć kilka słów o obu Kartaginach, gdybym choć pół głosem, nie wymówił imion Annibala i Śtego Ludwika.
 Kartago, rozumie się stara, tyryjska lub fenicyjska, Kartago Annibala, współzawodnica i nieprzyjaciołka Rzymu, równie jak każde znakomite miasto, ma dwa początki: historyczny i bajeczny, to jest: początek jaki jéj nadali archeologowie i początek jaki jéj nadał Wirgiliusz.
 Rozumie się że początek archeologów, czyli prawdziwy, jest ciemny, niepewny, zatracony w nocy czasu w któréj nauka przyświeca jedynie jako poranna zorza.
 Rozumie się również, że początek bajeczny jest jasny, dokładny przypuszczalny, a co zgoła nie psuje rzeczy, zarazem i poetyczny.
 Kartago historyczne miała założyć osada tyryjska, wygnana ze swojéj ojczyzny, na 1059 lat przed Jezusem Chrystusem. Nadano jéj fenicyjską nazwę Kartha-Haddah, albo nowe miasto. Późniéj, Grecy poznawszy ją, nazwali ją Karchedon, a Rzymianie Kartago.
 Delenda Carthago starego Katoną, stało się politycznym axiomatem.
 Lecz oprócz téj pierwszéj zatkniętéj żerdzi, oprócz tego kamienia węgielnego, to tylko wiemy o Kartaginie, co nam powiedzieli grek Herodot i sycylijczyk Diodor.
23*  Kartago zaś Didony połyskuje światłem.
 Didona, córka Belusa, króla Tyru, miała po śmierci ojca, panować wspólnie ze swoim bratem Pigmalionem. Pigmalion opanowuje tron, przywłaszcza sobie najwyższą władzę, przebija sztyletem Sicheusza, męża swojéj siostry, który jako najwyższy kapłan Herkulesa, posiadał niezmierne bogactwa, i pragnie sam przyswoić je sobie. Lecz Didona uprzedza go, ładuje na okręt skarby nieboszczyka, i w towarzystwie kilku znakomitszych obywateli królestwa oraz wiernego sobie wojska wpływa do Cypru, stamtąd zaś ku Afryce i wysiada na ląd w Utyce, tyryjskiéj kolonii, tam mieszkańcy przyjmują ją jako siostrę i królowę i sprzedają jéj przestrzeń ziemi jaką zdoła nakryć skóra byka, w miejscu, które się jéj najlepiéj podoba.
 Po zawarciu umowy, Dido każe zabijać jak największego byka, kraje jego skórę na jak najwęższe rzemyki, i za pomocą tego podstępu, zakreśla w połowie nad brzegiem jeziora, w połowie zaś nad brzegiem morza, obszerną przestrzeń która staje się kolebką nowego, Kartha-Haddah.
 Nieszczęściem dla poezyi, a może i dla historyi, pomiędzy założeniem tego miasta przez archeologów, a założeniem go przez Wirgiljusza, zachodzi 200 lat różnicy, ponieważ archeologowie odnoszą ten wypadek do roku 1052 przed Chrystusem, a zaś Wirgiliusz tylko do roku 882.
 Prawda że Appien mą sposób przyznania słuszności każdemu. Według niego, Dido znalazła Kartaginę już zbudowaną i nadała jedynie temu miastu nowy blask, przez przysporzenie mu nowego cyrkułu, który przybrał nazwę Byrsa.
 Byrsa po grecku znaczy skóra; podanie więc o byku opowiedziane przez Wirgiliusza w tych dwóch wierszach:

Mrecatiqae solum facfi de nomine Byrsam
Tarnino quantum possent circumdare tergo.

jest prawdziwe. Poeta więc ma za sobą Appien’a. Ale przeciw sobie ma Polybiusza, Diodora, Strabona, Pauzaniasza, którzy ani stówa nie wspominają o tej poetycznej powiastce.

 W chwili gdy Kartago zbudowano, a Didona królowała, przybywa tam, według Wirgilego, Eneasz i zaczynają się miłostki zbiega z piękną Elizą, miłostki wiodące za sobą niewdzięczność i śmierć.
 Dido zabija się na stosie wzniesionym w miejscu gdzie dzisiaj znajduje się przylądek Kartago, i umiera mając wzrok utkwiony w okręcie unoszącym jéj niewiernego kochanką, a zarazem przepowiada przyszłe współzawodnictwo Kartaginy z Rzymem.
 Justynian, naznacza inny powód śmierci Didony. Według niego Jarbas, król Gelulów, narodu ościennego nowéj osadzie, uderzony pięknością Tyrianki, pragnie ją poślubić, lecz dostaje odmowę. Grozi więc wzrastającéj osadzie, i na czele wojska idzie przeciw miastu Kartha-Haddad. Dido widzi że wybierać musi między upadkiem narodu swojego, albo między boleśném zaślubieniem człowieka którego nie cierpi. Zapisała imię swoje w liczbie założycielek miasta, to dosyć dla niéj stawy; kochała, to dosyć dla niéj szczęścia: postanawia zatem umrzeć, umrzeć młoda i piękna; prosi Jarbasa o zwłokę aby modłami przebłagała cienie pierwszego swojego małżonka, i po upływie terminu, wstępuje na przygotowany z jéj rozkazu stos, wydobywa sztylet ukryty pod suknią i przebija się.
 Córa Belusa miała prawdziwe imie Eliza, Dido zaś był to tylko epitet. Dido — znaczy błąkająca się, a podróże pięknéj Elizy dostatecznie usprawiedliwiły tę nazwę.
 Według wszelkiego prawdopodobieństwa, pierwiastkowa Kartago, Kartago tyryjska rozciągała się od jeziora Tunis do salin Sukara, stamtąd do przylądka Kamar, od przylądka Kamar do przylądka Kartago, stąd znowu do Guletty, a z Guletty do wskazanego przez nas punktu wyjścia, to jest do miejsca na którém obecnie znajdują się studnie.
 Powoli to miasto rozszerzało się, lecz w jaki sposób wzrost jego następował, nie wiadomo nikomu. Kartagińskie księgi traktujące o pierwotnych czasach punickiej potęgi, wpadły wprawdzie w ręce Rzymian, po zdobycie Kartaginy; lecz rzymianie głęboko gardzący wszystkiem co od nich nie pochodziło, pozostawili te księgi Massynissie królowi Numidów. W spadku księgi te dostały się Hiemsalowi 2-mu, który panował w Numidii na 105 lat przed Chrystusem. Nakoniec, Sallustyusz pretor Afrykański, znajduje one w ośm lat późniéj, zbierając materyały do swojéj Wojny Jugurty, każe je sobie tłómaczyć, robi z nich kilka wyciągów o kraju, o pokoleniu na nim zamieszkałem i rzuca je jako nieużyteczne.
 I odtąd księgi te zaginęły.
 Oto wszystko co wiemy o Kartaginie.
 Kartago zaczyna mieć rzeczywiste miejsce w historyi na 546 lat przed Jezusem Chrystusem, to jest za czasów Cyrusa. Zawiera traktat z Cyrenaiką, w sześć lat późniéj przymierzy się z Etruskami. Potem następuje panowanie Malchusa, jego porażka w Sardynii, jego wygnanie, powrót do Kartgaginy, lecz już jéj nieprzyjazny, bo Malchus oblega Kartaginę i zdobywa.
 W roku 524 Malchus upada wpośród tyrańskiego zamachu, następuje po nim wielki Mayon, silna łodyga która wypuści z siebie jedenaście silnych odrośli, co ucywilizują i powiększą Kartaginę, o któréj podbój napróżno kusi się Kambyzes, bo Fenicyanie przypominają sobie że Kartagińczycy są ich braćmi i odmawiają dostawy okrętów nierozsądnemu zdobywcy, na którego oczekuje simum, o którego upominają się piaski.
 Do roku 509 Rzym i Kartago, że tak powiem nie wiedzą o sobie; każde z nich wzrasta na przeciwnym brzegu morza Śródziemnego, a cień jednego nie sięga drugiego.
 W 509 roku, pierwszym rzeczypospospolitéj rzymskiéj dwie te monarchie zawierają pomiędzy sobą traktat handlowy. W Polybiuszu znaleść go można dosłownie przechowanym mimo dwóch tysięcy czterystu lat upłynionych.
 Nic w Galii, nic w Liguryi, Marsylia zamyka do nich wrota dla Kartaginy: córa Focyi zazdrości córze Tyru.
 W rzeczy saméj Kartago jest już doświadczone w zwiedzaniu innych krain; wreszcie wezbrała massą ludności którą rozsypać potrzebuje po świecie. Hannon wypływa w sześćdziesiąt okrętów; towarzyszy mu trzydzieści tysięcy libio-fenicyjskich osadników. Mają budować miasta wzdłuż afrykańskiego brzegu, od słupów Herkulesa aż do Cerny, równie od tych słupów odległéj jak one od Kartaginy, co przekona że Hannon podróżował aż do przylądka Białego i może nawet aż do Senegalu.
 Nie dosyć na tem, jednocześnie bowiem wypływa druga wyprawa, pod wodzą Imileona, brata Hannona. Przy słupach Herkulesa obie wyprawy rozłączają się, Hannon płynie ku południowi, Imileon ku północy, zwiedza brzegi Hiszpanii i Galii, poznaje kanał la Manche i przybywa do wysp Kaniteridów, dzisiejszych Serlingów, leżących w południowo zachodniéj stronie Anglii.
 Cóż czyni Rzym w tym czasie? walczy z Porseną, bije się o szczupłą swoję zagrodę. Ktoby wtedy powiedział był Kartagińczykom, że kiedyś Rzymianie pługiem sprują ich stolicę, byłby ich mocno zadziwił.
 Odkrywszy świat zachodni, Kartagińczycy zakładają tam swój handel. W dziesięć lat po podróży Imileona, mają flottę na Bałtyku; i nieustraszeni kupcy żądają bursztynu od brzegów Szwecyi i Skandynawii, bo Sycylijski nie sądzą być ani tak pięknym ani tyle obfitym.
 Bo też Sycylia jest i będzie dla nich złowrogą. Tam to w dniu bitwy pod Salaminą, porażeni na głowę, ż6 powiemy z Diodorem Sycylijskim, tracą trzykroć sto tysięcy ludzi w poległych i jeńcach, gdyż dwakroć sto tysięcy jeńców idzie pracować nad upiększeniem Agrygentu i Syrakuzy. Diodor dodaje, iż przez sześćdziesiąt lat późniéj Kartagińczycy nie zaczepiali Sycylii; łatwo bardzo pojąć dla czego.
 A jednak Sycylia nęci ich, jak każdy nieszczęsny cel nęci miasta albo ludzi od Boga potępionych.
 W 396 roku, Kartagińczycy oblegają Syrakuzę, a morową zarazę i wycieczkę opłacają kosztem stu pięćdziesięciu tysięcy ludzi.
 Taka wojna trwa przeszło lat sto. Nakoniec Rzym ze swojéj strony wzrastający podobnie jak Kartago, w Messynie spotyka swą wzpółzawodnicę. A tak zwarte z sobą dwa olbrzymy nie puszczają się aż jeden obala drugiego.
 Powiedzmy jaką była podówczas Kartago.
 Kartago rozciągała się od ołtarzy Filenów aż do przylądka Herkulesa, to jest od wielkiéj Syrty aż do wysp kanaryjskich; granicę jej południową stanowił łańcuch gór Atlasu.
 Powiedzieliśmy jak Hannon rozsiał jéj osady po brzegu Oceanu. Powiedzmy teraz, jak na morzu Sródziemnem rozszerzyła się po nad wielką Syrtą.
 Wspomnieliśmy o zwadach Kartaginy z Cyrenaiką; Kartagińczycy umówili się z Cyrenejczykami iż dwóch Cyrenejskich młodzian uda się do Kartaginy, a tego samego dnia i o téj saméj godzinie dwóch drugich wyruszy z Kartaginy do Cyrenaiki i tam gdzie Kartagińczycy spotkają się z Cyrenejczykami, oznaczone będą granice każdego państwa.
 Czteréj wysłańcy spotkali się u wielkiéj Syrty; lecz że Karatgińczycy dokładali nadzwyczajnéj pilności, przeto Kartago miała za sobą wszelkie korzyści układu. Wynikło stąd że Cyrenejezycy oskarżyli Kartagińczyków o podejście, utrzymując że ci ostatni wyjechali wcześniej niż w oznaczonym dniu i godzinie. Kartagińczycy przysięgali pod utratą głów, że jak najskrupulatniéj dopełnili warunków umowy. Nie uwierzymy, odrzekli Cyrenejczycy, aż pozwolicie pogrzebać się w miejscu na którém stojemy, bo ludzie zdolni do takiego poświęcenia, niezdolni są kłamać.
 — Pogrzebajcie nas, odpowiedzieli Kartagińczykowie.
 Pogrzebano więc ich tam żywcem, a na grobowym ich kamieniu oznaczona została granica.
 Kartagińczycy nie uważali grobowca za rzecz dostateczną i wznieśli na nim dwa ołtarze.
 Dwaj bracia nazywali się Filenami, ołtarze więc nazwano Arae Philenorum.
 Tak więc, na stałym lądzie, Kartagina rozciągała się od wielkiéj Syrty aż do zachodniego krańca Maroku. Posiadała Sardynią dostarczającą jéj żywności, wyspy Balearskie dostarczające jéj procarzy, wyspy Ceranitów i Lotofagów dostarczające jéj majtków. Posiadała część Hiszpanii, zapewne Betykę. Posiadała część Sycylii, nakoniec posiadała morze, po którém przechadzały się jej okręty i na którem królowała od czasu abdykacyi Tyru.
 Rzymianie ze swojéj strony, posiadali całą Italię od Milano aż do Regium, to jest od Mediolanu, do Reggio.
 Któż się powstrzyma w zdobywczym swoim biegu, czy Rzym, co wyszedł z murów Romulusa i podbił Latiurn, Etruryą, Samnium, Campanią, Lukanią i Brutium? czy téż Kartago, co przeskoczywszy skórzane granice nowego miasta, podbiła na zachodzie, Maurytanią i Tingitanią, na wschodzie zaś małą i wielką Syrtę; na morzu Sardynią, Balearskie wyspy i część Sycylii?
 Oto dwie jedyne monarchie zachodu. Czy świat będzie Kartagiński czy Rzymski? Oto pytanie.
 Na chwilę świat mniemał, że na to pytanie odpowiedziały Trebia, Kanny i Trasimena. I tak byłoby rzeczywiście, gdyby Annibal na swojéj drodze nie spotkał był Kapuy.
 Świat się omylił; bo Zama dopiero postanowiła o przyszłości.
 Przyszłość wyrzekła na korzyść Rzymian.
 Powiedzieliśmy wyżéj że Kartago była faktem, Rzym zaś tylko urojeniem.
 Dwa więc współzawodniczące ludy, mocno się nienawidziły, tak mocno iż Kartago znikła z powierzchni ziemi.
 Płomień przebiegł po niéj; siedm kroć sto tysięcy jéj mieszkańców rozproszyło się, a okropne przekleństwa miotano na każdego ktoby się ośmielił podnieść Kartago z jéj gruzów.
 A jednak w 15 lat późniéj, Caius Gracchus usiłował podźwignąć przeklęte miasto; zawiódł tam pewną osadę i przyszły grod z góry już nazwał Junonia. Ale ziemia sama już tam była przeklęta, a najsmutniejsze przepowiednie odwróciły go od tego przedsięwzięcia. Wiatr skruszył dzidę pierwszego żołnierza; trąba powietrzna rozproszyła wnętrzności ofiar leżące już na ołtarzu i wyrzuciła je po za palissady. Nakoniec wilcy zębami te palissady powyrywali i unieśli je do lasów z których wyszli.
 Ostatnia ta przepowiednia tém straszniejszą była, że za dni naszych wilka bynajmniej w Afryce nie znają.
 We 43 lat późniéj, Marius szukał schronienia na zwaliskach Kartaginy.
 A jednak w jakiś czas potem (bo data z pewnością niewiadoma) inna rzymska osada przybyła żądać gościnności u zwalisk które widziały ucieczkę syna Kornelii, które patrzyły na błąkającego się wuja Cezary. Lecz osada ta szanowała przeklęty obręb, i według wszelkiego prawdopodobieństwa, zajęła miejsce od przylądka Kartago do Sidi Rahael.
 Tę to drugą Kartaginę we czterysta siedmdziesiąt lat późniéj zdobyć miał Gensik, ów mściciel Annibala, który z kolei, obiegł Rzym i nie spotkał w drodze Kapuy.
 Każda Kartago trwać miała ośm wieków.
 Kartago punicką zniszczył Scypion Emilian. Kartago rzymską zniszczył Hassan Gassanida. A ta razą zniszczył na dobre, bo nikt więcéj nie pomyślił o jéj wzniesieniu.

Koniec.




  1. ↑ Niewiem czy osoba która list ten pisała, a należała do jeneralnego zarządu w Algieryi, znajduje się w téj chwili we Francyi lub w Algierze, lecz gdziekolwiek jest, niech raczy przyjąć moje dzięki za uprzejmość, wyższą nad wszelkie czynione mi obietnice; a chociaż z powodu moich zatrudnień ta osoba posądzić mię może o niewdzięczność lub zapomnienie, niecił jednak raczy ufać mojéj pamięci a nadewszystko mojéj wdzięczności.
  2. ↑ Pierwszy podporucznik pan Durand nie był obecny, dowiemy się w krotce dokąd go wyprawiono.
  3. ↑ Obacz listy o Hiszpanii.
  4. ↑ Herkules egipski, Herkules kreteński, Herkules pospolity.
  5. ↑ Herkules grecki, syn Jowisza i Cyzysty, Herkules egipski, syn Nilu, Herkules Iduński, to jest Daktyl, Herkules Tyryjski, ojciec nimfy Kartago i syn Jowisza H-go, Herkules Indyjski, to jest Bel, nakoniec Herkules pospolity syn Jowisza III-go i Alkmeny.
  6. ↑ Postanowienie
  7. ↑ Boabowie, w razie potrzeby są katami.
  8. ↑ Złoty pieniądz wartości 3 do 4 franków; w Turcyi ten pieniądz zwą Pubié.





Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronach autora: Aleksander Dumas (ojciec) i tłumacza: Leon Rogalski.
Źródło: „https://pl.wikisource.org/w/index.php?title=Hiszpanija_i_Afryka/Afryka/całość&oldid=3390283”