Dekameron/całość
| <<< Dane tekstu | ||
| Autor | ||
| Tytuł | Dekameron | |
| Podtytuł | pełne wydanie stu opowieści | |
| Wydawca | Bibljoteka Arcydzieł Literatury | |
| Data wyd. | 1930 | |
| Druk | Drukarnia Współczesna | |
| Miejsce wyd. | Warszawa | |
| Tłumacz | Edward Boyé | |
| Ilustrator | Maja Berezowska [1] | |
| Tytuł orygin. | Il Decameron | |
| Źródło | Skany na commons | |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI 
| |
| ||
| Indeks stron | ||
 Artykuł w Wikipedii
| ||
|
Giovanni Boccaccio
DEKAMERON
pełne wydanie stu opowieści
przełożył z włoskiego,
komentarzami i posłowiem opatrzył
dr. EDWARD BOYÉ
słowo wstępne
KORNELA MAKUSZYŃSKIEGO
ilustracje
MAJI BEREZOWSKIEJ
WARSZAWA
NAKŁADEM BIBLJOTEKI ARCYDZIEŁ LITERATURY
1930
Odbito
w
Drukarni Współczesnej
Warszawa
Szpitalna 10
|
W epoce Reja i Kochanowskiego przekładano u nas gorliwie niektóre z nowel Boccacia; w wieku XVII nietylko nie wyszły one z obiegu, ale pojawiały się w coraz to nowem ujęciu. Jednakże na przekład „Dekameronu“, znanego już w XV stuleciu w Anglji, Francji i Niemczech, zdobyła się literatura polska dopiero pod koniec XIX w. W roku 1874 pojawiło się we Lwowie tłumaczenie Władysława Ordona. Ponieważ przekład ten, dokonany według słów tłumacza, z oryginału włoskiego, cieszył się względnie dobrą opinją nietylko wśród publiczności ale i w kołach literackich, więc muszę mu poświęcić kilka słów, rozwiewając niestety złudzenia, co do jego wierności i wartości artystycznej. Brak w nim wstępu autora; t. zw. „Introduzione“, poświęcona opisowi zarazy we Florencji, sprowadzona jest do połowy, tak zresztą, jak i wprowadzenia do poszczególnych nowel. Te dowolności rzucają się w oczy, już przy pobieżnej konfrontacji z oryginałem; gorsza rzecz jednak, że tłumacz prawie każde zdanie Boccacia opisywał swemi słowami, ujmując lub dodając samowolnie całe ustępy. Za przykład, jeden z wielu, niech posłuży ustęp z noweli czwartej (Dzień pierwszy): ...„Opat, przyglądający się jej z pod oka, zadziwiony pięknością dziewczyny, poruszył się jej łzami i przechodząc z oburzenia do litości, nie miał siły najmniejszego wyrzutu jej uczynić. Djabeł zawsze czatuje na mnicha i z tego słabości skorzystawszy, popędy cielesne w nim wzbudzić usiłował“... i t. d. Tego w oryginale wcale niema! Podobne przykłady moglibyśmy mnożyć w nieskończoność. Język przekładu przedstawia się jak „bigos hultajski“, gdzie obok słów z szesnastego wieku spotykamy: „alternatywy“, „refleksje“, „biboszów“, „biusty“, „biustonosze“, „temperatury“, „sofy“ i tak bez końca. W przedmowie swojej pisał Ordon, że „język posiada krój stary, ponieważ ten odpowiadał najdokładniej klasycznej budowie stylu Bokacjusza, a także szczere i jędrne zwroty Górnickich i Kochanowskich lepiej się nadawały do drażliwych miejsc oryginału, aniżeli wstydliwe i pełne grymasów słówka współczesnej mowy“... ale niestety ów krój nie okazał się jednolitym i dlatego też dzieło sprawia dzisiaj wrażenie starego surduta, który chce gwałtem uchodzić za modny frak.
Na dobro Ordona zapisać trzeba, że on pierwszy „targnął się“ na przekład
„Dekameronu“, nie starając się przytem łagodzić i oczyszczać ustępów drażliwych. W epoce bufiastych rękawów była to śmiałość nielada. Boccacio musiał się wówczas wydawać prawie Aretinem! Tłumacz zdawał sobie dobrze sprawę, że publikację jego powita okrzyk oburzenia i zgrozy i dlatego pytał melancholijnie: „Wieczyste oskarżenia niemoralności i zgorszenia, ulubiona i kokieteryjna piosenka Tartuffów i dewotek! I czemuż to przypisać te powtarzające się za każdą nową edycją groźne i nieprzyjazne objawy?“
Chociaż Ordon nie sprostał wcale pierwowzorowi w przymiotach swojej formy, to jednak przekład jego można podciągnąć pod nazwę literackiego. Gdyby żył dzisiaj, to nie wątpię, że mógłby się ubiegać o nagrodę PENClubu. Na tle powszechnego niechlujstwa językowego tłumaczów i twórców, nawet „Dekameron“ Boccacia - Ordona wydaje się „rara avis“.
Partaczem natomiast, i to partaczem zupełnym, okazał się niejaki prof. Paweł Chmielowski, który przetłumaczył „Dekameron“ na zamówienie wydawnictwa „Italia“ (1923 r.) Śmieć ten, uchodzący za dzieło Boccacia w mniemaniu naiwnych odbiorców literatury koszykowej, urąga najprymitywniejszym wymaganiom przyzwoitości artystycznej. Z szczęśliwych wyrażeń znanego italjanisty, posiłkującego się zresztą często pracą Ordona, zanotujemy tu jedno. ...„I nikt o tem nawet węchu nie zachwycił!“ (mowa o pewnym klasztorze, gdzie przychodziły na świat małe mniszęta). Miejmy nadzieję, że żaden z wybredniejszych czytelników nie będzie również „chciał zachwycać węchu“ o dziele pana profesora!
Gdy w Niemczech, prawie co rok wychodzi „Dekameron“ w coraz to innej, luksusowej szacie, z ilustracjami Bayrosa lub reprodukcjami sztychów rokokowych, u nas istniały dotąd tylko dwa wydania, stojące poniżej wszelkiej krytyki. Tak naprzykład „Dekameron“ nakładem „Italji“, upstrzony strasznemi ilustracjami i drukowany okropnym drukiem na podłym papierze, przeznaczony został odrazu dla rynsztoków, do których Boccacio miał u nas zbyt wielkie szczęście. Okrzyczany za pornografa, stał się dobrym żerem dla wydawniczych „Tausendkünstlerów“ i dostawców literatury brukowej. Arcydzieło romansu średniowiecznego wprowadzono do towarzystwa „Barbary Ubryk“, „Chorób sekretnych“ i „Samogwałtu u mężczyzn i kobiet“. Niechże wydanie niniejsze będzie choćby częściową spłatą długu, zaciągniętego w Polsce wobec pamięci
wielkiego Florentczyka!
Styl i język Boccacia do najłatwiejszych nie należy. Jego okres jest jak krzywa linja, która się wije, kręci i gmatwa, zatracając się wreszcie gdzieś na manowcach, wraz ze swemi nawrotami, urywanym wątkiem i łataniną. Zdania czynią wrażenie fałd tuniki klasycznej, pełnej okazałości i dostojeństwa. Plautus treści połączył się z Cyceronem formy, scholastyk ubrał się w modne szaty, a jednocześnie martwy mechanizm łaciny ożywił się dzięki imaginacji, będącej w tym wypadku teatrem życia — można więc mówić równie dobrze o retoryce, logice i zamaskowanych sylogizmach, przy których na sen się zbiera, jak i o jedynym w swoim rodzaju organizmie żywym, o potężnej, niestarzejącej się nigdy „vis comica“ średniowiecznego arcydzieła. Gdy formę oderwiemy od treści i traktować ją poczniemy, jako sztuczne, w pocie czoła wypracowane narzędzie, przemówi do nas bezpośrednio śmiech i komizm, czyli to, co najważniejsze. Forma i styl, tak związane z autorem i jego wiekiem, że naśladownictwo ich jest prawie niemożliwe, sprawiają na nas dzisiaj czasami wrażenie czegoś irytująco niezdarnego. Trzeba jednak pamiętać, że Boccacio tworzył dopiero język literacki z tego surowego materjału, który mu pozostawił w spadku nieznany autor „Cento novelle antiche“. Pod tym względem podobny jest do naszego Reja. Czyż do autora „Zwierciadła“ może mieć ktoś pretensję za to, że nie pisał tak gładko, jak Krasicki?
Tłumacz musiał się borykać z okresami cycerońskiemi, zajmującemi połowę albo i więcej strony. Nieraz, gdy się zdawało, że się już szczęśliwie do kropki dociąga, nagle gdzieś z boku wyłaziło jeszcze jedno przeklęte zdanie podrzędne, niszcząc za jednym zamachem całą koronkową robotę. Gdyby dać wierną kopję tych dłużyzn, polski przekład „Dekameronu“ mógłby stanowić lekturę interesującą tylko dla filologów. Dlatego też zrezygnowałem odrazu z niewolnictwa składniowego, rozczłonkowywując i nicując niemiłosiernie każdy z tych zawiłych i ciągnących się w nieskończoność okresów; jednakże skrótów nie przeprowadzałem żadnych, nawet tam, gdzie Boccacio wpada w sztuczną retorykę i po moralizatorsku ględzi. „Dekameron“ tyle razy już „przyprawiano“, „skracano" i „oczyszczano“, że nareszcie należy mu się raz przekład pełny. Język przekładu jest zlekka archaizowany, oczywiście odpowiednik trzeba było wybrać późniejszy, nastawiony raczej na wiek XVI—XVII. Trudno było sięgać przecie do „Kazań Świętokrzyskich“ i Janka z Czarnkowa! Co się tyczy t. zw. ustępów nieprzyzwoitych, to tłumacz ich nie okrawał ani nie zamazywał, nie chcąc pozbawiać czytelnika prawdziwych klejnotów dowcipu. Tłumaczyłem według tekstu: „Il Decamerone" di Messer Giovanni Boccacio. Riscontrato coi migliori testi e postillato da Pietro Fanfani. (Firenze. Felice Le Monnier
1857 r.).
Zaczyna się pierwszy dzień Dekameronu, w którym po wyjaśnieniach autora, dla jakiej przyczyny osoby, w opowieściach udział brać mające, zebrały się tutaj pod przewodnictwem Pampinei, rozprawia się o rzeczach, o jakich kto chce.
Nieskończona radość boleścią się kończy, a po boleści znów radość nastaje. Po tym krótkotrwałym smutku (mówię krótkotrwałym, bowiem w niewielu słowach on się wyraża) wkrótce nastąpi wesele i radość, które wam już przyobiecałem. Bez stosownego uprzedzenia, po tak posępnym początku, nie mogłybyście wróżyć sobie później nijakiego ukontentowania. Gdyby to możliwe było, powiódłbym was tam, gdzie chcę, całkiem inną drogą, niż tą kamienistą ścieżką. Aliści, nie dotknąwszy tego wspomnienia, objaśnićbym wam nie mógł, jakim sposobem zdarzyły się te rzeczy, o których czytać będziecie; zatem k‘temu konieczność mnie czysta przywodzi.
Wiosną tego roku mór począł okrutne spustoszenia czynić. Choroba nie objawiała się u nas tak, jak na Wschodzie, gdzie zwykłem znamieniem niechybnej śmierci był upływ krwi z nosa. Zaczynała się ona równie u mężczyzn jak u kobiet od tego, że w pachwinach i pod pachą pojawiały się nabrzmienia, przyjmujące kształt jabłka albo jajka i zwane przez lud szyszkami. Wkrótce te śmiertelne opuchliny pojawiały się i na innych częściach ciała; od tej chwili zmieniał się charakter choroby: na rękach i biodrach występowały czarne plamy; u jednych były one wielkie i rzadkie, u drugich skupione i drobne. Na chorobę tę nie miała środka sztuka medyczna; bezsilni byli też wszyscy lekarze. Możliwą jest rzeczą, że przyrodzenie choroby już takiem było albo też, że lekarze nic nie wiedzieli. Medyków wówczas pojawiło się siła, tak mężczyzn, jak i kobiet, nie mających, mówiąc poprawdzie, najmniejszego pojęcia o medycznym kunszcie. Nikt nie mógł odgadnąć przyczyny choroby ani znaleść na nią stosownego remedium. Dlatego też jedynie nieliczni z chorujących do zdrowia powracali, wszyscy pozostali umierali trzeciego dnia od chwili, gdy te znamiona na ciele się pojawiały; przytem nawet gorączka nie występowała. Morowa zaraza grasowała z wielką siłą; od chorych udzielała się łatwo zdrowym, którzy z zarażonymi przebywali, podobnie do ognia, co łatwo palne przedmioty obejmuje. Aliści zło jeszcze szło dalej; wystarczyło dotknąć się sukien chorego, aby się zarazić. To, o czem teraz powiem, może się wydawać rzeczą zadziwiającą. Gdybym jej na własne oczy nie widział i gdyby nie świadectwo wielu, sambym jej nie dał wiary, ani poważyłbym się jej tu opisywać. Siła zarazy była tak wielka, że przenosiła się ona nie tylko letko z jednego człeka na drugiego, ale i to sprawiała, że jeśli do przedmiotu, stanowiącego własność chorego, zbliżyło się jakieś zwierzę, zaraz mór się go chwytał i w krótkim czasie je uśmiercał. Jakem to już nadmienił, sam byłem takiego przypadku
Inni zasię całkiem przeciwnie postępowali, twierdząc, że najlepszem lekarstwem na zarazę jest nie myśleć o niej, pić i żyć wesoło, śpiewać i żartować, wszystkie swoje pragnienia zaspakajać i śmiać się z tego, co się wokół dzieje.
Tak też i czynili. Dzień i noc włóczyli się po oberżach, pili na umór, swywolili w cudzych domach, opuszczonych przez prawych właścicieli, tak iż każdy mógł je zajmować, rządząc się tam do woli. Jednakowoż i ci, raczej do zwierząt, niźli do ludzi podobni, unikali skrzętnie obcowania z zarażonymi. W pośród takich opresyj i takiej żądzy, osłabia, a nawet całkiem sczezła siła tak człowieczych, jak i Bożych praw. Jej stróże i wykonawcy bądź to poumierali, bądź chorzeli albo też tylu podwładnych utracili, że obowiązków urzędu swego dopełniać nie mogli. Każdy przeto mógł czynić, co chciał. Wielu ludzi wybrało sobie sposób życia pośredni między temi dwoma, o których już namieniłem. Ci nie ograniczali się w jadle, na podobieństwo pierwszych, nie pili i rozpuście się nie oddawali, żyli jeno zgodnie z swym gustem, a życzeniem. Nie zamykali się w domach ale chodzili wszędzie, nosząc w rękach kwiaty, zioła pachnące i inne korzenie, które do nosa przykładali, w mniemaniu, że podobne zapachy siły żywotne w nich skrzepią. Powietrze w tym czasie było ciężkie, gęste i nasiąkłe smrodem gnijących trupów, wyziewami chorych i lekarstw.
Inni wreszcie, najbardziej nieużyci i bezlitośni, twierdzili, że najlepszym środkiem na zarazę jest ucieczka od niej. Myśląc tylko o sobie, siła mężczyzn i kobiet opuściło miasto, domy, majętności, krewniaków i przeniosło się do posiadłości swoich, za bramami grodu leżących, albo też u ludzi obcych schronu
Skutkiem tego, że chorych opuszczali krewniacy, przyjaciele i sąsiedzi i że sług dostać nie można było, weszła w obyczaj rzecz dotąd niesłychana: białogłowy, choćby najpiękniejsze i z najlepszych rodów idące, nie wzdragały się, zachorowawszy, mężczyzn do posług przyjmować, nie wchodząc w to, czyli są starzy, czy też młodzi, i obnażały przed nimi najwstydliwsze części ciała swojego. Może być, że te, które później do zdrowia przyszły, z zwyczaju tego pobudkę do rozpusty wzięły. Siła umarło z tych, co gdyby pieczę nad sobą mieli, ani chybiby wyzdrowieli. Przy braku opieki i przy gwałtownem szerzeniu się zarazy, codziennie tyle narodu ginęło, że strach i zgroza brała nie tylko świadków ale i tych, co o tem słyszeli.
Pośród ludzi, przy życiu pozostałych, pojawiło się wiele nowych obyczajów, całkiem przeciwnych do tych, co dawniej istniały. Dotychczas zwyczajem było, że w domu zmarłego zbierały się niewiasty i sąsiadki, które go pospołu z domownikami opłakiwały; przed domem zasię skupiali się przyjaciele i sąsiedzi; do nich później, według godności zmarłego, dołączało się duchowieństwo. Zebrani brali mary na ramiona i ze śpiewem, przy blasku gromnic,
Nowy ten obyczaj zwłaszcza białogłowom do smaku przypadł, zadając kłam ich płci tkliwości. Rzadko się zdarzało, aby szczątki doczesne przez dziesięć albo dwanaście osób do kościoła odprowadzane były. Orszak żałobny składał się przytem nie z czcigodnych mieszczan lecz z zwykłych grabarzy, którzy zwali się służbą moru i za zapłatą pracowali. Ci, trumnę jaknajspieszniej pochwyciwszy, nieśli ją do pierwszego lepszego kościoła, a nie tam, gdzie zmarły pragnął, aby nad jego ciałem modły odprawiono. Czterech albo sześciu księży z zapalonemi świecami odprowadzało zwłoki do pierwszej napotkanej mogiły i powierzało je ziemi bez zbytnich modłów. Los ludzi ubogich, a nawet tych, co w pewnym dostatku żyli, godzien był najżywszej litości. Ci, pozostawszy z powodu ubóstwa albo też z przyczyny ufności, jaką w miłosierdziu Bożem pokładali, w domach swoich, wpośród sąsiadów, ginęli bez ratunku. Wielu dniem i nocą na ulicach padało, inni umierali w swoich domach, a sąsiedzi po trupim zaduchu dopiero o ich śmierci się dowiadywali. Znaczna część mieszkańców, bądź to z obawy zarażenia się, bądź też z miłosierdzia dla zmarłych, przyjęła obyczaj wynoszenia zwłok przed dom własnemi rękami, czy też przy pomocy grabarzy; kładli je przed progiem, tak, że w tych miejscach, zwłaszcza rankiem, wielką ilość zwłok obaczyć można było. Później przynoszono mary, a gdy ich brakło, proste deski; zdarzało się, że na jedne mary dwa albo trzy trupy kładziono tak, iż można było obaczyć zwłoki męża, obok zwłok żony, trupa ojca, pospołu z trupem syna leżącego. Za dwoma księżmi, niosącymi krzyże, trzy albo cztery mary niesiono. Duchowni, którzy sądzili, że tylko jednego zmarłego na miejsce wiecznego spoczynku wiodą, przy grzebaniu sześciu albo ośmiu trupów musieli być przytomni. Umarłym nie okazywano czci nijakiej, nie odprowadzano ich do grobu z zapalonemi pochodniami, ani też nad nimi łez nie roniono. Wreszcie k‘temu przyszło, że równie o umarłych się troskano, co o zdechłe kozy. Jawnem się wówczas stało, że powszechna niedola uczy nawet głupców cierpliwie poddawać się losowi, czego w zwykłych czasach ludzie najmądrzejsi, małemi tylko przeciwieństwami nękani, nauczyć się nie są w stanie. Gdy z powodu mnogości trupów, na cmentarzach poświęconej ziemi nie stało, tak iż nie lza już i myśleć było, aby każdy zmarły miał swoją mogiłę,
Nie będę się zbytnio szerzył nad szczegółami tej niedoli, co nasz gród dotknęła; powiem jeno, że zaraza rozszerzyła się po miejscowościach okolicznych. Nie wspominam o zamkach, bowiem te do małych grodów podobieństwo mają, chcę natomiast powiedzieć o wsiach, gdzie nieszczęśliwi kmiecie, wraz z rodzinami, pozbawieni pomocy medyków i jakiejkolwiek pieczy, marli na polach, drogach i w domach, nie jak ludzie ale jak bydlęta. We wsiach nastąpiło to samo, co i w miastach, a więc obyczajów rozwiązłość i brak dbałości na obowiązki swoje i sprawy. Ludzie jakby na śmierć czekali i dlatego też nie przykładali nijakiej pilności do uprawy pól, do utrzymywania trzód i dobytku swego; przeciwnie całkiem, starali się roztrwonić płody swej pracy.
Doszło do tego, że osły, kozy, świnie, kury, a także najwierniejszych przyjaciół człeka — psy wyganiano z obejścia, tak iż zwierzęta wałęsały się po polach, gdzie niezżęte żyto przepadało. Niektóre bydlęta, napasłszy się do syta na opuszczonych polach, wieczorem bez pomocy pastucha, niby rozumne istoty do swych stajen i obór powracały.
Ale ostawmy już wsie okoliczne i do miasta powróćmy. Tutaj z srogiego niebios wyroku, a także z przyczyny ludzkiego okrucieństwa, w czasie od marca do czerwca więcej niż sto tysięcy osób życie straciło. Ginęli od strasznej zarazy, a także z braku pieczy i pomocy, skąpionej im przez zdrowych, którymi trwoga owładła. Dawniej niktby nie był pomyślał, że w Florencji można naliczyć tyłu żywych mieszkańców, ile w niej się później okazało zmarłych. Ileż to zamków, ileż wspaniałych pałaców i dworów, przedtem przez mnogie rodziny, przez rycerzy i znamienite damy zamieszkałych, teraz pustką stanęło! Wymarli w nich wszyscy, aż do ostatniego sługi!
Ileż to rodów, bogactw i skarbów bez dziedziców ostało! Iluż dzielnych mężów, urodziwych kobiet i młodzieńców, którychby Eskulap, Galien i Hipokrat za obraz kwitnącego zdrowia, ani chybi, poczytali, rano jeszcze obiadowało w społeczności swych przyjaciół i krewniaków, zasię nazajutrz już wieczerzało pospołu z swymi zmarłymi przodkami. Ciężko mi jest na sercu, kiedy błądzę myślą pośród tej okrutnej niedoli, dlatego też wszystko, co mogę, milczeniem pokryję.
A owóż w tym czasie, gdy gród nasz prawie całkiem opustoszał (słyszałem o tem później od człeka, godnego wiary) zdarzyło się, że we wtorek rano,
— Drogie przyjaciółki! Wiecie równie dobrze, jak ja, że nikomu tego naganiać nie można, iż uczciwie praw swoich używa. Każdy, co na świat przyszedł, ma naturalne prawo podtrzymywać i ochraniać życie swoje. Uznają to wszyscy tak dobrze, że jeszcze nikomu, jeżeli w obronie własnej drugiego zabił, za występek tego nie poczytano. Jeżeli zaś prawa, dla dobra ludzi ustanowione, takie rzeczy czynić dozwalają, o ileż więcej wolno nam być winno użyć wszelkich środków dla ochrony życia naszego? Gdy pomyślę o tem, cośmy robiły dzisiaj i w dni poprzednie, gdy wspomnę nasze rozmyślania i rozmowy, widzę jawnie, że każda z nas drży o życie swoje. Niema w tem, wierę, nic dziwnego! Dziwuję się jeno, że my, białogłowy nie przyjęłyśmy dotychczas stosownych miar w stosunku do rzeczy, co naszą trwogę tak powodują. Zdaje mi się, iż powstajemy tu tylko dlatego, aby liczyć ilu umarłych na cmentarz niosą i patrzyć, czy księża, których niewielu w mieście pozostało, dobrze służbę bożą, w właściwym czasie pełnią, albo też poto, by żałobą naszych szat wszystkim ukazywać, w jak nędznym znajdujemy się stanie. Gdy stąd wyjdziemy, znowu obaczymy chorych i umarłych, co ich ze wszystkich stron niosą, ujrzymy takoż różnych łotrzyków,
Pozostałe damy, wysłuchawszy Pampinei, nie tylko zamiar jej pochwaliły ale, pragnąc go w czyn wcielić, jęły myśleć nad wszelkiemi szczegółami, tak jakby wprost z kościoła miały w drogę wyruszyć. Wówczas Filomena, nader roztropna białogłowa, w te słowa rzekła:
— Wszystko, co Pampinea powiedziała, jest rozumne wielce, aliści nie mamy potrzeby tak się spieszyć. Zważcie, że wszystkie kobietami jesteśmy, u przecież i dziecku wiadome jest, że białogłowom trudno jest coś przedsięwziąć bez pomocy mężczyzn. Jesteśmy niestałe, tchórzliwe, uparte i podejrzliwe. Mniemam, że gdy same swoimi przewodnikami będziemy, to wspołeczność nasza długo trwać nie będzie. Musimy za jakimś przewodnikiem się rozejrzeć.
— Prawda jest — rzekła Emil ja — mężczyźni są naturalnymi przewodnikami białogłów i bez nich rzadko jakiekolwiek niewiast przedsięwzięcie do pomyślnego końca przychodzi. Ale gdzież mamy tych mężczyzn szukać? Wiadomo nam, że nasi najbliżsi prawie wszyscy pomarli lub też rozbiegli się w różne strony, uciekając od klęski, od której i my salwować się chcemy. Przyzwoitość zabrania nieznajomych zapraszać; zresztą miast wesela i wczasu, wstyd i przykrość znaleśćbyśmy mogły.
Gdy damy tak z sobą rozmawiały, weszli do kościoła trzej mężczyźni. Nie byli to młodzieńcy, bowiem najmłodszy dwadzieścia pięć lat już liczył. Ani
Pierwszy z nich zwał się Pamfilo, drugi — Filostrato, trzeci — Dioneo. Ryli to ludzie krotochwilni ale i obyczajni. W powszechnym zamęcie jednej pociechy szukali: dam swoich, które trafunkiem znajdowały się pośród siedmiu białychgłów, w kościele zebranych. Niektóre z nich spokrewnione z trzema mężczyznami były. Pampinea, ujrzawszy ich, rzekła z uśmiechem:
— Los sprzyja widać naszym poczynaniom, przysyła nam bowiem rozumnych i skromnych mężów, którzy naszymi przewodnikami i sługami będą, jeśli tylko na służbę przyjąć ich zechcemy.
Neinfile, będąca przedmiotem miłości jednego z przybyłych, zarumieniwszy się z pomieszania, rzekła:
— Na Boga! Pampineo zważ na to, co mówisz! Znam ich i wiem, że nic złego o nich powiedzieć nie lza; poczytuję ich za zdolnych do znacznie ważniejszych przedsięwzięć, niż to oto, a takoż upewniona jestem, że towarzystwo ich miłeby było każdym damom, piękniejszym i znaczniejszym od nas. Rzecz jednak w tem, że niektórzy z nich, jak o tem wszystkim wiadomo, niektóre z nas miłują; obawiać się zatem trzeba, że skoro ich zaprosimy, ludzie nas osławić mogą.
— Błahe są to sprawy — odparła Filomena — dopóki postępuję tak jak należy i dopóki sumienie mnie nie dręczy, niechaj każdy gada o mnie co mu się podoba, Bóg i prawda będą po mojej stronie. Jeżeli tylko będą skłonni nam towarzyszyć, to powinnyśmy radować się, jak to słusznie Pampinea zauważyła, że los naszym poczynaniom sprzyja. Pozostałe damy, usłyszawszy te słowa, umilkły i zaraz postanowiły przywołać młodzieńców, opowiedzieć im o swych zamysłach i poprosić, aby im towarzystwa w podróży dotrzymali. Krewniaczka jednego z nich podniosła się, zbliżyła się do nich, z uśmiechem ich powitała, opowiedziała w czem rzecz i w imieniu wszystkich dam poprosiła, aby się zgodzili szaserze i po bratersku do ich kompanji przystać. Z początku młodzi ludzie pomyśleli, że damy z nich żartują, ale potem przekonawszy się, że wysłanniczka poważnie mówi, odparli wesoło, że zaproszenie ochotnie przyjmują. Bez zwłoki umówiono się o wszystko, w co należało się opatrzyć, wyruszając w drogę.
Przygotowawszy wszystko, jak należy, posłali uwiadomienie do tego miejsca, gdzie się udać zamierzali. Następnego dnia, w środę rano, damy w otoczeniu służebnic swoich, a młodzieńcy pospołu z sługami, opuścili miasto i
Gdy po przybyciu na miejsce, wszyscy usiedli, aby wczasu zażyć, wesoły i krotochwilny Dioneo, rzekł do dam:
— Raczej wasz zmysł zdrowy i wasza przezorność, niźli nasza wola, nas tutaj przywiodły. Nie wiem, coście w myślach swoich uczynić postanowiły, co się jednak należy do moich, to ostawiłem je za bramą miasta, gdym koło niej przechodził. Jeżeli pragniecie śpiewać i weselić się pospołu ze mną, zapraszam was do tego, zachowując wszelkie względy, waszej dostojności należne, jeżeli zaś nie, pozwólcie mi wracać z powrotem do moich myśli i do nieszczęsnego miasta.
Pampinea, która widać również wszelkich trosk swoich się pozbyła, odpowiedziała wesoło Dioneo:
— Dioneo dobrze mówi. Będziemy żyły wesoło, poto bowiem z miejsca smutku uszłyśmy. Ponieważ jednak rzeczy bez ustanowionego porządku długo trwać nie mogą, ja więc, która pierwszą pobudkę do rozmów w naszem towarzystwie dałam, zalecam, abyśmy z pośród siebie jakiegoś przodownika wybrali. Wszyscy się go będą słuchali i w wielkiem go mieli zachowaniu, on zasię starać się będzie o to, aby nam czas miło upływał. Aby zasię każdy z nas troski i słodycz powszechnego uważania jednako poczuł i aby przyczyn do zawiści nie było, mniemam, że dobrzeby było, gdyby urząd ten codzień komu innemu przypadał. Pierwszego wybierzemy powszechną głosów elekcją, a ów władca, wieczorem tegoż dnia, następcę swego mianuje. Wybrany, w czasie swego panowania, będzie miał możność ustanowić, jak i gdzie dzień spędzić mamy.
Mowę tę powszechny aplauz spotkał i natychmiast jednogłośnie Pampineę królową pierwszego dnia obwołano. Filomena, która słyszała o czci, jaką wawrzynowe wyrażają liście, pobiegła duchem do laurowego krzewu, zerwała kilka gałązek, splotła z nich piękny wieniec i włożyła go na głowę Pampinei. Od tych pór wieniec laurowy stal się u nich starszeństwa oznaką.
Stosowną rzeczą jest, miłe białogłowy, aby człek każdą sprawę zaczynał w imię Tego, Kto był twórcą wszystkich rzeczy. Jakoże mnie, waszemu noweliście, zacząć przypadło, chcę tedy opowiedzieć o jednym z cudów bożych tak, aby nadzieja nasza, którą w Bogu pokładamy, okrzepła, niewzruszoną się stała i aby Jego imię zawsze było wychwalane. Wszystkie sprawy tego świata są znikome i marne, pełne wnątrz siebie i wokół trosk, trudów i goryczy i nieskończonym niebezpieczeństwom podległe. Żyjąc pośród nich, nie moglibyśmy dać im odporu ani obronić się, gdyby szczególna łaska boska nie dodawała nam sił i przezorności. Ta łaska spływa na nas nie wskutek jakichś zasług naszych, lecz dzięki dobrodziejstwu bożemu i modlitwom tych, którzy, żyjąc na świecie, z woli Boga byli śmiertelnymi, tak jak my jesteśmy, teraz zasię, dzieląc z Nim wieczność, są błogosławieni. Do nich, jako do orędowników, wiedzących przez eksperjencję o naszej słabości, obracamy się z naszemi sprawami i potrzebami, nie śmiąc zanosić próśb naszych do Najwyższego Sędzi. Bóg, pełen wielkiego dla nas miłosierdzia, rozeznawa, że śmiertelnemi oczami naszemi nie możemy przeniknąć tajemnicy Jego boskiej mądrości. Nieraz przytrafia się także, że powszechnem mniemaniem omyleni, wybieramy naszym orędownikiem przed Nim tego, kto na wieczne wygnanie jest osądzony. Ale jakoże dla Boga nic skrytem nie jest, tedy patrzy on bardziej na czystość myśli modlącego się, niźli na grzeszność i niewiedzę orędownika, k‘któremu modlący się obracają, i wysłuchuje ich próśb, tak jakby one do błogosławionego zaniesione były. Jawnie to widać z tej noweli, którą teraz wam opowiedzieć zamierzam.
Musciatto Franzesi, z wielkiego i bogatego kupca stawszy się rycerzem, miał ciągnąć do Toskanji wraz z bratem króla francuskiego, Karolem bez Ziemi, przyzwanym i do przybycia naglonym przez papieża Bonifacego. Jak to często u kupców się przytrafia, sprawy Musciatto w wielkiem były zawikłaniu. Nie mogąc ich łatwo i szybko do porządku doprowadzić, umyślił polecić to różnym ludziom. Na wszystko znalazł sposób, jedna tylko wątpliwość mu pozostała: nie wiedzał komu poruczyć wydobycie długu, jaki mu się należał od Burgundczyków. Dobrze wiedział zasię, że Burgundczycy są ludźmi wiarołomnymi, występnymi i złej wiary.
Nie mógł w myślach natrafić na człeka tak szczwanego, coby się potrafił niegodziwości Burgundczyków przeciwstawić. Gdy się długo nad tem głowił, przyszedł mu nagle na pamięć Ser Ciapperello da Prato, który go często w jego domu w Paryżu odwiedział. Był to człek niskiej postury i w stroju swym wielce wymuskany. Francuzi nie wiedząc, co oznacza włoskie słowo „Cepparello“, myśleli, że to „capello“ — czyli wianek, a ponieważ był niskiego wzrostu, nazwali go nie Cappello, lecz Ciappelletto; pod tem imieniem znany był wszędzie, chocia niektórzy i wiedzieli, że się zwie Ciapperello.
A owóż i jego życie: będąc notarjuszem, za wielki srom sobieby to poczytywał, gdyby choć jeden dokument, z pośród tych nielicznych aktów, które sporządzał, prawdziwym, a nie fałszywym się okazał. Fałszywych aktów dostarczał, ile kto chciał, a czynił to czasem za darmo z większą ochotą, niż ten, coby za to sowitą zapłatę mógł otrzymać. Świadczył fałszywie z wielkiem upodobaniem, proszony lub nieproszony. W owych czasach we Francji wiara w przysięgę była niewzruszona. Nie troszcząc się o to, że krzywoprzysięga, zawsze brał górę we wszystkich sprawach, które miały być jego przysięgą rozstrzygnięte. Z lubością dokładał starań, aby kłótnie wzniecać między krewniakami lub przyjaciółmi; im więcej z tych sporów nienawiści i zła płynęło, tem ukontentowanie jego większe było. Nigdy nie odmawiał, przeciwnie ochotnie się zgadzał brać udział w morderstwach i innych zbrodniach; nieraz też własnemi rękoma ludzi mordował lub srogie rany im zadawał. Z lada powodu bluźnił Bogu i wszystkim świętym, będąc z przyrodzenia człekiem porywczym wielce. Do kościoła nie chodził nigdy; plugawemi słowy szydził z sakramentów, za to chętnie i często odwiedzał szynki, bordele i ine miejsca hańbiące. Białogłowy miłował jak pies kije, natomiast lubował się w występku przeciw naturze. Rabować i kraść znaczyło dlań tyle, co dla świętego jałmużnę dawać. Obżerał się i pił, niedbając, że nieraz zdrowie na szwank naraża. Był także zawołanym szulerem.
Ale pocóż się nad nim w tylu słowach rozwodzę? Wystarczy powiedzieć, że był to najgorszy człek, jaki kiedykolwiek na świat przyszedł. Władza i wpływ Musciatto przez długi czas ochraniały występnika przed pomstą różnych osób, którym krzywdę wyrządził a takoż przed sprawiedliwemi wyrokami sądów. Ów to Cepparello przyszedł na myśl panu Musciatto. Musciatto, znając doskonale jego życie, umyślił, że jest to człek ze wszechmiar do wypełnienia jego zamysłów sposobny.
Przyzwał go do siebie i rzekł:
— Jak ci wiadomo, panie Cepparello, wkrótce stąd ze wszystkiem odjechać muszę; krom innych, pozostają mi jeszcze sprawy z tymi oszustami, Burgundczykami; wiem, że nikt nie jest od ciebie zdatniejszy do tego, aby od nich dług mój wydobyć. Nie wiele teraz masz do roboty, weź na siebie tę sprawę, a ja przyrzekam ci, że będziesz się cieszył faworem sądów i że dam ci z odebranych pieniędzy część należną i sprawiedliwą.
Pan Ciappelletto w samej rzeczy nic wówczas do roboty nie miał i biedę wielką znosił, widząc zasię, że jedyny obrońca i opiekun go opuszcza, bez zbytnich namysłów, koniecznością przymuszony, rzekł, że chętnie służyć jest gotów.
Gdy już wszystkie warunki omówione zostały, Ciappelletto otrzymał pełnomocnictwo i piernacz od króla i zaraz po odjeździe messera Musciatto wyruszył do Burgundji, gdzie go nikt nie znał. Tutaj, wbrew swojej naturze, zaczął łagodnie z dłużnikami postępować, ostawiając sobie na koniec inne środki. Zamieszkał w domu dwóch braci, Florentczyków, którzy na lichwę pieniądze pożyczali. Przez wzgląd na pana Musciatto, gospodarze w wielkiem go mieli zachowaniu. Zdarzyło się, że Ciappelletto zachorzał. Bracia zaraz przyzwali medyków i sługi, aby go mieli na pieczy i czynili wszystko, by mu zdrowie przywrócić. Aliści wszelki ratunek daremny się okazał. Poczciwina był już stary, a przytem zdrowie miał nadwątlone hulaszczym trybem życia; według orzeczenia medyków z każdym dniem musiało mu się pogarszać, jako człekowi na nieuchronną śmierć skazanemu. Dwaj bracia wielce się tem trapili. Pewnego dnia, znajdując się w izbie, przyległej do komnaty, w której Ciappelletto chory leżał, zaczęli mówić z sobą w te słowa:
— Co mamy począć z tym człekiem? — spytał jeden drugiego. Zaiste, niemały kłopot nam sprawił. Wydalić go teraz z naszego domu chorego, byłoby to dla nas hańbą i dowodem niewielkiego rozumu. Ludzie widzieli przecie, żeśmy go przyjęli, gościli, a potem i leczyć kazali, teraz zasię mieliby ujrzeć, że wypędzamy go z domu śmiertelnie chorego, chocia nam nic złego nie uczynił?
Z drugiej strony, jest to taki hultaj, że, ani chybi, nie będzie się chciał wyspowiadać ani przyjąć ostatnich Sakramentów. Gdy umrze bez spowiedzi, kościół jego ciała nie przyjmie. Jak zdechłego psa wrzucą go do pierwszego lepszego dołu. Gdyby się zasię i wyspowiadał, to grzechy jego są tak wielkie i straszne (podobnych na świecie niemasz!), że nie znajdzie się taki ksiądz lub braciszek, coby go mógł rozgrzeszyć. Nie otrzymawszy zaś rozgrzeszenia, równie do jamy wrzucony będzie. Jeśli tak się stanie, lud tutejszy, który, nienawidząc profesji, przez nas sprawowanej, źle o nas mówi i tylko czeka sposobności, aby nas ograbić, powstanie przeciwko nam z okrzykiem:
— Nie ścierpimy tutaj dłużej tych psów lombardzkich, od których nawet kościół się odwrócił!
Napadną na nasze domy i nie tylko dobra nasze złupią, ale jeszcze i życia nas pozbawić mogą. Tak więc, czy inaczej, na przypadek jego śmierci, źle z nami będzie.
Pan Ciappelletto, który leżał niedaleko od miejsca ich rozmowy, mając słuch wyostrzony, jak to się często u chorych zdarza, słyszał wszystko, co dwaj bracia mówili. Wkrótce potem przywołał ich i rzekł:
— Nie chciałbym wam niepokoju sprawiać i szkód przyczyniać. Słyszałem, coście o mnie mówili i jestem pewien, że nastąpiłoby to, czego się obawiacie, jeśliby rzeczy poszły tym trybem, jakeście przypuszczali, aliści będzie inaczej. W ciągu mego życia tyle nagrzeszyłem przeciwko Bogu, że teraz w godzinie śmierci mojej jeden grzech więcej żadnej różnicy nie sprawi. Przyzwijcie do mnie najbardziej świętobliwego mnicha, jeśli taki się znajdzie, i ostawcie mi swobodę działania, a ja wasze i moje sprawy taką modłą uładzę, że wszystko dobry obrót weźmie, ku waszemu ukontentowaniu. Dwaj bracia, chocia nie wielką ufność w jego słowa pokładali, jednakoż udali się do klasztoru i poprosili, aby któryś z mądrych i świętych mnichów wyspowiadał Lombardczyka, leżącego na łożu niemocy w ich domu. Dano im mnicha sędziwego, słynącego z świątobliwości żywota i w piśmie świętem wielce zawołanego. Ten człek czcigodny cieszył się wielką estymą wszystkich mieszczan.
Wszedłszy do komnaty, w której ser Ciappelletto leżał, siadł na jego łożu i z początku jął go łagodnie pocieszać, później zasię zapytał, kiedy ostatni raz się był spowiadał? Na to Ciappelletto, który nigdy, jako żywo, do spowiedzi nie przystępował, odparł:
— Jest moim obyczajem, ojcze, spowiadać się przynajmniej raz na tydzień, jednakoż były tygodnie, gdy to częściej czyniłem, ale wyznać muszę, że, od czasu gdy zachorowałem, już osiem dni przeszło bez spowiedzi, tyle bowiem cierpienia mi ta boleść przyczyniła.
Na to mnich odparł:
— Dobrześ uczynił, mój synu, i na przyszłość czyń takoż. Widzę, że nie wiele trudu będę miał z wysłuchiwaniem cię, skoroś tak często się spowiadał.
Ser Ciappelletto rzecze:
— Nie mówcie tak, mój ojcze! Nie spowiadałem się nigdy bez tego, abym na każdej spowiedzi, nie miał przypomnieć sobie i wyznać wszystkich grzechów, popełnionych od dnia mego urodzenia aż do dnia spowiedzi. Dlatego też proszę was, ojcze wielebny, abyście o każdą rzecz szczegółowie się wypytywali, tak jakbym nigdy się nie był spowiadał, nie zważając przytem wcale na to, że jestem chory. Wolę raczej udręczyć mój zewłok cielesny, niźli folgując mu, narazić na zgubę duszę moją, odkupioną drogocenną krwią Zbawiciela.
Słowa te wielce przypadły do smaku wielebnemu ojcu, gdyż zdały mu się oznaką świętobliwego stanu duszy. Pochwaliwszy Ciappelletto za jego dobry obyczaj, zapytał się go, zali się rozpustą z jaką białogłową nie splugawił?
Ser Ciappelletto odparł z westchnieniem:
— W tej materji, wielebny ojcze, wstydzę się wyznać prawdę, obawiając się, abym nie popadł w grzech chełpliwości.
— Mów śmiało, mój synu — rzecze mnich — nikomu za grzech nie było jeszcze poczytane wyznanie prawdy, czy to na spowiedzi, czy gdzie indziej.
— Z tem zapewnieniem — odparł Ciappelletto — wyznam wam całą prawdę. Jestem do tych pór jeszcze tak dziewiczy, jak wówczas, gdy wychodziłem z żywota matki mojej.
— O niechże Bóg będzie błogosławiony! — zawołał mnich — jakżeś zacnie sobie poczynał! Zasługa twoja jest tem większa, że mogłeś czynić przeciwnie z większą swobodą, niźli my lub ci wszyscy, co surowym regułom są poddani.
Później ojciec wielebny zapytał go, zali zbytnim obżarstwem przeciwko Bogu nie zgrzeszył? Na to Ciappelletto z głębokiem westchnieniem odparł, że siła razy tak zawinił. Prawda, że krom wielkiego postu, który ludzie nabożni każdego roku zachowują, przywykł jeszcze do postów o chlebie i wodzie trzy razy w tygodniu, jednakoż pił tę wodę z taką lubością i tak chciwie, jak pijacy wino piją, osobliwie, gdy się czuł utrudzonym pielgrzymkami do miejsc świętych lub ćwiczeniami nabożnemi. Krom tego nieraz przychodziła mu chętka na sałatę z traw, jaką przyrządzają kobiety wiejskie, gdy idą w drogę do miasta. Jadł ją nieraz z większem ukontentowaniem, niż to przystoi człekowi, który pości dla bojaźni bożej.
— Bracie mój — rzecze mnich — wszystko to są grzechy letkie i płynące z przyrodzenia naszego. Nie udręczaj zatem niemi sumienia swego, więcej niż potrzeba. Nawet najświętszemu człekowi wybaczyć należy, jeśli po długim poście w jedzeniu smak znajduje, a po wielkiem utrudzeniu wodę pije z ochotą.
— Ach mój ojcze! — zawołał Ciappelletto — nie powiadajcie mi tego na pocieszenie. Wiem o tem dobrze, jako i wy wiecie, że ten, kto chce służyć Bogu, winien tę służbę sprawiać w czystości myśli i bez nijakiej zmazy; kto zaś inaczej czyni — grzeszy.
Mnich, wielce ukontentowany, rzekł:
— Raduję się, że tak myślisz i chwalę czystość sumienia twego. Powiedz mi jednak, czyś chciwością nie grzeszył i nie żądał więcej, niż się należało, albo też czyś nie owładał dobrem cudzem?
— Nie sądź o mnie źle, ojcze — odparł Ciappelletto — widząc mnie w domu tych lichwiarzy. Nie mam z nimi nic wspólnego; przeciwnie, przybyłem tutaj, aby ich zawstydzić, ukarać i odwieść od tego bezecnego rzemiosła. Mniemam, że byłoby się mi to i udało, gdyby Bóg niemocy na mnie nie spuścił. Musicie wiedzieć, mój ojcze, że po śmierci ojca mego stałem się bogatym człowiekiem. Znaczną część jego majętności rozdałem na zacne cele, Bogu na chwałę, później, aby siebie utrzymać i móc dopomagać ubogim chrześcijaninom, zająłem się małym handelkiem, aby pieniędzy sobie przysporzyć. Wszystko, co zarobiłem, dzieliłem na dwie części, połowę oddawałem biedakom, a drugą obracałem na swoje potrzeby. Bóg mi pomagał i sprawy moje szły z dnia na dzień coraz to lepiej.
— Doskonale czyniłeś, zaiste — rzekł mnich — ale powiedz mi, czyś się nigdy gniewem nie zapalał?
— Mówiąc prawdę — odparł Ciappelletto — nader często się to zdarzało. Któż jednak może swój gniew zdzierżyć, widząc codziennie, jak ludzie występki popełniają, przekraczają przykazania boskie i nie boją się sądu Boga. Nieraz wolałbym był raczej umrzeć, niż patrzeć, jak młodzieńcy marnym rzeczom świata tego hołdują, jak przysięgają i fałszywie świadczą, i jak miast kościołów odwiedzają szynki, wybierając nie drogi boże lecz drogi doczesnego świata.
— Sprawiedliwy jest to gniew mój synu — rzekł mnich — i nie mógłbym zań na ciebie pokuty nałożyć. Ale czy przypadkiem gniew nie uczynił cię tak zapamiętałym, żeś posunął się aż do morderstwa, uczynienia komuś niesprawiedliwości lub zelżenia bliźniego twego?
— Ach ojcze wielebny — zawołał Ciappelletto — zdajecie mi się być świątobliwym człekiem, a takie rzeczy mówicie! Gdyby mi choć na myśl przyszło uczynić jedną z tych rzeczy, o jakich mówicie, zaliżby mnie Bóg tak długo na świecie utrzymał? Do takich postępków zdolni są tylko łotrzy i morderze. Gdy takiego grzesznika ujrzałem, zawsze mówiłem mu: „Idź i niech cię Bóg na prawą drogę sprowadzi“.
— Rzeknij mi teraz, synu mój, (oby ci Bóg błogosławił), czyś nie świadczył fałszywie o bliźnich swoich, czyś nie osławiał nikogo, lub nie przywłaszczał sobie cudzego dobra, bez zgody i woli posiadacza?
— Tak ojcze — odparł Ciappelletto — mawiałem źle o innych. Miałem sąsiada, który bez żadnej przyczyny bił nieustannie swoją żonę. Jednego razu taka litość mnie zdjęła nad tą nieszczęśliwą, pobitą okrutnie przez pijaka, że wiele złego powiedziałem nań do krewniaków jego żony.
— Powiedziałeś mi — rzekł mnich — żeś się handlem parał. Zaliżeś nie oszukał kogoś, jak to często kupcy czynią?
— Na mą duszę, ojcze — zawołał Ciappelletto — muszę wyznać, że tak. Zdarzyło się pewnego razu, iż jeden człek oddał mi należność za sprzedany postaw sukna, a ja nie licząc, rzuciłem pieniądze do skrzyni; po miesiącu spostrzegłem, że było tam o cztery grosze za dużo. Przechowałem je przez cały rok, chcąc mu je zwrócić, ponieważ jednak właściciel się nie zjawił, więc rozdałem te grosze ubogim.
— Błaha to jest rzecz, mój synu — odparł mnich — uczyniłeś tak, jak uczynić należało.
Mnich pytał się jeszcze o wiele rzeczy, a na pytania te Ciappelletto w podobny sposób odpowiadał. Gdy już chciał mu rozgrzeszenia udzielić, Ciappelletto rzekł:
— Mam jeszcze jeden grzech, ojcze, o którym wam nie powiedziałem. Przypominam sobie, że kiedyś w sobotę wieczorem po dziewiątej godzinie kazałem służącemu zamieść podłogę w domu, przez co uchybiłem świętej niedzieli.
— Niewielki to grzech, mój synu — odparł mnich.
— Nie mówcie tak, mój ojcze, niedzielę, jako dzień święty wielce czcić należy, bowiem w dniu tym nasz Zbawiciel zmartwychwstał.
— Czy popełniłeś jeszcze jaki grzech? — zapytał mnich.
— Tak, ojcze — odparł Ciappelletto — raz w kościele przez brak baczenia splunąłem.
Mnich zaczął się śmiać i rzekł:
— Nie dręcz się tem mój synu! My, którzy jesteśmy zakonnikami cały dzień w kościele spluwamy.
— I bardzo źle czynicie, gdyż niczego tak w czystości utrzymywać nie należy, jak kościoła, w którym się Bogu cześć oddaje.
Jeszcze siła podobnych rzeczy naopowiadał mnichowi, wreszcie zaczął wzdychać ciężko i gorzko płakać (a był w tem wszystkiem mistrzem zawołanym).
— Co ci się stało mój synu? — zapytał mnich.
— Biada mi, ojcze wielebny — odparł ser Ciappelletto — jeszcze mi zostaje jeden grzech, z któregom nigdy się nie wyspowiadał, tak się go bowiem sromam okrutnie. Ilekroć go sobie przypomnę, płaczę, jako to teraz widzicie. Wydaje mi się, że dla tej winy, Bóg nie będzie miał dla mnie miłosierdzia.
— Co mówisz, mój synu? — rzekł mnich. Gdyby wszystkie grzechy, jakie ludzie popełnili albo je jeszcze popełnią, dopóki świat trwa, w jednym człeku się skupiły i gdyby ten grzesznik tak się skruszył, jak teraz ty, to miłosierdzie boże jest tak wielkie, że wszystko byłoby mu odpuszczone. Mów zatem śmiało.
Wówczas ser Ciappelletto rzekł, płacząc gorzko:
— Grzech mój, wielebny ojcze, jest tak wielki, że wątpię, aby mi go Bóg odpuścił, choćbyście się i wstawili za mną swemi modlitwami.
— Mów śmiało — odparł mnich — przyrzekam ci, że będę błagał Boga za tobą.
Ser Ciappelletto, ciągle płacząc, nie mógł wymówić jednego słowa, chocia go mnich nieustannie pocieszał. Wreszcie, gdy już kęs czasu mnicha w takiej niepewności trzymał, westchnął ciężko i rzekł:
— Ponieważ obiecaliście mi, ojcze, modlić się za mną do Boga, wyznam wam więc mój grzech. Wiedzcie, że raz, gdy jeszcze byłem dzieckiem, przekląłem rodzoną matkę moją. Rzekłszy to, znów obfitemi łzami się zalał.
— Zali synu mój — rzekł mnich — grzech ten za tak ciężki poczytujesz? Ludzie bluźnią przez cały dzień Bogu, a Bóg przebacza chętnie bluźniercy, który się skruszył. Czy sądzisz, że ci Stwórca tej winy nie odpuści? Osusz łzy i pociesz się. Gdybyś był nawet jednym z tych, co Zbawiciela ukrzyżowali, to On, widząc twoją skruchę, napewnoby ci przebaczył.
— Cóż wy mówicie, ojcze wielebny? — zawołał Ciappelletto — przekląć drogą matkę, która mnie przez dziewięć miesięcy dniem i nocą w żywocie nosiła, a później niezliczoną ilość razy na rękach, jest ciężkim grzechem. Jeżeli nie będziecie, ojcze, błagali za mną Boga, Bóg mi nigdy tego nie przebaczy.
Mnich widząc, że Ciappelletto nic więcej do wyznania niema, udzielił mu absolucji i dał mu błogosławieństwo, będąc upewniony, że jest on świątobliwym człowiekiem; wierzył bowiem niezachwianie, że wszystkie jego słowa są szczerą prawdą. Któżby zresztą nie uwierzył, słysząc człeka tak mówiącego na łożu śmierci.
— Przy boskiej pomocy — rzekł mnich — wkrótce wyzdrowiejesz, Ciappelletto. Gdyby się jednak zdarzyło, że Bóg twoją pobłogosławioną i zbawioną duszę do siebie powołała, zalibyś zezwolił, aby ciało twoje w naszym klasztorze pogrzebione zostało?
— O tak, mój ojcze — odparł Ciappelletto — i nie chciałbym być pochowanym gdzieindziej, bowiem przyrzekliście mi modlić się za moją duszę; przy tem miałem zawsze cześć osobliwą dla waszego zakonu. Teraz zasię proszę was, abyście, wróciwszy do klasztoru, przysłali mi tu bez zwłoki najświętsze ciało Chrystusowe, pobłogosławione dziś rankiem na ołtarzu. Chociaż niegodny jestem, pragnę za waszem pozwoleniem je przyjąć, a potem i ostatniego namaszczenia dostąpić, abym, choć żyłem jak grzesznik, umarł jak na prawego chrześcijanina przystało.
Świątobliwy braciszek pochwalił go i zapewnił, że wkrótce wszystko mu zostanie dostarczone. Tak się też i stało. Tymczasem dwaj bracia, niepewni, czy ich Ciappelletto przypadkiem zwieść nie chce, ukrywszy się za przepierzeniem, które komnatę chorego od sąsiedniej izby dzieliło, wysłuchali łatwie wszystkiego, co Ciappelletto do braciszka mówił. Słysząc o grzechach, z których się spowiadał, o mały włos śmiechem nie wybuchnęli.
— Cóż to za człek — mówili do siebie — którego ani starość, ani choroba, ani strach przed bliską śmiercią, czy przed Bogiem, przed sądem którego ma wkrótce stanąć, nie mogą odwieść od niegodziwości i k‘temu przywieść, aby umarł inaczej, niźli żył. Aliści uznawszy, że kościół przyjmie jego ciało, nie troskali się już o resztę. Ser Ciappelletto przyjął wnet komunję świętą, a potem i ostatnie namaszczenia, ponieważ znacznie gorzej mu się uczyniło. Wieczorem tego dnia, w którym się spowiadał, umarł. Dwaj bracia, rozporządziwszy jego mieniem, przeznaczyli uzyskane pieniądze na przystojny pogrzeb i posłali do klasztoru, prosząc braci, aby przybyli wieczorem odprawić wedle obyczaju, wigilje, a rankiem drugiego dnia ciało zabrali. Świątobliwy mnich, który Ciappelletto był spowiadał, usłyszawszy o jego śmierci, odbył naradę z przeorem, później zasie biciem w dzwony przywołał wszystkich mnichów, znajdujących się w klasztorze i oznajmił im, że ser Ciappelletto, był człowiekiem świętobliwym, jak to dowodnie widać z tego, co na spowiedzi wyznał. Wierząc głęboko, że Bóg za jego sprawą niejeden wielki cud uczynić może, łatwo przekonał mnichów, że ciało zmarłego przyjąć należy uroczyście i z wielką czcią.
Łatwowierni bracia wraz przeorem zgodzili się na to. Wieczorem udali się wszyscy do domu, w którym ciało Ciappelletta spoczywało; odprawili nad zwłokami uroczyste wigilje, a nazajutrz rano ubrani w komże i kapy, z książkami w rękach, poprzedzani krzyżem, śpiewając modły, zabrali ciało i z wielką pompą ponieśli je do swego kościoła. Za tym orszakiem szli mężczyźni i białogłowy; wyległa prawie cała ludność miasta. Gdy mary postawiono w kościele, mnich, który zmarłego był spowiadał, wszedł na kazalnicę i począł opowiadać cudowne historje o jego życiu, postach, czystości, niewinności i świętobliwości. Między innemi opowiedział to, co mu Ciappelletto, płacząc, jako swój największy grzech wyznał, i jak on ledwo go zdołał przekonać, że mu Bóg przebaczy. Potem zwrócił się do przytomnych i gromiąc ich, a strofując, rzekł:
— A wy, od Boga przeklęci, z powodu lada słomki, co wam pod nogi padnie, bluźnicie Bogu, Najświętszej Pannie i całemu dworowi niebieskiemu! Krom tego siła jeszcze prawił o prawości i niewinności nieboszczyka.
Słowa te, którym cały lud uwierzył, wielki skutek sprawiły tak, że po skończonem nabożeństwie wszyscy co do jednego rzucili się całować ręce i nogi nieboszczyka; porwano przy tem na nim suknie, a każdy, kto posiadł choćby strzępek materji, już się za szczęśliwego poczytywał. Ciało było wystawione przez cały dzień w kościele tak, aby każdy mógł je odwiedzać i oglądać. Nocą złożono nieboszczyka do marmurowego grobu i pochowano uroczyście w kaplicy. Następnego dnia lud zaczął odwiedzać jego grób, zapalać świece, śluby czynić i stosownie do ślubów vota woskowe zawieszać.
Sława jego świętości tak wzrosła, że prawie nikt w potrzebach i uciskach swoich do innego świętego się nie uciekał. Nazwali go, jako i teraz zowią: Świętym Ciappelletto, utrzymując, że Bóg wielkie cuda przez niego uczynił i nadal czyni każdemu, co z osobnem nabożeństwem do Ciappelletto się obraca.
Tak tedy żył i umarł ser Cepperello z Prato, który stał się świętym, jakoście to słyszeli. Nie chcę twierdzić, iżby nie mógł zbawienia w obliczu Boga dostąpić, chocia bowiem życie jego było występne i plugawe, to przecie w ostatniej godzinie, pokajawszy się i skruszywszy, mógł miłosierdzia boskiego dostąpić i do raju przyjęty zostać. Ale jakoże wszystko to jest dla nas tajne, tedy, sądząc po tem, co widzimy, można suponować, że raczej znajduje się w rękach szatana, niż w raju. Jeśli tak jest, uznać musimy, że nieskończona jest wobec nas dobroć Boga, który patrzy nie na błędy nasze, lecz na czystość naszej wiary. Czynimy naszym orędownikiem wroga bożego, mniemając, że jest on Bogu miły, a potem jak do prawdziwego świętego modły doń zanosimy. Aby łaska boska w tem wesołem towarzystwie i pośród losów dzisiejszych przeciwności, zdrowych i całych nas zachować mogła, wychwalajmy Jego imię i w potrzebach naszych do Niego się uciekajmy, pewni, że wysłuchani będziemy. Tu opowiadający mowę swoją zawarł.
Opowieść Pamfila została pochwalona przez białogłowy, które słuchając jej, często śmiechem wybuchały. Gdy już opowiadanie, z wielką uwagą słuchane, do końca doprowadzone zostało, królowa, siedzącej obok Pamfila, Neifile rozkazała opowiedzieć nową historję, według ustanowionej kolei. Dama ta równie pięknością, jak dwornemi obyczajami ozdobiona, z radością na to żądanie przystała i zaczęła na ten kształt: — Pamfilo w swojej opowieści ukazał nam, że miłosierdzie boże nie liczy nam błędów naszych, gdy one z niewiadomości naszej wypływają, ja zasię w swojej opowieści pragnę pokazać, iż miłosierdzie to z cierpliwością znosi grzechy tych, którzy swemi uczynkami i słowami będąc obowiązani jawnem świadectwem mu służyć, wcale przeciwnie postępują. Tą drogą Bóg daje dowody swej wielkiej łaskawości, abyśmy z większą duszy stałością, szli za tem, w co wierzymy.
Słyszałem kiedyś, miłe towarzyszki, taką opowieść: Mieszkał ongiś w Paryżu bogaty kupiec i człek zacny, Giannotto di Civigni zwany. Był to człek dobroduszny i uczciwy; zajmował się handlem suknami. Wielka przyjaźń łączyła go z bogatym Żydem, zwanym Abrahamem, który także się kupiectwem parał, a był człekiem równie uczciwym i zacnym. Giannotto, widząc przymioty przyjaciela, wielce nad tem bolał, że dusza tak mądrego i dobrego człeka, dzięki błędom jego wiary, na potępienie wieczne skazana zostanie. Dlatego też jął go prosić dobrotliwie, aby porzucił błędy wiary żydowskiej i wiarę chrześcijańską przyjął, która (jak to sam dobrowolnie widzi), dzięki swojej świętości i prawdzie, ciągle się rozpowszechnia i kwitnie, gdy tymczasem jego wiara coraz bardziej zanika, tak, iż wreszcie w niwecz rozwiać się może. Żyd odparł, że krom wiary żydowskiej, żadnej innej za dobrą i świętą nie uznaje, że zamierza umrzeć w tej, w której się narodził i wzrósł, i że niema takiej siły, coby go od niej odwrócić mogła. Odpowiedź ta nie odwiodła Giannotta od tego, aby po kilku dniach nie obrócił się do swego przyjaciela z podobną mową, starając mu się dowieść na nadto grubych przykładach (jak to kupcy czynić umieją), dla jakich to racyj nasza wiara jest lepsza od żydowskiej.
A chocia żydowin był w rzeczach wiary żydowskiej mistrzem zawołanym, przecie przyjaźń wielka, którą do Giannotta żywił, a może i słowa, włożone w usta tego prostego człeka przez Ducha Świętego, to sprawiły, że żydowinowi wielce do smaku dowody Giannotta przypadły. Przecie jednak w wierze swojej błędliwej nadal trwał z uporem.
Im bardziej się w swoim uporze zacinał, tem więcej na niego Giannotto nastawał, aż wreszcie żydowin, uległszy jego natarczywym prośbom, rzekł:
— Chcesz, Giannotto, abym wiarę chrześcijańską przyjął? — ja się od tego nie uchylam. Jednakoż przedtem chcę się udać do Rzymu, obaczyć tego, którego ty namiestnikiem bożym na ziemi zowiesz, zważyć jego obyczaje, a także życie jego braci-kardynałów. Jeśli wydadzą mi się takimi, że wedle ich życia sądząc, poznam, iż wiara twoja jest lepsza od naszej, uczynię to, com przyrzekł. Jeśli nie — pozostanę nadal Żydem. Giannotto, usłyszawszy o tem jego postanowieniu, wielce się strapił i rzekł do siebie: — Stracone są wszystkie moje zachody i trudy, których nie szczędziłem, aby go do przyjęcia chrześcijaństwa nakłonić. Pojedzie do Rzymu, obaczy na własne oczy, jak plugawe i występne życie księża wiodą i nietylko wiary naszej nie przyjmie, ale nawet gdyby i chrześcijaninem został, na judaizm powróci.
Obrócił się tedy do Abrahama i rzekł: — Pocóż chcesz przedsiębrać tak uciążliwą i kosztowną podróż do Rzymu? Na tak bogatego człeka, jak ty, czyha tysiąc niebezpieczeństw na ziemi i na morzu. Zali nie znajdziesz tu kogoś, ktoby cię ochrzcił? Jeżeli zaś żywisz jakieś wątpliwości, co do wiary, którą ci wykładam, gdzież znajdziesz mądrzejszych i światlejszych ludzi, jak tu? Dadzą ci oni wszelkie objaśnienia. Według mnie zatem ta twoja podróż wcale potrzebna nie jest. Pomyśl, że prałaci w Rzymie są podobni do tych, których tu widzisz, a może i świątobliwsi, jakoże żyją w pobliżu najwyższego pasterza. Zachowaj swoje siły na inny raz, do czasu pielgrzymki po miejscach świętych, w której może i ja towarzyszyć ci będę.
— Wierzę Giannotto — odparł żydowin — że racja jest po twojej stronie, ale jeśli chcesz, abym spełnił to, o co mnie prosisz, to powiem ci w dwóch słowach, iż muszę jechać. W przeciwnym razie nic nie uczynię.
Giannotto, uznawszy jego twarde postanowienie, rzekł:
— Jedź zatem; szczęśliwej drogi ci życzę!
Pomyślał przytem, że żydowin, ujrzawszy dwór papieski, nigdy już chrześcijaninem się nie stanie. Aliści już mu nie doradzał, aby pozostał.
Żydowin dosiadł rumaka i pospieszył do Rzymu, gdzie przez Żydów z wielką okazałością przyjęty został. Przebywając w mieście, nie zdradzał się przed nikim, po co tu przybył, a tylko w tajemnicy śledził życie papieża, prałatów i kardynałów i całego papieskiego dworu.
Jako człek bystry niejedno sam spostrzegł, a i wiele od drugich uznał. Z tego wszystkiego wniósł później, że każdy ksiądz, od najmniejszego do największego, rozpustą grzeszny i hołduje nietylko naturalnej rozkoszy, ale i sodomskiej, nie znając hamulca, wyrzutów sumienia i wstydu. Dzięki przemożnemu wpływowi nierządnic i młodzieniaszków nielada urząd można było w Rzymie otrzymać. Obaczył także, że wszyscy są żarłokami i pijanicami, że na kształt dzikich zwierząt jeno brzuchom swoim służą, nie mówiąc już o rozpuście. Jeszcze baczniej się im przyjrzawszy, poznał, że są skąpi i tak na grosz chciwi, że nie wstydzą się kupczyć wszystkiem, poczynając od krwi ludzkiej, nawet chrześcijańskiej, a kończąc na rzeczach świętych, odpustach i beneficjach. Kupując i sprzedając, większy handel prowadzą, niż w Paryżu kupcy sukna i innych towarów. Jawny targ symonją ochrzcili mianem „zastępstwa“, a obżarstwo ukryli pod skromną nazwą „pokrzepienia sił“, tak, jakby Boga można było oszukać znaczeniem tych słów i jakby On nie widział plugawych intencyj ich niskich dusz. Mniemali widać, że Bóg, tak jak ludzie, imieniem rzeczy da się okłamać. Wszystkie te rzeczy, a takoż i te, o których zmilczeć należy, nie podobały się wielce Żydowinowi, człekowi umiarkowanemu i obyczajnemu. Zdało mu się, że już dość widział, postanowił tedy do Paryża powrócić; tak też uczynił. Giannotto, dowiedziawszy się o jego powrocie, udał się do niego, straciwszy już wszelką nadzieję na to, aby żydowin chciał chrześcijaństwo przyjąć. Spotkali się pełni ukontentowania i wielkiej radości.
Po kilku dniach Giannotto zapytał się go, co myśli o ojcu świętym i o kardynałach.
Żydowin odparł:
— Wydaje mi się, że Bóg źle czyni, łaskawością swoją ich darząc. Powiem ci, iż, jeśli dobrze zważać i sądzić umiałem, w żadnym księdzu nie znalazłem ani krztyny świętości, pobożności, czy przykładu, godnego naśladowania. Rozpusta, chciwość, obżarstwo i inne gorsze występki (jeśli sobie można tylko jeszcze gorsze wystawić), tak im weszły w obyczaj, że dwór papieski jest dla mnie raczej kuźnią djabelskich poczynań, niż dzieł świętych. Według mego mniemania, wasz pasterz najwyższy, jako i wszyscy jego duchowni z wielką pilnością, a staraniem chcą religję poniżyć i z oblicza świata ją zetrzeć, chocia winni przecie być jej wsporem i obroną. A jakoże, mimo tych ich wysiłków, wasza wiara coraz bardziej się rozpowszechnia i coraz jaśniejszą i doskonalszą się staje, tedy musiał Duch Święty w nią wstąpić, aby stanęła wyżej od wszystkich wiar świata. Dlatego też, jeśli dawniej głuchy byłem na twoje prośby i nie chciałem chrześcijaństwa przyjąć, to teraz mówię ci jawnie, że nic nie będzie w stanie mnie od tego powstrzymać. Chodźmy zatem do kościoła, pragnę przyjąć chrzest, zgodnie z obyczajem waszej świętej wiary.
Giannotto, który spodziewał się całkiem przeciwnego postanowienia, usłyszawszy te słowa, stał się najszczęśliwszym na ziemi człowiekiem. Udał się z Żydem do kościoła Najświętszej Marji Panny w Paryżu i poprosił księży, aby obrządku chrztu nad Abramem dopełnili. Prośbie tej zaraz było uczynione zadość. Giannotto był jego ojcem chrzestnym. Nawrócony imię Jana otrzymał. Później Giannotto polecił go światłym ludziom, którzy go wkrótce w rzeczach wiary świętej wyćwiczyli. Jan zasłynął jako człek wielce zacny i świątobliwy.
Gdy opowieść Neinfile, przez wszystkich chwalona do kresu dobiegła, zgodnie z wolą królowej, mówić zaczęła Filomena: — Nowela Neinfile przypomniała mi niemiły przypadek, który się zdarzył pewnemu Żydowi. Ponieważ o Bogu i o prawdzie naszej wiary już dość rzeczone zostało, wydaje mi się teraz nie od rzeczy, zstąpić ku przypadkom i dziełom ludzkim. Wysłuchawszy mojej opowieści, może ostrożniej odpowiadać będziemy na postawione nam pytania. Należy, abyście wiedziały, drogie przyjaciółki, że głupota odbiera człekowi wszelkie dobro i w wielkie nieszczęścia go wtrąca, gdy tymczasem mądrość z największych niebezpieczeństw wyprowadza i do spokojnego, a błogiego stanu przywodzi. Przykładów na to, że głupota pozbawia nas szczęścia i do srogich mizeryj doprowadza, istnieje mnóstwo, aliści o nich tutaj rozpowiadać nie będę, bowiem widać je jawnie z tysiąca codziennych zdarzeń. W krótkiej mojej opowieści ukażę tylko, jak to rozum wybawić nas może z obieży.
Saladyn, który dzięki swej osobnej dzielności z człeka nikczemnego stanu na tron Babilonu się wyniósł i siła królów, tak chrześcijańskich, jak i saraceńskich zwyciężył, roztrwonił swój skarbiec na częste wojny i niesłychany zbytek. Zdarzyło się, że potrzebował większej sumy pieniędzy, a nie wiedząc, skądby ją tak nagle wydostać, przypomniał sobie o bogatym żydowinie, zwanym Melchisedech, który w Aleksandrji na lichwę pożyczał. Saladyn pomyślał, że ten mógłby mu, gdyby tylko chciał, przyjść z pomocą; ponieważ jednak znał jego skąpstwo, więc nie bardzo wierzył, aby mu po dobrej woli usłużył, gwałtem zasię przymuszać go nie chciał. Naglony potrzebą, jął Saladyn przemyśliwać, jakby tę sprawę z żydowinem ułatwić, aż wreszcie postanowił użyć gwałtu, ale tą modłą, aby miał on pozór słuszności.
Kazał przywołać Żyda, przyjął go serdecznie, posadził obok siebie i rzekł:
— Od wielu ludzi słyszałem, mój poczciwcze, że jesteś wielkim mędrcem i w rzeczach wiary osobliwie wyćwiczonym, dlatego też chciałbym się dowiedzieć od ciebie, która z trzech wiar jest najlepsza: żydowska, saraceńska, czy chrześcijańska?
Żydowin, który w samej rzeczy był mądrym człowiekiem, wraz spostrzegł, że Saladyn chce go pochwycić za słowa, oczywiście nie bez ukrytej myśli; pojął zatem, że gdyby którejkolwiek z tych trzech wiar wyższość przyznał, władca swój zamierzony cel osiągnie. Skupił umysł jak ten, kto do odpowiedzi przynaglony, nie chce się dać przyłapać na niej, i zaraz umyślił, jaki mu respons dać należy.
— Panie mój i władco — rzekł — zadaliście mi ważkie pytanie; abym mógł jednak mój sąd wyrazić, muszę wam powtórzyć pewną opowieść. Przypominam sobie, o ile mnie pamięć nie zwodzi, że nieraz słyszałem o jednym bogatym i znacznym człeku, który między innymi klejnotami posiadał w swym skarbcu szacowny i piękny pierścień. Aby jego piękność należycie uczcić i na wieczność ostawić go swoim potomkom, rozkazał, by ten z jego synów, w posiadaniu którego pierścień ów się znajdzie, za dziedzica uchodził, był za głowę rodu poczytywan i jako taki uważany i czczony. Spadkobierca pierścienia miał podobnie z potomkami swymi postąpić, jak jego poprzednik. Pierścień przechodził z rąk do rąk, aż wreszcie dostał się człekowi, który miał trzech urodziwych, cnotliwych i posłusznych jego woli synów; dla tej przyczyny równą miłością ich darzył. Młodzieńcy, którzy wiedzieli o tym zwyczaju z pierścieniem, chcieli jeden przez drugiego klejnotem zawładnąć, jakoże każdy z nich za najgodniejszego się uważał. Każdy prosił tedy usilnie sędziwego ojca, który już do śmierci się zbliżał, aby jemu pierścień ten pozostawił. Zacny człek, wszystkich synów jednako miłujący, nie umiał uczynić wyboru, aż wreszcie umyślił, że najlepiej będzie przyrzec go każdemu z nich, aby wszystkich porównu ukontentować. Polecił w tajemnicy zręcznemu złotnikowi sporządzić jeszcze dwa pierścienie, które tak do prawdziwego podobne się okazały, że on sam, co uczynić je polecił, zaledwie mógł rozeznać pierścień prawdziwy. Przed śmiercią wręczył w tajemnicy każdemu synowi jeden pierścień. Po śmierci rodzica, każdy z synów o dziedzictwo i o pierścień się upominał i jeden zaprzeczał praw drugiemu, przedstawiając na dowód swój pierścień. Ponieważ trzy pierścienie tak podobne były, że prawdziwego poznać nie można było, nierozstrzygnięte zostało, kto jest właściwym dziedzicem.
Podobnie rzecz się ma, mój panie i władco, z trzema religjami, danemi przez Boga trzem nacjom. Każda z nich mniema, że posiada istotną spuściznę, i prawdziwe prawo boże; która jednak ma słuszność, niewiadomo, jak i niewiadomo, kto prawdziwy pierścień posiada.
Saladyn spostrzegł, iż żydowin uniknął zręcznie zastawionych nań sieci. Postanowił zatem otwarcie o potrzebach swoich go uwiadomić, aby przekonać się, zali mu usłużyć zechce, zdradził mu przytem, co zamyślał z nim uczynić i coby, ani chybi, zrobił, gdyby tak rozumnej odpowiedzi nie otrzymał.
Żydowin dał Saladynowi po dobrej woli żądaną sumę. Saladyn zaś nietylko po pewnym czasie dług swój mu spłacił ale jeszcze wspaniałemi darami go obsypał, uważał go za swego przyjaciela i dał mu znaczny urząd.
Gdy Filomena, skończywszy swoją opowieść, zamilkła, siedzący obok niej Dioneo, nie czekając na rozkaz królowej (wiedział bowiem, że na niego teraz kolej przypada), tym kształtem mówić zaczął:
— Miłe damy! Jeśli dobrze nasze powszechne życzenie pojmuję, to zebraliśmy się tutaj poto, aby się opowieściami rozweselić. Mniemam, że każdemu zostawiona jest swoboda w wyborze materji, byleby tylko opowieść nie sprzeciwiała się ogólnemu prawidłu, to jest zajmującą była. Takie było bowiem życzenie królowej. Wysłuchaliśmy już opowieści o tem, jak to Abraham, za radą Giannotto di Civigni idąc, duszę swoją zbawił, oraz jak roztropny Melchisedech obronił swoje bogactwa przed napastliwością Saladyna. Sądzę, że na wasze przygany nie zasłużę, gdy wam opowiem o chytrej sztuczce, dzięki której udało się pewnemu mnichowi srogiej kary uniknąć. W miejscowości Lunigianie, niedaleko stąd leżącej, znajdował się klasztor, słynący dawniej z mnogości i świątobliwości braciszków, teraz zasię opustoszały. W klasztorze przebywał pewien mnich, człek młody i krzepkiego ciała złożenia. Sił jego ani posty, ani modlitwy, ani czuwania nocne nadwątlić nie zdołały. Pewnego razu, w samo południe, gdy inni braciszkowie wczasu zażywali, mnich ów, przechadzając się koło kościoła, znajdującego się w okolicy pustej i oddalonej, napotkał urodziwą wielce młódkę, która, ani chybi, córką jakiegoś kmiecia być musiała. Dziewczka zatrudniona była zbieraniem ziół. Ledwie mnich ją ujrzał, gdy chucie w nim rozgorzały. Dlatego też, zbliżywszy się do niej, w grzeczny dyskurs z nią wstąpił. Od słowa do słowa przechodząc, to wreszcie na niej wymógł, że zgodziła się pójść cichaczem do jego celi.
Tutaj mnich, żądzami swemi pobudzany, jął figlować z nią mniej ostrożnie, jakby należało. Tymczasem zdarzyło się, że przeor ze snu wyczmucony, przechodząc obok celi mnicha, posłyszał rumor okrutny, który tamci czynili. Chcąc lepiej głosy rozróżnić, zbliżył się cicho do drzwi celi, nadsłuchiwać począł, i wówczas poznał dowodnie, że wewnątrz białogłowa się znajduje. Z początku chciał rozkazać, aby drzwi otworzono, później jednak inaczej postąpić umyślił. Wrócił zatem do swojej komnaty i czekał, aż mnich z celi wyjdzie. Mnich zasię, chocia z całego serca rozkoszy używał, przecie miał się na baczności. Posłyszawszy odgłos kroków na kurytarzu, podszedł do drzwi, spojrzał przez szparę i ujrzał przeora, który podsłuchiwał. Dorozumiał się odrazu, że przeor uznał o bytności białogłowy w jego celi, a wspomniawszy, jak surowa kara mu za to zagraża, stropił się wielce. Niedawszy jednak młódce żadnej o swem strapieniu poznaki, jął się głowić nie na żarty, szukając jakiegoś stosownego wybiegu. Wreszcie przyszła mu na myśl pewna chytra sztuczka, o skuteczności której był twardo przekonany. Uczyniwszy pozór, że dość ma już miłosnych igraszek, rzekł do białogłowy: — Idę teraz, chcąc wynaleźć skuteczny sposób na to, byś stąd niepostrzeżenie wyjść mogła. Dlatego też czekaj tutaj, aż do mego powrotu. Rzekłszy te słowa, wyszedł z celi, zamknął drzwi na klucz i zaraz udał się do komnaty przeora. Oddał przeorowi klucz, jak to każdy mnich miał w obyczaju czynić, kiedy z klasztoru się wydalał, i rzekł:
— Dzisiaj zrana, mój ojcze, nie zdążyli przewieźć wszystkich drew, co są przygotowione; za waszem pozwoleniem tedy, chcę się udać do lasu, aby zwózki dopilnować.
Przeor, pragnąc dowiedzieć się szczegółowiej o grzechu, przez mnicha popełnionym, i mniemając, że grzesznik niczego się nie dorozumiewa, uradował się z tego przypadku. Wziął klucz i dał swoje przyzwolenie. Gdy mnich odszedł, przeor jął rozmyślać, jak mu postąpić należy: zali w przytomności wszystkich mnichów drzwi celi otworzyć i sprośny grzech na jaśnię podać, tak aby braciszkowie szemrać później nie mogli, gdy srogą karę rozpustnikowi wymierzy, zali też wprzód o wszystkiem uznać szczegółowie? Pomyślał przytem, że owa młódka może się okazać córką lub żoną jakiegoś czcigodnego człeka, któremu nie chciałby despektu sprawić, jawnie ją ostawiając. Dlatego też postanowił dowiedzieć się wprzód, kim jest owa białogłowa, a później dopiero stosowne miary przyjąć. Z tym zamysłem podszedł do drzwi celi, otworzył je, wszedł do środka i znów drzwi za sobą zawarł. Młódka, obaczywszy przeora, od sromu i trwogi gorzko płakać poczęła.
Świątobliwy przeor, spojrzawszy na nią, przekonał się, że dzieweczka piękna jest i świeża. Chocia był już człekiem szedziwym, przecie poczuł, że nim chucie okrutne owładają, na podobieństwo tych, którym młody mnich oprzeć się nie zdołał. Później rzekł do się na ten kształt:
— Dlaczegóżbym nie miał uciechy zażyć, skoro sposobność się nadarza? Radości i wesela niewiele mamy, trosk zasię i zła zawsze poddostatkiem. To piękna dzieweczka, na honor! Nikt nie dowie się o tem, że tutaj była. Czemuż miałbym nie spróbować, czy mi się nie uda woli swej ją powolną uczynić? Grzech w tajemnicy, to pół grzechu tylko! Korzystajmy ze szczęśliwej okazji, co się może już nigdy nie powtórzy i nie pogardzajmy dobrem, którem Bóg drugiego obdarza!
Tak myśląc, zbliżył się do płaczącej dziewicy, zamysł swój pierwotny całkiem odmienił i prosić ją zaczął, aby płakać przestała. Później w ostrożnych słowach pragnienie swoje jej odkrył. Dziewica, która nie była z żelaza ani z kamienia, zbytniego nie stawiała oporu. Przeor obłapiwszy ją ciasno i ucałowawszy czule, pociągnął ją do wąskiego łoża mnicha. Mając jednak należny wzgląd na czcigodność swojej osoby, a takoż obawiając się, aby jej ciężarem swoim zbytnio nie urazić, miast się na młódce położyć, na brzuchu swym ją posadził i tą modłą długo z nią igrał. Mnich, który udał, że do lasu wyrusza, ukrył się w kącie kurytarza. Obaczywszy, że przeor do celi wchodzi, miał już za pewne, że jego fortel skutecznym się okaże. Podkradł się więc do drzwi i przez szparę obaczył wszystko, co przeor czynił. Ów po długiej miłosnej rozprawie, zamknął młódkę w celi i do swej komnaty się udał. Wkrótce usłyszał, że mnich już z lasu powrócił. Zamierzając go skarcić surowo i do ciemnicy wtrącić, tak aby z miłej zdobyczy bez podziału korzystać, kazał go przywołać, a później przyjąwszy go z zagniewanem obliczem, rzekł, że go więzieniem ukarze.
Mnich odparł na to:
— Przewielebny ojcze, zbyt niedawno jestem w zakonie Świętego Benedykta, ażebym mógł znać szczegółowie wszystkie reguły. Nie wiedziałem naprzykład, że mnisi krom wigilij i postów winni są jeszcze i dziewczęta na siebie nakładać. Teraz jednak, skoroście mi już stosowny przykład dali, przyrzekam nigdy pod tym względem nie chybić. Jeśli mi na ten raz przebaczycie, będę czynił tak, jak widziałem, żeście wy czynili.
Przeor, który był człekiem o bystrem przyrodzeniu, zaraz pojął, że mnich wszystkie jego figle widzieć musiał. Zawstydził się postępku swego i nie chciał karać mnicha za to, czem sam zgrzeszył. Przebaczył mu przeto, pod warunkiem, że ścisłe milczenie zachowa. Później postarali się dziewczynę ukradkiem z klasztoru wyprowadzić. Mniemać należy, że młódka jeszcze nieraz tam powracała.
Opowieść Dionea zawstydziła nieco białogłowy, czego dowodem były rumieńce na ich obliczach; później ledwie się od śmiechu wstrzymać mogły. Jedna na drugą poglądając, słuchały noweli, z uśmiechem na ustach. Gdy Dioneo dobiegł do końca, łagodnemi słowy zwróciły mu uwagę, że podobnych rzeczy przy białychgłowach opowiadać się nie godzi. Królowa, obróciwszy się do Fiammetty, siedzącej obok niej na murawie, rzekła, że teraz na nią kolej przychodzi. Fiammetta, wdzięcznie się uśmiechając, w te słowa zaczęła:
— W poprzednich opowieściach okazane zostało na przykładach, jakie znaczenie mieć może szybka i bystra odpowiedź. Pomyślałam sobie, że jeśli mężczyzna rozumnie czyni, szukając miłości tej kobiety, której ród jest znaczniejszy od niego, to natomiast białogłowa winna strzec się miłości do tego męża, co stanem swym nad nią góruje; dlatego też postanowiłam w tej noweli, którą teraz mam opowiedzieć, pokazać wam, miłe towarzyszki, jak to pewnej znacznej damie udało się słowem i uczynkiem od takiego afektu uchronić i drugiego od miłości odwieść.
Markiz di Monferrato, człek wielkiej dzielności i chorąży kościoła, miał wziąć udział w wyprawie krzyżowej. Na dworze króla francuskiego Filipa, który również do tej wyprawy się gotował, jeden z rycerzy — dworzan oznajmił w rozmowie, że niema na ziemi takiej pary, jak markiz i jego żona. Jeśli markiz słynie pośród rycerstwa swemi wielkiemi przymiotami, to żona jego jest najpiękniejsza i najcnotliwsza z wszystkich kobiet. Słowa te tak wielkie wrażenie na królu Francji sprawiły, iż zakochał się w żonie markiza, chocia jej dotychczas nie widział. Umyślił zatem dopiero w Genui wsiąść na okręt, aby stamtąd się przez morze przeprawić, do Genui zaś dotrzeć lądem, a po drodze odwiedzić markizę. Miał nadzieję, że pragnienia swoje do lubego przywiedzie skutku, zważywszy na to, że markiza sama w domu pozostawała. Zamysły swoje zaraz w czyn wcielił. Wysławszy naprzód swoje wojska, sam z nieliczną świtą w drogę wyruszył. Zbliżywszy się do włości markizy, pchnął umyślnego, aby powiadomić markizę, że następnego dnia przybędzie do niej na obiad. Roztropna i układna dama odparła, że wielce sobie zaszczyt ten ceni i że przyjmie króla, jak najmilszego gościa. Później jęła się nad tem głowić, co króla k‘temu przywodzi, aby ją odwiedzać w czasie, gdy mąż jej przytomny nie jest i odgadła, że sława jej piękności tu go przynęciła.
Tem niemniej postanowiła przyjąć gościa, jak się należało. Przywołała wszystkich znaczniejszych ludzi, pozostałych w domu, i zasięgnąwszy ich rady, przygotowała wszystko na godne przyjęcie; tylko ucztą i wyborem potraw sama się zajęła. Kazała zarznąć wszystkie kury, jakie pod rękę podpadną, i przyrządzić z nich kucharzom wiele rozlicznych potraw. Naznaczonego dnia przybył król i został godnie i wspaniale przyjęty. Ujrzawszy markizę, przekonał się, że piękność jej, osobny wdzięk i przymioty znacznie przechodzą wszystkie opowiadania rycerza. Zadziwił się wielce i tem większem płomieniem rozgorzał, im bardziej piękność markizy przewyższała tej piękności famę. Król zażył wczasu w komnatach, przybranych okazale, i stosownie na przyjęcie tak znacznego gościa, gdy zaś nastała pora obiadu usiadł z markizą za stołem. Innym przytomnym dano miejsce wedle ich godności za sąsiedniemi stołami. Król niewypowiedzianej rozkoszy zażywał, smakując w wyszukanem jadle, próbując win znamienitych i nie odrywając wzroku od pięknej markizy. Jednakoż w miarę, gdy półmiski wciąż zmieniano, zaczął się nieco dziwować, spostrzegłszy, że, jeśli i potrawy różne były, to przyrządzono je wszystkie z tych samych kur. Król dobrze wiedział, że okolice tamtejsze obfitują w dziczyznę, w którą, na wieść o jego przyjeździe, był jeszcze czas się opatrzyć. Mimo swego zdziwienia z tej osobliwości, nie zdradził się z swem nieukontentowaniem, jeno obrócił się do markizy z takim o kurach żartem:
— Zali Wasza Miłość — rzecze z wesołym uśmiechem — w kraju tym kury rodzą się bez koguta?
Markiza wlot pojęła, do czego król pytaniem swem zmierza i widząc, że sam Bóg zsyła jej sposobność okazania gościowi swego ułożenia, odparła swobodnie:
— Nie, Miłościwy królu! Białogłowy tutejsze są takie same, jak wszędzie, chocia w swych strojach i obyczajach od innych nieco się różnią.
Król, usłyszawszy ten respons, zrozumiał zarówno ukryte znaczenie słów markizy, jak i przyczynę, dlaczego obiad z samych kur się składał. Pojął, że z taką białogłową na nic się zdadzą cukrowane słówka, a takoż i gwałtem niczego się nie sprawi. A chocia żądze się w nim wielkie zarzegły, przecie osądził, że lepiej będzie dla jego czci, jeśli ten płomień przygasi. Zaprzestał żartów, obawiając się, aby markiza znów mu ostro nie przymówiła i zbył się wszelkiej nadziei. Skończywszy obiad, podziękował za przyjęcie, jakie go spotkało, polecił markizę Bogu i do Genui zaraz się udał, aby śpiesznym odjazdem powód swego przybycia zatrzeć.
Siedząca obok Fiammetty, Emilja zaczęła swoją opowieść, gdy już wszyscy przytomni dość wysławili mądrość markizy, która podobną odprawę francuskiemu królowi dała.
— I ja — rzekła z wdziękiem — opowiem o podobnym responsie, danym przez pewnego mądrego a świeckiego człeka skąpemu mnichowi. Ze słów tych nie tylko śmiać się trzeba, ale i je zachwalić.
Żył niedawno we Florencji mnich z zakonu Minorytów, inkwizytor kacerskich błędów. Jak i wielu innych, chciał on uchodzić za świętoszka i człeka żarliwego w wierze chrześcijańskiej, co mu nie wadziło śledzić równie za tymi, których mieszki dobrze nabite były, jak i za heretykami.
Przypadek nadarzył mu kiedyś poczciwca, uposażonego więcej w dukaty, niźli w rozum. Ów, podochocony pewnego dnia winem, rzekł do swojej kompanji, że ma wino tak dobre, iż sam Chrystus piłby je z ochotą. Słuch o tem doszedł do ojca inkwizytora, który, dowiedziawszy się, że bluźnierca ma wielkie miano i dobrze nabity mieszek, cum gladiis et fustibus srogie śledztwo rozpoczął. Miał na myśli nietyle sprowadzenie grzesznika na drogę prawej wiary, ile napełnienie swojej kieszeni jego dukatami. Przywoławszy go, zapytał, zali prawdą jest, co o nim mówią? Prostak odpowiedział, że tak i wyjaśnił, jak było. Świątobliwy inkwizytor i czciciel św. Jana Złotobrodego, rzekł:
— Tedy uczyniłeś z Chrystusa pijaka i smakosza win, na podobieństwo Cinglione lub innego pijanicy, nie wychodzącego z szynkowni, teraz zasię, przyznając się pokornie, chcesz w nas wmówić, że błaha to sprawa. Nie jest jednak tak, jak ci się zdawa. Zasłużyłeś na stos i pójdziesz w ogień, jeśli zechcemy postąpić z tobą według prawa!
I ze srogą miną jął gromić biedaka, jakby był on samym Epikurem, co duszom nieśmiertelności zaprzeczał. Mówiąc pokrótce, tak go przeraził, że poczciwina przez pośredników posmarował balsamem św. Jana Złotoustego ręce inkwizytora (balsam ten jest wielce skuteczny na zarazę chciwości pośród księży, a zwłaszcza braci Minorytów, którym nie lza się pieniędzy dotykać), aby ów więcej litośnie chciał z nim postąpić.
Cudotwórczej maści, o której wszakoż Galien w swojej medycynie nie wspomina, w tak wielkiej ilości użył, że płomień stosu, grożący mu, zamienił się w znak krzyża; dali mu żółty krzyż na czerwonem polu, niby rycerzowi, co na wyprawę krzyżową się gotuje. Wziąwszy pieniądze, ojciec inkwizytor zatrzymał grzesznika na kilka dni przy sobie, przykazawszy mu, aby dla pokuty słuchał codziennie mszy w Santa Croce, a w godzinie posiłku stawał przed jego obliczem; przez resztę dnia mógł czynić, co zechciał.
Grzesznik, odbywając pokutę, usłyszał pewnego dnia podczas mszy, jak śpiewano te słowa Ewangelji:
„Sto za jedno oddane wam będzie i żywot wieczny pozyskacie“.
Zachował je dobrze w pamięci. W oznaczonej godzinie, spełniając rozkaz, zjawił się u inkwizytora, który właśnie obiad spożywał.
Mnich zapytał go, zali dnia tego mszy świętej wysłuchał, a usłyszawszy, że tak, rzekł:
— Zaliżeś nie słyszał czego, coby wątpliwość w tobie pewną wzbudziło i przeto wyjaśnień się domagało?
— Nie, ojcze — odparł poczciwiec — wierzę we wszystko i najmniejszej wątpliwości nie mam. Usłyszałem jednak coś, co mnie wielką litością dla was natchnęło. Ciężko wam będzie na tamtym świecie, ojcowie czcigodni!
— Jakież to słowa — zapytał inkwizytor — takiem współczuciem dla nas cię napełniły?
Był to ustęp z Ewangelji — odparł prostak — „Sto za jedno otrzymacie“!
— Niemasz nic prawdziwszego nad to — rzecze mnich — ale czemuż cię te słowa tak wzruszyły?
— Zaraz wam wszystko wytłumaczę, ojcze wielebny. Od czasu, jak przebywam w waszym klasztorze, widzę, że codziennie wynosicie żebrakom kocioł albo i dwa kotły zupy, które z obiadu wam zostały. A owóż, jeśli na tamtym świecie za każdy kocioł sto wam oddadzą, wszyscy się w zupie potopicie!
Ci, co pospołu z inkwizytorem biesiadowali, wybuchnęli głośnym śmiechem. Inkwizytor pojął, że słowa te przeciwko obłudnej dobroczynności mnichów wymierzone zostały, i wielce się tem stropił. Gdyby nie wstyd za pierwszą wytoczoną mu sprawę, ani chybi, wszcząłby przeciw niemu drugi proces, mszcząc się za zniewagę braci-pasibrzuchów. Rozgniewany, puścił go swobodnie i przykazał, aby mu się więcej na oczy nie pokazywał.
Gdy Emilja opowiadała o bystrej odpowiedzi krzyżowca, całe towarzystwo pospołu z królową śmiało się serdecznie. Gdy śmiech umilkł i wszyscy uspokoili się, Filostrato, na którego kolej nadeszła, zaczął na ten kształt: — Piękną rzeczą jest, miłe damy, trafić w cel nieruchomy, ale gdy łucznik popadnie strzałą w przedmiot, który się nagle pojawia i znika — to kunszt nad kunsztami. Występne i brudne życie mnichów jest jawnym dowodem ich zepsucia, z czego każdy może śmiać się i drwić dowoli. Jeśli poczciwiec dobrze uczynił, dworując sobie z inkwizytora i obłudnej dobroczynności mnichów, którzy dają ubogim strawę, stosowną dla świń, to niemniej wychwalać należy tego człeka, co mi go poprzednia opowieść na pamięć przywiodła.
Ów niezwykłe skąpstwo udzielnego i bogatego księcia, Cane della Scala, w swojej wesołej opowieści wyszydził, wkładając w usta drugiego to, co o sobie i o nim chciał powiedzieć.
Ten Cane della Scala, jak to fama po całym świecie głosi, był wielkim wybrańcem fortuny, a przytem jednym z najsławniejszych i najwspanialszych książąt Italji za czasów Fryderyka II cesarza. Pewnego razu książę umyślił wyprawić w Weronie ucztę wspaniałą. Sprosił na nią co znaczniejsze osoby i dworzan ale, gdy przybyli, nagle zamysł swój odmienił; szczodrze obdarzył swoich gości i z powrotem ich odprawił. Jeden tylko, Bergamino, zawołany gaduła i człek bystrego dowcipu (o czem sądzić może tylko ten, co go słyszał), żadnej nagrody nie otrzymawszy, pozostał na miejscu, a choć nie wiedział, czemu to zaniedbanie księcia przypisać, przecie się nie trapił zbytnio, mniemając, że w przyszłości sowicie sobie to odbije. Aliści Cane della Scala pomyślał, nie wiedzieć z jakiej racji, że dać cośkolwiek Bergamino to gorzej, niźli w ogień rzucić, dlatego też milczał i wcale się doń nie zwracał. Bergamino czekał przez kilka dni, ale widząc, że nikt po niego nie przysyła, i że pobyt w gospodzie wraz ze służbą i końmi drogo go kosztuje, jął się nie na żarty trapić. Mimo to przecie czekał ciągle, myśląc, że nie byłoby rzeczą roztropną teraz odjeżdżać. Przywiózł był z sobą trzy bogate i strojne suknie, które od innych książąt otrzymał, aby móc godnie na uczcie wystąpić.
W zapłatę za postój oddał oberżyście z początku jedną suknię, po niejakim czasie drugą, wreszcie jął żyć na koszt trzeciej szaty, postanowiwszy zostać tam dopóty, dopóki pieniędzy za nią wystarczy, później zaś puścić się w drogę powrotną.
Gdy już ostatnią suknię prawie przejadł, zjawił się pewnego dnia z zatroskaną miną przed panem Cane della Scala w chwili, gdy ów za stołem siedział. Pan Cane della Scala, chcąc raczej zadworować z niego, niźli rozweselić się jakiemś jego trafnem słowem, rzecze:
— Co ci jest, Bergamino? Powiedz, dlaczegoś taki strapiony?
Wówczas Bergamino bez namysłu (bowiem już wszystko przedtem dobrze obmyślił) jął opowiadać nowelę, która jawnie jego położenie ukazać miała.
— Wiecie zapewne, Wasza Miłość, że Primasso był nie tylko człekiem w gramatyce zawołanym ale i zręcznym wierszopisem. Jego nauka i umiejętność uczyniły go tak sławnym, że z imienia był on znany każdemu, nawet tym, co go nigdy na oczy nie widzieli. Bawiąc kiedyś w Paryżu, wielki niedostatek znosił, bowiem możni tego świata nie bardzo się kwapili, aby talenty jego wynagradzać, usłyszał o opacie z Clugny, który, jak powszechna fama głosiła, był, krom papieża, najbogatszym dostojnikiem kościoła. Ludzie opowiadali o nim dziwy, wysławiali jego szczodrość i wspaniałość, twierdzili, że w jego domu wieczne święto panuje i że każdy kto się tam zjawi w obiadowej porze, ugoszczony zostanie. Primasso, który z ludźmi znacznymi przestawać lubił, umyślił udać się tam, aby przekonać się o szczodrobliwości opata. Zapytał się, czy opat daleko od Paryża przemieszkuje, na co mu odpowiedziano, że jego dwór znajduje się o sześć mil od Paryża. Wybrał się zatem w drogę wcześnie rano, aby stanąć na miejscu w obiadowej porze. Dowiedziawszy się, którędy mu iść należy, nie natrafił na nikogo, ktoby w tą samą stronę dążył, przeto pełen obawy, że zabłądzić może w takie miejsce, gdzie nic do jedzenia nie znajdzie, opatrzył się w trzy chleby, aby po drodze nie głodować, co się zaś wody tyczy, to myślał (chociaż nie był zbytnim jej lubownikiem), że wszędzie ją napotka.
Włożył chleby za pazuchę i ruszył w drogę. Poszczęściło mu się tak, iż przybył na dwór opata jeszcze przed obiadem. Wszedłszy do domu, jął się na wszystkie strony rozglądać i ujrzał stoły dokoła rozstawione, kredensy obficie opatrzone i różne rzeczy do obiadu przygotowane; z tego wniósł, że opat musi być naprawdę szczodry tak, jak fama głosi. Tymczasem zbliżyła się godzina obiadu. Marszałek dworu kazał podać wody do obmycia rąk, a potem każdemu miejsce za stołem wskazał. Zdarzyło się, iż Primasso zajął miejsce naprzeciw drzwi, przez które opat miał wejść do komnaty. Było to na tym dworze w obyczaju, że dopóki opat nie zasiadł za stołem, nie podawano niczego, wina, ani chleba, jadła, ani napojów. Zastawiwszy stoły, marszałek oznajmił opatowi, że obiad już gotów. Opat rozkazał otworzyć drzwi, które do jadalni wiodły; ledwie stanął na progu, wzrok jego padł na Primassa. Był on nędznie ubrany, a przytem opat nie znał go wcale. Gdy go obaczył, przyszła mu do głowy poraz pierwszy myśl niegodna. „Kogóż to ja nie karmię za swoim stołem?“ — rzekł do siebie. Później cofnął się od proga, przykazał zamknąć komnatę i zapytał tych, co w pobliżu niego stali, zali nie znają tego żebraka, co naprzeciw drzwi, za stołem siedzi. Wszyscy odparli, że nie wiedzą, ktoby to był.
Primasso, jako człek do postów nie przywykły, a przytem wygłodniały po przebyciu wielkiego szmatu drogi, poczekał chwilę ale widząc, że opat nie nadchodzi, wyciągnął jeden z trzech bochenków chleba, tkwiących za pazuchą i jeść go począł.
Opat po pewnym czasie posłał do komnaty jednego z swych sług, aby obaczył, czy nieznajomy już odszedł.
Sługa doniósł, że spożywa chleb, który, ani chybi, przyniósł z sobą.
— Niechaj je, jeśli ma własny — odparł opat — naszym się dzisiaj nie pożywi!
Opat chciał, aby Primasso sam się z swego miejsca ruszył, bowiem niegodną rzeczą mu się zdało za drzwi go wyrzucać. Primasso tymczasem zjadł jeden chleb, a widząc, że opat nie nadchodzi, do drugiego bochenka się zabrał. Powiadomiono o tem opata, który znów kazał słudze obaczyć, czy przybysz siedzi za stołem?
Primasso, zjadłszy drugi bochen chleba, wydobył trzeci. Opat, dowiedziawszy się o tem, zamyślił się i rzekł:
— Co mnie do głowy dzisiaj przyszło? Skąd to skąpstwo i ta wzgardiwość w stosunku do tego człeka? Od tylu lat już karmię tych, co są zgłodniali, nie pytając, czy to szlachcice, czy chłopi, bogacze, czy biedacy, kupcy, czy oszuści. Widziałem, jak z mego dobra korzystali włóczędzy, a przecie nigdy nie owładały mną myśli takie, jak teraz, gdy na tego człeka patrzę. Należy mniemać, iż takie skąpstwo nie mogło się zrodzić we mnie w odniesieniu do nikczemnego człeka. Ów nieznajomy, co włóczęgą mi się zdawa, musi być znamienitym człowiekiem, skoro mnie coś tknęło, aby go uczcić należycie.
Rzekłszy to, chciał się dowiedzieć, kto był ów przybysz. Gdy mu powiedziano, że jest to Primasso, który tu przybył, aby przekonać się na własne oczy, czy wysławiana szczodrość opata jest taką w samej rzeczy, opat zawstydził się szczerze, bowiem słyszał już był wiele o tym człeku i o jego umiejętnościach.
Chcąc błąd swój naprawić, jął mu wielką cześć okazywać. Ugościwszy go u stołu, obdarzył go szatami, stosownemi do jego godności, mieszkiem złota i pięknym rumakiem i dał mu do wyboru: pozostać na jego dworze, czyli też odjechać. Primasso, wielce ukontentowany, gorący dank mu złożył i powrócił na koniu do Paryża, skąd przybył piechotą.
Pan Cane della Scala, człek rozumny, pojął odrazu, co Bergamino chciał rzec przez to i odezwał się doń z uśmiechem.
— Udatne, mój Bergamino, podałeś na jaśnię swoje krzywdy i wartość, a takoż i moje sknerstwo; dałeś mi poznać dowodnie, czego pragniesz odemnie. Wierę, powiem ci, że nigdy dotąd nie byłem dla nikogo tak nieużyty i skąpy. Przepędzę to skąpstwo tym kijem, który mi ukazałeś.
To rzekłszy, zapłacił oberżyście za Bergamina, obdarzył go szatą wspaniałą, sakwą, pełną złota, rumakiem i przyzwolił mu, albo pozostać przy sobie, albo też swobodnie odjechać.
Siedząca obok Filistrata, Lauretta, wysłuchawszy pochwał nad sprytem Bergamina i wiedząc, że na nią kolej nadchodzi, jęła mówić w te słowa:
— Poprzednia nowela przywiodła mnie k‘temu, aby wam opowiedzieć, jak to pewien dworzanin w podobny sposób ukarał i wyśmiał chciwość bogatego kupca. Moja opowieść podobna będzie do opowieści Filostrata, jednakoż sądzę, że niemniej wam do smaku przypadnie, bowiem koniec ma szczęśliwy.
Żył ongiś w Genui szlachcic, Ermino de Grimaldi, który, według powszechnego mniemania, był najbogatszym człekiem we Włoszech; żaden bogacz nie mógł mu dorównać majętnościami i nagromadzonemi pieniędzmi. Ale górując nad wszystkimi bogactwem, przewyższał takoż swem sknerstwem wszystkie kutwy na świecie. Nie trza nawet i wspominać, że dla bliźnich sakwy jego szczelnie zamknięte były; nic dosyć na tem, sam sobie bowiem odmawiał rzeczy najniezbędniejszych, skąpiąc na jedzenie, picie i odzież, przeciwnie do obyczaju Genueńczyków, którzy wystawnie, a wspaniale ubierać się lubią. Wreszcie k‘temu przyszło, że puszczono w niepamięć jego nazwisko Grimaldi i Erminem - Sknerą zwać go poczęto.
Zdarzyło się, iż w tym czasie, gdy Ermino przez swoje sknerstwo bogactwa swoje powiększał, przybył do Genui obyczajny i gładki dworak, a przytem zawołany mówca, Wilhelm Borsiere. Mało był podobny do wielu dzisiejszych panków, którzy mimo swych skażonych i występnych obyczajów, za ludzi znamienitych chcą uchodzić. Podobni są oni do osłów, bowiem wzrośli raczej wśród wszelakiej brzydliwości, niźli na dworach wychowani zostali. W owych czasach dworzanie z usilnością starali się o zgodę, jeśli gdzieś wybuchła kłótnia lub nienawiść; przyczyniali się do kojarzenia małżeństw i zacieśniania związków przyjacielskich; trafnem, a wdzięcznem słowem rozweselali umysły po dniu pracy, zasię ostrą przymówką występki nikczemników razili. Wszystko to czynili za niewielkiem wynagrodzeniem. Dzisiaj natomiast trawią swój czas tylko na tem, że plotki roznoszą, sieją niezgody, wzbudzają waśnie, oszczerstwami się plamią, a co gorsza, w przytomności ludzkiej ganią jeden drugiego za rzekome, czy też prawdziwe bezeceństwa, zasię ludzi zacnych fałszywemi pochlebstwami ku różnym szkaradnościom podwodzą. Na wstyd naszemu wiekowi, prawie zawsze ten największych łask i dobrodziejstw od niegodnych panów dostępuje, kto najwięcej zdrożności i plugastw czyni lub mówi. Wszystko to jest jawnym dowodem, że cnoty nas już opuściły, ostawiając nas na pastwę występków i nieszczęść.
Ale powracając do właściwego wątku, od którego gniew słuszny oderwał mnie na dłużej, niż się tego spodziewać mogłam, powiem, że ów Wilhelm cieszył się w Genui osobnemi względami i przyjaźnią wszystkich. Przebywszy w mieście kilka dni, usłyszał o skąpstwie i niegodziwości Ermina i widzieć go zapragnął. Ermino ze swej strony usłyszał także o Wilhelmie Borsiere, jako o człeku wielce zacnym, a jakoże mimo przyrodzonego skąpstwa tliła się w nim jeszcze iskierka ludzkości, tedy przyjął go z twarzą wesołą, uprzejmemi słowy go powitał i rozprawiać o różnych rzeczach począł. Później, wraz z innymi Genueńczykami, wwiódł go do swego nowego i pięknego domu. Oprowadziwszy go po nim, rzekł:
— Siła rzeczy widzieliście na świecie, panie Wilhelmie! Radbym dowiedzieć się od was, jaką rzecz osobliwą i nigdy nie widzianą mógłbym wymalować w tej sali?
Wilhelm, usłyszawszy to śmieszne żądanie, odparł:
— Nie mogę wam, panie, powiedzieć nic o rzeczy, której nikt jeszcze nie widział. Może byłoby to kichanie albo jakaś rzecz podobna. Jeśli jednak pragniecie, mogę poradzić wam coś, czegoście dotąd jako żywo nie widzieli.
— Proszę was, powiedzcie mi, co to jest takiego — rzekł Ermino, który nie spodziewał się wcale, jaka będzie odpowiedź Borsiere. — Każcie odmalować szczodrość — odparł żywo Wilhelm.
Usłyszawszy te słowa, Ermino tak się zasromał, że w jednej chwili całkiem się odmienił, a potem rzekł:
Każę ją odmalować, panie Wilhelmie, w taki sposób, że ani wy ani nikt inny już powiedzieć nie będzie mógł, iż jej nie widziałem.
Istotnie, od tego dnia — taka była skuteczność słów Wilhelma — stał się Ermino najhojniejszym człekiem w Genui, cieszącym się wielką czcią obywateli miasta, jako też i cudzoziemców.
Teraz przyszła kolej, aby Eliza wypełniła rozkaz królowej.
Eliza, nie mieszkając, zaczęła opowiadać wesoło:
— Nieraz się przytrafia, miłe białogłowy, że nagany i srogie kary nie mogą tego sprawić, co jedno słowo ex proposito rzeczone. Jawnie to widać z opowieści Lauretty; w swojej krótkiej noweli chciałabym to samo ukazać. Dobre opowieści zasługują na to, aby ich słuchać z uwagą, bez względu na to, kto je opowiada.
Za czasów pierwszego króla Cypru, gdy już Godfryd de Bouillon Ziemię Świętą zdobył, zdarzyło się, iż pewna dama gaskońska wybrała się z pielgrzymką do grobu Chrystusa. W powrotnej drodze zatrzymała się na wyspie Cypru, gdzie ją znieważyło kilku niegodziwców. Obracała się z swemi skargami powszędy, ale nigdzie nic wskórać nie mogąc, postanowiła wreszcie skargę swą królowi przedłożyć. Nie radzili jej tego czynić, tłumacząc, że wszystkie starania pójdą na marne, bowiem król jest tak gnuśnego i tchórzliwego przyrodzenia, iż nie tylko nie mści się za obelgi innym wyrządzone, ale nawet puszcza płazem zniewagi sobie uczynione. Kto w duszy jakąś urazę lub rankor żywi staje zwykle przed królem i swobodny upust swej złości, w jakich tylko chce słowach, daje. Usłyszawszy o tem, dama gaskońska, która już straciła nadzieję na odwet za krzywdy swoje, postanowiła przynajmniej małoduszność króla zgromić. Stanęła przed nim i rzekła ze łzami:
— Przyszłam do ciebie, panie, nie poto, aby żądać sprawiedliwości za zniewagę mi uczynioną. Zamiast uczynić jej zadość, racz tylko nauczyć mnie, jak należy znosić obelgi i osławy, których, jak słyszę, nikt ci nie szczędzi. Za twoim przykładem, ścierpię może tę hańbę, którąbym ci chętnie odstąpiła, wiedząc z jaką cierpliwością wszelkie szkalowania znosisz.
Król, dotychczas na wszystko głuchy i nieczuły, nagle jakby się z głębokiego snu ocknął. Przedewszystkiem surowo ukarał tych, co krzywdę damie wyrządzili, a później ścigał nieubłaganie ludzi, koronę jego znieważających.
Po Emilji miała głos zabrać jeszcze królowa, która z wielkiem wdziękiem jęła mówić w te słowa: — Miłe białogłowy, podobnie jak gwiazdy w świetliste noce upiększają niebo, a kwiaty wiosną ziemię, tak wdzięczne słowa kraszą wesołą gawędę i dobre obyczaje. Krótkie słowa przystoją bardziej białogłowom, niż mężom, którzy mają w obyczaju wiele bez potrzeby i długo mówić. Prawda, że teraz, ku wielkiemu sromowi wszystkich, nie wiele ostało takich białogłów, co dowcipne słowo rozumiejąc, odpowiedzieć na nie są w stanie. Co u dawnych niewiast ozdobą umysłu było, to dzisiejsze białogłowy tracą na ukradzenie ciała swego; ta, która się w najbardziej pstre suknie, lamówką obramione, przystroi, już się sobie wielkiej czci godną wydaje, a i nie pomyśli o tem, że na lubego osła możnaby władować jeszcze więcej sukien, niż na nią; osiołby je nosił, nie przestając być jednakowoż osłem. Wstyd mi to mówić, bowiem nie mogę prawić przeciwko innym tak, abym sama siebie oszczędzić mogła. Owe białogłowy tak upstrzone, umalowane i przystrojone, stoją niby nieme i nieruchawe posągi; jeśli się je o co zapytać, odpowiadają tak, że lepiejby było, gdyby zmilczały. Starają się przytem wmówić w nas, że ich niezdarność i nieumiejętność rozmawiania z mężczyznami płynie tylko z niewinności i prostoty duszy; głupotę swoją cnotliwością zowią, tak jakby tylko ta białogłowa cnotliwą była, co umie gadać jeno z praczką, służącą lub piekarką. Pragną, abyśmy uwierzyli, że takiemi już ich natura stworzyła, jednak natura przecie inny środek znaleźćby mogła, chcąc ich gadulstwo ograniczyć. We wszystkiem trzeba znać miarę i w tym, jak i w innych przypadkach brać pod uwagę czas, miejsce, oraz i to z kim się mówi, inaczej bowiem gdy zechcemy ostrem słówkiem kogoś w pomieszanie wprawić, łacno zdarzyć się może, że przeliczywszy się z swemi siłami, sami pokraśniejemy od wstydu.
Abyście przeto ostrożności się nauczyły i aby na was nie sprawdziło się przysłowie, że kobiecie we wszystkiem zawsze gorszy udział przypada, opowiem wam ostatnią na ten wieczór nowelę, jakoże na mnie teraz kolej przychodzi. Niechże opowieść to sprawi, abyście nie tylko szlachetnością duszy od innych się odróżniały, ale i polerownością obyczajów.
Przed niedawnemi czasy żył w Bolonji znakomity lekarz, którego imię sława prawie po całym świecie rozniosła. (Może być, że żyje on jeszcze po dziś dzień). Medyk ten zwał się Albert. Liczył sobie pod siedemdziesiąt lat życia i chocia już utracił przyrodzony żar ciała, przecie duch w nim był tak krzepki, że na miłosne płomienie nieczuły nie pozostawał; ujrzawszy pewnego razu na uczcie urodziwą wdowę, która, jak powiadają, zwała się Margarytą di Ghisolieri, zapłonął do niej strzelistym afektem, niby młodzieniaszek jaki. Zdało mu się, że nie uśnie nocą, jeśli w dzień nie obaczy świeżego i cudnego jej lica. Jął więc krążyć koło jej domu czasem pieszo, to znów konno, tak iż po niejakim czasie wdowa, jako też i inne białogłowy, odgadła powód tych przechadzek i bawiła się widokiem sędziwego człeka, którym miłość owładła. Wierę, mniemały zapewne, że namiętność miłosna tylko w piersiach głupich młodzieniaszków przemieszkiwać może.
Pewnego dnia, gdy mistrz Albert koło domu się przechadzał, zdarzyło się, że wdowa, w otoczeniu innych białogłów, siedziała przed wrotami domu. Ujrzawszy zdala Alberta, postanowiły przyjąć go z oznakami wielkiej czci, a później jego afekt wyszydzić. Tak też i uczyniły. Poszły mu na spotkanie i zaprosiły go do cienistego chłodnika, gdzie znakomitemi winami i słodyczami ugoszczony został. Później grzecznemi i subtylnemi słowy wypytywać go jęły, jak mógł się zakochać w białogłowie, której tylu urodziwych młodzieńców hołduje? Doktór, do żywego dotknięty, roześmiał się wesoło i odparł:
— Nikt się temu dziwować nie może, madonno, że was miłuję, bowiem w pełni na tę miłość zasługujecie. My ludzie sędziwi nie mamy oczywista tych sił, których trza do igr miłosnych, jednakoż nie brak nam rozumu, którym poznajemy, co jest miłości godne i co szacować należy — a umiemy to czynić lepiej, niż młodzieńcy. Nadzieja, co pobudza mnie k‘temu, abym miłował was, uwielbianą od tych otroków, na tem się zasadza: często widywałem, jak białogłowy jadają groch i pory, a chocia tylko w główce tej rośliny jest smak niejaki, przecie one, fałszywym apetytem znęcone, główkę w rękach trzymając, obgryzają liście, które woń przykrą wydzielają. Zaliż można wiedzieć, czy przy wyborze miłośników podobną modłą nie postąpicie? Jeśliby tak było, ja sam pozostałbym na placu, a inni zalotnicy precz przegnani.
Słowa te zawstydziły nieco damę i jej towarzyszki.
— Trafnie i dwornie ukaraliście, mistrzu, naszą złośliwość — rzekła. Afekt, który dla mnie żywicie, jest mi drogi, jako afekt mądrego i czcigodnego człeka. Krom mojej cnoty, wszystko gotowam jest wam oddać, wedle upodobania waszego.
Mistrz Albert podniósł się z ławy i śmiejąc się, pożegnał się z niewiastami. I tak owa dama, nie bacząc na to, z kogo dworuje, miast zwyciężyć, sama zwyciężona została. Łacno się od takiej klęski ustrzeżecie, gdy roztropnemi będziecie.
Już słońce chyliło się ku zachodowi i żar dzienny się zmniejszał, gdy skończyły się opowieści młodych dam i trzech młodzieńców. Królowa rzekła żartobliwie:
— Dzisiaj, gdy władzę piastuję, nic mi już innego uczynić nie pozostaje, jak przystąpić do wyboru nowej królowej, która, według swej woli, porządek na jutro ustanowi, tak, aby życie nasze dalej godziwej rozrywce podległe było. Do nocy wiele jeszcze czasu nam ostaje, ale kto w porę się nie przygotowi, tego przyszłość zaskoczy. Tedy, zgodnie z wolą nowej królowej, należy przygotować wszystko, co jutro potrzebne okazać się może. Tak więc, w imię Tego, przez Kogo wszystko na świecie dla naszej radości żyje, królewską władzę na dzień następny oddajemy rozumnej młódce, Filomenie. To rzekłszy, podniosła się z miejsca, i laurową koronę z głowy zdjąwszy, oddała ją Filomenie, a potem pierwsza jej hołd złożyła. Za tym przykładem poszli wszyscy, pozdrawiając ją, jako królową i jej władzy poddając się. Filomena, widząc się ukoronowaną, pokraśniala ze zmieszania, a wspomniawszy słowa Pampinei, która przed nieroztropnem poczynaniem przestrzegała, wszystkie jej rozrządzenia potwierdziła, a potem i ułożyła, co na jutrzejszy dzień i wieczerzę uczynić należy.
— Miłe towarzyszki — rzecze — aczkolwiek Pampinea bardziej przyrodzoną sobie uprzejmością, niż względem na moje przymioty powodowana, uczyniła mnie waszą królową, to w wyborze naszych rozrywek chcę iść nie tylko za mojem mniemaniem, ale i z waszemi życzeniami się liczyć. Opowiem wam pokrótce, co według mnie przedsięwziąćby należało, abyście wszyscy mogli to i owo poprawić, zgodnie ze swym gustem, a życzeniem. Dobrze zważyłam na rozrządzenia Pampinei; znalazłam je chwalebnemi i dobrze ku powszechnemu ukontentowaniu zmierzającemi, dlatego też zdawa mi się, że nic w nich zmieniać nie należy, dopóki niedostatków w nich się nie odkryje lub dopóki nudnemi nam się nie staną. Teraz zasię, gdyśmy już wszystko ustanowiły, zażyjmy przechadzki; po zachodzie słońca, ciesząc się chłodem, wieczerzę spożyjemy, a potem kancony odśpiewawszy, udamy się na spoczynek. Wstaniemy rankiem przed jutrznią, każdy będzie czynił, co zechce, później w oznaczonej porze, jako i dzisiaj, obiad zjemy, potańczymy, zażyjemy wczasu i znów przystąpimy do opowiadań, które, według mego zdania, wiele pożytku i uciechy nam sprawiają. Chciałabym tylko pewien porządek do tych opowiadań wprowadzić, czego Pampinea uczynić nie zdołała, będąc późno królową obwołana. Mniemam, że dobrzeby było, gdyby każda grupa opowieści jakimś wspólnym rodzajem objęta została tak, aby każdy miał czas przygotować opowieść i obmyślić ją zgodnie z materją wprzód wybraną. Na początek tedy taki grunt rzeczy podawam: Jak wszystkim wiadome jest, od stworzenia świata ludzie wiecznemu niestatkowi fortuny podlegają, niechajże zatem każdy przygotuje opowieść o tych, co wbrew nadziei, z przeciwnemi losami walcząc, szczęśliwy cel osiągnęli. Damy i młodzieńcy przyklasnęli temu ułożeniu.
Gdy wszyscy umilkli, rzekł Dioneo:
— Zgadzam się, królowo ze wszystkimi, że wasze ułożenie na pochwałę zasługuje, ale jako o łaskę osobną was proszę, abyście mi pozwolili, dopóki tu w kompanji jesteśmy, nie podlegać temu ogólnemu prawidłu i opowiadać to, co mi na myśl przyjdzie. Aby zasię nikt nie pomyślał, że o łaskę tę proszę, jako człek, któremu materji do nowel braknie, zgadzam się zawsze na końcu głos zabierać.
Królowa wiedząc, że Dioneo jest zawołanym żartownisiem, umyśliła, iż dobrze będzie dać mu tę wolność, aby w przypadku, gdy towarzystwo już znużone będzie, rozweselił wszystkich nieoczekiwanie jakąś zabawną historją; dlatego też, naradziwszy się z innymi, na prośbę jego przystała.
Później wszyscy podnieśli się i skierowali kroki swoje ku przezroczej rzece, która wody swoje toczyła z pagórka w dolinę, zacienioną drzewami, płynąc pośród kamyków i traw zielonych. Tutaj buty zdjąwszy i ramiona obnażywszy, weszli do wody i igrali w niej wesoło. Gdy się godzina wieczerzy zbliżyła, wrócili do pałacu i pożywili się ze smakiem. Po wieczerzy przyniesiono instrumenty muzyczne. Królowa dała znak, aby rozpoczęto tańce, którym Lauretta przewodzić miała. Emilja, pod dźwięk fletni Dionea, odśpiewała kanconę miłosną:
Tak jestem dumna z lic moich piękności,
Że nigdy inne kochanie
Mną nie owładnie, ni w sercu zagości.
Patrzę na siebie i w piękna odbiciu
Znajduję wieczne źródło upojenia.
Zdarzenia, myśli, sny o przyszłem życiu
Nigdy mi mego nie zaćmią marzenia.
Jakież to inne żądze, czy pragnienia
I jakież inne kochanie
Mogłoby przybyć tu, do serca w gości?
Gdy kiedykolwiek je dla swej rozkoszy
Przywołam — dąży już na me spotkanie,
Cierpienie z serca, smutek z myśli płoszy.
A tak jest piękne, że nie znajdzie na nie
Stosownych pochwał ten, komu kochanie
Z podobną siłą w duszy nie zagości.
Gdy wzrok oderwę od swojej postaci,
Tęsknota serce w piersiach rozpłomienia
I krew goręcej w żyłach mi szkarłaci.
Snów najtajniejszych oglądam wcielenia,
Bo czar piękności wszystko wkrąg przemienia
W szczęście i zachwyt, co przychodzi w gości
Do ludzi własną miłujących krasę.
Kończy się pierwszy dzień Dekameronu i zaczyna drugi, w którym, gdy Filomena rządy sprawia, mówi się o tych, co przeciwnym losom podlegając, przecie, wbrew nadziei, do pomyślnego skutku sprawy swoje przywiedli.
Słońce promieniami swemi już nowy dzień ozłociło, a ptaszkowie na zielonych gałęziach, miłe nucąc pienia, świadectwo temu dawały, gdy młodzieńcy i damy, podniósłszy się z posłania, do ogrodu się udali. Cicho po rośnej stąpając trawie, tam i sam krążyli i piękne wieńce splatali, a później rozproszyli się w różne strony: Uczynili to, co i poprzedniego dnia: posilili się w chłodzie, potańczyli nieco, i wczasowi się oddali.
O dziewiątej wstali i, spełniając wolę królowej, zebrali się na zielonej łączce i wokół Filomeny zasiedli. Wielce urodziwa królowa, miły pozór oblicza mająca, wawrzynowym wieńcem ozdobiona była. Siedząc w milczeniu, pilnie na wszystkich patrzyła, aż wreszcie poleciła Neinfile, aby pierwsza opowiadać zaczęła.
Neinfile zaraz wesołym głosem mówić poczęła:
Często się zdarza, miłe damy, że ten kto chce dworować lub szydzić z rzeczy, na cześć zasługujących, sam wyszydzonym się widzi i wielką szkodę ponosi. Będąc posłuszna życzeniu królowej, zaczynam opowieść zgodnie z materją, wprzód obraną. Z opowieści tej obaczycie, jakiemu to nieszczęściu podległ jeden z naszych rodaków, który, wbrew swym nadziejom i oczekiwaniom, ujrzał, jak jego sprawy pomyślny obrót wzięły.
Przed niedawnym czasem żył w Treviso pewien Niemiec, zwany Arrigo. Wielką biedę cierpiąc, stał się nosicielem ciężarów i służył każdemu, kto mu płacił. Wszyscy jednakoż w wielkiem go mieli zachowaniu, wiedząc, że jest człekiem świątobliwego żywota i zacnych obyczajów. Trevisanie twierdzili nawet (nie wiedzieć, czy to prawda, czy nie), że w godzinie jego śmierci dzwony największego w Treviso kościoła — same dzwonić jęły. Zdarzenie to za cud uznane zostało i odtąd Arrigo już za świętego uchodził. Z całego miasta lud zbiegł się do domu, w którym ciało jego spoczywało i odprowadził je do katedry, niby szczątki doczesne świętego. Do kościoła sprowadzono zatem ślepych, chromych i garbatych, którzy ozdrowieć mieli, dotknąwszy się zwłok świętego. Gdy taki tumult i zamieszanie panowało, przybyli do Treviso trzej nasi rodacy. Jeden z nich nazywał się Stecchi, drugi Martellino, a trzeci Marchese. Byli to franci, wiodący życie na wielkopańskich dworach, gdzie zabawiali widzów przedrzeźnianiem ludzi. Nigdy dotychczas nie byli w Treviso; zdziwili się przeto, ujrzawszy takie zbiegowisko. Gdy się dowiedzieli o przyczynie, zapragnęli swoją ciekawość zaspokoić. Ostawili swoje toboły podróżne w gospodzie. Marchese rzekł do towarzyszy:
— Pójdziemy obaczyć tego świętego, tylko, dalibóg, nie wiem, jak się do niego dostaniemy, gdyż słyszałem, że plac przed kościołem jest pełen Niemców i kup zbrojnych, które pan tej ziemi zawsze w gotowości trzyma, aby nieporządkom zapobiegały, zresztą, jak powiadają, kościół jest tak natłoczony, że jedna osoba więcej już się tam nie pomieści.
Aliści Martellino, który gwałtem pragnął ujrzeć święte szczątki — rzekł:
— Już ja znajdę sposób, aby się przez ciżbę przedostać.
— Jakiż to sposób? — zapytał Marchese.
— Udam kalekę, ty zasię z jednej strony, a Stecchi z drugiej będziecie mnie podtrzymywali tak, jakbym iść nie mógł i jakbyście mnie wiedli do szczątków świętego poto, abym zdrowie odzyskał. Wówczas wszyscy wolne przejście nam dadzą.
Obu towarzyszom Martellina wielce się podobała jego chytra sztuczka. Nie mieszkając zatem, wyszli z gospody, a gdy w ustronne miejsce przybyli, Martellino powyginał sobie ręce, ramiona i nogi i tak gębę wykrzywił, a oczy przewrócił, że jego pozór stał się szpetny wielce. Każdy na pierwszem pojrzeniu musiałby go wziąć za człeka, którego na całem ciele połamało. Marchese i Stecchi schwycili go pod ramiona i powlekli go do kościoła. Udając wielce zasmuconych, błagali pokornie każdego napotkanego po drodze, aby w imię miłości Boga, przepuścił ich swobodnie. Ściągnęli na siebie uwagę przytomnych, którzy wołać poczęli: — Miejsca, miejsca dla chorego! Wkrótce też dotarli do ciała Arriga. Ci, co blisko trumny stali, wzięli Martellina na ręce i położyli go na trupa, tak, aby łaski cudu mógł dostąpić. Martellino, wiedząc, że wszyscy z zapartym tchem czekają na to, co się stać ma, poleżał przez chwilę spokojnie, a później, jako nie w ciemię bity, wyprostował jeden palec, rękę, ramię i wreszcie całe ciało. Lud widząc to, jął wznosić tak gromkie okrzyki na chwałę świętego Arriga, że przy nich trudnoby było grzmoty usłyszeć.
Tymczasem nieszczęsny traf zdarzył, że blisko trupa świętego znajdował się pewien Florentczyk, który dobrze znał Martellina. Nie poznał go był, gdy go wlekli do grobu Arriga, teraz jednak, widząc go powróconego do właściwego stanu, parsknął śmiechem i zawołał:
— A niech mu kat świeci! Któż z nas, widząc jak go wloką, nie uwierzyłby, że istotnie jest kaleką?
Kilku Trevisańczyków, usłyszawszy te słowa, rzekło:
— Więc ten człek nie był chromy?
— Broń Boże — odparł Florentczyk — zawsze był prosty, jak każdy z nas, umie tylko różne chytre sztuczki naschwał czynić i przybierać na się, jaki chce, pozór.
Ledwie słowa te wyrzekł, gdy przytomni obstąpili zewsząd Martellina, wołając gromkim głosem:
— Chwytajcie tego zdrajcę, co drwi z Boga i naszych świętych. Udaje kalekę, chcąc w pośmiewisko nas i naszego świętego podawać.
Tak krzycząc, rzucili się na niego, schwycili go za włosy, porwali w strzępy jego suknię i jęli go tęgo kopać i grzmocić pięściami; ten, coby go kułakiem nie poczęstował, nie uważałby się za męża.
Martellino wrzeszczał ze wszystkich sił, prosząc o zmiłowanie i bronił się jak mógł, ale wszystko to na nic się zdawało, gdyż razy coraz gęściej się na niego sypały. Stecchi i Marchese, widząc to, pojęli, że sprawy nader zły obrót biorą, jednakoż nie spieszyli mu na pomoc, o własną się obawiając skórę. Przeciwnie wcale, pospołu z innymi krzyczeli, że go zabić należy. Nie przestawali jednak głowić się nad tem, jakby go wydrzeć z rąk pospólstwa. Ani chybi, gdyby nie szczęśliwa myśl, która Marchese do głowy przyszła, tamten nieborak życieby postradał. Stróże porządku, będący na służbie Signorii, znajdowali się kościele; Marchese podbiegł co tchu do zastępcy podesty i rzekł: — Na miłosierdzie boskie, jakiś hultaj wyciągnął mi sakiewkę z setką złotych florenów, błagam was, każcie go przytrzymać, abym mógł pieniądze moje odzyskać.
Natychmiast dwunastu pachołków rzuciło się tam, gdzie nieboraka Martellina czesano bez grzebienia; z wielkim trudem przecisnąwszy się przez ciżbę, wyrwali go tęgo wymłóconego i podeptanego z rąk pospólstwa i powiedli do Signorii, dokąd wielu ludzi udało się za nimi. Wszyscy byli przekonani, że Martellino im szkodę wyrządził. Każdy, gdy usłyszał, że Martellina schwytano za to, iż sakiew ukradł, pomyślał, że jest to najlepsza sposobność do ukarania go. Jeden przez drugiego jął przytem twierdzić, że Martellino jego mieszek pochwycił.
Sędzia podesty, człek wielce surowy, wziąwszy go na stronę, do badania przystąpił. Aliści Martellino odpowiadał mu jeno żarcikami tak, jakby nie wiele sobie z tego pochwycenia robił. Sędzia wpadł w gniew i kazał go wziąć na powróz i oćwiczyć, aby zeznanie winy zeń wymusić, a potem posłać go na szubienicę. Gdy go już na ziemi postawili z powrotem, sędzia znów go zapytał, zali słusznie go obwiniają? Martellino, wiedząc, że zapieranie się nie zda się na nic, rzekł:
— Jestem gotów wyznać całą prawdę, Wasza Wielmożność, ale niechaj przedtem każdy co mnie oskarża, powie, gdzie i kiedy mu sakiew ukradłem, później i ja opowiem wszystko, com uczynił i czego nie popełniłem.
Sędzia zgodził się na to ochotnie i oskarżycieli przywołał. Jeden twierdził, że Martellino ukradł mu mieszek osiem dni temu, drugi, że przed sześciu dniami, trzeci, że od kradzieży cztery dni upłynęły; niektórzy zasię upewniali, że sakiew zginęła im dnia dzisiejszego.
Martellino, usłyszawszy to, rzekł:
— Ha, na mą duszę, wielmożny panie, wszyscy kłamią plugawie; łatwie mi jest dowieść tego, jakoże nigdy nie byłem w tem mieście, gdzie zaledwie od kilku godzin bawię. Na nieszczęście poszedłem zaraz do kościoła, aby obaczyć święte szczątki i tam mnie oporządzono naschwał, jako to sami widzicie.
Prawdę słów moich może poświadczyć urzędnik Signorii, który zapisuje do księgi imiona tych, co do grodu przybywają, oraz mój gospodarz. Gdy się upewnicie, że jest tak, jak mówię, nie każecie mnie chyba męczyć i zabijać, folgując tym hultajom. Tymczasem Marchese i Stecchi, dowiedziawszy się, że sędzia podesty okrutnie sobie z nim poczyna i już go na tortury bierze, drżąc o jego los, i tak do siebie mówić jęli: — Na ładnyśmy fortel wpadli, wyciągnęliśmy przyjaciela z patelni, po to, aby go w ogień wrzucić!
Nie mieszkając, pobiegli do gospodarza i opowiedzieli mu, jak się sprawa miała. Ów, wyśmiawszy się należycie, powiódł ich do niejakiego Sandra Agolanti, który mieszkał w Treviso i wysoką godność u podesty piastował. Opowiedziawszy mu wszystko szczegółowie, prosili go, aby się nad nieborakiem Martellinem zmiłował. Agolanti, śmiejąc się z całego serca, udał się do podesty i tyle wskórał, że zaraz posłano po Martellina.
Wysłańcy znaleźli go stojącego w koszulinie przed sędzią i drżącego ze strachu. Sędzia był głuchy na wszystkie wywody; żywiąc zasię jakiś wielki do Florentczyków rankor, umyślił go powiesić i żadną modłą zgodzić się nie chciał na wydanie go podeście. W końcu jednak musiał ustąpić i oswobodzić Martellina.
Stanąwszy przed podestą, Martellino opowiedział mu swoje przypadki i jak o szczególną łaskę poprosił, aby mu zezwolone zostało miasto opuścić, dopóki bowiem nie ujrzy się we Florencji, będzie czuł stryczek na gardle. Podesta znów śmiać się gromko począł, później obdarował wszystkich trzech pięknemi szatami i puścił ich swobodnie. Tak tedy, wielkiego niebezpieczeństwa uszedłszy, zdrowi i cali do domu powrócili.
Długo śmiały się damy z przypadków Martellina, o których Neinfile opowiadała. Z młodych ludzi najbardziej weselił się Filostrato. Ponieważ siedział obok Neinfile, więc królowa jemu dalej ciągnąć opowieść kazała. Nie mieszkając, zaczął w te słowa:
— Pragnę wam, miłe damy, opowiedzieć historję, co się zarazem katolickiej wiary, nieszczęśliwych przypadków, jak i miłości tyczy. Wysłuchanie jej będzie pożyteczną rzeczą, zwłaszcza dla tych, co po niebezpiecznych krainach Amora wędrując, nie odmawiają modlitwy do Świętego Juljana i dlatego też nieraz zły schron, aczkolwiek i dobre łoże znajdują.
Działo się to jeszcze za życia markiza Azzo z Ferrary; pewien kupiec, Rinaldo d‘Asti zwany, bawił za swemi sprawami w Bolonji. W drodze powrotnej, gdy już z Ferrary wyjechał i ku Weronie się obrócił, napotkał jakichś ludzi, których za kupców wziął; byli to łotrzykowie i rozbójnicy. Rinaldo zawiązał z nimi rozmowę i przyłączył się do nich. Ci, uznawszy, że jest kupcem, wnieśli z tego zaraz, że musi mieć pieniądze przy sobie, dlatego też postanowili napaść na niego, gdy tylko sposobność się zdarzy. Aby zaś żadnego podejrzenia co do nich żywić nie mógł, poczynali sobie jako ludzie skromni i zacni, rozprawiając z nim tylko o rzeczach szlachetnych i udając, że są pokorni i dobrotliwi, tak iż Rinaldo spotkanie z nimi za wielkie szczęście sobie poczytywał i był rad, że nie potrzebuje jechać jedynie w towarzystwie swego konnego sługi. Przechodząc z jednego przedmiotu na drugi, jako się to często w rozmowach zdarza, jęli wreszcie mówić o modlitwach, jakie ludzie do Boga zanoszą. Jeden z trzech hultajów, zapytał Rinalda:
— Powiedzcie mi, panie, jaką modlitwę odmawiać zwykliście, bawiąc w drodze?
— Mówiąc poprawdzie — odparł Rinaldo — jestem człowiekiem nieuczonym i dobra doczesne lubiącym, dlatego też nie wiele znam modlitw; żyję na dawną modłę i puszczam dwa soldy za dwadzieścia cztery denary. Wszakoż mam to w obyczaju, że rano, wychodząc z gospody, odmawiam Pater Noster i Ave Maria za spokój dusz rodziców Św. Juljana. Później modlę się do Boga i do tego świętego, abym następnej nocy dobry schron mógł znaleźć. Nie raz już w życiu, w czasie podróży, wielkie niebezpieczeństwa mi zagrażały, przecieżem zawsze szczęśliwie ich unikał, najdując zacną gościnę i nocleg bezpieczny.
Mocno w to wierzę, że Św. Juljan, do którego z modlitwą się obracam, łaskę tę dla mnie u Boga wyprosił. Gdybym jej rano odmówić przepomniał, dzień nie upłynąłby dla mnie szczęśliwie, a i noc pociechyby mi nie przyniosła.
— Zaliście dzisiaj ją odmówili? — zapytał łotrzyk.
— Oczywista! — odparł Rinaldo.
Tamten, wiedząc już jakie jest ich ułożenie, rzekł do siebie:
— Niechaj ci ta modlitwa będzie ku pomocy. Jeżeli jednak dzisiejszej nocy nic nam nie stanie na wstręcie, zaiste nie najlepiej noclegować będziesz.
Później rzekł głośno:
— Ja także wiele po świecie jeździłem, jednakoż, chocia wielu mi modlitwę tę zachwalało, przecieżem jej nie odmawiał. Mimo to, nie zdarzyło mi się, abym zły schron znalazł.
Dzisiejszego wieczora obaczym, kto z nas lepszą gościnę znajdzie, czy wy, coście tę modlitwę odmówili, czy też ja, com jej nie odmawiał. Po prawdzie, to zamiast niej, mam zwyczaj recytować „Dirupisti“ „Intemerata“ i „De profundis“, które, jak moja babka powiadała, wielką skuteczność mają.
Taką rozmową się bawiąc, kęs drogi przebyli; łotrzykowie czekali tylko sposobnej pory, aby swój szkaradny zamysł uskutecznić. Późną godziną podjechali do Castel Guglielmo, aby się przez rzekę wbród przeprawić. Trzej hultaje widząc, że znajdują się na pustkowiu, rzucili się na Rinalda, ograbili go całkiem i pozostawili go w jednej koszuli. Odjeżdżając zaś, rzekli doń: — Idź i obacz, czy twój Święty Juljan ześle ci dzisiaj zacną gościnę, taką, jaką my od naszego świętego otrzymamy. Rzekłszy to, przeprawili się przez rzekę i wkrótce z oczu mu zniknęli.
Strachliwy sługa Rinalda, widząc, że rozbójnicy napadają na jego pana, nie pośpieszył mu z pomocą, lecz zawróciwszy konia, puścił go na wyskok i zatrzymał się dopiero w Castel Guglielmo. Nie kłopocząc się o nic, legł na spoczynek, bowiem noc już późna była.
Rinaldo ostał się w jednej tylko koszuli na ciele, a do tego bosy; tymczasem zimno było srogie i śnieg padał gęsty.
Nieborak, widząc, że noc zapada, nie wiedział, co mu począć należy. Drżał całem ciałem, szczękał zębami i rozglądał się wokół, szukając jakiegoś schronu na noc, aby nie umrzeć z zimna. Jednakoż nic znaleźć nie mógł, bowiem niedawna wojna cały kraj spustoszyła. Nękany zimnem, powlókł się w stronę Castel Guglielmo, chocia nie wiedział, zali jego sługa tam właśnie uciekł. Miał nadzieję, że jeśli tylko zdoła dostać się do zamku, Bóg mu jakąś pomoc ześle. Aliści o milę drogi od zamku noc gęsta go zaskoczyła; stanął na miejscu tak późno, że bramy były już zamknięte, a mosty zwiedzione. Pełen rozpaczy, jęcząc i płacząc, jął się rozglądać, aby gdzieś przed śniegiem się ukryć. Nagle obaczył na murze zamkowym mały domek z wystającym gankiem. Umyślił schronić się na tym ganku i tam świtu się doczekać. Udał się tam zatem i natknął się na zamknięte drzwi. Rinaldo zgarnął trochę słomy i legł pod progiem, skarżąc się żałośnie i szemrząc na Św. Juljana, który, jak widać, na osobne nabożeństwo nie zasługuje. Aliści Św. Juljan zatroskał się o Rinalda i wkrótce dał mu zacne schronienie.
W domku na wałach mieszkała młoda wdowa, mająca tak piękne ciało, jak żadna inna białogłowa. Markiz Azzo miłował ją nad życie i trzymał ją tutaj, aby mieć sposobność chuciom swym dogadzać. Zdarzyło się, że markiz, bawiąc u niej poprzedniego dnia, obiecał, że i tę noc razem z nią spędzi. Wdowa kazała w tajemnicy przygotować kąpiel i wystawną wieczerzę. Gdy już wszystko przysposobione było, a dama tylko na kochanka czekała, do markiza przybył goniec z takiemi wieściami, że markiz zaraz w drogę wyruszył, do wdowy zasię pchnął umyślnego, aby jej doniósł, że dziś przybyć nie może.
Wdowie nie bardzo to w smak poszło; rada nie rada, postanowiła sama zażyć kąpieli, później zjeść wieczerzę i na spoczynek się udać. Kąpała się obok drzwi, za któremi leżał na ziemi nieborak Rinaldo. Siedząc w wodzie, wdowa usłyszała nagle, jak ktoś jęczy i zębami klekota, niby bocian dziobem. Przywoławszy tedy służkę, rzekła do niej: — Idź i obacz przez szparę w murze, kto tam leży u progu za drzwiami i czego tutaj chce? Służka poszła i obaczyła w półmroku Rinalda, który bosy, w jednej koszuli na ciele, drżał z zimna. Zapytała go, kimby był?
Rinaldo tak się trząsł okrutnie, że ledwie mógł kilka słów wymówić; opowiedział jej pokrótce, kim jest i w jaki sposób się tu dostał, później zasię jął ją prosić żałośnie, aby mu tu z zimna umrzeć nie dozwoliła. Służka, litością zmiękczona, powróciła do swej pani i opowiedziała jej wszystko.
Dama, równie litością tknięta, przypomniała sobie, że ma klucz od tych drzwi, przez które markiz, nie chcąc aby go widziano, nieraz do domu wchodził, i rzekła:
— Idź i otwórz mu cichaczem; wieczerza jest przygotowana, tylko jeść jej nie ma komu, miejsca na nocleg także wystarczy. Służka, wychwalając ludzkość swej pani, drzwi odparła i wpuściła Rinalda do środka. Wdowa, widząc go zmarzniętego na kość, kazała mu wejść do ciepłej jeszcze kąpieli. Ów, nie czekając, aż zaproszenie powtórzą, wszedł ochotnie do wody; gdy go ciepło przeniknęło, poczuł, że ze śmierci do życia powraca. Wdowa, zażywszy wczasu po kąpieli, kazała rozpalić ogień w komnacie, a później spytała służki, co jej nieborak porabia?
— Gdy się w szaty przybrał — odparła służka — okazał się wielce urodziwym mężem. Wygląda przytem na człeka obyczajnego i zacnego stanu.
— Przywołaj go tu zatem — rzekła dama — i powiedz mu, aby usiadł koło ognia i zjadł wieczerzę, wiem bowiem, że jeszcze z pewnością nie wieczerzał.
Rinaldo wszedł do sali, a obaczywszy białogłowę, która prawdziwą damą mu się wydała, pozdrowił ją dwornie i za okazane mu dobrodziejstwo podziękował, jak mógł najlepiej. Dama, upewniwszy się, że jej służka prawdę powiedziała, przyjęła go serdecznie i posadziła go koło ognia, obok siebie, prosząc, aby opowiedział jej o nieszczęściu, co go tu przywiodło.
Rinaldo opowiedział wszystko szczegółowie. Ponieważ wdowę doszły już o nim słuchy, gdy służący jego do zamku przybył, tedy uwierzyła bez trudu w jego słowa i oznajmiła mu, co wie o słudze, którego jutro łatwo będzie mógł odszukać. Gdy już stół zastawiono, Rinaldo na wezwanie wdowy ręce pospołu z nią umył i wieczerzać począł. Rinaldo był człekiem słusznego wzrostu, o wielce dwornem obejściu i o urodziwem obliczu, a przytem młodzieńcem w kwiecie lat. Wdowa nie spuszczała zeń zachwyconych oczu; gdy na markiza czekała, chucie w niej rozgorzały i już widziała się z Rinaldem sparzoną. Po wieczerzy, wstawszy od stołu, jęła się naradzać ze służką, zali wolno jej skorzystać z dobra, przez fortunę zesłanego, skoro markiz zawód jej sprawił. Służka, wiedząc jakie jest życzenie jej pani, podwodnie ją jęła k‘temu, aby chuciom swym pofolgowała. Wdowa, wróciwszy do kominka, przy którym siedział Rinaldo, spojrzała nań miłośnie i rzekła:
— Czemuście tak zamyśleni, Rinaldo? Zali mniemacie, że strata rumaka i szat jest niepowetowana? Pocieszcie się i rozweselcie, bowiem znajdujecie się u siebie w domu. Gdy na was patrzę, ubranego w strój mojego nieboszczyka męża, wydaje mi się, że to on we własnej osobie. Sto razy już mi przychodziła chętka pocałować was i uściskać. Gdyby nie obawa, że wam to nie będzie miłe, dawnobym to już uczyniła.
Rinaldo, usłyszawszy te słowa i widząc ogień w jej oczach, stanął przed nią, rozwarł ramiona i rzekł, jak człek, którego nie w ciemię bito:
— Wszakże wam życie dłużny jestem; zawsze to powiem, wspomniawszy, od czegoście mnie wybawili. Szkaradną nikczemnością z mojej stronyby było, gdybym nie starał się wszystkich waszych życzeń spełnić. Obejmijcie mnie zatem i całujcie mnie, ile tylko zapragniecie, ja jeszcze z większą chęcią wam odpowiem.
Więcej mówić nie było trza. Wdowa, miłosnemi płomieniami gorejąca, rzuciła mu się w ramiona i ciasno go obłapiwszy, obsypała go gradem pocałunków, które Rinaldo z lichwą jej oddał.
Później podnieśli się, udali się do jej komnaty i nie mieszkając, położyli się do łoża. Nim dzień nastał, wiele razy dowoli pragnienia swoje nasycili. Gdy jutrznia na niebie zajaśniała, Rinaldo, zgodnie z życzeniem wdowy, podniósł się z łożnicy. Aby nikt nic podejrzewać nie mógł, dała mu wyszarzałe suknie i napełnioną złotem sakiew, prosząc, by ścisłą tajność zachował. Później wskazawszy mu, gdzie ma swego sługi szukać, wypuściła go temi samemi drzwiami, któremi wszedł do niej.
Dzień się tymczasem zrobił zupełny. Rinaldo, udając, że przybywa zdala, wszedł do zamku, gdy tylko bramy otworzono, i swego sługę odszukał. Ubrawszy się w swoje szaty, które sługa miał w tłomoku, chciał już rumaka dosiadać, gdy wtem zdarzyło się, jakby przez cud boski, że trzej hultaje, co go wczoraj ograbili, zostali na nowej swej niecnocie schwytani i do zamku pod strażą przywiedzeni. Złodzieje przyznali się do wszystkiego. Rinaldo otrzymał z powrotem rumaka, odzież i pieniądze, nie odzyskał jeno pary swych podwiązek, które łotrzyki gdzieś zatracili.
Rinaldo, stokrotne dzięki Bogu i Św. Juljanowi złożywszy, odjechał do domu zdrów i cały, zasię trzej hultaje następnego dnia jęli się huśtać na wietrze.
Z ciekawością wysłuchano opowieści o przypadkach Rinalda d‘Asti; wszyscy wychwalali jego pobożność i dziękowali Bogu, oraz Św. Juljanowi, który wyrwał go z tej srogiej opresji. Powszechnie się na to zgodzono (chocia cichaczem), że wdowa nie głupio postąpiła, nie gardząc dobrem, które jej niebo zesłało. Gdy rozprawiano o przyjemnym noclegu, jaki Rinaldo u wdowy znalazł, Pampinea, obok Filostrata siedząca, pojęła, że na nią teraz kolej przychodzi, zatem władze umysłu zebrawszy, obmyśliła historję, którą opowiedzieć miała. Zgodnie z rozkazem królowej, śmiało i wesoło jęła mówić w te słowa:
— Im więcej się o przeciwnościach fortuny mówi — tem więcej do rozpowiedzenia pozostawa temu, co w pamięci swej dobrze poszpera. Nikt temu nie winien się dziwować, zważywszy, że wszystkie rzeczy, które, przez głupotę, swoją własnością zowiemy, w rękach losu się znajdują i zgodnie z jego tajnem rozrządzeniem od jednego człeka do drugiego przechodzą. Wszystko się zmienia z wyroku fortuny, jeno my porządku tych przemian okryślić nie możemy. Chocia ta losu niestałość każdego dnia nam się na jaśnię podaje i chocia o niej już w poprzednich opowieściach rzecz szła, przecie zgodnie z wolą królowej, która pragnie, aby o tym właśnie przedmiocie mówić, do tamtych nowel i moją nowelę dołączam, może być, iż nie bez pożytku dla słuchaczy. Mniemam, że im ona do smaku przypadnie.
Żył ongiś w naszem mieście pewien szlachcic, imieniem Tedaldo. Według jednych wywodził się z rodu Lamberti, według drugich z rodu Agolanti. Ci ostatni twierdząc tak, opierają się na zajęciu bankierskiem jego synów, któremu wszyscy Agolanti oddawali się i oddają. Aliści nie szerząc się zbytnio nad tem, do którego z dwóch tych rodów należał, powiem jeno, że był jednym z najbogatszych w swoim czasie szlachciców i że miał trzech synów. Pierwszy z nich zwał się Lamberto, drugi Tedaldo, a trzeci Agolante. Byli to urodziwi i kształtowni młodzieńcy. Zaledwie najstarszy Lamberto do osiemnastego roku życia doszedł, gdy ojciec umarł, ostawiwszy im w dziedzictwie wszystkie swoje dobra. Młodzieńcy, ocknąwszy się pośród takich bogactw, i krom chęci własnej rozkoszy innego preceptora nie mając, zaczęli majętności marnotrawić.
Trzymali mnóstwo sług, mieli piękne rumaki, psy i sokoły, wyprawiali nieustanne uczty i turnieje, czyniąc nie tylko to, co szlachcicowi przystoi, ale i folgując wszystkim swoim młodzieńczym zachceniom. Niedługo tą modłą żyli, gdyż skarb pozostawiony im przez rodzica, zmniejszył się znacznie. Ponieważ na wydatki dochodów im nie starczało, jęli więc sprzedawać i w zastaw majętności oddawać. I tak jednej po drugiej się pozbywając, spostrzegli wreszcie, że im prawie nic nie pozostało. Bieda otwarła im oczy, które bogactwo oślepiło. Wówczas najstarszy, Lamberto, przywołał pewnego dnia swoich dwóch braci, i wspomniawszy w jakiej to wspaniałości żył ich rodzic, ukazał im, w jak nędznym się teraz znajdują stanie, do którego przywiodła ich szaleńcza rozrzutność. Później jął ich z wszystkich sił nakłaniać, aby, nim nędza ich całkiem nie przydusi, sprzedali pospołu z nim tę resztę niewielką, co im jeszcze pozostawa, i w świat wyruszyli.
Nie żegnając się z nikim, cichaczem opuścili Florencję i nigdzie po drodze nie zatrzymując się, odpłynęli do Anglji. Przybywszy do Londynu, wynajęli niewielki domek i jęli żyć wielce skromnie, wszystkie pieniądze na lichwę oddając. Fortuna tak im sprzyjała, że przez kilka lat wielką kupę grosza zebrali. Wróciwszy do Florencji, nietylko znaczną część swoich majętności odkupili, ale nabyli także i nowe dobra. Później w stadia małżeńskie wstąpili.
Do Anglji wyprawili swego siostrzeńca, Aleksandra, który miał mieć nadzór nad ich pieniędzmi, na lichwę oddanemi. Sami zaś, żyjąc we Florencji, zapomnieli, do czego ich rozrzutność już raz przywiodła i jęli znów pieniądze marnotrawić, bez myśli o tem, że przecież każdy z nich ma rodzinę.
U kupców we Florencji mogli pożyczyć największą nawet sumę. W ciągu lat kilku żyli w podobny sposób, dzięki pieniądzom, które im Aleksander przysyłał. Ów pożyczał bowiem baronom pod zastaw ich zamków i innych posiadłości, wielkie z tego ciągnąc korzyści. Gdy trzej bracia rozrzutne życie prowadzili i brnęli w długi, niezachwianą nadzieję w Anglji pokładając, tam, wbrew wszelkim oczekiwaniom, rozgorzała wojna między królem, a jego synem. Cała ludność rozdzieliła się na dwie wrogie fakcje. Wskutek wojny Aleksander utracił zamki baronów i znikąd już dochodów czerpać nie mógł. Mając nadzieję, że lada dzień między ojcem a synem do zgody przyjdzie, Aleksander nie opuszczał Anglji, jeno czekał, aż mu dobra jego zwrócone zostaną. Trzej bracia, żyjący we Florencji, nie ograniczali wcale swoich wydatków, ale przeciwnie w coraz większe długi brnęli.
Aliści, jakoże w ciągu lat kilku nic nie potwierdzało pokładanej w nich nadziei, trzej bracia nie tylko zaufanie u ludzi utracili, ale zostali wtrąceni do więzienia, na żądanie tych, którym dłużni byli. Ponieważ na pokrycie długu nie starczyły ich majętności, tedy zostali pod kluczem. Żony ich i maleńkie dzieciątka jęły się tułać po okolicznych wsiach, ubrane w nędzną odzież i żadnej nadziei na przyszłość nie mające.
Aleksander jeszcze przez kilka lat na pokój czekał; widząc jednak, że wojna trwa ciągle i że jego pobyt w Anglji nie tylko jest bezużyteczny ale i niebezpieczny dla niego, umyślił do Włoch powrócić. Wyruszył w drogę sam jeden. Wyjeżdżając z Brugge, obaczył, że jakiś opat z zakonu Benedyktynów takoż miasto opuszcza. Towarzyszyło mu wielu mnichów i siła służby ze sprzętem podróżnym. Orszak zamykali dwaj znakomici rycerze z królewskiego domu. Aleksander, który ich znał, wstąpił z nimi w rozmowę i do ich kompanji ochotnie dopuszczony został. Po drodze zapytał się ich, co to są za mnisi, jadący przodem z tak wielkim pocztem sług i dokąd zmierzają?
Na to odparł jeden z rycerzy:
— Młodzieniec, jadący na czele orszaku, jest naszym krewniakiem, który teraz właśnie otrzymał jedno z najbogatszych opactw w Anglji. Ponieważ jednak zbyt jest młody, aby móc prawnie tę godność sprawować, więc jedziemy z nim do Rzymu, chcąc od Ojca Świętego otrzymać dlań dyspensę i zatwierdzenie go na urzędzie. Proszę was jeno, abyście tego nie rozgłaszali.
Młody opat, jadący na czele orszaku, to znów obok sług swoich, obyczajem panów, będących w podróży, znalazł się trafunkiem koło Aleksandra. Ów, jako młodzieniec wielce urodziwy, obyczajny i pełen wdzięku z pierwszego wejrzenia przypadł opatowi do serca. Opat, przyzwawszy go, jął uprzejmie z nim rozmawiać, pytając kim jest, skąd i dokąd jedzie? Aleksander, chcąc jego ciekawość zaspokoić, opowiedział mu szczerze o wszystkich swoich sprawach i cne usługi swoje mu ofiarował.
Opat, wysłuchawszy jego rozumnej i pięknej mowy i dworność jego zważywszy, pomyślał, że ten człek, mimo sprawianego przez się rzemiosła, musi być zacnie urodzonym, i wielce sobie go upodobał. Pełen współczucia dla jego nieszczęść, jął go pocieszać, prosząc, aby nadziei nie tracił. Jeśli tylko dzielnym i wytrwałym będzie, Bóg nie tylko do poprzedniego go powróci stanu, ale jeszcze i wyżej go podniesie.
Opat, dowiedziawszy że Aleksander także do Toskanji zmierza, prosił go, aby razem drogę odbywali.
Aleksander podziękował mu za słowa pociechy i oświadczył, że gotów jest we wszystkiem przyrzec mu posłuszeństwo.
Spotkanie z Aleksandrem wzbudziło w opacie nowe uczucia i myśli. Podróżując razem, po kilku dniach przybyli do pewnego miasteczka, gdzie nie było zbyt wiele gospód. Ponieważ opat chciał się tam na nocleg zatrzymać, więc Aleksander umieścił go u pewnego oberżysty, którego znał dobrze i kazał mu przygotować: najlepszą w domu komnatę.
Sługom opata zasię dał różne kwatery w mieście.
Gdy opat wieczerzę kończył i gdy już większa część nocy minęła, a wszyscy na spoczynek — się udali, Aleksander zapytał gospodarza, gdzie ma nocować?
— Wierę, nie wiem tego — odparł gospodarz. — Widzicie przecie, że cały dom jest pełen, i że ja wraz z moją rodziną muszę spać na deskach. Jednakoż w komnacie opata znajduje się kilka worów od żyta, narychtuję wam z nich łoże; mniemam, że jakoś noc spędzicie.
— Jakże to? — odparł Aleksander — komnata opata jest tak mała, że z przyczyny jej ciasnoty nie mógł się w niej pomieścić ni jeden z jego mnichów. Gdybym sobie był wcześniej z tego sprawę zdał, wówczas, gdy zasłony przybijano, kazałbym spać na worach jego mnichom, a sam udał się tam, gdzie oni noclegują.
— Już temu teraz zaradzić nie sposób — rzekł oberżysta — możecie wszakoż ułożyć się tam wygodnie. Opat śpi na łożu, którego zasłony są opuszczone. Przyniosę wam pocichu kołdrę i będziecie spali jak suseł.
Aleksander, widząc, że niepokoju opatowi nie przyczyni, zgodził się wreszcie i na palcach wszedł do komnaty. Aliści opat, który nie spał, na łup swoich pragnień zdany, nie uronił ani słowa z rozmowy Aleksandra z oberżystą, a takoż spostrzegł, gdzie Aleksander legł na spoczynek. Wielce z tego ukontentowany, rzekł do siebie.
— Oto sam Bóg daje mi sposobność do zaspokojenia mych pragnień. Jeśli je w lot nie schwycę, lepsza może mi się nigdy nie nadarzy. Postanowiwszy zatem ze sposobności skorzystać, poczekał chwilę, aby wszyscy w domu zasnęli, a później cichym głosem zawołał na Aleksandra, by legł koło niego na łożu. Aleksander wzbraniał się długo, lecz wreszcie rozdział się i wszedł do łoża.
Opat położył mu rękę na piersiach i jął go macać, nieinaczej jak to czynią młodzi kochankowie ze swemi dziewczętami. Aleksander zadziwił się wielce, nie wątpiąc, że opat występnem pragnieniem powodowany, na niego dybie. Ów żywszem poruszeniem Aleksandra na ślad podejrzeń jego naprowadzony, uśmiechnął się, a później ściągnąwszy z ramion swoją koszulę, schwycił Aleksandra za rękę, położył ją na swoich piersiach i rzekł:
— Oddal od siebie głupie myśli, Aleksandrze, i przekonaj się, jaką prawdę tutaj ukrywam.
Aleksander poczuł pod dłonią dwa krągłe i miłe cycuszki, tak twarde, jakby z kości słoniowej uczynione były. Znalazłszy je, pojął, że opat jest białogłową; nie czekając tedy na zaproszenie, obłapił ją ciasno i już chciał ją całować, gdy wtem ona rzekła:
— Nim mnie posiądziesz, wysłuchaj, co ci powiedzieć pragnę. Jak to dowodnie widzisz, jestem nie mężem lecz białogłową. Jako dziewica opuściłam dom rodzicielski; wybrałam się w drogę do papieża z prośbą, aby mnie za mąż wydał. Jednakoż na twoje szczęście, czyli też na moją zgubę, ledwiem cię ujrzała, rozgorzałam do ciebie taką miłością, jaką żadna białogłowa nigdy mężczyzny nie obdarzała. Umyśliłam zatem ciebie sobie za małżonka wybrać. Jeśli jednak zostać nim nie chcesz, idź precz z mego łoża i wracaj na swoje posłanie.
Aleksander, chocia jej nie znał, wniósł przecie z jej orszaku, że musi być białogłową bogatą i wysoko urodzoną. Ujrzawszy zasię jej piękność, ani chwili się nie wahał, jeno odparł, że jeśli taka jest jej wola, to i on innej nie ma.
Wówczas panienka usiadła na łożu, obróciła oczy na stół, na którym stał krucyfiks i włożyła Aleksandrowi pierścień na palec, na znak zaręczyn. Później uścisnęli się i resztę nocy, z wielkiem ukontentowaniem, na przyjemnych igrach spędzili. Umówili się, co im dalej czynić należy. Przed świtem Aleksander wyszedł z komnaty równie cicho, jak i wszedł do niej. Nikt nie wiedział, gdzie tę noc przepędził. Na drugi dzień pełen niewysłowionej szczęśliwości, pospołu z opatem i jego świtą w dalszą drogę ruszył. Po kilku dniach podróży przybyli do Rzymu. Odetchnąwszy nieco po trudach drogi, opat w towarzystwie dwóch rycerzy i Aleksandra udał się do papieża i należną cześć mu złożywszy, w te słowa przemówił:
— Wiadomo Wam lepiej, niż komukolwiek, Ojcze Święty, iż ten, co zacnie i szlachetnie żyć pragnie, winien unikać wszelakich sposobności, któreby go od prawej drogi odstrychnąć mogły. Takoż i ja, chocia do cnoty dążę, przecie pobłądzićbym mogła łatwie, przebrawszy się w ten strój, w jakim mnie widzicie i uciekłszy skrycie od mego ojca, króla Anglji, z częścią jego skarbów. Ojciec mój, nie zważając na mój wiek młody, chciał mnie oddać w stadło sędziwemu królowi Szkocji. Umyśliłam zatem wybrać się do Was, Ojcze Święty, abyście mi męża wybrali. Nie tyle trwoga przed sędziwym królem Szkocji do ucieczki mnie pobudziła, ile obawy, abym zostawszy jego małżonką, nie pofolgowała mojej młodości i nie uczyniła czegoś, wbrew prawom boskim i czci królewskiego rodu. Gdy z takiemi zamysłami tu zdążałam, Bóg, który wie najlepiej czego nam do szczęścia potrzeba, w swem niezmierzonem miłosierdziu, posłał mi na spotkanie tego, kogo na małżonka mi przeznaczył. Jest nim ten oto młodzieniec (tu na Aleksandra ukazała), obok mnie stojący.
Dla swych przymiotów i obyczajów godzien jest miłości znamienitej damy, chocia jego krew nie jest tak zacna, jak krew królewska. Mimo to jegom wybrała i jego tylko na męża pragnę, choćby wola mego rodzica i wszystkich ludzi przeciwna temu być miała. Tak tedy znikła główna przyczyna, dla której w drogę się wybrałam. Zdało mi się jednak rzeczą słuszną do Rzymu dotrzeć, aby odwiedzić wszystkie miejsca święte, Was, Ojcze Święty, obaczyć, a takoż, abyście nasz związek przed Bogiem zawarty, potwierdzili uroczyście i wszem wobec oznajmili o nim. Pokornie was błagam, abyście raczyli przychylnie odnieść się do tego, co się podobało Bogu i mnie, i uszczęśliwili nas swojem błogosławieństwem. Otrzymawszy je, jeszcze bardziej wierzyć będziemy w życzliwość Tego, czyim namiestnikiem jesteście. Będziemy żyli, wielbiąc Boga i Was do ostatniego dnia żywota naszego.
Aleksander osłupiał, usłyszawszy, że jego żona jest córką króla angielskiego i ucieszył się z tego wielce w głębi duszy. Aliści jeszcze więcej zdumieli się dwaj rycerze; pełni rankoru i głębokiego nieukontentowania ani chybi wyrządziliby krzywdę Aleksandrowi, a może i księżniczce, gdyby nie przytomność papieża. Papież także nie mało się zadziwił tak z ubioru księżniczki, jako i z jej wyboru, jednakoż, wiedząc, że cofnąć się już nie lza, nie chciał jej prośbie odmówić.
Przedewszystkiem uspokoił obu rycerzy, pogodził ich z księżniczką i Aleksandrem i zarządził, co czynić należy. W dniu oznaczonym na uroczystość zaślubin, na której byli przytomni kardynałowie i różne osoby znamienite, zjawiła się panna młoda w królewskich szatach; piękność jej i wdzięk osobny powszechny zachwyt wzbudziły. Aleksander przybył także wspaniale przyodziany; nikt z pozoru i ułożenia nie mógłby go wziąć za młodzieńca, który na lichwę pożyczał; raczej królewiczem być się zdawał. Dwaj rycerze osobną cześć mu teraz okazywali. Papież przykazał uroczyście zaręczyny odprawić, a później wspaniałe wesele im zgotował i udzielił im błogosławieństwa.
Aleksander z małżonką wyjechał z Rzymu do Florencji, dokąd już dotarła wieść o ich zaślubinach.
Mieszkańcy Florencji spotkali ich z oznakami czci i głębokiego hołdu. Księżniczka uwolniła z więzienia trzech braci, zapłaciwszy wszystkie ich długi i wprowadziwszy ich z powrotem w posiadanie utraconych majętności. Później wraz z mężem i Agolante wyjechała do Paryża, gdzie ją król francuski wielce uroczyście przyjął. Dwaj rycerze udali się do Anglji i tyle sprawili, że król angielski przyjął z powrotem do swej łaski, córkę i zięcia, Aleksandra do stanu szlacheckiego podniósł i hrabstwem Kornwalji go obdarzył. Aleksander zasię tyle starań dołożył, że udało mu się ojca z synem pogodzić. Siła pomyślności stąd na Anglję spłynęło, co Aleksandrom zjednało miłość i wdzięczność wszystkich mieszkańców Agolante otrzymał z powrotem pieniądze, które mu się u ludzi należały, i do Florencji, jako bogacz powrócił. Jeszcze przedtem hrabia Aleksander szlachcicem go uczynił.
Aleksander żył szczęśliwie z swoją małżonką. Niektórzy powiadają, że dzięki swemu rozumowi i męstwu, przy pomocy teścia, zdobył Szkocję, której królem miał rzekomo zostać.
Lauretta, siedząca obok Pampinei, postrzegłszy, że ta do szczęśliwego kresu opowieść swoją doprowadziła, bez zwłoki w te słowa mówić poczęła:
— Niema, według mego mniemania, większego fortuny dzieła, jak podniesienie kogoś z nędznej kondycji do królewskiego stanu; ukazała nam to Pampinea w swej opowieści o Aleksandrze. Jakoże każdy z nas opowiadać winien, zgodnie z materją wprzód okryśloną, nie będę się wzbraniała opowiedzieć noweli, która chocia wielkie nieszczęście w sobie zamyka, przecie tak pomyślnego końca nie ma. Wiem dobrze, że nie będziecie mnie słuchali z równą ciekawością, aliści nic w opowieści zmienić nie mogę — i dlatego proszę, abyście mi wybaczyli.
Powszechnie twierdzą, że wybrzeże między Reggio a Gaetą najpiękniejszą część Italji stanowi. Tutaj, opodal Salerno, ku morzu obrócona, rozciąga się górzysta przestrzeń, usiana miasteczkami, ogrodami i fontannami; tutaj mieszkają bogacze, głównie handlem się parający. Wśród tych miasteczek jest jedno, zwane Ravello, gdzie podówczas mieszkał bogaty kupiec, Landolfo Ruffolo. Ów, chcąc majętność swoją podwoić (bowiem, to co miał, mu nie wystarczało) o mały włos nie zginął, pospołu ze swemi skarbami. Landolfo, wszystko poprzednio dobrze zważywszy, (jak to pospolicie kupcy czynią), nabył wielki statek, naładował go towarem, kupionym za swoje pieniądze i popłynął do Cypru. Tutaj jednak obaczył, że do portu zawinęło wiele okrętów z takim samym ładunkiem; dla tej przyczyny nie tylko wypadło mu towar swój tanio sprzedać ale nawet prawie darmo go oddać, dzięki czemu do ruiny został przywiedziony. Zrozpaczony tem wszystkiem, nie wiedział co począć, a widząc, że z bogatego człeka ma się stać nędzarzem, postanowił albo zginąć albo też grabieżą straty swoje powetować, byleby tylko nie wracać ubogim tam, skąd bogatym wyjechał.
Znalazłszy kupca na swój wielki drewniany korab, za pieniądze stąd i za sprzedaż towarów otrzymane, nabył mały statek korsarski, opatrzył go we wszystko, w co należy, uzbroił, i jął się trudnić grabieżą, napadając na wszystkich, osobliwie zasię na Turków. W tej profesji fortuna była mu przychylniejsza, niźli w handlu. W ciągu jednego roku tyle tureckich okrętów ograbił, że nie tylko wszystkie straty sobie powetował ale i majętność podwoił. Nauczony już poprzedniem niepowodzeniem, nie chcąc po raz wtóry podobnego nieszczęścia doświadczać, rzekł do siebie, że dość mu tego, co już posiada. Dlatego też umyślił z bogactwem swojem do domu powrócić. Obawiając się towar złupiony sprzedawać, nie obrócił go na pieniądze, jeno na tym samym statku, który mu do korsarstwa służył, puścił się w drogę powrotną.
Gdy się już do Archipelagu zbliżał, podniósł się wiatr przeciwny, który morze poburzył. Jego mały statek nie mógł walczyć z falami, dlatego też Landolfo zawinął do zatoki, gdzie znajdowała się wysepka, i skrywszy się od wiatru, jął czekać lepszej pogody. W tej buchcie znajdowały się właśnie dwie potężne genueńskie barki. Płynąc z Konstantynopola, schroniły się przed burzą i z trudem do zatoki dotarły. Ludzie na tych barkach, ujrzawszy statek, zapytali, skąd on płynie i do kogo należy. Znali już z wieści, że właściciel statku jest bogatym człekiem i dlatego umyślili okrętem zawładnąć. Byli to ludzie chytrzy i żądni rabunku. Ostawiwszy na brzegu kilku ludzi z kuszami i inną bronią, tak ich rozmieścili, aby nikt nie mógł wyjść ze statku, pod grozą, że strzałami przeszyty zostanie, sami zasię na łodziach zbliżyli się do statku Landolfa i zawładnęli nim bez trudu, wraz z całym ładunkiem, nie straciwszy ani jednego człeka. Genueńczycy zabrali Landolfa i jego towary na pokład jednej z barek, a później jego statek zatopili. Landolfo w jednem tylko kaftanie pozostał. Następnego dnia wiatr się odmienił i barki, podniósłszy żagle, popłynęły na zachód. Tego dnia podróż szczęśliwą była, lecz wieczorem jął dąć silny wicher, który wielkimi bałwanami dwie barki od siebie oddzielił. Wicher był tak potężny, że barka, na której znajdował się nieborak Landolfo, uderzywszy powyżej wyspy Cifalonia o skały, uległa rozbiciu, niby szklanka o ścianę rzucona. Morze, jak to w podobnych wypadkach pospolicie bywa, upstrzyło się różnym sprzętem: towarami, skrzyniami i stołami. Noc była głucha, morze wzburzone i groźne. Ci, którzy umieli, pływali, uczepiwszy się rzeczy, co trafunkiem im pod ręce podpadły. Wśród tych nieszczęśliwców był i Landolfo. Ów, chocia poprzedniego dnia śmierć przyzywał, mówiąc, że raczej umrzeć woli, niż do domu nędzarzem powracać, teraz śmierci w oczy zajrzawszy, przeraził się jej i czepił się stołu. Usiadłszy na niem, czuł jak morze i wicher miotają nim na wsze strony; tak trwało do świtu. Przy świetle dnia ujrzał przed sobą tylko obłoki, morze i skrzynię, unoszącą się na falach; obawiał się, że ta skrzynia, uderzywszy o deskę, spowoduje jego upadek i przyczyną zatonięcia się stanie. Ilekroć skrzynia się doń zbliżała, odpychał ją ręką, walcząc ostatkami sił. Wkrótce jednak zadął straszliwy wicher, morze wzburzył i tak silnie uderzył skrzynią o stół, na którym Landolfo siedział, że ów poszedł na dno. Raczej strach, niż siła, na powierzchnię go wydobył; wówczas ujrzał, że stół płynie już na znacznej odeń odległości; zbliżył się zatem do skrzyni i oparłszy pierś na jej wieku, jął ją rękami popychać. Rzucały falami to tu, to tam, nie wiedząc, gdzie się znajduje i nie widząc nic wokół, krom morza, Landolfo męczył się tak przez cały dzień i noc następną. Nic nie jadł, jeno pił więcej, niźli miał chęć na to.
Następnego dnia był już podobny do gąbki; wpił się obiema rękoma w brzeg skrzyni, jak to pospolicie czynią tonący, gdy tylko coś pochwycą. Aliści z woli Boga, czy też dzięki sile wiatru, dopłynął do brzegu wyspy Korfu, gdzie właśnie pewna uboga białogłowa czyściła swoje naczynia piaskiem i myła wodą. Białogłowa ta, ujrzawszy zbliżającego się Landolfa, nie mogła rozeznać co to jest i dlatego przeraziła się i z krzykiem cofnęła się od brzegu. Landolfo nie mógł już mówić, nie wiele także widział, przeto nic do niej nie rzekł. Gdy jednakże fale do brzegu go zbliżyły, białogłowa baczniej spojrzawszy, rozeznała najpierw ramiona leżące na wieku, a później oblicze i zrozumiała w czem rzecz. Powodowana litością, weszła do morza, które już uspokoiły się, i schwyciwszy Landolfa za włosy, wydobyła go na brzeg wraz ze skrzynią. Z trudem oderwała jego ręce od skrzyni, oddała ją swojej córce, sama zasię wzięła Landolfa na ramiona, niby małe dziecię i zaniosła go do łaźni. Tam tak go tarła i gorącą wodą zlewała, że wróciły mu zemdlone siły. Później pokrzepiła go winem i przez kilka dni miała nad nim staranie. Landolfo poznał wreszcie gdzie się znajduje. Zacna białogłowa postanowiła wówczas oddać mu skrzynię, która mu życie ocaliła, i powierzyć go jego losowi. Landolfo zapomniał już o skrzyni, mimo to wziął ją z rąk białogłowy, myśląc, że chocia jej szacunek wielki nie jest, przecie będzie mógł, sprzedawszy ją, kilka dni przeżyć. Jednakoż znalazłszy ją wielce letką i tę nadzieję postradał. Gdy gospodyni z domu wyszła, oderwał wieko, chcąc się przekonać, co wewnątrz skrzyni się mieści. Ujrzał wiele klejnotów w oprawie i bez oprawy. Znając się nieco na klejnotach, poznał ich wielką wartość. Złożywszy dzięki Bogu, który go w potrzebie nie opuścił, pocieszył się znacznie i otuchy nabrał. Jako człek, który w krótkim czasie dwa razy przeciwnemu losowi podlegał, teraz trzeciego nieszczęścia wielce się obawiał. Postanowił tedy ostrożnie sobie poczynać, aby te skarby móc do domu dowieść szczęśliwie. Owinął klejnoty w strzępy łachmanów i oznajmił białogłowie, że mu już skrzynia potrzebna nie jest. Poprosił ją, aby mu dała worek, a skrzynię wzamian sobie zatrzymała. Białogłowa ochotnie się na to zgodziła. Landolfo, podziękowawszy jej za wyświadczone mu dobrodziejstwa, pożegnał się z nią, wziął worek na plecy, wsiadł na barkę i popłynął do Brindisi. Stamtąd lądem dotarł do Trani, gdzie spotkał kilku rodaków, sukienników. Opowiedział im o wszystkich swoich przypadkach, zataiwszy tylko znalezienie skrzyni, oni zasię przyodzieli go, pożyczyli mu rumaka i odesłali do Ravello, dokąd udać się pragnął.
Tutaj bezpiecznym się poczytując, należny dank Bogu złożył, rozwiązał worek; pilnie każdy klejnot wiele razy obejrzał i przekonał się, że tyle szacownych skarbów posiada, iż sprzedawszy je za stosowną sumę, będzie dwa razu bogatszy, niźli był przedtem. Znalazłszy możność sprzedaży klejnotów, posłał znaczną kwotę tej cnej białogłowie, która go z wody wyciągnęła, a takoż i tym, co go w Trani przyodzieli. Resztę pieniędzy zatrzymał dla siebie. Odrzekł się handlu i żył w dostatku do końca dni swoich.
Znalezione przez Landolfa kamienie — rzekła Fiammetta, na którą teraz kolej nadeszła — przywiodły mi na pamięć pewną opowieść, niemniej niebezpieczeństw w sobie zawierającą, niźli historja Lauretty, tem wszakoż od niej różną, że tam zdarzenia przez kilka lat trwały, tu zasię, jak usłyszycie, wszystko się w ciągu jednej nocy stało.
Żył ongiś w Perugji pewien młodzieniec, handlarz końmi, Andreuccio di Pietro zwany. Zasłyszawszy, że w Neapolu jest dobry targ na rumaki, włożył do mieszka pięćset złotych florenów i ruszył w drogę w towarzystwie innych kupców, chocia do tych pór, nigdy za bramami swego miasta nie bywał. Do Neapolu przybył w niedzielę wieczorem; zasięgnąwszy języka od oberżysty, nazajutrz rano na targ się udał. Wiele koni obejrzał; niektóre mu się podobały, jednakoż przy kupnie nie mógł się na cenę zgodzić. Chcąc dać dowód, że ma pieniądze, niezbyt chytrze sobie poczynał, bowiem kilka razy wyciągnął kiesę, pełną złota, i pokazywał ją przechodniom. W takiej chwili właśnie, gdy się swoją sakiewką pysznił, przechodziła mimo pewna urodziwa Sycylijka, gotowa zawsze pierwszemu lepszemu za lada grosz wdzięki swoje ofiarować. Minęła Andreuccia, nie będąc przezeń spostrzeżona. Zajrzawszy w sakiewkę jego, zaraz rzekła do się: — „Komuż lepiejby było na świecie, niż mnie, gdyby pieniądze te do mnie należały?“ Z dziewczyną tą szła pospołu pewna starucha, także Sycylijka, która ujrzawszy Andreuccia, opuściła natychmiast swoją towarzyszkę i pobiegła doń, aby go serdecznie uściskać. Młódka, ujrzawszy to, zatrzymała się na stronie i milcząc, czekała na nią. Andreuccio obrócił się, a poznawszy staruchę, wielce się uradował. Ta obiecała, że go odwiedzi w oberży, i po krótkiej rozmowie, odeszła. Andreuccio, zasię, znowu na targ się udał, ale nic tego ranka nie kupił. Dziewczyna, która widziała mieszek Andreuccia i jego powitanie ze staruchą, jęła się głowić nad tem, jakimby sposobem wyciągnąć odeń pieniądze w całości, albo choćby w części. Zapytała się przeto ostrożnie staruchy, kim on jest, skąd pochodzi i co tutaj robi?
Starucha opowiedziała jej o Andreucciu z takimi szczegółami, że i on samby lepiej nie potrafił, bowiem długo mieszkała na Sycylji, a potem w Perugji pospołu z jego ojcem. Powiadomiła ją także, poco Andreuccio tu przyjechał i gdzie się w tej chwili udał.
Młódka, zebrawszy wiadomości o jego rodzinie i krewniakach, postanowiła na tych wiadomościach swój zamysł chytrze osnować, aby tylko zaspokoić apetyt na jego pieniądze. Po powrocie do domu dała starusze robotę na cały dzień, tak, aby z Andreucciem spotkać się nie mogła, i wziąwszy pewną młódkę, do podobnych posług zaprawioną, wysłała ją wieczorem do oberży Andreuccia. Ta zastała go trafunkiem u bramy oberży i zaraz jęła rozpytywać, gdzie niejakiego Andreuccia spotkać może. Usłyszawszy, że on właśnie jest tym Andreucciem, odwiodła go na stronę i rzekła: — Pewna piękna i szlachetna dama z tego miasta pragnęłaby, jeśli można, widzieć się z wami. Andreuccio, poczytujący siebie za urodziwego młodzieńca, zaraz wystawił sobie, że dama musi być w nim zakochana, tak, jakby piękniejszego odeń mężczyzny w całym Neapolu nie było, i odparł, że gotów się z nią widzieć: potem zapytał, gdzie zobaczyć się z nią może.
— Jeśli tylko przyjść zechcecie, panie — odparła młódka — znajdziecie ją u siebie w domu. Andreuccio podniósł się natychmiast i nikomu w oberży o zamyśle swoim nic nie powiedziawszy, rzekł: — Idź naprzód, pójdę zaraz za tobą. Filutka zaprowadziła go do domu, który znajdował się w dzielnicy miasta, zwanej „Złą jamą“. Jak zacną była ta dzielnica, już sama nazwa wskazuje. Andreuccio, nic nie wiedząc, ani nic nie podejrzewając, przeciwnie wierząc, że do szlachetnej białogłowy się udaje, swobodnie wszedł do domu, poprzedzany przez służkę. Gdy wstępował na schody, dziewczyna zawołała na swoją panią, oznajmiając, że Andreuccio przybył. Wówczas Andreuccio ujrzał ją, stojącą w oczekiwaniu na najwyższym stopniu schodów. Była jeszcze białogłową młodą, słusznego wzrostu o pięknem obliczu, a przytem obyczajnie i strojnie ubraną. Gdy się Andreuccio do niej zbliżył, zeszła o trzy stopnie mu naprzeciw z rozwartemi ramionami i obłapiwszy go za szyję, trwała tak w milczeniu, jakgdyby zbytek czułości mowę jej odjął. Później ze łzami w oczach ucałowała go w czoło i rzekła głosem od szlochów przerywanym:
— Bądź pozdrowiony, Andreuccio, w moim domu!
Andreuccio, zdumiony temi czułościami i całkiem osłupiały, odparł:
— Witam was szlachetna damo.
Wówczas zalotnica schwyciła go za rękę, wprowadziła na górę do sali, a stamtąd do swojej komnaty, pachnącej różami, kwiatem pomarańczowym i innemi wonnościami. Andreuccio ujrzał drogocenne zasłanie łoża pod baldachimem, wiele wspaniałych strojów, rozwieszonych na drążkach, wedle tamtejszego obyczaju, a takoż siła rozlicznych sprzętów. Na ten widok, Andreuccio uwierzył najmocniej, że z nader dostojną damą ma do czynienia. Usiedli pospołu na skrzyni, stojącej w nogach jej łoża, a wówczas dama jęła mówić w te słowa:
— Jestem pewna, Andreuccio, że dziwią cię zarówno łzy moje, jak i pieszczoty, bowiem nie znasz mnie i zapewne nigdy o mnie nie słyszałeś. Aliści usłyszysz zaraz rzecz, która w jeszcze większe zadziwienie cię wprawi; wiedz bowiem, że jestem twoją siostrą. Bóg okazał mi wielką łaskę, pozwoliwszy mi ujrzeć przed zgonem jednego z moich braci (o jakżebym chciała wszystkich ich oglądać), dlatego też, kiedy mi umrzeć przyjdzie, będę umierała pełna pociechy. Ponieważ, jak mniemam, nic o tem wszystkiem nie słyszałeś, tedy ci opowiem. Pietro, twój i mój rodzic, długo w Palermo przebywał. Dla swojej dobroci i łaskawości cieszył się osobnemi względami wszystkich, którzy go znali. Z tych, co go kochali, moja matka, zacna białogłowa, podówczas będąca wdową, miłowała go najbardziej. Nie bacząc na strach przed ojcem swym i braćmi, a także na cześć swoją, w tak ścisłym związku z nim żyć poczęła, że ja na świat przyszłam i wyrosłam na taką, jaką mnie tu widzisz. Wkrótce potem Pietro musiał wyjechać z Sycylji i do Perugji się udać. Ostawił matkę moją i mnie, małą dziewczynkę, i odtąd, jakem słyszała, nie dał najmniejszego znaku swojego pamięci o nas. Gdyby nie był moim ojcem, silniebym mu naganiała tę niewdzięczność wobec mojej matki (nie mówiąc już o miłości, jaką był winien dla mnie żywić, jako dla swej córki, urodzonej przecie nie z jakiejś służebnicy albo gamratki!). Moja matka oddała mu samą siebie i wszystko, co posiadała, nie znając go nawet dostatecznie, wielką miłością jeno się powodując. Ale cóż? Dawne winy łatwiej jest naganiać, niźli naprawiać. Rzecz się tak miała:
Ojciec pozostawił mnie w Palermo małem dziecięciem. Gdy wyrosłam już prawie na taką, jaką dzisiaj jestem, matka moja, kobieta bogata wydała mnie zamąż za jednego mieszkańca Girgenti, zacnego człeka, z dobrego rodu idącego. Ów dla miłości do mnie i do mojej matki, przeniósł się na stały pobyt do Palermo. Będąc zagorzałym gwelfem, wdał się w tajny spisek z naszym królem Karolem, aliści król Fryderyk, o wszystkiem powiadomiony, zamysły ich udaremnił. Mąż mój musiał uciekać z Sycylji właśnie wówczas, gdy ja myślałam, że stanę się tak znaczną damą, jakiej nigdy na tej wyspie jeszcze nie było. Unieśliśmy z sobą tylko tę małą część mienia, jaką wziąć w drogę mogliśmy (małą, powiadam, w odniesieniu do tego, cośmy posiadali) i pozostawiwszy ziemie i pałace, udaliśmy się tam, gdzie król Karol przebywał.
Ów, wielce dla nas łaskawy, wynagrodził nas w części za straty, poniesione z przyczyny naszych dla niego usług. Dał nam we władanie ziemie i domy; teraz zasię opatruje ciągle we wszystko łaskawie mego męża, twego szwagra, jak to będziesz mógł sam obaczyć. Oto jak się znalazłam tutaj, gdzie dzięki łasce boskiej, a nie twojej woli, oglądać cię mogę, mój miły bracie!
Rzekłszy to, znów go obłapiła za szyję i rzewnie płacząc, pocałowała go w czoło.
Andreuccio, słysząc tę bajdę, tak misternie utkaną i opowiedzianą tak składnie (tej, co ją opowiadała, głos ani razu nie zadrżał, i słowa jej w gardle nie uwięzły) przypomniał sobie, że w samej rzeczy ojciec jego długo w Palermo przebywał, zresztą, według siebie sądząc, wiedział, że młodzi ludzie pochopni są do miłości, poruszony zasię będąc łzami, pocałunkami i oznakami wielkiej czułości, uwierzył, że wszystko to jest prawdą, przeto odparł:
— Nie powinno się to wam wydawać niczem szczególnem, żem się tak zadziwił, bowiem ojciec mój, nie wiedzieć z jakiej przyczyny, nigdy o was, ani o waszej matce nie wspominał, a jeśli i mówił, to do mnie te słowa nie doszły; w każdym razie nic o was nie wiedziałem, tak jakbyście wcale na świecie nie istnieli, tem więcej się cieszę ze znalezienia siostry, im mniej się tego spodziewałem tutaj, gdzie jestem tak samotny. Każdemu człekowi, najwyższej nawet godności, sprawiłoby radość podobne odkrycie, a co dopiero mnie, nędznemu kupcowi? Proszę was jeno, abyście mi zechcieli wyjaśnić, skąd dowiedzieliście się o moim pobycie w tem mieście?
Powiadomiła mnie o tem — odparła białogłowa — pewna niewiasta, która często w domu moim przebywa. Mówi, że długo mieszkała pospołu z naszym rodzicem w Perugji i na Sycylji. Jużbym była dawno pospieszyła do was, gdyby nie wzgląd na to, że obyczajniej będzie gościć was w moim domu, niźli was w zajeździe odwiedzać. Później poczęła go wypytywać troskliwie o wszystkich jego krewniaków, wymieniając ich po imionach. Andreuccio na wszystko odpowiadał, utwierdzając się wierze w to, w co niezbyt wierzyć należało. Ponieważ rozmowa się przeciągała, a żar doskwierał okrutnie, gospodyni kazała podać wino i greckie słodycze i poczęstowała niemi Andreuccia, który do wyjścia się zbierał, bowiem już zbliżała się pora wieczerzy. Dama jednak przystać na jego odejście nie chciała; uczyniwszy pozór strapionej, objęła go i rzekła:
— Ach ja nieszczęśliwa! Widzę teraz, jak mało dbasz o mnie. Nie myślisz wcale o tem, że znajdujesz się w przytomności swojej siostry, nigdy dotychczas nie widzianej, że jesteś tu w moim domu, gdzieś powinien był zaraz po przybyciu do miasta zajrzeć, a tylko spieszysz się na wieczerzę do gospody. Będziesz jednak wieczerzał dzisiaj u mnie. Chocia męża mego niema w domu, co mi jest bardzo nie po myśli, przecież jako gospodyni domu będę cię umiała godnie przyjąć. Andreuccio, nie wiedząc co odpowiedzieć, rzekł:
— Jesteście mi drodzy, tak jak tylko siostra drogą być mi może, jeśli jednak nie pójdę, postąpię nieobyczajnie wobec tych, co na mnie przez cały wieczór będą czekali za stołem.
— Ach, na miłość boską — zawołała białogłowa — zali u mnie w domu niema nikogo, kogobym mogła posłać z wieścią do gospody, aby nie czekali na was z wieczerzą. Lepiejby nawet było, gdybyście zaprosili swoich towarzyszy na wieczerzę do mnie, potem, gdybyście na noc odejść zapragnęli, mielibyście w powrotnej drodze kompanję. Andreuccio odparł, że nie ma wielkiej ochoty widzieć się tego wieczora z towarzyszami, jednakoż jeżeli taka jest jej wola, to on jej posłuszny będzie. Wówczas dama udała, że wysyła umyślnego do gospody z wiadomością, aby na Andreuccia nie czekali za stołem. Po wielu gawędach zasiedli wreszcie do wieczerzy, z wyśmienitych potraw złożonej. Gospodyni przeciągnęła chytrze tę ucztę aż do późnej nocy. Gdy wstali od stołu, Andreuccio chciał się oddalić ale filutka rzekła, że nigdy na to nie przystanie.
— Neapol nie jest miastem stosownem do przechadzek nocnych, zwłaszcza zaś dla przybyszów.
Rzekłszy to, udała, że posyła do oberży z wiadomością, aby Andreuccia nie czekali na noc tak, jak uczyniła to już przedtem, gdy o wieczerzę chodziło.
Andreuccio, dając wiarę wszystkiemu i znajdując ukontentowanie w jej towarzystwie, przystał. Po wieczerzy znów długiemi i ważkiemi rozmowami się zabawiali. Gdy już część nocy minęła, kazała pokojowemu odprowadzić Andreuccia do jej komnaty, sama zasię ze swemi służebnicami udała się do drugiej. Żar był okrutny, dlatego też Andreuccio, pozostawszy sam, zdjął kaftan i spodnie i położył szaty na wezgłowiu swego łoża. Wkrótce poczuł przyrodzoną potrzebę uwolnienia żołądka od nadmiernego ciężaru; spytał zatem pokojowego, gdzieby ją zaspokoić było można. Chłopiec pokazał mu drzwi, znajdujące się w rogu komnaty i rzekł: „Idźcie tędy“. Andreuccio wszedł tam śmiało, lecz postawiwszy trafunkiem nogę na deskę, która z przeciwnej strony oderwana była od belki, zleciał z nią pospołu wdół. Bóg był mu na tyle miłościwy, że żadnych obrażeń przy upadku nie doznał, mimo, że się z znacznej wysokości zwalił; ubabrał się za to cały nieczystościami, których to miejsce pełne było. Dla lepszego rzeczy pojęcia, opowiem szczegółowie, jak owo miejsce wyglądało. Zajmowało ono wąską przestrzeń między dwoma domami. Na dwóch belkach, łączących w górze jeden dom z drugim, ułożono kilka desek, a na nich ustawiono kubeł.
Andreuccio poleciał na dół z jedną z tych desek. Ocknąwszy się w jamie, srodze zmartwiony tem przytrafieniem, jął wołać na chłopca, aliści pokojowy, usłyszawszy odgłos spadającego ciała, pobiegł zaraz opowiedzieć o wszystkiem swojej pani. Ta wbiegła natychmiast do komnaty Andreuccia i jęła szukać jego szat. Znalazła je wreszcie, wraz z ukrytemi w nich pieniędzmi, które Andreuccio, nikomu nie dowierzając, zawsze, jak głupiec, przy sobie nosił. Owładnąwszy skarbem, dzięki któremu ona, mieszkanka Palermo, stała się siostrą Perugijczyka i tą pułapkę chytrą wymyśliła, nie dbała już o Andreuccia, jeno zamknęła coprędzej drzwi, przez które ów wyszedł przed chwilą.
Gdy pokojowy nie odpowiadał, Andreuccio jął głośniej wołać, ale wszystko było napróżno. Wtedy zbudziło się w nim podejrzenie i jął domyślać się zasadzki, niestety zbyt późno. Przeskoczył przez murek, oddzielający smrodliwą jamę od ulicy, i udał się wprost do bramy domu, który doskonale rozpoznał. Długo tutaj wołał, stukał do drzwi i łomotał. Wreszcie zapłakał, upewniwszy się o swem nieszczęściu, i jął mówić:
— O ja nieszczęśliwy, w tak krótkim przeciągu czasu straciłem pięćset florenów i siostrę. Po wielu takich skargach znów zaczął do drzwi kołatać i krzyczeć; tak się przytem starał, że ten hałas wielu sąsiadów przebudził. Jedna ze służebnic damy, udając srodze zaspaną, ukazała się w oknie i rzekła:
— Kto tam do drzwi łomota?
— Zali mnie nie znasz — odparł Andreuccio — jestem Andreucciem, bratem madonny Fiordaliso.
— Mój poczciwcze — rzekła służka — jeżeliś zbytnio wypił, idź się wyspać i wróć tutaj rano. Nie znam żadnego Andreuccia i nie rozumiem twoich bredni. Idź z Bogiem i pozwól nam spać spokojnie.
— Jakto? — odparł Andreuccio — nie rozumiesz co mówię? Jeżeli krewniacy z Sycylji są już tacy, że prędko o sobie zapominają, to oddaj mi przynajmniej moje szaty, które u was zostawiłem, a z radością odejdę.
Na to służebna, zaśmiawszy się, rzekła:
— Bredzisz widać coś przez sen, mój poczciwcze.
Powiedziawszy te słowa, obróciła się i zatrzasnęła okno.
Wówczas Andreuccio, przekonany już całkiem o swojej szkodzie i prawie oszalały z rozpaczy, wpadł z gniewu w wściekłość i postanowił siłą odzyskać to, czego prośbami zdobyć nie mógł. Schwycił wielki kamień i jął nim walić w drzwi silniej, niż przedtem. Niektórzy sąsiedzi, ze snu wyrwani, pomyśleli, że to jakiś hultaj usadza się na biedną damę, a poruszeni do żywego wszczętym przez Andreuccia hałasem, ukazali się w oknach i na podobieństwo psów z jednego dziedzińca, szczekających na psa - przybłędę, krzyczeć jęli:
— Wstyd to i nieobyczajność o podobnej porze przychodzić do domu poczciwej białogłowy i takie brednie pleść. Idź z Bogiem, poczciwcze, i pozwól nam spać. Jeżeli masz jakąś sprawę do tej damy, przyjdź jutro, a nocą tumultu nie wzniecaj! Pewien miłośnik naszej filutki, w tym samym domu przebywający, ośmielony widać temi słowami (Andreuccio ani go nie widział na oczy ani o nim nie słyszał) pokazał się w oknie i grubym, a dzikim głosem wrzasnął:
— Kto tam zacz?
Andreuccio podniósł głowę i ujrzał jakiegoś zbója z czarną, zmierzwioną brodą, zakrywającą mu pół oblicza. Ów wyglądał jakby przed chwilą z łoża się podniósł; z głębokiego snu wyrwany, przecierał sobie ręką oczy.
Andreuccio rzekł z trwogą w głosie:
— Jestem bratem damy, która tutaj mieszka.
Tamten nie czekał, aż Andreuccio mówić skończy, i wykrzyknął sroższym jeszcze głosem:
— Nie wiem, wierę, co mnie wstrzymuje od tego, aby zejść na dół i wymierzyć ci tyle kijów, abyś więcej nie powstał. Idź precz, ośle naprzykrzony, pijaku, co nam w nocy spać nie pozwalasz!
To rzekłszy, cofnął się i okno z hukiem zatrzasnął.
Niektórzy z sąsiadów, lepiej znający naturę tego człeka, jęli radzić Andreuccio:
— Na miłość boską, oddal się, przyjacielu, a jeżeli nie chcesz, aby cię tej nocy jeszcze zabito, umykaj stąd pókiś cały.
Andreuccio, przerażony głosem i widokiem grubijanina, zachęcony radami, które, jak mu się zdały, z dobroci serca płynęły i zrozpaczony stratą pieniędzy, udał się w stronę gospody tą samą drogą, którą niedawno wiodła go służka. Nie mogąc znieść fetoru, którym całe jego ciało tchnęło, zapragnął wykąpać się i wymyć w morzu, dlatego też obrócił się na lewo i puścił się po drodze, Ruga Catalana zwanej. Dochodząc do górnej dzielnicy miasta, ujrzał nagle dwóch ludzi, idących mu naprzeciw z latarnią. Andreuccio przeraził się na myśl, że są to może zbiry, albo jacyś łotrzykowie, i chcąc spotkania z nimi uniknąć, ukrył się, nie mieszkając, w jakiejś opuszczonej ruderze, stojącej w pobliżu. Aliści nieznajomi weszli tam także po chwili, jakby umyślnie do tego miejsca dążyli. Jeden z nich zdjął z pleców jakieś żelazne narzędzia i jął je pospołu z towarzyszem uważnie oglądać, różne uwagi czyniąc. Nagle rzekł:
— Co to jest? Czuję zaduch tak obrzydliwy, jakiego w życiu nigdy nie zdarzyło mi się wąchać.
Rzekłszy to, podniósł nieco latarnię i ujrzał nieboraka Andreuccia.
— Kto tu? — zawołali zdumieni.
Andreuccio milczał; nieznajomi podeszli z latarnią i zapytali się go, co tu czyni, taki zacuchnięty?
Andreuccio opowiedział im wówczas szczerze, co z nim zaszło. Dwaj ludzie, odgadując, gdzie się podobna rzecz zdarzyć mogła, wymienili dom Scarabone — Podpalacza. Jeden z nich, zwróciwszy się do Andreuccia, rzekł:
— Chociaż straciłeś pieniądze, przyjacielu, winieneś błogosławić Boga, zato, żeś wpadł w ową jamę i żeś nie mógł się dostać napowrót do tego domu. Bądź upewniony, że gdybyś nie spadł i zasnął w komnacie, zamordowanoby cię bezlitośnie, tak iż razem z pieniędzmi i żywotbyś utracił. Płacze i narzekania na nic się teraz nie zdadzą. Prędzej zdejmiesz gwiazdę z nieba, niźli pieniądze swoje otrzymasz. Jeśli piśniesz o tem choćby słowo, on cię zabić gotów. Rzekłszy to, jęli się naradzać, a potem jeden z nich obrócił się do Andreuccia z temi słowami.
— Mamy wiele litości dla cię. Jeśli zechcesz do nas przymknąć i pomóc nam w jednej robocie, to ci przyrzekniemy, że otrzymasz zdobycz, która pokryje z nawiązką twoje straty.
Andreuccio, obłąkany rozpaczą, odparł, że się zgadza. Owóż trzeba wiedzieć, że tego dnia pochowano neapolitańskiego arcybiskupa, zwanego Filippo Minutolo. Złożono go do grobu w wspaniałych szatach i z pierścieniem rubinowym na palcu. Kamień w pierścieniu wartał więcej niż pięćset florenów. Zamiarem hultajów było ograbić trupa. Chciwość przemogła w Andreucciu rozsądek, tak iż udał się z nimi w drogę. Gdy szli do kościoła, Andreuccio tak szkaradną woń z siebie wyziewał, że jeden z łotrzyków rzekł:
— Zaliżby nie można było obmyć go trochę, aby nie śmierdział tak okrutnie?
— Jesteśmy wszak blisko studni — odparł drugi — gdzie zwykle wisi powróz i znajduje się wiadro. Chodźmy tam i wymyjmy go coprędzej.
Doszedłszy do studni, przekonali się, że powróz wisi, ale że wiadra niema ani śladu. Wówczas umyślili przewiązać go powrozem i spuścić go do studni, aby się tam opłukał od stóp do głowy. Gdy już będzie czysty, pociągnie za powróz, a wówczas dobędą go na wierzch. Tak też uczynili. Kiedy Andreuccio w studni siedział, zdarzyło się, że ludzie Signorii podeszli do studni, aby wody zaczerpnąć. Widocznie goniąc za kimś, poczuli pragnienie. Dwaj hultaje, obaczywszy ich, rzucili się do ucieczki i umknęli niepostrzeżenie. Andreuccio, siedzący w głębi studni i już obmyty, szarpał za sznur. Stróże porządku, nękani pragnieniem, złożywszy na ziemi broń swoją i zwierzchnie szaty, jęli ciągnąć za powróz, przekonani, że u jego końca znajduje się wiadro, pełne wody po brzegi. Andreuccio, znalazłszy się u wylotu cembrowiny, puścił sznur i schwycił się rękoma brzegu studni. Słudzy Signorii, ujrzawszy go, zdjęci trwogą rzucili powróz i zemknęli co tchu. Andreuccio zadziwił się srodze i tak osłupiał, że gdyby się nie był dobrze trzymał krawędzi, spadłby znowu niewątpliwie na dno i albo się zabił albo też poranił okrutnie. Stanąwszy na ziemi i znalazłszy broń, której jego towarzysze nie mieli, jeszcze więcej się zadziwił. Stał tak chwilę, jak wryty, nie wiedząc, co ma myśleć; złorzeczył swemu losowi, wreszcie postanowił oddalić się z tego miejsca i pójść, gdzie go oczy poniosą. Wkrótce jednak spotkał znowu dwóch nieznajomych, którzy powracali, aby go ze studni wydobyć. Ujrzawszy go, jęli pytać ze zdziwieniem, kto go wyciągnął? Andreuccio odparł, że nie wie i opowiedział im szczegółowie, jak się rzecz miała i co znalazł koło studni. Ci odgadli jak było, i ze śmiechem wytłumaczyli mu, jacy to ludzie go wydobyli.
Nie tracąc słów po próżnicy, bowiem już północ się zbliżała, udali się do katedry. Wszedłszy cichaczem do wnętrza, podkradli się do marmurowego, wielkiego grobowca i żelaznym łomem podnieśli ciężką płytę tak, że jeden człowiek mógł się przez szparę wcisnąć do środka. Gdy płytę podparli, jeden z nich spytał:
— Kto z nas wejdzie?
— Ja nie —odparł drugi.
— Ani ja — rzekł pierwszy — niech włazi Andreuccio!
— Za nic na świecie — zawołał Andreuccio.
Wówczas dwaj łotrzykowie obrócili się doń z temi słowy:
— Co? Powiadasz, że nie wejdziesz? Do kroćset, jeżeli tego zaraz nie uczynisz, łupniemy cię przez łeb tem żelazem, tak iż na miejscu ducha wyzioniesz. Andreuccio, zestraszony nie na żarty, spuścił się do grobowca, a schodząc, pomyślał sobie:
„Kazali mi wleźć do grobowca, aby mnie później na hak przywieść, gdy im zdobycz oddam i będę się z grobowca dobywał, uciekną i pozostawią mnie z kwitkiem“. Dlatego też postanowił najpierw o sobie pomyśleć. Wspomniawszy o drogocennym pierścieniu, który znajdował się na palcu arcybiskupa, ściągnął go z trupa i na swój palec go nałożył. Później wziął pastorał, infułę, rękawiczki i szaty, tak iż zwłoki w jednej tylko koszuli pozostały, i wręczył to wszystko towarzyszom, oświadczając, że nic więcej nie znalazł. Ci, twierdząc, że powinien być jeszcze pierścień, nastawali na niego, aby dobrze szukał, lecz Andreuccio, udając, że szuka, przecie nic nie znajdował i trzymał ich przez pewien czas w niepewności. Łotrzykowie byli niemniej chytrzy od Andreuccia — powtarzając mu, aby dobrze szukał, w odpowiedniej chwili wyjęli podporę z pod płyty grobowca i uciekli. Andreuccio pozostał zamknięty w podziemiu. Łatwo sobie wystawić można, co czuć i myśleć musiał. Kilka razy próbował podnieść głaz barkami i głową, ale trudził się po próżnicy. Przenikniony boleścią niezmierną, zmysły postradał i zwalił się na ciało arcybiskupa. Gdyby go ktoś ujrzał w tej chwili, z trudemby odróżnił żywego od umarłego. Przyszedłszy do utraconych zmysłów, jął gorzko płakać, bowiem wiedział, że albo, jeśli nikt grobowca mu nie otworzy, będzie tu musiał zginąć z głodu i z zaduchu, wśród robactwa, albo też, gdy go tu ktoś zdybie, zawiśnie, jako złoczyńca na szubienicy. Ponurzony w takich rozpacznych myślach, usłyszał nagle w kościele kroki i rozmowę kilku osób, o których wniósł, że przyszli tutaj uczynić to, co on już z swymi towarzyszami uczynił. Strach jego wzrósł niepomiernie. Przybysze, otworzywszy grobowiec i płytę podparłszy, jęli się sprzeczać, kto pierwszy z nich wejdzie. Nikt się nie chciał zgodzić. Po długim sporze, ksiądz, należący do bandy, rzekł:
— Czegóż się obawiacie? Zaliż sądzicie, że was umarły pokąsa? Trupy nie jadają ludzi; ja tam wlezę. Rzekłszy te słowa, położył się na piersiach na skraju grobowca, wsunął głowę i spuścił już nogi, aby się do wnętrza dostać. Andreuccio podniósł się wówczas, chwycił księdza za jedną nogę, tak jakby go chciał na dół wciągnąć. Ksiądz, poczuwszy dotknięcie, wrzasnął strasznym głosem i jednym susem z grobowca wyskoczył. Pozostali jego towarzysze, zestrachani okrutnie, pognali, jakby ich sto tysięcy djabłów goniło, zostawiając grobowiec otwarty.
Andreuccio, wielce uradowany z tak niezwykłego obrotu sprawy, zaraz wylazł z grobowca i tą samą drogą, co wszedł, wyszedł z kościoła.
Już dzień świtać zaczynał; Andreuccio szedł z pierścieniem na palcu, gdzie go oczy poniosą, aż wreszcie stanął na brzegu morza i gospodę swoją odnalazł. Jego towarzysze i oberżysta całą noc czekali na niego, trwożąc się o jego losy.
Opowiedział im o swoich zdarzeniach. Oberżysta poradził mu, aby natychmiast Neapol opuścił. Andreuccio tak też uczynił i wrócił do Perugji, unosząc całe swoje mienie w pierścieniu.
Damy i młodzieńcy wielce się śmieli z przypadków Andreuccia, opowiedzianych przez Fiammettę. Gdy opowieść skończona została, zgodnie z rozkazem królowej, głos zabrała Emilja.
— Ważkie zdarzenia są spowodowane obrotami fortuny, o których nieraz mówimy, nie zaprzątając sobie jednak niemi zbytnio głowy. Umysły nasze łaskami fortuny letko usypiać się pozwalają. Pamiętać o tem winni zarówno szczęśliwi, jak i strapieni. Pierwszych uczyni ta pamięć przezornymi, drugich pocieszy. Chocia o tej materji wiele już rozprawiano, przecie chcę wam jeszcze opowiedzieć nowelę, równie prawdziwą, jak i wzruszającą. Kończy się ona pomyślnie, jednakoż smutek i cierpienie były tak wielkie i długotrwałe, że nie wiem, czy późniejsza radość zatrzeć je zdołała.
Musicie wiedzieć, miłe damy, że po śmierci Fryderyka II, cesarza, królem Sycylji został Manfred, przy którym wysoką godność piastował pewien szlachcic z Neapolu, Arrighettem Capace zwany. Miał on za żonę cną i urodziwą białogłowę, madonnę Beritolę Caracciola, również z Neapolu pochodzącą. Arrighetto został wielkorządcą wyspy. Ujrzawszy, że król Karol zwyciężył pod Beneventem Manfreda i życia go pozbawił, a całe państwo shołdował, niezbyt dowierzał już wierności Sycylijczyków. Nie chcąc zasię przymknąć do wrogów swego pana, postanowił uciec. Sycylijczycy dowiedzieli się o tem i Arrighetto Capace, pospołu z wielu przyjaciółmi, sługami króla Manfreda, został przez króla Karola wtrącony do ciemnicy. Wkrótce potem król Karol całą Sycylją owładnął. Madonna Beritola, niewiedząc co wśród losów przeciwności, z Arrighettem stać się mogło, przytem o cześć własną lękając się, ostawiła całą majętność i z ośmioletnim synaczkiem, Giusfredi, ciężarna i nieszczęściem złamana, siadła na korab i odpłynęła do Lipari. Tu wydała na świat drugiego synka, którego nazwała Scacciato. Przyjęła do niego mamkę i znów z wszystkimi pospołu na okręt wsiadła, aby dostać się do Neapolu, do swoich rodziców. Stało się jednak inaczej, niż myślała.
Galera, zmierzająca do Neapolu, siłą wichru zagnana została do wyspy Penzo. Tam podróżni, ukrywszy się w morskiej buchcie, jęli czekać pomyślnej pogody. Beritola, wysiadłszy pospołu z innymi na ląd, znalazła odosobnione miejsce, gdzie mogła w samotności pofolgować łzom swym i żalom po stracie Arrighetta. Każdego dnia tak czyniła, ponurzona w ostatniej rozpaczy; tymczasem pewnego poranku podpłynęła niepostrzeżenie do korabiu galera korsarska i wszystkich pochwyciła w niewolę. Beritola po całodziennych rozmyślaniach, wróciła na brzeg, aby ujrzeć swoje dzieci, aliści nikogo nie znalazła. Z początku wielce się zadziwiła, później domyśliwszy się, co się stać mogło, wpiła wzrok w dal morską i ujrzała galerę, ciągnącą za sobą korab. Wówczas pojęła, że wślad za mężem i dzieci swoje straciła. Samotna, biedna, przez wszystkich opuszczona, nie wiedząc, czy synów swoich kiedykolwiek jeszcze obaczy, upadła na piasek i przyzywała żałosnym głosem męża i synaczków. Nie było nikogo, coby zimną wodą albo innym jakimś sposobem do utraconych zmysłów ją przywiódł. Duch jej mógł się nosić na swobodzie, gdzie chciał. Gdy utracona świadomość, wraz ze łzami i skargami, do słabego ciała wróciła, jęła znów wołać na swoje dzieci, zaglądając do każdej pieczary. Ujrzawszy, że trudy jej są daremne i że noc się przybliża, pomyślała o sobie i wróciła z nad brzegu do jaskini, gdzie zwykle miała obyczaj płakać i żalić się. Minęła noc, pełna troski i śmiertelnej trwogi, i nowy dzień nastąpił: była czwarta godzina nad ranem. Beritola, która poprzedniego wieczora nic w ustach nie miała, głodem nękana, jęła jeść korzonki. Nasyciwszy się, jak mogła, oddała się, gorzko płacząc, rozmyślaniom nad okropną przyszłością swoją. Gdy się tak żaliła, spostrzegła nagle łanię, wchodzącą do sąsiedniej pieczary. Po chwili łania wyszła i powróciła do lasu. Beritola weszła do pieczary i ujrzała tam dwa koźlątka, tego samego dnia, widać, urodzone. Widok ten był jej milszy nad wszystko w świecie. Miała jeszcze mleko w piersiach po niedawnem rodzeniu, wzięła zatem koźlęta łagodnie na ręce i do piersi swych je przystawiła. Zwierzątka nie wzgardziły ofiarą i ssały Beritolę, niby własną matkę. Od tej pory nie odróżniały już Beritoli od łani. Stroskanej białogłowie zdało się, że znalazła sobie towarzystwo na tej pustyni. Jadła korzonki, piła wodę i płakała gorzko, ilekroć wspomniała przeszłe swoje życie, synaczków i męża. Postanowiła tu żyć i umierać; z łanią oraz z jej dziećmi wielce się zaprzyjaźniła. Żyjąc tą modłą, Beritola całkiem zdziczała. Po kilku miesiącach zdarzyło się, że do tego miejsca na wyspie przypłynął okręt pizański, który przez kilka dni stał na kotwicy. Na okręcie tym znajdował się szlachcic pewien, zwany Currado, z markizów Malespini ród swój wiodący, wraz ze swą dzielną i cnotliwą żoną.
Wracali z pielgrzymki do miejsc świętych, które w królestwie Puglia się znajdują. Markiz, chcąc melankolję swoją rozproszyć, udał się pewnego dnia wgłąb wyspy wraz z swoją żoną, sługami i psami. Opodal miejsca, gdzie znajdowała się Beritola, psy Currada zwęszyły dwa koźlątka, które podrósłszy już, na trawie się pasły. Koźlątka, uciekając przed psami, wpadły do groty, w której Beritola miała mieszkanie. Na ów widok Beritola podniosła się, schwyciła kij i przegnała psy. Currado i jego żona, idący za psami, zbliżyli się i ujrzeli chudą, wynędzniałą i łachmanami okrytą białogłowę. Wielce się zdziwili, ona zasię jeszcze bardziej od nich. Gdy na jej prośbę Currado psy odwołał, wszyscy zaczęli ją błagać, aby powiedziała im, kim jest i co tutaj porabia. Beritola, nic wówczas nie zatajając, oznajmiła im imię swoje i opowiedziała o swoich nieszczęsnych przypadkach, a takoż o twardym zamyśle pozostania tutaj na zawsze. Currado, który dobrze znał Arrighetta Capace, usłyszawszy to, zapłakał z litości i trafnemi słowy starał się ją odwrócić od okrutnego zamysłu; przyrzekał, że ją do jej domu odwiezie, albo też w swoim domu zatrzyma, gdzie powszechną czcią, niby jego siostra rodzona, cieszyć się będzie, aż do czasu, gdy Bóg lepszej jej nie ześle doli. Beritola przystać na to nie chciała. Currado pozostawił przy niej swoją żonę i rzekł, odchodząc, że żywność przyśle. Poprosił też żonę, aby dała Beritoli jedną z swoich sukien, a później przywiozła Beritolę z sobą. Markiza długo wraz z Beritolą nieszczęście jej opłakiwała. Gdy przyniesiono żywność i suknię, z wielkim trudem tego dopięła, że Beritola odziała się i kęs strawy zjadła. Wkońcu, po wielu prośbach i przełożeniach, Beritola oznajmiła, że nigdy nie powróci tam, gdzie ją przedtem znali. Markiza wymogła przeto na niej obietnicę udania się z nimi do Lunigiany, wraz z koźlętami i łanią, która właśnie powróciła do legowiska i ku zdumieniu markizy tysiące przymilań Beritoli czyniła. Gdy powiał wiatr pomyślny, Beritola, Currado i jego żona wsiedli na okręt, zabierając z sobą łanię i koźlęta (od których Beritola nazwana została Cavriuolą, aby nie wszyscy jej prawdziwe imię znali). Żegluga odbyła się pomyślnie, tak iż wkrótce przybyli do ujścia Magry, a tam wylądowawszy, udali się do zamku markiza. Tutaj żona Currada dała Beritoli wdowie szaty. Beritola, jako dama dworu markizy, żyła odtąd skromnie, cnotliwie i cicho, troskliwą opieką otaczając łanię i nie zapominając o paszy dla zwierząt.
Korsarze, owładnąwszy w Ponza okrętem, który Beritolę przywiózł, nie spostrzegli jej na wyspie i odpłynęli z jeńcami do Genui, gdzie podzielili się łupem. Mamka i dwoje dzieci przypadły w udziale niejakiemu Guasparrino d‘Oria.
Odesłał on jeńców do swego domu, przeznaczając ich do różnych niskich posług. Mamka, zrozpaczona stratą swojej pani, przeklinała okrutny los swój i los dzieci, nie przestając głośno szlochać. Wkrótce obaczyła jednak, że łzy nic nie pomogą i że pospołu z dziećmi służyć musi. Chocia była biedną białogłową, przecie na bystrym rozumie jej nie zbywało. Skrzepiła jak mogła swoje upadłe siły, a później rozejrzawszy się wokół i uznawszy, dokąd przybyli, do tej myśli przyszła, że jeśli pochodzenie dzieci się odkryje, wyniknąć stąd mogą dla nich znaczne niebezpieczeństwa. Żywiła przytem nadzieję, że los ich się odmieni i że jeśli tylko przy życiu pozostaną, to do stanu sobie właściwego powrócą; dlatego też postanowiła przed nikim nie zdradzać nazwiska ich i rodu, aż do chwili, gdy czas stosowny przyjdzie. Gdy się ktoś o nie pytał, odpowiadała, że to jej dzieci. Starszego chłopca zwała odtąd nie Giusfredi, lecz Giannotto di Procida, młodszemu imienia nie odmieniła. Z wielką pilnością wyjaśniła Giusfredi powody, które ją do przezwania go tak skłoniły, i wystawiła mu niebezpieczeństwo, na jakieby się naraził, dając się poznać — powtarzała mu to siła razy. Dzieciuk, rozumny nad podziw, postępował zgodnie z przestrogą. Dwaj chłopcy, nędznie odziani i jeszcze gorzej obuci, do wszelkich niskich posług używani, żyli pospołu z mamką przez wiele lat w domu pana Guasparrina. Giannotto już szesnasty rok życia ukończył; mając duszę szlachetniejszą, niż na niewolnika przystało, buntował się przeciwko swemu podłemu stanowi. Pewnego dnia wsiadł na galerę, która do Aleksandrji zmierzała, i w ten sposób porzucił służbę u Guasparrina. Wiele profesyj próbował, aliści na wierzch wypłynąć nijak nie mógł. Po trzech, czy czterech latach, które upłynęły od ucieczki z domu Guasparrina, Giusfredi, będący już urodziwym, słusznego wzrostu młodzieńcem, usłyszał nagle, że rodzic jego, którego miał już za umarłego, żyje, znachodząc się w ciemnicy i cierpiąc wielkie katusze za swoją wierność dla króla Karola. Straciwszy wszelką nadzieję, jął się błąkać po świecie, aż wreszcie przybył do Lunigiany, gdzie służby swoje ofiarował Curradowi Malespina, spełniając je ku wielkiemu jego ukontentowaniu. Gdy więc Giannotto na służbie u markiza pozostawał, zdarzyło się, że córka Currada, zwana Spina, ostawszy wdową po Niccolo de Grignano, do domu swoich rodziców powróciła. Spina była nader urodziwa i młoda, gdyż zaledwie szesnasty rok jej minął. Gdy jej wzrok padł na Giannotta, a wzrok Giannotta na nią, oboje wielką miłością do siebie zapłonęli. Miłość ta nie długo bez zwykłych sobie skutków pozostawała, chocia przez kilka miesięcy nikt niczego się nie domyślał. Jednakoż kochankowie, poczuwszy się przez to bezpiecznymi, jęli poczynać sobie mniej ostrożnie, niżby w takich okolicznościach należało.
Przechadzając się pewnego dnia po pięknym gaju, pełnym drzew cienistych, Spina wraz z Giannottem oddzieliła się od towarzystwa i w gąszcz się zaszyła. Sądząc się być dosyć oddalonymi od ludzi, usiedli w ustroniu, pełnem kwiatów i ziół i otoczonem drzewami. Tam, radościom wzajemnej miłości folgując, dłuższy czas spędzili, który przez rozkosz odczuwaną, jednej chwili mgnieniem im się zdawał, aż ich zaszła matka Spiny, a za nią wślad i Currado.
Ów, pełen rozpaczy i gniewu, kazał ich bez słów trzem swoim sługom poimać i odprowadzić w dybach do jednego z swoich zamków, sam, zasię, drżąc z wściekłości, oddalił się, z zamysłem skazania ich na śmierć niesławną.
Matka Spiny, chociaż równie poburzona i przekonana, że córka jej twardej kary jest godna, poznawszy ze słów Currada z jakim zamiarem w stosunku do winowajców się nosi, przenieść tego po sobie nie mogła. Pospieszyła zatem do rozgniewanego męża i jęła go błagać, aby zapamiętałości unieść się nie dozwalał i nie starał się tak pochopnie stać się pod starość zabójcą swojej córki, brukając zarazem ręce krwią swego sługi. Znajdzie się przecie inny sposób, aby gniew jego słuszny zaspokoić; można wszak wtrącić ich do więzienia, gdzie będą cierpieli, opłakując grzech popełniony.
Zacna białogłowa tak długo mężowi to przekładała, aż wreszcie odwróciła go od zamysłu zabicia ich. Currado rozkazał, aby więziono ich oddzielnie i pilnie strzeżono. Więźniowie mieli przytem mało strawy otrzymywać i różnym prywacjom podlegać, aż do czasu, gdy Currado coś o ich dalszych losach postanowi. Tak się też stało. Nie trudno sobie wystawić, jak im musiało płynąć życie wśród łez, niewczasów i nieskończonego postu, którego potrzeby nie uczuwali. Giamiotto i Spina cały rok wśród takich mizeryj spędzili, a Currado ani razu nawet o nich nie wspomniał. W tym czasie zdarzyło się, że król Piotr Aragoński, pospołu z Gianem di Procido całą Sycylję poburzył i królowi Karolowi ją wydarł. Currado, jako Gibellin, wielce się z tego radował.
Giannotto, usłyszawszy o tem od jednego ze straży, westchnął głęboko i rzekł:
— O ja nieszczęśliwy! Już od czternastu lat błąkam się po świecie i srogą biedę cierpię, niczego tak nie oczekując jak tej chwili, która teraz nastąpiła. I cóż mi po niej, skoro już żadnej nadziei żywić nie mogę; jestem w więzieniu, skąd zapewne nie wyjdę żywym.
— Zaliż — zapytał strażnik — dotyczyć ciebie może, co wielcy królowie czynią? Cóżbyś ty robił na Sycylji?
— Zdawa mi się — odparł Giannotto, — że serce mi pęka, ilekroć pomyślę, kim był tam mój rodzic. Chocia byłem dzieckiem wówczas, gdyśmy ucieczką się salwowali, przecie pamiętam, że za życia króla Manfreda ojciec mój wielki urząd sprawował.
— Kim był twój ojciec? — zapytał strażnik.
— Rodzic mój — odparł Giannotto — mogę już teraz jawnie to wyznać, bowiem minęło niebezpieczeństwo, które mu zagrażało, zwał się (i zwie się, jeśli jest jeszcze przy życiu) Arighetto Capace, ja zasię jestem nie Giannottem, jeno Giusfredim. Nie wątpię, że gdyby mnie z więzienia wypuszczono i gdybym na Sycylję się udał, na jakiś urząd znamienity zostałbym tam zaraz wysadzony. Strażnik, o nic więcej się już nie rozpytując, doniósł o wszystkiem Curradowi. Currado chocia udał, że go nic losy więźnia nie obchodzą, przecie pospieszył do Beritoli i zapytał ją, zali miała z Arighettem syna imieniem Giusfredi? Beritola odparła z płaczem, że jeśliby starszy z jej synów przy życiu się znajdował, zwałby się Giusfredi i miałby teraz dwadzieścia dwa lata.
Currado, usłyszawszy o tem, upewnił się, że więzień jest prawowitym Giusfredi i rozważył, że może spełnić czyn wielkiego miłosierdzia, a zarazem zmazać plamę na czci swojej córki, dając ją w stadło Giannotto. Dlatego też kazał go tajnie do siebie przywołać i szczegółowie wypytywać się go począł o całą przeszłość jego. Mając już dostateczne dowody, rzekł:
— Wiesz, Giannotto, jak ciężką zniewagę mi uczyniłeś przez osławę córki mojej. Odnosiłem się do ciebie zawsze łaskawie i przyjaźnie, ty zasię, jak na sługę poczciwego przystało, winieneś był czci mojej i mego dobra bronić. Zaiste, wielu ludzi, gdybyś im podobne plugastwo wyrządził, na śmierć niesławnąby cię skazało, ja jednakże, mając serce litosne, nie byłbym zdolny uczynić tego. Otóż, ponieważ jesteś, jak twierdzisz, synem szlachetnych rodziców, pragnę utrapieniom twoim koniec położyć i wydobyć cię z opresyj, wśród których pozostajesz, i w jednem oka mgnieniu sobie i tobie honor powrócić. Spina, z którą niegodny jej ani ciebie, związek miłosny cię łączył, jest wdową, mającą uczciwe wiano. Jakie są jej obyczaje i kto jest jej matką i ojcem, sam wiesz najlepiej. O twoim dzisiejszym stanie nie rzeknę nic. Jeśli zatem chcesz, Spina, która twoją miłośnicą była, stanie się twoją prawą małżonką, a ty pozostaniesz przy mnie, niby mój syn rodzony.
Siły Giannotta długie więzienie bardzo nadwątliło, aliści duch jego, od urodzenia szlachetny, wcale nie osłabł, tak jak i gorąca miłość, którą dla córki markiza żywił. Chociaż z całej duszy pragnął tego, co mu Currado ofiarował, i widział, że osiągnięcie szczęścia w jego mocy leży, przecie wypowiedział wszystko, co mu duma podszepnęła.
— Currado—rzekł—ani chciwość władzy i pieniędzy ani inna jakaś przyczyna nie skłoni mnie nigdy do tego, abym na życie i mienie twoje dybał zdradziecko. Kocham twoją córkę i zawsze ją miłować będę, bowiem poczytują ją za godną miłości mojej. Jeśli, wedle pospolitego mniemania, niezbyt przystojnie sobie z nią poczynałem, to popełniłem jeno grzech, który zwykle z młodością chadza w parze, tak iż, aby go wykorzenić, trzebaby i młodość ze świata zgładzić. Gdyby ludzie sędziwi zechcieli przypomnieć sobie, że i oni kiedyś młodymi byli i gdyby cudze błędy swojemi zmierzyli, nie byliby tak surowi i twardzi, jak ty i inni. Popełniłem ten występek nie jako wróg lecz jako przyjaciel. To, co mi teraz ofiarowujesz, zawsze było mojem pragnieniem. Jeślibym na szczęśliwy skutek mych starań mógł liczyć, już dawno o rękę Spiny bym cię prosił. Szczęście jest mi dzisiaj tem droższe, im się mniej go spodziewałem. Jeśli jednak w duszy masz co innego, niż to w słowach okazujesz, proszę, nie oszukuj mnie nadzieją kłamliwą, pozwól mi wrócić do więzienia i rób ze mną później, co chcesz. Tak miłuję Spinę, że przez miłość dla niej i ciebie miłować będę, a choćbyś mi największe katusze zadał, zawsze cię będę miał w zachowaniu i czci.
Currado, usłyszawszy te słowa, zadziwił się wielce; poznał godność i wielkoduszność Giusfredi i przekonał się o jego gorącej miłości dla Spiny, tem bardziej więc go sobie upodobał. Currado wstał, schwycił go w objęcia, ucałował i nie mieszkając rozkazał przywołać Spinę. I ona w więzieniu wielce się zmieniła: wychudła, pobladła i opadła z sił tak, iż równie jak i Giannotto innym człowiekiem być się zdawała. W przytomności Currada, z nieprzymuszonej woli zaręczyli się z sobą, wedle miejscowego obyczaju. Potem w ciągu kilku dni, gdy jeszcze nikt o niczem nie wiedział, Currado rozkazał posyłać oblubieńcom wszystko, czegoby zażądali. Gdy zaś mu się zdało, że nadeszła pora, aby i matkom pociechę sprawić, przyzwał do się żonę i Cavriuolę i z takiemi słowy do nich się obrócił:
— Cobyście rzekli, madonno, gdybym wam powrócił starszego syna waszego, już jako męża jednej z moich córek?
Na to Cavriuola odparła: — Mogłabym wam tylko rzec, że wdzięcznabym wam była przez całe życie. Powrócilibyście mi to, co mi jest droższe nad życie, i wszystkie moje zgasłe nadzieje nanowo ożywili. Tu umilkła i zapłakała. Wówczas Currado do swojej żony się obrócił:
— Cóżbyś rzekła, gdybym takim zięciem cię obdarzył?
— Nie tylko człek znaczny — odparła markiza — ale i najniższej kondycji miłym mi będzie, jeżeli tylko tobie do serca przypadnie.
— Tedy — rzekł Currado — wkrótce wam wielką radość sprawię.
Ujrzawszy, że młodzi przybrali się już w wspaniałe szaty, Currado zapytał Giusfredi:
— Nieprawdaż, że do zupełnej szczęśliwości tylko ci matki twojej brakuje?
— Niestety — odparł Giusfredi — nie wierzę, żeby srogiego losu dopusty do grobu wtrącić jej nie miały. Gdyby jednak przy życiu się znajdowała, byłbym nad wyraz szczęśliwy. Dzięki jej radom, odzyskałbym, jaką sądzę, moją majętność na Sycylji. Wówczas Currado obie białogłowy przywołał. Nie mało uradowały się na widok oblubienicy i nie mogły pojąć, jaki to dobry duch Currada do takiej łaskawości przywiódł, że zezwolił on na stadło córki z Giannottem.
Tymczasem Beritola, mając w pamięci słowa Currada, jęła się baczniej młodzieńcowi przyglądać. Jakaś tajemnicza siła ożywiła w jej pamięci dziecinne rysy jej syna. Nie czekając na inne dowody, rzuciła się w ramiona Giusfredi. Zbytek radości i czułości matczynej jednego słowa przemówić jej nie dozwolił; tak ją przy tem siły opuściły, że prawie jak martwa w ramionach syna leżała. Chociaż Giusfredi był całkiem osłupiały, przecie przypomniał sobie, że nieraz tę białogłowę w zamku widywał, nie poznając jej wcale. Teraz wyrzucał sobie to zaniedbanie, całując gorąco jej ręce.
Gdy już Beritola, dzięki staraniom markizy i Spiny, które wodą jej twarz orzeźwiły, innych nie szczędząc zabiegów, do utraconych zmysłów przyszła, znowu schwyciła syna w ramiona, płacząc z radości i pieszczone słowa szepcąc. Pełna macierzyńskiej czułości, całowała go bez końca, a on pieszczotom tym się poddając, patrzył na nią uszczęśliwiony. Wszyscy przytomni widząc to, wielką radość odnieśli.
Gdy syn i matka już sobie o swoich przypadkach opowiedzieli, Currado oznajmił przyjaciołom o małżeństwie swojej córki i rozkazał przygotować wszystko do świetnej uczty.
— Currado — rzekł doń Giusfredi — wiele radości mi przysporzyliście i przez długi czas matkę moją mieliście w czci należnej; proszę was teraz, abyście zechcieli uczynić wszystko, co w waszej mocy leży. Uradujcie matkę moją i uświetnijcie uroczystość weselną przytomnością brata mego, którego jako sługę niejaki Guasparrin d‘Oria w domu swoim trzyma. Ów, jak wam już namieniałem, mnie i jego do posług przeznaczył. Krom tego poślijcie kogoś na Sycylję, aby zasięgnął języka o moim rodzicu Arrighetto: żyw on li, czy też martwy, a jeśli żyw, to w jakim znajduje się stanie?
Ta prośba Giusfredi wielce do serca Curradowi przypadła; nie mieszkając wyprawił kilku rozumnych ludzi do Genui i na Sycylję. Ten, co do Genui się udał, odnalazłszy Guasparrina, jął go prosić w imieniu Currada, aby mu wydał Scacciata i jego mamkę. Opowiedział mu zarazem szczegółowie o wszystkiem, co Currado w stosunku do Giusfredi i jego matki uczynił. Messer Guasparrino to usłyszawszy, wielce się zadziwił i rzekł:
— Dla Currada gotów jestem uczynić wszystko, co mogę. W samej rzeczy w domu moim już od czternastu lat żyje chłopiec, o którym mówicie, a takoż jego mamka. Ochotnie odeślę ich Curradowi. Powiedzcie jednak swemu panu, żeby miał się na baczności i nie dawał wiary baśniom Giannotta, który twierdzi, że się zwie Giusfredi. Jest to bowiem większy frant, niżby ktokolwiek myślał.
To rzekłszy, godnie przyjął wysłańca, a potem kazał przyzwać tajnie mamkę i o wszystko ją się wypytał. Mamka usłyszawszy, że na Sycylji wybuchło powstanie i że Arrighetto żyje, pozbyła się wszelkiej trwogi i opowiedziała mu po kolei wszystko, wyjaśniając zarazem przyczyny, dla których w ten, a nie w inny sposób sobie poczynała.
Messer Guasparrino, poznawszy, że słowa mamki zgadzają się całkiem ze słowami wysłańca, począł niejaką wiarę do wszystkiego tego przykładać, jednakoż, jako człek wielce chytry wypytał jeszcze o rozliczne szczegóły. Wszystko wszakże prawdę tej historji potwierdziło. Wówczas, zawstydziwszy się swego złego obchodzenia się z chłopcem, w nagrodę dał mu za żonę jedną z pięknych córek swoich i obdarzył ją znacznem wianem, wiedział bowiem kim jest Arrighetto. Dzieweczce dopiero jedenasty rok życia minął. Po świetnej uroczystości, w której udział wzięli narzeczeni, mamka i wysłaniec Currada, wsiedli wszyscy na niewielką lecz zbrojną galerę i popłynęli do Lerica, gdzie ich Currado przyjął. Później udali się do zamku, gdzie wspaniała uczta już na nich czekała. Nie można słowami wyrazić, jaka była radość matki, oglądającej swego syna, szczęście obu braci i mamki, ich — wesele na widok Guasparrina i jego córki, a takoż uciecha Guasparrina z ich przytomności, oraz powszednia szczęśliwość wszystkich pospołu z Curradem, jego żoną, synami i przyjaciółmi.
Dla dopełnienia tej radości podobało się jeszcze Bogu, hojnemu i szczodremu dawcy, przesłać im radosne wieści o pomyślnym stanie Arrighetta Capace. W czasie uczty, gdy zaproszeni goście dopiero pierwszą potrawę spożywali, zjawił się poseł, przybywający z Sycylji i oznajmił, że Arrighetto do więzienia przez króla Karola wtrącony, uwolniony został przez lud, który, po wybuchu powstania na wyspie, rzucił się na więzienia, wyciął w pień straż i obwołał Arrighetta, jako głównego wroga króla Karola, swoim wodzem. Pod jego rozkazami zwyciężono i przegnano Francuzów. Za ten czyn król Piotr do największej swej łaski Arrighetta przypuścił, powracając mu wszystkie utracone dobra, tak iż stał się on najznakomitszym w państwie dostojnikiem. Posłaniec dodał, że Arrighetto przyjął go godnie i że wielce się uradował z wieści o żonie i synach, o których nie wiedział nic od czasu swego uwięzienia; wysłał takoż w ślad za nim fregatę z gronem dworzan, którzy wkrótce tu przybędą. Słów wysłańca z wielką radością wysłuchano. Potem Currado w otoczeniu swych ludzi ruszył na spotkanie dworzan, posłanych po Beritolę i Giusfredi, i przywiódł ich na ucztę, której jeszcze do końca daleko było. Beritola, Giusfredi i wszyscy pozostali przyjęli ich z taką radością, o jakiej dotychczas na świecie nie słyszano. Dworzanie, zanim za stołem zasiedli, pokłonili się Curradowi i w najgorętszych słowach, w imieniu Arrighetta, za pomoc okazaną Beritoli i jej synowi dank mu złożyli, wraz z zapewnieniem wszelkich służb swego pana. Później obróciwszy się do Guasparrina (dla którego było to niespodzianą łaskawością), rzekli, iż są upewnieni, że skoro Arrighetto uzna o dobrodziejstwie, okazanem Scacciatowi, to odpowie mu równem, albo i większem jeszcze dobrodziejstwem. Potem jęli wesoło ucztować, wznosząc okrzyki na cześć nowopoślubionych. Currado jeszcze przez wiele dni zięcia swego, krewniaków i przyjaciół gościł. Wreszcie Beritola i Giusfredi postanowili odjechać. Żegnani łzami Currada i jego małżonki, wsiedli na fregatę, pospołu ze Spiną. Mając wiatr pomyślny, wkrótce do brzegów Sycylji przybyli, gdzie Arrighetto z taką świetnością ich powitał, że tego wysłowić nie lza. Jak powiadają, długo jeszcze żyli szczęśliwie, nie zapominając o Bogu, który im tyle dobrodziejstw wyświadczył.
Gdyby opowieść Emilji była się jeszcze nieco przeciągnęła, litość, jaką młode damy dla nieszczęść Beritoli odczuwały, ani chybi, zapłakaćby im kazała. Gdy jednak opowieść do kresu dowiedziona została, królowa wyraziła życzenie, aby Pamfilo dalej opowiadał. Pamfilo, posłusznie, zaczął w te słowa:
— Trudno odgadnąć, miłe damy, co nam pożytek przynosi. Wielu mniema, że wzbogaciwszy się, mogliby żyć bez trosk i w szczęśliwości, dlatego też proszą o to nietylko Boga w modlitwach, ale i uporczywie, trudów i wysiłków nie szczędząc, bogactwo to zdobyć się starają. Gdy jednak już cel swój osięgną, zaraz znajdują się ludzie, co z żądzy na wielkie dziedzictwo, życia ich pozbawiają, chocia pierwej ich i miłowali. Inni z podłego stanu idąc, przez tysiąc niebezpieczeństw, krew braci i przyjaciół, na stopnie tronu się wznoszą, mniemając, że tam największa szczęśliwość stanie się ich udziałem. Jednakoż, gdy czas pewien upłynie, spostrzegają, że życie możnych tego świata pełne jest niezliczonych trosk i trudów. Nieraz słyszą, a także dowodnie na sobie się upewniają, że z królewskiego puharu truciznę wypić można. Siła było na świecie tych, co gorąco pragnęli siły i piękności ciała swego, albo marzyli o zwierzchnich życia ozdobach, a upewnili się, że ich pragnienia złe były, dopiero wówczas, gdy stały się one przyczyną ich zguby lub mizeryj wszelakich. Nie będę tu mówił szczegółowie o wszystkich ludzkich dążeniach, twierdzę jeno i za pewne to trzymam, że niemasz ani jednego, o któremby powiedzieć można, że jest ono bezpieczne od losów niestatku i że śmiertelni je wybrać powinni. Jeżeli chcemy sprawiedliwie postępować, musimy pokornie przyjmować wszystko, co Bóg nam zsyła. Bóg jeden wie dobrze, czego nam trza i co nam posłać należy. Gdy mężczyźni grzeszą pragnieniem owładnięcia wielu rzeczami, wy, białogłowy grzeszycie przedewszystkiem żądzą piękności. Nie wystarcza wam uroda, której natura wam udzieliła. Pragniecie ją jeszcze osobnemi kunszty podnosić.
Dlatego też chcę wam opowiedzieć o pewnej Saracence, która, na swe nieszczęście, wielką pięknością celowała. Dzięki tej urodzie przez cztery lata dziewięć razy wesele odprawiać musiała.
W dawnych czasach sułtanem Babilonu był Beminedab, któremu jaknajlepiej wszystko się wiodło. Miał on wiele dzieci, a pomiędzy niemi jedną córkę, zwaną Alatiel. Piękność jej, wedle słów każdego, co ją widział, zaćmiewała urodę wszystkich białogłów, żyjących na świecie. W wojnie, jaką sułtan toczył z Arabami, którzy napadali na niego, wielką pomoc okazał mu król Algarvii. Gdy ów, w nagrodę za usługi swoje, poprosił, aby sułtan dał mu Alatiel za żonę, Beminedab nie mógł mu tego odmówić. Wyprawił Alatiel do króla z odpowiednią świtą, z dam i mężów złożoną, z mnóstwem drogocennych sprzętów, na dobrze zbrojnym i we wszystko opatrzonym okręcie. Wprzód opiece boskiej ją polecił. Marynarze, widząc, że pogoda sprzyja, rozpięli żagle, opuścili port w Aleksandrji i przez kilka dni szczęśliwie płynęli. Minęli już Sardynję i sądzili się być bliskimi celu swej podróży, gdy nagle podniosły się gwałtowne i przeciwne wiatry, które okrętem księżniczki tak miotać jęły, że wszyscy nadzieję ratunku stracili. Mimo to majtkowie, jako ludzie dzielni, walczyli bez przerwy z burzliwemi żywioły. Dwie doby wichry szalały, na trzecią noc rozpętała się okrutna burza. Załoga okrętu nie wiedziała, gdzie się teraz znajduje i nie mogła tego okryślić ani przyrządami morskimi ani wzrokiem. Niebo pokryło się czarnemi chmurami, niby mrokiem północnym. W pobliżu Majorki postrzegli, że okręt wody nabiera. Nie widząc już żadnego ratunku, każdy myślał tylko o sobie. Spuszczono na wodę łódź, mniemając, że większe ona bezpieczeństwo przedstawia, niźli dziurawy okręt. Do łódki wsiedli dowódcy załogi. Ich śladem rzucili się hurmem i inni, a chocia ci, co przedtem miejsca zajęli, starali się ich odegnać nożami, przecież nikt na to nie zważał. Łódź, nie mogąc wytrzymać ciężaru tylu ludzi, poszła z wszystkimi na dno. Tymczasem okrętem dalej wichry miotały, choć był on ze wszech stron dziurawy i wody pełen. Na pokładzie znajdowała się tylko Alatiel z sługami swemi. Leżały one jak martwe, przejęte trwogą i od zmysłów odchodzące. Okręt rzucony został wreszcie przez bałwany na mieliznę, przy brzegach Majorki. Zarył się w piasek z wściekłą siłą, na rzut kamieniem od brzegu.
Bałwany biły oń przez noc całą, jednakoż z miejsca go już ruszyć nie mogły.
Gdy dzień jasny nastał i burza ucichła, ledwie żywa Alatiel podniosła głowę i jęła słabym głosem sługi swoje przyzywać. Napróżno jednak wołała, bowiem zbyt daleko były. Nie otrzymując żadnego responsu i nikogo nie widząc, z początku zadziwiła się, a potem okrutnie zestrachała. Dźwignęła się ostatkiem sił i ujrzała, że wszystkie jej towarzyszki nieruchomie na pokładzie leżą. To jedną to drugą wstrząsała, aliści niewiele z nich się ocknęło; pozostałe umarły ze strachu lub też z okrutnych bólów żołądka. To jeszcze bardziej Alatiel zatrwożyło. Czując potrzebę rady, bowiem nie wiedziała całkiem gdzie się znajduje, jęła tak szarpać i wstrząsać pozostałe przy życiu służki swoje, że te wreszcie podniosły się na nogi. Alatiel usłyszała, że i one nie wiedzą, co się z mężczyznami stało i ujrzawszy, że okręt, pełen wody, wrył się w ławicę piasku, gorzko płakać jęła. Była już dziewiąta godzina rano, jednakoż na brzegu nie pokazywał się nikt, w kim litość wzbudzićby mogły.
Około godziny dziesiątej przejeżdżał tamtędy trafunkiem, wracając z swojej majętności, pewien młody szlachcic, Pericon da Visalgo, w otoczeniu konnych sług swoich. Ów, ujrzawszy okręt, zaraz domyślił się, w czem rzecz i kazał jednemu ze sług dostać się nań, a potem donieść, co się tam dzieje. Sługa z trudem przebrał się na okręt i znalazł na niem urodziwą dzieweczkę, stojącą bojaźliwie wraz z towarzyszkami u dzioba statku. Zaledwie wszedł na pokład, zaczęły go ze łzami o litość błagać, postrzegłszy jednak, że mowy ich nie pojmuje, starały się znakami wytłumaczyć mu nieszczęsne położenie swoje. Sługa, rozejrzawszy się dobrze we wszystkiem, wrócił do Pericona z doniesieniem, co widział. Pericon rozkazał natychmiast sprowadzić na ląd niewiasty, wraz ze wszystkiem, co im jeszcze z drogocenniejszych rzeczy pozostało, i zabrał je z sobą do zamku. Tutaj białogłowy skrzepiły nieco swoje siły wczasem i jadłem. Pericone poznał z wspaniałych szat Alatiel i z objawów czci, z jaką się inne do niej zwracały, że musi to być dzieweczka znacznego rodu. Chocia Alatiel była blada i wynędzniała, przecie rysy jej oblicza nawszem piękne mu się wydały. Postanowił tedy, że ją w stadło pojmie, jeżeli jeszcze męża niema, jeśli zasię ożenić się z nią nie będzie mógł, to ją swoją miłośnicą uczyni. Pericone był człowiekiem wielkiej postury i szorstkiego obyczaju. Po kilku dniach, w ciągu których ugaszczał troskliwie Alatiel, odzyskała ona całą świeżość swoją, tak, iż nad podziw piękną mu się zdała. Pericone rozpaczał jeno, że się porozumieć z nią nie może, aby uznać, kim ona jest. Trawiony żądzą, spojrzeniami, znakami i osobliwą grzecznością starał się ją przywieść do tego, aby była powolna jego zachceniom. Ale wszystko napróżno. Alatiel nieprzystępna po dawnemu była, przez co chucie Pericona jeszcze bardziej rozgorzały. Alatiel spostrzegła to. Po kilku dniach pobytu na zamku domyśliła się już, że znajduje się między chrześcijanami, sądziła zatem, że niebezpiecznieby było odkryć godność swoją. Wkrótce przekonała się, że prędzej, czy później będzie musiała ulec woli Pericona, który siłą albo miłością swego wreszcie dopnie. W wielkoduszności serca postanowiła walczyć przeciwko złym losom swoim. Towarzyszkom swoim, z których tylko trzy przy życiu pozostały, przykazała, aby nikomu nigdy nie wyjawiały kim jest chyba, żeby znalazł się ktoś, od kogo nieoczekiwana pomoc przyjśćby mogła. Zaklęła ich, aby strzegły swego dziewictwa, przydając, że z jej wdzięków cieszyć się będzie jeno jej prawy małżonek. Towarzyszki pochwaliły jej cnotliwy zamiar i obiecały, że ze wszystkich sił starać się będą o wypełnienie jej rozkazów.
Pericone tem większą chucią gorzał, im bliżej widział przedmiot swoich pragnień, których nasycić nie mógł. Widząc, że zachody ani prośby nic nie wskórają, postanowił użyć chytrego podstępu, a gwałt naostatek zachować.
Nieraz już spostrzegł, że Alatiel szczególny smak znajdowała w winie, którego przedtem nigdy nie piła, bowiem religja tego jej zabraniała. Pericone postanowił użyć wina, najlepszego pomocnika bogini Wenus, aby owładnąć wdziękami Alatiel. Udawszy, że nie wiele sobie czyni z jej odmów, wydał z jakiejś okazji pewnego wieczora wspaniałą ucztę, w której Alatiel także udział wzięła. Uczta była wesoła i gwarna. Pericone przykazał temu, kto Alatiel usługiwał, aby podawał jej tylko napój, utworzony z wielu gatunków wina. Sługa wywiązał się z swego zadania naschwał.
Alatiel, nic nie podejrzewając, zasmakowała w tym przyjemnym trunku i wypiła więcej, niż zwyczajnie.
Zapomniawszy o poprzedniej swojej ostrożności, stała się wesołą, a widząc, że niektóre dziewczęta tańczą taniec z Majorki, sama według aleksandryjskiego obyczaju pląsać zaczęła. Pericone, ujrzawszy to, nie wątpił już, że dochodzi do celu pragnień swoich. Przeciągając ucztę do późna w noc, kazał podawać wciąż nowe potrawy i napoje. Nakoniec, skoro biesiadnicy się oddalili, odprowadził Alatiel do komnaty. Dzieweczka, bardziej rozgrzana, niźli przystojnością na wodzy trzymana, zrzuciła bez żadnego wstydu w jego przytomności szatki, tak jakby Pericone był jedną z jej służek i położyła się do łoża. Pericone, nie mieszkając, poszedł w jej ślady. Zgasiwszy światło, legł obok niej, obłapił ją ciasno i nie napotykając żadnego oporu jął z nią igrać miłośnie. Alatiel, poznawszy jakim to rogiem mężczyźni bodą (o czem przedtem, jako żywo, nie wiedziała) nie mogła odżałować, że już dawniej na prośby Pericona nie przystała. Nie czekając aż ją na miłą ucztę zaproszą, sama się zaprosiła nie słowami coprawda lecz znakami i gestami. Gdy Pericone i Alatiel w takich rozkoszach smakowali, fortuna nie będąc ukontentowana z tego, że z żony króla nałożnicę wasala uczyniła, sposobiła jej inny związek.
Pericone miał brata, dwudziestopięcioletniego młodzieńca, pięknego i świeżego, jak róża. Zwał się on Morato. Alatiel niezwykle mu do gustu przypadła. Zdało mu się z jej znaków, że i ona również upodobanie do niego żywi. Myśląc, że od zaspokojenia jego chuci nic nie wstrzymuje Alatiel, krom czujności, jaką ją otaczał Pericone, uknuł występny plan, który zaraz do zbrodniczego przywiódł skutku.
W porcie miasta stał podówczas okręt, napełniony towarami, które miał zabrać do Chiarenza w Romanji. Właścicielami jego byli dwaj Genueńczycy. Żagle już podniesiono, oczekując pomyślnego wiatru. Morato ułożył się z Genueńczykami o zabranie go następnej nocy na pokład, wraz z damą, którą z sobą przywiedzie.
Wszystko to uładziwszy, udał się, gdy noc zapadła, do domu Pericone, który niczego nie podejrzewał. Wszedł niepostrzeżenie do komnat, pospołu z towarzyszami, którzy mieli mu pomóc w tem przedsięwzięciu, i ukrył się, zgodnie ze swym pierwotnym zamysłem. Gdy już większa część nocy minęła, objaśnił swoim wspołecznikom, gdzie Pericone zwykle z swoją miłośnicą sypia. Zbiry, otworzywszy komnatę, zabili Pericone, we śnie spoczywającego, i pochwycili płaczącą białogłowę, grożąc jej śmiercią, gdyby tumult podniosła. Później zabrali najcenniejsze rzeczy, które pod ręką znaleźli, chyłkiem wypadli z domu i na morski brzeg się przebrali. Morato, nie mieszkając, wszedł z Alatiel na pokład, towarzysze jego zasię do miasta powrócili. Marynarze, mając wiatr pomyślny, wypłynęli na pełne morze. Alatiel żaliła się równie gorzko na wtóre swoje nieszczęście, jak ongiś na pierwsze, aliści Morato tym wisiorkiem, co mu go Bóg dał, jął ją pocieszać tak żarliwie, że wkrótce o Pericone zapomniała i do nowego miłośnika przywykła. Już miała się za zupełnie szczęśliwą, gdy los, uważając widać, że przeszłych doświadczeń było mało, nowe nieszczęście jej zgotował. Nieraz już mówiliśmy, że Alatiel była nad podziw piękną białogłową, a do tego wielce w obejściu miłą i dworną. Dwaj młodzi Genueńczycy tak się w niej rozmiłowali, że o wszystkiem zapominając, na usługach i zalotach cały czas spędzali. Strzegli się jedynie, aby tych przymileń Morato nie spostrzegł. Powiadomili się nawzajem o swoich upałach miłosnych i, naradziwszy się do syta, postanowili, że razem przedmiotem miłości cieszyć się będą, tak jak gdyby miłość dzielona być mogła, na podobieństwo łupu lub towaru. Ujrzeli jednakoż, że Morato czujnie Alatiel strzeże, przeszkadzając ich zamysłom. Pewnego dnia, gdy okręt mknął chyżo pod pełnemi żaglami, Morato stał na rufie i patrzył na morze, nic nie podejrzewając. Genueńczycy podkradli się do niego i schwyciwszy go silnie z tyłu, wrzucili do morza. Gdy okręt już się na milę oddalił, spostrzeżono, że Morato wpadł do morza. Alatiel, usłyszawszy o tem i ujrzawszy, że wszelki ratunek byłby daremny, jęła od nowa utyskiwać i żale swoje rozwodzić. Dwaj Genueńczycy pocieszali ją jak mogli miłemi słówkami i obietnicami, chocia Alatiel i niewiele z tego wszystkiego pojmowała. Księżniczka opłakiwała nie tyle stratę Morato, ile nad swoją okrutną dolą rozpaczała. Po długich przełożeniach a prośbach zdało się im, że ją wreszcie pocieszyli. Udali się zatem na stronę, aby naradzić się, kto z nich ma ją pierwszy posiadać. Każdy chciał zaraz tych słodyczy zaznać, tak iż mowy o zgodzie być nie mogło. Od grubych słów i wymysłów przyszło do bójki. Schwycili za noże i mnóstwo ciosów sobie zadali (ci, co na okręcie się znajdowali, rozdzielić ich nie mogli). Jeden z walczących padł wkrótce martwy, drugi ranami pokryty przy życiu pozostał. Alatiel wielce się tem zasmuciła. Czuła się samotna, pozbawiona pomocy i rady, a do tego obawiała się, aby się na nią nie obrócił gniew krewniaków i przyjaciół obu Genueńczyków.
Aliści prośby rannego, jak i szybkie przybycie okrętu do Chiarenza wybawiły ją z śmiertelnych niebezpieczeństw. Wyszła na ląd pospołu z rannym i zamieszkała z nim w jednej gospodzie. Wkrótce wieść o piękności Alatiel rozeszła się po całem mieście. Słuchy o niej doszły do księcia Morei, który podówczas w Chiarenza bawił. Książę zapragnął ją widzieć. Alatiel zdała mu się piękniejsza nad wszelkie opowiadania. Rozkochał się w niej odrazu tak gwałtownie, że o niczem innem myśleć nie mógł. Usłyszawszy zasię jakim sposobem tu przybyła, powziął nadzieję pozyskania jej łask. Gdy nad stosownemi środkami rozmyślał, krewniacy rannego, o pragnieniach księcia uwiadomieni, posłali mu Alatiel. To napełniło wielką radością księcia, a takoż i Alatiel, która mniemała, że już jest bezpieczna od wszelkich niebezpieczeństw. Chocia książę nie wiedział, kto ona zacz, przecie obyczaje jej szlachetne, a także niepospolita piękność wnosić mu kazały, że ze znamienitego rodu pochodzić musi. Cześć należną jej okazując, obchodził się z nią jak z małżonką, nie jak z nałożnicą. Alatiel, zapomniawszy o wszystkiem co było, powróciła do przyrodzonej sobie wesołości, a wdzięki jej tak odkwitły, że w całej Romanji mówiono jeno o jej piękności. Dlatego też młody, urodziwy i dzielny książę Ateński, przyjaciel i krewniak księcia Morei, wyraził życzenie obaczenia Alatiel. Pod pokrywką, że chce odwiedzić księcia, jak to nieraz czynić miał w obyczaju, z świetnym pocztem do Chiarenzy zawitał, gdzie godnie i uroczyście go przyjęto. Po kilku dniach rozmawiać poczęli o piękności Alatiel. Książę spytał, zali naprawdę jest tak urodziwa, jak o tem powszechna fama głosi.
— Jeszcze urodziwsza — odparł książę Morei — i pragnę, abyś na własne oczy o tem się przekonał.
Książę Ateński ochotnie przystał na to i obaj książęta udali się do komnat Alatiel. Ta, uprzedzona o ich odwiedzinach, przyjęła gości uprzejmie, z wesołem obliczem. Posadzili ją między sobą, ale nie mogli zażyć przyjemności z rozmowy z nią, bowiem niewiele, a raczej nic wcale z mowy ich nie pojmowała. Dlatego też każdy spoglądał na nią jak na dziw albo i cud jakowyś, osobliwie zaś książę Ateński, ledwo zdolny pojąć, że jest ona istotą śmiertelną. Książę nie spostrzegł, że gdy patrzył na nią, oczy jego upiły się jadem namiętności. Myślał, że zachwycając się nią — sobie ukontentowanie sprawia, tymczasem zaplątał się w sidła i najżywszą miłością do Alatiel rozgorzał. Opuściwszy, zasię, pospołu z księciem Alatiel i znalazłszy stosowną do rozmyślań chwilę, do tej myśli przyszedł, że książę jest najszczęśliwszym na ziemi człowiekiem, mogąc w takim skarbie smakować do upodobania. Tysiąc myśli w nim się ścierało, wreszcie gdy szał miłosny uczciwość przemógł, postanowił wydrzeć ten klejnot księciu Morei i sam nim owładnąć, choćby i do najgorszych rzeczy przytem przyjść miało. Pobudzany pragnieniem, nie dbając na głos rozsądku i sprawiedliwości, zamysł swój na zdradzie i podstępie osnuł. Pewnego dnia, skumawszy się z zaufanym sługą księcia Morei, zwanym Ciuriaci, kazał cichaczem przygotować do podróży swoje konie oraz wszystko, co mu w drodze przydatne być mogło. Gdy noc nastała, książę Ateński wraz z swym towarzyszem weszli cichaczem do komnaty księcia, dokąd ich wpuścił ów rzeczony Ciuriaci.
Napastnicy ujrzeli, że książę stoi całkiem nagi przy oknie, obrócony twarzą ku morzu i ochładza się letkim wietrzykiem. Alatiel spała mocnym snem. Towarzysz księcia Ateńskiego, uwiadomiony wcześniej, co mu czynić należy, podkradł się do okna na palcach i uderzył księcia tak silnie nożem między żebra, iż ostrze na wylot przeszło. Potem pochwyciwszy ciało, wyrzucił je przez okno. Zamek księcia stał wysoko nad powierzchnią morza; z okna jego widać było tylko kilka lepianek, zburzonych w części przypływem fal; nikt tu prawie nigdy nie zachodził, dlatego też, jak to przypuszczał książę Ateński, nikt nie mógł zauważyć upadku ciała. Towarzysz księcia, obaczywszy, że zadanie uskutecznione zostało, schwycił coprędzej za sznur, przygotowany uprzednio, i pod pozorem żartu zarzucił stryczek na szyję Ciuriaci. Później zacisnął węzeł tak silnie, że sługa nawet zipnąć nie zdołał. Ateńczyk pośpieszył na pomoc swemu towarzyszowi. Dodusiwszy Ciuriaci, ciało jego takoż do morza wrzucili.
Spełniwszy to i upewniwszy się, że ani dama ani nikt inny nic nie zauważył, książę Ateński ze świecą w ręku podszedł do łożnicy i odkrył całkiem wciąż jeszcze śpiącą Alatiel. Obejrzawszy ją szczegółowie, słów zachwytu i podziwu nie znajdował. Jeśli podobała mu się w ubraniu, to naga nad wszelki wyraz go zachwyciła. Na ten widok nowemi żądzami zapalony i nie powstrzymywany wspomnieniem dokonanej przed chwilą zbrodni, ze skrwawionemi rękami legł obok niej. Półsenna Alatiel, myśląc, że to książę Morei, pieszczot mu swoich nie szczędziła.
Siła rozkoszy zażywszy, powstał i przywoławszy kilku z swoich ludzi, kazał porwać Alatiel tak, aby najmniejszego tumultu słychać nie było i wyprowadzić ją tajnemi drzwiami, przez które wszedł do zamku. Wsadzili Alatiel na konia i popędzili drogą do Aten. Ponieważ jednak książę był żonaty, więc nie wprowadził okrutnie zasmuconej Alatiel do miasta, jeno umieścił ją w jednej z swoich nadmorskich posiadłości, w pobliżu Aten leżącej. Trzymał ją tam w tajności, przykazawszy, aby na niczem jej nie zbywało. Następnego dnia dworzanie księcia Morei aż do dziewiątej czekali na jego obudzenie się, jednakoż najmniejszego szmeru nie słysząc, pchnęli drzwi komnaty, które jeno przymknięte były i do środka weszli. Nie znalazłszy nikogo, pomyśleli, że książę wyruszył gdzieś w tajemnicy wraz z swą damą, aby dni kilka na swobodzie i w radości spędzić; uspokoili się przeto i już się nie turbowali. Następnego dnia jednak zdarzyło się, że pewien człek na umyśle pomieszany, wszedł między rudery, gdzie leżały ciała księcia Morei i Ciuriaci, wyciągnął zwłoki sługi i jął je wlec za sobą. Z wielkiem zdziwieniem rozpoznano ciało, a wówczas wiele osób kazało głuptakowi zaprowadzić się w to miejsce, skąd zwłoki wydobył. Tam, ku boleści całego miasta, także i trupa księcia znaleziono. Pochowali go z należnemi honorami i jęli szukać winowajców zbrodniczego czynu. Spostrzegłszy nieobecność księcia Ateńskiego, który w wielkiej tajności z miasta wyjechał, domyślili się, że on to zbrodnię tę popełnił i damę uprowadził. Wkrótce obwołali księciem brata zabitego i wezwali go do pomsty. Ten, ugruntowawszy się w swoich podejrzeniach, dzięki różnych innym jeszcze dowodom, co do winy Ateńskiego księcia, wezwał swoich krewniaków, przyjaciół i poddanych, zgromadził silną armję i do wojny z Ateńczykiem jął się gotować. Usłyszawszy o tem, książę Ateński zebrał wszystkie siły swoje, aby wrogom dać odpór stosowny. Wiele znacznych władców przybyło na pomoc k‘niemu. Cesarz Konstantynopola posłał mu swego syna, Konstantyna, oraz siostrzeńca Emanuela ze znacznem wojskiem. Z należną czcią przyjął ich książę i księżna, która siostrą Konstantyna była.
Gdy tak wszyscy z dnia na dzień najścia nieprzyjaciół się spodziewali, księżna, stosowną chwilę ułowiwszy, przywołała obu braci i ze łzami w oczach wyjaśniła im przyczynę wojny i całą historję opowiedziała, przedstawiając zniewagę, jaką jej małżonek wyrządza, przez związek miłosny z cudzoziemką, o czem jakoby nikt nie wie. Żaląc się na to, prosiła ich, aby cześć księcia i jej pocieszenie na pieczy mieli. Młodzieńcy wiedzieli już o wszystkich tych zdarzeniach, dlatego też nie każąc się prosić, pocieszyli, jak mogli, księżnę, napełnili jej serce nadzieją i odjechali, dowiedziawszy się wprzód, gdzie Alatiel się znajduje.
Nieraz już dochodziły ich słuchy o zadziwiającej piękności Saracenki, zapragnęli tedy ją zobaczyć i poprosili księcia, aby im ją ukazał. Ów zapomniawszy, czem książę Morei za spełnienie podobnej prośby zapłacił, obiecał, że to uczyni. W samej rzeczy wydał wspaniałą ucztę w pięknym ogrodzie, znajdującym się koło domu, w którym Alatiel przebywała, i obu młodzieńców na nią zaprosił. Konstantyn, siedząc za stołem obok Alatiel, utkwił w niej wzrok zachwycony i pomyślał, że podobnej piękności jeszcze nigdy na świecie nie widział.
Jego zdaniem należało rozgrzeszyć księcia, jak i każdego, ktoby dla owładnięcia podobnym skarbem, zdradę albo i inny plugawy czyn popełnił. Brnąc coraz dalej, doświadczył tego, co i książę. Odjechał rozmiłowany w Alatiel i wszelką myśl o wojnie ostawiwszy, jął się głowić tylko nad tem, jakby ją odjąć księciu; miał się jednak na baczności i niczem swojej namiętności nie zdradzał. Gdy tak chuciami gorzał, nadeszła pora wyruszenia w pole przeciwko wojskom nieprzyjacielskim, które już do dzierżaw księcia się zbliżały. Konstantyn i pozostali, zgodnie z rozkazem, opuścili Ateny, aby umocnić granice i nie dopuścić, by wraża armja w nie wtargnąć miała.
Stojąc przez kilka dni na granicy, Konstantyn ani przez chwilę o damie swej myśleć nie przestał. W przekonaniu, że teraz gdy książę od niej się oddalił, łatwiej mu będzie zamiary swoje do skutku przywieść, postanowił do Aten powrócić pod pokrywką, że niedomaga na zdrowiu. Poruczywszy, za zgodą księcia, władzę nad wojskiem Emanuelowi, powrócił do Aten, do swej siostry. Po kilku dniach wszczął rozmowę o zniewadze, jaką jej mąż uczynił i oznajmił, że jeśli tylko zechce, on nieszczęściom jej kres postawi, wykradając Alatiel i uprowadzając ją za granice państwa. Księżna, myśląc, że Konstantyn chce to uczynić przez miłość do niej a nie do Alatiel, odparła, że zgadza się na to ochotnie, pod tą jednak kondycją, aby książę nigdy o jej zgodzie nie uznał. Konstantyn przyrzekł jej to. Wówczas księżna rzekła, aby poczynał sobie tak jak uważa, że będzie najlepiej. Konstantyn kazał cichaczem przysposobić letką barkę i pewnego wieczoru podpłynął na niej pod zamek będący schronieniem Alatiel. Uświadomiwszy pozostałych na brzegu ludzi, co im działać należy, sam z kilku towarzyszami udał się do pałacu. Służba Alatiel, jako też i ona sama uprzejmie go powitała. Alatiel z Konstantynem w otoczeniu sług wyszli do ogrodu. Tam chcąc jakoby pomówić z damą w imieniu księcia, odwiódł ją na stronę i zaprowadził do bramy, wychodzącej na morze. Jeden z jego towarzyszy już ją był otworzył; na dany znak barka się przybliżyła.
Wówczas pochwycili Alatiel i do barki ją zanieśli. Konstantyn rzekł do sług:
— Niech nikt się nie waży ruszyć z miejsca lub parę z gęby puścić, jeśli wam życie miłe. Nie chcę porywać kochanki księciu, jeno uwolnić od hańby siostrę moją.
Nikt nie śmiał odpowiedzieć na to. Konstantyn z swymi towarzyszami wsiadł do barki i nie opuszczając ani na chwilę płaczącej Alatiel, kazał tęgo wiosłami robić. Barka zdawała się nie płynąć ale lecieć i następnego dnia o świcie przybyła do Eginy. Wyszedłszy na ląd, Konstantyn posiadł swą brankę, która piękność swoją gorzko opłakiwała. Później wsiedli z powrotem do barki i po upływie dni kilku przybyli do Chios. Obawiając się gniewu cesarza i utracenia Alatiel, Konstantyn tutaj, jako w miejscu bezpiecznem, zatrzymać się postanowił. Długo płakała Saracenka nad swą nieszczęsną dolą, aliści, gdy Konstantyn pocieszył ją niezawodnym sposobem, jęła znajdować upodobanie w tem, co los jej zesłał. Gdy rzeczy tym trybem szły, Osbech, podówczas królem Turków będący i w ciągłej wojnie pozostający z cysarzem, przyjechał trafunkiem do Smyrny. Usłyszawszy, że Konstantyn wiedzie rozpustne życie z białogłową, przez się pochwyconą i że przebywa w Chios, uzbroił kilka galer i zawinął nocą do portu.
Wyszedłszy z wojskiem na brzeg, wielu nieprzyjaciół w pościeli zdybał, jeszcze nim się spostrzegli, że wróg wdarł się do miasta, ci zasię, co pobudzeni za broń schwycili, zaraz gardła dali. Osbech spalił miasto, naładował łupem okręty i z jeńcami do Smyrny powrócił.
Tam pośród niewolników spostrzegł urodziwą wielce białogłowę. Uznawszy, że ją to właśnie wzięto, gdy spała z Konstantynem w jednem łożu, wielce się uradował i bez zwłoki żoną ją swoją uczynił, ceremonję ślubu w łożnicy odprawiając. Później przez kilka miesięcy gorliwie jej wdzięków używał.
Nim te rzeczy się przytrafiły, cysarz sprzymierzył się z Bosanem, królem Kapadocji, który miał z częścią swych wojsk na Osbecha uderzyć, podczas gdy on sam, cysarz z drugiej strony na niego napadnie. Jednakoż zamysły te na niczem spełzły, dla niedogodnych warunków przymierza, jakie mu Basan stawiał. Gdy jednakże usłyszał, co się z jego synem stało, wpadł w taką turbację, że na wszystkie żądania króla Kapadocji przystał, prosząc go jeno, aby nieodwłocznie na Osbecha ruszył. Osbech, o niebezpieczeństwie uwiadomiony, ściągnął wszystkie swoje wojska tak, aby sprzymierzeńcy rozdzielić ich nie mogli i pospieszył na spotkanie króla Kapodocji. Alatiel ostała w Smyrnie pod opieką a poruczeństwem wiernego sługi i przyjaciela. Osbech wnet zetknął się i starł z Basanem, kładąc głowę w bitwie. Wojsko jego zwyciężone i rozproszone zostało.
Zwycięski Basan, żadnego oporu nie spotykając, wszedł do Smyrny. Wszyscy go z wielką pokorą przyjmowali. Sługa Osbecha, Antiochem zwany, chocia był człekiem szedziwym, przecie nie obronił się przed pięknością Alatiel. Rozmiłował się w niej, nie zdzierżywszy przysięgi na wierność swemu panu. Antioch znał język, jakim Alatiel mówiła. Wielce był rad z tego, a i ona niemniej, bowiem już od lat kilku skazana była na życie niemowy; ani ona nikogo nie pojmowała ani jej nikt nie rozumiał. Antioch, chuciami swemi pobudzany, jął poczynać sobie z Alatiel wielce poufale, a po kilku dniach, nie bacząc na swego pana, który wojnę toczył, wstąpił z nią nietylko w przyjacielskie ale i w miłosne związki. Sypiali pospołu pod jednem nakryciem i baraszkowali dowoli. Usłyszawszy, że Osbech porażony i zabit i że Basan następuje, wszystko w perzynę obracając, postanowili nie czekać na niego. Zabrali z sobą drogocenne rzeczy, które Osbech zostawił i umknęli chyłkiem na wyspę Rodos. Tam jednakoż nie długo żyli. Antioch zaniemógł i czuł się bliskim śmierci. W tym czasie przybył do Rodos pewien kupiec cypryjski, wielki przyjaciel Antiocha. Ten, widząc, że koniec jego już bliski, zapragnął pozostawić mu w dziedzictwie swoją majętność i umiłowaną białogłowę. Odchodząc ku wieczności, przywołał ich oboje i rzekł:
— Wiem, że nadchodzi moja ostatnia godzina. Ciężko mi umierać, bowiem nigdy mi życie milsze nie było, jak teraz. Umieram jednak pełen pociechy, chocia się bowiem z życiem rozstać muszę, konam na rękach tych ludzi, których najbardziej na świecie miłowałem, to jest, na rękach twoich, miły przyjacielu, i na rękach tej białogłowy, co mi bliższa była, niż życie własne. Ciężko mi myśleć, że ostanie ona tutaj na obczyźnie sama bez pomocy i rady, aliści wierzę, że opieką ją swoją otoczysz, dla tej miłości, jaką dla mnie żywiłeś. Dlatego też zaklinam cię, abyś, skoro mi już umrzeć sądzono, wszedł w posiadanie majętności moich i aby Alatiel przy tobie pozostała. Postępuj później tak, jak to będzie trza dla spokojności duszy mojej. Ciebie zaś, najmilsza Alatiel, proszę, abyś mnie nie zapomniała po śmierci. Niechże i tam będę się mógł pochwalić, że miłuje mnie najpiękniejsza białogłowa, jaką kiedykolwiek natura stworzyła. Jeśli mi twardo przyrzekniecie, że obie te prośby wypełnicie, zamknę oczy, pełen pociechy.
Kupiec i Alatiel, słysząc te słowa, płakali gorzko. Później pocieszali go jak mogli i przysięgli uroczyście, że na wypadek jego śmierci postąpią zgodnie z jego wolą. Antioch umarł wkrótce i z należną czcią został przez nich pogrzebany. Po upływie kilku dni kupiec cypryjski, załatwiwszy swoje sprawy na wyspie Rodos, zapragnął powrócić do domu na stojącym w porcie katalońskim korabiu. Obrócił się zatem do damy z zapytaniem, co czynić zamierza i czy będzie po jej myśli, jeśli ją z sobą na Cypr zabierze? Alatiel odparła, że pojedzie z nim ochotnie, bowiem ma nadzieję, że przez miłość do Antiocha, będzie uważał za siostrę i jak z siostrą z nią postępował. Kupiec odparł, że każde jej życzenie wypełni. Chcąc zaś ochronić ją od jakiejbądź zniewagi lub krzywdy, któraby ją w czasie podróży spotkać mogła, powiedział wszystkim na okręcie, że jest jego żoną. Dano im małą kajutę na tyle okrętu. Nie chcąc, aby słowa czynom się sprzeciwiały, kupiec spał z Alatiel w maleńkiem łożu. Z tego poszło, że pobudzeni ciepłem łoża, zachęceni mrokiem i samotnością, zapomniawszy o przyjaźni i miłości do zmarłego Antiocha, jęli się nawzajem trykać, nim jeszcze przybyli do Baffy, skąd Cypryjczyk był rodem. W Baffie Alatiel przez długi czas z kupcem żyła. Pewnego dnia przybył do Baffy za swemi sprawami pewien szlachcic, imieniem Antygon. Lat miał wiele, rozumu dużo, jeno dostatków mało. Fortuna przeciwna mu była we wszystkiem, w czem brał udział, ostając na służbie u cypryjskiego króla. Antygon, przechodząc pewnego razu koło domu, w którym Alatiel mieszkała (kupca cypryjskiego podówczas w mieście nie było, udał się bowiem z towarami do Armenji) ujrzał ją w oknie i jął przyglądać się jej uporczywie, bowiem nie mógł przypomnieć sobie, gdzie ją już był widział. Urodziwa białogłowa, przez tak długi czas igraszką losów będąca, a teraz zbliżająca się już do nieszczęść swoich kresu, ujrzawszy Antygona, poznała w nim odrazu jednego ze znaczniejszych sług swego ojca. Dlatego też nagłą nadzieję powzięła, że przy pomocy tego człeka do utraconej swej królewskiej godności powrócić może. Wiedząc, że kupca w domu niema, kazała bez zwłoki przywołać Antygona. Gdy wszedł do komnaty, zapytała nieśmiało, zali nie jest Antygonem z Famagosty, jak się to jej zdawa? Odpowiedział, że tak i przydał:
— Pewien jestem pani, że was już nieraz widziałem, nie mogę jeno przypomnieć sobie, gdzie to było. Proszę was przeto, abyście raczyli mi odkryć, kim jesteście.
Alatiel, usłyszawszy, że przybysz jest Antygonem, rzuciła mu się z płaczem na szyję i spytała go, zali jej przypadkiem w Aleksandrji nie widział? Na te słowa Antygon zaraz poznał w niej Alatiel, córkę sułtana, o której mniemano, że w morzu zginęła. Pragnął jej należną cześć oddać ale Alatiel nie dopuściła do tego, prosząc go, aby na chwilę usiadł obok niej. Uczyniwszy zadość jej żądaniu, Antygon spytał ją z czcią w głosie, jak, kiedy i skąd do tego miejsca przybyła? Wszak w całym Egipcie ze pewne to trzymają, że przed wielu już laty w morzu śmierć znalazła.
— Wolałabym, wierę, żeby się tak stało — odparła Alatiel — nie potrzebowałabym bowiem wieść takiego życia, jakie wiodłam.
Rzekłszy to, znów gorzko płakać poczęła. Antygon rzekł: — Nie dręczcie się i nie smućcie przed czasem, pani! Raczcie lepiej mi opowiedzieć wasze nieszczęścia i całe życie wasze. Ani chybi przy pomocy bożej rzeczy pójdą tym trybem, że na wszystko zaradzenie skuteczne znajdziemy.
— Gdy patrzę na ciebie, Antygonie, — rzekła Alatiel — zdawa mi się, że widzę mego ojca. Pod wpływem tego tkliwego uczucia, jakie do niego żywię, odkryję ci wszystko szczerze, chociaż mogłabym się przecie do niczego nie przyznawać. Nie wielu jest na świecie ludzi, coby mnie równie mili byli, jak ty. Dlatego też wyznam ci to, co pośród największych nieszczęść moich zawsze taiłam przed światem. Jeżeli po wysłuchaniu mojej spowiedzi, uznasz za stosowne dopomóc mi jakimkolwiek sposobem do odzyskania dawnych godności, proszę uczyń to. Jeżeli jednak rzecz ta niemożebną ci się wyda, zaklinam cię, abyś nikomu na świecie nie mówił, żeś mnie widział albo słyszał o mnie cokolwiek.
Rzekłszy to, opowiedziała mu z płaczem wszystkie przypadki swoje, od rozbicia się okrętu przy brzegach Majorki, aż do chwili ich spotkania. Antygon, tknięty współczuciem, zapłakał z nią razem, a po chwili namysłu rzekł w te słowa:
— Ponieważ pośród tych wszystkich przeciwności, nikt nie znał prawdziwego waszego nazwiska, pani, przyrzekam wam więc, że powrócę was ojcu, jeszcze milszą niż kiedykolwiek, a potem i żoną króla Algarwii uczynię.
Gdy Alatiel spytała, jak tego dokona, Antygon uwiadomił ją szczegółowie, co zrobić należy. Aby zasię z powodu zwłoki, jakieś zawikłania nie wynikły, powrócił nie mieszkając do Famagosty i stanąwszy przed królem, rzekł:
— Możecie, jeżeli taka będzie wasza wola, panie, spełnić czyn wielce chlubny dla siebie, mnie zaś, co biedę w służbie waszej znoszę, bez nijakiej trudności korzyść wielką wyświadczyć.
— Jakim sposobem? — zapytał król.
— Do Baffy przybyła młoda i urodziwa córka sułtana, o której słuchy chodziły, że zginęła w morzu. Dla zachowania czci swojej wielu nieszczęściom podlegała, a dzisiaj w wielkim niedostatku się znajduje. Pragnęłaby ona gorąco powrócić do ojca swego. Jeżeli przystaniecie na to, aby pod moją opieką do ojca ją wyprawić, pewien jestem, że sułtan nigdy wam podobnej usługi nie zapomni.
Król, chcąc pokazać swoją naturę szlachetną, odparł, że przyzwala. Wyprawił po Alatiel posłów i na dwór w Famagosta ją sprowadził, gdzie pospołu z królową należyte przyjęcie jej zgotował. Gdy się jej pytano o jej zdarzenia, odpowiadała wedle wskazówek, przez Antygona danych. Po kilku dniach król wysłał ją do ojca ze znaczną świtą, z mężczyzn i z białogłów złożoną, której Antygon przewodził.
Nie lza wysłowić z jaką radością sułtan ją powitał. Gdy Alatiel już nieco wczasu zażyła, sułtan takoż zapragnął uznać, jak to się stało, że ocalała i że przez tak długi czas nie dała najmniejszego uwiadomienia o sobie. Alatiel, mając dobrze w pamięci pouczenia Antygona, zaczęła w te słowa:
— Dowiedz się, mój ojcze, że mniej więcej w dwadzieścia dni po moim stąd odjeździe, burza strzaskała nasz okręt i wyrzuciła go nocą na brzeg zachodni w pobliżu Aguamorta. Co się stało z ludźmi, znajdującymi się na pokładzie, nie wiem, przypominam sobie tylko, że za nadejściem dnia powróciłam do utraconych zmysłów. Tymczasem mieszkańcy okoliczni okręt spostrzegli. Zbiegli się ławą dla złupienia szczątków. Wyciągnęli mnie na brzeg pospołu z dwiema towarzyszkami. Biedne dziewice porwane zostały przez dwóch młodzieńców i uprowadzone, każda w inną stronę. Nie wiem, co się z nimi stało, bowiem nigdy już słuch o nich do mnie nie dotarł. I mnie także dwóch młodzieńców za włosy schwyciło; płakałam i broniłam się ze wszystkich sił. Zaciągnęli mnie do pobliskiego lasu. Nagle z lasu wynurzyło się czterech jeźdźców. Gdy prześladowcy moi ich ujrzeli, natychmiast puścili mnie, a sami rzucili się do ucieczki. Czterej konni, którzy ludźmi znacznymi mi się wydali, przybliżyli się do mnie i jęli mi mnóstwo pytań zadawać. Ja także wiele mówiłam, ale nie mogliśmy się pojąć nawzajem. Naradziwszy się z sobą, posadzili mnie na rumaka i zawieźli do klasztoru mniszek. Nie wiem, co przeoryszy powiedzieli dość, że przyjęta zostałam nader uprzejmie. Uwielbiałam pospołu z niemi Św. Cresci z Val Cava, do którego szczególne nabożeństwo żywią. Gdy już pewien czas z niemi pozostawałam i nauczyłam się trochę ich mowy, spytały mnie się kim jestem i skąd pochodzę. Wiedząc, gdzie się znajduję i obawiając się, że gdy poznają prawdę, przegnać mnie mogą, jakoże do ich religji nie należę, odparłam, że jest córką pewnego znacznego człeka z Cypru, który mnie wysłał do przyszłego małżonka na Kretę. Na nieszczęście okręt tutaj uległ rozbiciu. Nie raz i nie dwa przy różnych okolicznościach ze strachu obyczajów ich przestrzegałam. Zapytana przez przeoryszę, zalibym na Cypr powrócić nie chciała, odparłam, że niczego tak nie pragnę, jak tego powrotu. Przeorysza, dbając o moją przystojność białogłowską, nie chciała mnie powierzyć nikomu z tych, co na Cypr jechali. Przed dwoma miesiącami przybyło do klasztoru kilku szlachciców z Francji wraz ze swemi żonami. Jedna z nich była krewniaczką przeoryszy. Ta, usłyszawszy, że udają się do Jerozolimy, aby odwiedzić grób tego, kogo Bogiem swym zowią (zabit od Żydów, jest on tam pono pogrzebiony) poleciła mnie im, prosząc, aby mnie na Cypr, do ojca odwieźli. Musiałabym długo w słowach się szerzyć, chcąc opowiedzieć, jakiemi staraniami i względami panowie ci i ich żony w czasie podróży mnie otaczali.
Wsiedliśmy na okręt a po kilku dniach przypłynęliśmy do Baffy. Zatrudniło mnie to nie mało, bowiem nie znalazłam nikogo w tem mieście i nie wiedziałam, co mam powiedzieć moim przewodnikom, którzy pragnęli mnie ojcu powrócić, jak im to poleciła czcigodna matrona. Bóg jednak widać ulitował się nademną i w chwili, gdyśmy do portu zawijali, posiał na brzeg Antygona. Poznałam go natychmiast i później przyzwałam go, obracając się doń w naszym języku, ażeby nikt mnie zrozumieć nie mógł i prosząc go, aby mnie tu jako córkę powitał. Pojął zaraz w czem rzecz, wielce się z mego przybycia uradował, przyjął Francuzów, jak mu tylko na to jego skromne środki pozwalały, a później zawiódł mnie na dwór króla Cypru. Ów, przyjął mnie, a potem i do was wyprawił z taką okazałością, że tego i wysłowić nie można.
Jeśli coś jeszcze przydać trzeba, to niech dalej opowiada Antygon, który o mej historji nieraz słyszał.
— Panie mój — rzekł Antygon — obracając się do sułtana — to, coście słyszeli od księżniczki, zgadza się nawszem z jej dawniejszemi opowieściami, jakoteż ze słowami szlachciców i ich żon, co ją przywieźli na Cypr. O jednem tylko omieszkała wam powiedzieć, bowiem skromność przyrodzona zmilczeć jej kazała, a mianowicie o pochwałach, jakie z ust tych chrześcijan słyszałem, jej niepokalanego życia w klasztorze, szlachetnych i wzniosłych uczuć i przykładnych obyczajów. Nie uważała także za stosowne wspomnieć wam o żalu i łzach, jakie przewodnicy jej wylewali przy pożegnaniu. Gdybym chciał powtórzyć wszystko, co mówili, nie starczyłoby dzisiejszej nocy i dnia jutrzejszego. Poprzestanę jeno na uwiadomieniu was, że pysznić się możecie z posiadania najzacniejszej i najcnotliwszej córki, jaką kiedykolwiek miał na ziemi władca, koronę na skroniach noszący (tak panowie francuzcy powiadali i tak ja sam pomiarkowałem).
Sułtan, niezwykle uszczęśliwiony, wspaniałą ucztę wyprawił. Prosił także wielokroć razy Boga, aby dał mu możność odwdzięczenia się kiedykolwiek za usługi, jego córce okazane. Obligowany był zwłaszcza królowi Cypru, który z wielką okazałością córkę mu odesłał. Po kilku dniach wyprawił Antygona z drogocennemi darami na Cypr. Wysłał też umyślnych z listami, w których osobną wdzięczność swoją mu wyrażał.
Następnie, pragnąc dokończyć tego, co rozpoczęte zostało, to jest połączyć córkę swoją z królem Algarwii, wyjaśnił mu wszystko i w liście napomknął, że jeśliby ją chciał za żonę, to niechaj po nią przyśle.
Król wielce się z tego uradował, wyprawił po narzeczoną świetne poselstwo, a później wspaniale Alatiel na swym dworze przyjął.
Alatiel, która z dziesięcioma mężami dziesięć tysięcy razy miłośnie figlowała, w łożnicę mężowską, jako rzekoma dziewica wstąpiła. Król mniemał, że on dopiero prawiczeństwa ją pozbawił. Żyła przy jego boku długo i szczęśliwie, jako królowa. Niedarmo powiadają, że od pocałunków usta nie bledną.
Damy wzdychały często, słuchając opowieści o rozlicznych przypadkach pięknej Alatiel. Któż jednak mógł wiedzieć, co było tych westchnień przyczyną? Być może, wzdychały tak nie z litości nad nieszczęściami Saracenki, lecz przez zazdrość dla jej częstych miłosnych igraszek. Ostawmy jednak na ten czas tę sprawę. Przy ostatnich słowach opowieści Pamfila wszyscy śmiechem wybuchnęli. Królowa, widząc, że opowieść już skończona, obróciła się do Elizy i dalej jej ciągnąć kazała. Eliza z wesołym uśmiechem zaczęła w te słowa:
— Obszerne jest to pole, po którem się dziś przechadzamy. Każdy w szranki wychodząc, mógłby nie jedną, lecz dziesięć opowieści do końca doprowadzić, tak wiele bowiem srogich i niespodziewanych zdarzeń fortuna na ludzi sprowadza. Wybrawszy jedno z nich, opowieść swoją zaczynam:
Gdy władza nad cesarstwem rzymskiem od Francuzów do Niemców przeszła, przyszło między temi nacjami do wielkiej nienawiści, której skutkiem uporczywa i długa wojna była. Król francuski, widząc konieczność obrony swego kraju i napaści na wroga, pospołu ze swym synem zebrał wszystkie siły swego państwa, do których dołączył jeszcze i te, co mu je krewniacy i przyjaciele przysłali, i z wielkim wojskiem na wroga wyruszył. Nim jednak to się stało, nie chcąc kraju bez rządcy ostawić, poruczył władzę nad Francją Gualtieri, grabiemu Antwerpji. Grabia był wielce rozumnym i szlachetnym człekiem, przyjacielem i wiernym sługą króla, a także rycerzem w sztuce wojennej zawołanym. Król jednakowoż sądził go sposobniejszym do trudów rządzenia, niźli do czynów wojennych. Grabia jął rządzić rozumnie i sprawiedliwie, nie gardząc radami królowej i jej synowej. Aczkolwiek obie te damy powierzono jego pieczy i władzy, on wszelako należną cześć im okazywał i jak do swych władczyń się do nich odnosił.
Gualtieri był mężczyzną czterdziestoletnim, wielce urodziwym i tak obyczajnym, jak tylko szlachcic i dworzanin być nim może, krom tego był najpowabniejszym i najwdzięczniejszym rycerzem swego czasu, troskającym się wciąż o swój urodziwy pozór i stroje.
Gdy król wraz z synem na wojnie przebywał, grabiemu umarła żona, ostawiając mu dwoje maleńkich dzieci: chłopca i dziewczynkę. W tym czasie Gualtieri ciągłe na dworze bawił, odwiedzając królowę i jej synową i rozprawiając z niemi o potrzebach państwa. Żona młodego króla obróciła nań swoją uwagę i zważywszy jego urodę i polerowne obyczaje, tkliwą miłość do niego uczuła. Widząc się świeżą i młodą i wiedząc, że grabia bez żony ostał, sądziła, że nie trudno jej będzie miłość jego pozyskać. Nie było innych przeszkód jak wstyd, aliści postanowiła go przemóc i odkryć Gualtieri szczerze tajemnicę serca swego. Pewnego dnia, będąc sama, posłała po grabiego, pod pokrywką, że chce się naradzić z nim nad sprawami państwa. Gualtieri, który nie podejrzewał wcale, jakie są zamysły księżniczki, przybył bez zwłoki. Usiadł obok niej w komnacie, gdzie byli sami, a później spytał się, dla jakiej przyczyny go przyzwała. Aliści księżniczka milczała. Wreszcie miłością pobudzona, czerwona od wstydu i cała drżąca, zaczęła mówić urywanym głosem i z płaczem napoły.
— Najmilszy mój przyjacielu i władco! Jako człek rozumny bez trudu pojąć możecie, jak wielka jest skłonność i słabość zarówno mężczyzn, jak i białogłów, zrozumiecie takoż, dlaczego u niewiast z większą siłą niedostatki te występują. Sprawiedliwy sędzia nie wymierzy jednakiej kary za ten sam grzech, popełniony przez różne osoby i w różnych okolicznościach. Któż nie zgodzi się na to, że biedny człek albo uboga białogłowa, którzy w pocie czoła na życie pracują, o wiele większej godni są nagany, gdy się urokowi i powabom miłości poddaję, niźli bogata dama, na próżnowaniu czas swój trawiąca i zwyczajna posiadać wszystko, czego zapragnie. Dlatego też mniemam, że dostatki i swoboda w znacznej mierze usprawiedliwiają kobietę, która zbytkiem otoczona, głosowi miłości ulega. Jeśli zaś wybierze nadto za przedmiot swego uczucia rozumnego i dzielnego kochanka, wydaje mi się nietylko godną pobłażania, ale i całkiem usprawiedliwioną. Zdawa mi się, że we mnie oba te warunki się łączą, a przytem do miłości przynaglają mnie jeszcze i inne przyczyny, jak moja młodość i nieobecność męża. Niechajże to wszystko w oczach waszych będzie wytłumaczeniem mojej gorącej miłości i niechaj was przekona, tak jak każdego rozumnego człeka przekonać winno. Gdy się tak stanie, proszę, abyście mi nie odmawiali pomocy swojej i rady. Powiem wam jeszcze, że w czasie nieobecności męża, chuciom moim cielesnym ani sile miłości stosownego nie mogę dać odporu.
Jakże zresztą mogę przeciwiać się temu, czego zwalczyć nie jest w stanie nietylko słaba białogłowa, ale i każdy z silnych mężów, których codzień miłość zwycięża i hołduje. Pędząc życie swoje wśród dostatków i próżnowania, jako to sami widzicie, ulec namiętności musiałam. Wiem sama najlepiej, że to rzecz sromotna, aliści, jeśli wszystko w tajności pozostanie, zaledwie mój postępek za nieobyczajny poczytać będzie można. Kupido był dla mnie tak łaskawy, że nietylko mi rozumu nie odjął przy wyborze kochanka, ale jeszcze wskazał na was jako na człeka mojej miłości godnego. Mniemam, że się nie mylę, poczytując was za najurodziwszego, najdworniejszego i najmądrzejszego rycerza, jakiego w naszem królestwie spotkać można. Ja żywię bez męża, wy bez żony ostaliście! Błagam was tedy, w imię afektu mego do was, ulitujcie się nad młodością moją, która zaiste z waszej przyczyny, jak lód od ognia topnieje.
Gdy słowa te wyrzekła, łzy rzuciły się do jej oczu z taką siłą, że już nic powiedzieć nie mogła, chocia i chciała jeszcze wiele zaklęć i próśb do grabi obrócić. Skłoniła jeno głowę, jakby zbytkiem uczuć zwyciężona i płacząc osunęła się na piersi Gualtieri. Grabia, jako rycerz prawy, surowemi słowy zgromił tę jej namiętność bezrozumną, a widząc, że dama chce mu się rzucić na szyję, odepchnął ją i rzekł, iż prędzej da się poćwiartować lub kołem połamać, niż sobie albo komukolwiek na taką zakałę czci swego pana pozwoli.
Księżniczka, usłyszawszy to, zapomniała w jednej chwili o swojej miłości i w porywie pierwszego gniewu zawołała:
— Mniemasz, że pozwolę z podobną wzgardą moje pragnienia odtrącać? Klnę się, niegodny rycerzu, który chcesz mojej śmierci, że ja ciebie pierwej żywota pozbawię.
Rzekłszy te słowa, schwyciła się za włosy, potargała je, a później rozerwała na sobie szaty i jęła krzyczeć z wszystkich sił:
— Na pomoc, na pomoc! Grabia Antwerpji gwałt mi zadać pragnie!
Grabia, obawiając się podłej zawiści dworaków więcej, niźli czystego sumienia swego i wiedząc, że oskarżeniom księżniczki łatwiej uwierzą, niż jego niewinności, opuścił co żywo komnatę i pałac i uciekł do swego domu. Tam, nie tracąc po próżnicy czasu, dziatki swoje na konia wsadził, sam na siodło wskoczył i pomknął jak wicher w stronę Calais.
Tymczasem na krzyki księżny zbiegła się siła ludzi. Ci, ujrzawszy ją w takim nieładzie, nietylko słowom jej uwierzyli ale krom tego, przypomniawszy sobie układność, dworność i frantostwo grabi, ku tej myśli przyszli, że rycerz oddawna już do tego haniebnego celu zmierzał.
Rzucili się więc pełni gniewu na dom Gualtieri, aby rycerza uwięzić. Nie znalazłszy go, zagrabili całą jego majętność i dom zburzyli. Wieść o tem zdarzeniu doszła w końcu do króla i jego syna. Ci, zapaleni gniewem, skazali grabię wraz z jego potomstwem na wieczne wygnanie i wielką nagrodę przyrzekli temu, kto go dostawi żywym lub umarłym.
Tymczasem Gualtieri zrozpaczony tem, że z niewinnego na skutek swej ucieczki stał się przestępcą, zdążył przebrać się wraz z dziatkami do Calais, nie będąc od nikogo poznany, a wkrótce potem dostał się do Anglji. Wdziawszy na się wielce nędzne szaty, przybył do Londynu. Nim wszedł do miasta, zalecił dzieciom swoim dwie rzeczy: cierpliwość w znoszeniu nędzy i nieszczęść, w które los niewinnie je wtrącił i tajemnicę najściślejszą przed wszystkimi, skąd pochodzą i kto jest ich rodzicem. Syn Gualtieri liczył zaledwie osiem lat; córka, zwana Violantą, nie więcej jak siedem. Mimo tak młodego wieku, dzieci pojęły wybornie pouczenia ojca i dowiodły tego później czynami. Gualtieri postanowił, że lepiej będzie jeśli dzieciom zmieni imiona, dlatego też przezwał chłopca Perrotto, a dziewczynę, Giannettą. Przebrawszy się w łachmany, podobne do tych, co je żebracy francuscy noszą, weszli do Londynu i o jałmużnę prosić jęli. Pewnego dnia, kiedy trafunkiem znajdowali się w kościele, zdarzyło się, że pewna dama, żona jednego z marszałków króla angielskiego, wychodząc z głównej nawy, ujrzała grabiego i jego dzieci, proszących o wsparcie. Dama spytała go, skąd jest rodem i zali to jego dzieci? Odparł, że pochodzi z Pikardji i że musiał porzucić kraj ojczysty pospołu z temi drobnemi dziećmi, z powodu pewnego występnego czynu, jaki popełnił jego najstarszy syn, hultaj niegodziwy.
Szlachetna i tkliwa dama popatrzyła na dzieweczkę, którą wielce wdzięczną i urodziwą znalazła i rzekła w te słowa:
— Jeżeli się zgodzisz, przyjacielu, wezmę do siebie tę miłą dzieweczkę. Gdy na uczciwą kobietę wyrośnie, zatroskam się o to, aby w stosownym czasie dobrze za mąż ją wydać i wianem obdarzyć.
Grabiemu bardzo te słowa do serca przypadły. Zaraz swą zgodę wyraził i wylewając łzy, polecił córkę łaskom damy. Znalazłszy dobry schron dla Giannetty, postanowił nie pozostawać tu dłużej. Przeszedł całą wyspę o żebranym chlebie, pospołu z Perrottem i wreszcie przybył do księstwa Walji, srodze zmęczony, bowiem do chodzenia piechotą nie był nawykły. W księstwie Walji przemieszkiwał drugi marszałek króla, człek wielce bogaty i trzymający na swym dworze liczną służbę. Grabia ze swym synem często na dwór ten zachodził, bowiem nie skąpiono mu tam strawy. Na dziedzińcu zamku bawił się zwykle syn marszałka, pospołu z synami szlachciców, biegając, skacząc i inne igraszki czyniąc. Perotto przyjmował nieraz w tych igrach udział, taką zręczność po sobie pokazując, że zawsze w każdej sztuce nad innymi brał przodek. Marszałek, przyglądający się igraszkom dzieci, wielce sobie w zręczności i zachowaniu się chłopca upodobał i zapytał, kim on by był? Odpowiedziano mu, że jest synem nędzarza, który nieraz do zamku po jałmużnę przychodzi.
Marszałek kazał żebrakowi powiedzieć, że radby był zatrzymać jego syna przy sobie. Grabia, który o nic lepszego Boga prosić nie mógł, zgodził się na to chętnie, chocia ciężko mu było z synaczkiem się rozstawać. Poczem uspokojony o los syna i córki, opuścił Anglję i przebrał się do Irlandji. Przybywszy do miasta Stanford, przystał na służbę do pewnego rycerza, i spełniał najniższe posługi, do jakich są obligowani masztelarze i inni słudzy. Nie będąc od nikogo uznany, w trudach i niewczasach życie pędził. Tymczasem Violanta, Giannettą zwana, żyła u szlachetnej damy w Londynie, wyrastając na mądrą i wielce urodziwą panienkę. Dama, jej mąż i wszyscy, co ją znali, w osobliwym stopniu łaskami i przychylnością swoją ją darzyli. Nie było nikogo, coby pomiarkowawszy jej obyczaje, pozór i dworność, nie rzekł, iż godna jest największej szczęśliwości i czci. Dama, która ją od ojca wzięła, wiedziała o nim tylko to, co on jej sam o sobie opowiedział, umyśliła więc wydać ją zamąż stosownie do jej niskiej kondycji. Aliści Bóg, sprawiedliwy sędzia dzieł ludzkich, wiedział, że szlachetna dzieweczka niewinnie za cudzy grzech poniżona została i dlatego całkiem inaczej ustanowił. Szlachetnej panience nie sądzone było wstąpić w stadło z człekiem podłego stanu; to, co się z nią stało, trzeba przypisać szczególnej łasce bożej. Marszałek i jego żona mieli tylko jednego syna, którego czułą miłością darzyli, nie tylko dlatego, że był ich dzieckiem, ale takoż dla cnót jego, przymiotów i urodziwej postaci. Ów młodzian, o sześć lat starszy od Giannetty, wdziękiem i pięknością jej oczarowany, tak się w niej zakochał, że o żadnej innej myśleć już nie chciał. Ponieważ jednak mniemał, że jest to dzieweczka niziuchnego stanu, nie miał śmiałości poprosić rodziców o przyzwolenie poślubienia jej, a nawet obawiał się zdradzić ze swym afektem, bowiem myślał, że go osądzą surowie za wybranie tak niegodnego przedmiotu miłości.
Skryte płomienie tem większą udrękę mu sprawiały. Z tego poszło, że ciężko zachorzał. Zwołano co najtęższych medyków, aliści ci, jakkolwiek uważnie za objawami niemocy śledzili, przecie żadną miarą wpaść nie mogli na jej właściwą przyczynę i poczęli już o uzdrowieniu wątpić. Rodzice otroka w tak wielką boleść i melankolję popadli, że większej siły ludzkie przenieśćby już nie mogły. Nieraz i nie dwa błagali go, aby im odkrył przyczynę swego cierpienia, on jednakoż tylko im westchnieniami odpowiadał i mówił, iż czuje swój bliski koniec. Pewnego dnia przy łożu chorego siedział młody, wielce uczony lekarz, trzymając go za rękę i puls mierząc. W tym trakcie do komnaty weszła Giannetta, która o chorego miała troskliwe staranie przez cześć, jaką dla jego matki żywiła. Młodzieniec, ujrzawszy ją, poczuł, że w sercu jego zwiększają się miłosne płomienie, przez co i puls począł bić silniej, niż zazwyczaj. Medyk to zaraz z wielkiem zadziwieniem zauważył i jął badać, jak długo trwać będzie to przyśpieszone bicie. Gdy Giannetta wyszła z komnaty, puls osłabł. Wówczas zdało się medykowi, że odkrył prawdziwą przyczynę choroby. Trzymając po dawnemu chorego za rękę, kazał przywołać Giannettę, pod pozorem, że chce się jej o coś zapytać. Giannetta zjawiła się nie mieszkając; nim jeszcze przez próg komnaty przestąpiła, już puls z pierwszą mocą bić począł, a później znów po jej wyjściu osłabł. Wówczas medyk, upewniony już, co do słuszności swoich podejrzeń, podniósł się i wziąwszy na stronę rodziców, rzekł do nich:
— Uzdrowienie waszego syna nie zależy od kunsztu lekarzy, spoczywa ono w rękach Giannetty, którą młodzieniec miłuje z całej duszy, jak to poznałem z różnych znaków. Ona, zasię jak ze wszystkiego wnosić można, ani się nawet tego domyśla. Jeśli wam życie jego miłe, osądźcie sami, co wam czynić wypada.
Marszałek i jego żona ucieszyli się wielce, ponieważ wiedzieli już, jakiego środka trza użyć, aby syna ocalić. Nie było im jednak po myśli synowi za żonę Giannettę dawać. Po wyjściu lekarza, udali się do komnaty chorego.
— Synu mój — rzekła matka — nigdybym nie uwierzyła, że będziesz mógł ukrywać przedemną jakiekolwiek z swoich pragnień, a zwłaszcza to, które niespełnionem będąc, do takiego cię przywodzi stanu. Mogłeś być przecie pewien, że niema na świecie takiej rzeczy, którejbym dla ciebie nie uczyniła, choćby ona i niegodną była. Mimo, żeś mi to zataił, Bóg okazał się bardziej litosny dla cię, niż ty sam dla siebie, i, aby cię od śmierci uchronić, ukazał mi przyczynę niemocy twojej. Wiem, że jest nią zbytek miłości, jaką żywisz do pewnej dzieweczki. Nie trza ci się było wstydzić swego afektu, bez względu na to kimby i twoja wybranka była. Wiek twój miłości się domaga i powiem ci nawet, że gdybyś nie miłował, gorsze mniemaniebym o tobie miała. Zatem nie sromaj się przedemną, mój synu, jeno szczerze wszystkie pragnienia swoje mi odkryj. Zbądź się melankolji i tej myśli przykrej, co niemoc twoją powoduje, nabierz otuchy i pamiętaj, że niema na świecie nic takiego, czegobym dla cię nie uczyniła, bowiem miłuję cię bardziej, niż życie własne. Porzuć więc wstyd fałszywy i strach i rzeknij mi, jak i czem mogę ci w twojej miłości dopomóc? Jeżeli obaczysz, że nie uczynię wszystkiego, co w mojej mocy leży i że do pomyślnego skutku rzeczy nie przywiodę, będziesz mógł mnie nazwać najokrutniejszą matką, jaka kiedykolwiek dzieci na świat wydała.
Młodzieniec, usłyszawszy słowa matki, najpierw się ze wstydu zarumienił, lecz później pomyślawszy, że nikt skuteczniej od niej w tej sprawie mu nie dopomoże, przemógł wstyd i rzekł:
— Jeśli, droga matko, do tych pór moją miłość skrywałem, to przyczyną tego było, iż patrząc na wielu ludzi, to przeświadczenie wyniosłem, iż gdy człowiek do sędziwego wieku przychodzi, nie chce wspominać o tem, że i sam był kiedyś młodym. Aliści, widząc po waszych słowach, że jesteście pełni wyrozumienia, nie tylko nie będę przeczył temu, czego się domyślacie, lecz i szczerze wam wszystko wyznam pod warunkiem, że zdziałacie wszystko, aby swoją obietnicę wypełnić, tak abym wrychle do zdrowia mógł powrócić.
Dama (która, zamyśliwszy już coś, zbytnio wierzyła w uskutecznienie swoich zamysłów, chocia nie sądzone im było spełnić się w takiej właśnie postaci) ponowiła swoje zaręczenia, prosząc, aby uwiadomił ją o swoich pragnieniach, i przyrzekając, że bez odwłoki całą sprawę uładzi, zgodnie z jego życzeniem.
— Do tego stanu, w jakim mnie teraz widzicie — rzekł młodzieniec — dowiodła mnie nieszczęśliwa miłość do Giannetty. Jej piękność, obyczajność i nieśmiałość, co mi afektów swych wyznać nie dozwalała, a takoż obawa zdradzenia się z mą miłością przed kimkolwiek — oto, co mnie w niemoc wtrąciło. Jeśli się wam nie uda dopełnić w tej czy innej postaci tego, coście mi obiecali, bądźcie pewni, że nie będę żył już długo.
Matka widząc, że teraz nie czas gromić syna, przeciwnie, że raczej otuchy dodawać mu należy, odparła z uśmiechem:
— Czyż trza było, mój synu, dla tej przyczyny aż w chorobę popadać? Bądź teraz cierpliwy, pozwól mi działać, a obaczysz, że do zdrowia powrócisz.
Młodzieniec, pełen nadziei, zaczął wkrótce do sił przychodzić; matka, wielce tem uradowana, myślała tylko nad tem, jakby spełnić daną mu obietnicę.
Pewnego dnia przywołała Giannettę i łaskawemi, a żartobliwemi słowy wypytywać ją jęła, zali ma jakiego miłośnika? Ginnetta pokraśniała od wstydu i rzekła:
— Niestosowna to rzecz myśleć o miłości, gdy się jest biedną dziewczyną, wygnaną z domu i żyjącą z łaski obcych ludzi, tak jak ja.
— Jeśli kochanka niemasz — odparła dama — to, gdy tylko zechcesz, my ci go znajdziemy. Będziesz z nim żyła szczęśliwie, ciesząc się swoją pięknością. Nie przystoi przecie tak urodziwej dzieweczce bez miłośnika ostawać.
— Szlachetna pani — rzecze Giannetta — wziąwszy mnie od ojca-nędzarza, wychowywaliście mnie jak córkę rodzoną; za to gotowa jestem być wam posłuszną we wszystkiem, w tem tylko jednem nie mogę się przecie poddać waszej woli i mniemam, że tak dobrze czynię. Jeśli się wam podoba dać mi męża, jego tylko miłować będę. Z dziedzictwa przodków moich nic mi nie pozostało, krom czci, której strzec i chronić będę do końca dni moich.
Odpowiedź panienki była nawszem przeciwna życzeniom damy, która chciała dopełnić obietnicy, danej synowi, i choć w głębi serca, jako wielce cnotliwa białogłowa, rację Giannecie przyznać musiała, przecie jeszcze na niej próbowała zgodę wymóc:
— Jakto, Giannetto — rzekła — a gdyby tak sam król, który jest młodym rycerzem, pragnął się cieszyć twoją miłością, zaliżbyś mu odmówiła?
— Król mógłby mi gwałt zadać — odparła Giannetta — ale mego przyzwolenia nie otrzymałby nigdy na nic, coby cnocie przeciwne było.
Dama, poznawszy jej niezachwiane przedsięwzięcie i wiedząc, że słowami nic nie wskóra, postanowiła ją wystawić na próbę. Rzekła synowi, że, skoro do zdrowia powróci, pomieści z nim Giannettę w jednej komnacie; niechajże wówczas sam stara się ją k‘temu przywieść, aby powolna mu była, bowiem jej, matce, nie przystoi rolę rajfurki odgrywać, namawiając i prosząc dziewczę, aby go względami swemi obdarzyło.
Syn jednak żadną miarą na to zgodzić się nie chciał. Stan jego zdrowia z dnia na dzień znów się pogarszać począł. Dama, spostrzegłszy to, jawnie i szczerze wszystko Giannecie powiedziała, aliści ta jeszcze bardziej nieustępliwą się okazała. Wówczas oznajmiła o wszystkiem mężowi. Chocia im i ciężko to przyszło, postanowili dać synowi Giannettę za żonę, bowiem woleli widzieć syna żywego z nierówną mu stanem żoną, niźli go bez żony na marach oglądać. Tak też i uczynili. Giannetta, wielce uszczęśliwiona, gorące dzięki Bogu złożyła za to, że nie zapomniał o niej. Nie zdradziła jednakoż prawdziwego pochodzenia swego i dalej za córkę Pikardczyka uchodziła.
Młodzieniec wkrótce do zdrowia przyszedł, a po zawarciu ślubu jął używać bez przeszkód dozwolonych rozkoszy.
Perotto, który w księstwie Walji na dworze marszałka angielskiego króla pozostał, wyrósł na dzielnego młodzieńca. Z każdym dniem zyskiwał coraz większą łaskę u pana swego. Nie było na całej wyspie nikogo, coby mógł mu sprostać na turniejach, w robieniu bronią i w innych rycerskich ćwiczeniach. Dlatego też powszędy jako Perotto, syn Pikardczyka zasłynął. Bóg, który o jego siostrze nie zapomniał, i o nim także pomyślał. Gdy w Anglji wybuchł mór, połowa mieszkańców życie utraciła, nie mówiąc już o tem, że wielu z tych, co przy życiu ostali, salwowało się ze strachu ucieczką do innych krajów — dzięki czemu cała wyspa sprawiała wrażenie opustoszałej. W czasie zarazy umarł opiekun Perotta, marszałek, zeszli także z tego świata: jego syn, żona, bracia, siostrzeńcy i przyjaciele. Ocalała tylko jedna córka marszałka oraz Perotto. Gdy mór srożyć się przestał, dzieweczka poszła za mąż za Perotta. Wiedziała, że jest on człowiekiem rozumnym i szlachetnym i dlatego też, idąc za radą niektórych sąsiadów, wybrała go sobie na męża i uczyniła go panem majętności, które jej w dziedzictwie przypadły. Król angielski, uwiadomiony o śmierci marszałka i o szczególnych przymiotach Pikardczyka — Perotta, następcą zmarłego, czyli marszałkiem go mianował.
Taki był szczęśliwy los dwojga dzieci grabiego Antwerpji, które był on porzucił jakby na pewną zgubę.
Minęło już osiemnaście lat od chwili, gdy grabia Antwerpji uszedł z Paryża. Gualtieri, żyjąc przez ten cały czas w Irlandji i siła przeciwności znosząc, wielce się zestarzał. Pragnął dowiedzieć się, co się z jego dziećmi stało, zwłaszcza, że nie obawiał się już być poznanym; pozór jego był już całkiem od dawnego jego wyglądu odmienny (dzięki nieustawnym, ciężkim trudom grabia czuł się krzepszym niż dawniej, gdy to żył pośród wygód i wczasów). Pożegnawszy się z Irlandczykiem, u którego przez tak długi czas przebywał, udał się, w nędzne przyodziany szaty, do tego miasta w Anglji, gdzie Perotta pozostawił. Dowiedziawszy się, że Perotto został marszałkiem i wielkim panem i ujrzawszy go w dobrem zdrowiu, wielkiej radości doznał, aliści nie chciał dać się poznać synowi do tego czasu, póki nie uzna, gdzie się Giannetta znajduje. Znowu tedy w drogę wyruszył i do Londynu przybył. Tutaj, zasięgnąwszy ostrożnie wiadomości o damie, której córkę swą powierzył, zasłyszał, że Giannetta wyszła za mąż za jej syna. Na wieść o tem tak niewymowną pociechę uczuł, że wszystkie dawne przeciwności małemi mu się być wydały; znalazł bowiem swoje dzieci przy życiu, zdrowe i szczęśliwe. Żądny obaczenia córki, jął krążyć jako żebrak w pobliżu jej domu. Pewnego dnia Giachetto Lamiens (tak się zwał mąż Giannetty), ujrzawszy starca - nędzarza, wielką litość do niego poczuł i dlatego przykazał słudze do domu go sprowadzić i nakarmić go, w imię miłości Chrystusa. Sługa chętnie wolę swego pana wypełnił. Giannetta obdarzyła już męża kilkorgiem dzieci, z których najstarsze dziewiąty rok życia liczyło. Były to najpiękniejsze i najmilsze dziatki na świecie. Obaczywszy starego grabię, w czasie gdy ten jadł wieczerzę, okrążyły go i jęły się z nim witać czule, tak jakby tajnem przeczuciem wiedzione, odgadły, że jest on ich dziadem. Grabia, wiedząc, że dziatki są jego wnuczętami, hołubił je i tulił, w czem dzieci tak sobie upodobały, że mimo wołania swego preceptora odejść od niego nie chciały.
Giannetta, wołania te usłyszawszy, wyszła z komnaty i zagroziła dzieciom, że ich ukarze, jeśli się swego preceptora słuchać nie będą. Dziatki rzekły z płaczem, że chcą ostać ze staruszkiem, który ich bardziej miłuje, niż preceptor, co usłyszawszy Giannetta i grabia serdecznie się uśmieli.
Grabia podniósł się i pozdrowił panią domu, nie jak ojciec swoją córkę rodzoną, lecz jak żebrak bogatą damę. Na widok Giannetty wielką radość w głębi serca uczuł, aliści ona nie poznała go wcale, bowiem do tego stopnia pozór jego się odmienił. Ów brodaty, chudy, o ciemnej barwie oblicza starzec, podobniejszy był do każdego innego na świecie człowieka, niźli do grabiego Antwerpji.
Giannetta, widząc, że dzieci nie chcą odejść od starca i że uderzają w płacz, gdy się je chce siłą zabrać, rzekła preceptorowi, aby je w spokoju zostawił. Wkrótce potem wszedł do komnaty ojciec Giachetta, któremu preceptor całą historję opowiedział.
Rodzic Giachetta, będąc niechętny Giannecie, rzekł:
— Ostawcie ich złemu losowi, jaki Bóg im przeznaczył. Są takiemi, jakiemi być powinny, zgodnie ze swem pochodzeniem. Matka ich jest córką włóczęgi i nędzarza, cóż zatem dziwnego, że lgną do żebraka?
Słowa te boleśnie zraniły grabiego. Jednakoż zniósł w milczeniu tę obelgę, jako i wiele innych zniewag w przeszłości znosił.
Mąż Giannetty, Giachetto, obaczył z jaką przychylnością dzieci starca, czyli grabiego przyjmują; chocia niezbyt mu to miłem było, przecie tak ich miłował, że chcąc im łez oszczędzić, rozkazał, aby starzec w jego domu pozostał, jeśli tylko do jakiej roboty się nadać będzie mógł. Starzec odparł, że pozostałby chętnie, jednakoż nie zna się na niczem innem, jak tylko na obejściu z końmi, czem przez całe życie swoje się zajmował. Oddano mu zatem pod nadzór jednego konia; cały wolny czas na zabawach z dziećmi spędzał. W czasie, gdy los takiemi drogami wiódł grabiego Antwerpji i jego dzieci, król francuski, który długi rozejm z Niemcami ustanowił, zszedł z tego świata. Na tron wstąpił jego syn, przez którego małżonkę grabia wygnany został. Gdy tylko czas zawieszenia broni upłynął, król francuski okrutną wojnę z Niemcami rozpoczął. Angielski król, będący jego krewniakiem, przysłał mu na pomoc swoje wojska, pod dowództwem marszałka Perotta i syna marszałka, Giachetta Lamiens. Pospołu z tym ostatnim ruszył na wojnę dzielny starzec, to jest grabia Antwerpji. Służył on przez długi czas przy armji, jako masztalerz, nie będąc od nikogo poznany. Jako człek mądry i wielką eksperjencję w rzeczach wojennych mający, radami swemi więcej pożytku przynosił, niżby się tego po nim ktokolwiek spodziewać mógł. Zdarzyło się, że w czasie wojny królowa Francji ciężko zaniemogła. Widząc się bliską zgonu, wyrzutami sumienia nękana, wyspowiadała się szczerze ze wszystkich grzechów arcybiskupowi z Rouen, znanemu powszechnie z pobożności i zacności. Wyznała mu takoż ciężką krzywdę, jaką wyrządziła grabiemu Antwerpji. Cały przebieg tej sprawy opowiedziała nietylko jemu, ale i wielu przytomnym, prosząc ich, aby wymogli na królu, by przywrócił grabiego, jeśli ten jeszcze żyje, do dawnych praw i godności, jeżeli zaś umarł, to aby dziedzictwo na jego dzieci przeszło.
Wkrótce potem królowa zeszła z tego świata i z należną czcią pogrzebana została.
Gdy król o tej spowiedzi żony swojej usłyszał, srogi żal uczuł z powodu krzywdy, wyrządzonej tak szlachetnemu człowiekowi i rozkazał natychmiast w całej armji i po całym kraju obwołać, że kto mu da najmniejsze uwiadomienie o grabi lub o jego dzieciach, sowitą nagrodą obdarzony zostanie, bowiem jak to królowa na łożu śmierci wyznała, Gualtieri nie winien jest występku, za który na wygnanie skazany został. Król postanowił zatem do pierwotnego go stanu przywrócić. Grabia, służący za prostego masztalerza, usłyszawszy o obwieszczeniu, udał się zaraz do Giachetta i poprosił go, aby z nim razem do Perotta się udał, chce im bowiem pokazać to, czego król szuka.
Gdy się zeszli we trzech, grabia, który już pragnął prawdziwe imię swe odkryć, rzekł:
— Perotto, przytomny tutaj Giachetto pojął za żonę twoją siostrę, aczkolwiek żadnego wiana nie miała. Aby jednak siostra twoja nie była bez wiana, pragnę, by on, a nie kto inny, otrzymał tę znaczną nagrodę, jaką król obiecał za otrzymane o tobie wieści. Niechaj oznajmi, że jesteś synem grabiego Antwerpji, że jego żoną jest twoja siostra, Violanta i że ja wreszcie jestem waszym ojcem, grabią Antwerpji. Perotto, usłyszawszy to i bacznie na starca spojrzawszy, poznał w nim swego rodzica. Rzucił mu się do nóg z płaczem, a potem objąwszy go, rzekł:
— Niech będzie po tysiąc razy błogosławiona ta chwila, w której powróciłeś do nas, mój ojcze!
Giachetto, na słowa grabi i na postępek Perotta, tak osłupiał, że w pierwszej chwili nie wiedział, co mu uczynić należy. Jednakoż nie wątpiąc, że wszystko jest prawdą rzetelną, zawstydził się za swe słowa niesprawiedliwe, z jakiemi nieraz do swego masztalerza się obracał, i padł mu również ze łzami do stóp, błagając go o przebaczenie za wszelkie urazy.
Grabia, podniósłszy go, dobrotliwie mu wybaczył. Długo we trzech gawędzili, ze łzami przeszłość wspominając i z teraźniejszego szczęścia się ciesząc. Giachetto i Perotto pragnęli, aby grabia zaraz w stosowne szaty się przebrał, ale Gualtieri żadną miarą na to przystać nie chciał. Domagał się, aby Giachetto pierwej obiecaną nagrodę otrzymał i aby zaprowadził go przed króla w tem samem nędznem odzieniu, dla tem większego zawstydzenia władcy. Giachetto w towarzystwie grabi i Perotta stanął przed obliczem króla i oznajmił, że przedstawi mu grabiego i jego syna, jeśli tylko nagroda naznaczona go nie minie. Król natychmiast kazał przynieść podarki, których świetność zdumieniem obecnych przejęła i polecił wręczyć mu je, gdy tylko upragnionej wiadomości dzieli. Wówczas Giachetto obrócił się i wysunąwszy przed króla swego masztalerza i Perotta, rzekł:
— Oto, Wasza Królewska Mość, ojciec i syn; córki, która jest moją małżonką niemasz tutaj, ale jeśli Bóg pozwoli i ją wkrótce obaczycie.
Król, słowa te usłyszawszy, spojrzał na Gualtieri, a chocia ten wielce się zmienił, przecie poznał go wreszcie. Ze łzami w oczach podniósł grabiego z klęczek, ucałował go i uściskał, Perotta zasię z równą łaskawością przyjął.
Później rozkazał, aby grabiemu dano przystojne szaty, zbroję, rumaka i poczet sług. Rozkaz ten w mgnieniu oka wypełniono. Krom tego wiele uprzejmości Giachetto okazał i wypytał się go o całą jego przeszłość.
Gdy Giachetto otrzymał podarki, grabia rzekł:
— Weź te dary od szczodrego króla naszego i nie zapomnij rzec swemu ojcu, że dzieci twoje, moje i jego wnuczęta, nie pochodzą ze strony matki od żebraków i włóczęgów.
Giachetto wezwał do Paryża żonę swoją i matkę. Przybyła tam takoż żona Perotta. Dłuższy czas przebywali w Paryżu, ciesząc się ze swego szczęścia razem z grabią, którego król do dawnych majętności przywrócił i do znaczniejszych jeszcze godności, niż dawniej, go podniósł.
Później wszyscy do domów swoich powrócili. Grabia żył w Paryżu, aż do dnia swojej śmierci powszechną czcią otoczony.
Skoro Eliza tę wzruszającą opowieścią z obowiązku swego się wywiązała, podniosła się królowa Filomena, piękna i słusznego wzrostu białogłowa, mająca w rysach oblicza osobliwego wdzięku wyraz i po chwili milczenia, rzekła wesołym głosem:
— Należy przestrzegać umowy z Dioneo; tylko my dwoje mamy jeszcze opowiadać. Najpierw ja swoją historję opowiem, a Dioneo niech na koniec swoją ostawi. Sam o to bowiem, jak o szczególną łaskę, prosił.
Nieraz lud powtarza to przysłowie, że kto pod kim dołki kopie, sam w nie wpada. Trudnoby było dowieść, że te słowa są prawdą rzetelną, gdyby nie potwierdzały jej zdarzenia i przypadki życiowe. Owóż mam możność pokazać wam, miłe damy, że ludzie prawdę powiadają chcę także opowieścią tą nauczyć was ostrożności wobec oszustów.
W pewnej gospodzie w Paryżu zebrało się kilku zamożnych kupców włoskich, przybyłych do tego miasta dla różnych spraw.
Pewnego dnia po wesoło spożytej wieczerzy gawędzili o tem i o owem. Z jednego przedmiotu rozmowy na drugi przechodząc, jęli wreszcie mówić o swoich żonach, które w domu pozostały. Jeden z nich rzekł:
— Nie wiem, wierę, co moja żona teraz robi, to jeno wiem że, ja, gdy mi wpada w ręce jakaś urodziwa dzieweczka, pozostawiam na stronie miłość, jaką żonie winienem, i używam rozkoszy z ąę, która mi ją daje.
— Ja także tak czynię — rzekł drugi. Czy będę, czyli też nie będę myślał nad tem, czy moja żona przyjemności zażywa, czy jej będę ufał, czy też nie, na jedno to wyjdzie, bowiem jeśli zechce i tak jej na wodzy nie utrzymam.
Trzeci był podobnego zdania. Słowem wszyscy przytomni zgodzili się na to, że ich żony nie marnują po próżnicy pięknej pory, kiedy same w domu pozostają. Tylko jeden z biesiadników, Bernabo Zomellin z Genui, inaczej twierdził, zaręczając, że z łaski boskiej ma żonę, uraczoną wszystkiemi zaletami, jakie nie tylko białogłowie, ale i rycerzowi albo giermkowi przystoją. Drugiej takiej białogłowy w całych Włoszech nie znaleźć!
Nie tylko bowiem młoda jest jeszcze, piękna, silna i zręczna, ale i bieglejsza we wszystkich robotach białogłowskich, jak w wyszywaniu jedwabiem i innych zajęciach, od wszystkich swoich towarzyszek. Twierdził przytem, że żaden giermek ani inny sługa lepiej od niej przy stole nie usłuży, jest bowiem wielce obyczajną, przezorną i roztropną. Wychwalał w niej takie i to, że umie konia dosiadać i sokoła pięknie trzymać; pisać i czytać zasię potrafi lepiej niż niejeden kupiec. Po złożeniu jej tych pochwał, powrócił do przedmiotu poprzedniej rozmowy i przysięął, że niemasz bardziej cnotliwej i obyczajniejszej od niej białogłowy. Później dodał, że jest upewniony, iż gdyby nawet przez dziesięć lat albo i dłużej poza domem przebywał, ona nigdyby sobie na żadne plugastwo z obcym mężczyzną nie pozwoliła.
Pośród biesiadników znajdował się także młody kupiec, zwany Ambrogiuolo, który, usłyszawszy ostatnią pochwałę, jakę Zomellino żonie swej oddał, wybuchnął głośnym śmiechem i drwiąco go zapytał, zali od cesarza otrzymał ten przywilej, którym na świecie nikt krom niego, cieszyć się nie może. Na to Bernabo odparł z niejakiem pomieszaniem, że łaski tej udzielił mu nie cesarz, lecz Bóg, którego moc większa jest jeszcze.
— Nie wątpię, Bernabo — odparł Ambrogiuolo, — że wierzysz w to, co mówisz, jednakoż, według mego mniemania, nie wiele się znasz na prawdziwem rzeczy przyrodzeniu. Gdybyś się był bowiem w te sprawy lepiej zagłębił, to nie będąc człekiem głupim, wielebyś ważkich spostrzeżeń uczynił, które by ci kazały z większą ostrożnością o tej materji mówić. Abyś zasię nie pomyślał, że my, cośmy tak długo tutaj rozprawiali, jakieś osobne żonki mamy, nie takiej, jak twoja natury i że gadamy tak, nie wiedząc nic o przyrodzeniu rzeczy — chcę pomówić z tobą o tem szczegółowie. Zawżdy się słyszy, że mężczyzna jest najszlachetniejszem ze stworzeń boskich; po niem zasię zaraz kobieta idzie.
Mężczyzna, wedle powszechnego zdania, będąc doskonalszy od białogłowy, winien posiadać więcej charakteru i stałości. Kobiety są bardziej zmienne, jak tego dowodzą różne przykłady, których teraz wyliczać nie będę. Jeżeli zaś mężczyzna, o wiele od kobiety silniejszy, nie może oprzeć się białogłowie, nie tylko wówczas, gdy ona go kusi, ale i wtedy, gdy sam jest kusicielem i gdy czyni wszystko, co w jego mocy leży, aby przedmiotem swych pragnień owładnąć, (wierę, zdarza mu się to nie raz na miesiąc, lecz tysiąc razy na dzień) to, zali sądzisz, że kobieta z przyrodzenia swego od mężczyzny słabsza, nie ulegnie prośbom, pochlebstwu, podarkom i stu innym pokusom, do których pomocy przymyka miłujący ją mężczyzna? Nie wierzę, aby wbrew twierdzeniu, twoje przekonanie takie właśnie być miało. Sam rzekłeś przecie, że twoja żona jest kobietą z krwi i ciała, tak jak i inne białogłowy. Jeśli tak jest, to winna mieć te same pragnienia i równie mało siły, aby się im oprzeć. Choćby i była cnotliwszą od innych, jednak może uczynić to, co inne czynią. Nie trza temu przeczyć tak stanowczo, jak ty. Na to Bernabo odparł:
— Jestem kupcem, a nie filozofem i dlatego odpowiem ci po kupiecku. Wszystko to, o czem mówisz, przydarzyć się może białogłowom głupim, które ani wstydu, ani sumienia nie mają. Kobiety mądre bacznie czci swojej strzegą i w większej mają ją cenie, niźli mężczyźni, którzy o nią mało się troskają. Do takich właśnie białogłów moja żona się zalicza.
— Zaiste — odparł Ambrogiuolo — gdyby za każdem pofolgowaniem swej chuci, wyrastał białogłowie róg na czole, na świadectwo tego co uczyniła, to wówczas zgodziłbym się z tobą, że nie wieleby ich grzeszyło. Nietylko im jednak rogi nie wyrastają, lecz i wszystkie ślady występku giną, gdy tylko kobiety mądrze biorą się do rzeczy. Wstyd i honoru szwanki powstają tylko wówczas, gdy sprawa jawną się staje. Dlatego też czynią wszystko w ukryciu, a tylko głupie o tajemnicę nie dbają. Miej to za pewne, że tylko ta jest nieskalana, której nikt nie zapragnął albo też ta, która pragnąc, wzgardą nakarmiona została. Chocia wszystko to jest prawdą, wynikającą z przyrodzonego rzeczy porządku, przeciebym sądu mego o tem tak twardo nie wyrażał, gdybym sam już wielu kobiet na próbę nie wystawiał. Powiem ci wprost, że gdybym się znalazł w bliskości twojej świętej małżonki, w krótkim czasie przywiódłbym ją do tego, do czego już siła innych doprowadziłem.
— Wszystkie te spory i dysputy — odparł rozdrażniony Bernabo — tylko czas po próżnicy nam zabierają. Ja będę mówił jedno, ty — drugie i nic z tego nie wyjdzie. Skoro jednak przekonany jesteś, że wszystkie białogłowy są tak ustępliwe i skoro tak się chełpisz umiejętnością poczynania sobie z niemi, to, ażeby cię wywieść z błędu co do mojej żony, oświadczam, iż dam sobie głowę uciąć, jeśli ci się uda ją do swojej woli nagiąć. Jeśli zasię porażkę poniesiesz, zadowolnię się tem, że mi zapłacisz tysiąc złotych florenów.
— Bernabo — rzekł Ambrogiuolo, już sporem zapalony — gdy zakład wygram, nic mi po krwi twojej. Jeśli jednak masz ochotę obaczyć dowód prawdziwości twierdzeń moich, to postaw przeciwko memu tysiącowi pięć tysięcy. To przecie mniej, aniżeli warta twoja głowa. Chocia mi żadnego czasu nie oznaczasz, obowiązuję się pojechać do Genui i w ciągu trzech miesięcy od dnia wyjazdu z Paryża uwieść twoją żonę. Na dowód, że mi się to udało, przywiozę z sobą jej ulubione przedmioty i tyle okoliczności przytoczę, że nijakiej wątpliwości już nie będziesz mógł żywić. Musisz mi tylko dać przyrzeczenie, że przez te trzy miesiące nie pokażesz się w Genui i że o tej sprawie jednego słowa do żony swej nie napiszesz.
Bernabo zgodził się ochotnie, chocia inni kupcy, w gospodzie przytomni, chcieli do zakładu tego nie dopuścić, przeczuwając, że wielkie zło z tego wyniknąć może. Obaj przeciwnicy tak się zapalili, że wbrew przełożeniom i radom towarzyszy spisali własnoręcznie umowę, co ich wzajemnie obligowała. Gdy umowa już zawarta została, Bernabo pozostał w Paryżu, a Ambrogiuolo, nie tracąc czasu, nieodwłocznie do Genui się udał. Przebywszy tam kilka dni i zasiągnąwszy języka o obyczajach żony Bernaba i o tem, gdzie przemieszkuje, usłyszał o niej jeszcze więcej dobrego, niż z ust samego męża. Wówczas pojął, że wdał się w trudną sprawę. Jednakże, spotkawszy pewną ubogą kobietę, odwiedzającą często dom żony Bernaba i dobrze od niej widzianą, postanowił nie ustępować z placu.
Przekupił kobietę, ale tylko tego się dobił, że służka zgodziła się wnieść go w skrzyni nie tylko do domu lecz i do sypialnej komnaty cnotliwej damy. Służka uprosiła żonę Bernaba o przechowanie tej skrzyni przez kilka dni, dopóki z rzekomej podróży nie wróci. Skrzynia ostała w komnacie.
Około północy Ambrogiuolo, przekonany, że dama śpi już twardym snem, otworzył wieko wziętemi uprzednio narzędziami i chyłkiem wszedł do komnaty, w której ogarek płonął. Zważył dobrze wielkość komnaty, obrazy, wiszące na ścianach i różne przedmioty, wbijając sobie w pamięć wszystko, co było godniejsze uwagi. Potem zbliżył się do łoża, a obaczywszy, że dama wraz z małą dzieweczką, którą miała przy sobie, śpi krzepkim snem, ostrożnie odkrył ją całą i ujrzał, że naga równie jest piękna, jak i w ubraniu. Nie mógł jednakoż dostrzec jakiegoś osobnego znaku, krom znamienia pod lewą piersią, otoczonego złotemi włoskami. Później nakrył ją znów ostrożnie, hamując w sobie żądzę, którą rozgorzał na widok jej pięknego ciała. Nie wiele już brakowało, aby legł obok niej, życiem swojem azardując. Nie odważył się jednak uczynić tego, wiedział bowiem, że jest sroga i nieprzystępna. Większą część nocy na myszkowaniu po komnacie spędził. Z otwartej szafy wziął sakiewkę, pierścionek, kilka pasów i szatkę zwierzchnią i wszystko to w skrzyni swojej umieścił. Później zamknął szczelnie wieko i przebył w skrzyni jeszcze dwie noce, nie wzbudzając najmniejszego podejrzenia w damie.
Trzeciego dnia, zgodnie z ustanowieniem, staruszka powróciła po swoją skrzynię i zaniosła ją tam, skąd ją wzięła. Ambrogiuolo wylazł ze skrzyni i zapłaciwszy kobiecie umówioną sumę, powrócił pośpiesznie do Paryża z zrabowanemi przedmiotami. Zwołał wszystkich kupców, którzy byli świadkami zakładu i w ich przytomności oznajmił, że zakład wygrał, bowiem dokonał tego, co obiecał. Na dowód, że prawdę gada, opisał najpierw wygląd komnaty i obrazy, w niej się znajdujące, a później pokazał przedmioty, które rzekomo od damy w podarunku otrzymał. Bernabo musiał przyznać, że opis komnaty zupełnie z prawdą się zgadza i że przedstawione przedmioty w istocie własność jego żony stanowiły; zauważył jednak, że Ambrogiuolo mógł się dowiedzieć o wyglądzie komnaty od sług, a takoż w podobny sposób rzeczy te otrzymać. Jeśli zatem innych dowodów nie przedłoży, to jeszcze nie jest rzeczone, aby zakład wygrał. Na to Ambrogiuolo odparł:
— Powinno, dalibóg, ci to wystarczyć, aliści jeśli chcesz więcej się jeszcze dowiedzieć, to ci rzeknę, że pani Ginebra, twoja żona, ma pod lewą piersią dość duże przyrodzone znamię, pokryte sześcioma włoskami.
Słowa te ugodziły, jak nóż, w serce Bernaba. Zmienił się na obliczu i, chocia ani jednego słowa nie pisnął, przecie wszyscy poznali, że Ambrogiuolo prawdę powiedział. Po chwili milczenia, rzekł:
— Prawdą jest wszystko, co Ambrogiuolo powiedział. Ponieważ zakład wygrał, niechaj jutro tutaj się zjawi, aby pieniądze otrzymać.
Nazajutrz Bernabo wypłacił Ambrogiuolo całą należność.
Bernabo, pełen gniewu i złości na żonę, wyjechał z Paryża i do Genui się udał. Nie dojechał jednak do miasta, lecz, zatrzymawszy się w jednej ze swych majętności o dwadzieścia mil od grodu, wyprawił tam swego zaufanego sługę z dwoma końmi i listem do żony, w którym donosił o swojem przybyciu i prosił ją, aby wraz ze sługą do niego się udała. Słudze zaś wydał sekretny rozkaz, aby po drodze bez żadnej litości madonnę Ginebrę zamordował, a potem do niego powrócił. Wysłaniec przybył do Genui, wywiązał się z swych zleceń, oddał pismo i został przyjęty z wielką radością przez damę, która nazajutrz siadła na koń i razem z sługą wyprawiła się w drogę. Jechali, zabawiając się rozmową o różnych rzeczach i w końcu przybyli do głębokiej, odludnej doliny, otoczonej skałami i drzewami. Sługa, uważając, że jest to miejsce najstosowniejsze do wypełnienia rozkazu swego pana, wydobył sztylet, schwycił damę za rękę i rzekł:
— Polećcie Bogu duszę swoją, pani! Tutaj bowiem umrzeć musicie!
Dama, ujrzawszy sztylet i słowa te usłyszawszy, zawołała, wielce zestrachana:
— Wielki Boże! Powiedz, za co mnie chcesz życia pozbawić? Cóż złego ci uczyniłam?
— Pani — rzekł sługa — nie wyrządziliście mi najmniejszej krzywdy, musieliście jednak srodze obrazić waszego męża, skoro polecił mi on, abym was na tej drodze bezlitośnie zamordował. Zagroził mi, że jeśli tego nie uczynię, każe mnie powiesić. Wiem przecie, ile mu winienem; nie mogę przeto nie wypełnić jego woli. Bóg widzi, że mi was żal, ale nic innego uczynić mi nie pozostaje.
— Ulitujcie się nade mną w imię miłości Boga — zawołała dama, płacząc rzewliwie — chcąc dogodzić swemu panu, nie staraj się być zabójcą człowieka, który nic złego ci nie uczynił. Bóg Wszechmocny wie, że przeciw małżonkowi swemu w niczem nie zgrzeszyłam i że ta kara ciężka bez winy mojej na mnie spada. Ale nie mówmy o tem teraz. W twojej mocy leży, jeśli tylko będziesz tego chciał, zadowolnić swego pana, a Bogu i mnie jednocześnie dobro wyświadczyć. Weź moje suknie, daj mi swój kaftan i płaszcz, a potem powróć do swego pana i powiedz mu, żeś mnie zabił. Przysięgam ci na to życie, które mi ocalisz, że oddalę się stąd na zawsze i że o mnie nigdy wieści do tych stron nie dotrą. Sługa, który wcale nie miał chęci zabijać, łatwo dał się zmiękczyć. Wziął od Ginebry szaty, wręczył jej swój kaftan i płaszcz, ostawił jej pieniądze, które przy sobie miała, zaklinając ją kilkakrotnie, aby jaknajprędzej z tych stron się oddaliła. Potem powrócił do swego pana i rzekł mu, że rozkaz jego wypełnił. Sam na własne oczy widział, jak wilki ciało Ginebry rozszarpały.
Po niejakim czasie Bernabo powrócił do Genui. Gdy sprawa jawną się stała, wszyscy go przeklinali i złorzeczyć mu jęli.
Tymczasem pani Ginebra ostała sama ze swem nieszczęściem. Gdy noc nastała, odmieniwszy, jak mogła najlepiej swój pozór, schroniła się do chaty, znajdującej się w pobliżu. Otrzymała tutaj od pewnej staruszki wszystko, co jej potrzebne było, skróciła kaftan sługi stosownie do swej postaci, z koszuli swojej uczyniła spodnie, ostrzygła włosy i przemieniwszy się tym sposobem w marynarza, skierowała się ku morzu. Na brzegu spotkała przypadkiem pewnego katalońskiego szlachcica, zwanego Encararch, który wysiadł z swego sudna, stojącego na kotwicy w Alba, aby orzeźwić się nieco u źródła. Wstąpiła z nim w rozmowę i zgodziła się doń na służbę, przezwawszy się Sicuranem z Finale. Gdy powrócili na pokład, Encararch dał jej lepsze szatki. Odtąd jęła swemu panu usługiwać z taką starannością, iż ten z nowego sługi wielce zadowolony, osobnym faworem darzyć go począł. Zdarzyło się, że po kilku miesiącach Katalończyk zawinął do portu w Aleksandrji. Przywiózł z sobą kilka rzadkich sokołów, przeznaczonych na podarek dla sułtana. Sułtan, wdzięczny za ten dar, nieraz zapraszał Katolończyka do swojego stołu. Encararchowi towarzyszył zawsze Sicurano, który do stołu usługiwał. Sułtan upodobał go sobie i poprosił Katalończyka, aby mu go odstąpił. Encararch, acz niechętnie, na prośbę tę przystał. Sicurano w krótkim czasie pozyskał łaskę sułtana, nie mniejszą od tej, jaką się u Katalończyka cieszył.
W owych czasach w mieście Acri, podwładnem sułtanowi, odbywał się corocznie jarmark, na który ze wszech stron zjeżdżali się chrześcijańscy i saraceńscy kupcy. Dla ich bezpieczeństwa sułtan zwykł był posyłać do Acri, krom wielu urzędników, także i straż zbrojną, pozostającą pod rozkazami zaufanego człeka. Tym razem zamyślił wyprawić do Arei Sicurana, znającego już dobrze język miejscowy. Tak też się i stało. Sicurano przybył do Acri, jako dowódca straży, przeznaczonej dla ochrony towarów i kupców. Sprawując swoje obowiązki starannie i sam nad wszystkiem mając nadzór, spotkał Sicurano wielu kupców z Sycylji, Wenecji, Pizy i z Genui. Wspominając miłą ojczyznę, ochotnie z nimi w dyskursy wstępował.
Pewnego dnia stanął obok kramu kupców weneckich i pośród rozlicznych przedmiotów ujrzał sakiewkę i pas, które kiedyś doń należały. Zadziwił się wielce, ale nie dawszy po sobie najmniejszej poznaki, zapytał, czyje są to rzeczy i zali na sprzedaż są tu wystawione? Do Acri przybył właśnie na weneckim statku, wiozącym ładunek różnych towarów, Ambrogiuolo z Piacenzy. Usłyszawszy, że kapitan straży zapytuje, do kogo przedmioty te należą, wystąpił naprzód i rzekł ze śmiechem:
— Rzeczy te są moją własnością i sprzedawać ich nie chcę. Skoro się jednak wam tak podobały, dam wam je chętnie w upominku.
Sicurano widząc, że kupiec się śmieje, zatrwożył się na myśl, że to może ktoś z dawnych jego znajomych, jednakże, nie tracąc rezonu, rzekł:
— Śmiejesz się zapewne z tego, że człek wojskowy pyta się o takie szmatki?
— Nie, panie — odparł Sicurano — śmieję się jeno, przypominając sobie, jakim sposobem do posiadania tych przedmiotów przyszedłem.
— Powiedz mi więc — rzekł Sicurano — jeśli w tem żadnej tajności niema, jak je zdobyłeś?
— Dała mi je, panie, wraz z innemi przedmiotami pewna piękna białogłowa z Genui, zwana madonna Ginebra, żona Bernaba Zomellin, owej nocy, gdy z nią spałem, prosząc, abym je na pamiątkę zachował.
Śmieję się zaś, wspominając głupotę Bernaba, który wstąpił w zakład ze mną, stawiając pięć tysięcy florenów przeciwko memu tysiącowi, że jego żona nie da mi się do żadnego plugastwa nakłonić. Udało mi się jednak opór jej przełamać, przez co zakład wygrałem. On zasię, miast sam siebie raczej za swoją głupotę ukarać, niż ją za to, co wszystkie kobiety czynią, udał się z Paryża do Genui i, jak słyszałem, zabić ją kazał.
Sicurano, usłyszawszy to, poznał odrazu, jaka była przyczyna gniewu Bernaba, i zrozumiał, że ów człek był powodem wszystkich jego nieszczęść. Postanowił więc zbrodni tej płazem nie puścić i udał, że cała ta historja wielce go ciekawi. W krótkim czasie zawiązał z Ambrogiuolem tak ciasną przyjaźń, że ów za jego radą, gdy się już jarmark skończył, do Aleksandrji się udał. Sicurano pomógł mu zacząć handel, dał mu wiele pieniędzy do ręki, tak iż Ambrogiuolo, widząc znaczne dla siebie korzyści, ochotnie tam się osiedlił. Tymczasem Sicurano, zajęty jedynie myślą przekonania Bernaba o niewinności swojej, nie spoczął, dopóki przy pomocy kilku genueńskich kupców, którzy w Aleksandrji bawili, do tego miasta go nie ściągnął. Bernabo żył wówczas w nędznym stanie.
Sicurano zatroskał się o to, aby pomieścić go w domu pewnego swego przyjaciela, gdzie miał przebywać aż do czasu uskutecznienia się jego zamysłów. Powiódł rzeczy tym trybem, że Ambrogiuolo powtórzył swoją opowieść przed sułtanem, któremu ona wielce do smaku przypadła. Mając jednak Bernaba pod ręką, Sicurano uznał, że nie trza już sprawy w odwłokę podawać; wybrawszy przeto stosowną godzinę, poprosił sułtana, aby w przytomności Barnaby rozkazał Ambrogiuolo opowiedzieć, jak się miała rzecz z żoną Bernaba, która, wedle jego słów, woli jego uległa. Gdyby po dobrej woli wyznać wszystkiego nie chciał, groźbami się go do tego przymusi. Bernabo i Ambrogiuolo stanęli przed sułtanem. Ów spytał Ambrogiuola, jakim sposobem wygrał był od Bernaba pięć tysięcy florenów złotych? Rozmowie tej przytomny był Sicurano, w którym Ambrogiuolo z początku wielkie nadzieje pokładał. Aliści ten zagroził mu najsroższemi katuszami, jeżeli nie zechce wyznać prawdy. Ambrogiuolo zatrwożony i do muru przyparty, mniemając, że w najgorszym razie będzie musiał oddać pięć tysięcy florenów, opowiedział w przytomności Bernaba i innych istotny przebieg zdarzenia.
Gdy opowieść swoją zakończył, Sicurano, jako zastępca sułtana, obrócił się do Bernaby i spytał:
— A ty, naskutek tego oszustwa, co uczyniłeś ze swoją żoną?
— Zaślepiony gniewem z powodu straty pieniędzy i hańby, którą, jak sądziłem, mojemu imieniu wyrządziła, kazałem ją słudze zamordować. Według jego słów, ciało jej wilcy rozszarpały.
Wszystko to rzeczone zostało w przytomności sułtana; sułtan nie pojmował jeszcze, ku czemu Sicurano zmierza, aż wreszcie ów, obróciwszy się doń, rzekł:
— Teraz widzicie, panie mój a władco, jakim to miłośnikiem i jakim mężem ta biedna kobieta szczycić się mogła. Kochanek kłamliwem oskarżeniem obdziera ją ze czci, a jednocześnie do nędzy męża jej przywodzi. Mąż zasię daje więcej wiary oszczerstwu, niźli prawdzie, którą mógł w ciągu długiego pożycia poznać dowodnie. Każe ją zabić i na pastwę wilkom rzucić. Krom tego obaj, kochanek i mąż, tak wielką do niej miłość żywią, że nawet nie poznają jej, chocia znaczny kąs czasu z nią pospołu przebywali. Aby lepiej pojęli, na co każdy z nich zasłużył, przywiodę ją tutaj, Was zaś, panie mój, proszę, abyście dla tej łaskawości, jaką dla mnie żywicie, ukarali tylko winnego, a oszukanemu przebaczyli.
Sułtan, gotów uczynić wszystko, czego Sicurano pragnął, przystał na jego prośbę i rozkazał, aby białogłowa stanęła przed nim, nie mieszkając. Bernabo wielce się zadziwił temu wszystkiemu, był bowiem przekonany, że żona jego oddawna nie żyje, zasię Ambrogiuolo czuł już, że na gorsze się ta sprawa dla niego obróci i że zło nie skończy się na zapłaceniu pieniędzy. Nie wiedział, w czem nadzieję pokładać i czego obawiać się przy pojawieniu się tej damy, na którą także w osłupienia czekał. Gdy tylko sułtan zgodę swą wyraził, Sicurano upadł przed nim z płaczem na kolana, przestał mówić męskim głosem i cały męski pozór ostawiwszy, rzekł:
— Sprawiedliwy panie, jam jest ową nieszczęsną Ginebrą, która przez sześć lat za męża przebrana, błąkała się po świecie, będąc kłamliwie i haniebnie spotwarzona przez tego złodzieja — jam jest tą samą, co ją okrutny mąż zabić kazał.
Rzekłszy te słowa, rozerwała na sobie szaty, aby pokazać pierś na dowód, że istotnie jest białogłową. Potem, obróciwszy się do Ambrogiuola, spytała go gniewnie, kiedy z nią łoże dzielił? Ambrogiuolo, poznawszy ją, oniemiał i jednego słowa przemówić nie był zdolen. Sułtan, który do tych pór miał Sicurana za mężczyznę, tak się zadziwił, iż mniemał, że wszystko to we śnie się przydarzyło. Aliści, gdy zadziwienie minęło, a prawda na jaw dowodnie wystąpiła, jął wysławiać cnoty, obyczaje i wytrwałość Ginebry. Później kazał przynieść szatki białogłowskie, dał Ginebrze orszak sług i przebaczył Bernabie, przychylając się do jej prośby.
Bernabo, poznawszy żonę swoją, rzucił się do jej nóg z płaczem i prosił ją o przebaczenie; chocia go i godzien nie był, przecie Ginebra odpuściła mu winy; potem podniosła go i czule, jak na żonę przystało, uściskała.
Sułtan rozkazał, aby Ambrogiuola przywiązano do słupa, stojącego na miejscu podwyższonem, wysmarowano go miodem i tak zostawiono na słonecznej spiekocie, dopóki nie zemrze. Tak też uczyniono. Majątek zaś Ambrogiuola, wynoszący dziesięć tysięcy dukatów, podarował sułtan Ginebrze. Następnie wydał wspaniałą ucztę, w czasie której wielką estymę okazywał pani Ginebrze, jako najcnotliwszych białogłów wzorowi. Potem obdarzył ją klejnotami, złotemi i srebrnemi sprzętami i pieniędzmi, tak iż Ginebra zbogaciła się o drugie dziesięć tysięcy podwójnych dukatów. Sułtan przykazał także przygotować okręt i dał małżonkom zezwolenie na powrót do Genui. Wrócili szczęśliwi i bogaci do swego kraju, gdzie panią Ginebrę z wielką czcią i radością przywitano, wynosząc później w ciągu całego jej życia jej przymioty i cnoty osobne.
Ambrogiuolo tegoż dnia, gdy go do pala przywiązano i wysmarowano miodem, pokąsany od os, bąków, much i komarów, których w tym kraju wielka obfitość była, wśród niewymownych katuszy żywota dokonał. Jego bielejące kości, przy palu wiszące, długo jeszcze tam tkwiły, przypominając wszystkim o jego plugawym postępku. Sprawdziło się na nim tedy przysłowie: „Kto pod kim dołki kopie, sam w nie wpada“.
Opowieść królowej, która powszechne pochwały wywołała, szczególnie podobała się Dioneo, ostatniemu z kompanji, co tego dnia opowiadać miała. Dioneo zaczął na ten kształt.
— Dostojne damy, w noweli królowej zawierał się pewien szczegół, który mnie k‘temu pobudził, abym zaniechał historji, którą wam opowiedzieć chciałem. Miast niej, zapoznam was z inną opowieścią. Powodem jest mi głupota Bernaby (która na szczęście wielkiego zła nań nie sprowadziła) jako i innych mężów, co sobie do głowy wbili, że ich żony, w domu pozostałe, siedzą, jak trusie, z założonemi rękami, podczas gdy oni włóczą się po świecie i cieszą się wdziękami to tej, to tamtej białogłowy, tak jakby wzrośli i wychowani pośród tego niewieściego pogłowia, nie wiedzieli, do czego ono jest zdolne. W opowieści swojej chcę wam pokazać głupotę tych, którzy mniemają, że są silniejsi od przyrodzenia. Czynią oni różne próby, chcąc przekonać samych siebie, że mogą dokazać więcej, niźli ich siły na to pozwalają.
Żył w Pizie pewien sędzia, zwany Ricciardem di Chinzica. Był to człek daleko więcej rozumem celujący, niźli siłą fizyczną. Ów, mniemając, że temi samemi staraniami, jakie do dział swych przykładał, żonę ukontentuje, jął szukać pilnie małżonki, w którejby się młodość z pięknością łączyła. Gdyby był w stanie udzielić samemu sobie takiej rady, jaką nieraz drugim służył, właśnie takiej żony unikaćby był winien, jak ognia. Dzieło wkrótce uskutecznione zostało, bowiem niejaki Lotto Gualandi dał mu za żonę swoją córkę, imieniem Bartolomea. Była to jedna z najurodziwszych i najwdzięczniejszych panienek w Pizie, gdzie niemało się ich znajduje, zwinnych i ruchliwych, jak jaszczurki.
Sędzia pojął ją nader uroczyście za żonę i wspaniałe wesele wyprawił. Jednakoż w noc poślubną postarbnął się, chcąc dopełnić małżeńskiej powinności, i ledwie zdołał jeden raz dokonać tego, co z trudem zaczął. Nazajutrz rano dla poratowania upadłych sił musiał się uciec do małmazji, kordjałów i innych środków, coby go do życia przywrócić były zdolne.
Wówczas to pan sędzia jął się po raz pierwszy dobrze nad swojemi siłami zastanawiać i obliczać je ściślej, niż wprzódy. Uczyniwszy rachunek, postanowił nauczyć żonę swoją kalendarza, dobrego dla dzieci, co się gramatyki uczą (można mniemać, że kalendarze takie tylko w Ravennie się drukują). Według jego wywodów, nie było takiego dnia, na któryby nie tylko jedno ale i kilka świąt nie przypadało. Dla ich należytego uczczenia, żony i mężowie winni się wstrzymywać od folgowania swym cielesnym chuciom. Do tych świąt przydał jeszcze dni postu, wigilje, dni Apostołów i innych świętych, piątki i soboty, niedzielę, jako dzień Zbawiciela, a takoż niektóre odmiany księżyca i siła innych wyjątków. Mniemał widocznie, że robotę w łożnicy małżeńskiej można podawać w taką odwłokę, jak różne sprawy w sądzie. Tym sposobem, ku wielkiemu zmartwieniu żony, którą zaledwie raz (albo i wcale) na miesiąc dojeżdżał, rzemiosłem mężowskim się parał; trzymał przytem żonę pod ścisłym dozorem, aby ktoś inny nie zapoznał jej z dniami roboczemi, tak jak on ze świątecznemi.
Pewnego dnia, w czasie upalnego lata, messer Ricciardo zapragnął udać się w towarzystwie żony do swej pięknej posiadłości, znajdującej się w pobliżu Monte Nero, aby tam wczasu zażyć i świeżem powietrzem odetchnąć. Chcąc żonie rozrywkę zgotować, urządził połów ryb. W jednej łódce pomieścił się wraz z rybakami, do drugiej wsadził żonę pospołu z innemi białogłowami. Wkrótce, sami nie wiedząc jak i kiedy, kilka mil od brzegu odpłynęli i na pełnem się znaleźli morzu. Gdy tak na połów ryb uważali, nagle nadpłynął korab Paganina da Mare, słynnego podówczas korsarza. Ujrzawszy barki, korsarz skierował się ku nim; łodzie jęły uciekać, ale Paganino dopadł tej z nich, na której znajdowały się białogłowy. Ujrzawszy piękną Bartolomeę, pomyślał, że ta zdobycz wystarczająca dlań będzie. Pochwycił niewiastę w oczach Ricciarda, który już się do brzegu przebrał, przeniósł ją na swoją galerę i śpieszno odpłynął.
Nie trza opowiadać, jak się strapił na ten widok pan sędzia, który był takim zazdrośnikiem, że nawet powietrza się obawiał. Jął się żalić w Pizie i powszędy na złodziejów, ale jakoże nie wiedział, jak się zwał ów korsarz, co jego żonę pochwycił i w nieznane miejsce zawiózł, tedy te żale na nic się nie przydały. Paganino tymczasem, ciesząc się ze swej zdobyczy, wielce był ukontentowany. Żyjąc w stanie bezżennym, postanowił urodziwą białogłowę przy sobie zatrzymać. Gdy Bartolomea gorzko płakała, pocieszał ją, jak mógł. Za nadejściem nocy uciekał się do innego, skuteczniejszego środka i starał się ją pocieszać czynami, ponieważ, jak mu się zdało, słowa niewielki skutek odniosły. Kalendarz mu się gdzieś zapodział, tak iż święta wypadły mu z pamięci.
Tym sposobem tyle jej dodał otuchy, że nim przybyli do Monaco, Bartolomea, zapomniawszy całkiem o sędzi i jego przepisach, najweselszy z Paganinem żywot rozpoczęła. Zawiózłszy ją do Monaco, korsarz nietylko jej nieskąpił uciech w dniu i w nocy, ale, krom tego, okazywał jej względy, jako prawej małżonce. Po pewnym czasie do sędziego Ricciarda dotarły wieści, gdzie jego żona przebywa. Nie mając nadziei na niczyją pomoc, postanowił sam udać się po Bartolomeę i wykupić ją z tej niewoli, choćby to i znaczną sumę pieniędzy kosztować miało. Wsiadł tedy na okręt, do Monaco przybył i tam żonę swoją ujrzał. Bartolomea opowiedziała korsarzowi o przybyciu męża i zwierzyła mu się z swoich zamysłów. Następnego rana messer Ricciardo, spotkawszy Paganina, zawiązał z nim znajomość i o względy jego zabiegać począł. Korsarz udawał, że nie wie, kim jest Ricciardo i czekał, co tamten przedsięweźmie. Wybrawszy wreszcie chwilę sposobną, Ricciardo w pokornych i grzecznych słowach przedstawił korsarzowi przyczynę, dla której tu przybył i prosił go, aby wydał mu żonę za okupem, jaki sam naznaczyć zechce.
Paganino odparł z uśmiechem:
— Pozwólcie najpierw, panie, abym was w tym kraju powitał. Prawdą jest, że mam młodą białogłowę u siebie, nie wiem jednak, czy jest ona waszą żoną, czy też innego człeka, ponieważ was nie znam, ją zasie znam dopiero od tego czasu, jak w moim domu przebywać zaczęła. Jeżeli jednak w istocie jej mężem jesteście, to zaprowadzę was do niej i nie wątpię, że was łatwie pozna. Skoro zaś ona potwierdzi to, co od was słyszałem, i wyrazi gotowość powrotu do was, ja przez wzgląd na poczciwość waszą, poprzestanę na okupie, jaki sami za słuszny uznacie. Gdyby się jednak przeciwnie okazało, popełnilibyście rzecz plugawą, pragnąc mi ją odjąć. Jestem młodzieńcem i mam prawo, jak każdy inny, cieszyć się białogłową, zwłaszcza taką, jak ta, co jest najmilszą istotą, jaką kiedykolwiek widziałem.
— Przysięgam wam, że jest to moja żona — odparł Ricciardo. — — Zawiedźcie mnie do niej, a obaczycie, że gdy tylko mnie ujrzy, na szyję mi się rzuci. Jeszcze raz was proszę, abyście postąpili tak, jakeście przed chwilą powiedzieli.
— Chodźmy zatem — rzekł Paganino.
Rzekłszy te słowa, poprowadził sędziego do swego domu i wwiódł go do komnaty, dokąd zaraz Bartolomeę przywołać kazał. Bartolomea, okazale przybrana, wyszła nie mieszkając, i przywitała pana Ricciarda tak, jakby był on obcym człowiekiem. Sędzia, który myślał, że żona przyjmie go z wielką radością, osłupiał na to powitanie i pomyślał, że smutek i troska, trapiące go od chwili, gdy ją był utracił, tak jego pozór odmieniły, że żona teraz poznać go nie może.
Dlatego też rzekł:
— Drogo mnie kosztował, miła żono, ten połów ryb. Utraciwszy ciebie, takiej boleści doznałem, że, wierę, nikt chyba podobnej na świecie nie odczuwał. Widocznie nie poznałaś mnie, skoro mnie tak chłodno przyjmujesz. Zali nie widzisz, że jestem twoim Ricciardem, który tu przybył, aby zapłacić panu tego domu taki okup, jakiego sam zażąda, a potem z sobą cię zabrać. Dzięki poczciwości pana Paganina, mam zapłacić tyle, ile sam będę chciał.
— Zali do mnie się z tą mową obracacie, WPanie? — spytała dama z uśmiechem. — Widać bierzecie mnie za kogoś innego, bowiem ja przypomnieć sobie nie mogę, abym was kiedykolwiek widziała.
— Bacz na to, co mówisz — rzekł Ricciardo. — Spójrz na mnie uważniej, a poznasz, że jestem twoim Ricciardem di Chinzica.
— Wybaczcie mi, panie — odparła Bartolomea — aliści nie jest zbyt przystojną dla mnie rzeczą przypatrywać się wam uporczywie. Zresztą dość się wam już przyjrzałam, aby jeszcze raz stwierdzić, że was nigdy nie widziałam.
Wówczas messer Ricciardo pomyślał, że Bartolomea, bojąc się Paganina, nie chce się przyznać do męża w jego przytomności. Dlatego też, obróciwszy się do Paganina, prosił go, jako o łaskę osobną, o możność pomówienia z Bartolomeą w cztery oczy. Paganino przystał na tę prośbę ale pod warunkiem, że sędzia nie odważy się pocałować damy wbrew jej woli. Potem polecił Bartolomei udać się z Ricciardem do przyległej komnaty, wysłuchać, co jej powie i dać mu respons bez nijakiego przymusu. Gdy messer Ricciardo i pani Bartolomea w pustej komnacie na karłach usiedli, Ricciardo na ten kształt zaczął:
— Serce moje, duszo moja, moja nadziejo i radości, zaliż nie poznajesz twego Ricciarda, który miłuje cię bardziej, niżli samego siebie? Czyż to być może? Takżem się odmienił? Spojrzyj na mnie, moje oczko najcudniejsze, błagam cię ze wszystkich sił moich!
Bartolomea głośno się zaśmiała i, nie pozwalając mówić mu dalej, rzekła:
— Możecie być pewni, że nie mam tak słabej pamięci, abym was, mego męża, pana Ricciarda di Chinzica, poznać nie miała. Jednakoż i wy w czasie, gdy żyłam z wami, pokazaliście, że całkiem niedostatecznie mnie znacie. Gdybyście byli w samej rzeczy człekiem tak mądrym, za jakiego uchodzić pragniecie, to spostrzeglibyście niechybnie, że młoda, dziarska i świeża białogłowa, krom odzieży i pożywienia potrzebuje jeszcze czegoś, o czem kobiety dla wstydliwości swej przyrodzonej niechętnie mówią. Sami wiecie, jakeście te pragnienia zaspakajali. Jeśli wam milsze było zgłębianie praw, niźli żona, nie trzeba się było żenić. Wierę, nie sędzią mi się być zdaliście, ale chodzącym kalendarzem, wymieniającym na pamięć posty, święta, uroczystości i wigilje.
Powiem wam takoż, że gdybyście pachołkom, co na polach w waszych majętnościach pracują, tyle świąt naznaczali, ile temu, co nad uprawą mojej maluchnej niwy miał się trudzić, nie zebralibyście ani jednego ziarna. Ale Bóg zlitował się nad moją młodością i zesłał mi człowieka, z którym w tym domu żywię. Nie znamy żadnych świąt (mówię o tych świętach, któreście wy, zdatniejsi do służby bożej, niż do służby u kobiet, obchodzili), przez próg tego domu nie przeszedł nigdy piątek, ani sobota, wigilja, ani post wielki, co trwa niezmiernie długo. W dzień i w nocy się tu pracuje i grempluje wełnę. A owóż i dzisiejszej nocy, nim na jutrznię zadzwoniono, już nie raz imaliśmy się dzieła! Dlatego też umyśliłam u Paganina pozostać i z nim razem się trudzić, póki moja młodość trwać będzie. Święta, posty i odpusty odłożę sobie na starość. Wy zaś jedźcie z Bogiem do domu i święćcie beze mnie dowoli tyle świąt, ile się wam podoba.
Messer Ricciardo, słowa te usłyszawszy, niezmierną boleść poczuł. Gdy Bartolomea umilkła, rzekł:
— Ach, duszo moja, jakież słowa straszne z ust twoich słyszę? Nie maszże najmniejszego względu na cześć swoją i cześć swoich rodziców? Przekładasz żyć w grzechu śmiertelnym z tym człekiem, jako jego miłośnica, niźli jako moja żona w domu naszym w Pizie przebywać? Przecie on, gdy się tobą przesyci, za drzwi cię wygoni, ku twej sromocie, a hańbie, tam zasię będziesz mi zawsze miła, sprawując władzę w domu moim, choćby i wbrew mojej woli. Zali dla tak plugawej i niepomiarkowanej żądzy chcesz mieć w pogardzie cześć swoją i odepchnąć mnie, co cię nad życie kocham? Nie mów tego, nadziejo moja, i wracaj do mnie! Ślubuję ci, że teraz, gdy już pragnień twoich świadomy jestem, będę się starał w miarę sił je zaspokoić.
— O cześć moją — odparła Bartolomea — sama będę miała staranie; niech nikt się o nią nie troska, zwłaszcza, że już i tak zbyt późno na to. Rodzice moi winni byli pomyśleć o niej, gdy mnie wam za żonę dawali, skoro jednak o nią wówczas nie dbali, tedy i ja dzisiaj o nich dbać nie chcę. Grzech śmiertelny, w którym żyję, już się na powszedni przemienił; zresztą nie wasza to rzecz. Zdawa mi się, że w Pizie byłam waszą nałożnicą, teraz zasię jestem małżonką Paganina. Wówczas nasze planety pośród odmian księżyca i geometrycznych obliczeń rzadko schodziły się z sobą, dzisiaj natomiast Paganino nie wypuszcza mnie z objęć przez noc całą. Ściska mnie, obłapia ciasno, gryzie i kąsa i tak dojeżdża, jak to tylko jest Bogu wiadome. Ślubujecie, że na przyszłość starać i wysilać się będziecie. Jakimże to sposobem i poco? Aby jednego czynu dopełnić z trzema przerwami, w czasie których dębczak mógłby znowu się podnieść? Widać dziarskim jeźdźcem się staliście w czasie nieobecności mojej.
Idźcie z Bogiem i starajcie się żyć jaknajdłużej; zdaje mi się, że już ledwie na tym świecie przebywacie, tak bowiem nędzny i mizerny macie pozór. Powiem wam takoż, że jeśli nawet Paganino mnie rzuci (do czego, jak mi się zdaje, wcale chęci nie ma) to i tak do was nie powrócę, wiem bowiem, że choćbym was nie wiem i jak cisnęła, ani krztyny soku z siebie nie puścicie. Raz już na moje nieszczęście dobra tego spróbowałam i tak mam go dosyć, że w razie potrzeby, gdzieindziej sobie schronienia poszukam. Jeszcze raz wam powtarzam, że pozostanę w tym domu, gdzie niema wigilij ni świąt. Wy zaś ruszajcie stąd coprędzej, bo zacznę krzyczyć, że mi gwałt zadać chcecie.
Messer Ricciardo pojął, że nic nie wskóra, zrozumiał takoż w tej chwili, jakie głupstwo uczynił, poślubiając młodą białogłowę. Ciężko strapiony wyszedł z komnaty i obrócił się jeszcze z mową do Paganina, z której jednakoż także nic nie wyszło. Później, ostawiwszy żonę, do Pizy powrócił. Tutaj z nadmiernej boleści szwank wielki na umyśle poniósł. Włóczył się całe dni po mieście, a gdy go ktoś pozdrowił, albo o coś zapytał, odpowiadał jeno: „Zła to dziura, co świąt nie chce“. Wkrótce potem zszedł z tego świata. Na wieść o tem Paganino, świadomy dobrze afektu, jaki dlań Bartolomea żywiła, pojął ją za żonę. Nie zachowując świąt wigilij i poetów, pracowali usilnie, póki im sił stało.
Opowieść ta wywołała taki śmiech u wszystkich przytomnych, że nie było nikogo, kogoby szczęki nie zabolały. Wszystkie damy przyznały, że Dioneo miał słuszność, zowiąc Bernaba głupcem. Gdy opowieść już skończona została, a śmiech umilkł, królowa, zauważywszy, że pora jest już późna, oznajmiła, iż koniec jej władzy nastał. Nie chybiając zatem ustanowionej kolei, podniosła się, zdjęła wieniec i kładąc go na głowę Neinfile, z wesołym uśmiechem rzekła:
— Od tej chwili władza nad naszym małym ludem w twoje ręce przechodzi, miła przyjaciółko!
Neinfile, przyjmując nadaną sobie godność, zarumieniła się niby róża, która w kwietniu czy w maju o świcie kraśnemi barwy goreje. Siedziała ze spuszczonemi oczyma, błyszczącemi, niby gwiazdy. Gdy jednakże ucichł przyjazny gwar, który przytomni na pochwałę nowej królowej podnieśli, Neinfile rozpierzchłe myśli nieco zebrała, usiadła wyżej niż zwyczajnie i rzekła:
— Skoro już jestem królową, pragnę przede wszystkiem potwierdzić wszystkie prawa, którym posłuszni byliście. Później w krótkich słowach powiem wam, co zamyśliłam i co za waszą zgodą wypełnić będziemy mogli. Jutro, jak wiecie, jest piątek, a potem sobota: dni, przykre nieco dla wielu, z powodu potraw postnych, chocia piątek, jako dzień, w którym cierpiał Ten, co za nas śmierć poniósł, godny jest osobliwego uczczenia. W soboty jest w obyczaju u białogłów myć głowy, aby ochędożyć je z pyłu i prochu, który się na nich przez cały tydzień nagromadzał. Wielu także zwykło w dniu tym na cześć Niepokalanej Dziewicy Marji post zachowywać i wstrzymywać się od wszelkich trudów, ze względu na nadchodzącą niedzielę. Mniemam, że w tym dniu zwyczajnego trybu naszego życia wyrzec się musimy i że od opowieści się wstrzymamy. Ostajemy już w tem miejscu od czterech dni, jeżeli więc uniknąć chcemy, aby nas jacyś nowi przybysze tu nie zaskoczyli, należy nam miejsce pobytu zmienić i przenieść się gdzieindziej; o takiem miejscu już pomyślałam. Zejdziemy się tam w niedzielę, po drzemce dziennej. Każdy z was zdoła do tego czasu przypomnieć sobie i obmysleć opowieść swoją. Dobrzeby było ścieśnić jeszcze swobodę w wyborze przedmiotu opowieści tak, aby one wszystkie tyczyły się jakiegobądź jednego przypadku fortuny.
Chciałabym, abyśmy na ten raz wybrali jako materję opowieści przypadki tych, którzy swoim sprytem osięgnęli rzecz pożądaną lub też utraconą odzyskali. Niechaj zatem każdy obmyśli jakąś wesołą i pożyteczną dla całej kompanji opowieść, krom Dionea, którego przywilej zachowuję w mocy. Wszyscy przyklasnęli pomysłowi królowej i przyrzekli, że się do jej woli stosować będą. Królowa, przywoławszy marszałka dworu, wskazała mu gdzie ma stoły wieczorem zastawić, a takoż oznajmiła mu, co ma czynić w czasie jej panowania. Później podniosła się wraz z całem towarzystwem i pozwoliła każdemu wedle swej woli przyjemności zażywać.
Młodzieńcy i damy udali się do sadu, przechadzali się tam długo, a gdy godzina wieczerzy nadeszła, wesoło do stołów zasiedli. Po posiłku Emilja, zgodnie z rozkazem królowej, zawiodła taniec, a Pampinea, przy wtórze wszystkich przytomnych, taką pieśń zaśpiewała:
Któż jeśli nie ja w wdzięcznej pieśni mojej
Radością natchnie i szczęściem upoi?
Przyjdź więc Amorze, ty, w którym się mieści
Wesela mego i szczęścia przyczyna;
Przyjdź, wspólne zacznijmy pienie,
Lecz nie o smutkach, ani o boleści,
(Choć ona przyszłe wesele poczyna)
Ale o ogniu, w którym nieskończenie
Płonąc, wciąż jedno odczuwam pragnienie,
By sławić ciebie, władco mój jedyny!
Przed oczy moje przywiodłaś miłości,
Kiedy już ogień jął trawić mą duszę,
Kochanka w rozkwicie lat,
Który w swem męstwie, cnotach i piękności
Równego nigdy nie znajdzie! Więc muszę
Dla niego ludzi shołdować i świat.
Jednakże miłość moja nie chce zdrad
Z tobą, Amorze, władco mój jedyny!
Z rąk twoich wzięłam wyższą rozkosz jeszcze,
Wzajemność jego, afekt równej siły.
Twa to zasługa, Amorze!
Szczęsna, że ziemskie sny mi się spełniły,
Jedną nadzieją teraz duszę pieszczę,
Że śmierć miłości nie zmoże,
I że Ty kiedyś zwolisz dobry Boże,
Abyśmy w niebie kochali się wiecznie!
Później inne jeszcze pieśni śpiewali, tańczyli różne tańce i na różnych instrumentach grali. Wreszcie nadeszła pora spoczynku. Wszyscy przy blasku pochodni do komnat swoich się rozeszli. W ciągu dwóch dni następnych, będąc zabawni wypełnianiem poleceń królowej, z wielką niecierpliwością niedzieli oczekiwali.
Już zorza zmieniła purpurę swoją na złoto, gdy królowa, podniósłszy się z pościeli, całe towarzystwo obudzić kazała. Marszałek dworu wysłał był już przedtem wszystkie potrzebne rzeczy na nowe miejsce pobytu, chcąc przygotować wszystko na przybycie gości. Ujrzawszy, że królowa już do drogi się zbiera, rozkazał resztę sprzętów zabrać i pociągnął ze służbą w ślad za damami i młodzieńcami. Królowa szła na przodzie wolnym krokiem, w otoczeniu dam i trzech kawalerów, wśród śpiewu dwudziestu słowików i innych ptasząt, mało uczęszczaną ścieżyną, porosłą trawą i kwiatami, które już do słońca otwierały kielichy swoje. Droga wiodła na zachód; towarzystwo szło, gwarząc wesoło, przekomarzając się z sobą i wesoło się śmiejąc. Ledwie dwa tysiące kroków uszli, gdy królowa, około trzeciej godziny, ukazała im piękny i bogaty pałac, wznoszący się na pagórku, otoczonym ze wszystkich stron doliną.
Wszyscy weszli do wnętrza, rozejrzeli się po ozdobnych komnatach, które do wczasu nęcić się zdawały i jęli wychwalać właściciela tej posiadłości, co zbytek i wspaniałość z wygodą łączyła. Później, zszedłszy na dół, obejrzeli obszerny i cienisty podwórzec, piwnice pełne win wyśmienitych, fontanny, świeżą wodą tryskające i jeszcze goręcej wszystko zachwalili. Wreszcie srodze zmęczeni zasiedli na ganku, który nad dziedzińcem się wznosił. Ganek był umajony kwiatami i zielonemi gałęziami. Wnet też zjawił się marszałek i ugościł ich winem i słodyczami. Poczem udali się wszyscy do ogrodu, otoczonego ze wszystkich stron murem. Z początku zachwycali się ogólnym widokiem sadu, a później wszystkie jego urocze zakątki zważali. Wkrąg, w różnych kierunkach biegły aleje, proste jak strzały i ocienione winną latoroślą, która na ten rok wielką gron obfitość obiecywała. Winograd był wówczas w rozkwicie i woń jego, zlewająca się z zapachem innych kwiatów, przypominała wszystkie pachnidła Wschodu. Wzdłuż dróg i ścieżek rosły krzewy białych róż i jaśminów, dzięki czemu nie tylko o poranku ale i w dzień, w czasie największego żaru, można było tu chłodu zażywać i chronić się przed palącemi promieniami słońca. Słówby nie starczyło na wyliczenie wszystkich roślin i kwiatów, które cały ogród przystrajały, dość więc będzie, gdy powiem, że nie brakło ani jednego kwiatu, co w naszym klimacie żyć może. W środku sadu znajdowała się polana, pokryta ciemnozieloną trawą. Wśród niej jaśniało tysiąc różnobarwnych kwiatów, dokoła zaś strzelały ku górze pomarańczowe i cytrynowe drzewa, obarczone dojrzałym lub jeszcze zielonym owocem. Od gałęzi padał cień i niosła się woń durząca. Na polance wznosiła się fontanna z białego marmuru, rzeźbami ozdobionego. Z figury na wysokiej kolumnie stojącej (nie wiedzieć, czy przez siłę naturalną, czy też dzięki kunsztowi) tak potężny prąd wody ku górze tryskał, że tą siłą cały młyn poruszyćby można było. Woda, która już w zbiorniku pomieścić się nie mogła, spływała kanałami, ukrytemi pod darnią i rozlewała się po rowach, polanę otaczających. Później mnóstwo tych wód, zebranych w jednym zakątku sadu, kanał odprowadzał w dolinę, gdzie poruszały się dwa młyny, pracujące ku pożytkowi właściciela pałacu. Widok ogrodu, kwiatów i fontann całkiem oczarował młodzieńców i damy. Wszyscy jednogłośnie zgodzili się na to, że gdyby raj na świecie istniał, miałby ani chybi podobny pozór. Nielza było bowiem już żadnej piękności ogrodowi przydać. Towarzystwo, wielce ukontentowane, krążyło po sadzie, splatało z różnych gałązek wspaniałe wieńce i słuchało szczebiotu rozlicznych ptasząt. Nagle odkryto jeszcze jedną zaletę ogrodu, która przedtem uszła wzroku, olśnionego innemi pięknościami. Damy i młodzieńcy ujrzeli mianowicie mnóstwo różnych zwierząt i poczęli je sobie nawzajem pokazywać. Tu siedziały króliki, tam biegały zające, dalej leżały kozy i pasły się młode jelenie. Igraszki zwierząt powiększyły jeszcze ukontentowanie towarzystwa. Zażywszy przechadzki i nadziwowawszy się dość wszystkiemu, kazali ustawić stół obok wodotrysku. Przed obiadem zaśpiewali jeszcze kilka pieśni i potańczyli, aż wreszcie na rozkaz królowej do stołu zasiedli. Wyborne potrawy z radością powitane zostały. Po posiłku znów pieśniom, tańcom i grom różnym się oddawali, póki królowa, widząc, że żar dzienny się zwiększa, do południowego spoczynku nie wezwała. Wówczas jedni wczasowi się oddali, a drudzy nie chcąc ani na chwilę wspaniałego widoku z przed oczu tracić, rozproszyli się po ogrodzie i na czytaniu księg lub na grze w szachy czas spoczynku strawili. O dziewiątej godzinie wszyscy podnieśli się i orzeźwiwszy oblicza świeżą wodą, zebrali się koło fontanny. Zgodnie z ustanowionym porządkiem zasiedli dokoła i czekali na znak królowej. Królowa skinęła na Filostrata, któremu tego dnia pierwszemu mówić przypadło.
— Moje miłe damy! Żyje na świecie wiele kobiet i mężczyzn tak głupich, iż wierzą, że skoro się młodą dziewczynę w białą zasłonę ubierze i habit czarny na nią narzuci, zaraz ona kobietą być przestaje i od chuci swoich cielesnych jest uwolniona tak, jakby z wejściem do klasztoru w kamień twardy przemieniła się. Jeżeli usłyszą coś, co przeciwne jest ich wierze, wzburzają się tak, jakby to wielkim grzechem było. Oczywista, ludzie ci nie chcą pomyśleć, osądzić po samych sobie, czy też wziąć pod uwagę, jaki niebezpieczny wpływ próżnowanie i samotność sprawują. Z drugiej strony są i tacy, którzy wiedzą, że siekiera, łopata, grube potrawy i ciężka praca przytępiają u kmieci żądze przyrodzone i niedołężnymi na umyśle i dowcipie ich czynią. W jakim błędzie jedni i drudzy pozostają, pragnę pokazać wam w mej krótkiej opowieści, która nie wyjdzie poza obręb materji, dla opowiadań naznaczonej.
Niedaleko stąd wznosił się żeński klasztor (istnieje on jeszcze po dziś dzień), słynący z wielce nabożnych mniszek. Nazwy tego klasztoru wymieniać nie będę, nie chcę bowiem jego sławy na szwank przywodzić. Przed niedawnym czasem, gdy w klasztorze znajdowało się tylko osiem młodych mniszek i przeorysza, służył tam pewien poczciwiec, uprawiający piękny, klasztorny ogród. Ów, niezadowolony będąc z zapłaty, obrachował się z mniszkami i do Lamporecchio powrócił. Tam pośród jego przyjaciół był młody, zdrowy i krzepki pachoł, dość na obliczu gładki, Masettem zwany. Ów zapytał Nuta (takie było imię tego, co z klasztoru powracał), gdzie tak długo przebywał? Nuto odpowiedział. Wówczas Masetto spytał, jakiego rodzaju posługi w klasztorze spełniał?
— Trudziłem się w obszernym i pięknym ogrodzie klasztornym — odparł Nuto — krom tego, chodziłem po drwa do lasu, nosiłem wodę i innemi robotami byłem zatrudniony, aliści zakonnice płaciły mi za to wszystko tak skąpo, że zaledwie było za co buty kupić. A przytem wszystkie one są młode i prawdziwie djabła za skórą mają; żadną miarą dogodzić im nie można. Gdym pracował w ogrodzie, przychodzi jedna i rzecze: „Połóż to tutaj“, a druga z rąk łopatę wydziera i krzyczy: „Nie zda się to na nic“. Takiej mi trudności przyczyniały, że rzucałem pracę i wychodziłem z ogrodu. Dla tych powodów tak mi robota obmierzła, że za służbę podziękować musiałem. Przy odejściu prosił mnie rządca klasztoru, ażebym, przybywszy tutaj, obejrzał się za jakimś człekiem, do pracy zdatnym i przysłał go do ’klasztoru na swoje miejsce. Przyrzekłem, że tak uczynię, ale niechże go Bóg tak zdrowym na nerkach uczyni, jak obietnicę swoją uiszczę i kogoś mu poślę.
Gdy Masetto te słowa usłyszał, nabrał tak wielkiej chęci służenia mniszkom, że ledwie mógł na miejscu ustać, pomiarkował bowiem, że łatwie mu będzie osiągnąć to, czego pragnął. Nie chcąc, aby Nuto czegoś się domyślił, rzekł:
— Dobrześ uczynił, żeś klasztor opuścił! Jakże może mężczyzna z tyloma babami wytrzymać; radniej z djabłami wolałbym mieć do czynienia. W sześciu wypadkach na siedem razy, nie wiedzą one same, czego chcą.
Skończywszy dyskurs z Nutem, Masetto, nie mieszkając, przemyślać począł, w jakiby sposób do klasztoru się dostać. Wiedział, że jest zdatny do wszystkich tych robót, o jakich Nuto mówił — o to zatem spokojny był zupełnie. Bał się jeno, że dla jego młodości i urody wziąć go nie zechcą. Dobrze wszystko rozważywszy, tak rzekł do siebie:
„Klasztor znajduje się daleko stąd i żywa dusza tam mnie nie zna. Gdy się wydam za niemowę, niechybnie mnie na służbę przyjmą“.
Ugruntowawszy się w tym zamyśle swoim, wziął siekierę na ramię i udał się w drogę do klasztoru, jako wielce biedny pachoł. Wszedłszy na dziedziniec, natknął się zaraz na klasztornego rządcę. Podszedł doń i znakami, jak to niemowy czynią, poprosił, aby mu dla miłości Chrystusa kęs strawy dali, on zasię drew za to narąbie. Rządca ochotnie go nakarmił, a później ukazał mu kilka grubych pni, którym Nuto nijak rady dać nie mógł. Krzepki Masetto niedługo się z niemi uwinął. Rządca, który się właśnie do lasu udawał, wziął go z sobą i przykazał mu drew narąbać. Potem, przywiódłszy osła, pokazał mu znakami, aby polana na grzbiet bydlęcia włożył i do klasztoru zawiózł.
Masetto dobrze się z tego wszystkiego wywiązał tak, iż rządca, znajdując go do roboty zdatnym, kilka dni go w klasztorze zatrzymał. Pewnego dnia przeorysza, obaczywszy pachoła, spytała, kim onby był?
— Jest to biedny głuchoniemy, czcigodna matko — odparł rządca — który w tych dniach po jałmużnę tu przybył. Dałem mu ją z chęcią, a później do wielu robót, na podorędziu będących, go użyłem. Gdyby się do uprawiania ogrodu nadał i miał chęć tu pozostać, sądzę, że bardzoby się nam mógł przydać. Pachoł to silny, czego się tknie, dobrze sprawi, a przytem obawiać się nie trza, że za młodemi mniszkami będzie się uganiał.
— W samej rzeczy, masz słuszność — odparła przeorysza — dowiedz się więc, czy zna się na pracy w ogrodzie i postaraj się zatrzymać go. Daj mu także parę butów, stary płaszcz, obchodź się z nim łaskawie i nakarm go dobrze.
Rządca obiecał, że tak uczyni. Masetto, stojący w pobliżu, udając, że dziedziniec zamiata, wszystko dobrze słyszał. Rzekł do siebie z radością: „Tylko mnie do klasztoru wpuśćcie, a tak wam ogród uprawię, jak jeszcze nikt przedtem“.
Rządca, uznawszy, że pachoł zdatny jest do wszystkich robót, jął go znakami pytać, zaliby w klasztorze ostać nie chciał? Masetto również znakami odparł, że się zgadza. Poczem rządca zawiódł go do ogrodu, ukazał robotę najpilniejszą i odszedł do swoich spraw. Gdy Masetto tak dzień po dniu się trudził jęły mniszki przekorę mu czynić i tysiące psot wyrządzać, jako to nieraz z niemymi się zdarza. Gadały mu także w oczy rzeczy najsprośniejsze, mniemając, że ich nie usłyszy. Przeorysza zasię, sądząc, że brak mu równie ogona, jak i języka, mało na te figle uwagi zwracała.
Zdarzyło się pewnego dnia, że, gdy Masetto po ciężkiej pracy leżąc, wczasu zażywał, dwie młode mniszki, przechadzające się po ogrodzie, zbliżyły się doń i jęły patrzyć na niego. Pachoł udał, że śpi twardym snem. Jedna z mniszek, widać odważniejsza, rzekła do drugiej:
— Gdybym wiedziała, że ci zaufać można, podzieliłabym się z tobą pewną myślą, co mi już nieraz do głowy przychodziła. Upewniona jestem, że mój zamysł podobałby ci się wielce.
— Mów śmiało — odparła druga — ja cię przed nikim nie zdradzę.
— Nie wiem — rzekła pierwsza mniszka — zali rozważyłaś pod jak srogim nas tu trzymają dozorem, nie dając przystępu do nas żadnemu mężczyźnie, krom starucha-rządcy i tego niemego pachoła. Słyszałam często od białogłów, które klasztor odwiedzają, że wszystkie rozkosze tego świata są fraszką wobec przyjemności, jakiej niewiasta z mężczyzną zażywa. Przyszło mi na myśl (ponieważ innej sposobności nie mamy), aby z tym niemym wypróbować, czy to prawda. Lepszego odeń do tego dzieła nie znajdziemy na całym świecie; gdyby i nawet chciał, nie będzie mógł o tem nikomu słowa powiedzieć, zresztą, jak widać, jest to prawdziwy głupiec; wyrósł nad miarę, ale rozumu nie ma ani krztyny. Powiedz mi, co sądzisz o moim zamyśle?
— Jakże nieprzystojne rzeczy wygadujesz — odparła druga — zali nie wiesz, żeśmy z swego dziewictwa Bogu ofiarę uczyniły?
— Wiele rzeczy — rzekła pierwsza — przyrzeka się codziennie, nie myśląc o ich dotrzymaniu. My ślubowałyśmy, a miast nas, znajdą się inne, które ślub zdzierżą.
Druga mniszka spytała:
— A cóż będzie, jeśli w ciążę zajdziemy?
— Myślisz o nieszczęściu — odparła pierwsza — zanim ono się przytrafiło, gdy się zdarzy, wówczas nad niem głowić się będziemy. Tysiące sposobów jest na to, aby wszystko w tajności utrzymane zostało, jeśli tylko pary z ust nie puścimy.
Druga mniszka poczuła nagle wielką chęć uznania, co to za zwierzę jest ów mężczyzna, spytała tedy:
— A jak to uładzisz?
— Jak widzisz, jest teraz godzina dziewiąta. Wszystkie mniszki, krom nas, ani chybi, śpią. Obejrzymy się wokół, czy niema kogo w pobliżu, a później weźmiemy niemowę za rękę i zaprowadzimy go do tej lepianki, w której przed deszczem schronienia szuka. Jedna wejdzie z nim do środka, a druga stanie na czatach. Niemowa jest tak głupi, że zrobi wszystko, co mu polecimy.
Masetto słyszał całą tę rozmowę. Gotów do posłuszeństwa, niczego tak nie oczekiwał jak tego, aby go za rękę wzięły.
Mniszki rozejrzały się po sadzie, a upewniwszy się, że ich nikt nie widzi, podeszły do Masetta i obudziły go. Ten zaraz na nogi się porwał. Mniszka, która pierwsza z zamysłem swym wystąpiła, ujęła go za rękę i zaprowadziła go do chatki. Pachoł, uśmiechając się głupkowato, nie dał się zbytnio prosić, jeno uczynił chętnie to, co chciała. Pierwsza mniszka, pofiglowawszy dowoli, jako wierna przyjaciółka, ustąpiła potem miejsca drugiej. Masetto, cięgle głupca udając, wcale się na to nie skarżył. Nim odeszły, jeszcze kilkakrotnie spróbowały, jak niemowa harcować potrafi. Później mawiały, że sama rzecz przechodzi wszelkie o niej opowiadania, i znalazłszy stosowną chwilkę, często z niemową igrały.
Pewnego dnia zdarzyło się, że któraś z mniszek, wyglądając oknem z swej celi, spostrzegła miłe igraszki swych towarzyszek i zaraz o tem dwóm innym mniszkom doniosła. Z początku chciały wyjawić wszystko przeoryszy, ale później zamysł odmieniwszy, ugodziły się z tamtemi, aby i one skarbami Masetta cieszyć się mogły. W końcu po różnych przypadkach pozostałe trzy mniszki także się do kompanji przyłączyły. Wreszcie przeorysza, która dotąd niczego się nie domyślała, przechadzając się pewnego dnia po ogrodzie, spostrzegła Masetta, który po całonocnem dojeżdżaniu z sił opadł i spał rozciągnięty pod migdałowym drzewem. Wiatr odwiał mu koszulę, odsłaniając przed przeoryszą całe przyrodzenie. Przeorysza na tę pokusę, poczuła równą chęć, jak i jej mniszki. Obudziwszy Masetta, zawiodła go do swej celi, gdzie go przez kilka dni trzymała, (ku wielkiej żałości mniszek, gorzko skarżących się, że ich ogród tak długo odłogiem leży), próbując uparcie, jak smakuje ta słodycz, którą zawsze potępiała. Wreszcie odesłała pachoła do jego izdebki. Ponieważ jednak często go jeszcze wzywała, żądając od nieboraka, który i tak ledwo pracy mógł wydołać, części, równającej się wszystkim innym, pomyślał Masetto, że ta udana głuchota i niemota do wielkiego nieszczęścia go przywieść może.
Dlatego też pewnej nocy, gdy z przeoryszą w łożu leżał, nagle swój język rozwiązał i rzekł:
— Słyszałem wprawdzie, wielebna matko, że jeden kogut na dziesięć kur starczy, ale i to wiem, że dziesięciu mężów zaledwie jedną białogłowę ukontentować może. Mnie jednemu przypadło dziewięć niewiast obsługiwać, czemu za wszystkie skarby świata podołać nie mogę. Już mnie to ogrodnicze rzemiosło do tego przywiodło, że nie mogę mało, wiele, ani wcale. Albo mnie więc z Bogiem odpuście, albo jakieś zapobieżenie na to zło znajdźcie!
Przeorysza, usłyszawszy słowa człeka, którego za niemowę poczytywała, przeraziła się niepomału i zawołała:
— Dla Boga! Co to znaczy? Miałam cię za niemego!
— Byłem nim, matko wielebna — odparł Masetto, — ale nie od urodzenia. Choroba odjęła mi mowę i dopiero tej nocy ją odzyskałem, za co nieskończone dzięki Bogu składam.
Przeorysza uwierzyła mu i spytała go, co znaczy owo napomknienie o jakichś dziewięciu białogłowach?
Wówczas Masetto wszystko jej wyjawił, z czego przeorysza poznała, że niema w klasztorze ani jednej mniszki, coby głupsza od niej była. Jako białogłowa ostrożna, postanowiła, wprzód nim Masetta od siebie wypuści, naradzić się z mniszkami, co uczynić należy, aby Masetto dobrej sławy klasztoru na szwank nie naraził. W tym czasie umarł właśnie stary rządca. Mniszki przyznały się szczerze wobec siebie do popełnionego grzechu i postanowiły wspólnie, za zgodą Masetta, rozpuścić wieści, że dzięki ich nieustannym modlitwom i wstawieniu się patrona klasztoru, niemy i głuchy pachoł mowę i słuch odzyskał. Później uczyniły go rządcą klasztoru i tak mądrze pracę jego podzieliły, że jej wydołać potrafił. Chocia i wiele mniszątek na świat przyszło, przecie zakonnice tak ostrożnie działać umiały, że nikt niczego się nie domyślił. Dopiero po śmierci przeoryszy, gdy podstarzały Masetto do domu już z zebranym dobytkiem chciał powracać, sprawa na jaw wyszła. Wrócił do swej wsi, skąd wyszedł z siekierą na plecach, jako człek stary, bogaty i ojciec dzieci, niemający nijakich trosk o ich wyżywienie. Użył sprytnie młodości swojej i zwykł był powtarzać, że tak Bóg nagradza pracowitych ogrodników w winnicy swojej.
Gdy opowiadanie Filostrata, które czasem rumieńce na twarzach dam, a czasem ich głośny śmiech wywoływało, do końca dowiedzione zostało, królowa Pampinei zaczynać kazała; ta z wesołym uśmiechem na ten kształt mówić jęła:
— Zdarzają się ludzie, co na wyskok pokazać pragną, że wszystko wiedzą i że nic tajne być im nie może. Nieraz taki człek, spostrzegłszy ukryte braki bliźniego, zaraz o tem powszędy głosi, mniemając, że przez to sławę swoją zwiększa, gdy tymczasem w istocie rzeczy na szwank ją przywodzi. Pragnę pokazać wam to, miłe towarzyszki, na przykładzie pewnego dzielnego króla.
Zdarzyła mu się przygoda (całkiem przeciwna do przygody Masetta) z człekiem niższej jeszcze, zapewne, od tamtego pachoła kondycji.
Longobardzki król Agilulf, śladem swoich poprzedników, lombardzki gród, Pawję, za stolicę swoją wybrał. Król pojął za żonę Teodolingę, wdowę po Autari, równie longobardzkim władcy. Teodolinga była urodziwą, mądrą i obyczajną białogłową, aliści w miłości niezbyt szczęśliwą. Agilulf roztropnością i dzielnością swoją sprawy longobardzkiego państwa do pomyślnego stanu doprowadził. Zdarzyło się, że w pięknej królowej zakochał się okrutnie jeden z królewskich masztelarzy. Był to człek, mimo swojej podłej kondycji, wieloma przymiotami uraczony, a do tego urodziwy wielce i kształtowny, jak sam król. Chocia z niskiego stanu szedł, przecie rozumu nie był pozbawiony, dlatego też pojąwszy, że afekt jego do lubego skutku przywiedziony być nie może, nie dał najmniejszej po sobie poznaki i jeno tajemne spojrzenia ośmielał się na królowę rzucać. Nie żywił najmniejszej nadziei, że wzajemność królowej będzie mógł pozyskać, dumnym jednakoż był z tego, że tak wysoko cel pragnień swoich umieścił, i cały ogniem miłości przenikniony, prześcigał wszystkich swoich towarzyszy w gorliwości i chęci przypodobania się królowej. Dlatego też królowa, wyjeżdżając, zawsze chętnie dosiadała rumaka, przez niego osiodłanego. Ilekroć się to zdarzyło, za łaskę najwyższą sobie to poczytywał. Nie oddalał się od jej strzemienia i za szczęśliwego się uważał, jeżeli mu się jej szat dotknąć udało.
Jak to jednak pospolicie bywa, im mniejsza jest nadzieja, tem silniejszym płomieniem miłość się pali; tak też się i stało z tym nieborakiem — masztelarzem. Nie był już mocen dłużej swojej skrytej namiętności znosić, żadną nadzieją krzepiony nie będąc; postanowił tedy życia się pozbawić, bowiem wiedział, iż inaczej od tej miłości nie uciecze. Jednakże chciał wybrać taki śmierci rodzaj, aby zgon jego okazał jawnie, że zginął przez miłość, jaką dla królowej żywił. Pragnął takoż przed śmiercią fortunę skusić i popróbować, zali mu się nie uda choćby w części celu swych pragnień osiągnąć.
Nie myślał wyznawać królowej miłości swojej lub na piśmie jej wyrażać, wiedział bowiem, że to na niczemby spełzło, postanowił jeno chytrego jakiegoś sposobu się chwycić, aby z królową jedną noc przepędzić. Nie było ku temu innego środka, jak za króla się przebrać (o którym wiedział, że nie zawsze nocą żonę odwiedza), i do komnaty sypialnej się dostać. To postanowiwszy, kilka nocy z rzędu spędził, ukryty w wielkiej sali zamkowej, która znajdowała się między komnatami króla a królowej, i starał się podpatrzeć, w jakim stroju król do małżonki zwykł przybywać. Pewnej nocy obaczył wreszcie króla, który wyszedł z swojej komnaty, owinięty w szeroki płaszcz, trzymając w jednej ręce zapalony ogarek, a w drugiej laskę. Król zbliżył się w milczeniu do drzwi komnaty królowej i zastukał do nich dwa razy swoją laską. Na to otwarły się natychmiast drzwi i królowi świecę z rąk odebrano.
Zauważywszy tedy sposób wejścia, a potem wyjścia króla, postanowił masztelarz swego pana jaknajściślej naśladować. W tym celu postarał się o płaszcz podobny do tego, jaki król nosił, o ogarek i laskę, wykąpał się należycie, aby się zapachem stajennym nie zdradzić i znów w wielkiej sali zamkowej się ukrył. Upewniwszy się, że wszyscy twardym snem są zmorzeni i że sposobna chwila na to nastała, aby albo swoje pragnienia uskutecznić, albo też drogę do śmierci znaleść, skrzesał przy pomocy hubki, co ją miał przy sobie, trochę ognia, zapalił ogarek i otuliwszy się szczelnie w płaszcz, podszedł do drzwi, w które dwa razy laską uderzył. Zaspana pokojowa otworzyła mu je i, odebrawszy świecę z jego rąk, zagasiła ją. Wówczas masztelarz, nie mówiąc ani słowa, wszedł za kotarę, wiszącą koło łoża, zdjął płaszcz i wstąpił do łożnicy, w której królowa spała. Wiedząc, że król, gdy jest czemś pomieszany albo wzburzony, ma obyczaj ścisłe zachowywać milczenie, nie pozwalając mówić do się, nie rzekł ani jednego słowa, jeno królowę w ramiona pochwycił i kilka razy cieleśnie ją poznał. I aczkolwiek żal mu było odchodzić, przecie, obawiając się, aby zbytnie słodycze w męki się nie przemieniły, podniósł się wreszcie, wziął płaszcz i świecę i do swojej izby się udał. Zaledwie jednak legł w swej pościeli, gdy król udał się do komnaty królowej. Królowa wielce się z tego zadziwiła. Gdy się obok niej położył i wesoło ją powitał, rzekła do niego, uprzejmością tą ośmielona:
— Cóż to za nowy obyczaj macie tej nocy, panie mój i małżonku? Ledwieście wyszli odenmie, a już powracacie znowu? Zważcie, co czynicie!
Król, słowa te usłyszawszy, dorozumiał się odrazu, że ktoś oszukał królową, dzięki podobieństwu stroju i powierzchowności. Jednak, jako człek mądry, zauważywszy, że ani królowa, ani nikt inny podejścia nie spostrzegł, sam go niechciał odkrywać. Iluż znalazłoby się głupców, którzy w podobnej okoliczności zarazby wołać jęli: „Ja tutaj nie byłem! Któż więc mógł być? I co tu robił? I jak się tu mógł dostać?“ Siła przykrości z tegoby wynikło, królowa zasię, bez potrzeby niepokojona, miałaby może pobudkę do spróbowania drugi raz tego, czego już raz pokosztowała; do tego król sam do własnej hańbyby się przyczynił, rzecz tę jawną czyniąc.
— Zali mniemasz, moja żono, że nie mam dość męskości w sobie na to, aby dwa razy w ciągu nocy cię odwiedzić?
— Przeciwnie, panie mój — odparła królowa — proszę cię jednak, abyś na zdrowie swoje zważał.
Wówczas król rzekł:
— Posłucham się więc dzisiaj twojej rady i więcej cię dręczyć nie będę.
To rzekłszy, płonąc gniewem i żądzą pomsty za wyrządzoną mu zniewagę, narzucił na się płaszcz i opuścił komnatę, z zamysłem odszukania winowajcy, bowiem ten, według jego mniemania, musiał do dworu należyć i żadną miarą nie mógł się jeszcze z zamku wydostać. Zażegłszy tedy światło w małej latarce, wszedł na korytarz, znajdujący się nad stajnią, w którym prawie cała służba spała. Będąc zaś przekonany, że temu, co owo plugastwo uczynił, puls i serce jeszcze po wysileniu uspokoić się nie mogły, jął każdemu śpiącemu z kolei piersi ostrożnie dotykać, aby bicie jego serca wybadać. Wszyscy krzepkim snem już byli zmożeni, krom owego masztelarza. Ów, obaczywszy króla, odgadł odrazu, czego jego pan szuka. Z trwogi serce jego i tak ze zmęczenia niespokojne, jeszcze silniej walić poczęło. Sądził, że jeśli król to spostrzeże, ani chybi, na śmierć go skaże. Tysiące myśli przemknęło mu przez głowę, wreszcie, widząc, że król przy sobie broni niema, postanowił udać śpiącego i czekać, co król uczyni. Tymczasem król obmacał już wielu śpiących, bez tego jednak, aby znalazł to, czego mu było trza; w końcu, doszedłszy do owego masztelarza, poczuł uderzenia jego serca i rzekł sam do siebie:
— To ten!..
Nie chcąc jednakoż, aby ktokolwiek dowiedział się o jego przedsięwzięciu, poprzestał na tem, że nożycami, które miał przy sobie, obciął mu z jednej strony trochę włosów (w owych czasach bardzo je długie noszono), aby nazajutrz rano móc winowajcę po tym znaku szczególnym rozpoznać, i natychmiast do komnat swoich powrócił.
Masztelarz czuł doskonale, co król z nim robi i natychmiast, dzięki swemu przyrodzonemu sprytowi, dorozumiał się, do czego te postrzyżyny zmierzać miały. Dlatego też podniósł się spiesznie z pościeli i, znalazłszy nożyce stajenne, do strzyżenia grzyw końskich przeznaczone, powystrzygał ostrożnie wszystkim śpiącym pukle włosów nad uszami. To uczyniwszy, do swego łoża powrócił.
Na drugi dzień rano, nim jeszcze bramy zamkowe otwarto, król przykazał całej służbie dworskiej przed sobą się stawić. Gdy zaś wszyscy się zebrali i z odkrytemi głowami przed nim stanęli, spojrzał na nich bystro, chcąc odszukać tego, co był przezeń postrzyżony. Aliści, ujrzawszy wielką ilość głów tak samo ostrzyżonych, niepomiernie zadziwił się i rzekł do się:
— Ów, którego szukam, aczkolwiek z podłego pochodzi stanu, nie mało ma przecie roztropności.
Poczem rozważył, że bez tego, aby sprawa się rozgłosiła, winowajcy nie znajdzie. Nie chcąc dla małej pomsty, wielkiej sobie hańby przyczynić, postanowił winowajcę jednem słowem zawstydzić i pokazać mu, że o wszystkiem jest dobrze uwiadomiony.
Obróciwszy się zatem do dworskich, rzekł:
— Niechaj ten, co to uczynił, drugi raz już nie ma do podobnego uczynku śmiałości. Teraz zasię idźcie z Bogiem.
Ktoś inny na miejscu króla kazałby służbę łamać kołem, brać ją na różne pytki, wypytywać się i badać ją; tym kształtem podałby na jaśnię to, co ze wszechmiar w zakryciu pozostaćby było winno. Znalazłszy w końcu winnego i zemstę swoją nasyciwszy, nie zmyłby przez to z siebie hańby, przeciwnie, jeszczeby ją zwiększył, a do tego i żonę osławił.
Ci, którzy słowa jego słyszeli, długo się nad niemi głowili, skrytego ich znaczenia pojąć nie mogąc.
Zrozumiał je jeno ten, kogo dotyczyły.
Masztelarz miał dość rozumu na to, aby za życia króla z tajemnicą swoją nigdy się nie zdradzać, a takoż już na podobne azardy więcej się nie ważyć.
Gdy Pampinea umilkła, wszyscy wyrazili podziwienie swoje nad odwagą i sprytem masztelarza, a takoż nad roztropnością króla; zaczem królowa, obróciwszy się do Filomeny, jej dalej opowiadać kazała. Wdzięczna Filomena w te słowa zaczęła:
— Zamierzam opowiedzieć wam o chytrym figlu, który pewna piękna dama surowemu mnichowi wypłatała. Taka sztuczka musi przypaść do smaku każdemu świeckiemu człowiekowi, bowiem ci nieokrzesani i głupi mnisi, dziwnych jakichś obyczajów przestrzegający, wystawiają sobie, że więcej od wszystkich znaczą i umieją, gdy tymczasem w samej rzeczy wiedzą niewiele, albo i nic wcale. Dla tępości i gnuśności umysłu nie umieją tak się krzątać koło dobra swego, jak inni ludzie, węszą jedynie, niby wieprze, gdzieby się do syta nażreć mogli. Opowiem wam tę historję nietylko dlatego, że kolej na mnie przyszła, ale, aby pokazać wam, że klechy, którym we wszystkiem wierzymy i zbytnią cześć im okazujemy, mogą być łatwo nie tylko przez mężczyzn ale i przez nas, kobiety, na hak przywiedzeni.
W naszem mieście, gdzie kłamstwa i oszustwa daleko więcej znaleźć można, niźli miłości i wierności, żyła przed kilkunastu laty pewna znakomita dama, uraczona od natury wielką urodą, obyczajnością, wysokim umysłem i dowcipem bystrzejszym, niż dowcip białogłów. Znam jej imię tak, jak i imiona tych, co do tej opowieści należą, nie będę jednak imion tych wyjawiała, bowiem ci, którzy je noszą, żyją jeszcze; mogliby tedy łatwie gniewem się zapalić, gdy tymczasem, mówiąc po prawdzie, wszystko to jedynie śmiechu jest warte.
Owa dama, ze znacznego rodu idąca, oddana została za żonę prostemu tkaczowi. Nigdy jednakowoż nie mogła się pogodzić z myślą, że jej mąż jest zwykłym rzemieślnikiem, mniemała bowiem, że człek podłej kondycji, choćby i niewiem jak był bogatym, nie jest godzien białogłowy dobrze urodzonej.
Widząc zasię, że jej mąż przy całem swojem bogactwie tylko przędzę motać, nici sposobne wybierać i z prządkami kłócić się potrafi, postanowiła pieszczot jego, o ile możności, unikać i znaleźć sobie nieodwłocznie jakiegoś kochanka, godniejszego jej, niźli prosty tkacz. Wkrótce rozmiłowała się w pewnym szlachcicu średnich lat i to tak okrutnie, że gdy tylko jakiegoś dnia go nie widziała, następnej nocy od dusznego strapienia wcale spać nie mogła. Ów zasię, niczego się nic domyślając, wcale o nią nie dbał. Dama była zbyt ostrożna na to, aby poselstwami lub listami, wysyłanemi do niego, na możliwe niebezpieczeństwa się narażać. Uznawszy, że szlachcic w bliskiej przyjaźni pozostaje z pewnym grubym i głupim mnichem, który dla swego świętobliwego życia, powszechną czcią się cieszył, zamyśliła natychmiast mnicha tego za pośrednika użyć. Dobrze wszystko w umyśle ułożywszy i stosowną chwilę wybrawszy, udała się do kościoła, przy którym mnich przemieszkiwał i wyraziła mu życzenie wyspowiadania się. Braciszek poznał odrazu, że ze szlachetną damą ma do czynienia, dlatego też chętnie jej spowiedzi wysłuchał. Wyspowiadawszy się, białogłowa rzekła:
— Pragnę, wielebny ojcze, do was po radę i po pomoc się udać. Wiadome mi jest, że znacie dobrze moją rodzinę i mego męża, który miłuje mnie bardziej, niż życie własne; jako człek wielce bogaty, spełnia on każde moje życzenie, za co kocham go jeszcze bardziej, niż on mnie. Gdybym zdatna się okazała do najmniejszej myśli (nie mówię już o uczynku), któraby jego dobrą cześć na szwank przywieść miała, więcejbym na stos zasłużyła, niż jakakolwiek inna występna białogłowa. Tymczasem od niedawnego czasu pewien człek, nieznany mi z nazwiska, ale zdający się być znacznego stanu, a przytem, o ile się nie mylę, wasz znajomy, nie wiedząc widocznie o mojem stałem przedsięwzięciu, w prawdziwem oblężeniu mnie trzyma. Jest to mąż okazałej postaci, wielce urodziwy i ubrany w szaty brunatnej barwy. Nie mogę się pokazać w drzwiach, u okna, ani na ulicę wyjść, bez tego, aby się nań nie natknąć. Samo przez się zrozumiałe jest, że są to dla mnie rzeczy nieznośne, bowiem rzucić one mogą, bez żadnej winy z mojej strony, cień na moją cześć i cnotę. Przychodziło mi już nieraz do głowy powiedzieć o wszystkiem moim braciom, aby mu stosowną odprawę dali, ale wreszcie wstrzymała mnie myśl, że mężczyźni w podobnych okolicznościach łatwie do kłótni przyjść mogą, a później od słowa do słowa i do bitki. Chcąc więc jawnej osławy uniknąć, wszystko milczeniem pokrywałam, póki do tej myśli nie przyszłam, aby wam strapienia swoje wynurzyć, jużto, ponieważ zdajecie się żyć w przyjaźni z owym mężem, a takoż i dla tej przyczyny, że wam więcej, niż każdemu innemu przystoi, nie tylko przyjaciół, ale i nieznajomych za podobne sprawki naganiać. Błagam was więc w imię miłości Boga, wytknijcie mu jego postępowanie i nakażcie mu, aby je na przyszłość odmienił. Małoli na świecie kobiet, nakłonionych k‘temu i gotowych za podobne zachody hojnie wynagradzać? Takie przymilanie, dla drugich miłe, we mnie tylko najżywszy wstręt budzą.
Rzekłszy to, opuściła na piersi głowę i gorzko płakać poczęła.
Świętobliwy braciszek dorozumiał się odrazu, kogo na myśli miała, uwierzył we wszystkie jej słowa, pochwalił ją za jej zacne postanowienie i przyrzekł, że sprawę tym trybem powiedzie, by szlachcic na przyszłość już jej niepokoić się nie ośmielał. Wiedząc zasię, że jest to białogłowa bogata, zaraz wspomniał o dziełach miłosierdzia, o pomocy bliźniemu i o swoich potrzebach. Na to dama odparła:
— Zaklinam was, ojcze, w imię Boga, abyście obietnicy swojej dopełnili. Gdyby zasię ów szlachcic chciał się zapierać, rzeknijcie mu poprostu, że ja to wszystko wam wyjawiłam, skarżąc się na niego przed wami.
Skończywszy spowiedź i odpuszczenie grzechów otrzymawszy, dama przypomniała sobie słowa mnicha o miłosiernych uczynkach i miłości do bliźniego, dlatego też wsunęła mu ukradkiem pieniądze do ręki, prosząc, aby msze za jej umarłych krewniaków odprawiał. Później podniosła się i do domu odeszła.
Wkrótce później szlachcic przybył w odwiedziny do mnicha, jak to często miał w obyczaju czynić. Gdy już o tem i o owem pogadali, mnich odciągnął swego gościa na stronę i w słowach przyjaznych napomniał go za owe zaloty i rozkochane spojrzenia, któremi damę prześladuje.
Szlachcic z początku srodze się zadziwił, bowiem ani mu to w głowie powstało patrzyć na nią, rzadko zresztą koło jej domu przechodził. Jął się tedy usprawiedliwiać.
— Nie udawaj takiego zadziwienia, ani nie staraj się po próżnicy słów na zaprzeczenie tracić — rzekł mnich. — Uznałem o tem nie od sąsiadów; zważ, że sama mi o wszystkiem opowiedziała, żaląc się na ciebie. Takie błazeństwa tobie nie przystoją, przytem rzeknę ci, że, jeśli jest na świecie białogłowa, której podobne przymilania są przeciwne, to jest nią ona właśnie. Dlatego też przez wzgląd na cześć twoją i jej spokojność, proszę cię, zaprzestań ją napastować.
Szlachcic, bystrzejszym umysłem, niźli świętobliwy braciszek, obdarzony, przeniknął odrazu istotny zamiar białogłowy, udawszy więc niejakie zawstydzenie, przyrzekł, że już więcej zalecać się do tej kobiety nie będzie. Pożegnawszy się z mnichem, udał się nieodwłocznie do domu owej damy, która codziennie w oknie czatowała na jego pojawienie się. To też, gdy go ujrzała, tak żywa radość odmalowała się na jej obliczu, że szlachcic przekonał się zaraz, iż pojął dobrze słowa braciszka. Od tego dnia poczynając, jął się nieustannie po tej ulicy przechadzać, ku swemu wielkiemu ukontentowaniu i radości damy; zachowywał przy tem należną ostrożność i udawał, że różne sprawy go tu przywodzą.
Dama, upewniwszy się, że podoba mu się równie, jak i on jej, zapragnęła dać mu wyraźny dowód swych miłosnych chęci. W tym celu w stosownym czasie udała się znów do świętobliwego braciszka i usiadłszy u jego nóg, gorzko płakać poczęła. Zacny mnich, przenikniony litością, zapytał, co się stało?
Dama odparła:
— Cóżby innego, ojcze wielebny, jak nie nowa przykrość ze strony tego, przeklętego od Boga, przyjaciela waszego, na którego przed kilku dniami żaliłam się. Jak mniemam, przyszedł na świat na moje udręczenie, aby pozbawić mnie szczęścia i uczynić tak, bym już nigdy nie ośmieliła się wam do nóg upaść.
— Jakto? — zawołał mnich, — zali nie przestał was jeszcze napastować?
— Bynajmniej — odparła dama — poczynając od tej chwili, gdy się wam na niego uskarżałam, on, widać przez przekorę i gniew na mnie, jął się przechadzać koło mego domu siedem razy częściej, niż przedtem.
Gdyby tylko chodził i patrzył na mnie, pół biedyby z tem było, aliści tak się rozzuchwalił, że wczoraj przysłał do mnie z poselstwem od siebie jakąś kobietę, która mi wręczyła w podarunku sakiewkę i pas tak, jakbym mało miała swoich pasów i sakiewek. To mnie w taki gniew wprowadziło, że strasznybym gwałt podniosła, gdybym nie obawiała się przez to grzechu popełnić i wam przykrość wyrządzić. Pohamowałam się więc z wielkim trudem i postanowiłam nic nie przedsiębrać, póki was o wszystkiem nie uwiadomię. Oddałam sakiewkę i pas owej kobiecie i precz jej z domu iść kazałam, ale później zważywszy, że mogłaby podarki te dla siebie zatrzymać, jemu zasię powiedzieć, że je przyjęłam, przywołałam ją z powrotem, ze wstrętem z rąk jej przedmioty te odebrałam i przyniosłam je wam teraz, abyście mu je oddali i rzekli, że mi jego podarków nie potrzeba. Dzięki szczodrości mego męża, tyle mam sakiewek i patiów, że snadniebym go niemi zadusić mogła. Teraz zasię powiem wam, jako duchownemu ojcu, że jeśli ów szlachcic w spokoju mnie nie ostawi, poskarżę się moim braciom i mężowi. Niech wówczas będzie, co chce! Niechaj lepiej on ma za swoje, aniżeli ja miałabym z jego przyczyny być osławiona. Zaliż nie prawda, mój ojcze?
Rzekłszy to, płacząc gorzko, wydobyła z pod sukni wspaniałą sakiewkę i bogato haftowany pas i rzuciła je mnichowi na łono.
Ów, upewniony, że dama prawdę mówi, wziął te rzeczy z wielkiem na obliczu pomieszaniem i rzekł:
— Wcale się nie dziwuję, moja córuchno, że się tem wszystkiem tak turbujesz; nie tylko ganić cię za to nie będę, ale przeciwnie, pochwalić cię zamierzam, żeś się rad moich posłuchała. Niedawno napomniałem go ostro, aliści on źle obietnicę swoją zdzierżył. Dlatego też za dawne plugastwa, do których nowe przydał, tak mu myślę uszu natrzeć, że mu raz na zawsze ochota do zalotów odejdzie. Ty zasię nie daj się unieść gniewu zapędom i nie wyjawiaj tych rzeczy swoim krewniakom, bowiem do czegoś gorszego jeszcze snadnie przyjśćby mogło. Nie obawiaj się, aby cześć twoja jakiś uszczerbek przez to ponieść miała.
Dama udała, że te słowa nieco ją pocieszyły; skończywszy przeto mowę swoją, rzekła jeno, wiedząc dobrze o chciwości mnichów:
— Tej nocy zjawili mi się we śnie, świętobliwy ojcze, moi rodzice; zdawało mi się, że ciężkie katusze cierpią i że w niczem tak się nie nużają, jak w potrzebie jałmużny, a zwłaszcza matka moja, która tak zasmuconą mi się okazała, że aż litość brała patrzeć. Sądzę, że wielkiego strapienia przyczyniają jej te obieże, w jakie mnie wtrącił ów wróg Pana Boga. Dlatego też proszę was, abyście odprawili za ich dusze czterdzieści mszy św. Grzegorza, a takoż pomodlili się do Boga tak, aby Stwórca od mąk ich wybawił.
Rzekłszy to, wsunęła mnichowi do ręki dukat złoty.
Mnich chciwie pieniądz pochwycił, i w stosownych słowach zasłużone pochwały cnocie damy złożywszy, z błogosławieństwem swem ją odpuścił.
Poczem, gdy odeszła, nie podejrzewając wcale, że na hak przywiedziony został, posłał po swego przyjaciela.
Ów, widząc, że mnich jest srodze zagniewany, zaraz dorozumiał się, że musiał nowe wieści od swojej damy otrzymać. Braciszek powtórzył jeszcze raz wyrzuty swoje i zgromił go za nowe przewiny, jakie, według słów damy, popełnił. Szlachcic, nie mogąc pojąć, ku czemu słowa mnicha zmierzają, starał się zaprzeczyć, że kiedykolwiek sakiewkę i pas jej posyłał, czynił to jednak niezdarnie tak, aby mnich nie zachwiał się w wierze, jakiej słowom damy użyczył. Aliści braciszek rozjadowił się nie na żarty i rzekł:
— Jakże możesz temu przeczyć, przewrotny człecze! Patrzaj, te oto podarki sama mi z płaczem przyniosła. Zali będziesz śmiał twierdzić, że ich nie znasz?
Szlachcic, uczyniwszy pozór srodze zawstydzonego, rzekł:
— Trudno zatem, przyznaję, że te przedmioty należą do mnie i że źle postąpiłem; przysięgam jednak, że, widząc ją w swem postanowieniu tak niezłomną, nigdy już jej nie dam powodu na skargę na mnie.
Długo go gromił mnich głupi, jak baran, aż wkońcu oddał mu pas i sakiewkę, nie omieszkawszy przedtem pouczyć go i zakląć, aby więcej podobnych rzeczy nie czynił. Szlachcic przyrzekł i, pożegnawszy się z braciszkiem, uradowany niezmiernie, tak z dowodnej oznaki afektów tej damy, jak i z jej bogatego podarunku, natychmiast udał się do jej domu i pokazał jej, że już podarki otrzymał. Dama, wielce z tego ukontentowana, cieszyła się, że sprawy coraz to lepszym idą torem. Od tej chwili czekała tylko na wyjazd męża, aby swe starania pomyślnym uwieńczyć skutkiem. Wkrótce później zdarzyło się, że tkacz musiał się do Genui udać. Gdy tylko zrana wsiadł na koń, dama udała się do mnicha i rzekła, płacząc rzewliwie:
— Mówię wam, świętobliwy ojcze, że dłużej już wytrzymać nie jestem w stanie. Ponieważ jednak obiecałam wam, że nic nie przedsięwezmę bez uprzedniego uwiadomienia was, tedy przychodzę, ażeby usprawiedliwić się przed wami. Abyście zaś poznali, że mam przyczynę gorzko płakać i użalać się, chcę wam opowiedzieć, co uczynił ten szatan wcielony, z piekła rodem, wasz przyjaciel, niedalej, jak dziś zrana przed jutrznią. Bóg jeden wie, w jaki sposób zwęszył, że mąż mój wczora do Genui wyjechał. Dziś zrana zatem wszedł do mego ogrodu i wdrapał się na drzewo, rosnące naprzeciw mojej komnaty, której okna na sad wychodzą. Już zdołał okno uchylić z tym zamysłem, aby do mojej sypialnej komnaty wtargnąć, gdy nagle ja, obudziwszy się, zerwałam się z łoża i już krzyknąć wielkim głosem chciałam, aliści ów niezbyty natrętnik jął mnie zaklinać w imię miłości Boga i przyjaźni waszej, abym zmilczała, a potem powiedział mi, kim jest. Nie czyniąc więc przez wzgląd na was najmniejszego hałasu, pobiegłam tak naga, jaką na świat przyszłam, aby okno mu zaprzeć przed nosem. Widocznie zaraz uciec musiał, bowiem już go więcej nie widziałam. Osądźcie sami, ojcze świętobliwy, zali to dalej cierpieć można? Co się mnie tyczy, to myślę temu raz wreszcie koniec położyć. Przez wzgląd na was zbyt wiele już od niego znieść musiałam.
Usłyszawszy te słowa, mnich wpadł w gniew niezmierny i nie wiedział już sam, co rzec ma, zapytał tylko, zali pewna jest, że był to ów właśnie szlachcic, a nie jakiś inny zalotnik?
— O, wielkie nieba — zawołała białogłowa — zaliż go od innego odróżnić nie potrafię? Mówię wam, że to on był; jeśliby starał się zaprzeczać, nie dawajcie mu wiary.
— Nic innego powiedzieć nie lza, moja córko, — powiedział mnich — jak jeno to, że jest to zuchwalstwo niepomierne i postępek plugawy; uczyniłaś, jak się należało, precz go przeganiając. Proszę cię jeno (oby Bóg cię od wstydu ochronił!), abyś jeszcze raz za moją radą poszła i, nie żaląc się przed krewniakami, mnie działać pozwoliła. Spróbuję, czy mi się nie da okiełznać tego wcielonego djabła, o którym sądziłem, że jest świętym człekiem.
Jeżeli mi się uda bydlęce jego przyrodzenie zwyciężyć, wszystko dobrze się zakończy, jeżeli zaś niemożliwe się to okaże, to daję ci obecnie wraz z błogosławieństwem słowo najświętsze, że pozwolę ci uczynić z nim, co ci się podoba.
— Na ten raz jeszcze nie chcę wam turbacji i niepokoju przyczyniać — rzekła białogłowa — postarajcie się jeno tak wszystko uładzić, aby mnie więcej nie prześladował, wówczas i ja przestanę was tą sprawą zanudzać.
Rzekłszy to, udała, że jest srodze gniewną, i do domu odeszła.
Zaledwie się od kościoła oddaliła, gdy u mnicha szlachcic się zjawił. Braciszek odciągnął go na stronę i wysypał mu na głowę wór łajań i przekleństw, nazywając go w grubych słowach nikczemnikiem, krzywoprzysiężcą i zdrajcą. Szlachcic, który już z dwóch eksperjencyj dobrze wiedział, jaki jest powód tych grubijańskich wymysłów, milczał z początku, a później jękliwemi słowy starał się od mnicha jakąś wiadomość wydobyć.
— Co znaczy ten gniew, wielebny ojcze — zapytał — zaliżem Chrystusa ukrzyżował?
— Ha, ty bezwstydniku! — zawołał mnich — spójrzcie na niego, mówi o tem tak spokojnie, jakby już rok, albo i dwa minęły od tej pory, gdy tyle łotrostw popełnił. Widocznie już się mu w pamięci zatrzeć zdołały. Już dzisiaj rano przed jutrznią zapomniałeś żeś bliźniego ciężko pokrzywdził? Gdzieżeś był dzisiaj o świcie?
— Nie wiem, gdzie byłem — odparł szlachcic — ale kiedy macie tak dobrych posłów, to wy o tem wiedzieć musicie.
— Tak, uznałem o tem — rzekł mnich. Widać myślałeś, że w czasie, gdy mąż przytomny nie jest, cnotliwa białogłowa rzuci ci się na szyję. Oto mi czcigodny człek, ani słowa! Włóczy się po nocy po cudzych sadach i na drzewa się wdrapuje! Zali sądziłeś, że łatwiej opór tej niewiasty przemożesz, wybrawszy sobie drogę przez drzewo do jej okna? Przekonałeś się już, że jesteś jej bardziej obmierzły, niż ktokolwiekbądź inny na świecie, a jednak ciągle ją napastujesz. Wiele razy ona ci swą wzgardę jawnie okazała — o tem mówić nie będę, aliści, czy o moje przestrogi i napomnienia nie dbasz wcale? Posłuchaj teraz, co ci powiem. Dotychczas milczeniem twoje niecnoty pokrywała, oczywiście, nie z miłości do ciebie, lecz ze względu na prośby moje.
Ale już na przyszłość nie będzie milczała; dałem jej bowiem zupełną wolność postępowania, jeżeli znowu dręczyć się ją odważysz. Co się stanie z tobą, jeżeli się swoim braciom poskarży?
Szczęśliwy kochanek dowiedział się z tych słów wszystkiego, czego mu było trza. Nie tracąc czasu, pożegnał się z mnichem, przyrzekłszy mu, że jego przestrogi będzie miał na uwadze. Następnej nocy, przed jutrznią, zakradł się do sadu, wdrapał się na drzewo i znalazłszy okno, otworem stojące, wszedł do komnaty, gdzie ocknął się w objęciach swojej damy.
Białogłowa dawno czekała nań z wielką tęskliwością. Ujrzawszy go, rzekła ze śmiechem:
— Niech będzie błogosławiony ów ojciec wielebny, który ci tak dobrze drogę do mnie pokazał.
Poczem pogrążyli się w rozkoszy. Długo miłosne harce czynili, śmiejąc się i żartując z głupoty świętobliwego braciszka, a takoż z kółek, grzebieni i innych narzędzi tkackich. Potem umówiwszy się, jak im działać należy, nie uciekając się już do pośrednictwa mnicha, wiele podobnych nocy w weselu spędzili. Niech Bóg w nieskończonem miłosierdziu swojem mnie i inne dusze chrześcijańskie takiemi rozkosznemi nocami obdarzy!
Gdy Filomena, opowiedziawszy swoją historję, zamilkła, Dioneo stosownemi słowy pochwalił bystrość jej dowcipu, a także i jej modlitewne westchnienie przy końcu. Królowa, spojrzawszy z uśmiechem na Pamfila, rzekła doń:
— Teraz ty, Pamfilo, uracz nas jakąś wesołą opowieścią.
Pamfilo oświadczył gotowość swoją i tak zaczął:
— Siła jest takich ludzi, co to nie szczędząc wysiłków, aby się do raju dostać, nie spostrzegają, że wprowadzają tam miast siebie innego; tak właśnie rzecz się miała niedawno z parą naszych współziomków, o czem wam zaraz opowiem.
Według tego, co słyszałem, niedaleko od San Brancazio mieszkał pewien zacny i bogaty człek, Pucciem di Rinieri zwany, który nabożnym będąc, wkrótce sprawom zbawienia całkiem się oddał, stał się tercjarzem w zakonie Św. Franciszka i bratem Puccio zwać się począł. Ponieważ żadnej rodziny nie miał, a cały dom jego składał się jeno z żony i jednej służącej, więc zbytnich trosk nie zaznając, mógł skłonności swojej zadość uczynić i cały wolny czas w kościele spędzać. Jako człek gruby i na umyśle tępy, klepał modlitwy, na kazania chodził, godzinki śpiewał i mszy słuchał, a jak słuchy chodziły, także do liczby biczowników należał. Żona jego, madonną Isabettą zwana, młoda jeszcze białogłowa, około trzydziestu lat licząca, była osobą piękną, świeżą i krągłą, jak jabłuszko. Z przyczyny zbytniej nabożności męża, a także podeszłych lat jego, musiała nieraz dłuższy post zachowywać, aniżeliby tego pragnęła. Gdy chciała już spać albo nieprzystojne harce z mężem swym czynić, ów opowiadał jej o męce Chrystusa, o pokucie Magdaleny lub o kazaniach brata Anastazego.
W owym czasie powrócił z Paryża pewien mnich, należący do klasztoru w San Brancazio, Don Felice zwany. Był to człek młody, wielce urodziwy, a do tego mądry i głęboko uczony. Brat Puccio zaraz z nim w stosunek bliskiej przyjaźni wstąpił. Mnich rozwiązał wszystkie jego wątpliwości, a poznawszy jego naturę, zapragnął wydać mu się człekiem świętobliwym. Brat Puccio wprowadził go do domu swego i nieraz go na wieczerzę zapraszał. Don Felice, ujrzawszy urodziwą i pulchną białogłowę, dorozumiał się zaraz, czego jej brakować musi, dlatego też postanowił w imię miłości Chrystusa uwolnić brata Puccia od trudu i wziąć go na barki własne. Jął więc rzucać na młodą białogłowę znaczące spojrzenia i, przyłożywszy się pilnie do dzieła, tyle sprawił, że podobną żądzę do tej, jaką sam uczuwał, i w niej zapalił. Spostrzegłszy to, skorzystał z pierwszej nadarzonej sposobności, aby się z żoną brata Puccia porozumieć. Chociaż znalazł ją w dobrem ułożeniu i gotową do sprawienia mu przyjemności, przecie nie mógł się tego od niej dobić, aby mu naznaczyła spotkanie gdzieś poza swoim domem. W domu zasię nie podobna było nic uczynić, brat Puccio bowiem nie zwykł był nigdy wyjeżdżać. Wszystko to wielce mnicha martwiło. Wreszcie przyszedł mu do głowy fortel, dzięki któremu spodziewał się, że będzie się mógł cieszyć do woli wdziękami Isabetty w jej domu, bez obudzenia podejrzeń w duszy brata Puccia.
Pewnego razu, gdy brat Puccio go odwiedził, rzekł doń:
— Już nieraz spostrzegłem, bracie Puccio, że jedno tylko pragnienie żywicie: zbawienia dostąpić. Zdaje mi się jednakoż, że zbyt długą drogą do tego celu zmierzacie. Przecie istnieje i inna droga, znacznie krótsza, którą kroczy papież i wysocy dostojnicy kościoła. Coprawda, nie chcą oni drogi tej ludziom ukazywać, bowiem stan duchowny, żyjący z jałmużny wiernych, za wskazywanie im ścieżki do nieba, wielceby na tem ucierpiał. Ponieważ jednak jesteście moim przyjacielem, dla którego wiele wdzięczności za okazywane mi względy żywię, dlatego też odkryję wam tajemnicę.
Brat Puccio, pełen ciekawości, jął go prosić i nastawać na niego, aby mu wskazówek potrzebnych udzielił, zaręczając i klnąc się na wszystkie świętości, że nikomu o tem ani słowa nie powie i że sam zaraz do najsurowszej przystąpi pokuty.
— Dobrze więc — odparł mnich — skoro mi tak uroczyście milczyć przyrzekacie, dam wam stosowne pouczenia. Jak wam wiadome jest, Ojcowie Kościoła twierdzą, że ten, kto chce zbawienia dostąpić, winien następującą pokutę odbywać. Zrozumcie mnie jednak dobrze! Nie twierdzę ja, że po tej pokucie zupełnie grzesznikiem być przestaniecie, ale jeno, że wszystkie winy, popełnione do chwili pokuty, odpuszczone wam zostaną.
Te błędy, zasię, w które popadniecie po jej odprawieniu, nie będą wam policzone ku potępieniu, przeciwnie, odrobiną wody święconej zmyć się dadzą.
Przedewszystkiem więc, chcąc odprawić pokutę, musicie się szczerze i należycie wyspowiadać, później zasię należy zacząć post i życie wstrzemięźliwe, które ma trwać dni czterdzieści; w tym czasie niewolno wam tknąć swojej żony, ani żadnej innej białogłowy. Krom tego, musicie znaleźć w swoim domu miejsce odosobnione, gdzie pozostając, moglibyście przez całą noc w gwiaździste niebo się wpatrywać. Udacie się tam późnym wieczorem i narychtujecie sobie długi stół, tak wysoki, abyście stojąc, lędźwiami o niego opierać się mogli.
Położycie na stół swoje ramiona, przyjmując postawę Ukrzyżowanego, możecie się przytem rękoma za dwa kołki uchwycić. W tej postawie, patrząc w niebo i najmniejszego poruszenia nie czyniąc, pozostaniecie aż do jutrzni. Gdybyście byli uczeni w piśmie, dałbym wam modlitwy, które w czasie pokuty odmawiać należy, ponieważ jednak czytać nie umiecie, musicie tedy odmówić trzysta razy Zdrowaś Maryja i tyleż razy Ojcze Nasz. Przez cały ten czas będziecie patrzyli w niebo i nieustannie myśleli o tem, że Bóg stworzył ziemię i niebo, uprzytamniając sobie również mękę Zbawiciela. Gdy na jutrznię zadzwonią, odejdziecie i, jeśli wola, rzucicie się w ubraniu na łoże i zaśniecie. Rankiem musicie jeszcze udać się do kościoła, wysłuchać trzech mszy i odmówić z pięćdziesiąt Ojcze Nasz i tyleż Zdrowaś Marja. Potem wolno wam będzie zająć się swemi sprawami i obiad zjeść. Jednakże, w porze nieszporów znowu powinniście pójść do kościoła i tam odmówić kilka pacierzy, których was zaraz nauczę, a bez których obejść się nie lza. Za nadejściem wieczoru odnowa pokutę rozpoczniecie.
Ja sam kiedyś wszystko to czyniłem, dlatego też jestem upewniony, że zanim do końca pokuty dojdziecie, uczujecie rozkosz wiecznego zbawienia.
— Praktyki te nie wydają mi się zbyt uciążliwe i długotrwałe — odparł brat Puccio — i myślę, że im łatwo sprostam; z pomocą Boską zacznę pokutę jeszcze w tę niedzielę.
Przyszedłszy do domu, opowiedział o wszystkiem, za zezwoleniem mnicha, swojej żonie. Ta dorozumiała się zaraz, w jakim celu mnich rozkazał mu, nie drgnąwszy, przez całą noc pokutować. Znalazłszy ten fortel wcale udatnym, rzekła, że wielce rada będzie zawsze z wszystkiego, co on za użyteczne dla zbawienia duszy swojej uzna. Żeby zaś Bóg łaskawie tę jego pokutę przyjął, gotowa jest z mężem post podzielić, innych prywacyj na się nie biorąc.
Gdy nadeszła niedziela, brat Puccio pokutę swoją rozpoczął, mnich zasię, ułożywszy się z Isabettą, prawie każdego wieczora do niej się zakradał, nie będąc przez nikogo widziany. Przynosił z sobą przednie potrawy i wina; po spożyciu wieczerzy, kładli się do łoża i figlowali aż do jutrzni; o tej godzinie mnich odchodził, a brat Puccio do łoża powracał. Ponieważ jednak miejsce pokuty brata Puccia oddzielone było tylko cienkiem przepierzeniem od komnaty jego małżonki, zdarzyło się tedy, że gdy mnich zbyt tęgo panią Isabettę tarmosił, zdało się pokutnikowi, że trzeszczą wszystkie krokwie w komnacie.
Odmówił już był sto Ojcze Naszów, a gdy do sto pierwszego miał się zabierać, zapytał: —
— Na miłość Boską, moja żono, co tobą tak rzuca?
Wielce żartobliwa białogłowa, która zapewne dosiadała właśnie rumaka świętego Benedykta, czy świętego Jana Gwalberta, odparła:
— Na mą duszę, mężu drogi, przewracam się, jak tylko mogę!
— Jakto przewracasz się? Co chcesz powiedzieć przez to?
— Jakże się możesz jeszcze pytać o to? — odrzekła Isabetta, ledwo hamując się od śmiechu (a było, wierę, śmiać się z czego). Zaliżem cię nie słyszała, mówiącego tysiąc razy: „Kto się cały dzień przepości, nie ma w nocy spokojności“.
Brat Puccio, uwierzywszy, że żona, wskutek długiego postu, zasnąć nie może i dlatego tak na łożu się przewraca, rzekł do niej dobrodusznie:
— Prosiłem cię nieraz, żono, abyś postów zaniechała, aleś mnie się posłuchać nie chciała. Proszę cię, staraj się teraz zasnąć, bowiem tak się na łożu rzucasz, że je całe na drzazgi porozbijasz.
— Nie troskaj się o to, miły mężu — odparła białogłowa — wiem, co czynię. Bacz na siebie, abyś dobrze czynił, ja zaś w miarę sił moich będę się starała, aby jeszcze lepiej czynić.
Puccio zamilkł i znowu do modlitw swoich przystąpił. Isabetta i mnich jeszcze tej nocy narychtowali sobie w drugim kącie komnaty łoże, w którem z radością harcowali, w czasie pokuty brata Puccia. O jutrzni mnich wychodził, białogłowa do małżeńskiej łożnicy powracała, a wkrótce i brat Puccio przybywał. Gdy więc brat tym kształtem pokutę odprawiał, Isabetta nieraz żartobliwe do mnicha mawiała:
— Zadałeś mężowi pokutę, dzięki której my już raju zażywamy.
Isabetta tak przywykła i tak zasmakowała w strawie, którą ją mnich obdarzał (trza wiedzieć, że mąż oddawna w poście ją trzymał), że nim pokuta brata Puccia do końca dobiegła, znalazła sposób pożywiania się poza domem. Folgowała swoim chuciom w tajności i bez przeszkód.
Zważcie, że ostatnie słowa mojej opowieści wcale pierwszym nie przeczą, brat Puccio bowiem, mniemając, że przez ciężką pokutę dostanie się do raju, pokazał doń drogę mnichowi i żonie swojej, która w nieustannej potrzebie żyła, póki się nad nią mnich nie ulitował.
Swoją opowieść o bracie Puccio zakończył Pamfilo przy ogólnym śmiechu dam. Następnie królowa obróciła się do Elizy i rzekła, że na nią kolej przypada.
Eliza na ten kształt mówić zaczęła:
— Wielu ludzi uczonych mniema, że krom nich, nikt nic wiedzieć nie może. Pragnąc innych wyprowadzić w pole, sami zostają na hak przywiedzeni. Dlatego też jestem przekonana, że nie należy bez potrzeby siły umysłu innych na próbę wystawiać. Że jednak może nie wszyscy z was są podobnego zdania, opowiem wam, co się zdarzyło pewnemu szlachcicowi z Pistoi.
W Pistoi mieszkał pewien szlachcic z rodu Vergellesi, imieniem Francesco. Był to człek wielce bogaty, mądry, pełen życiowej eksperjencji, aliści skąpy okrutnie. Ów, mianowany będąc podestą Medjolanu i wybierając się w drogę do tego miasta, opatrzył się we wszystko, czego mu było trza, stosownie do godności swojej. Brakowało mu tylko pięknego rumaka. Nie mogąc znaleźć takiego, coby mu się podobał, trapił się i myślał, gdzieby go dostać. W owym czasie znajdował się w Pistoi pewien młodzieniec, imieniem Ricciardo, z nieznacznego idący rodu, ale bogaty wielce. Ricciardo tak był o swój pozór i strój dbały, że mu przydomek Strojnisia nadano. Młodzieniec ów od dawnego czasu miłował żonę messera Francesca, białogłowę cnotliwą i wysokiej urody. Ponieważ zaś posiadał jednego z najpiękniejszych rumaków Toskanji, z którego był wielce dumny, a namiętność jego do żony pana Francesca, była rzeczą powszechnie wiadomą, więc ktoś messerowi Francesco poradził, aby zażądał od Strojnisia jego rumaka. Dla miłości, jaką żywi do jego żony, niechybnie mu go odda. Messer Francesco, chciwością powodowany, zaprosił do siebie Strojnisia i poprosił go, aby mu rumaka podarował. Strojniś, usłyszawszy tę prośbę, uśmiechnął się i rzekł:
— Gdybyście mi dali wszystko, co posiadacie, jeszczebyście mego konia nie otrzymali. Możecie go jednak łatwie w podarunku dostać. Zezwólcie tylko, abym, zanim rumaka otrzymacie, mógł w waszej przytomności słów kilka waszej żonie powiedzieć, w takiem jednakoż oddaleniu, aby nikt, krom niej, nie mógł mnie usłyszeć. Francesco, zaślepiony chciwością, sądząc, że mu się uda łatwie Ricciarda na hak przywieść, przystał na ten warunek i oznajmił, że Strojniś może do jego żony tyle słów skierować, ile mu się tylko podoba. Ostawiwszy Ricciarda w wielkiej sali swego pałacu, udał się do komnaty żony i opowiedział jej, jakim sposobem może przyjść do posiadania rumaka i przykazał, aby poszła wysłuchać słów Strojnisia, nie odpowiadając jednakoż ani słowem na jego wywody. Żonie Francesca wielce to wszystko nie po myśli było, zmuszona jednakoż wolę męża wypełnić, rzekła, że się zgadza. Później weszła z mężem do sali, aby posłuchać, co Strojniś mówić będzie.
Ricciardo, potwierdziwszy umowę swoją z Francesco, usiadł z jego żoną w odległym kącie komnaty i rzekł:
— Niemasz najmniejszej wątpliwości, szlachetna pani, że dzięki wielkiemu rozumowi swemu, dawnoście już odgadnąć mogli, jaką miłość wzbudziła we mnie wielka wasza piękność, która z żadną inną w paragon nie wchodząc, nad wszystkiemi przodek bierze. Nie będę tutaj się szerzył nad waszemi obyczajami i osobliwemi przymiotami, których doskonałości żaden człek oprzećby się nie zdołał. Nie trza takoż słowami dowodzić, że afekt mój do was jest silniejszy i bardziej ognisty, niż jakiekolwiek uczucie, które mężczyzna do kobiety żywić może. Trwać ono będzie w tej samej sile, dopóki mi nędznego żywota starczy, jeżeli zasię na tamtym świecie jeszcze się istnieje, będę was miłował przez wieczność całą. Dlatego też możecie być przeświadczeni, że niema nic, drogiej, czy pośledniej ceny, cobyście tak prawdziwie swojem nazwać mieli prawo i nacobyście we wszelkich okolicznościach tak liczyć mogli, jak na mnie i na wszelkie dobra moje.
Abyście się zaś o tem przeświadczyć mogli dowodnie, powiem wam, że za największą łaskę sobiebym to poczytywał, gdybyście zlecili mi uczynić coś dla ukontentowania waszego. Miałbym to za większe szczęście, niż gdyby mnie się cały świat słuchał. Skoro własność waszą stanowię, jak to widzicie ze słów moich, zaliż mam daremnie gorące prośby do was zanosić, wiedząc, że tylko od was może spłynąć na mnie spokój i szczęście. Dlatego też, jako pokorny niewolnik, proszę was, będących jedynem mojem dobrem i nadzieją duszy mojej, która się miłosnemi płomieniami żywi, abyście raczyli stać się łaskawszą dla mnie i zmiękczyć nieco dotychczasową surowość swoją. Waszą litością pokrzepiony, będę mógł powiedzieć, że wasza piękność, co miłość we mnie wzbudziła, tchnęła też życie we mnie. Jeżeli wysokiej swej duszy do próśb moich nie nakłonicie, życie moje wkrótce zagaśnie. Umrę, zowiąc was morderczynią. Śmierć moja chlubyby wam nie przyniosła, mniemam takoż, że sumienieby wam spokoju nie dało i że wówczas, łaskawszą będąc dla pamięci mojej, niźli dzisiaj dla mnie jesteście, rzeklibyście do się:
— Jakże źle postąpiłam, nie okazawszy memu biednemu Ricciardo ani krztyny litości.
Dręczona niewczesnym żalem, głęboki ból poczujecie. Aby więc temu zapobieżyć, póki jeszcze czas, ulitujcie się nademną i bądźcie łaskawi dla mnie, zanim nie zginę. W waszej mocy leży uczynić mnie najszczęśliwszym, czy też najbiedniejszym na ziemi człowiekiem. Tuszę, że wasza miłość do bliźniego tego nie dopuści, abym miał za mą niezmierną miłość śmierć odnieść w zapłacie ale, że owszem, przychylnym responsem wskrzepicie władze duszy mojej, które drżą teraz przed waszem obliczem.
Tutaj Ricciardo zamilkł i, głęboko wzdychając, kilka łez uronił. Dama, której dotychczas wszystkie zabiegi Strojnisia, jako to turnieje, czy serenady, poruszyć nie mogły, teraz na te wymowne i namiętne słowa kochanka poczuła nieznane jej dotąd wzruszenie i pojęła, co miłość znaczy. I chociaż, posłuszna rozkazaniu męża, głębokie milczenie zachowywała, nie mogła przecie pohamować westchnienia, które Strojnisiowi wszystko wyjawiło.
Ricciardo poczekał chwilę, ale widząc, że responsu niema, zadziwił się zrazu wielce; później jednak odgadł, jakiego podstępu Francesco chwycić się musiał. Spojrzawszy na oblicze damy, spostrzegł, że oczy jej, zwrócone na niego, błyszczały dziwnym blaskiem, usłyszał także westchnienie, dobywające się z jej łona — nabrał przeto otuchy i na nowy wpadł fortel. Jął odpowiadać sam sobie w imieniu damy i w jej przytomności na ten kształt:
— Drogi Ricciardo, w samej rzeczy oddawna już spostrzegłam miłość twoją ku mnie i poznałam, że jest ona niezmierna i pełna doskonałości, teraz zasię dzięki twoim słowom, ugruntowałam się jeszcze bardziej w swem przekonaniu. Żywą radością wszystko to mnie przejmuje. Jeżeli twardą i nieużytą być ci się zdałam, to nie sądź, że oblicze moje było istotnym mego serca obrazem. Zawsze cię miłowałam; byłeś mi najdroższym człekiem na świecie. Należało mi jednakowoż tak czynić z lęku przed ludźmi i z troskliwości o dobrą cześć moją. Dzisiaj natomiast postanowiłam dać ci jawne dowody miłości mojej i wynagrodzić cię za afekt, który zawsze dla cię żywiłam i żywię. Dlatego też pociesz się i bądź dobrej myśli. Francesco odjeżdża wkrótce do Medjolanu, aby tam godność podesty piastować. Wiesz sam o tem najlepiej, bowiem dla miłości swej do mnie, oddałeś mu pięknego swego rumaka. Gdy tylko mąż mój gród nasz opuści — przysięgam ci na cześć moją i tę szczerą miłość, którą ci wyznaję, że w jaknajprędszym czasie przywołam cię, aby nasza namiętność do lubego skutku dowiedziona być mogła.
Ażebym zaś nie potrzebowała jeszcze raz w tej sprawie porozumiewać się z tobą, posłuchaj uważnie, co ci teraz powiem. Owego dnia obaczysz dwa ręczniki, zawieszone u okna mojej komnaty, wychodzącej na ogród. Następnej nocy, mając to na pieczy, aby cię nikt nie spostrzegł, postaraj się przekraść do mnie przez bramę ogrodu. Zastaniesz mnie czekającą na cię i wówczas całą noc będziemy się cieszyli sobą, czego tak bardzo pragniemy.
Gdy już Strojniś te słowa w imieniu damy wypowiedział, jął odpowiadać jej od siebie tą modłą:
— Miła moja, od ogromnej radości, jaką odczuwam, słysząc waszą odpowiedź przychylną, tak mi w piersiach dech zaparło, że ledwie jestem w stanie należny dank wam złożyć. Gdybym mógł mówić tak, jak tego pragnę, nie starczyłoby mi słów i czasu, choćby najdłuższego, na wypowiedzenie tego, co się w duszy mojej dzieje.
Niechże zatem umysł wasz sam pojmie, co powiedzieć chciałem, słów nie znachodząc. Rzeknę wam tylko, że rozkazy wasze najściślej wypełnię. Wówczas pod dobroczynnym wpływem łaski, jaka mnie spotkała, na duchu skrzepiony, będę się starał w miarę sił wdzięczność moją wam okazać. Teraz zasię, nie pozostaje nic innego, jak prosić Boga, aby zesłał wam wszelką radość i szczęśliwość, jakiej tylko pragniecie. Bogu was polecam, szlachetna pani!
Na to wszystko nie odrzekła dama ani słowa. Strojniś powstał i udał się do Francesca, który, obaczywszy go, wyszedł mu na spotkanie i rzekł ze śmiechem:
— Cóż, zali dobrze obietnicę swą uiściłem?
— Nie — odparł Strojniś — przyobiecaliście mi bowiem, panie, że będę mówił z żoną waszą, tymczasem natknąłem się na posąg marmurowy.
Odpowiedź ta niezmiernie się panu Francesco podobała i dała mu jeszcze lepsze pojęcie o cnocie żony, aniżeli miał dotąd.
— W każdym razie koń twój do mnie należy — rzekł.
— Tak — odparł Ricciardo — gdybym był jednakoż wiedział, że za moją łaskawość, taką nagrodę od was otrzymam, to podarowałbym wam rumaka wcześniej, żadnych nie stawiając warunków.
Francesco roześmiał się w głos, a potem, odebrawszy konia, po dwóch dniach udał się do Medjolanu.
Dama, pozostawszy sama w domu, często wspominała sobie słowa Strojnisia, myślała takoż o jego miłości dla niej i o rumaku, podarowanym przezeń mężowi. Widząc go zaś, przechadzającego się nieustannie pod jej oknami,
rzekła do się:
— Co ja czynię? Dlaczego marnuję mój wiek młody? Mąż wyjechał do Medjolanu i wróci nie prędzej, jak za sześć miesięcy. Czyż mi wynagrodzi kiedy te stracone chwile? Może wówczas, gdy będę już staruchą. Krom tego,
gdzież znajdę takiego miłośnika, jak Ricciardo. Jestem tu sama i nie obawiam się nikogo. Dlaczegóż miałabym tak szczęśliwą sposobność zaniedbać? Kto wie, czy podobna kiedykolwiek się trafi? Nikt o tem nigdy się nie dowie, a zresztą, gdyby i wszystko na jaw wyszło, lepiej zawsze pokutować za to, czego się użyło, aniżeli za to, czego się nie zaznało.
Gdy Eliza zamilkła, królowa pochwaliła roztropność Strojnisia i Fiammecie opowiadać przykazała.
Fiammetta rzekła z uśmiechem, że jest gotowa, i w te słowa zaczęła:
— Musimy się na niedługi czas oddalić od naszej stolicy, która obfituje w rozliczne przypadki i w przykłady, każdej materji dotyczące. Podobnie, jak i Eliza, opowiem wam o rzeczach, które gdzieindziej się na świecie przytrafiły. Przenieście się ze mną do Neapolu i posłuchajcie, jak to jedną z tych pobożniś, krzywiących się na wspomnienie miłości, przebiegły kochanek zmusił do skosztowania jej owoców, nim jeszcze kwiaty poznała. Opowieść moja posłuży wam na przyszłość przestrogą, a także wszystkich was zabawi.
W starożytnem mieście, Neapolu, najmilszej ze wszystkich stolic Italji, żył pewien młodzieniec, bardzo znacznego rodu, a przytem wielce bogaty, nazwiskiem Ricciardo Minutolo. Ów, chocia miał urodziwą i miłującą go żonkę, przecie zakochał się w innej białogłowie, która, według powszechnego mniemania, urodą swoją nad wszystkiemi Neapolitankami górowała. Catella (bowiem tak się zwała) była żoną młodego i znacznego człeka, Filippela Figninolfi, który ją nad wszystko w świecie miłował i w wielkiem ją miał zachowaniu, a czci. Ricciardo Minutolo, rozkochawszy się w tej damie, użył wszelkich środków, któremi zwykle wzajemność i względy białogłowy się zdobywa, aliści wszystko to do upragnionego nie doprowadziło go skutku. Popadł zatem w czarną rozpacz, a nie będąc w stanie od swej namiętności się uwolnić, ani życiem cieszyć się nie mógł, ani umrzeć nie potrafił. Widząc go w podobnym stanie, kilka białogłów, które się do jego rodziny zaliczały, jęło go pocieszać i przekładać mu, aby wybił sobie z głowy ową miłość, bowiem wszystkie starania daremnemi się okażą. Catella nikogo na świecie tak nie miłuje, jak Filipella; jest przytem tak o niego zazdrosna, iż drży nawet przed każdym przelatującym ptakiem, aby go jej przypadkiem nie porwał.
Ricciardo, usłyszawszy o zazdrości Catelli, zaraz pewną myśl powziął i uczynił pozór, że, zwątpiwszy już, aby względy Catelli mógł pozyskać, zwrócił swoje afekty ku innej białogłowie, na cześć której począł urządzać turnieje i gonitwy, co przedtem dla Catelli zwykł był czynić.
Niewiele czasu upłynęło, a już wszyscy w Neapolu, pospołu z Catellą, tego mniemania byli, że Ricciardo nie Catellę, lecz tę drugą białogłowę gorącym afektem darzy. Tak długo chytre swoje ułożenie prowadził, aż wszyscy uwierzyli w to twardo, a Catella, przestawszy się mieć na baczności, jak dawniej, gdy jeszcze miłość do niej żywił, jęła się z nim przyjaźnie obchodzić i przy spotkaniu uprzejmie go jako sąsiada witać.
Tymczasem nastąpiło upalne lato i wielka liczba mężczyzn, jak i kobiet, zgodnie z neapolitańskim zwyczajem, wybrała się nad brzeg morza, aby tam wczasu zażyć, a takoż obiad i wieczerzę sporzyć. Ricciardo, uznawszy, że Catella z towarzystwem swojem tam się znajduje, również na brzeg morza się udał. Długo się prosić kazał, nim do kompanji Catelli się przyłączył, dając przez to poznać, że nie wiele o to stoi. Białogłowy, a w ich liczbie i Catella, jęły dworować nieco z jego nowej miłości. Ricciardo udawał, że cały jest tą miłością rozpłomieniony, przez co jeszcze większy dał do gadek powód. Wkrótce potem towarzystwo się rozproszyło, tak iż Ricciardo sam z Catellą pozostał. Wówczas skorzystał z chwili, aby jej napomknąć niejasno o pewnej miłostce jej męża, Filippella. Catella zaraz srogą zazdrość uczuła i zapłonęła żądzą dowiedzenia się bliższych szczegółów. Przez chwilę hamowała się, ale wreszcie, nie będąc zdolna wytrwać dłużej, zaklęła Ricciarda na miłość ulubionej przez niego damy, aby wyjaśnił jej słowa, Filippella się dotyczące.
— Pani — odparł Ricciardo — zaklęliście mnie na imię takiej osoby, że nie sposób jest, abym miał wam czegokolwiek odmówić. Dlatego też gotów jestem powiedzieć wam wszystko, pod warunkiem jednak, że przyrzekniecie mi nie wspominać o tem ani słowa mężowi i tej damie, do czasu, aż się nie upewnicie, co do prawdy słów moich. Jeśli zechcecie zaś, nauczę was, jak macie postąpić, aby się przekonać.
Dama zgodziła się na tę kondycję, uwierzyła jeszcze silniej w jego słowa i poprzysięgła, że nikomu tajemnicy nie zdradzi. Wówczas Ricciardo odwiódł ją na stronę, aby inni ich nie słyszeli i rzekł na ten kształt:
— Gdybym was tak, jak dawniej miłował, nie miałbym odwagi powiedzieć wam tego, coby wam strapienie przyczynić mogło. Teraz jednak, gdy miłość już minęła, nie będę się wahał odkryć wam całej prawdy. Nie wiem, czy Filippella drażnił afekt, który dla was żywiłem, czy też wydawało mu się, żeście mi wzajemnością odpłacali; jakby się jednak i rzecz nie miała, nigdy nic nie dał poznać po sobie. Teraz jednak, sądząc widocznie, że nadszedł czas sposobny, chce mi odpłacić pięknem za nadobne i uczynić mi to, czego obawiał się, abym ja mu nie uczynił: czyli żonę moją uwieść. Wiem, że od pewnego czasu stara się ją nakłonić do zdrady tajemnemi poselstwy, o których zaraz mi donosiła. Odpowiadała na nie zgodnie z moją radą, a pouczeniem. Jednakoż dzisiaj rano, nim tutaj przybyłem, zastałem w komnacie żony jakąś białogłowę, tajnie nad czemś się z nią naradzającą. Zaraz odgadłem, co to za jedna i spytałem żony, czego chce ta kobieta.
— Jest to posłanka Filippella — odparła. Sprowadzasz na mnie te kłopoty swojemi radami, odpowiedziami i dodawaniem mu nadziei. Filippello chce się dowiedzieć, jak postąpić zamyślam. Gdy się zgodzę, uczyni tak, abym mogła przyjść tajnie do pewnej łaźni. Do tego mnie nakłania i o to prosi. Gdybyś nie kazał mi, Bóg wie, w jakim celu, tych stosunków utrzymywać, już dawno byłabym mu dała taką odpowiedź, że nawet spojrzeć w moją stronę nie byłby się ośmielił. Wówczas zdało mi się, że Filippello zbyt daleko swoją zuchwałość posuwa i że dłużej tego nie lza znosić.
Postanowiłem tedy oznajmić wam o tem, abyście poznali, jak wam płacą za waszą wierność niewzruszoną, która mnie o mały włos do śmierci nie przywiodła. Abyście zaś nie myśleli, że to są jeno puste słowa i bajędy i byście mogli, gdy zechcecie, o prawdzie tej się przekonać i własnemi rękoma jej dotknąć, kazałem odpowiedzieć żonie przez tę kobietę, że gotowa jest przyjść jutro, około dziewiątej, gdy wszyscy śpią, do tej łaźni. Posłanka odeszła wielce uradowana. Spodziewam się, że nie sądzicie, abym żonie mojej pójść tam pozwolił. Gdybym był na waszem miejscu, uczyniłbym tak, aby miast tej, którą zastać sądzi, pan mąż mnie znalazł; przebywszy z nim czas nijaki, pokazałbym mu, kogo tak ściska i zapłaciłbym mu tak, jak się należy. Gdybyście tak uczynili, niewątpliwe takiby nim wstyd owładnął, że ujma i nieprawość, którą wam i mnie chciał wyrządzić, w jednej chwili pomszczonaby została.
Catella nie dała baczności na to, kto te słowa mówi i podstępu nie spostrzegła; przeciwnie, zgodnie z obyczajem zazdrośników, uwierzyła we wszystko i jęła przywodzić sobie na pamięć rozliczne drobne okoliczności, które do tego faktu się ściągały.
Dlatego też, nagłym gniewem owładnięta, odparła, że w samej rzeczy tak uczyni, bowiem nie jest to rzecz do dopełnienia trudna, gdy zaś jej mąż się zjawi, tak go zasroma, że odtąd zawsze, gdy tylko jaką białogłowę obaczy, despekt ten wspomnić sobie będzie musiał.
Ricciardo, niezmiernie tem uradowany, obaczył, że fortel jego jest skutyczny; utwierdził ją zatem w tem jej przedsięwzięciu jeszcze innemi mnogiemi słowy tak, iż uwierzyła mu całkiem. Prosił jeno, aby nikomu nie zdradziła, że się od niego o tem dowiedziała. Catella obiecała mu to.
Następnego dnia Ricciardo udał się do pewnej kobiety, właścicielki łaźni, którą wskazał był Catelli; odkrył jej swój zamysł i prosił, aby, w miarę sił swoich, mu dopomogła. Kobieta ta, mająca wobec niego pewne obliki wdzięczności, zgodziła się chętnie i porozumiała się z nim, co jej czynić i mówić wypada.
W domu, gdzie mieściła się łaźnia, znajdowała się mała, ciemna komnata, nie mająca jednego choćby okna, coby ją oświetlało. Poczciwa kobieta, wedle wskazówek Ricciarda, przygotowała ją stosownie i postawiła w niej wygodne łoże. Ricciardo, zjadłszy obiad, położył się na nie i jął czekać na Catellę. Catella, wysłuchawszy słów Ricciarda i użyczywszy im więcej wiary, niźli należało, gniewna i oburzona do domu powróciła. Wkrótce nadszedł także i Filippello, który jakiemiś ważkiemi myślami zajęty będąc, nie tak czule ją powitał, jak to zwykle miał w zwyczaju czynić. Spostrzegłszy to, Catella umocniła się jeszcze w swem podejrzeniu i rzekła do siebie:
— Myśli oczywista o tej białogłowie, z którą jutro ma rozkoszy użyć, ale, na Boga, nic z tego nie będzie!
Takimi myślami zajęta, całą prawie noc głowiła się nad wynalezieniem stosownej do męża przemowy.
Gdy nadeszła godzina dziewiąta, Catella wzięła swoją pokojową i udała się do łaźni, o której Ricciardo mówił. Ujrzawszy łaziebną, spytała, zali Filippello ma tu dzisiaj przybyć? Ta, nauczona przez Ricciarda, odparła:
— Zali jesteście, pani, tą damą, na którą on czeka?
— Tak — rzekła Catella.
— Tedy pozwólcie do niego!
— Catella, która wybrała się szukać tego, kogo, jako żywo, wcale znaleźć nie chciała, pozwoliła się zawieść do komnaty, gdzie na łożu Ricciardo leżał. Weszła do komnaty, nie zdejmując zasłony z twarzy, i drzwi za sobą zaparła.
Ricciardo, ujrzawszy ją, skoczył z łoża, obłapił ją ciasno w ramionach i rzekł:
— Witam cię, najdroższa kochanko moja!
— Catella, nie chcąc się zdradzić, oddała mu uścisk za uścisk, radość po sobie pokazała, ale nie rzekła ni słowa, bała się bowiem, aby jej nie poznał. Izba była ciemna, ku ukontentowaniu ich obojga. Nawet gdy się przez dłuższy czas w niej pozostawało, oczy niczego rozróżnić nie mogły. Ricciardo zaprowadził Catellę do łoża. Leżeli na niem długo, zatopieni w rozkoszy, ku niewypowiedzianej radości każdego z nich, nie mówili jeno nic ze sobą, aby się głosem swoim nie zdradzić. Nakoniec, gdy się wreszcie zdało Catelli, że winna dać folgę hamowanej tak długo wściekłości, zawołała, srogim gniewem zapalona:
— O, Boże, jakże okrutny jest los białogłów i jakąż straszną za miłość swoją odbierają one od mężów zapłatę! O ja nieszczęsna! Oto od ośmiu lat kocham cię nad życie, ty zasię, niegodny człowieku, trawisz się namiętnością do innej kobiety? Kogóż to sądzisz mieć obecnie w objęciach swoich? Tą samą, którąś zwodził długo fałszywemi czułościami swemi, udając do niej miłość, podczas gdy kochałeś inną. Jam jest Catellą, a nie żoną Ricciarda, zdrajco niegodny! Poznajeszże mój głos? To ja, ja w mojej własnej osobie! Zdawa mi się, że już tysiąc lat czekam na światło, żeby cię zasromać, psie chutliwy i łotrze przeklęty! O ja nieszczęsna, dla kogóż to przez tyle lat podobną miłość żywiłam? Dla tego psa nędznego, który mniemając, że ściska w ramionach obcą białogłowę, w ciągu tych kilku chwil liczniejszemi mnie pieszczotami obsypał, niźli przez cały czas małżeństwa naszego. Umiałeś się teraz, nędzniku, stać dzielnym i krzepkim, chocia w domu za słabego i niedołężnego chcesz zwykle uchodzić!
Bogu Najwyższemu chwała, żeś użyźnił swoje, a nie cudze pole, tak jak mniemałeś. Nie dziwię się teraz, że poprzedniej nocy nie zbliżyłeś się wcale do mnie. Chciałeś na co innego nagromadzone siły zachować, aby wstąpić w bój miłosny, jako świeży i wypoczęty rycerz. Dzięki Bogu i mojej przezorności, wilgotność spłynęła tam, gdzie winna była spłynąć. Czemu nie odpowiadasz, potworze? Zaliżeś oniemiał, słowa moje usłyszawszy? Nie wiem, na mą duszę, co mnie od tego wstrzymuje, aby ci oczy wydrapać. Mniemałeś, że ci się uda tę zdradę w tajności popełnić, aliści, dzięki Bogu, i inni oczy mają. Lepiej cię śledziłam, niż sądzisz!
Ricciardo śmiał się w duchu, słysząc te słowa; nie odpowiadał na nie wcale, tylko ściskał i całował Catellę bez ustanku i coraz gorętsze łaski jej okazywał. Wówczas Catella znowu mówić poczęła:
— Jeżeli myślisz mnie teraz pieszczotami swemi ułagodzić i pocieszyć, w wielkim jesteś błędzie. Powiadam ci, że nie spocznę, aż do tej chwili, gdy cię nie zawstydzę w przytomności wszystkich krewniaków, sąsiadów i przyjaciół.
Zali nie jestem, bezecniku, równie piękna, jak żona Ricciarda Minutolo? Czemu nie odpowiadasz, psie niewierny? Jakąż wyższość ma ona nade mną? Odsuń się ode mnie i nie śmiej mnie więcej dotykać. Już dosyć dowodów dzielności złożyłeś! Wiem dobrze, że teraz, uznawszy, że to ja jestem, wszystko, cobyś czynił, czyniłbyś jeno z przymusem. Poczekaj, jeszcze nieźle się przepościsz z mojej łaski. Wierę, sama nie wiem, czemu nie posyłam po Ricciarda, który kocha mnie nad życie, chocia pochwalić się nie może, abym choć raz na niego spojrzała. Teraz wiem, że inaczej postępować należało. Mniemałeś że znajdziesz tutaj jego żonę; znaczy więc, żeś ją pieścił. Gdybym zatem ja do Ricciarda teraz należała, nie mógłbyś mi wyrzutów czynić.
Tu już jej słów zabrakło i gorzko zapłakała. Ricciardo, zważywszy, że gdyby ją w błędnem mniemaniu ostawił, przykre z tego skutki wyniknąćby mogły, postanowił dać się jej poznać. Schwyciwszy ją przeto w objęcia tak, że się wyrwać nie mogła, rzekł:
— Nie niepokój się, najdroższa moja! Czego samą miłością osiągnąć nie zdołałem, pozyskałem dzięki podstępowi, którego mnie nauczył Amor. Jestem twoim Ricciardem!
Catella, słowa te usłyszawszy i poznawszy głos Ricciarda, chciała zaraz z łoża wyskoczyć, aliści uczynić tego nie zdołała. Później zagroziła, że krzyknie, lecz kochanek zamknął jej ręką usta i rzekł:
— Pani, tego, co się stało, odrobić się nie da, choćbyście i przez całe życie swoje krzyczeć chcieli. Gdy teraz hałasu narobicie, niewątpliwie dwa niemiłe z tego wynikną skutki, dobra wasza sława na szwank narażona zostanie, bowiem, choćbyście nawet utrzymywać chcieli, żem was podstępem tu zwabił, ja kłamstwo wam zadam i powiem, że was do tego obietnicami i podarunkami skłoniłem. Dalej rzeknę, iż w nadziei swojej, co do ich wartości, omylona, wpadliście w gniew, gwałt ten podnosząc. Wiadomą wam zaś jest rzeczą, że świat chętniej złemu, niż dobremu uwierzy, przeto też raczej mnie da posłuch niż wam. Krom tego między mną a mężem waszym śmiertelna nienawiść powstanie i rzeczy tak daleko zajść mogą, że albo ja jego zabiję albo on mnie, a wątpię, abyście przez to szczęśliwsi czuć się mieli. Dlatego też, nie ściągajcie hańby na się i nie wzbudzajcie kłótni między małżonkiem waszym, a mną. Nie jesteście pierwszą ani nie ostatnią zaiste, którą wyprowadzono w pole, ja zasię oszukałem was nie dlatego, aby jakąś własność wam odebrać, ale z przyczyny tej wielkiej miłości, jaką dla was żywię i zawsze żywić będę, waszym pokornym niewolnikiem się mieniąc. Oddawna już ja i całe moje mienie do was należy i wam jest podległe, od tej chwili pragnę jednak, abyście jeszcze więcej do wszystkiego mieli prawa. Jakoże w różnych sprawach rozumni jesteście, tuszę, że i tu takimi się okażecie.
Gdy Ricciardo słowa te mówił, Catella gorzko płakała. Chocia jednak srodze strapiona i wzburzona była, przecie w głębi duszy przyznała, że Ricciardo ma słuszność i że w przyszłości zdarzyć się może tak, jak on przepowiada. Dlatego też rzekła:
— Nie wiem, zaiste, jak mi Bóg pomoże przenieść tę hańbę, którąście mi wyrządzili. Nie będę wszczynała rumoru tutaj, gdzie mnie przywiodła głupota i zazdrość nierozumna, jednakoż przysięgam wam, że nie uspokoję się, dopóki w ten czy inny sposób za obrazę się nie pomszczę. Puście mnie już i nie próbujcie zatrzymywać mnie dłużej. Osiągnęliście przecie już, czegoście pragnęli i wymęczyliście mnie niezgorzej. Proszę więc raz jeszcze, pozwólcie
mi odejść spokojnie!
Fiammetta zamilkła wśród ogólnych pochwał. Poczem królowa, aby czasu po próżnicy nie tracić, zaraz Emilji opowiadać kazała. Emilja w te głowa zaczęła:
— Pragnę powrócić do naszego miasta, od którego oddaliły się dwie moje poprzedniczki, i opowiedzieć wam, jak jednemu z ziomków naszych utracone względy kochanki odzyskać się udało.
Żył niegdyś we Florencji młody szlachcic, Tedaldem degli Elisei zwany, który miłował okrutnie pewną damę, imieniem Ermellina, żonę niejakiego Aldobrandino Palermini. Młodzieniec ów, dzięki swoim chwalebnym obyczajom, godzien był cieszyć się pragnień swoich uskutecznieniem, aliści fortuna, nieprzyjaciółka szczęśliwych, wspak temu stanęła. Nie wiedzieć z jakiego powodu, dama, pełna dlań przez czas dłuższy przychylności, takiego doń wstrętu nabrała, że nietylko poselstw od niego przyjmować nie chciała, ale i unikała jego widoku. Z tej przyczyny Tedaldo w ciężką melankolję popadł. Ponieważ jednak miłość swoją dobrze ukrywał, nikt powodu jej strapienia odgadnąć nie mógł. Starając się wszelkiemi sposobami odzyskać miłość, którą utracił był bez żadnej z swojej strony winy, i widząc, że wszystkie jego wysiłki są próżne, postanowił ojczyznę swoją opuścić, aby sprawczyni nieszczęścia widokiem jego strapienia i smutku cieszyć się nie mogła. Zebrał więc pieniędzy, ile zdołał, i w wielkiej tajności, nie żegnając się z nikim, krom jednego przyjaciela, który o wszystkiem był uwiadomiony, do Ankony wyruszył, pod przybranem nazwiskiem Filippa di Sanlodeccio.
W Ankonie zaciągnął się na służbę do pewnego bogatego kupca i na pokładzie jego okrętu odpłynął na Cypr.
Obyczaje jego tak się kupcowi podobały, że nie tylko znaczne zasługi mu ustanowił, ale i do spółki go przypuścił, poruczając mu pieczę nad większością dzieł swoich. Tedaldo tak je szczęśliwie prowadził, że stał się po kilku latach poważanym i bogatym kupcem. Chocia, pośród zajęć swoich rozlicznych, często swoją damę okrutną wspominał, chocia miłość nękała go srodze, tak iż radby był ujrzeć jaknajprędzej Ermellinę, przecie okazał się tak twardym, że w przeciągu siedmiu lat nieustannie samego siebie przezwyciężał. Zdarzyło się jednak, że pewnego razu usłyszał na Cyprze kanconę, którą niegdyś sam był ułożył, wysławiając w niej miłość wzajemną i doznawane rozkosze, i pomyślał, że jest rzeczą niemożliwą, aby dama jego o wszystkiem zapomnieć miała. Owładła nim tak ogromna żądza ujrzenia Ermelliny, że już wytrzymać dłużej nie będąc w stanie, postanowił do Florencji powrócić.
Przywiódłszy swoje sprawy do porządku, wyruszył do Ankony w towarzystwie jednego tylko sługi. Odesłał swoje kufry do Florencji do jednego z przyjaciół ankońskiego kupca, sam zasię przybył wraz ze sługą do miasta przebrany w strój pielgrzyma. Wszedłszy do grodu, zamieszkał w małej gospodzie, należącej do dwóch braci, i położonej w pobliżu domu jego damy. Pierwsze swoje kroki tam obrócił, aby ją ujrzeć. Aliści okna i drzwi zamknione znalazł i wniósł stąd, że dama jego albo umarła, albo też do innego miasta się przeniosła. Pełen srogiej turbacji, udał się do domu swoich braci i ujrzał ich wszystkich czterech w żałobne szaty przybranych. Tem widokiem wielce zadziwiony i pewien, że do tyla strojem swoim i pozorem jest odmieniony, iż nikt go łatwie nie pozna, zbliżył się do pewnego szewca i zapytał, dlaczego ci szlachcice są w czarne szaty ubrani? Szewc odparł na to:
— Jeszcze i dwóch tygodni niema, jak jeden z ich braci, imieniem Tedaldo, który już oddawna stąd odjechał, zabity został. Zdawa mi się, że dowiedli przed sądem, iż pozbawił go życia Aldobrandino Palermini (już go pochwycono!) za to, że Tedaldo jego żonę miłował i że powrócił tu w przebraniu, aby ją ujrzeć.
Tedaldo wielce się zadziwił na myśl, że ktoś tak podobny do niego się okazał i litować się jął w duszy nad losem Aldobrandina. Dowiedziawszy się jednak, że Ermellina żyje i dobrem zdrowiem się cieszy, powrócił do gospody, wraz z nastaniem nocy, pełen różnorodnych myśli. Powieczerzawszy wraz ze sługą, położył się spać w komnacie, znajdującej się na najwyższym piętrze domu. Jednakoż natłok myśli, niewygodne łoże, a takoż nędzna wieczerza, którą spożył, zasnąć mu długo nie pozwalały. Około północy zdało mu się, że kilku ludzi spuszcza się z dachu domu; wkrótce w szparze drzwi, wiodących do jego komnaty, ujrzał światło. Dlatego też, podkradłszy się cicho do szpary, jął patrzeć, coby to znaczyć miało. Obaczył piękną dziewczynę, trzymającą w ręku ogarek, a obok niej trzech mężów, których kroki niedawno na dachu słyszał. Po uprzejmem pozdrowieniu jeden z nich w te słowa do dziewczyny się odezwał:
— Bogu Najwyższemu niech będzie chwała za to, że możemy teraz spać spokojnie. Morderstwo Tedalda degli Elisei dowiedzione zostało przez jego braci Aldobrandinowi Palermini. Aldobrandino przyznał się i wyrok na niego jest już podpisany. Mimo to ostrożność stosowną rachować musimy, bowiem, gdyby wyszło na jaw, że to my winowajcami jesteśmy, spotkałby nas ten sam los, co Aldebrandina.
Rzekłszy to, pożegnali się z dziewczyną, która na tę wieść wielce się uradowała, i spać poszli.
Tedaldo, usłyszawszy te słowa, jął rozmyślać nad tem, jakim to omylnościom umysły ludzkie są podległe; wspomniał swoich braci, którzy opłakali i pochowali jakiegoś obcego człeka, później pomyślał takoż o niewinnym Aldobrandino, skazanym na śmierć dzięki podejrzeniom i świadectwom fałszywym. Ujrzał dowodnie srogość praw i sędziów, którzy często, miast tego, aby prawdę rozeznać i ujawnić, okrutnym sposobem nieprawdziwe zeznania wymuszają i nazywają siebie sługami Boga i sprawiedliwości, podczas gdy są jeno rzecznikami djabła i kłamstwa.
Potem Tedaldo jął szukać środka ratunku dla Aldebrandina, aż wreszcie pewien zamysł powziął.
Wstawszy rano, ostawił służącego w gospodzie i udał się do domu swojej damy. Znalazł drzwi otworem stojące i ujrzał Ermellinę, siedzącą w sieni na powale i płaczącą gorzko. Z litości sam o mały włos nie zapłakał. Później zbliżył się do niej i rzekł:
— Nie turbujcie się, pani! Pociecha jest już bliska.
Dama, słowa te usłyszawszy, podniosła głowę i rzekła przez łzy:
— Wydajesz mi się obcym pielgrzymem, dobry człecze! Cóż możesz wiedzieć o mym smutku i pociesze?
— Pani — odparł pielgrzym — przybywam właśnie z Konstantynopola, skąd Bóg umyślnie mnie przysłał, aby łzy wasze w radość zamienić, a małżonka waszego od śmierci wybawić.
— Jak to być może? — zawołała dama. Jeśli z Konstantynopola przybywacie i dopiero przed chwilą weszliście do grodu, skądże wiedzieć możecie, kto jest moim mężem i kim ja jestem?
Wówczas pielgrzym na dowód, że prawdę mówi, opowiedział jej o prześladowaniach, jakie Aldobrandino znosił, nazwał ją po imieniu, wymienił ile lat jest już za mężem i o mnóstwie rzeczy, tyczących się jej spraw, powiedział. Ermellina, niesłychanie z tego wszystkiego zadziwiona, biorąc go za proroka, padła przed nim na kolana i na wszystkie świętości zaklinała go, aby jaknajspieszniej Aldobrandina ratował, bowiem już niewiele czasu na ten ratunek pozostaje.
Pielgrzym, udając natchnionego, rzekł w te słowa:
— Powstańcie, pani, łzy swe pohamujcie i posłuchajcie, co wam oznajmić pragnę. Proszę was jeno, abyście się najmniejszem słówkiem przed kimkolwiek nie zdradzili. Bóg mi objawił, że nieszczęście, was teraz dotykające, jest karą za grzech, któryście kiedyś popełnili. Bóg pragnie, abyście obecnie grzech ten, choćby w części, odpokutowali, nim go w przyszłości całkiem nie zmażecie, inaczej bowiem w jeszcze cięższe popadniecie terminy.
— Ach świątobliwy mężu — zawołała dama — niejeden grzech na mojej duszy ciąży, tak, iż odgadnąć nie mogę, za co Bóg stosownej pokuty odemnie żąda. Jeśli wam jest zatem wiadomy, wymieńcie mi go, a uczynię wszystko, co mogę, aby go zmazać.
— Wierę — odparł pielgrzym — dobrze wiem o nim, a jeśli się pytam, to jeno dlatego, abyście jeszcze większą skruchę uczuli. Ale powróćmy do rzeczy! Powiedzcie mi, czyście mieli kiedykolwiek jakiegoś kochanka?
Dama, usłyszawszy te słowa, westchnęła głęboko i niepomiernie się zadziwiła, nie sądziła bowiem, żeby ktokolwiek na świecie o jej miłości wiedział. Po chwili tak rzekła:
— Zaiste, widzę, że Bóg powierzył wam wszystkie ludzkie tajemnice i że na nic się nie zda cokolwiek przed wami ukrywać. W samej rzeczy, w młodości mojej miłowałam gorąco tego nieszczęśliwego młodzieńca, o zabójstwo którego męża mego oskarżono. Nad śmiercią jego tyle łez wylałam, że nawet dziś jeszcze na myśl o nim, wielką boleść uczuwam. Chocia przed jego odjazdem surową i nieużytą dlań byłam, jednakże ani rozłąka, ani tak długa jego nieobecność, ani śmierć jego wyrwać go z mego serca nie zdołały.
— Nie nieszczęsnego młodziana — odparł pielgrzym — którego właśnie zabito, ale Tedalda Elisei kochaliście, pani. Powiedzcie mi, z jakiej przyczyny zagniewaliście się na niego? Zali was czemkolwiek dotknął?
— Bynajmniej — odparła dama — Bóg widzi, że mi żadnej zniewagi nie wyrządził. Przyczyną całego zła były słowa pewnego przeklętego mnicha, który mnie kiedyś spowiadał. Gdy mu wyznałam miłość, jaką do Tedalda żywię, rzucił na moją głowę takie gromy, że jeszcze dziś dreszcz trwogi mną wstrząsa. Zagroził mi, że, jeśli z Tedaldem nie zerwę, zostanę w paszczę djabelską wrzucona i na ogień wieczny skazana. Na te słowa taki strach mnie schwycił, że postanowiłam zbliżenia z Tedaldem unikać, na jego listy nie odpowiadać i wysłańców jego nie przyjmować. Aliści mniemam, że gdyby Tedaldo wytrwał, miast — wyjeżdżać stąd z rozpaczą, to na widok jego serca, topniejącego z miłości, jak śnieg na słońcu topnieje, musiałabym swoje surowe postanowienie odmienić.
— Pani — rzekł pielgrzym — oto jest ów jedyny grzech, za który teraz cierpieć musicie. Wiem, że Tedaldo nijakiego gwałtu wam nie zadał, pokochaliście go bowiem z własnej, nieprzymuszonej woli, ponieważ się wam podobał. Później woli waszej zadosyć czyniąc, wszedł do waszego domu i bliski z wami zawiązał stosunek. Wy zasię słowami i czynami tyleście mu przychylności okazali, że jeśli pierwej was miłował usilnie, to potem miłość jego jeszcze tysiąc razy się wzmogła. Jeśli zaś tak było w istocie, a wiem, że inaczej być nie mogło, cóż was tedy k‘temu przywiodło, żeście go tak okrutnie odepchnęli? W takich okolicznościach, z wielką rozwagą postępować należy. Jeśliście czuli, że złego swego postępku kiedyś żałować będziecie, nie trzeba go było czynić. Gdy on do was należał, wy niemniej jego własnością byliście. Pozbawiając go posiadania waszej osoby, bez jego zgody i woli, popełniliście rabunek i uczynek niegodziwy. Dowiedzcie się teraz, że i ja jestem mnichem i że znam się dobrze na sztuczkach braciszków zakonnych. Gdy teraz z wielką swobodą o tem pomówię, to tylko dlatego, że waszą korzyść mam na celu, i że pragnę, abyście lepiej niż dotychczas mnichów poznali. Byli ongiś na świecie świątobliwi i zacni mnisi, aliści ci, którzy teraz braćmi się zowią, nic z mnichami wspólnego nie mają, krom habitu. A nawet ten habit niezbyt jest do zakonnej sukienki podobien. Założyciele zakonów ustanowili habit ubogi, wąski i z podłej uczyniony materji, na znak pogardy dla rzeczy doczesnych. Teraz zasię ubierają się mnisi w szerokie, lśniące habity z naprzedniejszego sukna uszyte i nadają im krój wytworny, jak na arcybiskupów przystało. Później zasię pysznią się i dmą w nich na placach i w kościołach, niby ludzie świeccy, z swoich strojów dumni. Jak rybak, który od jednego zamachu siecią swoją mnóstwo ryb w rzece zagarnia, tak też i oni rozwarłszy obszerne poły swych habitów, chcą w nie owinąć wiele dewotek, wdów, głupich kobiet i mężczyzn. Tylko o to się ciągle troskają, innych obowiązków nie znając, dlatego też, mówiąc poprawdzie, jeno nazwa pozostała im z habitu. Podczas gdy dawniejsi mnisi starali się dusze ludzkie dla Boga pozyskać, to dzisiejsi jedynie bogactw i kobiet pożądają i całą umiejętność swoją tylko na to wysilają, aby gniewnemi słowy i strasznemi obrazami głupców zatrwożyć i wmówić w nich, że grzechy oczyścić można mszą lub jałmużną. Wszystko to czynią w tym celu, aby im (którzy na się habity wdzieli, nie dla powołania i cnoty, jeno dla odrazy do pracy) ludzie dostarczali chleba, posyłali im wino i dawali datki na intencję zbawienia dusz ich przodków.
Prawda, że jałmużna i modlitwy grzechy oczyszczają, aliści, gdyby ludzie pobożni wiedzieli, na jaki cel ich dary się obracają, napewnoby je przy sobie zatrzymali albo też radniej świniom rzucili. Ponieważ zaś ci filuci wybornie wiedzą, że im mniej ludzi jednym skarbem się dzieli, tem więcej na każdego przypada, więc też nie szczędzą trudu i krzyku, aby innych od tego odpędzić, co sami w całości posiadać pragną. Gromią mężów za rozpustę, aby zgromieni ukorzyli się, i gromiącym białogłowy pozostawili, piętnują lichwę i zysk nieuczciwy, jednak miast zwrócić właścicielom należne im pieniądze, jeszcze szerzej swoje habity otwierają i rzucają się w pogoń za beneficjami, tłustą prebendą i arcybiskupstwami, zdobywanemi za ten grosz, który poprzedniego posiadacza o zgubę i potępienie przyprawić miały. Gdy ich zasię na plugastwie i niegodziwości ktoś pochwyci, tym kształtem odpowiadają: „Czyńcie wedle słów naszych, nie wedle naszych postępków“. Mniemają widać, że zwolnieni być winni od każdego brzemienia, tak, jakby owce wytrwalsze i rozumniejsze być winny od pasterzy. Wielu ludzi zadawalnia się podobnym responsem i rozumie go inaczej, niżby go pojmować należało. Dzisiejsi mnisi pragną, abyście czynili to, o czem oni mówią, a więc napełniali ich kiesy pieniędzmi, odkrywali im swoje tajemnice, zachowywali czystość, krzywdy wybaczali, byli cierpliwymi i złej mowy się strzegli — wszystko to są rzeczy szlachetne, bogobojne i święte. W jakimże celu jednakoż ich nauczają? Dlatego, aby mogli czynić to, czego ludziom świeckim czynić zabraniają. Zaliż ktoś nie wie o tem, że człek, pieniędzy nie mający, długiemu próżnowaniu oddawać się nie może? Jeżeli grosz swój na własną przyjemność obrócisz, to czcigodny ojciec, zgodnie ze swą regułą, próżnować już nie będzie; gdy sam okoliczne niewiasty odwiedzać poczniesz, to dla braciszków miejsca już zabraknie, gdy nie będziesz cierpliwie zniewag znosił, to bratu przejdzie ochota wdzierać się do twego domu i cześć twojej rodziny szkalować. Pocóż się jednak nad tem tak szerzę? Oskarżają samych siebie, ilekroć wobec rozumnych ludzi z podobnym responsem na harc wyruszają. Czemuż to do zakonu wstępują, jeśli nie czują się dość wstrzemięźliwymi i świętobliwymi, a jeśli już chcą bogobojnemi rzeczami się zajmować, dlaczego nie idą za świętym przykładem Ewangelji? Niechajże zatem i oni wpierw działają, a później pouczają innych. Nieraz ale tysiąc razy w mem życiu widziałem mnichów, zalecających się nietylko do białogłów świeckich, ale i do zakonnic. Owóż byli to właśnie ci, co najgłośniej z kazalnic swych grzmieli. Kto chce, niechajże tak czyni, wszelako Bogu wiadome jest, czy rozumnie postępuje. Załóżmy jednak teraz, że mnich, który was gromił, miał słuszność, mówiąc, że złamanie wiary małżeńskiej jest wielkim grzechem. Zali — pytam — nie jest większym grzechem ograbić człeka, zabić go, albo uczynić go wygnańcem, wędrującym po świecie? Sądzę, że nikt temu nie zaprzeczy. Ścisły związek mężczyzny z białogłową — to grzech przyrodzony, ale grabież i zabójstwo są występkami, ze złego umysłu wypływającemni. Już wam to dowodnie wykazałem, żeście Tedalda ograbili, odebrawszy mu siebie, chocia z własnej, nieprzymuszonej woli przedtem do niego należeliście. Teraz powiem wam jeszcze, żeście na jego żywot godzili, bowiem z dnia na dzień coraz okrutniejszymi się stając, popychaliście go k‘temu, aby własnemi rękami śmierć sobie zadał. Prawo zaś głosi, że ten, kto jest złego uczynku pobudką, winien taką samą karę ponieść, jak ten, który zbrodnię popełnił. A temu zaprzeczyć nie możecie, żeście spowodowali jego wygnanie i siedmioletnią po świecie tułaczkę. Każda z tych trzech win jest daleko sroższym grzechem, niźli ów ścisły związek, w którymżeście z Tedaldem żyli. Ale może Tedaldo na podobny postępek zasłużył? Oczywistą jest rzeczą, że nie. Samiście to przyznali, a i ja wiem, że was gorąco miłował. Gdy się znajdował tam, gdzie mógł o was mówić, nie wywołując podejrzeń i dobrej sławy waszej na szwank nieprzywodząc, uwielbiał was, czcił i nad wszystkie białogłowy wynosił. Cały swój los, cześć i wolność swoją w wasze ręce złożył. Nie byłże młodzieńcem szlachetnego rodu? Nie przewyższał urodą innych dzielnych młodzieńców? Zali go wszyscy nie miłowali? Temu także nie zaprzeczycie. Jakże więc mogliście, za podszeptem głupiego i zawistnego klechy, tak surowie z Tedaldem postąpić? W istocie pojąć nie mogę, przez jaki to błąd i zaślepienie, białogłowy mężczyzn od siebie odpychają i lekce ich sobie ważą, gdy tymczasem, zważywszy czem są i czem jest mężczyzna, z woli bożej nad wszystkie istoty świata wywyższony, powinny się za szczęśliwe poczytywać, jeśli miłość jego pozyskają, a potem wszystkie jego chęci uprzedzać i drżeć tylko o to, aby miłować nie przestał. Wy zasię coście uczynili pod wpływem słów mnicha, który napewno był darmozjadem i pasożytem? Łotr ten, wierę, chciał wtargnąć tam, skąd innego tak gorliwie wypierał. Jest to więc grzech tego rodzaju, że sprawiedliwość boska, ważąca wszystko na słusznej szali, bez kary ostawić go nie mogła. Jak wy, bez nijakiej przyczyny, Tedalda od siebie oddaliliście, tak też mąż wasz całkiem niewinnie teraz przez Tedalda w srogie terminy popadł, wy zasię w frasunek i strapienie. Skoro zaś chcecie z tego nieszczęścia się wydobyć, musicie jedną rzecz przyrzec, a później ją i uczynić: jeśli kiedykolwiek Tedaldo z wygnania swego tutaj powróci, powrócicie mu miłość swoją i wszystkie względy, słowem przywrócicie go do tego stanu, w jakim się znajdował pierwej, nimżeście dali posłuch głupiemu klesze.
Pielgrzym zakończył mowę swoją, której dama słuchała z wielką uwagą i w milczeniu, bowiem uznawała słuszność jego wywodów. Wierząc, że cierpienia jej są, w samej rzeczy, karą za grzech popełniony, rzekła:
— Świętobliwy mężu, widzę, że słowa wasze są prawdziwe, a takoż z waszego opisu poznaję, jakimi są ci mnisi, których dotychczas za świętych poczytywałam. Ani chybi wielkim grzechem był mój wobec Tedalda postępek; gdyby to w mojej mocy leżało, chciałabym wyrządzoną mu krzywdę naprawić, ale cóż uczynić mogę? Tedaldo nigdy tu już nie powróci, bowiem niema go na tym świecie. Na cóż się wam przeto zda moja obietnica, skoro jej spełnienie jest rzeczą niemożebną.
— Tedaldo — odparł pielgrzym — nie umarł wcale. Niebo mi to objawiło. Jest żywy i zdrowy i za szczęśliwego się poczyta, gdy go łaską swoją od nowa obdarzycie.
— Zważcie na to, co powiadacie — rzekła dama. Widziałam go martwego przed moim progiem, przeszytego ostrzami puginałów. Trzymałam go w swych ramionach, oblewając gorzkiemi łzami martwe jego lica. Łzy moje dały zapewne później materję do gadek złośliwych.
— Cokolwiekbyście mi powiedzieli — odparł pielgrzym — nie przestanę was zapewniać, że Tedaldo żyje. Jeśli tylko przyrzekniecie mi obietnicę zdzierżyć, wkrótce go tu obaczycie.
— Przyrzekam — rzekła dama — i z wielką ochotą słowa dotrzymam, nic bowiem większej radości mi nie sprawi, jak obaczenie męża mego w bezpiecznym i swobodnym stanie, a Tedalda przy życiu.
Wówczas Tedaldo osądził, że nadszedł stosowny czas na to, aby dać się poznać i skrzepić Ermellinę większą jeszcze nadzieją, że mąż jej wolność odzyska.
— Pani — rzekł do niej — chcąc wszystkie wasze obawy co do losu męża rozproszyć, odkryję wam pewną tajemnicę. Nie wyjawiajcie jej jednak nikomu na świecie!
Znajdowali się sami we dwoje w ustronnej komnacie, dama bowiem czuła wielką ufność do pielgrzyma. Tedaldo zdjął z palca troskliwie strzeżony pierścień, który mu niegdyś w ostatnią noc, razem spędzoną, dała Ermellina.
— Czy znacie ten pierścień? — spytał pielgrzym.
Dama, poznawszy odrazu klejnot, rzekła:
— Tak jest, dałam go kiedyś Tedaldowi.
Wówczas pielgrzym wyprostował się, zrzucił z siebie płaszcz i kaptur z głowy i rzekł w narzeczu florenckiem:
— A mnie czy także poznajecie?
Na te słowa dama spojrzała nań i, poznawszy w nim Tedalda, osłupiała całkiem i zatrwożyła się tak, jak możnaby się przerazić martwych ciał, które nagle ruszać się zaczną. Miast go w objęcia pochwycić, jako swojego Tedalda, który z Cypru powracał, uciekać przed nim chciała, niby przed trupem, co wyszedł z mogiły.
Wówczas Tedaldo rzekł:
— Nie strachajcie się po próżnicy, jestem Tedaldem, żywym i zdrowym. Nie umarłem, tak, jak sądziliście wy i bracia wasi.
Ermellina, nieco oprzytomniawszy, chocia dźwięk jego głosu po dawnemu ją trwożył, spojrzała na niego uważniej i przekonała się, że jest on prawdziwym Tedaldem. Rzuciła mu się przeto z płaczem na szyję i rzekła, całując go.
— Bądź pozdrowiony mój Tedaldo najdroższy!
Tedaldo, ucałowawszy ją i uściskawszy po tysiąc razy, rzekł w te słowa:
— Nie czas teraz pieszczotom się oddawać. Chcę uczynić wszystko, co w mojej mocy leży, aby Aldobrandino powrócił tu zdrów i cały. Mam nadzieję, że nim wieczór nastanie, dobre wieści o nim usłyszycie. Jeśli dzisiaj jeszcze czegoś pomyślnego o nim się nie dowiem, powrócę do was dzisiejszej nocy, aby się z wami nowinami podzielić.
Co rzekłszy, włożył znów na się szaty pielgrzyma, pocałował Ermellinę i nadzieją ją pokrzepiwszy, udał się tam, gdzie Aldobrandina więziono. Mąż Ermelliny więcej myślał o śmierci, którą miał ponieść, niźli o możliwości ocalenia życia swego. Uzyskawszy przystęp do Aldobrandina, Tedaldo wszedł do jego celi, jako duchowny pociechę niosący, siadł obok niego na ławie i rzekł:
— Jestem twoim przyjacielem, Aldobrandino; Bóg mnie przysyła tutaj, abym cię wybawił, bowiem użalił się On nad niewinnością twoją. Jeżeli przez wdzięczność do Stwórcy, obiecasz mi spełnić to, o co cię zaraz poproszę, to nim jutro wieczorem wyrok śmierci na tobie wykonany zostanie, wolność odzyskasz.
— Sługo boży — odparł Aldobrandino — widzę, że o moje życie się troskasz, dlatego też, chocia cię nie znam i choć nie pamiętam, abym cię kiedykolwiek widział, musisz w samej rzeczy być moim przyjacielem.
Bóg widzi, że nie popełniłem zbrodni, o jaką mnie oskarżono, aliści świadom jestem wielu innych win swoich, za które teraz widocznie pokutować muszę. Zaręczam ci teraz jednak i klnę się, jak przed Bogiem, że jeśli miłosierdzie boże mnie nie opuści, nie tylko tę obietnicę ale i największe przyrzeczenie wypełnię. Dlatego też żądaj odemnie czego chcesz, bowiem, gdy tylko wolność odzyskam, słowo moje zdzierżę. Wówczas pielgrzym rzekł: — Nie domagam się od ciebie niczego więcej, tylko, abyś przebaczył czterem braciom Tedalda za to, że poczytując cię za mordercę Tedalda do tego stanu cię przywiedli i abyś, gdy cię o wybaczenie poproszą, jako braci i przyjaciół ich przyjął.
— Nikt — odparł Aldobrandino — nie czuje tak słodyczy zemsty i takiego jej pragnienia, jak ci, których niewinnie pokrzywdzono, jednakże chcąc, aby mnie Bóg wyzwolił, przebaczam im chętnie. Jeśli stąd żyw i cały wyjdę, nawszem twojej woli posłusznym będę.
Słowa te wielce się pielgrzymowi podobały, dlatego też poprzestał na tem, co rzekł. Dodawszy Aldobrandinowi jeszcze raz otuchy i poprosiwszy go, aby nie upadał na duchu, udał się wprost do Signorii i rzekł do sędzi:
— Szlachetny panie, powinnością każdego człeka jest, prawdę na jaśnię podawać, a w szczególności obowiązek ten ciąży na ludziach, na urząd wysadzonych. Winni oni baczyć, aby kara nie spadała na tych, co są niewinni, jeno na łotrów i złodziei. Przychodzę tu do was po to, aby się tak stało, ku sławie waszej i ku zgubie tych, co na nią zasłużyli.
Jak to sami dobrze wiecie, wielce surowie postąpiliście z Aldobrandineni Palermini, bowiem się wam zdało, że on to Tedalda Elisei zamordował. Dowiodę wam, że w wielkim błędzie byliście, bowiem jeszcze przed północą oddam w wasze ręce prawdziwych zabójców młodzieńca.
Sędzia, któremu los Aldobrandina na sercu leżał, uwierzył słowom pielgrzyma i o wszystko szczegółowo się go wypytał. Z jego rozkazu pochwycono w gospodzie dwóch braci oberżysty i ich sługę, kiedy ci byli w głębokim śnie pogrążeni. Gdy dla wydobycia prawdy, chciano ich wziąć na tortury, wszyscy, bez żadnych wybiegów, przyznali się do zamordowania Tedalda. Badani o przyczynę zbrodni, odpowiedzieli, że uczynili to dla zemsty, bowiem młodzieniec ów chciał żonie jednego z nich gwałt zadać i siłą zmusić ją do tego, aby jego woli posłuszną była.
Pielgrzym, usłyszawszy te słowa, oddalił się za pozwoleniem urzędnika Signorii i niepostrzeżenie udał się do domu Ermelliny. Wszyscy już spali, czuwała tylko żona Aldobrandina, czekając na przybycie Tedalda. Równie była spragniona dobrych wieści o mężu, co i pieszczot kochanka.
Tedaldo, wszedłszy do komnaty, rzekł z wesołem obliczem:
— Raduj się, najdroższa moja, bowiem już jutro rano powitasz swego Aldobrandina, cieszącego się dobrem zdrowiem. I ażeby ją dowodnie o tem przekonać, opowiedział jej o wszystkiem, co w Signorii zaszło. Ermellina, niezmiernie uradowana temi dwoma nieoczekiwanemi wypadkami: odnalezieniem Tedalda, którego za martwego poczytywała i uratowaniem męża, którego śmierć już za kilka dni opłakiwać miała, rzuciła się Tedaldowi na szyję i uściskała go serdecznie. Później udali się pospołu do łoża i tam wesoły pokój zawarli, nie szczędząc sobie rozkoszy. Gdy dzień nastał, Tedaldo podniósł się z pościeli, oznajmił kochance, co chce uczynić i poprosił ją raz jeszcze, aby wszystko w głębokiej tajności zachowała. Później, ubrany w strój pielgrzyma, wyszedł z jej komnaty, aby się sprawami Aldobrandina zająć. Signoria, przeświadczona o niewinności Aldobrandina, wypuściła go na wolność, zasię morderców w kilka dni potem na miejscu zbrodni stracić kazała.
Aldobrandino znalazł się na swobodzie, ku niewymownej radości jego żony, krewniaków i przyjaciół. Pomnąc, że Tedaldowi wolność zawdzięcza, jął go prosić, aby, przez cały czas pobytu w mieście, w jego domu pozostał. Wszyscy starali się z całych sił uczcić go i ugościć należycie, osobliwie Ermellina, świadoma, że dla niej starań swych nie litował. Po pewnym czasie Tedaldo zapragnął braci swych z Aldobrandinem pogodzić. Wiedział dobrze, że ci nie tylko nie uspokoili się, gdy Aldobrandino wolność odzyskał, ale nawet uzbroili się, obawiając się jego zemsty, i dlatego też poprosił gospodarza, aby dotrzymał obietnicy, w więzieniu danej. Aldobrandino gotowość swoją okazał. Wówczas Tedaldo poprosił go, aby następnego dnia wspaniałą ucztę wydał, na którą przybyć mieli czterej bracia Tedalda, wraz z swemi małżonkami, nie licząc krewniaków i przyjaciół Aldobrandina. Sam Tedaldo podjął się ich, w jego imieniu, na ucztę sprowadzić. Aldobrandino przystał na prośbę pielgrzyma, który natychmiast do swych braci się udał. Natrudziwszy się niemało, stosownemi słowy wreszcie ku temu ich przywiódł, że zgodzili się pójść do domu Aldobrandina, aby go o przebaczenie błagać. Następnego dnia koło południa zjawili się w domu Aldobrandina czterej bracia Tedalda, ubrani w szaty żałobne, w otoczeniu przyjaciół swoich. Gospodarz już na nich oczekiwał. W przytomności wszystkich zebranych rzucili oręż na podłogę i padli w objęcia Aldobrandina, prosząc go, aby puścił w niepamięć krzywdy mu wyrządzone. Aldobrandino uściskał ich serdecznie i każdego w usta ucałował, mówiąc, że już żadnej urazy do nich nie żywi. Wkrótce zjawiły się ich żony i siostry, które Ermellina z osobnem uczczeniem powitała. Wszyscy byli ukontentowani z przyjęcia, bowiem uczta wspaniale wypadła, jeno ciążyła im rzecz jedna: milczenie, którego przyczyną był smutek, wyrażający się w żałobnych szatach rodziny Tedalda. Wielu nawet ganiło w duchu pielgrzyma za pomysł tej biesiady. Tedaldo domyślił się tego, a sądząc, że właściwy czas nadszedł, powstał od wieczerzy i rzekł:
— Aby dzisiejsza uczta nawszem wesoła być mogła, brakuje nam tylko Tedalda. Ponieważ nie poznaliście go, gdy z wami przez cały czas tutaj bawił, chcę wam go teraz pokazać.
Przy tych słowach zrzucił z siebie pielgrzymie szaty i ukazał się oczom przytomnych w zielonym kaftanie. Chociaż go poznano, przecie nikt nie mógł uwierzyć, że jest to Tedaldo we własnej osobie. Widząc powszechne osłupienie, Tedaldo przypomniał zebranym różne okoliczności, ich tylko dotyczące, i opowiedział im siła przypadków swoich. Wówczas bracia i przyjaciele łzami radości się zalewając, rzucili się mu w ramiona. Za ich przykładem poszły białogłowy, krom jednej tylko Ermelliny.
— Dlaczego, Ermellino, nie chcesz Tedalda powitać? — zapytał Aldobrandino.
— Z całego serca powitaćbym go pragnęła — zawołała Ermellina — i uczyniłabym to ochotniej od innych, teraz go witających, bowiem obligowana mu jestem więcej, niż ktobądź, za to, że dzięki jego staraniom, ciebie, Aldobrandino odzyskałam, aliście różne plotki i gadki kłamliwe, rozsiewane przez ludzi wówczas, gdyśmy rzekomego Tedalda opłakiwali, uczynić mi tego nie pozwalają.
— Zbliż się do nas — odparł Aldobrandino — zali myślisz, że wierzę złym językom? Nie szczędząc starań, abym ja wolność odzyskał, dowiódł Tedaldo niezbicie, że wszystko to były kłamstwa potwarcze. Zbliż się i obejmij go!
Dama, niczego bardziej nie pragnąca, nie omieszkała wypełnić rozkazu męża. Rzuciła się na szyję Tedaldowi, idąc za przykładem innych i ciasno go
obłapiła. Wielkoduszność Aldobrandina wielce podobała się braciom Tedalda i wszystkim przytomnym.
Gdy tak każdy na widok Tedalda się radował, ów zerwał żałobne szaty z braci i sióstr i rozkazał, aby im inne szaty przyniesiono. Przeodziawszy się, wiele pili, tańcowali i różnym igrom się oddawali, tak, iż uczta, która się w milczeniu zaczęła, w powszechnej wesołości się zakończyła. Wreszcie wszyscy przenieśli się do domu Tedalda, gdzie do wieczerzy zasiedli. Uroczystości trwały jeszcze przez dni kilka wpośród niesłabnącej radości i wesela. Jednakże Florentczycy patrzyli na Tedalda, jak na dziw jakowyś. W duszach ich czaiła się jeszcze wątpliwość, zali to on jest, w samej rzeczy, Tedaldem. Być może, że ta wątpliwość nigdyby była nie zniknęła, gdyby nie zdarzył się wypadek, dzięki któremu odkryto, kto zabity został. Pewnego dnia obok domu Tedalda przechodzili żołnierze z Lunigiany. Obaczywszy Tedalda, pokłonili mu się i rzekli: — Jak się masz, Farinolo!
— Bierzecie mnie widać za kogoś innego — odparł Tedaldo.
Żołnierze słowa te usłyszawszy, zmieszali się i przeprosili go: — Wybaczcie nam, panie, ale tak podobni jesteście do jednego z naszych towarzyszy, jak tylko człowiek do człowieka podobien być może. Zowią go Farinolem de Pontremoli. Przybył on przed dwoma tygodniami do tego miasta i odtąd słuch o nim zaginął. Coprawda zadziwił nas nieco strój wasz. Usłyszawszy to, starszy brat Tedalda podszedł do nich i zapytał:
— Jak był odziany wasz Farinolo?
Żołnierze opisali swego towarzysza. Wówczas z tej oznaki, jako i z innych jeszcze, jawnem się stało, że zamordowany został nie Tedaldo lecz Farinolo. Znikły więc ostatnie wątpliwości w duszach braci i mieszkańców grodu. Tedaldo, który jako człek bogaty do miasta powrócił, pozostał wiemy miłości swojej. Ermellina już wspak jego chęciom nie stawała. Dzięki swojej czujności i roztropności przez długie lata jeszcze miłością swoją się cieszyli. Oby Bóg i nam tak się cieszyć pozwolił!
Opowieść Emilji, pomimo swej długości, nie znudziła nikogo. Przeciwnie, wszyscy zaręczali, że tylu różnych zdarzeń z większą ścisłością przedstawić było nie lza. Poczem królowa uwiadomiła Laurettę skinieniem o życzeniu swojem; Lauretta w te słowa zaczęła:
— Miłe damy! Pragnęłabym przedewszystkiem opowiedzieć wam o pewnem zdarzeniu, które raczej na kłamliwy wymysł, niźli na prawdę wygląda. Przypomniałam sobie o niem, usłyszawszy, jak to pewien człek pogrzebiony i opłakany miasto drugiego został; teraz opowiem wam o przypadkach żywego człeka, którego pochowano, aby go później już nie za żywego, lecz za zmartwychwstałego poczytywać. On sam, jako i wielu innych, twardo wierzył, że z grobu powstał. Ten zasię, co na należną karę zasługiwał, jako święty, odtąd był czczony.
Było w Toskanji pewne opactwo, które po dziś dzień jeszcze tam istnieje. Leżało ono, jak to dość często się zdarza, w okolicy odludnej. Opatem został obrany pewien mnich, człek we wszystkiem świętobliwy i przykładny, grzeszący jeno niepomiernym pociągiem do białogłowskiego pogłowia. Umiał jednak tak ostrożnie i chytrze poczynać sobie, że nikt nie wiedział o jego słabości i że wszyscy za wzór cnót go uważali. Zdarzyło się, że z opatem zaprzyjaźnił się wielce pewien bogaty mieszczanin, Ferondem zwany. Był to człek gruby i jedynie swą korzyść własną mający na celu. Opat lubił przestawać w jego towarzystwie tylko dlatego, że prostactwo Feronda nieraz wiele wesołości mu przyczyniało. Świętobliwy mąż zauważył, że Ferondo ma za małżonkę wielce urodziwą białogłowę, i wkrótce tak się w niej zakochał, że dniem i nocą o niczem innem myśleć nie mógł. Wiedząc jednakże, że Ferondo, wielki głuptak i prostak we wszystkich sprawach, jest chytrym i przebiegłym, jeśli o pilnowanie żony chodzi, zwątpił już w uskutecznienie pragnień swoich. Jednakoż, jako człek przemyślny, tyle na Ferondo wymógł, iż ten pospołu z swoją żonką nieraz zachodził do ogrodu klasztornego, aby w nim przechadzki zażywać. Tutaj z wielkiem namaszczeniem prawił im o szczęśliwości przyszłego życia i o świętobliwych uczynkach zmarłych, tak mężczyzn jak i kobiet. Opowieści te natchnęły żonę Feronda chęcią wyspowiadania się przed opatem, na co łatwo pozwolenie od męża swego uzyskała; ku wielkiemu ukontentowaniu opata zjawiła się pewnego dnia u niego, usiadła u jego stóp i rzekła w te słowa:
— Wielebny ojcze! Gdyby Bóg był mnie innym mężem obdarzył, albo bez męża ostawił, wierę, nietrudnoby mi było, dzięki waszym pouczeniom, wstąpić na drogę, która ku wiecznemu żywotowi wiedzie. Aliści, wziąwszy pod rozwagę, jakim człekiem jest mój Ferondo i jak wielka jest jego głupota, mogę się za wdowę poczytywać. Jednakoż zamężna jestem, bowiem, póki on żyje, drugiego męża wziąć sobie nie mogę. Ferondo, tępe przyrodzenie mając, bez żadnej przyczyny jest o mnie zazdrosny okrutnie, dzięki czemu żyję w nieustawnej trwodze, z mężem mym skłócona. Dlatego też, nim do spowiedzi przystąpię, proszę was pokornie, ojcze wielebny, abyście mi jakiejś rady udzielili. Jeśli nie będę miała możności postępować zgodnie z wolną i dobrą wolą moją, na niewiele mi się zda cała spowiedź.
Wyznanie to niepomiernie uradowało opata, zdało mu się bowiem, że los otwiera mu drogę, wiodącą do spełnienia najgorętszych jego pragnień.
— Moja córko — rzecze — łatwo mi pojąć, że tak pięknej i subtylnej białogłowie, jak wy, ciężko jest być żoną idjoty, a cóż dopiero zazdrośnika! Ponieważ w osobie waszego męża głuptak z zazdrośnikiem się łączy, więc nie dziwuję się wcale waszym skargom. Mówiąc węzłowacie, nie widzę innej rady i środka, krom tego, aby Ferondo zazdrości swojej się oduczył. Lek stosowny i skuteczny dlań dobrze przygotować umiem. Proszę was jeno, abyście słowa moje w najgłębszej zachowali tajności.
Białogłowa odparła na to:
— Nie wątpcie o tem, mój ojcze! Raczej umrę, niżli powtórzę komuś słowa wasze.
— Jeśli chcemy, aby Ferondo się uleczył — rzekł opat — musi on czas niejaki w czyśćcu spędzić.
— Jakto? — zawołała niewiasta — zali może się tam dostać za życia?
— Należy tedy, aby pierwej umarł, a później tam pójdzie. Gdy już tyle katusz przecierpi, że się swojej zazdrości oduczy, my swemi modlitwami będziemy prosili Boga, aby go do życia powrócił, co Bóg, ani chybi, uczyni.
— Zatem — rzekła białogłowa — przyjdzie mi żyć w wdowieńskim stanie?
— Tak — odparł opat — przez czas niejaki, w ciągu którego winniście to mieć na pieczy, aby w stadło małżeńskie z kimś innym nie wstąpić, Bóg bowiem ukarałby was za to, a Ferondo po swoim powrocie z czyśćca stałby się jeszcze większym zazdrośnikiem.
— Gotowa jestem na wszystko — rzecze białogłowa — byleby się tylko od szkaradnej swej wady oswobodził i abym nie potrzebowała żyć nadal, jak w więzieniu.
— Uczynię, co w mojej mocy leży — odparł opat — jakąż nagrodę jednak za tę przysługę od was otrzymam?
— Żądajcie, czego chcecie, ojcze wielebny — rzekła żona Feronda — bylebym tylko była w stanie życzenia wasze wypełnić. Aliści cóż może ofiarować taka, jak ja, białogłowa mężowi tak dostojnemu, jak wy?
— Możecie mi uczynić łaskę, równą tej, którą ja Wam wyświadczyć pragnę. Jeśli bowiem chcę was pociechą i szczęściem obdarzyć, wy możecie stać się zbawieniem i radością życia mojego.
— Skoro tak jest, wszystko gotowam uczynić — odparła białogłowa.
Wówczas opat rzekł:
— Oddajcie mi zatem miłość swoją i swoje ciało, bowiem płonę pożądaniem, trawiąc się nieugaszonym ogniem.
Białogłowa, usłyszawszy to, całkiem osłupiała.
— Ach, cóż ja słyszę, ojcze czcigodny! Miałam was dotychczas za świętego! Zali się godzi świętobliwym mężom takich rzeczy od kobiet żądać?
Na to rzekł opat:
— O duszo mojej duszy! Nie dziwujcie się temu, bowiem świętość nijakiego uszczerbku przez to nie ponosi; żyje ona przecie w głębi duszy, zasię to, czego się od was domagam, jest grzechem ciała. Zresztą jakkolwiekby było, wielka piękność wasza taką władzę nademną sprawia, że miłość każe mi tą modłą postępować. Powiem wam takoż, iż możecie się chełpić swoją urodą bardziej, niż inne białogłowy, bowiem znajdują w niej upodobanie święci, przywykli do oglądania cudów nieba. Będąc opatem, człekiem przez to być nie przestaję, a, jak widzicie, do wieku szedziwego jeszcze mi daleko. Wierę, nie będzie wam trudno prośbę moją wypełnić, przeciwnie, winniście całą duszą pragnąć tego, czego i ja pragnę. W czasie pobytu Feronda w czyśćcu, będę wam nocami towarzystwa dotrzymywał i tem samem, co mąż, was obdarzał. Nikt o tem się nie dowie, wszyscy bowiem mają o mnie takie mniemanie, jakie wyście mieli przed chwilą. Nie odtrącajcie łaski, jaką was Bóg obdarza. Siła jest tych, którzy gorąco pragną tego, co wy mieć możecie i co będziecie mieli, jeżeli rozumnie postąpicie. Krom tego, posiadam niemało pięknych i szacownych klejnotów, które w duszy już dawno dla was przeznaczyłem. Uczyńcie zatem, słodka nadziejo moja, to dla mnie, co ja dla was ochotnie uczynić pragnę.
Białogłowa opuściła oczy, nie wiedząc, jak odmówić prośbie opata, bowiem rzeczą wielce nieprzystojną wydawało jej się na życzenie to przystać. Opat, widząc, że się z responsem ociąga, to mniemanie powziął, że już do połowy jest nawrócona, dlatego też do poprzednich przełożeń siła nowych przydał i nie odpuścił wprzód niewiasty, póki jej twardo nie przekonał, że zbożne dzieło uczyni. Odrzekła mu więc, srodze zasromana, że będzie nawszem jego woli posłuszna, ale dopiero wówczas, gdy Ferondo już się w czyśćcu znajdzie.
Opat, wielce tem ukontentowany, rzekł:
— Uczynimy tak, aby nieodwłocznie tam się udał. Postarajcie się tylko, aby Ferondo jutro mnie odwiedził. To rzekłszy, wsunął jej ukradkiem na palec pierścień wspaniały i odejść jej pozwolił. Białogłowa, wielce upominkiem uradowana i pewna, że nie skończy się na tem, udała się do swych przyjaciółek, aby opowiedzieć im zadziwiające rzeczy o świętobliwości opata. Później w ich towarzystwie do domu powróciła. Po kilku dniach Ferondo zaszedł do klasztoru. Opat, ujrzawszy go, postanowił nie zwlekać z wysłaniem go do czyśćca.
Wyszukał proszek cudownej mocy, który ongiś otrzymał na Wschodzie od pewnego potężnego księcia. Książe ów twierdził, że proszku tego używa Starzec z Góry, ilokrotnie chce kogoś, w śnie pogrążonego, do raju wyprawić lub też go stamtąd wyrzucić. Proszek ten, w określonej ilości zażyty, bez nijakiego dla zdrowia szwanku usypia każdego, komu go zadano i spać mu każe przez dłuższy albo krótszy czas tak krzepko, że w uśpionym najmniejszej iskierki życia odnaleźć nie można. Opat wziął taką miarkę proszku, aby trzydniowy sen sprawiła. Wsypał proszek do puharu z miodem i mętnem jeszcze winem i poczęstował niem Feronda w swojej celi. Później wyszedł z nim na kurytarz klasztorny i tam pospołu z innymi mnichami jął się z jego głupoty wydwarzać. Po niejakim czasie proszek skutek swój sprawił. Feronda tak krzepki sen chwycił, że, jeszcze na nogach stojąc, wpadł w drzemkę, a później w uśpieniu na ziemię się zwalił. Opat uczynił pozór, że wielce się tem wszystkiem turbuje; natychmiast też kazał Feronda z szat rozdziać, zimną wodą go orzeźwiać, krom tego i innych środków nie zaniedbał, tak, jakby chciał uśpionego do utraconych zmysłów powrócić i od złych humorów żołądka, czy też innej dolegliwości uwolnić. Gdy jednak mnisi obaczyli, że wszystkie te usiłowania na nic się nie zdają, pomacali mu puls, a przekonawszy się, że nie uderza, do tej myśli przyszli, że Ferondo, ani chybi, umarł. Wówczas posłali po żonę i po krewniaków umarłego, aby, nie mieszkając, do klasztoru przybyli. Gdy już żona i krewniacy nad trupem wiele łez uronili, opat kazał położyć ciało na mary. Żona powróciła do domu, oznajmiając, że nie myśli z tych stron się oddalać, bowiem nie chce rozłączać się z maleńkiem dziecięciem swojem. Ostała więc w domu i majętnościami Feronda zarządzać jęła. Opat zasię, przybrawszy sobie do pomocy pewnego bolońskiego mnicha, w którym wielką ufność pokładał, podkradł się cichaczem do grobu Feronda, wyciągnął go stamtąd i przeniósł do ciemnego lochu, dokąd najmniejszy promień światła dostać się nie mógł i gdzie zamykano za karę mnichów. Zdjąwszy z Feronda szaty, przybrali go w habit zakonny, później zasię położyli go na wiązce słomy i ostawili tak, aby leżał w lochu, póki się nie ocknie. Mnich z Bolonji, otrzymawszy od opata pouczenie, co mu czynić należy, jął czekać aż Ferondo do utraconych zmysłów powróci. Następnego dnia opat w towarzystwie kilku mnichów udał się do domu wdowy, aby pocieszyć ją w jej strapieniu. Zastał ją w żałobnych szatach i w ciężkim smutku. Pocieszywszy ją nieco, przypomniał jej cichym głosem o danej mu obietnicy. Białogłowa, czując się uwolnioną od Feronda i wiedząc, że mąż już nijakich wstrętów czynić jej nie będzie, rzekła, że jest na wszystko gotowa. Ułożyli, że opat odwiedzi ją następnej nocy. Gdy mrok zapadł, opat, ubrany w szaty Feronda, udał się do jego żony. Całą noc aż do jutrzni na rozkosznych igrach i harcach spędzili. Później opat do klasztoru powrócił. W przyszłości nieraz jeszcze tą samą drogę odbywał. Często go widywano, jak szedł do wdowy, albo od niej powracał, aliści wszyscy byli przekonani, że to duch Feronda wałęsa się za pokutę w okolicach swego domu. Pośród grubych wieśniaków jęły chodzić gadki, o których uznała także żona Feronda, wiedząca, co ma sądzić o tej zadziwiającej rzeczy. Tymczasem Ferondo ocknął się i żadną miarą dorozumieć się nie mógł, gdzie się znajduje. Wówczas przystąpił doń mnich boloński, przemawiający strasznym głosem i rózgi w rękach dzierżący. Schwyciwszy Feronda za kark, z wszystkich sił okładać go począł. Ferondo, płacząc i wrzeszcząc, pytał ustawicznie:
— Gdzie jestem?
Na co mnich odpowiedział:
— Znajdujesz się w czyśćcu!
— Jakto — jęknął Ferondo — więc umarłem?
— Naturalnie — odparł mnich.
Ferondo, usłyszawszy te słowa, jął gorzko płakać nad sobą i synem, mówił przytem różne androny. Później mnich przyniósł mu trochę strawy i wina. Co widząc, Ferondo zawołał:
— Dla Boga! Więc umarli jadają?
— Tak — odrzekł mnich — strawę, którą ci teraz przynoszę, przysłała dzisiejszego ranka do klasztoru twoja żona, prosząc o mszę za twoją duszę. Bóg to jedzenie dla ciebie przeznaczył.
— Niech jej Bóg za to pomyślny rok ześle. Wielki afekt do niej za życia żywiłem, całe noce trzymałem ją krzepko w objęciach, całowałem ją, a takoż i coś więcej z nią czyniłem, kiedy miałem ochotę na to!
Potem, poczuwszy głód, Ferondo rzucił się na strawę i jeść i pić począł. Nie znalazłszy dobrego smaku w winie, rzekł: — A skarz ją, Panie Boże, za to, że nie przysłała mnichom wina z beczki, stojącej pod murem.
Gdy już Ferondo podjadł sobie niezgorzej, mnich znowu go za kark ułapił i temi samemi rózgami uczciwą łaźnię mu sprawił. Ferondo, nawrzeszczawszy się dowali, zapytał:
— Za co mnie tak srodze karzesz?
— Czynię to z bożego rozkazu — odparł mnich — Dwa razy na dzień czeka cię podobne garbowanie skóry.
— Dla jakiej przyczyny? — jęknął Ferondo.
— Ponieważ byłeś zazdrośnikiem, mając za żonę najlepszą na całym świecie białogłowę.
— Biada mi, biada! — wykrzyknął Ferondo — prawdę powiadasz, była to bowiem najlepsza kobieta, a do tego, jak marcepan, słodka. Nie wiedziałem jeno, że Bóg zazdrosnych mężów cierpieć nie może.
— Trzeba było rozważyć to i poprawić się, — odparł mnich — gdyś jeszcze na świecie przebywał. Jeżeli jednak zdarzyćby się miało, że jeszcze kiedyś na ziemię powrócisz, to zakonotuj sobie dobrze, co teraz z tobą się dzieje, i strzeż się zazdrości, jak ognia.
— Zaliż umarli zmartwychwstają? — spytał Ferondo.
— Tak, jeżeli taka jest wola boska — powiedział mnich.
— Och — zawołał Ferondo — jeśli kiedykolwiek na świat powrócę, stanę się jak najlepszym mężem; nigdy nie będę bił żony, nie powiem jej nigdy plugawego słówka, chyba tylko w zapłatę za to podłe wino, które mi dzisiaj przysłała. Przeczże jednak zapomniała o świecy? Musiałem jeść po ciemku.
— Żona twoja przysłała ci i świecę — rzekł mnich — jeno świeca ta wypaliła się przy mszy.
— Wierzę we wszystko, co powiadasz — odparł Ferondo — i, dalibóg, jeżeli ją jeszcze kiedyś zobaczę, pozwolę jej czynić, co sama zechce. Powiedz mi jednak, kim jesteś ty, co się tak nademną znęcasz?
— Jestem także nieboszczykiem — rzekł mnich — urodziłem się na Sardynji; ponieważ za życia często schlebiałem memu zazdrosnemu panu, Bóg taką mi karę naznaczył: mam ci podawać strawę i napój i okładać cię rózgami, póki Bóg o nas obu inaczej nie postanowi.
— Zali niema tu nikogo, krom nas dwóch? — spytał Ferondo.
— Tysiąc potępieńców w czyśćcu cierpi — odparł mnich — aliści usłyszeć i obaczyć ich nie możesz, tak jak i oni ciebie.
— A czy daleko znajdujemy się od naszych stron? — pytał dalej Ferondo.
— Tak daleko, że jesteśmy już prawie poza światem — odparł mnich.
Ferondo, źle żywiony i ćwiczony rózgami naschwał, podobne dyskursy tocząc, przepędził w lochu dziesięć miesięcy. Tymczasem wielce szczęśliwy opat odwiedzał nieustawnie jego piękną żonę i figlował z nią dowoli. Wreszcie oboje do tej myśli przyszli, że Ferondo winien już z czyśćca na ziemię powrócić. Dlatego też następnej nocy opat zbliżył się do lochu i zawołał zmienionym głosem:
— Bądź dobrej myśli, Ferondo, bowiem podobało się Bogu, abyś na świat powrócił. Po twoim powrocie żona twoja powije ci syna, którego nazwiesz Benedyktem. Łaskę tę zawdzięczasz modłom świętobliwego opata i żony twojej oraz szczególnej miłości świętego Benedykta.
Ferondo, słowa te usłyszawszy, wielce się uradował i rzekł:
— Niech Bóg udzieli wszystkiego najlepszego świętemu Benedyktowi, opatowi i mojej żonie, miodowej, cukrowanej i pulchnej.
Opat, wsypawszy mu do wina proszku, tak, aby Feronda czterogodzinny sen zmorzył, odział go w dawne szaty i przy pomocy mnicha przeniósł go do grobowca.
Nazajutrz o świcie Ferondo ocknął się i obaczył przez szczelinę w grobowcu światło, którego od dziesięciu miesięcy nie widział. Zdało mu się, że do życia powrócił i dlatego wrzeszczeć począł:
— Otwórzcie, na Boga, otwórzcie!
Później naparł tak silnie na głaz, zamykający grobowiec, że go usunął. Gdy się tak trudził, kilku mnichów, odprawiających właśnie modlitwy poranne, przybiegło do grobowca. Poznali głos Feronda i ujrzeli go, wychodzącego z grobu. Srodze tem wszystkiem przerażeni, rzucili się do ucieczki i do opata pobiegli. Ów, udając, że właśnie modlitwę kończy, rzekł:
— Nie trwóżcie się, dzieci moje, weźcie krzyż i wodę święconą i pójdźcie za mną. Obaczym, co Bóg wszechmogący chce nam objawić.
Ferondo, wielce blady, jak człek, który dawno światła słonecznego nie oglądał, wydobył się tymczasem z grobowca, a ujrzawszy opata, padł przed nim na kolana i zawołał:
— Czcigodny ojcze! Modlitwy wasze, świętego Benedykta i mojej żony uwolniły mnie od męk czyśćcowych i do życia mnie powróciły. Niechże wam Bóg odtąd we wszystkiem błogosławi.
— Niechaj Bóg będzie na wieki pochwalony! — zawołał opat. — Idź, mój synu, cudem do życia powrócony, i pociesz żonę swoją, która od dnia, gdyś zszedł z tego świata, we łzach nieutulonych tonęła. Idź i staraj się odtąd godnie Bogu służyć.
— Dobrą naukę, przewielebny ojcze, odebrałem w czyśćcu — odparł Ferondo — pozwólcie mi jeno żonę obaczyć, a będę ją całował i pieścił bez końca, całą duszą bowiem ją miłuję.
Opat, pełen wielkiego zadziwienia, kazał mnichom zaśpiewać „Miserere“.
Ferondo powrócił do swej wsi; każdy, kto go obaczył, uciekał przed nim, jak przed najokropniejszem monstrum. Ferondo wołał za nimi wślad, że zmartwychwstał. Żona jego także się srodze z początku zestrachała. Później jednak, gdy ludzie już nieco do Feronda przywykli i upewnili się, że jest on żyw, jęła się go o różne rzeczy wypytywać. Ferondo, któremu w czyśćcu nieco rozumu przybyło, opowiadał nowiny o duszach krewniaków i prawił różne brednie o życiu za grobem. Powtarzał także w przytomności wielu ludzi o objawieniu Archanioła Gabrjela, które przed swem zmartwychwstaniem odebrał.
Poczem powrócił z żoną do domu, majętność swoją w posiadanie objął i, jak mu się zdało, małżonkę ciężarną uczynił. Zdarzyło się, że w oznaczonym czasie (według mniemania głupców, którzy sądzą, że białogłowa przez dziesięć miesięcy dziecię w żywocie swym nosi) żona Feronda powiła syna, który na chrzcie świętym imię Benedykta otrzymał.
Powrót Feronda i jego opowieści powiększyły jeszcze sławę świątobliwego opata. Ferondo, który dla swej zazdrości siła plag otrzymał, teraz całkiem się ze swej wady uleczył, pamiętny na daną obietnicę, i już nigdy odtąd zazdrosny nie był. Żona jego wielce z tego ukontentowana, żyła z nim w przykładnej zgodzie, nie zaniedbując jednak nagradzać świętobliwego opata, który zawsze w różnych przypadkach z pomocą i radą jej spieszył.
Teraz, ze względu na przywilej Dionea, miała opowiadać jeszcze tylko królowa. Nowela Lauretty została doprowadzona do kresu. Królowa, nie czekając, aż ją prosić zaczną, rzekła w te słowa:
Któż teraz, wysłuchawszy opowieści Lauretty, będzie umiał opowiedzieć nowelę, któraby powszechny aplauz znalazła? Dobrze się stało, że nie uraczono nas nią na samym początku, bowiem później niewiele opowieści nam do smakuby przypadło. Zapewne i te, które jeszcze dzisiejszego dnia do opowiedzenia pozostają, niezbyt zachwalane będą. Mimo to jednak, opowiem wam o zdarzeniu, które mi na myśl przyszło.
U królestwie francuskiem żył niegdyś pewien szlachcic, zwany Isnardem, grabią z Rousillonu. Ów, na zdrowiu wielce szwankując, trzymał przy sobie zawsze medyka, mistrza Gerarda z Narbonny. Grabia z Roussillonu miał malutkiego synaczka, imieniem Beltram. Wraz z tym urodziwym i przymilnym chłopcem wychowywało się wiele rówieśnych dzieci, wśród których znajdowała się także córka medyka, Gilettą zwana. Dzieweczka ta rozmiłowała się w Beltramie bardziej, niźli to na wiek jej młody przystało. Po śmierci grabi Bertram, pod opieką królewską pozostały, musiał do Paryża się udać. Młódka pogrążyła się w niewymownym smutku. Wkrótce i jej ojciec zszedł z tego świata. Gdyby stosowny pozór miała z wielką chęcią do Paryżaby wyruszyła, aby Beltrama obaczyć. Znajdując się jednak pod srogim nadzorem, jakoże ze swemi bogactwy sama na świecie pozostała, nie mogła żadnej wymówki znaleźć. Doszedłszy do lat niewieścich, nie była w stanie o Beltramie zapomnieć i odmawiała wszystkim zalotnikom, z którymi ją krewniacy swatali, żadnych racyj nie podając. Gdy Giletta miłością swą nieszczęsną do Beltrama gorzała (który stał się już urodziwym młodzieńcem), nagle doszły ją słuchy, że król francuski wskutek wrzodu na piersi, źle przez medyków zaleczonego, dostał fistuły, która mu wielkich boleści przyczyniała. Nadomiar złego król nie znajdował lekarza, któryby mógł mu jakieś ulżenie sprawić. Starania wszystkich jeno niemoc jego pogarszały. Dlatego też król, do rozpaczy przywiedziony, od nikogo więcej pomocy ani rady przyjmować nie chciał.
Wiadomość ta niezmiernie młódkę uradowała, bowiem nadarzał jej się pozór wyjazdu do Paryża, a przytem spodziewała się, że, jeśli choroba króla taką się okaże, jaką jej się wydała, to uda jej się Beltrama za męża pozyskać. W tym celu więc, będąc już przez swego ojca w kunszcie medycznym wyćwiczona, przygotowała z różnych ziół i korzeni stosowny proszek, siadła na koń i do Paryża się udała. Przedewszystkiem postarała się obaczyć Beltrama; później, stanąwszy przed królem, jako o osobną łaskę poprosiła, aby jej naturę swej niemocy wyjawił. Król, obaczywszy urodziwą dzieweczkę, nie chciał jej odmówić i odkrył przed nią cierpiące miejsce. Giletta, przyjrzawszy się ranie, już za pewne to miała, że ją wyleczy i dlatego też rzekła:
— Jeśli się zgodzicie, królu mój i panie, to przy pomocy Boskiej uwolnię was od tej choroby w ciągu ośmiu dni, nie przyczyniając wam najmniejszego bólu czy dolegliwości.
Król roześmiał się w głębi duszy na te słowa i rzekł do się: „Tego, czego nie mogli sprawić najtężsi na świecie medycy, miałaby dokonać jedna młoda białogłowa?“ Podziękowawszy przeto Gilecie za jej cne usługi, odparł, że postanowił już niczyjej rady nie zasięgać.
— Wydwarzacie się, panie, z mojej umiejętności — odparła młódka ponieważ jestem kobietą, a do tego wielce młodą. Zwracam wam jednak uwagę, że nie własną sciencją, ale kunsztem mistrza Gerarda z Narbonny przy pomocy boskiej wyleczyć was zamierzam.
Wówczas król pomyślał sobie: „Może być, że w samej rzeczy Bóg mi ją tu przysyła. Dlaczegóż miałbym jej sztuki nie wypróbować, zwłaszcza, że, jak sama powiada, nie przysparzając mi cierpień, w krótkim czasie mnie wyleczy“. Postanowiwszy więc zasięgnąć jej rady, rzekł w te słowa:
— Jeżeli złamię dla cię swoje postanowienie, a ty mnie do zdrowia nie powrócisz, cóż się ma stać z tobą za karę?
— Każcie mnie, panie, wziąć pod straż — odparła młódka — abym, jeśli w ciągu ośmiu dni was nie wyleczę, na stosie spalona została. Jeżeli jednak wam zdrowie powrócę, jakąż nagrodę otrzymam?
— Wydajesz mi się jeszcze niezamężną — rzekł król — jeśli więc obietnicę swoją ziścisz, obdarzymy cię znacznym i szlachetnym małżonkiem.
— Królu odparła Giletta — zaiste szczęśliwą będę, jeśli mnie zamąż wydacie, pragnę jednak wybrać sobie małżonka według swej woli, wykluczając synów waszych i wszystkich członków królewskiego domu.
Król obiecał, że jej życzenie spełni.
Wówczas dzieweczka do leczenia przystąpiła i wkrótce, jeszcze przed oznaczonym czasem, powróciła królowi zdrowie. Król, czując się uzdrowionym, rzekł:
— Zasłużyłaś w pełni na przyobiecanego ci męża.
— Jeżeli tak, Miłościwy Panie — odparła Giletta — to znaczy zasłużyłam na Beltrama z Roussillonu, którego jeszcze w dzieciństwie pokochałam, aby do tych pór niezmienną miłością go darzyć.
Spełnienie tego żądania niezbyt łatwem królowi się zdało, jednakoż, raz dawszy słowo, nie chciał go teraz łamać, dlatego też kazał przywołać Beltrama i rzekł doń:
— Jesteś już źrałym mężem, Beltramie! Wolą moją jest, abyś powrócił w swoje strony i grabiostwem swojem sam rządzić zaczął, a przytem zabrał z sobą pewną panienkę, którą ci za żonę przeznaczam.
— Któż jest tem dziewczęciem? — zapytał Beltram.
— Ta, której umiejętności zdrowie swoje zawdzięczani — odparł król.
Beltram, który już Gilettę widział i bardzo urodziwą ją znalazł, znając jej stan niski, nawszem przeciwny jego znacznemu rodowi, odparł gniewnie:
— Chcecie mi dać za żonę znachorkę, Miłościwy Panie? Strzeż mnie Boże, abym kiedykolwiek podobną małżonkę miał do domu mego wprowadzić!
— Pragniesz więc do tego mnie przywieść, abym złamał me słowo, dane dzieweczce, która mnie wyleczyła i która w nagrodę za swe usługi zażądała cię na męża? — spytał król.
— Możecie mi odjąć wszystko, co posiadam — odparł Beltram — i oddać mnie, komu się wam podoba, ale zaręczam wam, że nigdy nie będę w takim stadle szczęśliwy.
— A ja mniemam całkiem przeciwnie — rzecze król — bowiem dzieweczka jest urodziwa i rozumna wielce, a do tego gorąco cię miłuje. Pewien jestem, że będziesz z nią szczęśliwszy, niźli z jakąś damą ze znacznego rodu.
Beltram umilkł, słowa te usłyszawszy, a król tymczasem polecił czynić przygotowania na uroczystość zaślubin.
Wkrótce nadszedł dzień ślubu. Beltram, aczkolwiek niechętnie, w przytomności króla pojął za żonę dzieweczkę, gorąco go miłującą. Po ślubie zgodnie z powziętem wprzód postanowieniem oznajmił, że pragnie do swego grabiostwa powrócić, aby w swych majętnościach żyć z młodą żoną pospołu. Otrzymawszy pozwolenie króla, siadł na koń i, miast w swoje strony, do Toskanji się udał. Wiedząc, że Florentczycy w tym czasie z Sieneńczykami wojnę toczyli, ofiarował im swoje usługi. Florentczycy z radością i z oznakami wielkiej czci go przyjęli i mianowali go dowódcą oddziału żołnierzy, znaczny żołd mu wyznaczając. Beltram przez dłuższy czas u nich na służbie pozostawał.
Młoda żona tymczasem, niezbyt uradowana takim obrotem sprawy a jednocześnie nadzieję żywiąca, że uda jej się Beltrama do domu sprowadzić, udała się do Roussillonu, gdzie wszyscy, jako grabinię, ją przyjęli. Znalazłszy tutaj wszystko w wielkim nieładzie z powodu długiej nieobecności grabiego, starań i pracy nie litując, porządek z powrotem ustanowiła. Wasale jej, wielce z tego zadowoleni, przychylnością swoją ją darzyli i grabiemu za złe mieli jego niechęć do żony. Przywiódłszy do porządku wszystkie sprawy w majętnościach, Giletta uwiadomiła o tem męża przez dwóch dworzan, prosząc go, jeśli jej obecność od powrotu do domu go wstrzymuje, aby jej doniósł o tem, a ona natychmiast, woli jego posłuszna, z tych stron się oddali.
Grabia dał wysłańcom twardą odpowiedź:
— Niechaj moja żona czyni, co chce. Co się tyczy mego powrotu, to on prędzej nie nastąpi aż Giletta będzie miała na palcu ten oto pierścień a na rękach dziecię, przeze mnie spłodzone.
Pierścień ów miał grabia w wielkiej cenie i nigdy się z nim nie rozstawał dla tajemniczej mocy, którą rzekomo klejnot ten posiadał. Dworzanie pojęli srogość kondycji, składającej się z dwóch niemożebnych prawie rzeczy, wiedząc jednak, że słowami od postanowienia tego odwieść go nie zdołają, powrócili do damy i powtórzyli jej respons grabiego.
Giletta, wielce strapiona, po dłuższem namyśle postanowiła spróbować, zali się jej nie uda tych dwóch warunków wypełnić i tą drogą męża odzyskać. Utwierdziwszy się w tym zamyśle swoim i dobrze ułożywszy, co jej czynić wypada, wezwała na naradę najstarszych i najrozumniejszych ludzi i opowiedziała im rzewnemi słowy o wszystkiem, co z miłości do grabiego uczyniła i jaką za to otrzymała nagrodę. Następnie odkryła im swój zamysł, który taki był: wiedząc, że jej pobyt tutaj grabiego do wygnania przymusza, resztę swego życia poświęcić pragnie na pielgrzymki i dzieła miłosierne celem zbawienia duszy swojej. Prosiła przeto owych mężów, aby grabiostwo pod swój zarząd wzięli i Beltrama jaknajrychlej uwiadomili, że ona majętności jego opuściła, z tem twardem postanowieniem, że już nigdy do Roussillonu nie powróci. Słysząc ją, tak mówiącą, wszyscy przytomni łzami się zalewali i prosili ją gorąco, aby zamysł swój odmieniła i w Roussillonie pozostała, aliści błagania te żadnego nie odniosły skutku. Poleciwszy swoich doradców opiece boskiej, Giletta w towarzystwie krewniaka i służki puściła się w drogę, zabierając z sobą większą sumę pieniędzy i klejnoty. Nikt nie wiedział, dokąd się udaje. Ona zasię, nie zażywając w drodze wczasu, podążyła do Florencji. Przybywszy do miasta szczęśliwie, zatrzymała się w niewielkiej oberży, należącej do pewnej wdowy, i poczęła żyć, jako nabożna pielgrzymka, pragnąc jak najprędzej dowiedzieć się jakichś nowin o swym małżonku i panu. Zdarzyło się, że następnego dnia ujrzała Beltrama, przejeżdżającego koło oberży konno na czele swego oddziału. Chocia go odrazu poznała, spytała oberżystki, kto to zacz?
— Jest to znaczny cudzoziemski pan — odparła gospodyni — imieniem Beltram, człek uprzejmy i miły, ogólną czcią otaczany w mieście. Miłuje on z całego serca jedną z naszych sąsiadek, która jest ubogą szlachcianką. Ta obyczajna dzieweczka nie wyszła dotąd zamąż z przyczyny swego ubóstwa. Mieszka ona pospołu z swoją matką, wielce zacną i roztropną białogłową. Gdyby nie wzgląd na tę matkę, już dawno uczyniłaby to, czego grabia pragnie.
Giletta, słowa te usłyszawszy, rozważyła każdy szczegół i na okoliczności tej osnuła swój zręczny plan.
Dowiedziała się, jak się zowie młódka, którą grabia miłuje, i pewnego dnia w szatach pielgrzymich udała się do domu jej matki. Obie białogłowy przyjęły ją w ubogiej izdebce. Giletta poprosiła staruszkę o chwilę rozmowy. Ta, podniósłszy się, rzekła, że gotowa jest jej wysłuchać. Po chwili udały się do sąsiedniej izby, a gdy na ławie zasiadły, grabini rzekła:
— Zdaje mi się, madonno, że fortuna jest wam przeciwna wielce, tak jako i mnie. Jeżeli jednak zechcecie, będziecie mogły mnie i siebie uszczęśliwić. Staruszka odparła na to, że niczego tak nie pragnie, jak poprawienia swego losu drogą godziwą.
— Przedewszystkiem wymagam od was milczenia — rzekła grabini. — Jeżeli wam zaufam, a wy mnie zdradzicie, zepsowacie przez to wszczęt moje plany, a i sami będziecie musieli żegnać się z nadzieją.
— Mówcie spokojnie — odparła staruszka — ja was z pewnością nie zdradzę.
Wówczas Giletta zaczęła swoją opowieść od chwili, gdy Beltrama pokochała, później wyznała, kim jest, i opowiedziała o wszystkiem, co zaszło. Mówiła w sposób tak wzruszający, że dama słowom jej uwierzyła, tem bardziej, że już ją słuchy o tej historji skądinąd doszły.
Grabini, wszystko szczegółowo wyjaśniwszy, rzekła:
— Teraz wiecie już, pani, co uczynić muszę, aby męża odzyskać. Nikt mi w tem dopomóc nie może, krom was, jeżeli tylko prawdą jest, że grabia córkę waszą gorąco miłuje.
— Nie wiem, czyli ją miłuje, czy nie — odparła dama — to mi jeno wiadomo, że całe jego postępowanie tego dowodzi. W czem jednak użyteczna wam być mogę?
— Zaraz wam to powiem, madonno — rzekł Giletta — pierwej jednak dowiedzieć się pragnę, jaką korzyść wam ta przysługa przyniesie. Wiem, że córka wasza w wieku stosownym do małżeństwa będąca, wielką urodą celuje i że tylko dla braku wiana w domu swym dotąd ją trzymacie. Gotowa jestem za usługę, jaką mi wyświadczycie, takiem wianem ją obdarzyć, jakie mi sami naznaczycie.
Damie, wielki niedostatek cierpiącej, wielce te słowa do smaku przypadły, jednakoż odparła:
— Powiedzcie mi, pani, co mam dla was uczynić? Jeśli to tylko nie będzie rzecz nieobyczajna, chętnie wszystko wypełnię, wy zasię później uczynicie, co się wam podoba.
Wówczas grabini rzekła:
— Należy, abyście przez zaufanego człeka powiadomili mego męża, grabiego, że córka wasza gotowa jest poddać się jego woli, jeżeli tylko wprzód się upewni, że on miłuje ją w samej rzeczy tak gorąco, jak to okazuje. Jednakoż nigdy temu wiary nie da, jeśli grabia nie przyśle jej wprzód pierścienia, który na palcu nosi. Gdy grabia pierścień ofiaruje, oddacie mi go, a później każecie powiedzieć memu mężowi, że córka wasza gotowa jest pragnienia jego wypełnić. Potem musicie go tu potajemnie przyprowadzić i mnie, miast córki swojej, położyć przy jego boku. Być może, że, mając na palcu jego pierścień a na rękach dziecię, przez Beltrama spłodzone, odzyskam mego męża i pocznę z nim żyć, jak to na parę małżonków przystało.
Trudną rzeczą wydało się damie spełnienie prośby grabini; staruszka obawiała się przytem, że córkę jej mogą wziąć na języki. Rozważywszy jednakoż, że chlubną jest rzeczą przyczynić się do powrócenia męża tak zacnej białogłowie, nietylko przyrzekła Gilecie, że jej życzenia spełni, ale i natychmiast do dzieła się zabrała.
Wkrótce też, po kilku dniach, z wielką ostrożnością postępując, otrzymała pierścień — jakkolwiek ciężko przyszło grabiemu z nim się rozłączyć — a potem z wielką zręcznością, miast córki swej, Gilettę Beltramowi podsunęła. W czasie pierwszych miłosnych uniesień, tak przez grabiego upragnionych, żona jego z woli boskiej poczęła w swojem łonie dwa bliźnięta płci męskiej, jak się to w swoim czasie przy połogu okazało. Nie raz i nie dwa uszczęśliwiła zacna dama grabinię pieszczotami jej męża, przyczem wszystko w takiej tajności utrzymywać umiała, że nikt o tem ani słowa nie uznał. Beltram, stale przekonany, że z łask umiłowanej dziewicy korzysta, obdarzał ją zawsze przy rozstaniu mnóstwem szacownych podarków, które grabini troskliwie strzegła. Po pewnym czasie, Giletta, poczuwszy się ciężarną, nie chciała już dłużej staruszki swemi sprawami zatrudniać i dlatego też rzekła:
— Madonno, Bogu i wam niech będą dzięki, pozyskałam bowiem to, czego pragnęłam. Pora więc teraz, abym wasze życzenia wypełniła i w świat odjechała. Szlachetna dama odparła, że cieszy się wielce z tego, że swemi staraniami grabini dopomóc zdołała, co się jednak nagrody tyczy, to działała bez myśli o niej, w przekonaniu, że dobrej sprawie służy.
Giletta odparła: — Pochwalić was muszę za wzniosłość duszy waszej, aliści nie dla zapłaty chcę was obdarować, jeno aby dobry uczynek spełnić. Wówczas dama, koniecznością przyciśniona, zażądała z wielkim wstydem stu dukatów na wiano dla swej córki. Grabini, ujrzawszy rumieniec na jej obliczu i skromność żądania zważywszy, nie sto ale pięćset dukatów jej ofiarowała a na przydatek jeszcze piękne i szacowne klejnoty, które tyleż wartały. Starucha, wielce uradowana, gorący dank Gilecie złożyła. Poczem grabini opuściła jej dom i do gospody powróciła. Uczciwa dama tymczasem, nie chcąc, aby Beltram w przyszłości jej dom nawiedzał, opuściła pospołu z córką swoją miasto i do krewniaków swoich na wieś się udała. Wkrótce i Beltram, przez swoich poddanych przywołany, usłyszawszy, że Giletta zamek jego opuściła, do majętności swych powrócił. Grabini, ucieszona ogromnie z tej wieści, pozostała we Florencji, aby tam połóg odbyć. Po pewnym czasie wydała na świat dwóch synaczków, podobnych nawszem do ojca, i z wielką troskliwością karmić ich poczęła. Gdy stosowna chwila nastała, wyruszyła w drogę i, przez nikogo nie poznana, do Montpellier przybyła. Zażywając tu przez kilka dni wczasu, dowiedziała się, że grabia w pierwszy dzień Wszystkich świętych wielką ucztę dla dam i rycerzy w Roussillonie wyprawia. Przybyła więc do Roussillonu w swych szatach pielgrzymich. Widząc, że rycerze i damy zebrali się już w zamku grabiego i że do stołu usiąść zamierzają, weszła do wnętrza, z dziećmi drobnemi na rękach. Przecisnąwszy się przez tłum, zbliżyła się do Beltrama, upadła przed nim na kolana i rzekła z płaczem:
— Panie mój i władco, jestem nieszczęśliwą małżonką twoją, która, pragnąc, abyś do domu swego powrócił, długo błąkała się po świecie. Zaklinam cię na Boga, abyś dotrzymał obietnicy, danej mi przez usta dwóch dworzan. Oto mam na rękach moich nie jedno, ale dwoje dzieci, a na palcu twój pierścień. Słowem, nastał czas, abyś mnie uznał za prawowitą małżonkę swoją, zgodnie z uczynionem przyrzeczeniem.
Grabia zadziwił się niepomiernie na te słowa, poznał bowiem swój pierścień i spostrzegł, że dzieciątka są wielce do niego podobne. Pełen osłupienia zapytał: — Jak to stać się mogło?
Dioneo, wysłuchawszy uważnie opowieści królowej, wiedział, że teraz na niego kolej nadchodzi, dlatego też, nie czekając rozkazu, zaczął z uśmiechem w te słowa:
— Miłe damy, nie słyszałyście zapewne nigdy o tem, jak to się djabła do piekła zapędza. Dlatego też poza obręb materji, do opowieści wybranej, nie wychodząc, chcę wam o tym przedmiocie opowiedzieć. Może być, że zbawicie dusze swoje, gdy podobnej sztuczki użyjecie, a takoż poznacie, że, chocia Amor ochotniej przebywa w wesołych pałacach i rozkosznych komnatach, niźli w ubogich lepiankach, jednakoż moc swoją objawia także pośród gęstych borów, stromych skał i na pustyniach. Stąd łatwo wnosić można, że wszystko na świecie jest jego władzy podległe.
Przechodząc do rzeczy, powiem, że w mieście Capsa w Barbarji mieszkał przed dawnemi laty pewien bogaty człek, który pośród wielu innych dzieci posiadał piękną i urodziwą córkę, zwaną Alibech. Dzieweczka ta, nie będąc chrześcijanką, słyszała nieraz, jak to chrześcijanie, w Capsa przebywający, wiarę swoją i swoją służbę bożą wynoszą. Dlatego też zapytała pewnego dnia spotkanego na drodze chrześcijanina, w jaki sposób Bogu najlepiej służyć można? Zapytany odparł, że najlepiej Bogu służą ci, co od ziemskich spraw uciekają, na podobieństwo pustelników, którzy na pustynię Tebaidy się udali. Wówczas dziewczyna, która zaledwie czternaście lat liczyła, raczej dziecinnem zachceniem, niż pragnieniem rozumnem powodowana, nie pytając się nikogo o radę, wybrała się w tajności następnego ranka w drogę na pustynię. Po wielu trudach, dążąc naprzód wytrwale, dotarła wreszcie do jednej z pustelń. Obaczywszy zdaleka lepiankę, weszła do jej wnętrza, gdzie natknęła się na pewnego świętobliwego męża, w drzwiach stojącego. Ów, pełen zadziwienia, zapytał czego tu szuka? Dzieweczka odparła, że głosem bożym natchniona, szuka człeka, któryby jej służby bożej nauczył.
Zacny pustelnik, zważywszy jej młodość i wdzięki, począł obawiać się, że djabeł podkusić go może, jeżeli ją przy sobie zatrzyma, dlatego też nakarmił ją korzonkami i jabłkami, pokrzepił ją świeżą wodą i rzekł:
— Niedaleko od tego miejsca, moja córko, mieszka pewien świętobliwy mąż, który daleko lepszym nauczycielem dla ciebie się okaże, niźli ja. Radzę ci, abyś się do niego udała. — Młódka ruszyła w drogę, a przybywszy do świętobliwego męża, podobną radę usłyszała. Wędrując dalej, doszła do pustelni młodego pustelnika, zacnego i nabożnego człeka, zwanego Rustico. Obróciła się doń z podobnem, co i do innych zapytaniem.
Rustico, chcąc na próbę swoją cnotę wystawić, nie odprawił jej, lecz w celi swojej ją zatrzymał. Za nadejściem nocy narychtował jej łoże z palmowych liści i wezwał ją, aby się na niem położyła. Wkrótce pokusy walną rozprawę wstrzemięźliwości pustelnika wydały. Czując, że siły swoje przecenia, nie czekał już na dalsze szturmy, jeno podał wrażej mocy tył i za zwyciężonego się uznał. Ostawiwszy więc świętobliwe rozmyślania, modlitwy i biczowania, przywołał na pamięć urodę i młodość dzieweczki i jął się głowić nad tem, jaką drogą mógłby dojść do celu tak, aby ona nie spostrzegła, że tylko zaspokojenie swych chuci miał na celu. Koniec końców zadał jej wiele pytań i z responsów jej poznał dowodnie, że jeszcze nie wie wcale, co to za zwierzę jest mężczyzna, a takoż, że jest w samej rzeczy tak głupia, jaką się być wydawa. Upewniwszy się o tem, postanowił pod pokrywką służby bożej do tego ją przywieść, aby jego woli posłuszną była. Przedewszystkiem więc szyroce rozpowiadał jej o djable, zaprzysięgłym wrogu ludzkiego rodzaju i Boga, a później dał jej do zrozumienia, że niczem Bogu bardziej przysłużyć się nie można, jak zapędzeniem czarta do piekła, dokąd twórca na wieczność go wygnał.
Dziewczyna zapytała, jak się do tego zabrać należy.
Zaraz obaczysz — odparł Rustico — czyń tylko to, co ja czynić będę. Rzekłszy te słowa, zrzucił z siebie swój nędzny przyodziewek i obnażony całkiem padł na kolana. Młódka tak naga, jakby dopiero z żywota matki na świat wyszła, uklękła naprzeciw niego. Rustico, widząc ją w tej postaci, jeszcze większą żądzą zapałał, tak iż nastąpiło zmartwychwstanie jego przyrodzenia. Alibech, spostrzegłszy to, zawołała w srogiem zadziwieniu:
— Rzeknij mi, Rustico, co to jest u ciebie na przodzie? Rzeczy tej ja wcale nie mam.
— Ach, córko moja — jęknął Rustico — jest to ów djabeł, o którym ci mówiłem. Teraz właśnie dręczy mnie tak okrutnie, że ledwie wytrzymać mogę.
— Niech Bóg będzie pochwalony — zawołała dzieweczka — widzę, że ja jestem szczęśliwsza od ciebie, nie mam bowiem takiego plugawego djabła.
— Prawdę rzekłaś — odparł Rustico — ale posiadasz zato inną rzecz, której ja nie mam.
— Cóż to takiego? — spytała Alibech.
— Masz piekło — rzekł Rustico — i zaprawdę, powiadam ci, że Bóg cię tu przysłał dla zbawienia duszy mojej, jeżeli się bowiem ulitujesz nade mną i jeśli, gdy ten djabeł męczyć mnie pocznie, zgodzisz się go do piekła zapędzić, wielką ulgę mi sprawisz i uczynisz Bogu rzecz wielce miłą.
Dziewczyna odparła w dobrej wierze:
— Czcigodny ojcze, jeżeli w samej rzeczy mam piekło, to niech się stanie, jak chcesz.
— Bądź błogosławiona, córko moja — zawołał pustelnik — pójdźmy więc i zapędźmy djabła, abym mógł ulżenia i spokoju zaznać.
Z temi słowy zaprowadził dzieweczkę do łoża i pokazał jej, jak się zachować należy, gdy się chce potępieńca uwięzić. Młódka, która jeszcze nigdy żadnego djabła do piekła nie zapędzała, uczuła narazie przykrość niejaką i dlatego też rzekła:
— Zaiste, mój ojcze, djabeł ten musi być obmierzłym potworem i prawdziwym nieprzyjacielem Boga, bowiem nawet samemu piekłu przy wejściu prawdziwą udrękę sprawia.
— Moja córko — zawołał Rustico — niezawsze tak będzie!
I aby djabła poskromić, jeszcze sześć razy go do piekła zapędzili, tak, że mu na ten raz pychę z głowy wybili i do spokojności go przywiedli. Ilekroć później znów się w nieposkromionej dumie podnosił, dzieweczka okazywała się zawsze skłonna do upokarzania go, znajdując wielkie w tem ćwiczeniu ukontentowanie. Mawiała tedy do Rustica: — Widzę teraz dowodnie, że prawdę powiadali ci poczciwcy z Capsa, twierdząc, iż miłą rzeczą jest Bogu służyć. Istotnie bowiem nie przypominam sobie, abym kiedykolwiek z jakiejś pracy tyle rozkoszy odnosiła, co z tego zapędzania djabła do piekła. Wnoszę stąd, że każdy, kto z całych sił Bogu służyć się nie stara, jest jeno zwierzęciem bezrozumnem.
Dlatego też przychodziła często do Rustica i odzywała się na ten kształt:
— Czcigodny ojcze, przybyłam tutaj poto, aby Bogu służyć, a nie aby próżnować. Chodźmy więc i djabła do piekła wrażajmy! Podczas nabożnego ćwiczenia mawiała zasię:
— Nie pojmuję, Rustico, dlaczego ten djabeł tak z piekła ucieka? Gdyby w niem tak ochotnie pozostawał, jak piekło go ochotnie przyjmuje, wiecznieby tam przebywać powinien.
Takiem zachęcaniem młódka wreszcie Rustica do tego przywiodła, że całkiem z sił opadł i że w chwili, gdy inni serdeczny pot z siebie wydają, zimnym, jak lód, pozostawał. Dlatego też powiedział wreszcie Alibech otwarcie, że djabła tylko wtedy gnębić i do piekła pędzić potrzeba, gdy głowę z pychy zbytnio do góry podnosi.
— My zaś — dodał — za łaską bożą takeśmy go udręczyli, że prosi tylko o jedno; ażeby go w spokoju pozostawić.
Słowami temi skłonił na niejaki czas dziewczynę do spokojności. Po paru dniach jednakże, widząc, że Rustico wcale nie kwapi się z zapędzaniem djabła do piekła, Alibech rzekła: — Rustico, jeżeli twój djabeł, już poskromionym będąc, dokuczać ci przestał, to moje piekło spokoju mi nie daje. Spełnisz więc dobry uczynek, dopomógłszy mi przy pomocy djabła okiełznać nieco wściekłość piekła mego, tak jak ja piekłem mem pomogłam ci upokorzyć pychę twego djabła.
Rustico, który jadał tylko korzonki, popijając je czystą wodą, niechętnie na te zaproszenia odpowiadał i tłumaczył Alibech, że dla uspokojenia piekła całej czeredy djabłów potrzeba. Obiecywał jednak, że będzie jej pomagał w miarę sił swoich. W samej rzeczy nieraz jeszcze Alibech zadawalał, aliści zdarzało się to tak rzadko, że znaczyło tyleż, co ziarenko grochu, rzucone w paszczę lwa. Dziewczyna, widząc, że nie może Bogu służyć tak, jakby pragnęła, wielkie nieukontentowanie okazywała. Gdy ten spór między djabłem Rustica a piekłem Alibech trwał ustawicznie, z przyczyny zbytniej żądzy z jednej strony, a wątłych sił z drugiej, zdarzyło się, że w Capsie wybuchł pożar, którego ofiarą padł we własnym domu rodzic Alibech pospołu ze swemi dziećmi i całą rodziną. Alibech stała się tedy jedyną dziedziczką dóbr rozległych. Na wieść o tem pewien młodzieniec, nazwiskiem Neerbal, który cały swój majątek zmarnotrawił, postanowiwszy odszukać Alibech, wybrał się w drogę, i odnalazł ją, nim jeszcze państwo przez sądy zdołało zagarnąć spuściznę, co bez dziedzica pozostawała. Ku wielkiej radości Rustica, zabrał Alibech do Capsy, żoną swoją ją uczynił i we władanie wszystkie jej majętności objął. Gdy niewiasty przed wprowadzeniem jej do ślubnej łożnicy zapytały, w jaki sposób na pustyni Bogu służyła, Alibech która jeszcze pospołu z Neerbalem nie była spała, odparła, że trudziła się zapędzaniem djabła do piekła i że Neerbal wielki grzech popełnił, odrywając ją od jej cnych powinności. Białogłowy zapytały wówczas: — W jaki to sposób djabła do piekła się zapędza? Alibech słowami i znakami dowodnie wszystko im wytłumaczyła. Wszystkie przytomne niewiasty gromkim śmiechem wybuchnęły, a potem rzekły:
— Nie turbuj się zbytnio, dzieweczko, bowiem i u nas podobnie dobre uczynki spełniać umieją. Neerbal pospołu z tobą niegorzej Bogu służyć potrafi. Później rozniosły całą tę historję po mieście, tak, iż wkrótce nowe przysłowie powstało: „Najmilsza służba dla Boga — — wtrącać w piekło jego wroga“. Owa pogwarka, przyszedłszy do nas z za morza, i dzisiaj jeszcze jest na ustach wszystkich. Dlatego też wy, młode damy, którym łaski bożej potrzeba, nauczcie się djabła do piekła zapędzać, bowiem Bóg chętnie na to patrzy, nie mówiąc już o tem, że dla obu stron jest to zajęcie miłe, z którego wiele dobrego począć się może.
Tysiąc razy, jeśli nie więcej, opowieść Dionea damy do śmiechu przywodziła, tak krotochwilnemi bowiem jego słowa im się wydały. Gdy Dioneo opowieść swoją zakończył, królowa, wiedząc, że kres jej władzy nastał, laurowy wieniec z głowy swej zdjęła i, włożywszy go z wielkim wdziękiem na skronie Filostrata, rzekła:
— Obaczymy teraz, czy wilk lepiej owieczkom przewodzić potrafi, aniżeli one jemu przewodziły.
— Gdyby to odemnie zależało — odparł Filostrato ze śmiechem — wilki dawnoby już nauczyły owieczki djabła do piekła zapędzać, niegorzej, jak to Rustico Alibech nauczył. Nie nazywajcież więc nas wilkami, skoro same owcami nie jesteście. Ponieważ mnie władza oddana została, będę rządził zgodnie z wolą moją i życzeniem.
— Słuchaj, Filostracie — rzekła Neinfile — miast nas uczyć, lepiej zrobisz, gdy skorzystasz z przykładu Masetta z Lamporecchio, a do dalszej mowy powrócisz wówczas, gdy już kości twoje, jak u szkieletu, dzwonić poczną.
Filostrato, czując, że kosa na kamień trafiła, ostawił żarty na stronie i rządy sprawować zaczął. Przywoławszy marszałka, o wszystko szczegółowie się go wypytał, poczem z wielką roztropnością różne rozkazy wydał, których spełnienie rzeczą potrzebną i przyjemną dla towarzystwa być mu się wydało. Późnej z następującemi słowy do dam się obrócił: — Najwdzięczniejsze damy! Odkąd, na nieszczęście moje, nauczyłem się zło od dobra odróżniać, zawsze z powodu piękności tej czy innej białogłowy władzy Amora byłem zhołdowany. Aliści na niewiele się zdało, że byłem mu uległy, posłuszny i że wszystkich jego ustanowień pilnie przestrzegałem. Opuścił mnie był dla innego, szczęśliwszego ode mnie, a później i to sprawił, że coraz gorzej wieść mi się poczęło.
Dlatego też, myśląc obecnie o śmierci, nie chcę, aby przedmiotem jutrzejszych opowieści była materja inna, jak ta, która mej niedoli odpowiada. Opowiadajcie zatem o ludziach, których miłość do rozpacznego kresu przywiodła. I ja bowiem pewien jestem smutnego mej miłości skutku; niedarmo imię, którem mnie zowiecie, zostało mi nadane przez człeka, dobrze rozumiejącego jego sens zakryty.
Rzekłszy te słowa, Filostrato podniósł się i pożegnał wszystkich do wieczora. Ogród był tak piękny i miły, że nikomu z towarzystwa nie przyszło nawet na myśl opuścić go, aby gdzieindziej wczasu zażywać. Gasnące promienie zachodzącego słońca, żarem już nie tchnąc, pozwalały biegać po sadzie i ścigać łanie, króliki i inne zwierzątka, które po sto razy obok ludzi przebiegały, nie dając się schwytać. Dioneo i Fiammetta jęli śpiewać o rycerzu Wilhelmie i damie del Vergiu. Filomena i Pamfilo grze w szachy się oddali. Gdy tak jedni tem, a drudzy owem zabawni byli, nastąpił czas wieczerzy. Rozstawiono stoły wokół pięknej fontanny i wszyscy do wesołej biesiady zasiedli. Filostrato, nie chcąc odstępować od obyczaju swoich poprzedniczek-królowych, rozkazał, gdy już stoły uprzątnięto, aby Lauretta zaśpiewała i taniec zawiodła.
— Panie mój — odparła Lauretta — nie znam żadnych pieśni, któreby naszej ochoczej kompanji odpowiadać mogły. Jeśli jednakże chcecie posłuchać tego, co umiem, zaśpiewam wam chętnie.
— Wszystko, co uczynisz — rzekł król — będzie dla nas piękne i miłe. Obdarz więc nas czemkolwiek chcesz.
Któż, co okrutnie ponosi męczarnie,
Ma równe prawo do skargi.
Jak ja, do której wszelki ból się garnie?
Władca gwiazd jasnych, rządzący tym światem.
Igraszkę czyni sobie z mej istoty,
Bo choć mnie okrył wdzięków majestatem,
Który dla ludzi blask rozsiewa złoty
Pod niebios Jego sklepieniem bogatem,
Jednak mych wdzięków nie ważąc, ni cnoty,
Mrok na słoneczne me spuścił tęsknoty
I radość w wieczną przemienił męczarnię.
Gdy w przeszłość tęsknem podążę wspomnieniem,
Widzę młodzieńca, co mnie, dzieckiem prawie
Obdarzył sercem i objął ramieniem,
Dni swe mej służbie oddał i zabawie,
Pojąc się wzroku mojego płomieniem.
Ach, nigdy tego słowem nie wysławię,
Jak cudnych marzeń był on mi wcieleniem,
Z jakiem patrzyłam w niego zachwyceniem!
Lecz całe szczęście to wnet. znikło marnie!
Inny wziął potem duszę mą i ciało,
Lecz jak odmienny: pyszny z swego rodu.
Z twarzą pochmurną zawsze i zuchwałą.
Ten mnie uczynił służką swą za młodu.
A gdy zazdrości oddał duszę całą,
Gorycz poczułam w złotych krużach miodu.
Ach, czuję teraz wśród łez i zawodu,
Że mych afektówby dla wielu stało,
I że ten jeden więzi mnie bezkarnie!
Skarżyć się muszę dziś na twarde losy;
Cóż mnie skłoniło wyrzec zgody słowo
I czarną szatę zmienić na godową?
W tej czarnej śmiały się do mnie niebiosy,
A w jasnej żałość odczuwam grobową!
O dniu zaślubin, źródle łez mych rosy,
O dniu, gdy perły wplatając we włosy,
Miast być szczęśliwą, poczęłam na nowo
Tęsknić i srogie wciąż znosić męczarnie!
Druhu radosnych chwil mojej młodości,
Któremu równy już mi nie był dany,
Jeśli istniejesz gdzieś na wysokości,
Proś Boga, łzami szczeremi zalany,
Za tę, co tutaj usycha w żałości,
Idąc w hymenu szlak, cierniem usłany!
Niech się nie goją mego serca rany,
Niech dawny płomień znów we mnie zagości,
Lub niechaj przetnie śmierć moją męczarnię!
Tutaj Lauretta umilkła. Wszyscy uważnie pieśni słuchali, różnie ją pojmując. Znaleźli się i tacy, co na medjolańską modłę myśląc, rzekli, że dobre prosię lepsze jest od urodziwej białogłowy. Inni jednakoż pojęli głębokie i podniosłe znaczenie pieśni, o którem jednak mówić teraz nie pora. Poczem na rozkaz króla zapalono pochodnie, pośród kwiatów i zieleni ukryte. Towarzystwo wielu jeszcze pieśni słuchało, póki gwiazdy na niebie nie zmierzchły. Wówczas zdało im się, że pora wczasu nadeszła. Życząc sobie dobrej nocy, wszyscy na
spoczynek się udali.
— Miłe damy! Wszystko, co słyszałem od ludzi mądrych, co w księgach czytałem lub widziałem na świecie, kazało mi wierzyć, że burzliwy wicher zawiści na wysokie tylko wieże i na wierzchołki drzew uderza. Teraz widzę jednak, że mniemanie moje omylne było. Próżno ukryć się starałem przed temi burzliwemi podmuchami, daremnie wybierałem drogi, przez równiny wiodące, i chowałem się w głębokie doliny. Pisałem proste opowieści w narzeczu florenckiem, wyrażałem myśli moje prostym i niewyszukanym stylem. Mimo to jednak, nie uniknąłem wściekłości rozpętanego wichru. Uderzył we mnie, wstrząsnął mną całym; jadowite zęby zawiści poraniły mnie okrutnie, mimo to przecie nie ostawiłem rozpoczętego dzieła. Teraz eksperjencja odkryła mi istotę prawdy, wszystkim mędrcom wiadomą, a mianowicie, że tylko mierność od zawiści jest bezpieczna.
Zali uwierzycie, miłe damy, że wielu ludzi za złe mi to poczytuje, że w towarzystwie waszem upodobanie znajduję i twierdzi, że starania moje, aby was rozweselić i zabawić, czci mi nie przyczyniają. Niektórzy zasię ganią mnie za to, że myślę o sprawach, niestosownych do powagi wieku mego, że zbyt wiele o miłości rozprawiam i nie lituję starań, aby się wam podobać; są i tacy, co wielką troskliwość o moją sławę po sobie pokazując, radzą mi, abym, nie tracąc czasu na próżne z wami gawędy, na Parnas ku muzom się podniósł. Ludzie mniej ostrożni a bardziej złośliwi powiadają, że winienem się raczej starać o środki do życia, a nie puste nowele składać. Inni, pragnąc w oczach waszych walor opowieści moich obniżyć, twierdzą, że opisuję zdarzenia całkiem inaczej, niż one wyglądały.
Widzicie zatem, miłe damy, że, podczas gdy trudzę się dla was, zagraża mi rozpętany orkan zawiści i że jadowite kąsają mnie zęby; wszelakoż pracy swojej nie ostawiam i wszystkie te prześladowania z pogodną myślą znoszę. I chocia obrona moja w tych sprawach do was jedynie należy, nie myślę jednak milczeć, owszem, sił moich nie szczędząc, będę się starał przeciwników swoich zwyciężyć i od złośliwych wrogów się oswobodzić.
Nie dokonałem jeszcze i trzeciej części mego trudu, a już tylu zuchwałych nieprzyjaciół liczę, że, jeśli stosownych miar nie przyjmę, to, nim dzieło do końca doprowadzone zostanie, broń mi z ręki wytrącą, a wówczas i wasza siła, w sukurs mi idąca, nie zda się na nic. Pozwólcie tedy, abym, nim wrogom moim odpowiem, na swoje usprawiedliwienie pewną nowelę wam opowiedział. Nie dowiodę jej do kresu, nie chcę bowiem, aby ktokolwiek pomyślał, że szukam pozoru opowiedzenia wielu nowel, wam poświęconych.
Obracam się tedy do wrogów moich!
W mieście naszem za dawnych dobrych czasów żył pewien mieszczanin, Filipem Balducci zwany. Z niewysokiego idąc rodu, był on człekiem zamożnym i obrotnym wielce. Balducci miał żonę, gorąco przez się miłowaną, która mu równym afektem odpłacała. Małżonkowie żyli w przykładnej zgodzie; główną ich troską było, aby życie sobie nawzajem umilić. Aliści z żoną Balducci zdarzyło się to, co się każdemu z nas zdarzy — zeszła z tego świata, ostawiwszy mężowi syna, który zaledwie dwa lata liczył. Filip rozpaczał okrutnie; nigdy człek, co umiłowaną istotę utracił, nie bolał nad tem tak strasznie, jak Balducci. Pełen ciężkiej melankolji, postanowił świat porzucić i wraz z synem bożej służbie się poświęcić. Rozdawszy zatem wszystko, co posiadał, udał się pospołu z dzieciątkiem w góry Asinaio i zamieszkał tam w maleńkiej celi.
Ojciec i syn żyli z jałmużny, pościli i po całych dniach modlili się; Filip nie mówił nigdy z chłopcem o sprawach błahych, oddalał odeń wszystko doczesne, aby młoda istota nie zeszła z drogi, ku niebu wiodącej. Rozprawiali tylko o szczęśliwości przyszłego żywota, o Bogu i o świętych i na modlitwach dni całe trawli. Minęło wiele lat. Syn Filipa nigdy nie wychodził z celi i, krom swego rodzica, nie widział innego człowieka. Od czasu do czasu Filip wyruszał w drogę do Florencji, aby u świętobliwych ludzi jałmużny prosić. Wracał do swej celi, opatrzony w żywność. Wreszcie Filip zestarzał się; syn jego ukończył osiemnasty rok życia. Pewnego razu, gdy starzec do miasta wyruszył, młodzian zapytał go, dokąd tak często się udaje? Filip wyznał całą prawdę.
— Ojcze — rzekł wówczas syn — zestarzeliście się już i ciężko jest wam trudy i pracę znosić. Weźcie mnie z sobą do Florencji i zapoznajcie mnie z waszymi przyjaciółmi, którzy są ludźmi świątobliwymi. Jestem młody i trudu się nie boję. W przyszłości, gdy zajdzie potrzeba, mnie do Florencji posyłać będziecie. Starzec rozważył, że syn jego jest już źrałym młodzieńcem, który do pobożnego żywota tak nawykł, iż pokusy świata do niego przystępu znaleźć nie będą mogły, przyznał mu zatem w myśli słuszność i do miasta go z sobą zabrał. Młodzieniec patrzył z osłupieniem na domy, kościoły, pałace, na wszystkie piękności, w które Florencja obfituje, a ponieważ nigdy w swem życiu niczego podobnego nie widział, wpadł w zachwyt i zapytywał nieustannie rodzica, jak to, czy owo się nazywa. Ojciec szczegółowo mu opowiadał.
Gdy taką rozmową się bawiąc, szli przez miasto, spotkali naraz całą gromadę urodziwych, strojnie ubranych białogłów, z wesela wracających. Ujrzawszy je, młodzian zapytał ojca, co to są za istoty?
— Nie patrz na nie, synu mój — odparł starzec — są to twory szatańskie.
— A jak się zowią? — znów syn zapytał.
Ojciec, obawiając się, aby w synu żądze się nie obudziły, nie nazwał ich kobietami, jeno rzekł:
— Są to gęsi!
Owóż stała się rzecz zadziwiająca! Młodzian, który do tych pór nigdy w życiu białogłowy nie widział, zapomniał w tej chwili o wszystkiem, czem niedawno tak się zachwycał: a więc o pałacach, kościołach, domach, koniach, osłach i pieniądzach i rzekł:
— Dajcie mi, ojcze, jedną taką gąskę!
— Milcz, na Boga! — odparł rodzic — przecie ci już powiedziałem, że są to twory szatańskie.
— Zali to, co od złego pochodzi, taki ma pozór? — zapytał syn. — Jeszcze nigdy czegoś równie pięknego i czarującego nie widziałem; za nic przy tych istotach malowane anioły, któreście mi nieraz pokazywali.
Ach, ojcze, jeśli mnie miłujecie, zabierzcie z sobą jedną taką gąskę, a ja już ją karmić będę.
— Nie zgadzam się — zawołał rodzic — tembardziej, że nie wiesz, w jaki sposób się je karmi. — W tej chwili Filip zrozumiał, że przyrodzenie silniejsze jest od ludzkiego umysłu, i dlatego też żałować począł, że wziął z sobą syna do Florencji. Tutaj powieść swoją ucinam i obracam się do tych, z myślą o których ją rozpocząłem. Niektórzy z mych wrogów powiadają, że źle postępuję, starając się wam, młode damy, przypodobać się, a takoż zachwycać się wami. Szczerze wyznać muszę, że w samej rzeczy bardzo mi do gustu przypadacie, aliści niech mi się zapytać będzie wolno, zali ludzie, znający wasze gorące pocałunki i uściski ramion waszych, są w stanie mi się dziwować i mnie naganiać? Młodzieniec, wzrosły na dzikiej, samotnej górze, pośród czterech ścian swej małej celi, pierwszy raz na was spojrzawszy, obrócił ku wam wszystkie chęci swoje i w marzenia o was się pogrążył. Czyż zatem ludzie, którzy miłują waszą krasę i zachwycają się waszą cnotą białogłowską, mogą się dziwić, że i ja chcę się wam podobać? Zali nieprzyjaciele moi odważą się strofować mnie za skłonność ku wam, mnie, obdarzonego zdatnością do miłości, mnie, który wam w młodych swych latach całą duszę oddał, mnie, co doświadczył czaru spojrzeń waszych, słodyczy waszych słów i poznał żar, który w sercu się zapala od lubych westchnień waszych. Któż, pytam, zechce ganić mnie za to, że pragnę wam być miły, skoro nawet młody pustelnik, do dzikiego zwierzęcia podobien, spojrzawszy na was, zapomniał o wszystkiem, co go dotychczas w zachwyt wprawiało. Zaiste, chyba tylko ten, co rozkoszy i potęgi uczuć nie jest świadom, szydzić ze mnie może, aliści o sąd takiego człeka dbam mało lub nic wcale. Ludzie, wiek mój mi wymawiający, nie słyszeli zapewnie, że czosnek ma białą głowę, ale ogon zielony. Ostawiając żarty na stronie, powiem moim wrogom, że bez nijakiego wstydu do końca życia mego starać się będę sprawiać przyjemność i nieść rozrywkę tym, o których tak wiele myślał pan Guido Cavalcanti i pan Dante Alighieri, a takoż Cino da Pistoia, starzec, co do lat wielce sędziwych doszedł. Mógłbym przywieść wiele przykładów na dowód, że w starożytności siła mężów przy schyłku swego żywota białogłowom służyło, aliści od materji mej opowieści oddalać się zbytnio nie myślę. Jeśli moi wrogowie o podobnych rzeczach nie słyszeli — niechaj sami stosownych poszukają przykładów. Radzą mi, abym na Parnas się wzniósł i tam z muzami obcował. Muszę wyznać, że widok Parnasu piękny jest dla mnie; jednakoż nie możemy ustawnie z boginiami przebywać, a takoż i muzy nie są w stanie wiecznie przy nas pozostawać. Gdy człowiek, opuściwszy towarzystwo muz, szuka istot, najbardziej do nich podobnych — nie lza go za to ganić. Muzy są kobietami, a chociaż kobiety doskonałości muz nie mają, przecie wielce są do nich podobne; gdyby więc nawet białogłowy same przez się podobać mi się nie mogły, owo podobieństwo miłować jeby mi kazało. Powiem takoż, że nie napisałem jednego słowa na pochwałę muz, gdy tymczasem, patrząc na kobiety, nieraz czułem chęć sławienia ich cnót i urody. Prawda, że muzy nauczyły mnie wiersze składać i w pisaniu mi pomagały; możliwą także jest rzeczą, iż, gdy układałem te moje proste opowieści, były one przy mnie, podsuwając mi różne zwroty szczęśliwe, dzięki tej życzliwości, którą, jako kobiety, do mnie żywią. Dlatego też, gdym księgę tę składał, nie tak wielce od Parnasu i od muz oddalony byłem, jak to mniemają niektórzy. Cóż jednak odpowiem tym, co z niezmiernej troski o mój los radzą mi, abym zdobywał potrzebne do życia środki. Zaiste, nie wiem tego! Wiem jeno, jakiby mi respons dali, gdybym ich o kawałek chleba poprosił: „Idź i zarób swemi gadkami“. A jednak mnóstwo wielkich poetów w swoich gadkach i opowieściach większe bogactwo znalazło, niż ludzie skąpi w swych skarbach. Pisarze znamienici w utworach swych wysławiali czasy, w których żyli, podczas gdy chciwość zgubiła wielu, pragnących zdobyć więcej złota, niżli im było trza.
Cóż rzec jeszcze? Że moi wrogowie, radzący mi, abym o wyżywienie samego siebie się starał, wygnaliby mnie, ani chybi, gdybym o pomoc do nich się zwrócił.
Bogu dzięki, wcale mi jej nie potrzeba; gdybym nawet w straszną biedę popadł, to, za przykładem apostoła idąc, będę ją umiał z dostojeństwem znosić. Niechże więc ludzie nie troskają się o mnie więcej, niż ja sam o siebie się troskam. Tych zasię, co powiadają, że przedstawiam zdarzenia niezgodnie z prawdą, proszę, aby mi pierwowzory przynieśli. Jeśli w samej rzeczy się okaże, że pierwowzory te od moich nowel się różnią, pierwszy rację twierdzeniu ich przyznam i z wszystkich sił starać się będę błędy moje naprawić. Dopóki jednak wrogowie moi na niczem słów swoich nie ugruntują, pozwolę im myśleć, co chcą, a sam dam tylko wyraz mniemaniu, że to nie ja, lecz oni z prawdą się mijają.
Zdawa mi się, że już nic więcej mówić nie trza. Krzepię się nadzieją, że z pomocą Boga i waszą, miłe moje czytelniczki, uda mi się iść dalej moją drogą, obróciwszy się plecami do burzliwego wiatru, który niechaj z wszystkich sił dmucha. Wiem, że nic gorszego ze mną stać się nie może, jak z prochem, który wiatr podmuchem swoim unosi, spuszczając go później na głowy ludzi, na dachy zamków, dworzyszcz, lub wież wysokich. Pył z wysokości spada tylko na ziemię, a nie niżej. Służyłem wam z wszystkich sił moich, teraz zasię w dwójnasób służyć wam będę. Ludzie rozumni pojmują, że ja, jako i wszyscy, co was miłują, według praw przyrodzonych postępuję. Trudno z naturą walczyć, i ten tylko mógłby ją przemóc, coby nadprzyrodzone siły posiadał. Ci, którzy tej walki próbowali, wiele mąk przecierpieć musieli, a przecie wysiłki ich płonne się okazały. Wyznaję szczerze, że nie mam sił na walkę z przyrodzeniem i że nawet wcale ich mieć nie chcę. Gdybym nawet siły te posiadał, wolałbym raczej innemu ich użyczyć, aniżeli je na mój własny użytek obrócić. Niechże zatem milczą moi przyganiacze, których serca już żarem nie tchną; niech, jak lód, w spokoju swoim tężeją. Ja im tej rozkoszy zazdrościć nie będę, byleby tylko nie przeszkadzali mi tak resztę moich dni spędzać, jak to za najlepsze uważam.
Jednakowoż zbyt daleko od właściwego odbiegliśmy wątku.
Słońce spędziło gwiazdy z nieba, a z ziemi wilgotne cienie nocy. Filostrato podniósł się z łoża i innych obudzić kazał. Wszyscy wyszli do ogrodu. Gdy nadeszła pora obiadu, towarzystwo udało się w to miejsce, gdzie wieczerzało wczora. Po obiedzie, odetchnąwszy nieco, Filostrato i jego goście zebrali się w chłodzie obok wspaniałej fontanny. Słońce już wysoko na niebie stało. Filostrato rozkazał Fiamecie, aby opowiadać zaczęła. Ta z wielkim wdziękiem mówić jęła:
Smutno pomyśleć, że nam, zebranym tutaj dla rozrywki, król polecił opowiadać o łzach innych ludzi i o męczarniach, na myśl o których serce opowiadającego i dusze słuchaczów drgnąć z bólu muszą. Jest rzeczą możliwą, że podobne zlecenie wydał, aby postawić tamy tej niezmiernej wesołości, jaką cieszyliśmy się w dni poprzednie. Jakby się to jednak nie miało, mnie nie lza woli jego zmieniać. Opowiem wam smutną historję, która ze wszech miar współczucia waszego jest godna.
Tankred, książę Salerna, zasłużyłby sobie w pełni na sławę dzielnego człowieka, gdyby w starości nie zbroczył rąk swoich krwią dwojga kochanków. Miał tylko jedną córkę, aliści lepiejby było, gdyby i ta na świat nie była przyszła. Nigdy zapewnie żaden rodzic tkliwiej swego dziecka nie miłował; chocia księżniczka dawno już do lat źrałych doszła, rodzic nie mógł się z nią rozstać i dlatego też za mąż jej nie wydawał. Wreszcie dał ją w stadło synowi księcia Kapui, który wkrótce po ślubie umarł. Młoda wdowa powróciła do ojca. Księżniczka była wielce urodziwa z oblicza i postaci; usposobienie miała wesołe, a rozum większy, niźli się tego u białogłowy spodziewać można było. Tankred, miłujący córkę swoją tkliwem uczuciem, nie pomyślał nawet o tem, żeby córce swojej dać drugiego małżonka. Młoda wdowa, uważając, że rzeczą nieprzystojną byłoby męża się domagać, postanowiła związać się więzami tajnej miłości z godnym jej ufności człowiekiem. Dlatego też jęła się bacznie przyglądać ludziom szlacheckiego i mieszczańskiego stanu, gromadzącym się na dworze jej ojca, jak to podobni młodzieńcy na dworach różnych królów i książąt gromadzić się zwykli. Najbardziej przypadł jej do serca młodzieniec imieniem Giuscardo, na służbie u jej rodzica pozostający. Ów, nie będąc szlachcicem, obyczajami swemi i urodą oczarował księżniczkę więcej, niż ktokolwiek z dworzan. Młodzi ludzie mieli sposobność częstego spotykania się, i Giuscardo coraz bardziej podobał się córce Tankreda. Giuscardo, któremu nie brak było przenikliwości, wkrótce skłonność białogłowy pomiarkował i zapłonął ku niej równym afektem. Przeszedł czas niejaki; Giuscardo i księżniczka miłowali się w głębokiej tajności, bowiem białogłowa, aczkolwiek gorąco pragnęła znaleźć się z swym ukochanym na osobności, przecie nikomu z tem się nie zdradzała. Wreszcie obmyśliła pewien chytry środek, dzięki któremu Giuscardo miał zostać uwiadomiony, gdzie i kiedy na osobności z nią zobaczyć się będzie mógł. Księżniczka napisała do niego list, w którym wyjaśniła mu, co czynić należy, aby się z nią nazajutrz zobaczyć, a później ukryła pismo w wydrążonej trzcinie. Z wesołym uśmiechem wręczyła mu ją potem, mówiąc:
— Daj tę trzcinę dzisiaj wieczorem swojej służce, aby nią w kominie ogień roznieciła.
Młodzieniec wziął trzcinę, wiedząc, że nie bez kozery księżniczka mu ją daje. Wróciwszy do domu, odkrył wnet wydrążenie, w którem list księżniczki znalazł. Przeczytawszy pismo, poczuł się najszczęśliwszym na ziemi człowiekiem i postanowił działać zgodnie z pouczeniem księżniczki.
Obok zamku znajdowała się pieczara, wykuta ongiś w skale. Światło dochodziło do niej przez otwór w górze. O pieczarze już wszyscy zapomnieli; szczelina, którą światło dnia przenikało, zarosła głogami i trawą. Tajne schody łączyły loch podziemny z jedną z komnat, w której właśnie księżniczka sypiała. Schodów tych oddawna już nie używano, tak iż wszystkim wypadły one z pamięci. Jednakoż oczom miłości nic się ukryć nie może. Księżniczka wkrótce znalazła utajone drzwi. Ponieważ dobrze zaparte były, daremnie przez kilka dni otworzyć je próbowała. Wreszcie udało się jej. Spuściła się do jaskini i głębokość jej zważyła. Upewniwszy się, że Giuscardo przez szczelinę przecisnąć się będzie mógł, napisała do niego list, oznaczając mu w niem głębokość lochu. Giuscardo, odebrawszy pismo, opatrzył się w sznurową drabinkę, która miała mu dopomóc do spuszczenia się w głąb jaskini, i w skórzaną odzież, chroniącą przed kolcami i cierniami. Następnej nocy udał się na oznaczone miejsce i, przytwierdziwszy drabinę do pnia jednego z wysokich drzew, rosnących obok szczeliny, spuścił się do jaskini i tam na przybycie księżniczki jął oczekiwać. Wkrótce dzień nastał. Po obiedzie córka Tankreda odprawiła swoje pokojowe pod pokrywką, że ją sen morzy. Ostawszy sama, otwarła tajne drzwi i do jaskini się udała. Giuscardo z najżywszą radością swoją umiłowaną powitał. Później udali się do komnaty Ghismondy, gdzie w niewysłowionem szczęściu resztę tego dnia spędzili. Kochankowie postanowili skrywać przed światem swoją miłość. Wreszcie Giuscardo zszedł do jaskini: księżniczka zamknęła skryte drzwi i dworki do siebie przyzwała.
Młodzian, doczekawszy się zmroku, wyszedł z jaskini i do domu powrócił. Znając już drogę, do komnaty księżniczki wiodącą, często swoją ukochaną odwiedzał. Aliści zły los pozazdrościł szczęścia kochankom i radość ich w cierpienie i rozpacz zamienił. Tankred miał nieraz zwyczaj przychodzić do swej córki, aby z nią swobodnie pogwarzyć. Pewnego dnia odwiedził ją po obiedzie. Aliści Ghismondy nie było w komnacie; pospołu z swemi damami przechadzała się po sadzie. Nikt nie widział, ani nie słyszał, jak Tankred wszedł do sypialnej komnaty Ghismondy. W komnacie okiennice były zamknięte i zasłony koło łoża opuszczone. Starzec postanowił czekać na przyjście córki. Siadł na ławie, stojącej wpobliżu łoża, pochylił głowę na posłanie, okrył się kotarą i wkrótce zasnął. Gdyby z umysłu chciał się przed kimś schować, nie mógłby, wierę, lepiej się ukryć. Na nieszczęście tego dnia Ghismonda miała się obaczyć z Giuscardem. Ostawiwszy swoje dworki w sadzie, księżniczka weszła cicho do komnaty i drzwi za sobą zaparła. Później, nie zauważywszy rodzica, otwarła tajne drzwi, aby Giuscarda wpuścić. Kochankowie oddawali się uniesieniom miłości, śmieli się i żartowali. Nagle Tankred przebudził się i spostrzegł, co się dzieje. Srodze zagniewany, chciał w pierwszej chwili wywrzeć wściekłość swoją na miłującej się parze, aliści, pomyślawszy chwilę, postanowił nie zdradzić się i pozostać w ukryciu, aby później z mniejszym wstydem dla siebie i po głębszym namyśle dokonać dzieła zemsty, myśl o której już się w jego duszy zrodziła. Giuscardo i Ghismonda długo — z sobą rozstać się nie mogli, nie podejrzewając obecności Tankreda. Wreszcie pożegnali się z sobą. Giuscardo spuścił się do jaskini a Ghismonda wyszła z komnaty. Tankred sam w niej pozostał. Nie bacząc na swój wiek podeszły, wyskoczył przez okno do sadu, tak iż nikt go nie spostrzegł. Pełen goryczy i gniewu, do swoich komnat powrócił. Gdy nocą Guiscardo chciał wyjść z jaskini, dwaj słudzy, przysłani przez Tankreda, schwycili go i do ojca Ghismondy zawiedli. Ujrzawszy go, starzec z wysiłkiem łzy powstrzymał i rzekł:
— Giuscardo! Zawsze łaskawie z tobą postępując, nie zasłużyłem na ten wstyd i hańbę, na jakie wczoraj własnemi oczyma patrzeć musiałem.
— Miłość jest silniejsza od nas — odparł Giuscardo.
Tankred rozkazał zamknąć młodzieńca w jednej z zamkowych komnat i trzymać go pod ścisłą strażą. Następnego dnia po obiedzie udał się do Ghismondy, jeszcze niczego nie podejrzewającej, i rzekł do niej ze łzami w oczach.
— Ghismondo! poczytując cię za cnotliwą białogłowę, nie uwierzyłbym nigdy, że mogłaś należeć do człeka, nie będącego twym mężem, gdybym tego na własne oczy nie widział. Twój postępek zatruł goryczą resztę tych dni, co mi jeszcze do życia pozostają. Nigdy tej hańby nie przeboleję. Jeśli ci już upaść było sądzone, przeczże nie wybrałaś sobie przynajmniej człowieka, którego stan nie poniżałby ciebie? Dlaczego, miast pokochać któregoś z szlachciców, żyjących na mym dworze, zwróciłaś swój afekt ku Giuscardo, człekowi niskiej kondycji, którego tylko przez łaskawość swoją wyniosłem. Nie wiem jeszcze, jak postąpię z tobą, i ta niepewność mnie dręczy. Los Giuscarda jest już przesądzony. Pochwyciłem go dzisiaj, gdy wychodził z jaskini, i pod straż wziąć go kazałem. Cóż jednak mam z tobą uczynić? Miłość rodzicielska walczy w mem sercu z gniewem, który zrodził we mnie twój bezrozumny postępek. Miłość każe mi przebaczyć, gniew zasię żąda, abym cię ukarał surowie. Przedtem jednak chcę usłyszeć, co masz do rzeczenia na swoją obronę. — Tutaj starzec opuścił głowę i zaszlochał, jak ukarane dziecko. Usłyszawszy, że Tankred nietylko o jej ukrytej miłości się dowiedział, ale że kazał Giuscarda pochwycić, Ghismonda w straszną rozpacz popadła. Ledwie się powstrzymać zdołała od jęków i szlochów. Jednakowoż duma pomogła jej słabość zwyciężyć i rysom oblicza spokój nadać. Mniemając, że Giuscarda niema już na świecie, postanowiła raczej swoje życie poświęcić, niźli ojca o łaskę poprosić. Jęła przeto mówić z księciem, nie jak przystało na białogłowę, uginającą się pod brzemieniem swojej winy, lecz śmiało, niewzruszenie i odważnie. Patrząc ojcu prosto w oczy, Ghismonda rzekła:
— Nie myślę zapierać się ani kłamać, Tankredzie! Nie będę także o łaskę twoją błagać, wiem bowiem, że toby na niczem spełzło. Nie chcę takoż budzić w twej duszy dawnej tkliwej miłości, którąś dla mnie zawsze żywił. Poprzestanę na tem, że ci wyznam całą prawdę. Szczere wyznanie wszystkiego cześć moją ocalić mi pozwoli, dlatego też z wielkiem męstwem na twój wyrok oczekiwać będę. Miłowałam Giuscarda, miłuję go obecnie i będę go miłowała do śmierci, która zapewne już zbliska nam zagraża. Jeśli ludzie i za grobem miłować mogą — moje uczucia wraz z kresem żywota nie zginą. Nie białogłowska słabość była tego przyczyną, że w sercu mojem miłość do Giuscarda wybuchła, jeno jego wielkie przymioty, a takoż twoja niechęć wydania mnie zamąż po raz wtóry. Będąc stworzony z krwi i ciała, powinieneś rozumieć, mój ojcze, że córka twoja nie jest z kamienia, ani z żelaza. Chocia starcem jesteś, winieneś był pamiętać, jak burzliwe i potężne są namiętności lat młodych. Znaczną część życia swego w służbie rycerskiej spędziłeś, jednakoż z eksperjencji wiadomem ci jest, jaki wpływ na ludzi młodych próżnowanie i dostatek wywierają.
Córką twoją jestem i dlatego też istota moja, jako i twoja, z krwi i ciała się składa. W kwiecie lat stojąc, burzliwej namiętności ulec musiałam. Z tem większą siłą mną owładnęła, że, będąc już raz żoną, czem jest miłość i jej słodycze, poznałam. Nie mogąc się oprzeć prawom natury, cała miłości się oddałam, chocia i próbowałam walczyć z jej urokiem, aby hańby na siebie i na ciebie nie ściągać. Miłość i los przychylny pozwoliły mi znaleźć drogę, po której idąc, mogłam skryć swoją namiętność przed ludzkim wzrokiem. Nie pytam teraz, czy ktoś cię o wszystkiem uwiadomił, czy też innym jakimś sposobem tajemnicę moją odkryłeś; dość na tem, że ci prawdę powiadam. Giuscarda wybrałam nie przez przypadek, jako to wiele białogłów czyni, jeno po źrałym namyśle, uważając go za godniejszego od wszystkich dworzan. Wszystko szczegółowie obmyślawszy, ostrożnie przywiodłam go do mej komnaty. Tutaj, zdała od całego świata, cieszyliśmy się naszą miłością.
Zdawa mi się, mój ojcze, że hołdujesz przesądom, gniewając się na mnie za to, że pokochałam człeka niskiej kondycji, a nie szlachcica. Tutaj los jeno zawinił. Wiesz przecie, że przeznaczenie nieraz niegodnych ludzi wynosi, a szlachetnym i zacnym w cieniu żyć każe. Ostawmy jednak na ten czas te roztrząsania i w istotę rzeczy wniknijmy. Zali nie z jednej materji wszyscy stworzeni jesteśmy, zali nie jeden Bóg-Ojciec dusze nasze w jednakowe siły, zdatności i władze uposażył? Bylibyśmy jedni drugim równi całkiem, gdyby dostojeństwa i cnoty różnic między nas nie wniosły. Ludzie, nad tłumem górujący dzięki swym cnotom i zasługom, dla odróżnienia ich od innych ludźmi szlachetnymi nazwani zostali.
To prawo później nieraz różnym zmianom i skażeniom podlegało, aliści z powierzchni ziemi nie znikło, bowiem ani zdrowy zmysł ani wrodzona cnotliwość mu nie przeczą. Dlatego też człek, postępujący z nakazami cnoty i szlachetności, winien się szlachetnym nazywać, a każdy, kto mu prawa do tej nazwy zaprzecza, raczej sobie, niż jemu, ujmę sprawia. Spójrz na swoich dworaków, na ich obyczaje i przymioty i porównaj tych ludzi z Giuscardo. Jeśli cię nienawiść nie zaślepi, to będziesz musiał przyznać, że jest on najszlachetniejszym z szlachetnych, i że twoi znaczni panowie w tyle za nim pozostają. Sąd o przymiotach Giuscarda powzięłam na podstawie słów twoich i świadectwa własnych oczu. Któż więcej od ciebie chwalił go za czyny, godne człeka, pełnego czci i cnoty. Pochwały twoje słuszne były, bowiem i na większe jeszcze zasługiwał. Jeśli się co do niego pomyliłam, twoje słowa w ten błąd mnie wprowadziły. Twierdząc, że pokochałam człowieka, niższego ode mnie, nieprawdę powiadasz. Jeżeli wyrzucać mi poczniesz, że Giuscardo jest człekiem ubogim, samemu sobie jeno wstydu przyczynisz, bowiem, chocia znane ci były przymioty człeka, twoim sługą będącego, nie zatroszczyłeś się o to, aby jego stan poprawić. Ubóstwo ujmy szlachectwu nie czyni. Wielu znamienitych książąt i królów w nędzę popadło; z drugiej strony siła jest takich, co trzodę paśli, a później wielkie bogactwa zdobyli.
Naostatku powiedziałeś mi, że męczy cię niepewność, co się ma stać ze mną. Nad tem długo głowić się nie powinieneś, skoroś już raz w sędziwej starości postanowił okrutny uczynek spełnić, czegoś nigdy w młodości nie uczynił. Niechaj twoja kara tylko na moją głowę spada, bowiem tylko ja byłam jedyną grzechu przyczyną, jeśli już postępek mój grzechem nazwać można. Zaręczam ci, że jeśli nie uczynisz ze mną tego, coś uczynił lub chcesz uczynić z Giuscardo, własnemi rękoma życie sobie odbiorę.
Idź, płacz pospołu z kobietami, a jeśli uważasz, że na okrutną karę zasługujemy — zabij mnie i jego jednym ciosem!
Tankred znał męstwo i wielkość duszy Ghismondy, aliści nie uwierzył, aby mogła groźby swojej dopełnić. Rozstał się z nią, postanowiwszy nie karać jej zbyt surowie, miał bowiem nadzieję, że strata kochanka płomienną jej miłość zagasi. Przykazał tedy dwum strażnikom w nocy zadusić Giuscarda i wyjąć mu z piersi serce. Pachołcy wypełnili wiernie dany im rozkaz. Gdy dzień nastał, Tankred kazał przynieść wspaniały złoty kubek, włożył weń serce Giuscarda i posłał je przez służkę Ghismondzie.
— Rodzic wasz — rzekła służka — przysyła wam ten podarunek, aby pocieszyć was po stracie tego, kogoście miłowali, i sprawić wam taką radość, jaką wyście ojcu swemu sprawili.
Postanowienie Ghismondy niezmienne było. Po odejściu ojca opatrzyła się w jadowite zioła, wycisnęła z nich sok, który następnie z wodą pomieszała, aby mieć truciznę napogotowiu w przypadku, gdyby się jej obawy ziścić miały. Służka oddała księżniczce kubek i powtórzyła jej słowa Tankreda. Ghismonda z niewzruszonym obliczem przyjęła podarunek ojca. Obaczywszy serce, odrazu wszystko zrozumiała. Obróciła się tedy do sługi i rzekła:
— Zaiste, takiemu sercu złoty tylko należy się grobowiec. Roztropnie tedy i słusznie ojciec mój postąpił. — Później podniosła serce do ust, pocałowała je i zawołała:
— O błogosławione źródło wszystkich radości moich! Niech będzie przeklęte okrucieństwo człeka, który oczom moim podał to serce na widok! Z jakiemże uwielbieniem patrzyłam codzień na nie wzrokiem ducha! Droga twoja skończona, los twój się dopełnił! Doszłoś już do tego celu, do którego wszyscy zmierzamy. Wolne jesteś od nieszczęść i trudów żywota. Własny twój wróg zgotował ci wspaniały grobowiec, godny wartości twojej. Na pogrzebie twoim zabrakło tylko jednego: łez kobiety, którąś tak miłował za życia.
Dzięki okrutnemu ojcu memu, który mi cię przysłał, wytrysną one z oczu moich. Obdarzę cię łzami, aczkolwiek przysięgam, że umrę z suchemi oczyma i spokojnem licem. Bez wahania złączę moją duszę z tą, która w twych piersiach miała mieszkanie. Pospołu z nią wejdę w świat zagrobowy. Wiem, że dusza twoja jeszcze tutaj się znajduje, że patrzy na miejsce, gdzie tak szczęśliwi byliśmy. Wierzę, że dusza twoja miłuje mnie i że na duszę moją czeka!
Rzekłszy to, Ghismonda zalała się łzami, nie wydawała jednak jęków, jak to białogłowy czynić są zwykłe. Łzy księżniczki tak obficie się lały, iż można było pomyśleć, że w głowie jej zbiornik wód się skrywa. Ghismonda pochyliła się nad kubkiem i nieskończonemi pocałunkami martwe serce obsypała. Dwórki, otaczające księżniczkę, nie wiedziały, jakie to serce na dnie kubka leży, i nie pojmowały słów Ghismondy. Jednakoż płakały z współczucia, ze wzruszeniem pytały się o przyczynę bólu i z wszystkich sił starały się Ghismondę pocieszyć.
Wreszcie księżniczka podniosła głowę, osuszyła łzy i rzekła:
— O drogie, gorące miłowane serce! Wypełniłam ostatni dług, należny tobie. Teraz pozostaje mi jeno połączyć moją duszę z tą, która w twych piersiach żyła! — Rzekłszy te słowa, Ghismonda schwyciła czarę z przygotowaną uprzednio trucizną i wlała ją do kubka na serce, w jej łzach wykąpane. Potem bez trwogi wychyliła napój, legła na posłanie i przycisnęła do piersi martwe serce kochanka swego. Tak w milczeniu na śmierć czekała. Dwórki Ghismondy nie wiedziały, jaki napój ich pani wychyliła, i nie pojmowały znaczenia tego, co się w ich przytomności działo, wszelakoż posłały uwiadomienie do Tankreda. Książę, wielce przerażony, przybiegł do córki. Wszedł do komnaty Ghismondy, gdy ta już na łożu leżała. Tankred jął uspakajać i pocieszać córkę łaskawemi słowy, aliści już późno było. Widząc stan swojej córki, starzec łzami się zalał. Ghismonda rzekła doń w te słowa:
— Zachowaj te łzy, Tankredzie, dla nieszczęść, których nie będziesz powodem. Nie przelewaj łez nade mną, bowiem ja ich nie pragnęłam. Jeśli tli się w tobie jeszcze iskierka dawnej miłości do mnie, okaż mi łaskę ostatnią i złóż moje ciało na spoczynek wieczny pospołu z ciałem Giuscarda. Pozwól naszym prochom razem spokoju zażywać, skoroś nie pozwolił cieszyć się nam szczęściem za życia.
Łzy nie pozwoliły Tankredowi ni słowa odpowiedzieć. Ghismonda, czując zbliżającą się śmierć, przycisnęła raz jeszcze martwe serce kochanka do swych piersi i rzekła do przytomnych:
— Bóg z wami, umieram!
Wnet zamroczyły się jej oczy, postradała przytomność i po chwili z życiem się rozstała. Tak rozpacznie skończyła się miłość Ghismondy i Giuscarda. Tankred żałował swego okrucieństwa i, opłakując śmierć córki, z wielką czcią dwa ciała do jednego grobowca złożył.
Opowiadanie Fiammetty przytomne damy do łez przywiodło. Gdy Fiammetta umilkła, król rzekł w te słowa:
— Chętnie oddałbym życie, gdybym za jego cenę mógł zaznać połowy tych rozkoszy, jakich Giuscardo z Ghismondą zażywał. Nie dziwujcie się, jeśli wam powiem, że w każdej godzinie tysiąc śmierci przeżywam, nieosłodzonych ani jedną chwilą szczęścia. Jednakoż nie będę mówił o sobie, ani też o Ghismondzie i Giuscardo. Niechaj Pampinea opowie nam jakąś smutną historję, przypominającą choćby w części los mój rozpaczny. Jeśli jej opowieść podobna będzie do noweli Fiammetty, to, ani chybi, kilka kropel rosy upadnie na płomień, trawiący pierś moją.
Pampinea, usłyszawszy słowa króla, pomyślała, że raczej życzenie swych towarzyszek wypełnić jest skłonna, niźli rozkaz króla; dlatego też postanowiła ucieszyć damy wesołą i krotochwilną opowieścią, a więc zaczęła w te słowa:
— Wśród ludu istnieje wiara, że jeśli ludzie hultaja za dobrego człeka poczytują, może on wiele złego czynić, a przecie nikt w to nie uwierzy. Dla ugruntowania tego przysłowia, mogę powiedzieć wam siła rzeczy, a takoż pokazać, jak obłudni mnisi bywają. Filuci ci w długich i szerokich habitach chodzą, obliczom swoim sztuczną bladość przydają i głosem pokornym a cichym o pieniądze proszą. Gromko i twardo obwiniają innych o występki, które sami popełniają; twierdzą przytem, że obowiązek nakazuje im przyjmować dary ludzi pobożnych, a takoż uważają, że tylko ci zbawienia dostąpić mogą, co im pieniędzy nie skąpią. Obłudnicy ci w mniemaniach swoich wielce się różnią od ludzi, uznających, że trudów i cierpień szczędzić nie lza, jeśli się chce raju dostąpić; po ich uczynkach sądząc, możnaby było powiedzieć, iż wyłączne prawo do nieba mają. Każdemu, kto umiera, obiecują mnisi lepsze lub gorsze miejsce w raju, zgodnie z tem, ile pieniędzy im pozostawi. Tą modłą starają się okłamać zarówno samych siebie, jak i tych, co im wierzą.
Gdyby mi wolno było, opowiedziałabym prostym i łatwowiernym ludziom o tem, jakie to serca ukrywają się pod szerokiemi habitami tych obłudników. Dałby Bóg, aby z wszystkimi mnichami zdarzyło się to, co z pewnym bratem żebrzącym w Wenecji. Z szczególną ochotą opowiem wam jego historję, bowiem żywię nadzieję, że śmiechem i krotochwilą rozproszę ten smutek, który jeszcze w sercach waszych gości.
Owóż, mili towarzysze, w mieście Imola żył pewien niegodziwy i grzeszny człowiek, Berto della Massa zwany. Mieszkańcy Imola, znający wszeteczny sposób jego życia, nietylko nie wierzyli mu wtedy, gdy kłamał, ale i wówczas gdy przypadkiem prawdę powiedział. Berto, przekonawszy się, że w rodzinnem mieście nikogo już na hak nie przywiedzie, przesiedlił się do Wenecji, stolicy wszelkich hultajów, i tu umyślił pewnej nowej sztuczki spróbować. Udał tedy, że mocno się kaja za popełnione grzechy, uczynił pozór skromnego i czcigodnego człeka, wstąpił do zakonu braci żebrzących i przyjął imię Alberta z Imoli. Włożywszy na się habit, obłudnik jął pozornie wieść święty i surowy żywot; wszystkim, co do niego przychodzili, pokutę i post zalecał, sam zasię nie jadał mięsa i wina nie pił (jeśli mu się nie udało otrzymać tego, które mu do smaku przypadało). Nikt nie podejrzewał, że łgarz, wszetecznik, złodziej i morderca plugawy, nagle w świętobliwego braciszka przedzierzgniony, dawnych swych skłonności wcale się nie wyzbył i że w skrytości im hołduje. Gdy Albert w czasie nabożeństwa spostrzegł, iż tłum patrzy nań, rzewliwie płakać poczynał, umiał bowiem, kiedy chciał, obfite łzy wylewać. Dzięki tym łzom i kazaniom swoim brat Albert taką miłość Wenecjan zdobył, że prawie każdy człek, testament sporządzający, wykonawcą swojej woli go czynił. Wielu oddawało mu na przechowanie szacowne przedmioty i pieniądze. Przybywały do niego gromady mężczyzn i kobiet, aby się wyspowiadać i o radę go prosić. Tą modłą wilk w pasterza się przedzierzgnął. O świętobliwościach Alberta rozprawiano więcej, niźli kiedyś mówiono o żywocie św. Franciszka z Assyżu. Pewnego dnia przybyło do Alberta kilka białogłów, chcąc się przed nim wyspowiadać. W ich liczbie znajdowała się wielce urodziwa i głupia Lisetta z domu Quirino. Mąż jej, bogaty kupiec, właśnie z galerami swemi do Flandrji był odpłynął. Lisetta padła na kolana i z prawdziwie weneckiem gadulstwem rozpowiedziała mu o wszystkich swoich tajemnicach. Brat Alberto spytał, zali ma miłośnika. Lisetta odparła mu z głębokiem nieukontentowaniem:
— Zali nie macie oczu, mój ojcze? Czyż nie widzicie, że cnotą nad wszystkiemi białogłowami góruję? Mogłabym mieć tylu miłośników, ilubym tylko zapragnęła. Aliści żaden mężczyzna nie jest mnie godzien. Zali nie sądzicie, że i w raju pięknościąbym celowała? — W ten sposób tyle głupstw o swej urodzie naplotła, że słowa jej każdego człeka zmierzićby mogły. Brat Albert poznał dowodnie z tej mowy słabość jej rozumu. Piękność Lisetty żądzę w nim wzbudziła, tak, iż gorąco się w białogłowie rozmiłował. Jednakoż nie odkrył jej odrazu swoich pragnień, postanowiwszy czekać na chwilę sposobną. Przeciwnie wcale, chcąc świętobliwość swoją Lisecie pokazać, brat Albert począł ją strofować, gromić i mówić jej o pysze i o próżności. Lisetta odparła, że musi być głupcem, skoro nie widzi różności między ziemską a nieziemską pięknością. Brat Albert, nie chcąc jej do kolery przywodzić, skończył spowiedź i odpuścił ją wraz z innemi białogłowami. Po kilku dniach nasz mnich w towarzystwie swego wiernego przyjaciela wszedł do domu Lisetty, odwołał ją do ustronnej komnaty, padł przed nią na kolana i rzekł:
— W imię miłości bożej zaklinam was, madonno, abyście mi przebaczyli to, co mówiłem w niedzielę o piękności waszej. Następnej nocy tak okrutnie za to ukarany zostałem, że po razach, które spadły na mnie, dopiero dzisiaj z łoża dźwignąć się zdołałem.
— Kto was tak oporządził? — spytała głupia Lisetta.
— Wszystko szczegółowie wam opowiem — odparł Albert. — Kiedy, jak to mam w obyczaju, około północy do modlitw ukląkłem, spostrzegłem naraz, że cała moja cela rozjaśniła się złotem światłem. Nim obejrzeć się zdołałem, ujrzałem przed sobą cudownie pięknego młodziana, który gruby kij w ręku dzierżył. Schwycił mnie za kaptur, na ziemię powalił i tak bić począł, iż mi się zdało, że mi wszystkie kości pogruchoce. Spytałem się go, za co mnie tak krzywdzi. Wówczas młodzian zawołał:
— Odbierasz karę za to, że poważyłeś się poniżyć dzisiaj niebiańską piękność Lisetty, którą to białogłowę po Bogu najwięcej miłuję.
— Kim jesteście? — spytałem.
— Jestem Archaniołem Gabrjelem — odparł.
— O panie mój — zawołałem — błagam was o przebaczenie!
— Gotów jestem odpuścić ci winę — rzekł młodzian — pod tą kondycją, że gdy tylko z posłania się dźwigniesz, zaraz do pani Lisetty się udasz i o przebaczenie ją poprosisz. Jeśli ci nie przebaczy, powrócę tu znowu i tak cię oporządzę, że nigdy, póki życia, o tem nie zapomnisz. — Tu przydał jeszcze kilka słów, aliści nie ośmielę się ich wam powtórzyć, dopóki przebaczenia od was nie otrzymam.
Głupia, próżna i niezwykle łatwowierna Lisetta z wielką radością słuchała słów mnicha, nie podejrzewając żadnego podstępu ani kłamu. Gdy brat Albert umilkł, rzekła w te słowa:
— Mówiłam wam przecie, bracie Albercie, że piękność moja jest niebiańską pięknością. Wierzę, żal mi was bardzo i z całego serca winę wam odpuszczę, jeśli tylko powtórzycie mi to, co anioł powiedział.
— Teraz, kiedyście mi przebaczyli — rzekł na to brat Albert — ochotnie wam jego słowa powtórzę, ale, na miłość boską, nie mówcie nikomu o tem, że najszczęśliwszą białogłową na świecie jesteście, bowiem wszystko wszczęt popsowacie. Anioł kazał mi wam powiedzieć, że niezwykle sobie was upodobał i że częstoby was nawiedzał, gdyby się nie bał, że was zestracha. Takoż oznajmić mi przykazał, że wkrótce do was przybędzie, aby z wami pewien czas spędzić. Ponieważ jednak, gdyby w anielskim kształcie się zjawił, nie moglibyście z nim obcować, tedy z miłości ku wam człowieczą na się przybierze postać. Uwiadomcie go przeze mnie, kiedy i w jakiej postaci widzieć go pragniecie. Archanioł zaraz do was pospieszy, a wówczas będziecie mogli nazwać się najszczęśliwszą na ziemi białogłową.
Lisetta rzekła, że niewymownie się cieszy z miłości Archanioła, że sama go już miłuje i że, kiedykolwiekby ją odwiedził, zawsze z radością go przyjmie. Zastanie ją w ustronnej komnacie, gotową na jego przyjęcie, byleby jej tylko nie opuścił znów dla Marji Dziewicy, którą ze wszystkich sił miłuje, jak to widać z malowideł, na których zawsze na klęczkach przed Marją Panną jest wyrażony. Naostatku przydała, że Archanioł może przybyć w czyjejkolwiek postaci, byleby tylko pozór jego straszny nie był.
— Wielce rozumny respons mi daliście — rzekł brat Albert — dlatego też powtórzę Archaniołowi wiernie wasze słowa. Możecie i mnie wielką łaskę łatwie wyświadczyć, pozwalając aniołowi w moim kształcie u was się pojawić. Wyjaśnię wam, dlaczego to taką łaską dla mnie się okaże: Archanioł, biorąc moje ciało na się, uwolni duszę moją z doczesnej powłoki. Przez ten czas, gdy on z wami pozostawać będzie, dusza moja rozkoszy w raju zazna.
— No, — odparła na to w ciemię bita białogłowa. — Tyleście razów z mego powodu odebrali, że nie mogę wam tej łaski odmówić.
— A więc — rzekł brat Albert — niechaj dziś wieczór drzwi waszego domu otworem stoją. Archanioł przybędzie do was w człowieczym kształcie; zrozumiałą przeto jest rzeczą, że wejść do domu tylko przez drzwi może. — Lisetta przyrzekła, że wszystko, co trzeba, uczyni, i rozstała się z mnichem. Pozostawszy sama, z niecierpliwości na jednem miejscu i chwili ustać nie mogła; zdawało się jej, że jeszcze tysiąc lat dzieli ją od chwili odwiedzin Archanioła. Brat Albert, wiedząc, że tej nocy, nietylko rolę anioła, ale i dziarskiego jeźdźca odegrać mu wypadnie, jął się pokrzepiać cukrami i różnemi kordjałami, aby łacno z siodła wysadzonym nie zostać. Potem, uzyskawszy od przeora pozwolenie na wyjście z klasztoru, wraz ze swym wiernym przyjacielem udał się do domu pewnej rajfurki, skąd nieraz już na podobne gonitwy i łowy się wyprawiał. Przy pomocy różnych barwiczek i szat przekształcił się w anioła i podążył do domu Lisetty. Ta, ujrzawszy białą postać, stojącą na progu, rzuciła się na kolana. Anioł podniósł ją, pobłogosławił i dał jej znak, aby z nim pospołu do łoża się położyła. Lisetta posłuchała z ochotą rozkazu Archanioła, który po chwili legł obok swej pokornej służki. Brat Albert był człekiem naschwał, o wielkiej posturze i krzepocie, dlatego też Lisecie, jędrne ciało i mięką skórę posiadającej, większą radość zgotował, niźli jej mąż. Nieraz i nie dwa tej nocy bez żagli dzielnie płynął. Krom tego opowiadał jej siła cudowności o niebiańskiej szczęśliwości w raju, tak iż pani Lisetta z tego wszystkiego wielce ukontentowana była. Wreszcie, gdy dzień nastał, brat Albert z Lisettą się rozstał, umówiwszy się z nią uprzednio co do powtórnej schadzki, i udał się do swego przyjaciela, który nań czekał w domu znajomej białogłowy, dotrzymując jej uprzejmie towarzystwa. Zjadłszy obiad, Lisetta wraz z kilkoma przyjaciółkami udała się do brata Alberta i opowiedziała mu o odwiedzinach Archanioła Gabrjela i o wszystkiem, co odeń słyszała, przydając do swej opowieści wiele osobliwych bredni i łgarstw.
Wówczas brat Albert rzekł:
— Nie wiem, szlachetna damo, gdzieście tej nocy pospołu z sobą przebywali, to mi jeno wiadomo, że Archanioł zjawił się dziś nocą w mojej celi. Dowiedziawszy się o waszem poleceniu, przeniósł natychmiast duszę moją, gdzie siła róż i pięknych kwiatów rosło w ilości dotychczas przeze mnie niewidzianej. W tem rozkosznem miejscu bawiłem aż do świtania. O tem jednak, co przez ten czas z mojem ciałem się działo, nie mam żadnego uwiadomienia.
— Zali wam o tem nie powiedziałam? — spytała Lisetta — Ciało wasze leżało przez całą noc w moich objęciach. Jeśli upewnić się chcecie, że moje słowa są prawdą, spójrzcie tylko pod lewą pierś swoją, gdziem tak ogniście Archanioła pocałowała, że ślad tego pocałunku przez kilka dni widoczny będzie.
— Aby ciekawość moją zaspokoić — rzekł brat Albert — uczynię to, czego już oddawna nie czyniłem, a mianowicie rozdzieję się, chcąc się przekonać, czy prawdę powiadacie. — Po długiej gawędzie. Lisetta wreszcie odeszła. Brat Albert w anielskiej postaci nieraz ją jeszcze odwiedzał. Pewnego dnia zdarzyło się, że pani Lisetta, zszedłszy się z swoją sąsiadką, wszczęła z nią dyskurs o piękności, a chcąc w dyspucie wziąć przodek, z zwykłą sobie głupotą zawołała:
— Gdybyście wiedzieli, komu moja uroda do smaku przypada, nie chwalilibyście już innych białogłów piękności. — Kuma, znająca ją dobrze i ciekawa, co te słowa znaczą, rzekła:
— Wszystko to być może, dopóki nie wiem jednak, kto zacz, zdania swego zmienić nie mogę. — Kumo — rzekła na to głupia białogłowa — nie trza o tem szeroko rozpowiadać, dowiedźcie się jednak, że Archanioł Gabrjel jest moim miłośnikiem. Miłuje on mnie nad życie i powiada, że jestem najurodziwszą na świecie białogłową.
Sąsiadka Lisetty na te słowa o mało śmiechem nie parsknęła, pohamowała się jednakoż, aby głupiej białogłowy nie spłoszyć, i rzekła:
— Na Boga! jeśli Archanioł Gabrjel został waszym miłośnikiem i te słowa powiedział, to w samej rzeczy musi być tak, jak twierdzicie. Nie sądziłam jednak dotychczas, że anioł zakochać się może.
— Byliście w grubym błędzie — odparła Lisetta — Niech Bóg mnie skarze, jeśli Archanioł czynności tych lepiej od mego męża nie spełnia. Upewniał mnie nawet, że aniołowie na tamtym świecie wcale pod tym względem ludziom nie ustępują. Ponieważ w raju nie mógł znaleźć białogłowy, równej mi pięknością, dlatego też rozmiłował się we mnie i co noc mnie odwiedza. Pojmujecie teraz wszystko?
Sąsiadka pożegnała panią Lisettę, aby jaknajprędzej opowiedzieć znajomym to, o czem słyszała. W czasie uczty, następnego dnia wydanej, opowiedziała wszystkim białogłowom dziwną historję Lisetty. Damy powtórzyły jej słowa swym mężom i przyjaciółkom. Te z kolei także języki rozpuściły. Po dwóch dniach cała Wenecja mówiła tylko o przypadkach pani Lisetty. Nowina doszła także do uszu szwagrów pani Lisetty, którzy postanowili natychmiast anioła pojmać, aby przekonać się, zali on latać umie. Z tą myślą, nic Lisecie nie mówiąc, jęli sprawiać straż koło jej domu. Brat Albert, do którego pewne słuchy także doszły, wybrał się pewnego dnia do swej kochanki, aby ukarać ją za gadulstwo. Ledwie wejść do domu zdążył, gdy szwagrowie Lisetty, ujrzawszy go, poczęli się do drzwi dobijać. Brat Albert okrutnie się zestrachał, pojąwszy, jakie niebezpieczeństwo mu zagraża. Nie wiedząc, gdzieby się ukryć, dopadł do okna, otworzył je i skoczył do kanału. Ponieważ w miejscu tem była głębia, a on dobrze pływał, żadnej więc szkody sobie nie wyrządził. Przypłynąwszy do drugiego brzegu, obaczył, że drzwi pewnego domu otworem stoją, wszedł zatem do wnętrza. W komnacie na karle siedział jakiś mężczyzna. Brat Albert jął go prosić, aby mu życie ratował; nagadał mu przytem różnych bajęd o tem, skąd uciekł i dlaczego tu się pojawił. Gospodarz domu, tknięty współczuciem, poradził mu, aby się do łoża położył i spokojnie jego powrotu oczekiwał, musi bowiem oddalić się dla sprawy niecierpiącej zwłoki. Rzekłszy to, wyszedł i drzwi za sobą zawarł.
Tymczasem szwagrowie Lisetty, wtargnąwszy do jej komnaty, przekonali się, że Archanioł ostawił skrzydła i odleciał. Okrutnie z tego powodu rozgniewani, nie szczędzili ostrych słów swojej krewniaczce. Później, pochwyciwszy anielskie szaty, do swego domu się udali. Człek, który Alberta przygarnął, stojąc na moście Rialto, usłyszał gadki o tem, że Archanioł Gabrjel u Lisetty nocował i że, zdybany przez jej szwagrów, ze strachu do wody skoczył. Co się stało z tym arcyszelmą po skoku do kanału, nikt jednakoż nie wiedział. Usłyszawszy tę opowieść, gospodarz domu, w którym brat Albert przytułek znalazł, dorozumiał się odrazu, jaki to nieborak go o pomoc prosił. Powrócił do domu, przymusił mnicha do wyznania prawdy i oznajmił mu, że, jeśli nie otrzyma pięćdziesięciu dukatów, szwagrom Lisetty go wyda. Albert obiecał, że życzenie wypełni i jął go pytać, jakim sposobem mógłby do swego domu się przebrać.
— Jeden tylko środek ratunku widzę — rzekł Wenecjanin — aliści nie wiem, czy się nań zgodzicie. Dzisiejszego dnia odbywa się w mieście wielka uroczystość. Wielu ludzi przywodzi z sobą na plac świętego Marka różne maszkary. Można obaczyć niedźwiedzie, dzikich mężów i stwory rozliczne. Potem odbywają się łowy; po ich ukończeniu ludzie i maszkary rozchodzą się po domach. Jeśli zgadzacie się zatem larwę na się nałożyć, po uroczystości odprowadzę was tam, gdzie chcecie. W przeciwnym razie nie wiem, jak się stąd wydostaniecie, ponieważ szwagrowie Lisetty, podejrzewając, że gdzieś wpobliżu się ukrywacie, rozstawili czaty dokoła.
Chocia bratu Albertowi niebardzo po myśli było wyjście z domu w podobnej postaci, jednak ze strachu przed krewniakami damy na wszystko przystał i wskazał swemu wybawcy, dokąd ma go potem odprowadzić. Wenecjanin wymazał go wnet całego miodem, a potem pierzami go obsypał, włożył mu na szyję obrożę, do łańcucha przytwierdzoną, twarz larwą nakrył i, wraziwszy mu do jednej ręki potężną maczugę, drugą kazał prowadzić na smyczy dwa olbrzymie kundle rzeźnika. Będąc zajęty przedzierzganiem Alberta w leśnego męża, gospodarz z prawdziwie wenecką uczciwością posłał pewnego zaufanego człeka na most Rialto, aby tam całemu ludowi wiadomem uczynił, że, kto chce Archanioła Gabrjela obaczyć, będzie go mógł ujrzeć na placu świętego Marka.
Wkrótce potem Wenecjanin wyszedł z domu, prowadząc na łańcuchu brata Alberta. Wszyscy, co go ujrzeli, pytali się: „Co to takiego?“ „Kto zacz?“ Gospodarz przywiódł Alberta na plac świętego Marka. Na placu zebrała się już nieprzeliczona ćma ludu, do której dołączyli się jeszcze ludzie z Rialto, już o historji anioła uwiadomieni. Wenecjanin przywiązał Alberta do słupa, stojącego na miejscu podwyższonem, udając, że czeka na rozpoczęcie łowów. Muchy i bąki rzuciły się na Alberta i jęły go kąsać w nielitościwy sposób. Gdy już plac całkiem się zaludnił, Wenecjanin podszedł do Alberta, rzekomo w tym celu, aby go z łańcucha spuścić; miast tego jednak, zerwał mu larwę z twarzy i wielkim głosem zawołał: — Moi przyjaciele! Ponieważ dzik się nie zjawił, łowy odbyć się nie mogą. Chcąc wam jednak tę stratę i fatygę wynagrodzić, pokażę wam Archanioła Gabrjela, który nocą z nieba na ziemię schodzi, aby weneckie niewiasty pocieszać!
Wszyscy odrazu brata Alberta poznali. Zewsząd rozległy się groźne okrzyki. Tłum obsypał nieszczęśliwca obelgami, szyderstwami i błotem go obrzucił. Udręka mnicha, Bóg wie, jak długoby trwała, gdyby wieść o zdarzeniu do klasztoru nie doszła. Wysłano zaraz sześciu mnichów, którzy, przecisnąwszy się przez tłum, spuścili Alberta z łańcucha i narzucili nań habit. Później wśród krzyku i wrzasku przytomnych zawiedli go do klasztoru i do ciemnicy wtrącili. Po pewnym czasie brat Albert w tym lochu życia dokonał.
Tak tedy człek, który się za dobrego poczytywał, a źle czynił, zapragnąwszy wkońcu za Archanioła Gabrjela się wydać, w dzikiego męża przedzierzgnięty został. Poniósł zasłużoną karę i daremnie później swoje grzechy opłakiwał. Oby Bóg zdarzył, aby wszystkim, doń podobnym, równy los przypadł w udziale.
Filostrat, wysłuchawszy opowieści Pampinei, rzekł po chwili milczenia:
— W waszej opowieści przy końcu było wiele rzeczy, które mi do smaku przypadły, przedtem jednak zbytnio śmiać się było trzeba, a przecie ja nie tego chciałem.
Po tych słowach, zwracając się do Lauretty, rzekł:
— Pani, na ciebie teraz kolej przypada. Chciej nam coś lepszego opowiedzieć.
— Zbyt niemiłosiernymi dla kochanków jesteście — odparła ze śmiechem Lauretta i wiecznie pragniecie, aby ich miłość nieszczęśliwie się kończyła. Jeśli zezwolicie, opowiem wam historję o trzech parach, które po krótkiej szczęśliwości wiele smutku i rozpaczy doznać musiały.
I tu, obracając się do swych towarzyszek, tak zaczęła:
— Moje miłe towarzyszki! Zapewne dobrze wiecie, że każda przywara, każda występna namiętność przynosi szkodę nietylko temu, co się jej wpływowi poddaje, ale i otaczającym. Osobliwie gniew, według mego mniemania, większą biedę z sobą sprowadza, niźli inne złe namiętności. Gniew jest bowiem gwałtownem wzburzeniem duszy, które nam możność rozsądnego myślenia odejmuje; oślepia on oczy nasze i całą naszą istotę niepohamowaną wściekłością napełnia. Namiętność ta, oczywiście, częściej w duszach mężczyzn się zapala, przytem u jednych z większą, u drugich z mniejszą wybucha siłą, jednak przyznać trzeba, że i kobiety od niej wolne nie są. Gniew ich gwałtowniej się rozpala i nieograniczoną władzę nad niemi bierze. Nie lza się zresztą dziwić temu, zważywszy, że ogień łatwiej letkich i kruchych rzeczy się ima, niźli twardych i ciężkich przedmiotów, my zasię (niechaj mężczyźni mi tych słów za złe nie biorą) delikatniejsze i wrażliwsze od nich jesteśmy. Zauważę przytem, że nasza łagodność i dobroć jest źródłem rozkoszy i szczęścia dla bliskich nam mężczyzn, gdy tymczasem nasza gniewliwość wiele nieszczęść na nich sprowadza i w wielkie niebezpieczeństwa ich wtrąca. Dlatego też z wszystkich sił starać się winnyśmy o trzymanie naszego gniewu na wodzy. Teraz opowiem wam historję trzech młodzieńców i umiłowanych przez nich dziewcząt, którzy wskutek gniewu jednej z białogłów z ludzi wielce szczęśliwych w nieszczęśników się przemienili.
Jak wam dobrze wiadome jest, Marsylja, nad brzegiem morskim w Prowancji leżąca, jest miastem czcigodnem i dobrze starożytnem. Gród ów ongiś więcej, niż dzisiaj, w bogatych kupców obfitował. Pośród nich słynął z osobnych bogactw swoich Nernald Claudo, człek z niskiego rodu idący, aliści wielką rzetelnością się odznaczający i znaczne posiadający majętności. Żona obdarzyła go kilkorgiem dzieci; pośród nich były trzy dziewczęta, od chłopców starsze. Dwie dzieweczki, które bliźniaczkami były, liczyły po lat piętnaście, trzecia właśnie czternasty rok rozpoczęła. Nernald z towarami do Hiszpanji odjechał. Krewniacy czekali tylko na jego powrót, aby dzieweczki zamąż wydać. Jedna z córek kupca zwała się Ninettą, druga Magdaleną, a trzecia Bertellą. Do Ninetty pewien młody i ubogi szlachcic najtkliwszy afekt żywił. Ninetta odpłacała Restagnone (tak się zwał ów szlachcic) wzajemnością. Oboje poczynali sobie tak ostrożnie, że w tajności przed całym światem mogli swoją miłością się cieszyć. Ten tajemny ich stosunek trwał już dość długo, gdy nagle zdarzyło się, że dwóch młodzieńców, dziedziców dość znacznej fortuny, w Magdalenie i Bertelli się zakochało. Jeden z nich zwał się Folco, drugi Ughetto. Gdy Ninetta o tem Restagnone opowiedziała, ów postanowił z ich pomocą z niedostatku swego się wydobyć. W tym celu zbliżył się z nimi i to jednemu, to drugiemu ułatwiał spotkanie z ukochanemi. Nieraz także jednocześnie im pomagał, nie zaniedbując wszelako swojej wybranej, z którą często się widywał. Wreszcie Restagnone, przekonany, że pozyskał już całkiem ich przychylność, zaprosił ich pewnego dnia do swego domu i rzekł do nich:
— Wszystko, co uczyniłem dla was, mili przyjaciele, okazuje wam dowodnie, jaką przyjaźń dla was żywię. Wiedzcie, że gotów byłbym uczynić dla was nawet to, czego dla siebie samego uczynićbym nie zdołał. Powiem wam teraz, jaka myśl mi do głowy przyszła, wy zasię sami osądźcie, co czynić należy.
Jeśli słowa i postępki wasze nie kłamią, to przyznać trzeba, że równie gorąco miłujecie Magdalenę i Bertellę, jak ja ich starszą siostrę. Chcę wam podsunąć pewien środek, dzięki któremu afekty nasze do lubego wkrótce kresu przywiedzione zostaną. Wy jesteście ludźmi bogatymi, ja zasię nic nie posiadam. Jeśli, zebrawszy do kupy wszystkie swoje bogactwa, rozdzielicie pieniądze na trzy części i mnie jedną z nich oddacie, to pozostanie wam tylko wybrać stosowne miejsce, gdziebyśmy pospołu z swemi kochankami szczęśliwie żyć mogli. Zdaje mi się, że bez zbytnich trudów siostry ku temu skłonię, aby, zabrawszy część majętności swego ojca, w nasze ślady poszły. Poczniemy żyć, jak trzej bracia, każdy z swoją umiłowaną, i staniemy się najszczęśliwszymi na świecie ludźmi. Odpowiedzcie mi teraz, czy mam ten zamysł porzucić, czy też do jego wykonania przystąpić?
Dwaj młodzieńcy, najgorętszą miłością płonący, usłyszawszy, że będą mogli posiąść kochanki swoje, nie namyślali się długo i odparli, że zamysł Restagnone wielce im się podoba. Otrzymawszy zgodę Folca i Ughetta, Restagnone po kilku dniach zdołał zejść się tajemnie z Ninettą, co mu zawsze bez wielkich trudności udawało się osiągnąć, i opowiedział jej wszystko, co pospołu z dwoma młodzieńcami uczynić zamyślił. Przekonać ją trudno nie było, bowiem Ninetta niczego tak nie pragnęła, jak żyć z Restagnone w bezpieczności, nie lękając się o miłość swoją. Odparła zatem, że jego zamysł jest doskonały i że siostry ochotnie za jej przykładem pójdą, uciekając z rodzicielskiego domu. Wkońcu dzieweczka jęła go naglić, aby jak najprędzej wszystko do ucieczki przysposobił. Restagnone powrócił do Folca i Ughetta, którzy z niecierpliwością na odpowiedź swych kochanek czekali, i oznajmił im, że siostry zgodę swą wyraziły. Młodzieńcy postanowili osiedlić się na Krecie. Folco i Ughetto sprzedali swoje majętności pod pokrywką, iż wyjeżdżają w dalekie strony, i obróciwszy wszystko, co posiadali, na pieniądze, nabyli letką fregatę, uzbroili ją, opatrzyli w rzeczy niezbędne i jęli czekać chwili sposobnej. Ninetta, znająca dobrze tajne pragnienia swych sióstr, tyle pięknych słówek o przyszłości im naopowiadała, że nie mogły się doczekać dnia odjazdu. Gdy nadeszła noc, w ciągu której na pokład fregaty wstąpić miały, trzy siostry otwarły szkatułę swego rodzica i wzięły z niej wielką ilość klejnotów i monet złotych. Później z największą ostrożnością wyszły z domu i udały się w to miejsce, gdzie Restagnone, Folco i Ughetto na nie czekali. Młodzieńcy i dziewczęta weszli na pokład; zapuszczono wiosła w wodę i fregata odbiła od brzegu. Nie zatrzymując się nigdzie w drodze, następnego wieczora przybyli do Genui, gdzie po raz pierwszy uniesieniom miłości się oddali. Opatrzywszy się we wszystko, co im potrzebne być mogło, popłynęli dalej, zawijając do różnych portów, aż wreszcie ósmego dnia bez żadnych przypadków do Krety dotarli. Restagnone, Folco i Ughetto zakupili piękne dobra i niedaleko od Kandji piękne pałace zbudowali. Poczem wśród rozkoszy i dostatków żyć poczęli. Mieli liczną służbę, psy, sokoły i konie.
Jednakoż ludziom, żyjącym pośród rozkoszy i nijakich przeciwieństw nie mających, wkrótce mierznie nawet to, co im najmilsze było. Tak zdarzyło się i z Restagnone, który niedawno jeszcze Ninettę najczulej miłował. Od chwili, gdy już bez przeszkód mógł się jej miłością cieszyć i ją posiadać, jego afekt chłodnąć począł. Pewnego dnia na uczcie spotkał młodą i urodziwą szlachciankę, w której wielce sobie upodobał. Restagnone nie szczędził zachodów, aby jej wzajemność zdobyć i na jej cześć wspaniałe uczty wyprawiał. Ninetta, spostrzegłszy to, taką zazdrością zapłonęła, że od tej chwili Restagnone jednego kroku uczynić nie mógł, aby go okrutne wyrzuty nie spotykały. Jak przesyt nudę i wstręt za sobą wlecze, tak też znów trudności żądzę podsycają. Dlatego też wyrzuty Ninetty jeno pragnienie Restagnone powiększały. Nie wiedzieć, czy młodzieniec pozyskał względy ukochanej damy, dość na tem, że Ninetta wszystko, co jej doniesiono, za prawdę rzetelną przyjęła i o zdradzie męża już przekonana była. Z powodu wiarołomstwa Restagnone w głęboką rozpacz popadła, która później przemieniła się w szalony gniew i w nienawiść do męża. Tą nienawiścią zaślepiona, postanowiła swego niewiernego męża śmiercią ukarać, i w ten sposób zmyć hańbę, którą jej wyrządził.
Na wyspie mieszkała pewna starucha, Greczynka, biegła w przyrządzaniu zabójczych jadów. Ninetta prośbami i podarkami skłoniła ją do przygotowania śmiertelnego napoju. Otrzymawszy truciznę, młoda białogłowa wlała ją do puharu z winem. Pewnego dnia, gdy Restagnone wielce utrudzony i zgrzany do domu powrócił, podała mu jad do wypicia. Pragnienie tak go nękało, że, nie mieszkając, puhar do ust podniósł. Silna trucizna zaraz swój skutek wzięła, tak, iż mąż Ninetty jeszcez tegoż dniu umarł. Folco i Ughetto pospołu ze swemi kochankami nawet nie domyślali się, jaka była przyczyna śmierci Restagnone, i razem z Ninettą śmierć jego opłakiwali. Ciało młodzieńca z wielką czcią do grobu złożone zostało. Jednakoż po pewnym czasie zdarzyło się, że starucha-trucicielka, na nowej niecnocie pochwycona, do ciemnicy wtrącona została. Na pytki wzięta, do wielu zbrodni się przyznała, a takoż rzekła, że jad dla Ninetty przygotowała. Książę Krety, nic nie rozgłaszając, pewnej nocy pocichu Ninettę pochwycić kazał. Białogłowa, nie czekając, aż ją na tortury wezmą, opowiedziała wszystko, co śmierci Restagnone się tyczyło. Wówczas książę uwiadomił Folca i Ughetta o przyczynie uwięzienia Ninetty, młodzieńcy zasię opowiedzieli o tem Magdalenie i Bertelli. Siostry winowajczyni w niezmierną rozpacz popadły i ze wszystkich sił swoich starać się poczęły o ocalenie nieszczęśliwej, która na stosie spalona być miała. Wszystkie ich wysiłki i prośby na niczem spełzły, bowiem książę twardo postanowił sprawiedliwego i surowego sądu nad zbrodniarką dopełnić. Wreszcie urodziwa i młoda Magdalena, do której książę już oddawna daremnie się zalecał, postanowiła woli jego być powolną i w ten sposób Ninettę ocalić. Wybrawszy zatem stosownego wysłańca, zawiadomiła przezeń księcia, że gotowa jest być posłuszną jego chęciom, pod dwoma wszakże warunkami: a mianowicie, że książę uwolni Ninettę i że wszystko, co między nimi zajdzie, w głębokiej tajności zachowa. Książę z wielkiem ukontentowaniem wysłuchał poselstwa, długo się jednak wahał, jak mu postąpić wypada. Wkońcu jednak żądza w nim rozum przemogła, tak iż kazał Magdalenę uwiadomić, że jej kondycje przyjmuje. Porozumiawszy się z nią uprzednio, wydał rozkaz uwięzienia Folca i Ughetta pod pokrywką, że chce ich przesłuchać, sam zasię tajnie do domu Magdaleny przybył. Ninettę już przedtem w worek zaszyto, aby wrzekomo do morza ją wrzucić. Miast tego jednak, książę przywiódł Ninettę do Magdaleny, jako zapłatę za jej łaskawość. Żegnając się o świcie z Magdaleną, książę błagał ją na wszystko, aby tej pierwszej nocy miłości za ostatnią uważać nie chciała. Krom tego, polecił jej jeszcze, aby Ninettę dobrze ukryła, a później z wyspy ją odprawiła, w przeciwnym razie bowiem mieszkańcy Krety poburzyćby się mogli, zmuszając go do nowej surowości względem winowajczyni. Następnego dnia Folco i Ughetto swobodę odzyskali. Dowiedziawszy się, że Ninettę do morza wrzucono, pospieszyli do domu, aby swoje kochanki pocieszyć. Magdalena starała się ukryć Ninettę, jednakoż Folco ku wielkiemu swemu zadziwieniu odkrył, że w jego domu siostra jego kochanki przebywa. W duszy jego obudziło się podejrzenie, zwłaszcza, że już przedtem był słyszał o miłości księcia do Magdaleny; dlatego też spytał ją, jakim sposobem Ninetta od śmierci ocalić się zdołała. Magdalena kunsztowną bajkę ułożyła, aliści Folco kochance swojej nie uwierzył, jeno zasypał ją mnóstwem natrętnych pytań, domagając się, aby mu całą prawdę wyznała. Białogłowa po długich wykrętach wszystko mu wreszcie opowiedziała. Wówczas Folco, gniewem i boleścią przenikniony, dobył szpady i, nie dając do się przystępu błaganiom i zaklęciom Magdaleny, życia ją pozbawił. Potem, zdjęty trwogą na myśl o zemście księcia, ostawił zwłoki na miejscu i udał się do komnaty, w której Ninetta się ukrywała.
— Jeśli zechcesz — rzekł do niej — odwiozę cię tam, gdzie zgodnie z życzeniem siostry twojej się osiedlisz, aby nie dostać się znowu w ręce księcia.
Ninetta uwierzyła słowom Folca. Obawiając się księcia, pożegnała się pospiesznie z Bertellą i tejże nocy jeszcze pospołu z Folco Kretę opuściła. Młodzieniec w pośpiechu tylko niewielką sumę pieniędzy z sobą zabrać zdołał. W porcie wsiedli na pokład fregaty i od brzegu odbili. O dalszych ich losach wieści zaginęły.
Nazajutrz zwłoki Magdaleny znaleziono. Ludzie, Ughettowi zawistni i nienawidzący go, o wszystkiem księciu donieśli. Książę, który gorąco Magdalenę miłował, zaraz do domu Ughetta przybył i kazał go pochwycić pospołu z Bertellą, nim jeszcze kochankowie o śmierci Magdaleny i ucieczce Folca i Ninetty dowiedzieć się zdołali. Przymuszono ich do wyznania, że pospołu z Folco Magdalenę zabili. Wiedząc, że to wyznanie niechybną śmierć na nich sprowadzić musi, nieszczęśnicy przekupili straże częścią pieniędzy, którą w domu chowali, i ucieczką się salwowali. Ughetto i Bertella na wyspę Rodos odpłynęli. Wkrótce potem w niedostatku i w strapieniu zeszli z tego świata. Oto w jakie obieże Restagnone i Ninetta samych siebie i drugich wtrącili dzięki nierozumnej namiętności pierwszego i gniewowi drugiej.
Gdy Lauretta umilkła, całe towarzystwo dało wyraz współczuciu dla nieszczęśliwych kochanków. Niektórzy srogo Ninettę za jej zapamiętałą zazdrość ganili, inni znów różne uwagi czynili. Wreszcie król, jakgdyby z głębokiej zadumy zbudzony, podniósł głowę i na Elizę skinął. Ta skromnie w te słowa zaczęła:
— Drogie towarzyszki! Wielu utrzymuje, że miłość tylko przez oczy do serca się dostaje. Ci, co tak mniemają, śmieją się z tych, którzy wierzą, że zakochać się można także i ze słuchu. Z noweli mojej dowodnie się przekonacie, że mniemanie pierwszych jest omylne. Obaczycie zaraz, że pewien młodzian i dziewczyna nietylko ze słuchu się w sobie wzajemnie rozmiłowali, lecz i że z powodu swego afektu nieszczęśliwie pomarli.
Wilhelm drugi, król Sycylji, miał dwoje dzieci: syna, Ruggieri, i córkę, Konstancję. Ruggieri, jeszcze przed swym ojcem do grobu zstąpiwszy, pozostawił syna, imieniem Gerbino. Dziad nie szczędził trudów, aby dziecię przykładnie wychować. Gerbino wyrósł na urodziwego młodzieńca, odznaczającego się wieloma przymiotami. Sława jego rozeszła się nietylko po Sycylji, ale i po innych krajach. Przedewszystkiem jednak zasłynął on w Berberji, prowincji, która podówczas królowi sycylijskiemu zhołdowana była. Córka króla Tunisu zasłyszała takoż o męstwie, dzielności i urodzie Gerbina. Wedle zdania wszystkich, którzy ją znali, była to najpiękniejsza dzieweczka, jaką kiedykolwiek natura stworzyła. Krom tego, młódka odznaczała się wieloma zaletami i szlachetnością duszy. Lubiła ona słuchać opowieści o czynach dzielnych ludzi, dlatego też to ten, to ów o bohaterstwie Gerbina jej opowiadał. Wieści o młodym rycerzu w taki zachwyt księżniczkę wprawiły, iż do uroczego jego obrazu, który w duszy sobie utworzyła, niewymowną zapłonęła miłością. O Gerbinie jeno mówiła i tylko o nim słuchać chciała. Tymczasem na Sycylję przeniknęły słuchy o niezwykłej piękności i wielkich zaletach księżniczki. Gerbino nieraz słuchał opowieści o niej, aż wreszcie zapłonął do księżniczki afektem równym temu, jaki ona dlań żywiła. Pełen pragnienia obaczenia jej na własne oczy, szukał stosownego pozoru, aby poprosić dziada o pozwolenie udania się do Tunisu. Czekając na chwilę sposobną, prosił każdego z swoich przyjaciół, dążących w tamte strony, aby w jakiś chytry sposób do księżniczki się zbliżył, uwiadomił ją o jego tajemnej miłości i respons jej mu przywiózł. Jeden z przyjaciół Gerbina bardzo zręcznie poselstwo jego sprawił. W przebraniu kupca, sprzedającego różne ozdoby niewieście i klejnoty, dostał się do zamku. Upatrzywszy stosowną chwilę, oznajmił księżniczce, że Gerbino gorąco ją miłuje i że wraz ze wszystkiem, co posiada, jej własność stanowi. Księżniczka z wielką łaskawością przyjęła wysłannika, którego słowa wielką jej radość sprawiły. Później poprosiła rzekomego kupca, aby odpowiedział księciu, że równą miłością do niego pała, i aby na dowód jej afektów wręczył mu pewien kosztowny podarunek. Gerbino z uniesieniem przyjął dar księżniczki. Dzięki pośrednictwu tego samego przyjaciela jeszcze nieraz umiłowanej dzieweczce wspaniałe dary i listy mógł posyłać. Młodzi kochankowie obiecywali sobie w listach, że przy pierwszej sposobności ujrzą się, jeśli tylko los ich zamysłom sprzyjać będzie. Jednakoż do chwili tego spotkania upłynęło więcej czasu, niżby się byli spodziewali. Cesarz Tunisu przyrzekł rękę swej córki królowi Grenady. Księżniczka w straszną rozpacz popadła, wiedziała bowiem, że, stawszy się żoną innego, nietylko się od swego umiłowanego oddali, ale że i całkiem go utraci. Gdyby miała możliwość, nie mieszkając, uciekłaby od swego ojca do Gerbina. Gerbino, złowrogą wieść usłyszawszy, także w niewymowny smutek się pogrążył i postanowił siłą księżniczkę pochwycić, gdy ona morzem do Grenady płynąć będzie. Do cesarza Tunisu doszły tymczasem słuchy o miłości Gerbina do jego córki. Znając zuchwalstwo i odwagę młodzieńca, gdy nadszedł czas odesłania córki, zawiadomił króla Sycylji o odbyć się mającym ślubie i prosił go, aby mu dał słowo, że ani Gerbino, ani nikt z jego poddanych księżniczce w czasie jej podróży do Grenady wstrętów czynić nie będzie. Sędziwy król Wilhelm nie był świadom afektu, jaki do księżniczki wnuk jego żywił. Daleki od myśli, że cesarz podobnej obietnicy się domaga dla obawy przed Gerbinem, natychmiast do prośby władyki się przychylił i na znak żądanego zapewnienia posłał cesarzowi Tunisu swoją rękawicę. Otrzymawszy tę oznakę przyjaźni Wilhelma, cesarz Tunisu w porcie kartagińskim wspaniały okręt narządzić kazał, a potem opatrzył go we wszystkie rzeczy, do podróży potrzebne. Gdy korab już był gotów, tylko na wiatr pomyślny jeszcze oczekiwano. Młoda księżniczka, która wszystkie te przygotowania widziała, wysłała tajnie do Palermo jednego ze sług swoich, przykazawszy mu pokłonić się Gerbino i powiedzieć mu, że za kilka dni do Grenady wyrusza. Teraz więc nadchodzi stosowna pora, aby Gerbino pokazał, czy istotnie jest tak dzielny, jak o tem powiadają, i czy w samej rzeczy tak ją miłuje, jak nieraz o tem zapewniał. Sługa wywiązał się znakomicie ze swego polecenia i do Tunisu powrócił. Gerbino, otrzymawszy powyższą wiadomość, nie wiedział, co mu uczynić należy, słyszał już był bowiem o obietnicy, danej cesarzowi Tunisu przez króla Wilhelma. Jednakoż słowa umiłowanej księżniczki i siła miłości o wszystkiem zapomnieć mu kazały. Nie chcąc za tchórza uchodzić, udał się do Messyny i kazał tam co rychlej dwie letkie galery uzbroić. Osadziwszy na nich dzielną załogę, jął krążyć koło brzegów Sardynji, czekając na okręt księżniczki. Wkrótce korab ukazał się jego oczom. Pomyślnym wiatrem gnany, zbliżył się do miejsca, gdzie nań Gerbino czatował. Ów, dostrzegłszy okręt, rzekł do swych towarzyszów w te słowa:
— Jeśli tak dzielnymi ludźmi jesteście, za jakich was poczytuję, to ani chybi nie znajdzie się między wami nikt, ktoby potęgi miłości nie był świadom, bowiem, wedle mego zdania, żaden śmiertelnik bez pomocy miłości niczego wielkiego dokonać nie może. Jeśli zaś sami miłujecie, lub miłowaliście — bez trudności mnie pojmiecie. Miłuję i miłość na to śmiałe przedsięwzięcie ważyć mi się każe. Umiłowana moja znajduje się na okręcie, pełnym niezliczonych bogactw. Jeśli na męstwie wam nie zbywa, napadniemy nań śmiało i wkrótce nim owładniemy. Nie trza mi żadnego łupu, krom dzieweczki, dla której za broń chwycić musiałem. Wszystko inne dla was przeznaczam. Uderzajmy zatem śmiało! Sam Bóg widocznie zamiarom naszym sprzyja, bo oto wiatr dąć przestał, i okręt uciec od nas nie może. — Słowa Gerbina zbytecznemi były, bowiem Messyńczycy, gorząc pragnieniem zdobyczy, do walki gotowi byli. Gdy książę umilkł, wraz na jego galerach rozległy się gromkie, wojenne okrzyki, a potem i trąby zagrzmiały. Załoga porwała się do broni i zwróciła galery w kierunku okrętu. Ludzie, księżniczce towarzyszący, widząc nadpływające galery, jęli przygotowywać się do obrony, ponieważ o ucieczce i tak mowy być nie mogło. Zbliżywszy się do okrętu, Gerbino gromkim głosem zawołał, aby dowódcy wrażej załogi przeszli na pokład galery, jeśli bitwy chcą uniknąć. Saracenowie wiedzieli
już, czego Gerbino żąda, dlatego też odparli, że napaść na okręt będzie złamaniem słowa, danego im przez króla Wilhelma. Na dowód pokazali Gerbinowi rękawicę. Wkońcu dowódcy saraceńskiego korabia oznajmili, że z swej nieprzymuszonej woli na pokład galery nie zstąpią, a takoż, że nikogo nie wydadzą.
Tymczasem Gerbino spostrzegł księżniczkę na dziobie statku. Znalazł ją tysiąc razy piękniejszą od tej, jaką sobie w wyobraźni swej malował. Widok jej wzmógł jeszcze namiętność w Gerbinie. Ukazawszy rękawicę, rzekł, że niemasz tu żadnych sokołów, więc i rękawic nie potrzeba, i że, jeśli Saracenowie księżniczki
oddać nie chcą, niechaj do boju się gotują. Wkrótce z korabia i z galer posypały się kamienie i strzały. Bój trwał długo, wyrządzając wielkie straty przeciwnikom. Gerbino, przekonawszy się, że, walcząc w ten sposób, zamierzonego celu nie osiągnie, innego środka się chwycił, a mianowicie kazał zażec szalupę, zabraną przez jego towarzyszów z Sycylji. Gdy łódź w ogniu stanęła, galery
zagnały ją pod nieprzyjacielski okręt. W tej chwili Saracenowie pojęli, że nic im już nie pozostaje, tylko poddać się albo umrzeć. Wyprowadzili więc z kajuty na pokład płaczącą księżniczkę, zawołali na Gerbina i w jego oczach zabili nieszczęsną młódkę, błagającą ich o zmiłowanie. Potem rzucili trupa do morza
z okrzykiem:
— Bierz ją taką, na jaką zasługujesz, słowo swoje uczciwie zdzierżywszy.
Na widok tego okrucieństwa Gerbino także umrzeć zapragnął. Nie dbając na pociski i strzały, podpłynął pod nieprzyjacielski okręt i rzucił się w tłum Saracenów. Podobien był do rozjuszonego lwa, który, wpadłszy w środek bezbronnego stada, pazurami i zębami zabija wszystko, co na drodze napotka, raczej aby swoją wściekłość zaspokoić, niż głód nasycić. Siekąc mieczem na wszystkie strony, Gerbino mnóstwo nieprzyjaciół trupem położył. Tymczasem ogień coraz bardziej okręt obejmował. Nieszczęsny młodzian pozwolił swojej załodze zabrać łupy z nieprzyjacielskiego sudna, sam zasię na galerę powrócił. Zwycięstwo nie radowało go wcale. Kazał wydobyć z morza
ciało księżniczki i długo gorzkiemi łzami nad niem płakał. Po powrocie na Sycylję Gerbino z wielką czcią złożył do grobu zwłoki umiłowanej dzieweczki na małej wyspie Ustica, naprzeciw Trapani leżącej. Potem, w niewysłowionej rozpaczy pogrążon, do domu swego się udał. Cesarz Tunisu, o smutnem zdarzeniu uznawszy, wyprawił do króla Wilhelma posłów, w czarne szaty odzianych. Wysłańcy, opowiedziawszy o całem zdarzeniu, jęli go za złamanie słowa naganiać. Wilhelm popadł w gniew straszliwy. Gdy tuniscy posłowie zażądali sądu, Wilhelm Gerbina uwięzić przykazał. Chocia wszyscy wielmoże i dostojnicy prosili króla, aby księciu przebaczył, Wilhelm kazał ściąć głowę młodzieńcowi. Wolał jedynego wnuka utracić, niźli, jako wiarołomny władca, zasłynąć. Oto jak para nieszczęsnych kochanków, nie zakosztowawszy nawet owoców miłości, nędzną i gwałtowną śmiercią zeszła z tego świata.
Obdarzywszy nowelę Elizy niejaką pochwałą, król Filomenie opowiadać przykazał. Ta, głębokiem współczuciem dla nieszczęsnego Gerbina i jego umiłowanej dzieweczki przenikniona, z głębokiem westchnieniem rzekła:
— Miłe towarzyszki! Nie będę mówiła o tak znacznych i dostojnych osobach, jak bohaterowie Elizy. Mimo to jednak opowieść moja niemniej wzruszająca będzie. Przypomniałam ją sobie, gdy rzecz szła o Messynie, gdzie zdarzyło się to, o czem opowiedzieć zamierzam.
W Messynie tedy żyli trzej bracia. Po śmierci swego ojca, który z San-Gemignano pochodził i był bogatym kupcem, wielkie dziedzictwo otrzymali. Młodzieńcy mieli jedną siostrę, Isabettę. Mimo że staranne wychowanie otrzymała i niezwykłą urodą celowała, bracia zamąż jej nie wydawali. W jednym z kantorów, do młodych kupców należących, służył Pizańczyk, imieniem Lorenzo, który z wielką zręcznością sprawy kupieckie prowadził. Lorenzo był urodziwym i szlachetnym młodzieńcem. Isabetta, często go widująca, gwałtowną doń zapłonęła miłością. Lorenzo, spostrzegłszy to, odszedł od tych białogłów, do których przedtem upodobanie żywił, i całą duszą swoją młodej dzieweczce się oddał. Miłując się wzajemnie gorąco, wkrótce zbliżyli się do siebie i uniesieniom miłości folgować jęli. Niestety, pośród swej szczęśliwości nie umieli ostrożności zachować. Pewnej nocy, gdy Isabetta do komnaty swego kochanka się zakradała, spostrzegł ją jej starszy brat. Aczkolwiek osłupiał na ten widok, przecie, jako młodzieniec roztropny wielce, nie rzekł ani słowa i z miejsca swego się nie ruszył. Gdy dzień nastał, przywołał swoich braci i opowiedział im o wszystkiem, co tej nocy widział. Młodzieńcy, nie chcąc dobrej sławy swej siostry na szwank przywodzić, postanowili milczeć i udawali do czasu, że o niczem nie wiedzą. Bracia mniemali, że, w ten sposób postępując, doczekają się wreszcie sposobnego momentu, w którym, niepotrzebnego rozgwaru nie czyniąc i osławy sobie nie przyczyniając, sromotnym związkom swej siostry położą tamę, nim jeszcze one groźne skutki za sobą pociągną. Wierni temu postanowieniu, gawędzili i żartowali z Lorenzem, jak to uprzednio w obyczaju czynić mieli. Pewnego dnia kupcy pod pokrywką przechadzki wyprowadzili młodzieńca za miasto i zawiedli go w miejsce odosobnione. Lorenzo, nic nie podejrzewając, nie obawiał się swoich towarzyszy. Kupcy zamordowali go, nim się spostrzegł, co mu grozi, i w tajemnicy pogrzebali jego ciało. Powróciwszy zasię do Messyny, rozgłosili, że Lorenzo wysłany został przez nich w świat dla załatwienia różnych pilnych spraw. Nikogo to nie zdziwiło, wiadomo było bowiem wszystkim, że Lorenzo nieraz podobne poruczenia otrzymywał. Długa nieobecność kochanka zaniepokoiła wreszcie Isabettę, tak iż natarczywie swych braci dopytywać się jęła, kiedy Lorenzo do Messyny powróci. Wreszcie jeden z braci rzekł:
— Co to ma znaczyć? Dlaczego tak często o Lorenza się pytasz? Jeśli raz jeszcze podobne pytanie zadasz, odpowiemy ci tak, jak na to zasługujesz.
Młoda dzieweczka, strapiona nad miarę, już się o nic pytać nie śmiała, jeno w czasie bezsennych nocy nieraz Lorenza przywoływała, błagając go, aby, nie mieszkając, przybywał. Pewnego razu, gdy, znużona, wśród łez zasnęła, stanął przed nią Lorenzo, śmiertelnie na obliczu blady, w porwanych i okrwawionych szatach. Zdawało jej się, że kochanek tak do niej przemawia:
— Ach, Isabetto, przywołujesz mnie nieustannie, trapiąc się długą nieobecnością moją i łzami swemi za nią mnie winiąc! Wiedz, że powrócić nie mogę, bowiem tego dnia, gdyśmy się po raz ostatni widzieli, bracia twoi mnie zamordowali.
Poczem, objaśniwszy, w jakim miejscu ciało jego spoczywa, poprosił ją, aby już dłużej na niego nie czekała, i zniknął. Isabetta ocknęła się i gorzkiemi łzami się zalała, albowiem uwierzyła w swe senne przewidzenie. Nazajutrz rano, nie rzekłszy ni słowa braciom, postanowiła na wskazane miejsce się udać dla przekonania się, czy to, co we śnie widziała, prawdą było. Uzyskawszy tedy od braci pozwolenie na odbycie przechadzki za miasto, wybrała się w drogę w towarzystwie pewnej dziewczyny, która, służąc oddawna w ich domu, wszystkie jej tajemnice znała. Stanąwszy u celu, usunęła suche opadłe liście i jęła kopać tam, gdzie ziemia mniej twardą jej się być wydawała. Wkrótce odkryła nietknięte jeszcze zepsuciem ciało swego kochanka. Wówczas poznała dowodnie prawdziwość snu swego. Straszna rozpacz Isabettą owładła, aliści nie chciała ona teraz dać folgi łzom swoim. Chętnie byłaby całe ciało z sobą zabrała, aby je godnie pogrzebać, ale, ponieważ niemożliwą rzeczą to się okazało, więc poprzestała tylko na odcięciu głowy od tułowia. Potem głowę, w chustkę zawiniętą, oddała swej towarzyszce i, resztę szczątków na nowo ziemią pokrywszy, przez nikogo niespostrzeżona, do domu powróciła. Izabetta zaniosła głowę kochanka do swojej komnaty, zaparła drzwi i tyle łez wylała, że zmoczyła niemi włosy i martwe lico. Potem, obsypawszy głowę mnóstwem pocałunków, wzięła piękną wazę, z rodzaju tych, w których zwykle majeranek lub wasilki hodują, włożyła w nią głowę Lorenza, w najprzedniejsze płótno zawiniętą, przesypała ją ziemią i zasadziła nad nią krzew salerneńskiego wasilka. Podlewała zaś tę roślinę wodą pomarańczową, wodą różaną lub własnemi łzami. Siadywała przytem obok wazy, zawierającej cząstkę jej ukochanego, i, pełna niezmiernego smutku, nie spuszczała z niej oczu. Po kilku godzinach takiego wpatrywania się, pochylała się nad krzewem i długo, długo płakała, tak iż cała roślina łzami jej się zraszała. Dzięki troskliwej pieczy a także i przez żyzność ziemi roślina owa nietylko wyrosła niepomiernie, ale i nieporównaną woń rozsiewała.
Zachody te i pielęgnowanie kwiatu obaczyli niebawem sąsiedzi i donieśli o tem braciom Isabetty, którzy już spostrzegli, że jej uroda marnieje, a oczy gasną. Bracia Isabetty przekonali się wkrótce, że sąsiedzi prawdę mówili, i jęli strofować siostrę za jej postępowanie. Gdy słowa skutku nie odniosły, potajemnie wazę jej odebrali. Isabetta, nie znalazłszy jej na właściwem miejscu, długo i uparcie o nią się dopominała. Gdy zaś prośby jej i nalegania bez skutku pozostawały, wśród skarg i jęków w ciężką niemoc popadła, nawet w ciągu choroby nie przestając domagać się zwrotu rośliny. Młodzieńcy, prośbami temi zadziwieni, wpadli na myśl, aby przekonać się, co w tem naczyniu zawierać się może. Wysypawszy ziemię, znaleźli chustkę, a w niej głowę, nie całkiem jeszcze zepsuciem strawioną, tak iż po kędzierzawych włosach rozpoznać można było, że kiedyś do Lorenza należała. Srodze zatrwożeni, że zbrodnia ich najaw wyjść może, wzięli z sobą wszystko, co posiadali, i do Neapolu się przenieśli.
Dzieweczka zasię ciągle po dawnemu płakała i o swoją wazę się dopominała, aż wreszcie wśród łez i jęków umarła. Tak skończyła się jej miłość nieszczęsna. Zczasem zdarzenie to powszechnie wiadome się stało. Ułożono nawet pieśń o niem, którą do tych pór jeszcze się śpiewa:
„Jakiż to chrześcijanin srogi
Porwał mi ulubioną wazę“.
Nowela Filomeny wielce damom do smaku przypadła. Nieraz słyszały oną piosenkę, o której Filomena wspominała, aliści nie wiedziały, do jakiego zdarzenia ona się odnosi. Król dał zaraz znak Pamfilowi; wówczas ten zaczął w te słowa:
— Wspomniany w poprzedniej opowieści sen przypomina mi historję, w której rzecz idzie o dwóch sennych zjawach. W noweli Filomeny sen odkrył tajnię tego, co już się stało, w tej historji zasię, którą wam teraz chcę opowiedzieć, sny przyszłość przepowiedziały, a przepowiednie te spełniły się, zaledwie ludzie, o nich mówiący, zamilknąć zdołali. Wiadomo wam niewątpliwie, piękne damy, że gdy człowiek śpi, zjawa senna rzeczywistością mu się wydawa. Po ocknięciu się uznaje jednak, że niektóre tylko z tych rzeczy były prawdą, drugie zasię niejakie prawdopodobieństwo w sobie miały, co się zaś trzecich tyczy, to za całkiem fałszywe je poczytuje. Tymczasem wiele ze snów później się sprawdza; istnieje też mnóstwo ludzi, którzy wierzą w każdy sen niemniej, jak w to, co widzą na jawie. Tacy ludzie pod wpływem zjaw sennych radują się lub trapią, zależnie od tego, czy sen nadzieją, czy też trwogą ich napawa. Są zasię i tacy, co zgoła nijakiej uwagi na sny nie zwracają aż do czasu, gdy ich spotka nieszczęście, którego wróżba w widzeniu sennem się zawierała. Ani jednych ani drugich chwalić nie zamierzam, jeżeli bowiem niewszystkie sny są prawdziwe, to także rzec nie lza, aby wszystkie fałszywemi były. Że niewszystkie sny się sprawdzają, każdy z własnej eksperjencji przekonać się może. Z noweli Filomeny poznaliśmy zasię, że niektóre ziszczać się mogą, co teraz w mojej opowieści potwierdzić pragnę. Jeśli człek uczciwy żywot wiedzie, żaden sen od dobrych przedsięwzięć go nie odstrychnie ani trwogą go nie napełni. Równie, gdy sen triumf złego przedstawia, wierzyć mu nie należy. Przystąpmy jednak do naszej powieści. W mieście Brescii żył ongiś pewien szlachcic, Negro da Ponte Carraro zwany, który, prócz innych dzieci, posiadał córkę Andreolę, młodą, urodziwą i do zamęścia już zdolną dzieweczkę. Młódka ta zakochała się w jednym z sąsiadów, nazwiskiem Gabriotto, człeku niskiej kondycji, ale odznaczającym się wieloma najszlachetniejszemi przymiotami. Dzięki jednej z służebnic swoich zdołała Andreola nietylko uwiadomić Gabriotta o afekcie swoim, ale i sprowadzić go do pięknego ogrodu swego ojca. Ażeby zaś żadna moc, krom śmierci, rozdzielić ich nie mogła, kochankowie w przekonaniu, że na jawny związek rodzic Andreoli się nie zgodzi, tajemnym ślubem z sobą się połączyli. Czas schodził; młodzi ludzie często widywali się z sobą, skrywając miłość swą przed światem. Pewnego razu zdało się Andreoli we śnie, że Gabriotto ją w ramionach swych trzyma. Nagle spostrzegła, że z ciała kochanka wypełza jakaś czarna i potworna istota, której kształtu dobrze rozeznać nie mogła. Mroczna zjawa owładła Gabriottem i, mimo oporu Andreoli, z straszną siłą z ramion jej go wydarła, a potem znikła z nim pospołu pod ziemią. Audreola poczuła, że już nigdy kochanka swego nie ujrzy. Widok ten przejął ją taką rozpaczą i strachem, że aż się ze snu ocknęła. Przyszedłszy do siebie, ucieszyła się, że to wszystko złudzeniem tylko było; wszelakoż nie mogła się uwolnić od dziwnego przeczucia i trwogi. Dlatego też, gdy Gabriotto oznajmił jej, że ją odwiedzi, nakłaniała go z wszystkich sił do pozostania w domu. Jednakoż, widząc, że młodzian gorąco pragnie obaczyć się z nią, i obawiając się, aby jakieś niesprawiedliwe podejrzenie w nim się nie obudziło, przystała na prośbę kochanka i nocą w ogrodzie go przyjęła. Andreola nazrywała mnóstwo białych i czerwonych róż (które właśnie w rozkwicie były) i usiadła wraz z Gabriottem opodal pięknej fontanny, tryskającej świeżą wodą. Po pewnym czasie wśród najtkliwszych pieszczot spytał Gabriotto, dlaczego z początku Andreola sprzeciwiała się jego przyjściu do sadu. Wówczas młódka opowiedziała mu wszystko: swój sen i złe przeczucie. Gabriotto zaśmiał się i rzekł, że jest wielką niedorzecznością wierzyć w sny, pochodzą one bowiem ze zbytku lub niedostatku pokarmu, o czem codziennie się przeświadczać można.
— Gdybym w sny wierzył, nie przyszedłbym dziś tutaj, nietyle dla obawy przed twojem widzeniem sennem, ile naskutek mych własnych snów, jakie ostatniej nocy miałem. Zdawało mi się, że, znalazłszy się w pięknym lesie, schwytałem wdzięczną i białą, jak śnieg, sarnę. Sarna ta w tak krótkim czasie oswoiła się ze mną, że ani na krok ode mnie nie odstępowała. Mimo to, tak się obawiałem, aby to miłe zwierzątko mi nie uciekło, że włożyłem mu na szyję złotą obręcz, przytwierdzoną do łańcucha, który w ręku trzymałem. Gdy sarenka legła na trawie, złożywszy mi łeb na kolana, nagle, nie wiedzieć skąd, zjawił się przede mną czarny, jak węgiel, głodny i straszny pies, który rzucił się na mnie. Zdało mi się, że się przed nim wcale nie bronię; on zasię chwycił mnie zębami za lewy bok i tak się wżarł weń, że aż mi do serca dostał, potem wyrwał mi je z piersi i uniósł z sobą. Tak wielki ból poczułem, że, ocknąwszy się ze snu, schwyciłem się ręką za bok, aby przekonać się, czy rany tam nie mam. Nie znalazłszy jednak nic, śmiać się począłem z siebie, że po zdrowym się macałem boku. Podobne, a nawet o wiele straszniejsze sny już nieraz miewałem, a przecie nic się ze mną złego nie stało. Dlatego też przestańmy myśleć o zjawach sennych i cieszmy się swojem szczęściem.
Andreola, już swoim snem przerażona, teraz jeszcze bardziej lękać się poczęła, aliści, nie chcąc Gabriotta niepokoić, skrywała swą trwogę, jak mogła. Obejmowała i całowała swego kochanka i on nawzajem ją obejmował, jednakoż lęk jej nie ustępował. Obawiała się niewiedzieć czego i częściej, niż zwyczajnie, wpatrywała się w twarz Gabriotta lub też bystrem spojrzeniem obrzucała ogród, aby przekonać się, czy jakiej czarnej stwory nie zobaczy. Naraz Gabriotto westchnął, przycisnął umiłowaną swą do piersi i zawołał:
— Ratuj mnie, najdroższa moja, umieram!
Rzekłszy te słowa, zsunął się bezsilnie na trawę. Przerażona Andreola podniosła swego kochanka, położyła jego głowę na swoje kolana i rzekła ze łzami w oczach:
— Na miłosierdzie boskie, co ci jest, mój mężu ukochany?
Gabriotto nic nie odpowiedział, jęknął tylko, okrył się śmiertelnym potem i po chwili skonał. Jaką boleścią i rozpaczą śmierć jego przejąć musiała urodziwą Andreolę, miłującą go nad życie — łatwo sobie to wystawić można. Długo, długo płakała nad nim, wołając go napróżno po imieniu. Dotknąwszy jego ciała, przekonała się, że już ostygło; wówczas pojęła, że jej kochanek już się nigdy nie ocknie. Z oczyma, łez pełnemi, pobiegła do służki, powiernicy swej miłości, i opowiedziała jej o strasznem nieszczęściu. Obydwie zrosiły jeszcze raz łzami martwe oblicze Gabriotta, poczem Andreola rzekła:
— Skoro Bóg mi go zabrał, i ja dłużej żyć już nie myślę. Zanim się jednak zabiję, pragnę przy pomocy twojej znaleźć stosowny środek, aby bez szwanku dla czci mojej i bez zdradzenia tajemnicy naszej miłości móc pochować to ciało, przez najdroższą mi duszę opuszczone.
— Nie myśl o odebraniu sobie życia, dziecię moje — odparła służka — zabijając się, utracisz go w tamtem życiu, tak jak go tu już utraciłaś. Gdy rękę na siebie podniesiesz, pójdziesz do piekła, ja zasię przekonana jestem, że dusza tego dobrego młodzieńca na wieczne męki skazana być nie może. Staraj się uspokoić, staraj się modlitwami i dobremi uczynkami jego duszy do zbawienia dopomóc. Pogrzebać jego ciało możemy tutaj w ogrodzie. Nikt o tem nie uzna, bowiem nikt nie wiedział, że Gabriotto tutaj przychodził. Jeżeli nie zgodzisz się na to, wyniesiemy trupa z ogrodu i położymy go pod murem. Rankiem przechodnie, znalazłszy zwłoki, odniosą je do domu, a krewniacy zajmą się pogrzebem. Mimo gwałtowności bólu swego i łez nieutulonych, wysłuchała jednak dama słów swej służebnicy i tak odparła:
— Niechaj mnie Bóg broni, abym mego najdroższego kochanka i męża, jak psa, pogrzebać lub na ulicę wyrzucić miała. Wiele łez nad nim przelawszy, uczynię wszystko, aby krewniacy Gabriotta równie go opłakiwać mogli. Umyśliłam już, co mi uczynić należy.
Rzekłszy to, kazała przynieść służce z domu sztukę jedwabnej materji. Gdy służka powróciła, Andreola materję na ziemi rozesłała, położyła na nią ciało Gabriotta i oparła jego głowę na poduszce. Potem, mnóstwo rzewliwych łez wylewając, splotła girlandę z róż i całe ciało umarłego kwiatami zasypała. Po chwili tak do służki rzekła:
— Do drzwi jego domu stąd niedaleko. Weźmy go obydwie na ręce tak, jak jest przybrany, i połóżmy go przed progiem. Wkrótce dzień nastanie, i krewniacy ciało znajdą. Wprawdzie cały nasz ten zachód wiele ulgi rodzinie zmarłego nie sprawi, mnie jednak nieco lżej na sercu z tego powodu, że Gabriotto w moich objęciach skonał. — Z temi słowami rzuciła się raz jeszcze na martwe ciało i gorzko płakać jęła.
Służka parę razy przypominała swej pani, że świt jest już bliski. Wreszcie Andreola podniosła się. Zdjąwszy z palca pierścień, którym się Gabriotto z nią zaręczył, włożyła mu go na palec i rzekła:
— Drogi mój małżonku, jeżeli dusza twoja widzi teraz łzy moje, lub jeśli ciało twoje jeszcze uczuwać coś jest zdolne, to przyjm łaskawie ten ostatni dar swojej żony, którą tak tkliwie za życia kochałeś. — Z temi słowami w omdleniu na zwłoki upadła. Gdy zaś do utraconych zmysłów z powrotem przyszła, podniosła wraz z służebnicą materję, na której zwłoki leżały. Białogłowy wyszły z ogrodu i skierowały się do domu Gabriotta. Na nieszczęście spotkali je strażnicy podesty i zaraz je pochwycili. Andreola, która bardziej, niż życia, śmierci pragnęła, śmiało i otwarcie rzekła:
— Wiem dobrze, kim jesteście, i to także wiem, że ucieczką się nie ocalę. Gotowa jestem pójść z wami do podesty i opowiedzieć mu o wszystkiem. Niechaj tylko żaden z was nie waży dotknąć się do mnie, ani do tego ciała, bowiem z wolnej, nieprzymuszonej woli z wami idę. W przeciwnym razie przed podestą oskarżyć was będę musiała. — Nikt nie śmiał tknąć Andreoli i ciała jej męża. Wkrótce też Andreola zbliżyła się do pałacu podesty. Podesta, usłyszawszy o całem zdarzeniu, przystąpił do badania Andreoli, a potem kazał doktorom obejrzeć zwłoki i wydać sąd, zali nieszczęsny Gabriotto nie został otruty lub innym jakim sposobem ze świata zgładzony. Medycy jednogłośnie oznajmili, że o zabójstwie mowy być tu nie może, Gabriotto zmarł bowiem na skutek pęknięcia żyły koło serca. Podesta pojął, że Andreola jest całkiem niewinna, jednakoż uczynił pozór, że śmierć jej i życie tylko od niego zależą, i że szczególnej łaskawości da dowód, jeśli ją na wolność wypuści. Rzekł tedy urodziwej młódce, że ją uwolni, jeśli jego woli uległą być zechce. Andreola nie przystała na to. Wówczas podesta chciał jej gwałt zadać, aliści rozpacz dodała dzieweczce sił. Broniła się mężnie, wreszcie szyderczemi słowy udało się jej podestę od niewczesnych zalotów powstrzymać. Gdy nastąpił dzień, Negro dowiedział się o smutnych zdarzeniach. Z rozpaczą w sercu udał się do pałacu podesty pospołu z licznymi przyjaciółmi swymi. Podesta opowiedział mu o wszystkiem, co widział i słyszał; wówczas zrozpaczony rodzic prosił go, aby mu córkę oddał. Podesta, chcąc uprzedzić oskarżenie Andreoli, sam się przyznał, że na cześć jej dybał i wytłumaczył to tem, że chciał jej cnotę na próbę wystawić. Potem przydał, że szlachetny jej opór wzbudził w nim najgorętszą do niej miłość, tak iż za żonę pojąć ją gotów, mimo, że pierwszym jej mężem był człek podłej kondycji. Gdy Negro i podesta tą rozmową zabawni byli, weszła Andreola, padła przed ojcem na kolana i rzekła:
— Sądzę, mój ojcze, że zbyteczną rzecząby było opowiadać ci o mojej nieroztropności i nieszczęściu, jakie na mnie spadło. Proszę cię tedy pokornie o przebaczenie mi winy, która na tem się zasadza, że bez wiedzy twojej wzięłam sobie za męża umiłowanego przeze mnie człeka. Proszę cię o przebaczenie nie dlatego, aby się od śmierci uchronić, lecz dla tej przyczyny, że chcę umrzeć, jako twoja córka, a nie jak twój wróg.
Negro był już sędziwym człowiekiem o dobrotliwem i łagodnem przyrodzeniu. Wysłuchawszy słów swojej córki, podniósł ją z ziemi i rzekł:
— Moja córko, zaiste milejby mi było, gdyby twoim mężem stał się człek, bardziej, według mego pojęcia, ciebie godny. Jednakoż z drugiej strony każdy twój wybraniec i mnie do serca przypaśćby musiał. To więc tylko mnie bólem przejmuje, że, małą ufność dla mnie mając, wszystko skrywałaś przede mną. Aliści tego, co się stało, odrobić nie lza. Nic mi teraz innego uczynić nie pozostaje, jak oddać martwemu tę cześć, którejbym mu nie poskąpił, gdyby jeszcze był przy życiu. Dlatego też odniosę się do zmarłego, jak do mego zięcia, i wyprawię mu pogrzeb, godny mego krewniaka.
Co rzekłszy, obrócił się do dzieci swoich i krewnych i polecił im, aby przygotowali wszystko do uroczystego pogrzebu Gabriotta. Tymczasem krewniacy zmarłego, o wszystkiem uwiadomieni, przybyli do pałacu podesty, gdzie zebrało się także mnóstwo białogłów i mężczyzn. Ciało Gabriotta, obsypane przez Andreolę kwiatami, leżało na podwórcu na jedwabnej materji. Nietylko krewniacy, ale prawie wszyscy mieszkańcy Brescii młodzieńca opłakiwali. Pochowano Gabriotta, nie jak człeka niskiego rodu, lecz jak dostojnika. Mieszczanie odnieśli ciało na swych barkach do samego grobu. Po pewnym czasie podesta znów poprosił Andreolę o jej rękę.
Negro prosił córkę, aby się zgodziła zostać żoną podesty, aliści młódka nawet słyszeć o tem nie chciała. Rodzic nie niewolił jej; wkrótce Andreola pospołu z swą wierną służką wstąpiła do klasztoru, słynącego z swej świątobliwości. Tam długo jeszcze cnotliwy żywot pędziły.
Król, niezbyt wiele współczucia Andreoli okazawszy, gdy tylko Pamfilo opowiadanie skończył, dał znak Emilji, że na nią teraz kolej przychodzi. Emilja natychmiast w te słowa zaczęła:
— Miłe towarzyszki! Nowela Pamfila nasunęła mi na pamięć historję, w tem tylko do słyszanej przed chwilą podobną, że tam i tutaj zakochana dzieweczka straciła swego kochanka, gdy pospołu z nim w ogrodzie bawiła. Gdy ją pochwycili, jako o dokonanie mordu podejrzaną, nie siłą i nie własną niewinnością od sądu się obroniła, lecz śmiercią. Mówiliśmy już, że Amor, jakkolwiek szczególnie chętnie mieszkańców pałaców odwiedza, nie gardzi przecie także lepiankami ubogich, którzy równie drżą przed jego przemożną władzą, jak i znaczni panowie. Wszystko to, jeśli nie całkowicie, to przynajmniej w części w opowieści mojej pokażę; przystępując do niej, powracam do naszego ojczystego grodu. Oddaliliśmy się odeń już daw*no, wędrując w naszych opowieściach prawie po wszystkich częściach świata.
Niedawno temu we Florencji żyła młoda dziewczyna, córka biednego człeka, urodziwsza i milsza, niżliby tego spodziewać się było można, po jej pomiernym stanie sądząc. Zwali ją Simoną. Musiała pracą rąk własnych na chleb zarabiać, a mianowicie przędzeniem wełny. Bieda nie zdołała przytłumić w jej sercu wielkiej zdolności kochania. Amor owładnął jej myślami, gdy padł na nią wzrok młodego człeka, równego jej swoją kondycją. Młodzieniec ten zajmował się rozdawaniem wełny do przędzenia, tak iż Simona nieraz od niego robotę otrzymywała; miał zatem możność pokazania jej, że afekt do niej żywi. Dzieweczka, której w serce zapadł obraz umiłowanego młodzieńca, zwanego Pasquinem, nie śmiała wyznać ukochanemu miłości swojej, mimo, że płomienie duszę jej trawiły. Siedząc nad robotą, wzdychała ciężko nad każdem pasmem i każdą nicią, bowiem nieustannie myślała o młodzieńcu, który jej osnowę przynosił. Pasquino zasię, dbając o pożytki właściciela i pragnąc, aby miał on wełnę najlepszego przędzenia, starał się dawać Simonie jak najwięcej przędzy, tak jakby chciał, aby wszystka wełna tylko z jej rąk wychodziła.
Tak tedy Pasquino szukał miłości, Simona zasię niczego równie nie pragnęła, jak tego, aby on tę jej miłość zdobywał. Z biegiem czasu kochanek coraz śmielszy i natarczywszy się stawał, Simona wyzbywała się swej wstydliwości i trwogi; aż wreszcie oboje bez podziału sobie się oddali. Tak wzajemnem swem szczęściem oczarowani byli, że nie czekając jedno na wezwanie drugiego, jakby jednym duchem ożywieni, do rozkoszy ustawicznie dążyli.
Miłość ich z dnia na dzień rosła i coraz gorętszą się stawała. Pewnego dnia Pasquino poprosił Simonę, aby z nim do ogrodu się udała. Tam, znalazłszy się na swobodzie, dowoli sobą cieszyć się będą mogli. Simona zgodziła się. W niedzielę po obiedzie, uzyskawszy od ojca pozwolenie na udanie się na odpust do San Galio, wybrała się pospołu z swą przyjaciółką, imieniem Lagina, do ogrodu, gdzie Pasquino na nie czekał. Pasquino przybył na umówione miejsce w towarzystwie swego przyjaciela Puccina, także Strambą zwanym. Puccino zaraz do Laginy zalecać się począł; Simona i Pasquino pozostawili ich w jednym końcu ogrodu, sami zasię zaszyli się w gęstwinę, aby oddać się lubym igraszkom. Niedaleko od miejsca, gdzie się zatrzymali, rósł krzew szałwji niezmiernej bujności i wielkości. Kochankowie usiedli obok niego, ciesząc się nieskończonemi pieszczotami i rozmawiając o podwieczorku, który w ogrodzie spożyć zamierzali. Nagle Pasquino pochylił się do krzewu szałwji, zerwał z niego liść i jął nim trzeć wargi, mniemając widać, że szałwja oczyszcza zęby od ostatków jedzenia. Potem znów o swojej przechadzce rozmawiać jęli. Po chwili Pasquino począł mienić się na obliczu, potem wzrok i mowę utracił, aż wreszcie padł, jak piorunem rażony, i ducha wyzionął. Simona na ten widok uderzyła w płacz i poczęła zwać na pomoc Strambę i Laginę. Ci, nadbiegłszy, zastali Pasquina martwym, spuchniętym i czarnemi plamami na całem ciele pokrytym. Wówczas Stramba zawołał do Simony:
— Tyś go, złodziejko, otruła!
Na ten krzyk zbiegli się wszyscy ludzie, wówczas w ogrodzie przebywający. Usłyszawszy oskarżenie Stramby i ujrzawszy Simonę, płaczącą z wielkiej boleści, uwierzyli, że istotnie Stramba prawdę mówi. Dlatego też pochwycili Simonę i do pałacu podesty ją zawiedli. Tutaj na wyprzódki Stramba i jego przyjaciele, Atticiato i Malagevole, obwiniać Simonę poczęli, tak iż sędzia niezwłocznie do badania jej przystąpił. Jednakoż nie mógł pojąć, jaki to zły zamysł w tym razie dzieweczkę mógł opanować; nic z jej słów i wyjaśnień nie rozumiejąc, postanowił trupa obejrzeć i na miejscu przestępstwa jeszcze raz szczegółowie o wszystko się wypytać. Rozkazał więc zaprowadzić Simonę do ogrodu, gdzie leżało ciało Pasquina, opuchłe i nabrzmiałe, jak beczka. Sędzia zadziwił się wielce osobliwym pozorom zmarłego i spytał, jak się cała rzecz miała. Simona, opowiedziawszy o wszystkich poprzedzających okolicznościach, podeszła do krzewu szałwji i, aby jaśniej wszystko sędziemu przedstawić, schyliła się, zerwała liść i potarła nim usta. W tym czasie Stramba, Atticiato i pozostali przyjaciele Pasquina szydzili z niej i starali się przekonać sędziego, że wszystkie jej słowa są jeno nikczemnemi wykrętami, i że należy ją za tę zbrodnię na stosie spalić. Nieboraczka z boleści po śmierci kochanka i ze strachu przed kaźnią, jakiej się Stramba domagał, ledwie na nogach utrzymać się mogła. Po chwili upadła na to samo miejsce, na którem niedawno Pasquino ducha wyzionął. O dusze szczęśliwe, którym sądzone było tego samego dnia żaru miłości doznać i ziemski żywot zakończyć! W dwójnasób szczęśliwe będziecie, jeśli nierozłącznie do nieba wzlecicie i jeśli na tamtym świecie miłość wasza dalej trwać będzie! Wedle naszego mniemania — mniemania ludzi, którzy Simonę przeżyli — dusza jej już szczęśliwości dostąpiła. Los nie zwolił, aby biedna dzieweczka padła ofiarą niecnych oskarżeń Stramby, Atticiata i Malagevola. Szlachetna śmierć stała się jej usprawiedliwieniem, a dusza jej uleciała ku niebu śladem duszy umiłowanego Pasquina.
Sędzia, osłupiawszy całkiem na widok martwej Simony, stał długo w milczeniu i nie wiedział, co ma rzec. Przyszedłszy nieco do siebie, odezwał się wreszcie w te słowa:
— Krzew ten, ani chybi, musi posiadać jakieś jadowite własności. Aby więc w przyszłości nikomu już szkodzić nie mógł, trzeba go wyrwać z korzeniami i spalić.
Strażnik ogrodowy zaraz, w przytomności sędziego, do wypełnienia jego rozkazu przystąpił. Zaledwie krzew wyrwany został, tajemnica śmierci dwojga nieszczęśliwych jawną się stała: pod rośliną siedziała potwornej wielkości ropucha, której jadowite tchnienie zatruć krzew musiało. Nikt z obecnych nie śmiał się do żaby przybliżyć. Dlatego też rzucono na nią więź chróstu i pospołu z szałwją ją spalono. Tak nieszczęśliwie zakończył się sąd nad Simoną, obwinioną o zabójstwo biednego Pasquina. Ciało jego pospołu z ciałem Simony przez Strambę, Atticiata, Guccia, Imbrata i Malagevole przeniesione zostało do kościoła Świętego Pawła i tam ziemi powierzone.
Gdy Emilja skończyła, Neinfile na rozkaz króla zaczęła w te słowa:
— Miłe towarzyszki! Zdarzają się ludzie, przypisujący sobie wielki rozum, chocia w istocie bardzo mało go posiadają. Ludzie owi nietylko ośmielają się rady innych lekce sobie ważyć, ale i postępują wbrew przyrodzonym prawom. Z tego już nieraz wielkie nieszczęścia wynikały, a pożytku jeszcze nie było żadnego. Ten, co miłość odczuwa, mniej jest od każdego innego skłonny pójść za dobrą radą; raczej sam siebie zgubi, niźli namiętność swoją przemoże. Dlatego też zamyśliłam opowiedzieć wam historję o tem, jak to pewna dama, o swej wrzkomej mądrości twardo przekonana, aliści niewiedząca, jak postąpić należało, zapragnęła wyrwać namiętność z miłującego serca, a osiągnęła tylko to, że wraz z miłością i życie serce to opuściło.
W mieście naszem, wedle opowiadania starców, żył bogaty kupiec, imieniem Leonardo Sighieri, któremu żona powiła syna, zwanego Girolamem. Wkrótce po urodzeniu się syna, kupiec spisał swoją ostatnią wolę i zszedł z tego świata. Opiekunowie wraz z matką dziecięcia uczciwie majętnościami Girolama zarządzali. Chłopiec, wzrastając wraz z dziećmi sąsiadów, polubił osobliwie rówieśną sobie dzieweczkę, córkę krawca. Gdy już do lat bardziej źrałych doszedł, to dziecinne przywiązanie w gorącą miłość się przemieniło, tak iż Girolamo, jeno wówczas za szczęśliwego się poczytywał, gdy widokiem swej umiłowanej mógł się cieszyć. Dzieweczka niemniejszym afektem mu odpłacała. Matka Girolama, spostrzegłszy tę skłonność, nieraz strofowała i gromiła syna swego. Widząc jednak, że jego serce od namiętności tej nie oswobodzi i przekonana będąc, że dzięki pieniądzom nawet ze śliwki pomarańczę uczynić można, rzekła pewnego razu do opiekunów.
— Nasz Girolamo jeszcze piętnastu lat nie ukończył, a już zakochał się gorąco w córce naszego sąsiada — krawca. Jeśli go pilnie strzec nie będziemy, pewnego dnia, ani chybi, poślubi ją tajnie, co mi resztę życia zatruje. Gdy zaś obaczy ją żoną innego, gotów uschnąć ze smutku i rozpaczy. Sądzę tedy, że dla uniknięcia tego wszystkiego, należy go wysłać daleko, gdzieby jakiemiś sprawami zająć się mógł. Gdy nie będzie na nią nieustannie patrzył, zapomni o niej, a wówczas damy mu za żonę dziewczynę, z znacznego idącą rodu.
Opiekunowie pochwalili ten zamiar, a potem zawezwali Girolama i tak doń rzekli:
— Wkrótce już dorośniesz, Girolamo, dlatego też pora, abyś sam o sobie myśleć zaczął. Pragnęlibyśmy z całej duszy, abyś na pewien czas do Paryża się udał. W mieście tem większa część twojej gotowizny w obrocie handlowem się znajduje. Tam nauczysz się przykładnych obyczajów, obaczysz wielu baronów, szlachciców i innych znacznych ludzi i przejmiesz od nich wiele polerowności i dworności. Potem ido Florencji powrócisz.
Girolamo, pilnie wszystkiego wysłuchawszy, odparł krótko i węzłowacie, że nie myśli wcale wyjeżdżać, bowiem może nauczyć się żyć także i we Florencji. Opiekunowie poczęli wówczas nalegać na niego, ale nic wskórać nie mogąc, donieśli o wszystkiem matce. Ta, zawezwawszy syna, poczęła mówić z nim nie tyle o wyjeździe do Paryża, ile o miłości, którą mu srodze naganiała. Potem od wyrzutów do tkliwych pieszczot przeszedłszy, prosiła go, aby się opiekunów swych posłuchał i na prośbę ich przystał. Girolamo dał się wreszcie nakłonić i przyrzekł, że przez rok w Paryżu pozostanie.
Owóż więc odjechał do Paryża z sercem, pełnem miłości. Opiekunowie tak zręcznie w Paryżu przetrzymywać go umieli, że przez dwa lata tam przebywał. Gdy zaś wreszcie, jeszcze bardziej niż wprzód zakochany, do Florencji powrócił, dowiedział się, że Sylwestra została żoną pewnego florenckiego rzemieślnika. Z tego powodu w niezmierną rozpacz popadł, aliści wiedząc, że nic tu zmienić nie lza, starał się w miarę sił swoich nad sobą zapanować. Uznawszy, gdzie Sylwestra mieszka, począł krążyć koło jej domu, jak to zakochani młodzieńcy czynić są w obyczaju, wierzył bowiem, że białogłowa jeszcze o nim nie zapomniała. Omylił się jednakoż, bowiem Sylwestra nie chciała nawet wspominać o nim, tak, jakby go nigdy nie była znała. Strapiony młodzian przekonał się o tem wrychle, ku swojej wielkiej rozpaczy, mimo to jednak nie litował starań, aby znów na się uwagę jej zwrócić. Ponieważ wszystkie te wysiłki płonemi się okazały, postanowił tedy choćby za cenę życia chwilkę rozmowy z nią uzyskać. Wywiedziawszy się od jednego z sąsiadów o modłę życia małżonków, wślizgnął się pewnego wieczoru do domu Sylwestry, gdy ta właśnie pospołu z mężem u sąsiadów bawiła, i ukrył się w sypialnej komnacie za sztuką namiotowego płótna. Tak ukryty doczekał się ich powrotu. Wkrótce usłyszał, że się do łoża kładą. Gdy mąż zasnął, podszedł do łoża Sylwestry i położywszy jej rękę na piersi, rzekł cichym głosem:
— Czy śpisz, najdroższe serce moje?
Białogłowa, która jeszcze nie spała, chciała krzyknąć, aliści Girolamo zaklął ją:
— Na Boga, nie krzycz! Jestem twoim Girolamo!
— Girolamo, na miłosierdzie boskie, odejdź stąd coprędzej — odparła Sylwestra, drżąc całem ciałem. Już minął ten czas, gdy będąc dziećmi, kochaliśmy się nawzajem. Wiesz przecie, że mężatką jestem! Nie chcę znać żadnego mężczyzny, krom męża mego. Dlatego też, na rany Chrystusa cię zaklinam, opuść mnie w tej chwili. Gdyby cię mąż mój usłyszał, to co najmniej takie nieszczęście z tegoby wynikło, że nie mogłabym już z nim żyć w zgodzie i spokoju, podczas gdy teraz, kochana przez niego, spokojną i szczęśliwą się czuję.
Młodzieniec, słowami temi w samo serce tknięty, jął jej przypominać przeszłość i miłość swoją, której ani rozłąka, ani lata złamać nie mogły; zaklinał ją i błagał, ale to wszystko na nic się nie zdało. Postanowiwszy życie sobie odjąć, począł ją prosić, aby zezwoliła mu położyć się obok niej i nieco się ogrzać, skostniał bowiem od zimna, czekając na nią. Przyrzekł jej przytem, że się do niej nie dotknie i że, ogrzawszy się, odejdzie natychmiast. Sylwestra, niejakiem współczuciem przenikniona, zgodziła się. Wówczas Girolamo położył się przy niej. Skupiwszy całą myśl swoją na wspomnieniach miłości i nadziejach utraconych, z życiem rozstać się postanowił. Wstrzymał tedy oddech, ścisnął kurczowo ręce i umarł. Po pewnym czasie białogłowa, zadziwiona jego spokojem i wstrzemięźliwością i, obawę żywiąca, aby mąż się nie obudził, rzekła: — Czas już odejść, Girolamo!
Nie usłyszawszy odpowiedzi, była przekonana, że Girolamo zasnął. Dlatego też wyciągnęła rękę, chcąc go obudzić, aliści dotknąwszy jego ciała, poczuła, że jest ono zimne, jak lód, co ją wielkiem zadziwieniem napełniło. Trąciła go silnie, jednakoż Girolamo nie poruszył się. Dopiero wówczas upewniła się, że umarł. Osłupiała i zgrozą przejęta przez długi czas nie wiedziała, co jej uczynić należy. Wreszcie postanowiła opowiedzieć mężowi o tem zdarzeniu, aliści przedstawić je tak, jakby ono nie jej, lecz kogoś innego dotyczyło. Zbudziła tedy męża, i opowiedziała mu rzecz całą, która rzekomo gdzieindziej się zdarzyła i zapytała go, coby uczynił, gdyby podobne zdarzenie mu się przytrafiło? Poczciwiec odpowiedział, że, według jego zdania, należałoby zwłoki odnieść na próg domu, żonie zasię nijakiej krzywdy nie czynić, bowiem ona winy za to ponosić nie może.
— Jeśli tak — rzekła Sylwestra — to i nam podobnie uczynić wypada. Później, wziąwszy męża za rękę, kazała mu się dotknąć ciała młodzieńca. Mąż Sylwestry, srodze zalękniony, zerwał się z łoża, rozniecił światło i, nie mówiąc ni słowa, ubrał trupa w swoje szaty. Poczem, przekonany o niewinności żony, wziął ciało na barki i zaniósł je na próg domu zmarłego.
Gdy o świcie martwego Girolama na progu znaleziono, podniósł się lament powszechny. Osobliwie rozpaczała matka zmarłego. Obejrzano całe ciało; ponieważ jednak najmniejszej rany na niem znaleść nie można było, lekarze orzekli, że młodzieniec zmarł z dusznej boleści, co w samej rzeczy prawdą było. Później odniesiono ciało do kościoła. Wkrótce przybyła tam matka Girolama, wielką boleścią złamana, w towarzystwie wielu krewniaków i sąsiadów. Wszyscy jęczeli i płakali nad trumną. Gdy ów płacz nieutulony się podniósł, rękodzielnik w którego domu Girolamo umarł, rzekł do swojej żony:
— Zarzuć płaszcz na siebie, idź do kościoła, wmieszaj się w tłum i posłuchaj, co ludzie między sobą mówią. Młoda białogłowa, zbyt późno litością do zmarłego przenikniona, odziała się i poszła, tak jakby ochotnie chciała patrzyć na młodzieńca, któremu, póki żył, nawet jednego pocałunku skąpiła. Osobliwą jest zaiste potęga miłości! Serce, które głuche na wołania Girolama pozostało, teraz odkryło się i zmiękło wobec niedoli. Płomień dawnej miłości zbudził się w Sylwestrze od nowa, a na widok martwego oblicza, niezmierzona żałość ją objęła. Okryta szczelnie płaszczem, przecisnęła się przez tłum kobiet i do zwłok się przybliżyła. Tutaj z przeraźliwym krzykiem padła na trupa i nawet zrosić go łzami nie zdołała, bowiem ledwie się ciała dotknęła, skonała, duszną boleścią rażona. Wszystkie przytomne białogłowy rzuciły się ku niej, aby ją pocieszyć i podnieść, aliści Sylwestra leżała bez ruchu. Co widząc, gwałtem ją od zwłok oderwać chciały; dopiero wówczas spostrzegły, że jest już martwa. Białogłowy uderzyły w ogromny płacz. Wieść o nieszczęsnem zdarzeniu obiegła wkrótce całe miasto i doszła do uszu męża Sylwestry, który długo płakał, na wszelkie pociechy nieczuły. Poczem opowiedział przytomnym, co zaszło tej nocy między młodzieńcem a jego żoną; dzięki temu podał na jaśnię przyczynę ich śmierci. Przybrano tedy ciało młodej kobiety w stosowne szaty i położono je obok ciała jej kochanka. Później w wspólnej mogile zwłoki pogrzebiono. Miłość nie mogła kochanków połączyć, za to śmierć nierozerwalnemu i wiecznemi więzami ich sprzęgła.
Neinfile opowieścią swoją powszechne współczucie dla nieszczęśliwych kochanków wzbudziła. Król, przypomniawszy sobie o przywileju Dionea i wiedząc, że już wszyscy tego dnia opowiadali, zaczął sam w te słowa:
— Miłe damy! Chcę wam opowiedzieć nowelę, w której rzecz idzie także o nieszczęśliwych kochankach i która równą litość w was wzbudzić powinna.
Wiedzcie tedy, że zgodnie z prowansalskiem podaniem, przed dawnemi czasy żyło w Prowancji dwóch rycerzy, posiadających wasali i zamki. Jednego z nich zwali Wilhelmem z Roussillonu, drugiego Wilhelmem Guardastagno. Ci dzielni rycerze w ścisłej przyjaźni żyli. Na wszystkie turnieje zjawiali się razem, jednako odziani i z jednaką na tarczy dewizą. Zamki ich o dziesięć mil od siebie oddalone były. Wilhelm z Roussillonu posiadał wielce urodziwą żonę. Guardastagno nie bacząc na wierną przyjaźń, łączącą go z Wilhelmem z Roussillonu, zakochał się niezmiernie w jego żonie i ze wszystkich sił starał się afekt swój jej wyrazić. Dama, znająca go, jako dzielnego i szlachetnego rycerza, zapłonęła doń równą miłością tak, iż nikogo droższego odeń na świecie dla niej nie było. Po niejakim czasie tedy wzajemnością miłości cieszyć się poczęli. Chocia ostrożnie sobie poczynali, przecie przed Wilhelmem z Roussillonu ukryć się nie zdołali. Ów tak wielkim gniewem się zapalił, że cała jego dawniejsza miłość dla Guardastagna w śmiertelną się przemieniła nienawiść. Ukrył jednak staranniej nienawiść swoją, aniżeli kochankowie miłość i, postanowiwszy zabić Wilhelma, czekał stosownej pory. Gdy tedy Roussillone takie zamysły w duszy piastował, zdarzyło się, że wielki turniej obwołany został. Wilhelm natychmiast uwiadomił o tem Guardastagna i kazał mu powiedzieć, że, jeśli chce, niechaj przyjeżdża do niego, a wówczas naradzą się, czy i w jaki sposób na turniej się udać. Guardastagno odpowiedział z radością, że następnego dnia przybędzie na wieczerzę do zamku przyjaciela. Roussillone postanowił wówczas zamysły swoje w czyn wcielić. Uzbroił się, wsiadł na konia i w towarzystwie sług swoich podążył na miejsce, oddalone od jego zamku o milę drogi; tam ukrył się w lesie koło drogi, którą miał przejeżdżać Guardastagno. Poczekawszy kęs czasu, ujrzał Guardastagna, nadjeżdżającego bez broni, z dwoma bezbronnymi sługami. Widać było, że niczego nie podejrzewa, ani nie obawia się.
Gdy Wilhelm zbliżył się do miejsca zasadzki, Roussillone z wściekłością rzucił się na niego i, krzyknąwszy „Giń, zdrajco“, przebił go lancą na wylot. Guardastagno, nie mając możności nie tylko bronić się, ale choćby jedno słowo wymówić, zwalił się z konia, lancą przeszyty, i wkrótce ducha wyzionął. Słudzy jego, nie starając się nawet dowiedzieć, kto był mordercą ich pana, zawrócili konie i pomknęli do zamku z powrotem.
Roussillone zsiadł z rumaka, otworzył nożem pierś Guardastagna i własnemi rękoma serce mu z piersi wyrwał. Poczem owinął je w chorągiewkę od kopji i powierzył je słudze, któremu najściślejszą tajemnicę zachować przykazał. Po chwili wsiadł na konia i późną nocą do domu powrócił. Żona jego, wiedząc, że Guardastagno ma przybyć na wieczerzę, czekała nań z niecierpliwością. Zadziwiona, że kochanka jeszcze dotąd niema, rzekła do męża:
— Dlaczego Guardastagno dotąd nie przybył?
— Dał mi znać, że przed jutrem przybyć do nas nie może — odparł Wilhelm.
Wiadomość ta nieco zatrwożyła damę. Roussillone, zsiadłszy z rumaka, przywołał kucharza i rzekł:
— Weź to serce dzika, którego ubiłem i przyrządź z niego najsmakowitszą potrawę, jaką tylko umiesz. Gdy nakryją do stołu, przyślij ją na srebrnym półmisku.
Kucharz wziął serce, posiekał je, przyprawił sosem i, przyzwawszy na pomoc cały swój kunszt, wyborną potrawę przygotował. Wilhelm siadł do wieczerzy pospołu z żoną. Podano potrawy, aliści Wilhelm jadł mało, bowiem myśli jego były zbyt zajęte zbrodnią, którą popełnił. Wreszcie zjawił się na stole srebrny półmisek. Rycerz, nie tknąwszy potrawy, podsunął ją żonie swojej i zalecił, jako rzecz wyborną. Dama, przy dobrym apetycie będąca, zjadła całą potrawę, chwaląc ją, jako bardzo smakowitą.
Pan Wilhelm, ujrzawszy to, rzekł:
— Jakże ci smakowała ta potrawa, droga żono?
— Bardzo — odparła dama.
— Nie dziwię się temu — rzekł rycerz — cóż to bowiem dziwnego, dalipan, że w tem, co za życia ponad wszystko miłem ci było, po śmierci znajdujesz upodobanie.
Dama, zadumała się przez chwilę nad temi zagadkowemi słowami, a potem spytała:
— Cóż zatem do zjedzenia mi daliście?
— Zjadłaś — odparł rycerz — serce pana Wilhelma Guardastagno, którego miłowałaś, wiarołomna niewiasto! Nie wątp o prawdzie tego, co ci powiadam, sam bowiem własnemi rękoma przed kilku godzinami z piersi mu je wydarłem.
Nie trza mówić nawet, jaka była rozpacz damy, gdy usłyszała straszną wieść o człeku, którego ze wszystkich sił miłowała.
— Postąpiliście nie jak rycerz, lecz jak zdrajca i łotr — rzekła. Guardastagno mnie nie niewolił, a jeśli uczyniłam go panem mego serca i przez to ujmę ci uczyniłam, to mnie, a nie jego kara za to dosięgnąć była powinna. Bóg nie zwoli jednak, abym po spożyciu tak szlachetnej potrawy, jak serce pana Wilhelma Guardastagno, inny pokarm kiedykolwiek do ust wziąć miała.
To rzekłszy, wstała od stołu, podeszła do okna i rzuciła się z niego na ziemię. Okno to tak wysoko nad ziemią się znajdowało, że dama nie tylko zabiła się, ale i pogruchotała na drobne części.
Rycerz przeraził się niezmiernie i pojął, że źle uczynił. Obawiając się zemsty ludu i grabiego Prowancji, kazał osiodłać rumaki i w świat wyruszył. Nazajutrz rano wieść o smutnem zdarzeniu rozniosła się po całej okolicy. Ciała Wilhelma Guardastagno i jego damy odniesiono do kościoła, a potem powierzono je ziemi wpośród niezmiernego płaczu wszystkich przytomnych. Na głazie wyryto wiersze, które wiadomemi czyniły ich imiona i przyczynę ich zgonu.
Teraz jeno Dioneo miał jeszcze opowiadać. Nie czekając na rozkaz króla, zaczął w te słowa:
— Smutne dzieje nieszczęśliwych kochanków, które przedmiot poprzednich opowieści stanowiły, dość mnie i was, drogie damy, rozrzewniły, dlatego też postanowiłem koniec im położyć. Chwała Bogu, te płaczliwe historje już swój kres znalazły, ja zasię nie myślę ich liczby jeszcze i moją opowieścią pomnażać. Opowiem wam wesołą i miłą historję, która aby dobrym zwiastunem dla jutrzejszego dnia była.
Wiadomo wam zapewnie, że w Salerno żył niedawno znakomity medyk, Mazzeo della Montagna zwany. Do lat szedziwych przyszedłszy, ożenił się on z piękną i młodą dzieweczką, także z Salerno pochodzącą. Hołubił troskliwie młodą żonę, obdarzał ją drogocennemi szatami, klejnotami i wszystkiem, co niewieściej próżności może być drogie, tak iż pyszniła się bardziej, niż jakakolwiek inna w mieście białogłowa. Jedno tylko nie po myśli jej było: często ziębła w łożu nocą, mąż bowiem nie starał się o jej należyte okrycie. I jak sędzia Ricciardio da Chinzica, który żoną swoją świętami durzył, tak Mazzeo della Montagno wmawiał w swoją żonę, że po każdej nocy rozkoszy, Bóg wie, jak długiego odpoczynku dla nabrania nowych sił potrzeba. Plótł jej przytem siła różnych bzdur, które młodej białogłowie niezbyt do smaku przypadały. Żona pana Mazzea, niewiasta zabiegliwa i rozsądna, postanowiła dla oszczędzenia zapasów domowych, u innych ludzi się pożywić. Jęła się przeto przyglądać pilnie różnym młodzieńcom i wreszcie wybrała jednego, na którym oparła wszystkie swoje nadzieje, tęsknoty i całe szczęście swoje. Młodzieniec, spostrzegłszy to, równe upodobanie w niej znalazł i zwrócił ku niej całą miłość swoją. Zwano go Ruggierem da Jeroli; chociaż z szlachetnego pochodził rodu, wiódł jednak żywot tak występny i plugawy, że wkońcu, nie ostało mu ani jednego krewniaka lub przyjaciela, któryby go znać i widywać pragnął. Po całem Salerno o jego wszeteczeństwach słuchy chodziły. Aliści dama nie wiele dbała o sądy ludzkie, bowiem Ruggieri przypadł jej do serca, dzięki innym swoim przymiotom. Za pośrednictwem służki umówiła się z nim na schadzkę. Gdy się na osobności znaleźli i już pragnieniom swoim folgę dali, dama poczęła strofować Ruggieri za jego dotychczasowy, wielce plugawy sposób życia i błagać go, aby dla jej miłości na przyszłość się odmienił. Dla ułatwienia mu zasię poprawy, wspomagała go raz większą, to znów mniejszą sumą pieniędzy. Gdy kochankowie tak w tajności szczęściem się swojem cieszyli, zdarzyło się, że medyk miał opatrzeć chorego, którego cała noga była w ranach. Zbadawszy go, doktór oświadczył jego krewniakom, że trza z nogi wyjąć nadpsutą kość, gdyż innej rady niemasz. Gdy się rzecz w odwłokę poda, to trzeba będzie albo odjąć mu całą nogę, albo też chory umrze. Jeśli zaś kość się wyjmie to, ani chybi, chory do zdrowia powróci, chocia i ręczyć za to nie sposób. Niechaj zatem krewniacy dobrze to wszystko zważą! Krewniacy zgodzili się na medyczny zabieg: doktór, wiedząc, że chory zabiegu tego nie wytrzyma bez dania mu usypiającego środka, wstrzymał się do wieczora, a za dnia zabrał się do przygotowania pewnego napoju, tą cnotą obdarzonego, że po wypiciu go chory w tak twardy sen wpadał, iż można go było krajać, bez obawy o jego przebudzenie się. Przyrządziwszy ten napój, doktór postawił go na stole w swojej komnacie, aliści nie uprzedził nikogo, jaka jest jego właściwość. Wieczorem, gdy doktór już do chorego miał się udać, przysłali po niego jego przyjaciele z Malfi, którym nijak odmówić nie mógł. W mieście tem, w czasie bójki, siła ludzi okrutnie poraniono. Dlatego też medyk odłożył zabieg do następnego dnia, sam zasię w barce do Malfi pospieszył. Żona jego, wiedząc, że na noc do domu nie wróci, zaraz uwiadomiła o tem Ruggieri. Gdy kochanek przybył, zamknęła go w swojej komnacie, czekając aż domownicy spać się pokładą. Ruggieri, czekając na damę, poczuł silne pragnienie, być może ze znużenia albo też dlatego, że jadł jakąś płoną potrawę. Spostrzegłszy napój, przygotowany dla chorego, pomyślał, że jest to woda, schwycił przeto butelkę i zawartość jej do ostatniej kropli wypił. Po chwili nieodparty sen go zmorzył, tak iż zwalił się na skrzynię, jak kłoda.
Gdy się w domu uciszyło, dama weszła do komnaty, a znalazłszy uśpionego Ruggieri, po cichu budzić go poczęła. Aliści wysiłki jej próżne były, bowiem Ruggieri nie drgnął nawet i słowa nie wymówił. Wówczas dama, nieco zatrwożona, trąciła go silniej i rzekła: „Wstawaj, śpiochu. Jeśliś chciał się wyspać, trzeba było w domu pozostać“. Ruggieri, silnie potrząśnięty, zwalił się z skrzyni na ziemię bezwładnie, nie dając najmniejszej życia oznaki. Przerażona dama poczęła go trząść, tarmosić, szczypać za nos i ciągnąć za brodę, wszystko napróżno jednak, bowiem Ruggieri spał, jak zabity. Wówczas dama, tknięta myślą, że Ruggieri umarł, chwyciła się ostatecznego środka i zapaloną świecą przypiekać go poczęła; ale gdy i to nie pomogło, nie wątpiła już o śmierci kochanka. Nie trza nawet mówić, jak się tem strapiła; nie śmiąc krzyczeć, jęła płakać pocichutku i gorzko na swoją dolę się żalić. Po chwili, uspokoiwszy się nieco, postanowiła, dla uniknięcia wielkiej hańby, pozbyć się nieboszczyka z domu. Ponieważ sama tego dokonać nie mogła, wezwała służkę i, opowiedziawszy jej o wszystkiem, o radę ją poprosiła. Służka wielce zadziwiona, poczęła szarpać i szczypać młodzieńca, aliści widząc, że jej wysiłki żadnego nie odnoszą skutku, oświadczyła, że, ani chybi, umarł i że należy ciało z domu usunąć.
— Gdzież jednak zwłoki położymy? — zapytała dama. Gdy je jutro ludzie obaczą, zaczną podejrzewać, że z naszego domu wyniesione zostały.
— Madonno — rzekła służka — dzisiaj wieczorem widziałam przed warsztatem stolarza, znajdującym się naprzeciw naszego domu, skrzynię. Jeśli jej jeszcze dotąd nie zabrano, przyda nam się ona wielce. Chocia skrzynia jest dość mała, przecie wepchniemy w nią ciało, któremu uprzednio kilka ciosów nożem zadać trzeba. Któż będzie mógł przypuścić, że je właśnie od nas wyniesiono, a nie skądinąd? Wszyscy wiedzą, że Ruggieri był zawołanym był hultajem, pomyślą, że jakiś wróg go zabił, a potem w tej skrzyni ukrył.
Dama pochwaliła radę służki, nie zgodziła się jeno na zadanie trupowi ciosów nożem. Za żadne skarby świata przystać na to nie chciała. Później poleciła służce zobaczyć, czy skrzynia jeszcze na swojem miejscu stoi. Służka przyniosła odpowiedź twierdzącą, a potem, jako rosła i silna dziewczyna, wzięła zwłoki Ruggieri na plecy. Dama wyszła przed dom, aby obaczyć, czy nikogo w pobliżu niema; później obie zbliżyły się do skrzyni, wepchnęły w nią ciało i wieko zawarły. Niedaleko od domu medyka mieszkało dwóch młodzieńców, zajmujących się lichwą. Zauważywszy skrzynię, umyślili ją ukraść, jeśli tylko stolarz przed nocą jej nie zabierze, chcieli bowiem zaradzić brakowi sprzętów w swojej komnacie. Skoro tedy północ minęła, wyszli pocichu z domu i, znalazłszy skrzynię, nie mieszkając ją porwali, chociaż dziwnie ciężką im się być wydała. Zanieśli ją do domu i postawili obok komnaty żon swoich, nie bawiąc się zbytnio jej oglądaniem. Potem na spoczynek się udali. W tym czasie Ruggieri spał krzepkim snem. Jednakoż ziele powoli siłę swoją traciło, tak iż młodzieniec obudził się przed świtem. Chociaż jednak sen go już opuścił, pozostało mu niejakie odurzenie, którego nie tylko przez noc, ale i przez wiele dni następnych pozbyć się nie mógł. Rozwarł szeroko oczy, aliści nic nie widząc dokoła, począł rękoma macać. Dorozumiawszy się, że w jakiejś skrzyni się znajduje, rzekł do siebie: „Co to ma znaczyć? Gdzież ja jestem? Czy śpię, czy też obudzony jestem? Przypominam sobie, że wieczorem bawiłem w komnacie mojej kochanki, a teraz zdaje mi się, że jestem w jakiejś skrzyni zamkniony. Cóż to ma znaczyć? Może doktór powrócił albo może coś niespodziewanego zaszło tak, iż jego żona musiała mnie tu śpiącego ukryć. Ani chybi tak być musi“. Do tej myśli przyszedłszy, dech w sobie zaparł i jął nadsłuchiwać, czy czegoś nie usłyszy. Gdy jednak przez czas dłuższy najgłębsze milczenie trwało, a jemu od leżenia w ciasnej skrzyni bok, na którym się opierał, wielce doskwierać począł, chciał się Ruggieri na drugą stronę przewrócić; tak się jednak niezręcznie i gwałtownie poruszył, że, uderzywszy z całej siły o ścianę skrzyni, zachwiał nią, a później ją z strasznym hukiem przewrócił. Rumor ten obudził śpiące w pobliżu kobiety, które z wielkiej trwogi oniemiały i leżały, milcząc, jak martwe. Ruggieri sam także upadkiem skrzyni niepomału się przeraził, ujrzawszy jednak, że wieko się otworzyło, nie mieszkając, wylazł z swojej klatki, nie chciał bowiem, aby go we wnętrzu zdybali. Na niewiele jednak mu się to przydało, nie wiedział bowiem, gdzie się znajduje; idąc po omacku, szukał jakichś schodów lub drzwi, przez które mógłby umknąć i co chwila potrącał o sprzęty, stojące w komnacie.
Białogłowy, usłyszawszy, że ktoś po komnacie chodzi, spytały wreszcie:
— Kto tam?
Ruggieri, słysząc nieznajome mu głosy, nie odpowiedział. Wówczas białogłowy poczęły wołać na swoich mężów, aliści ci, po długiem czuwaniu tej nocy, spali krzepkim snem i niczego nie słyszeli. Przerażone niewiasty wyskoczyły z łóżek i podbiegły do okna, wołając:
— Złodzieje, złodzieje!
Na ten krzyk obudzili się sąsiedzi, którzy wprost z ulicy a takoż przez dach do domu lichwiarzy się dostali. Wreszcie i gospodarze oczy otwarli. Ruggieri, spostrzegłszy, że znajduje się w całkiem nieznanem mu miejscu, z zadziwienia przytomność utracił i uciekać nawet nie próbował. Schwytano go też zaraz i oddano zbirom wielkorządcy, którzy także na ów wrzask przybiegli. Zbiry przywiedli Ruggieri do sędziego, który, znając go, jako wielkiego wszetecznika, natychmiast na pytki wziąć go rozkazał. Młodzieniec, bólem okrutnym przymuszony, wyznał, że wszedł do domu lichwiarzy w zamiarze okradzenia ich. Wówczas sędzia na powieszenie go skazał.
Na drugi dzień po całem Salerno gruchnęła wieść, że Ruggieri w domu lichwiarzy na gorącym uczynku kradzieży przychwycony został. Żona doktora i służka, usłyszawszy o tem, w takie osłupienie popadły, iż prawie uwierzyć były skłonne, że wszystko, co zeszłej nocy zaszło, nie prawdą ale snem było. Krom tego damę prawie do szaleństwa przywodziła myśl o grożącej jej miłośnikowi śmierci. W tym czasie powrócił z Malfi medyk, który natychmiast po powrocie, kazał sobie podać przygotowany napój, chciał się bowiem do chorego udać. Ujrzawszy pustą flaszę, jął krzyczeć w gniewie, że w domu nijakiego ładu niemasz. Żona jego, inne troski mająca na głowie, odparła:
— Przeczże to dla rzeczy tak błahej podobny gwałt podnosisz? Wielce mi ważna sprawa, że woda rozlana została! Zaliż nie wystarczy tej wody, co jest na świecie!
— O głupia białogłowo! — zawołał doktór — mniemasz więc, że to zwykła woda była? Muszę ci rzec, że w wielkim błędzie jesteś, był to bowiem napój, który choremu na sen zadać chciałem.
Dama, słowa te usłyszawszy, pojęła odrazu, że Ruggieri tej wody napić się musiał, dzięki czemu do nieboszczyka stał się podobien. Odrzekła tedy swemu mężowi:
— Nie wiedziałam o tem wcale, ale możecie przecie nowy napój przygotować!
Po chwili powróciła służka, którą dama wysłała, aby o Ruggierim języka zasiągnęła i rzekła:
— Madonno, wszyscy już Ruggieri opuścili! Jak się dowiedziałam, dotąd żaden krewniak ani przyjaciel oń się nie upomniał, tak iż wasz kochanek znikąd pomocy oczekiwać nie może. Pospolicie sądzą, że kat go jutro obwiesi. Posłuchajcie mnie teraz uważnie, zdaje mi się bowiem, że odgadłam, jakim sposobem Ruggieri u lichwiarzy mógł się znaleść. Rzecz się tak miała: — Znacie zapewnie stolarza, przed którego drzwiami stała skrzynia? Owóż przed chwilą widziałam stolarza, sprzeczającego się zawzięcie z jakimś człekiem, który był, ani chybi, właścicielem skrzyni. Człek ten domagał się zapłaty za skrzynię, stolarz zasię twierdził, że jej nie sprzedał, bowiem mu ją tej nocy ukradziono.
— Łżesz niegodnie — zawołał wówczas właściciel skrzyni — widziałem ją bowiem w domu dwóch lichwiarzy tej nocy, gdy Ruggieri pochwycono. Mówili mi sami, żeś im ją sprzedał.
— Tedy oni kłamią, a nie ja — odparł stolarz — nigdy im jej bowiem nie sprzedawałem; musieli mi ją ukraść tej nocy.
To rzekłszy, stolarz pospołu z właścicielem skrzyni udali się do domu lichwiarzy, ja zasię przybiegłam tutaj. Dowodnie z tej rozmowy widać, jakim sposobem Ruggieri mógł się do ich domu dostać. Pojąć jeno nie mogę, jak mu się zmartwychwstać udało.
Dama wiedziała już dobrze, co ma myśleć o całem zdarzeniu, dlatego też powtórzyła służce zaraz słowa doktora. Potem poczęła ją zaklinać, by ratowała Ruggieri od niechybnej śmierci, aliści w ten sposób, by jej cześć szwanku nie doznała. Wówczas służka obiecała, że uczyni wszystko, co w jej mocy się okaże, niechaj tylko dama nauczy ją pierwej, jak ma postąpić. Dama, czując nóż na gardle, ułożyła naprędce stosowny plan i służkę szczegółowie weń wtajemniczyła.
Dziewczyna udała się, nie mieszkając, do doktora i rzekła doń z płaczem:
— Ach, panie, błagam was o przebaczenie, bowiem srodze wobec was zawiniłam.
— Jakaż to wina? — spytał doktór.
— Znacie wszak młodzieńca Ruggieri de Jaroli? Upodobał mnie sobie i wszystkiemi siłami, łask i gróźb nie szczędząc, starał się mnie nakłonić k‘temu, abym jego kochanką została. Dowiedziawszy się wczoraj, że was nie będzie w domu, to na mnie wymógł, żem go do swej komnaty wpuściła. Nagle pić mu się zachciało; nie wiedziałam, skąd wody lub wina dostać, nie chciałam przytem, aby mnie obaczyła żona wasza, która właśnie w przyległej komnacie się znajdowała. Przypomniawszy sobie, że w komnacie waszej widziałam flaszkę z wodą, pobiegłam po nią co tchu; gdy Ruggieri wodę wypił, odniosłam flaszkę z powrotem na dawne miejsce. Wiem, że zawiniłam, któż jednak nie grzeszy czasami? Srogo już za to zapłaciłam, gniew wasz teraz znosząc, a krom tego wiedząc, że Ruggieri głowę położyć może. Błagam was przeto, przebaczcie mi i pozwólcie mi Ruggieri ratować.
Doktór, chocia rozgniewany, nie mógł się wstrzymać od śmiechu i rzekł żartobliwie:
— Jeśliś komu na złość uczyniła, to chyba samej sobie, bowiem miast dzielnego towarzysza, miałaś w łożu jednego z braci śpiących. Idź teraz i ratuj swego miłośnika od postronka, a na przyszłość nie waż się go do domu sprowadzać, bowiem rozprawię się wówczas z tobą za wszystkie twoje sprawki. Służka rada, że pierwszy wybieg tak jej się udał, pobiegła, nie mieszkając, do więzienia i tyle na strażniku wymogła, że pozwolił się jej z Ruggieri obaczyć. Wyjaśniwszy pokrótce Ruggieri, co sędziemu powiedzieć winien, sama co rychlej do sędziego pospieszyła. Ów, obaczywszy świeżą i piękną dziewczynę, dał poznakę, że chciałby bliżej jej przymioty poznać, czemu młódka nie sprzeciwiła się wcale dla dobra sprawy. Gdy się to przedwstępne badanie skończyło, rzekła:,br>
— Uwięziliśmy, panie, Ruggieri da Jeroli za kradzież, popełniając przez to wielką niesprawiedliwość. Później opowiedziała mu całą historję od początku do końca, a więc, jak swego miłośnika do domu doktora wwiodła, jak przez niewiadomosć dała mu napoju na sen i jak, za umarłego go poczytując, w skrzyni go ukryła. Powtórzyła także rozmowę stolarza z właścicielem skrzyni, z której dowiedziała się, jakim sposobem Ruggieri do domu lichwiarzy się dostał.
Sędzia pojął odrazu, że nie trudno będzie dojść, azali jej słowa są prawdą rzetelną. Naprzód wybadał doktora, czy sprawa z napojem w samej rzeczy tak się miała, później, przyzwawszy stolarza, właściciela skrzyni i lichwiarzy uznał, że skrzynia ukradziona i w nocy do domu przeniesiona została. Wreszcie posłał po Ruggieri i zapytał go, gdzie ostatni wieczór spędził? Ruggieri odparł, że nie wie o tem i że to tylko sobie przypomina, iż przybył do służki doktora Mazzeo, w zamiarze spędzenia z nią nocy; potem, gdy mu się pić zachciało, napił się wody; co się dalej stało, nie wie, krom tego, że ocknął się w skrzyni w domu lichwiarzy.
Sędzia, słów Ruggieri wysłuchawszy, mało się nie rozpukł ze śmiechu i kazał sobie kilkakrotnie te zeznania powtórzyć. Poczerni wypuścił Ruggieri z więzienia, uznawszy go za niewinnego, a lichwiarzy za kradzież skrzyni skazał na zapłacenie dziecięciu uncyj złota. Nie trza mówić, jak Ruggieri i jego dama cieszyli się z takiego obrotu sprawy, śmiejąc się ze służki, która radziła pchnąć nożem ciało młodzieńca. Kochankowie żyli jeszcze wiele lat, ciesząc się szczęściem swojej miłości. Pragnąłbym dla siebie podobnego szczęścia, pod tą jednak kondycją, że w skrzyniby mnie nie zamkniono.
Jeżeli poprzednie opowieści tego dnia serca dam smutkiem napełniły, to opowieść Dionea taki śmiech w nich wzbudziła, że o wszystkich smutkach zapomniały.
Król, widząc, że słońce ku zachodowi kłonić się poczyna, zapowiadając kres jego rządów, jął krotochwilnemi słowy przepraszać damy za wybranie tak smutnej do opowieści materji, nieszczęść kochanków dotyczącej. Później podniósł się, zdjął z głowy warzynowy wieniec i wśród powszechnego oczekiwania dam, starających się odgadnąć, kogo królową uczyni, włożył go na złotowłosą głowę Fiammetty z temi słowami:
— Tobie ten wieniec oddaję, wiem bowiem, że żadna z naszych towarzyszek nie potrafi lepiej od ciebie jutro nas rozweselić i rozproszyć smutku, który dzisiaj w sercach naszych zapanował.
Długi, falisty włos Fiammetty spływał wdzięcznie na jej białą, aksamitną szyję, a lica jej jaśniały krasą białych i purpurowych róż. Oczy jej błyszczały, jak źrenice sokoła, a wargi podobne były do rubinów. Wziąwszy wieniec z rąk Filostrata, rzekła z uśmiechem:
— Zgoda, Filostracie! Z chęcią z rąk twoich koronę tę przyjmuję; abyś zasię lepiej zdał sobie sprawę z popełnionej dziś przez siebie winy, rozkazuję, aby każdy przygotował na jutro opowieść o szczęśliwym końcu różnych przeciwieństw, którym zakochani podlegali.
Materja ta wszystkim do gustu przypadła. Poczem nowa królowa, przywoławszy marszałka i obmówiwszy z nim sprawy niecierpiące zwłoki, dała całemu towarzystwu swobodę aż do czasu wieczerzy. Rozeszli się więc wszyscy: jedni udali się do sadu, którego pięknościami nie można się było łatwo przesycić, drudzy poszli drogą ku młynom, inni wreszcie tu i owdzie się przechadzali. Gdy czas wieczerzy nadszedł, zebrali się koło fontanny. Po wieczerzy, zgodnie z obyczajem, pod przewodnictwem Filomeny rozpoczęli śpiewy i tańce. W czasie, gdy Filomena wdzięcznie pląsała, królowa rzekła do Filostrata:
— Nie chcąc odróżniać się czemkolwiek od moich poprzedników, za ich przykładem rozkazuję, aby jakaś pieśń odśpiewana została. Ponieważ zaś przekonana jestem, że twoje pieśni do opowieści twych podobne być muszą, wzywam cię tedy do odśpiewania czegoś, coby ten smutny dzień zakończyło. Filostrato, nie wzdragając się wcale, taką pieśń zaśpiewał:
Dla jakich przyczyn biedne serce moje
Wieczystą skargą na miłość wybucha,
Chcę opowiedzieć. Niech mnie każdy słucha!
Gdy poraz pierwszy spłynęła w mą duszę
Miłość, dla której dziś znoszę katusze
I łzy goryczy wylewam bez końca,
Jaśniejszą była mi od gwiazd i słońca,
I tak radosną, że jej chęciom gwoli
Do najstraszniejszych byłbym gotów kaźni!
Lecz wnet poznałem błąd mej wyobraźni:
To była złuda, która wabi, drażni,
Na to, by strącić w odmęty niedoli.
Tak... Opuściła mnie okrutnie ona,
Choć rajem dla mnie były jej ramiona.
Na głuchą pustkę otwarła mi oczy,
Gdym już cel pragnień miał posiąść uroczy.
Gdym obraz marzeń widział niedaleki,
Nagle odeszła ode mnie na wieki!
Na próżno serce moje krwią dziś broczy.
Inne już w piersiach jej tleje kochanie,
A mnie zostały: rozpacz i wygnanie!
Więc zrozpaczony, smutny i sierocy,
Rzewnemi skargi żalę się wśród nocy.
Wieczną męczarnią trawię się i ginę,
I klnę, niestety, ten dzień i godzinę,
W której ujrzałem jej wdzięki zwodnicze,
I blask dokoła siejące oblicze,
Najpowabniejszą zguby mej przyczynę!
Zbywszy się wiary i nadziei słońca,
Klnie ją ma dusza, od boleści mrąca!
Że już na ziemi jestem, jak przechodzień,
Wie Bóg, co modłów moich słucha codzień;
Niechaj śmierć przyjdzie i litośnym razem
Życie i boleść uciszy zarazem!
Z uśmiechem szczęścia będzie świat żegnała!
Konając, składać będę za to dzięki,
Gdziekolwiek bowiem dusza pójdzie z ciała,
Z uśmiechem szczęścia będzie świat żegnała.
Więc kiedy tylko śmierć mi jedna płuży,
I kiedy wytrwać już nie mogę dłużej,
O ześlij mi ją, Amorze okrutny!
Niechaj wśród nocy jęk i głos mój smutny
Kochankom szczęsnej chwili nie zamąca,
Niech się mą śmiercią cieszy triumfująca,
Ona, dla której tak byłeś rozrzutny,
Że aż dwa serca zapaliłeś dla niej,
Z których tu jedno krwawi się i rani!
O pieśni moja, pieśni w łzach skąpana,
Już niepowtórna, nienaśladowana,
Której żałości nikt udać nie zdoła.
Leć wołać śmierci cichego Anioła!
Powiedz mu, jak mi ciężkie życia brzemię,
Niech miłosiernie spłynie na tę ziemię,
Wysłucha głosu, co błagalnie woła.
I na twe prośby tkliwszy, niż na moje,
W krainę ciszy weźmie nas oboje.
Dla jakich przyczyn biedne serce moje
Wieczystą skargą na miłość wybucha,
Zrozumie każdy, kto mnie dziś wysłucha!
Słowa tej pieśni ukazały, jaki jest stan duszy Filostrata, a takoż wyjaśniły stanu tego przyczyny. Może być, że dama, o której śpiewał, zdradziłaby się rumieńcem na swem licu, gdyby nie cienie nocy, wszystko przysłaniające. Po tej pieśni jeszcze wiele innych odśpiewano, a później, gdy stosowna pora na spoczynek nastała, wszyscy po swoich komnatach się rozeszli.
Już wschód w srebrzystej stanął bieli i słońce promieniami swemi całą naszą półkulę oświeciło, gdy Fiammetta, zbudzona wdzięcznemi śpiewy ptaków, zwiastujących z drzew i krzewów pierwszą dnia godzinę, wstała i resztę towarzystwa obudzić kazała. Zebrawszy się, udali się na przechadzkę. Wesoło gwarząc, przechadzali się po polu, w dolinie leżącem, póki słońce nie stanęło na niebie. Gdy słoneczne promienie żarem tchnąć poczęły, towarzystwo do domu, powróciło, aby pokrzepić się winem i różnych słodyczy skosztować. Potem do obiadu, wszyscy w ogrodzie pozostali. Gdy czas obiadu nadszedł, marszałek wszystko do posiłku przygotował. Na rozkaz królowej zagrano na cytrze i kilka piosenek odśpiewano, a potem towarzystwo ochoczo do stołów zasiadło. Po obiedzie, wedle obyczaju, poczęli tańczyć przy dźwięku instrumentów. Wreszcie królowa wszystkich na spoczynek odpuściła. Niektórzy legli na łoża, inni zasię ostali w ogrodzie, aby różnym rozrywkom się oddawać. Gdy nadeszła godzina dziewiąta, wedle obyczaju, zebrali się koło fontanny. Królowa, pierwsze miejsce zająwszy, spojrzała z uśmiechem na Pamfila i rozkazała mu rozpocząć szereg wesołych opowieści. Pamfilo, posłuszny wezwaniu, zaczął w te słowa:
Miłe damy! Wiele znam opowieści, któremi wesoły dzień dzisiejszy zacząćby było można, ale jedna z nich szczególnie mi do smaku przypada, nie tylko bowiem szczęśliwie się kończy, czego materja naszych opowieści dzisiaj wymaga, lecz i okazuje dowodnie potęgę miłości, którą wielu ludzi, nie wiedzących, co mówią, ośmiela się ganić i przeklinać. Mniemam, że wszyscy, tutaj zebrani, miłują; dlatego też historja moja przypaść im winna do serca.
Z starożytnych kronik wiadomo nam, że na wyspie Cypr żył ongiś człek szlachetnego rodu, zwany Aristippo, z którego mieniem mienie żadnego z jego współziomków w paragon wchodzić nie mogło. Los mu wielce sprzyjał we wszystkiem, krom jednej rzeczy, która mu wiele smutku przyczyniała. Jeden z jego synów, urodą i postacią nad braćmi swymi górujący, miał wielce tępe przyrodzenie i umysł głupkowaty. Młodzieńca tego zwano Galeso. Chocia preceptor starań i trudów, a rodzic pieszczot i plag nie litował, nie sposób go było nauczyć gramatyki i dwornego obejścia. Głos jego pozostał grubym i chrapliwym, a zachowanie, godniejsze bydlęcia, niż człowieka. Dlatego też nazwano go Cimone, co tyle znaczy w tamtejszym języku, ile u nas „bałwan“4 lub „bydlę“. Nieszczęśliwy ojciec płakał gorzko nad losem syna, aż wreszcie, straciwszy wszelką nadzieję uszlachetnienia go, wysłał go na wieś, aby tam z parobkami przestawał, nie chciał bowiem mieć ciągle na oczach ciężkich swoich zmartwień powodu. Cimone wielce się z tego ucieszył, bowiem obyczaje pospólstwa bliższe mu były, niźli obyczaje ludzi polerowanych. Udał się zatem na wieś i tam gospodarstwem się zajął. Pewnego dnia po południu wyszedł z domu z kijem na ramieniu, aby dojrzeć robót w polu. Droga szła przez piękny gaik, który w tej porze roku stał w zieleni. Ani chybi sam los jego krokami kierował. Przechodząc przez łączkę, otoczoną wysokiemi drzewami, obaczył wielce urodziwą, młodą dzieweczkę, śpiącą obok źródła, tchnącego świeżością. Cienka, przezroczysta szata, okrywająca śpiącą dzieweczkę, pozwalała dokładnie rozróżnić jej piękne kształty. Śnieżnej białości okrycie szczelniej ją zasłaniało tylko od pasa do nóg. U stóp jej spoczywały dwie białogłowy i mężczyzna, widać na służbie u niej pozostający. Cimone po raz pierwszy w życiu obaczył kształtne członeczki niewieście; oparty na kiju, w osłupieniu przypatrywał się dzieweczce długo i uważnie. I oto nagle w jego nieokrzesanej duszy, której usilne starania uszlachetnić dotąd nie zdołały, zrodziła się myśl, że dziewczę to jest najpiękniejszą istotą, jaką kiedykolwiek śmiertelny wzrok mógł ujrzeć. Tak myśląc, zważał pilnie wszystkie jej ciała ponęty; podziwiał prześliczne jej włosy, które mu się złotemi wydawały, czoło, usta, nos, szyję i ramiona, w szczególności zaś dziewicze piersi, nie całkiem jeszcze rozwinięte. Przedzierzgnąwszy się nagle z gbura w wielbiciela piękności, jął pragnąć gorąco, aby dzieweczka otworzyła oczy, głębokim snem zamknione. Kilka razy przychodziła nań pokusa obudzenia młódki, aliści, jako że zdała mu się ona od wszystkich białogłów piękniejsza, nie śmiał tego uczynić, ze strachu, że mógłby boginię obrazić. Wiedząc, że niebiańskie istoty mają większe prawo do czci, niźli ziemskie, postanowił zaczekać, aż dzieweczka sama oczy otworzy. To oczekiwanie męczyło go, jednakoż, zatopiony w rozkoszy, nie ruszał się z miejsca. Wreszcie dzieweczka, którą Ifigenją zwano, ocknęła się, podniosła głowę i, obaczywszy Cimone, stojącego przed nią, wielce się zdziwiła i rzekła:
— Czego szukasz, Cimone, w gaju o tej godzinie?
Cimone znany był w tej okolicy każdemu, dzięki swojej urodzie, głupocie i bogactwu swojego ojca. Nie odparł on nic na pytanie Ifigenji, jeno wpatrywał się uparcie w jej oczy, bowiem zdało mu się, że spływa nań z nich jakaś niewymowna słodycz, dotychczas mu nieznana. Dzieweczka spostrzegła to, a obawiając się, aby dzikus od tak osobliwego wpatrywania się w nią nie przeszedł do jakichś nieobyczajnych ruchów, podniosła się, zawołała na służbę swoją i rzekła:
— Bądź zdrów, Cimone!
Cimone jednak, nie chcąc odejść, odparł:
— Pójdę z tobą!
I chociaż młódka, wciąż jeszcze mu niedowierzająca, przystać na to nie chciała, młodzieniec aż do samego domu ją odprowadził. Poczem udał się natychmiast do swego rodzica i oznajmił mu, że pod żadnym warunkiem dłużej na wsi nie pozostanie. Ojcu i krewniakom wielce to nie po myśli było, pozwolili mu jednakoż pozostać w mieście, ciekawi byli bowiem dowiedzieć się, co tak jego gusty odmieniło. Cimone zaś, którego serce żadnemu wpływowi dotąd nieprzystępne, piękność Ifigenji strzałą miłości przeniknęła, w krótkim czasie ojca swego, krewniaków i wszystkich znajomych w zadziwienie wprawił. Naprzód bowiem poprosił ojca, aby dał mu te same stroje i ozdoby, co jego braciom, na co ojciec zgodził się z radością. Potem jął przestawać z młodzieńcami wykształconymi, uczył się od nich obyczajów, i dworności, które szlachetnie urodzonym ludziom, a zwłaszcza kochankom przystoją i w ten sposób, ku powszechnemu zadziwieniu, w krótkim przeciągu czasu nie tylko gramatyki się nauczył, aliści stał się i w filozofji uczniem wielce biegłym. Wszystko to było skutkiem jego miłości do Ifigenji. Wkrótce jego obyczaje z grubych polerowanemi się stały; opanował kunszt śpiewu, stał się zawołanym jeźdźcem i we wszystkich wojennych ćwiczeniach celować począł. Nie będę się tutaj szerzył nad wszystkiemi jego przymiotami, powiem jeno, że i cztery lata nie minęło od dnia, w którym się zakochał, a już młodzieży cypryjskiej wykształceniem i szlachetnemi obyczajami przodował. Cóż rzec będziemy mogli o urodzie damy i o tym Cimone? Ani chybi pomyśleć musimy, że w jego duszy kryły się bogate dary, które zawistna fortuna w najsilniejszych pętach, w małym zakącie jego serca trzymała; dopiero Amor, od fortuny potężniejszy, łańcuchy te rozerwał. Bóg miłości, co budzi drzemiące talenta, rozproszył mgłę i umysł jasnym światłem oświecił, chcąc pokazać, z jakich otchłani może ducha człowieczego wydobyć, aby jego przymioty w niezaćmionym przedstawić blasku. Chociaż Cimone, jak to pospolicie z zakochanymi młodzieńcami się zdarza, w objawach swej miłości do Ifigenji nieraz miarę przechodził, jednakoż ojciec jego wszystko to cierpliwie znosił; owszem, zważywszy, że Amor syna jego z barana na człowieka przemienił, zachęcał go sam do miłości. Młodzieniec przez pamięć, że Ifigenja przy pierwszym spotkaniu Cimonem go nazwała, zatrzymał to imię, zamiast właściwego Galeso. Cimone, pragnąc miłość swoją uwieńczyć, udał się do Cypsea, ojca Ifigenji, aby go o jej rękę poprosić. Aliści Cypseo odparł, że przyrzekł był ją właśnie młodemu rodyjskiemu szlachcicowi, Pasimundowi.
Gdy nadszedł dzień zaślubin, narzeczony przysłał po Ifigenję. Wówczas Cimone rzekł do siebie:
— O Ifigenjo, teraz przyszła stosowna pora, w której dowieść należy, jak cię miłuję. Dzięki tobie człowiekiem się stałem, a jeśli cię teraz posiądę, zaiste za równego bogom się poczytam! Albo będziesz należała do mnie, albo zginę.
Zwoławszy w tajności na naradę kilku przyjaciół, uzbroił okręt, wyruszył na niem na morze i jął oczekiwać na statek, który miał odwieść Ifigenję na Rodos do jej męża.
Tymczasem ojciec młodej dziewczyny, przyjąwszy z wielką czcią wysłańców swego przyszłego zięcia, oddał im Ifigenję, Cimone, czatując na nią, spostrzegł następnego dnia okręt, na którym płynęła. Zbliżywszy się do korabiu, zawołał wielkim głosem:
— Zatrzymajcie się i zwińcie żagle, jeżeli nie chcecie zginąć w głębi morza.
Na ten okrzyk Rodyjczycy porwali za broń i do walki się przygotowali. Cimone zarzucił hak na ich pokład i skoczył nań z odwagą lwa, nie oglądając się nawet, czy kto idzie w jego ślady i nie zważając na liczbę wrogów swoich. Miłość dodała mu sił. Z nożem w ręku rzucił się w sam środek nieprzyjaciół, którzy wokół niego ranni i martwi padali. Wreszcie Rodyjczycy, grozą przejęci, rzucili broń i za zwyciężonych się uznali, błagając Cimone, aby ich wziął w niewolę. Wówczas Cimone rzekł do nich:
— Młodzieńcy! Nie żądza łupu, ani nie nienawiść do was pobudziła mnie k‘temu, że z orężem w ręku tu, na morzu, na was napadłem. To, co jest dla mnie najdrogocenniejszym skarbem łatwie i bez zwady otrzymać mogę. Miłuję Ifigenję, a jeśli siłą z rąk waszych ją biorę, to winien temu jest jej rodzic, który mi jej po dobrej woli dać nie chciał. Stanę się dla niej tem samem, czem chciał być wasz Pasimundo. Oddajcie mi ją i ruszajcie z Bogiem!
Rodyjczycy raczej z konieczności niż z dobrej woli oddali Cimone płaczącą Ifigenję. Cimone, ujrzawszy ją we łzach, zawołał:
— Nie trap się, najmilsza! Jestem twoim Cimone, który wytrwałą miłością swoją więcej praw do ciebie zyskał, niźli Pasimundo, dzięki obietnicy rodzica twego. Poczem, nie tknąwszy nic z własności Rodyjczyków, rozkazał przeprowadzić dzieweczkę na swój pokład i odpłynął.
Cimone, niezwykle uradowany z tak drogocennej zdobyczy, ze wszystkich sił starał się pocieszyć Ifigenję. Potem zwołał na radę towarzyszów swoich i spytał, azali bezpiecznie będzie na Cypr powrócić. Wszyscy osądzili, że lepiej będzie ku Krecie się obrócić, gdzie Cimone wielu przyjaciół i znajomych posiadał. Aliści fortuna, która tak łatwie pozwoliła mu owładnąć umiłowaną dzieweczką, nagle niezmierną radość zakochanego młodzieńca w gorzki smutek przemieniła. Nie upłynęły bowiem jeszcze cztery godziny od chwili napaści na rodyjski korab, gdy nastąpiła noc, od której Cimone najwyższej, nieznanej mu jeszcze rozkoszy się spodziewał; podniósł się wiatr, niebo się zamroczyło chmurami i całe morze strasznie się poburzyło. Nikt nie wiedział, w którą stronę okręt płynie; marynarze, spełniając swoją służbę, z trudnością na nogach się utrzymywali. Jak głęboko się tem Cimone strapił, mówić nawet nie trzeba. Zdało mu się, że bogowie tylko dlatego jego marzenie spełnili, aby silniej odczuł okropność śmierci, która go dawniej nie straszyła. Towarzysze jego także w głos się skarżyli, ale najżałośniej zawodziła Ifigenja, płacząca i drżącą całem ciałem przy każdem pochyleniu się okrętu. W rozpacznych słowach przeklinała miłość Cimone i wyrzekała na jego zuchwalstwo, twierdząc, że gniew bogów jest przyczyną tej burzy, bowiem bogowie, nie chcąc, aby Cimone wbrew jej woli za małżonkę ją pojął, postanowili naprzód ją życia pozbawić, a potem i jego uśmiercić. Wiatr tymczasem dął z coraz większą siłą, tak iż marynarze całkiem głowy potracili. Gdy tak wszyscy nie wiedzieli dokąd płyną, okręt zbliżył się do brzegów Rodosu. Marynarze, nie domyślając się nawet, że to Rodos i widząc brzeg ziemi, wszelkich wysiłków dokładali, ażeby na ląd się dostać i życie uratować. Los był im przychylny, wiatr zagnał okręt do buchty, do której niedawno zawinął był okręt z Rodyjczykami. Gdy świt nastał i i zorza na niebie błysnęła, towarzysze Cimone ujrzeli okręt Rodyjczyków, stojący od nich nie dalej, jak na strzał z łuku. Na ten widok Cimone przeraził się niewymownie i rozkazał wszelkich sił ku temu dołożyć, aby buchtę opuścić, choćby potem i przyszło zdać się na losy przeciwne, nigdzie bowiem groźniejsze niebezpieczeństwo na nich czekać nie może. Wszystkie ich wysiłki jednakoż daremne były; okrutny wicher dął tak silnie, że nie tylko wyjść im na pełne morze nie dozwolił, ale, mimo rozpacznego oporu, do lądu ich przyparł. Gdy tylko do brzegu się przybliżyli, natychmiast marynarze rodyjscy ich poznali. Kilku z nich pobiegło do pobliskiego grodu, aby uwiadomić młodych panów rodyjskich, którzy już pierwej na ląd wyszli, że Cimone z Ifigenją zostali przygnani burzą do tego samego miejsca, co i oni. Szlachcice rodyjscy, niezmiernie tą wieścią uradowani, zebrawszy gromadę uzbrojonych ludzi, pobiegli na brzeg morski. Tymczasem Cimone i jego ludzie, opuściwszy pokład, postanowili w pobliskim lesie schronienia szukać, aliści pochwycono ich wraz z Ifigenją i do grodu odprowadzono. Pasimundo, na wieść o tem, wniósł skargę przed senat rodyjski. Senat wysłał Lysimacha, będącego w tym roku wielkorządcą Rodosu, z oddziałem żołnierzy, aby Cimona wraz z jego towarzyszami w więzieniu osadził. Takim oto sposobem postradał nieszczęśliwy Cimone ledwie pozyskaną Ifigenję, nie otrzymawszy od niej nic więcej od kilku pocałunków. Ifigenję powitały ze czcią szlachcianki rodyjskie, starając się zatrzeć w jej pamięci wrażenia niewoli i strachu, przeżytego przez nią w czasie burzy, i zajmując się nią troskliwie aż do dnia naznaczonego na zaślubiny.
Pasimundo wielce się o to starał, aby Cimone i jego towarzysze na śmierć skazani zostali, jednakoż szlachta rodyjska, z którą tak łaskawie się był obszedł, wolność jej powracając, nastawała na to, aby życie im darowano, skazując ich jeno na wieczyste więzienie. Cimone z towarzyszami znalazł się tedy w lochu, gdzie wiek swój trawił w rozpaczy, nie mając żadnej nadziei na wyzwolenie. Tymczasem, gdy Pasimundo z przygotowaniami do wesela się spieszył, los, jakgdyby żałując krzywdy Cimonowi wyrządzonej, przyszedł mu z nieoczekiwaną pomocą. Pasimundo miał młodszego brata, imieniem Hormisda, który przez długi czas ubiegał się o rękę pewnej pięknej i szlachetnej dziewicy, Kassandrą zwanej. Ową Kassandrę miłował także Lysimachus; Pasimundo, przygotowując wielkie uroczystości na dzień swych zaślubin, pomyślał, że dla uniknięcia niepotrzebnych wydatków i straty czasu, dobrze będzie jednocześnie z swojem weselem wesele Hormisdy odprawić. Porozumiał się tedy raz jeszcze z rodzicami Kassandry i skłonił ich do tego, iż Hormisdę za zięcia przyjęli, zgadzając się na dopełnienie zaślubin tego samego dnia. Lysimachus, dowiedziawszy się o tem postanowieniu rodziców Kassandry, niszczącem wszystkie jego nadzieje, niepomiernie się strapił; dotychczas bowiem spodziewał się ciągle, że, jeśli Hormisdzie odmówią, to on Kassandrę dostanie. Jednakoż, jako człek wielce roztropny, z gniewem swym się nie zdradził, ale jął rozmyślać nad tem, jakby wykonaniu tych zamysłów przeszkodzić, wreszcie postanowił, że jest tylko jeden środek: porwanie Kassandry. Sprawa ta wydała mu się łatwa, ze względu na godność, jaką piastował.
Po długiej walce dusznej, cześć ustąpiła wreszcie miejsca miłości i Lysimachus postanowił pochwycić Kassandrę, choćby go to i życie kosztować miało. Głowiąc się nad tem, czyją pomoc mógłby tu sobie zapewnić, wspomniał o Cimone, który pospołu z towarzyszami w lochu siedział. Lepszych i wierniejszych pomocników w tym wypadku znaleśćby nie mógł. Najbliższej nocy rozkazał tedy tajnie ich do siebie przywieść i rzekł do nich w te słowa:
— Cimone! Bogowie, rozdzielający łaskawie i hojnie dary swoje między śmiertelników, lubią także często cnotę ich na twarde próby wystawiać. Tych, których w losu niestatkach stałymi i nieugiętymi znajdują, obdarzają nagrodą najwyższą, bowiem uważają ich za zasługujących ze wszechmiar na nią. Dlatego też i ciebie postanowili doświadczyć jeszcze wówczas, gdyś przebywał w domu ojca swego, który, jak słyszę, jest pono wielce bogatym człowiekiem. Naprzód tedy, jak powiadają, serce twoje zapaliło się pragnieniem miłości, która z grubego zwierzęcia w człowieka cię przemieniła; potem nieszczęsnych przygód i więzienia zaznać musiałeś. Bogowie drogą tych doświadczeń uznać pragną, czy duch twój silnym pozostał, takim, jakim był wówczas, gdyś się radował, zdobyczą owładnąwszy. Jeśli jest tak w samej rzeczy, to bogowie gotowi są obdarzyć cię najwyższem szczęściem, o czem chcę cię uwiadomić, abyś już teraz dawne siły ducha w sobie skrzepił. Otóż Pasimundo raduje się teraz z zwycięstwa swego nad tobą i przyspieszyć się stara związek swój z Ifigenją, którą los już raz tobie oddał poto, aby ją ci nagle odebrać. Jak nad tem boleć musiałeś, wiem najlepiej ja, bowiem podobne cierpienia znoszę. W tym samym dniu co ciebie i mnie okrutny los ma spotkać; obaczę Kassandrę żoną Hormisdy, który jest bratem wroga twego. Jeden tylko widzę środek, aby móc do podobnej niesprawiedliwości fortuny niedopuścić: z orężem w ręku porwać musimy umiłowane przez nas białogłowy. Powrócona ci wolność bez Ifigenji wielkiej wartości, jak tuszę, dla ciebie mieć nie może; aliści, gdy na swobodzie się ockniesz, wolność ta przeciwną ci nie będzie, gdy zasię rady się mojej posłuchasz, bogowie ci dopomogą.
Słowa te powróciły Cimone straconą otuchę. Nie namyślając się długo, odparł w te słowa:
— Lysimachu! Nie znajdziesz wierniejszego i mężniejszego pomocnika, niźli ja. Rzeknij mi tylko, co mam uczynić, a obaczysz, że dokonam wszystkiego z nadprzyrodzoną prawie siłą.
— Za trzy dni — rzekł Lysimachus — młode oblubienice mają wstąpić do domu swoich mężów. Wieczorem tedy, ty ze swymi towarzyszami, a ja z oddziałem zbrojnych, wtargniemy do wnętrza domu, porwiemy nasze umiłowane od biesiadnego stołu i uprowadzimy je na okręt, który już tajemnie przygotować kazałem. Kto nam na wstręcie stanąć się odważy, zginie nędznie!
Zamysł ten wielce się Cimone podobał. Powrócił spokojnie do więzienia i jął czekać na dzień oznaczony. Nadszedł wreszcie dzień zaślubin. Zaczęła się wspaniała uczta i cały dom wesołością rozbrzmiewał. Tymczasem Lysimachus wszystko już przygotował. Cimone, jego towarzysze i przyjaciele Lysimacha otrzymali broń, którą pod szatami ukryli. Lysimachus gorącemi słowy do walki ich zagrzał, a potem na trzy hufce podzielił. Pierwszy ostawił w przystani, aby nikt w stosownej chwili na okręt wejść im nie przeszkodził, a z dwoma drugimi do domu Pasimunda wyruszył. Tutaj jeden oddział stanął przed drzwiami na przypadek, gdyby ktoś od wnętrza te drzwi zamknąć się starał, odwrót im odcinając. Nareszcie na czele ostatniego oddziału Cimone i Lysimachus weszli do sali weselnej, gdzie obie oblubienice, otoczone damami, za stołem siedziały. Napastnicy przewrócili stoły, pochwycili swoje umiłowane i natychmiast powierzyli je towarzyszom z rozkazem, aby je na okręt uprowadzili. Białogłowy poczęły płakać i lamentować, goście i służba także krzyk podnieśli, tak iż cały dom wrzawą się napełnił. Cimone i Lysimachus, dobywszy mieczów, przebili się przez tłum gości ku wyjściu. Na schodach rzucił się na nich Pasimundo, który na gwałt podniesiony nadbiegł z ogromną pałką w ręku. Cimone ciął go mieczem tak potężnie przez głowę, że go trupem u nóg swoich położył. Od drugiego ciosu poległ Hormisda, spieszący na pomoc bratu swemu. Ostawiwszy dom, pełen krwi, jęków, skarg i żałoby, nie mieszkając, do przystani się udali. Wprowadziwszy białogłowy na pokład okrętu, odbili od brzegu, bowiem już im tłum zbrojnych zagrażał. Po przybyciu na Kretę Cimone i Lysimachus, serdecznie przez krewniaków i przyjaciół witani, zaślubili damy swoje wśród nieskończonych i świetnych uroczystości. Na Cyprze i Rodosie długo jeszcze chodziły słuchy o ich zuchwałym czynie, który powszechną grozę wywołał. Aliści dzięki poplecznictwu przyjaciół i krewnych, wreszcie winowajcom przebaczono tak, iż Cimone z Ifigenją na Cypr, a Lysimachus z Kassandrą na Rodos powrócili. Tam pospołu z żonami swemi długo jeszcze w szczęściu i w miłości żyli.
Gdy Pamfilo opowieść swoją skończył, królowa wielkiemi pochwałami go obdarzyła, a potem Emilji dalej ciągnąć kazała. Emilja w te słowa zaczęła:
— Zaiste każdy, kto wiele wycierpiał, zasłużył sobie na to, aby cieszyć się szczęściem, które bólem okupione zostało. Ponieważ miłości bardziej się uśmiech szczęścia, niż łza strapienia należy, chętniej tedy wypełnię wolę obecnej królowej, niż jej poprzednika — króla. Wiedzcie zatem, miłe przyjaciółki, że niedaleko od Sycilji znajduje się mała wysepka Lipari, gdzie przed niedawnym czasem żyła młoda dzieweczka niezwykłej urody, córka bogatych ludzi, Konstancją zwana. Miłował ją niejaki Martuccio Gomito, urodziwy, szlachetny i obyczajny młodzieniec. Dzieweczka odpłacała mu równą miłością i tylko wtedy szczęśliwą się czuła, gdy go przy sobie miała. Martuccio, pragnąc ją pojąć za żonę, poprosił jej ojca, aby mu ją dał w stadło, aliści otrzymał odpowiedź, że Konstancja nigdy się nie stanie małżonką ubogiego człeka. Martuccio, srodze strapiony, że z przyczyny ubóstwa nim wzgardzono, postanowił Lipari opuścić. Przed odjazdem przysiągł krewniakom i przyjaciołom, że nie wróci do domu pierwej, zanim się bogatym człowiekiem nie stanie. Poczem, odpłynąwszy od Lipari, począł przy brzegach Berberji korsarstwem się parać, grabiąc każdego, kogo napotkał. Los mu wielce sprzyjał i wszystko jaknajlepiejby było, gdyby zdołał nadmierną swoją chciwość pohamować. Martuccio i jego towarzysze nieukontentowani z nagle nagromadzonych skarbów, pragnęli niezmiernemi bogactwami owładnąć. Pewnego dnia zdarzyło się, że napadli na nich na swych statkach Saraceni, którzy po zaciętej walce w niewolę ich wzięli. W czasie boju wielu towarzyszów Martuccia żywot postradało; okręt Martuccia zatopiony został, on sam zasię uprowadzony do Tunisu i tam do lochu wtrącony. Po Lipari wkrótce poszły słuchy, że Martuccio i wszyscy jego towarzysze śmierć w głębi morza znaleźli. Młoda dzieweczka, odjazdem Martuccia wielce strapiona, na wieść o jego śmierci długo płakała, aż wreszcie postanowiła życia się pozbawić. Ponieważ jednak nie miała odwagi gwałtowną drogą śmierć sobie zadać, wymyśliła tedy nowy sposób samobójstwa. Pewnej nocy, opuściwszy tajnie dom rodzicielski, pobiegła do portu i ujrzała tam barkę rybacką, z masztem, żaglami i wiosłami, których właściciele z sobą nie zabrali. Natychmiast wsiadła na nią, poczem odbiła od brzegu, rozpięła żagle (miała bowiem, jak wszystkie mieszkanki wyspy, niejaką w żeglarstwie biegłość), a znalazłszy się na pełnem morzu, odrzuciła ster i wiosła i na łaskę fal oraz wiatru się zdała. Konstancja była twardo przekonana, że barka, steru i ładunku pozbawiona, albo się przewrócić musi albo też, natrafiwszy na podwodną skałę, roztrzaska się na drzazgi; wówczas ona, choćby się i wówczas ratować chciała, uczynić tego nie zdoła i pożądaną śmierć wreszcie znajdzie. Z tą myślą zarzuciła połę swej szaty na głowę i, gorzko płacząc, ma dnie barki legła. Jednakoż stało się całkiem inaczej, niż przypuszczała. Wiatr się nagle uciszył i fale znacznie spokojniejsze się stały. Łódka, ciągle naprzód zmierzająca, przepłynęła setkę mil i nazajutrz około wieczora znalazła się niedaleko brzegów Tunisu. Przybiła wreszcie do brzegu, niedaleko miasta Suzy. Dzieweczka nie wiedziała nawet, czy znajduje się na pełnym morzu, czy też w bliskości brzegów, nie spodziewając się bowiem żadnego szczęśliwego przypadku, nawet głowy nie podnosiła. Tymczasem właśnie w chwili, gdy barka o brzeg uderzyła, na wybrzeżu znajdowała się uboga białogłowa, żona rybaka, która sprzątaniem sieci zatrudniona była. Ujrzawszy barkę, wielce się zadziwiła, że łódź z rozpiętym żaglem do brzegu dotarła. Mniemając, że rybacy na barce zasnęli, zbliżyła się do niej i wówczas spostrzegła młodą dzieweczkę, we śnie pogrążoną. Poczęła na nią wołać i wstrząsać nią, aż wreszcie po długich zachodach obudzić ją zdołała. Uznawszy po szatach dzieweczki, że musi być ona chrześcijanką, zapytała ją w języku włoskim, jakim sposobem tutaj się znalazła? Konstancja, włoską mowę usłyszawszy, pomyślała, że, ani chybi, wiatr się obrócił i że z powrotem do Lipari ją przygnał. Podniosła się tedy co żywo, obejrzała dokoła, a nie poznając wcale tych stron, spytała białogłowy, gdzie się znajduje.
— Dziecię moje — odparła rybaczka — jesteś niedaleko Suzy w Berberji.
Na te słowa dzieweczka srodze się zmartwiła, że Bóg jej śmierci znaleźć nie dozwolił. Nie wiedząc, co jej dalej czynić należy, usiadła w pobliżu łodzi i gorzko płakać zaczęła. Szlachetna białogłowa, współczująca jej z całego serca, pocieszała ją, jak mogła, aż wreszcie skłoniła ją do tego, że do wnętrza chaty weszła. Tam, uspokoiwszy się znacznie, opowiedziała rybaczce, jakim sposobem w tych stronach się znalazła. Dowiedziawszy się z jej słów, że długo już nic w ustach nie miała, rybaczka dała Konstancji kawałek suchego chleba, rybę wędzoną i szklanicę wody, prosząc ją wymownemi słowy, aby się trochę posilić chciała. Konstancja, przystawszy na jej prośbę, spytała białogłowy, kim ona jest i dlatego włoską mowę pojmuje? Rybaczka odparła, że pochodzi z Trapani, że się zwie Carapresa i że trudni się posługami u rybaków-chrześcijan. Dzieweczka, mimo strapienia swego, usłyszawszy imię Carapresa, co jako dobra zdobycz się wykłada, sama nie wiedząc dlaczego, za dobrą wróżbę je wzięła i w ścieśnionem swem sercu niejaką nadzieję poczuła tak, iż pragnienie śmierci zmniejszyło się nieco. Nie odkrywając rybaczce, kim jest i skąd pochodzi, jęła ją zaklinać, aby nad młodością jej się ulitowała i poradziła jej, co ma uczynić, aby ochronić się od niebezpieczeństw, które jej tutaj zagrażać mogą. Carapresa, wielce szlachetna białogłowa, nie odpowiedziała jej nic na to, pobiegła jeno żywo, aby zebrać pozostawione na brzegu sieci, a po powrocie owinęła ją w płaszcz i do Suzy zawiodła. Gdy do miasta weszły, rzekła w te słowa:
— Zawiodę was, pani, do domu pewnej zacnej Saracenki, która mi już nieraz znaczne usługi okazywała. Jest to szedziwa białogłowa o miłosiernem sercu. Poproszę ją, aby nad wami pieczę miała. Upewniona jestem, że przyjmie was, jak córkę rodzoną. Wy zaś starajcie się z wszystkich sił o pozyskanie jej względów, w czem oby Bóg dopomóc wam raczył!
Poczciwa rybaczka uczyniła tak, jak rzekła. Stara Saracenka, wysłuchawszy opowieści rybaczki, spojrzała bacznie na Konstancję, rozpłakała się, pocałowała ją w czoło, a potem wzięła ją za rękę i wprowadziła do swego domu, w którym żyła pospołu z wieloma białogłowami. Białogłowy te zajmowały się rzemiosłem, wyrabiając różne przedmioty z liści palmowych i jedwabiu. Konstancja po kilku dniach przyswoiła sobie ich kunszt, tak iż mogła w wspólnych pracach udział przyjmować. Gospodyni i jej towarzyszki osobną przychylnością i miłością ją obdarzały. Dzięki ich pomocy młódka wkrótce miejscowej mowy się nauczyła. Tak tedy dzieweczka, którą w Lipari już jako umarłą opłakano, w Suzie żyła. W tym czasie królem Tunisu był niejaki Mariabieda. Zdarzyło się, że pewien wielce bogaty młodzian, imieniem Granata, posiadający znaczne skarby i potężnych krewniaków, jął się o koronę Tunisu ubiegać. Stanąwszy na czele ogromnego wojska, wyruszył do Tunisu, aby prawego władcę wygnać i cesarstwem jego owładnąć. Wieść o tem doszła do Martuccia Gomito, który w więzieniu wiek swój trawił. Znając arabską mowę i wiedząc, że król Tunisu wielką armję dla obrony kraju zbiera, rzekł do jednego ze straży:
— Gdybym mógł mówić z królem, dałbym mu jedną radę, dzięki której, jak tuszę, zostałby w tej wojnie zwycięscą.
Strażnik więzienny powtórzył te słowa swemu dowódcy, a ten o wszystkiem królowi doniósł. Król rozkazał Martuccia sprowadzić i zapytał go, jakiej rady chce mu udzielić?
— Panie — odparł Martuccio — przebywając oddawna w waszych stronach, dobrze wasz sposób wojowania zważyłem, który na tem się zasadza, że największe znaczenie, jako głównej siły waszej, łucznikom przypisujecie. Dlatego też niewątpliwą rzeczą mi się wydaje, że, jeśli u wrogów waszych strzał zabraknie, podczas gdy wy będziecie ich mieli do zbytku, zwycięstwo wam w udziale przypadnie.
— Ani chybi — odparł król. — Ale jak to sprawić?
— Łatwie to uładzić można — rzekł Martuccio — i zaraz wam, panie, stosowny środek przedstawię. Należy łuczników waszych opatrzyć w łuki z daleko cieńszą cięciwą od używanej zwyczajnie. Wszystko to trzeba w głębokiej tajności zachować tak, aby nieprzyjaciel o niczem się nie dowiedział, w przeciwnym razie bowiem, mógłby grożącemu mu niebezpieczeństwu zaradzić. Gdy już zastępy wrażych łuczników cały zapas swoich strzał wystrzelają, a wasi łucznicy także już bez pocisków zostaną, jedni i drudzy będą musieli wówczas podnosić strzały, co z przeciwnej strony wypuszczone zostały. Aliści nieprzyjaciele waszych strzał użyć nie będą mogli, ponieważ cienkie karby w grube cięciwy łuków wprawić się nie dadzą, podczas gdy wasi łucznicy łatwie nieprzyjacielskiemi strzałami prażyć będą mogli. Wojska wasze, panie, będą miały tedy obfitszy zapas pocisków, kiedy wróg swój już wyczerpie.
Król, który był wielce mądrym człowiekiem, pochwalił radę Martuccia i zastosował się do niej, dzięki czemu walne zwycięstwo nad nieprzyjacielem odniósł. Martuccio, szczególne jego względy pozyskawszy, na wysoki stopień dostojności się wzniósł i stał się bardzo bogatym człekiem. Słuchy o jego fortunie po całym kraju poszły. Wreszcie i Konstancja, która tak długo Martuccia za umarłego poczytywała, dowiedziała się, że kochanek jej żyje. Miłość do niego, która już w jej sercu ostygła nieco, nowym i gwałtowniejszym jeszcze płomieniem się zapaliła, budząc zarazem wszystkie jej umarłe nadzieje. Młódka postanowiła odkryć wszystko Saracence, w domu której schron znalazła.
Oświadczyła jej tedy, że do Tunisu udać się zamierza, aby nacieszyć swe oczy widokiem tego, o którego niezwykłych losach dowiedziała się niedawno. Saracenka zamysł jej pochwaliła; czując do młódki afekt macierzyński, wsiadła z nią pospołu na okręt i do Tunisu się udała. Po przybyciu na miejsce, zatrzymały się w domu jednej z krewniaczek Saracenki. Konstancja natychmiast wysłała Carapresę, aby zasięgnęła wieści o Martucciu. Staruszka wnet dowiedziała się, że Martuccio pośród wielkich dostatków żyje. Wówczas Konstancja poprosiła ją, aby sama do Martuccia się udała i oznajmiła mu, że jego kochanka do Tunisu przybyła. Staruszka, stanąwszy przed obliczem młodzieńca, tak rzekła:
— Martuccio, jeden z dawnych sług twoich, który przybył z Lipari i stanął w moim domu, pragnie w tajności z tobą pomówić. Nie żywiąc do nikogo ufności, przybyłam do cię sama, aby ci o tem oznajmić.
Martuccio za tę uprzejmość stosowny dank jej złożył i udał się do jej domu. Ujrzawszy go, Konstancja o mały włos nie umarła z radości; niezdolna zapanować nad sobą, rzuciła mu się z otwartemi ramionami na szyję. Nie miała siły jednego choćby słowa wymówić i tylko cicho płakała, wspominając przebyte nieszczęścia i wielką obecną radością się ciesząc. Martuccio, obaczywszy Konstancję, z początku niezwykle się zdziwił, a potem z głębokiem westchnieniem rzekł:
— O moja miła Konstancjo! Więc ty żyjesz? Dawno już za umarłą cię poczytywałem. — Z temi słowy objął ją i ucałował.
Konstancja opowiedziała mu o wszystkich przypadkach swoich, wspomniała także o dobrodziejstwach, doznanych od Saracenki, w domu której schronienie znalazła. Martuccio, po długiej rozmowie z Konstancją, udał się do króla i, opowiedziawszy mu całą historję swoją i Konstancji, oznajmił, że pragnąłby ukochaną swoją, wedle chrześcijańskiego obyczaju, zaślubić. Król, zadziwiony niepomału temi zdarzeniami, rozkazał przywołać Konstancję. Wysłuchawszy jej opowieści, nawszem do opowieści Martuccia podobnej, rzekł:
— Zasłużyłaś sobie w pełni na takiego małżonka!
Potem rozkazał przynieść drogocenne podarki, rozdzielił je między Konstancję i Martuccia i pozostawił im zupełną swobodę stanowienia o losie swoim. Martuccio podziękował w gorących głowach Saracence za jej opiekę nad Konstancją i bogatemi darami ją obsypał. Konstancja ze łzami w oczach staruszkę pożegnała. Później, za pozwoleniem króla, wsiedli na okręt, wziąwszy z sobą Carapresę i, korzystając z pomyślnego wiatru, do Lipari pożeglowali. Przyjęto ich tam z takiem uczczeniem i radością, że tego nie lza w słowach wyrazić. Martuccio wspaniałe wesele wyprawił. Żyli potem jeszcze długo, ciesząc się wzajemną miłością swoją.
Całe towarzystwo gorącemi pochwałami opowieść Emilji obdarzyło. Gdy nowela do końca doprowadzona została, królowa Elizie opowiadać kazała. Ta, wezwaniu posłuszna, w te słowa zaczęła:
— Przychodzi mi na myśl, miłe damy, straszna noc, którą dwoje kochanków przeżyć musiało. Ponieważ jednak po tej nocy wiele radosnych dni nastąpiło, tedy mogę o niej opowiedzieć, od naznaczonej na dziś opowieści wcale nie odbiegając.
W sławnym Rzymie, będącym kiedyś początkiem świata, a dziś jego końcem, żył przed niedawnemi czasy młodzieniec pewien, imieniem Pietro Boccamanza, do znacznej rodziny rzymskiej należący. Zakochał się on w pięknej i wielce wdzięcznej dzieweczce, Agnolelli, córce niejakiego Gigliuozzo Saullo, człeka podłej kondycji, który mimo to powszechną czcią w Rzymie się cieszył. Boccamanza potrafił wkrótce wzajemną miłość Agnolelli pozyskać. Pietro, gorącą miłością przynaglany, nie mogąc się oprzeć pragnieniu posiadania umiłowanej dzieweczki, o rękę jej poprosił. Na wieść o tem jego krewniacy w surowych słowach ganić jego wybór poczęli. Krom tego kazali panu Gigliuozzo Saullo powiedzieć, aby prośbom Pietra posłuchu nie dawał, bowiem oni nigdy za swego krewniaka go nie uznają. Pietro, widząc drogę do szczęścia przed sobą zamknioną, o mały włos nie umarł z rozpaczy. Gdyby tylko Gigluozzo na to przystał, ożeniłby się wbrew woli całej rodziny swojej. Potem do tej myśli przyszedł, że wystarczy całkiem, jeśli zgodę umiłowanej dzieweczki pozyska. Wybadawszy tedy przez trzecią osobę Agnolellę, dowiedział się o jej zgodzie. Wówczas pospołu z nią uciec z Rzymu zamyślił. Opatrzywszy się w wszystkie rzeczy do podróży potrzebne, Pietro siadł pospołu z Agnolellą na konia i skierował się do Anagni, gdzie posiadał przyjaciół, na których mógł w zupełności liczyć. Jechali rączo, a obawiając się pogoni, nie zatrzymali się, aby ślub wziąć, rozmawiali jeno nieustannie o swej miłości, obejmowali się wzajemnie i pocałunkami obsypywali. Pietro niezbyt dobrze znał drogę, dlatego też, odjechawszy osiem mil od Rzymu, miast na prawo, na lewo się obrócił. Ledwie w tym kierunku dwie mile przebyli, gdy znaleźli się w pobliżu jakiegoś obronnego zamku, z którego natychmiast, na ich widok, dwudziestu zbrojnych wypadło. Agnolella pierwsza ich zauważyła i zawołała do Pietra:
— Uciekajmy, Pietro, bowiem napadają na nas!
Rzekłszy to, pomknęła, co koń wyskoczy, do pobliskiego lasu. Tymczasem Pietro, który, mając przez ten cały czas na nią wzrok obrócony, przed siebie nie patrzył, zapóźno zbrojnych spostrzegł. Ci napadli nań, pochwycili go i ściągnęli z siodła, nim się opamiętać zdołał. Zapytali go, kim jest, a gdy im nazwisko swoje wyjawił, jęli się naradzać między sobą, mówiąc:
— Człek ten należy do przyjaciół wrogów naszych. Nie trza się długo nad nim głowić. Rozdziejemy go z szat, odbierzemy mu konia i powiesimy go na dębie, na złość Orsinim.
Towarzysze mówcy przyklasnęli tym słowom i, nie mieszkając, ściągnęli z Pietra suknie. Pietro już na śmierć się gotował, gdy nagle z zasadzki wypadł oddział z dwudziestu pięciu zbrojnych złożony i rzucił się na rabusiów z krzykiem:
— Bij, morduj!
Złoczyńcy wypuścili z rąk Pietra, i do obrony jęli się gotować. Przekonawszy się jednak, że przewaga jest po stronie nieprzyjaciół, rozbiegli się na wsze strony, mając zwycięsców na karkach. Pietro, ujrzawszy się wolnym, pochwycił swoje suknie, wskoczył na konia i pomknął, jak strzała w tym kierunku, w którym Agnolella uciekła. Jednakoż w lesie nie mógł trafić na ścieżkę, ani na ślady kopyt końskich. Uwolnił się od napastników, aliści stracił swoją umiłowaną dzieweczkę. Obawiając się, że już jej nie odnajdzie, gorzko i rzewnie płakać począł, wołał na nią przytem po imieniu i przebiegał las tam i z powrotem, ale wszędzie było cicho i pusto. Wracać z powrotem nie chciał, nie wiedział także dokąd dotrze, jeśli przed siebie jechać będzie. Przerażała go również myśl o dzikich zwierzętach, od których, ani chybi, las się ten roił. Ciągle mu na oczach stawała Agnolella, rozszarpana pazurami niedźwiedzia lub rysia. Przez cały dzień błądził nieszczęsny Pietro po lesie, wołając na swoją ukochaną. Nieraz mu się zdawało, że naprzód zmierza, gdy tymczasem w samej rzeczy wracał na to samo miejsce z powrotem. Krzyk, szlochy, strach i głód tak go wreszcie zmęczyły, że całkiem z sił opadł. Gdy noc nastała, zsiadł z konia, uwiązał go do pnia ogromnego dębu, a sam na jego wierzchołek się przebrał, dla ochrony przed lutym zwierzem. Po pewnym czasie wzeszedł księżyc i w lesie jasno się stało. Pietro wstrzymywał się od snu, obawiał się bowiem spaść z drzewa; przytem niepokój o kochankę zasnąć mu nie pozwalał. Siedział na drzewie, płacząc i przeklinając nieszczęsną dolę swoją.
Dzieweczka, jakeśmy to już wyżej powiedzieli, zdawszy się na wolę swego konia, pomknęła przed siebie naoślep. Po pewnym czasie tak w las zabrnęła, że nie mogła już rozpoznać strony, z której przybyła. Podobnie jak Pietro, cały dzień po lesie błądziła, płakała, nawoływała swego kochanka i na swój złowrogi los się żaliła. Pietro nie odzywał się wcale. Tymczasem wieczór nastał. Agnolella spostrzegła małą ścieżynkę, którą dalej jechać postanowiła. Przebywszy ze dwie mile, ujrzała chatkę, i natychmiast do niej pospieszyła. Zastała w niej szedziwego wielce człeka i równie szedziwą jego żonę. Obaczywszy dzieweczkę, rzekli do niej:
— Co porabiasz, dziecię, w tych stronach o tak późnej porze?
Agnolella odparła ze łzami, że odbiła się od swych towarzyszy i że w lesie zabłądziła. Potem spytała, zali daleko jeszcze do Agnani? Starzec odrzekł:
— Do Agnani nie tędy droga. Miejsce to jest najmniej o dwanaście mil stąd oddalone.
— A daleko stąd do jakiejś miejscowości, gdzieby nocleg znaleźć było można? — zapytała dzieweczka.
— Do żadnej już przed nocą nie dotrzecie — odparł wieśniak.
— Jeśli tak, to w imię miłości Chrystusa, przygarnijcie mnie na noc dzisiejszą — rzekła młódka błagalnym głosem.
— Radzibyśmy to uczynić z całej duszy — odparł gospodarz — aliści uprzedzić cię muszę, że wraże bandy włóczą się nocami w tych okolicach, wyrządzając nam wiele szkód i srogich utrapień przyczyniając. Gdyby więc na nieszczęście w czasie bytności twojej u nas ci złoczyńcy do domu naszego wtargnęli i obaczyli, jak urodziwą jesteś, strach pomyśleć na jaką hańbę cnota twoja narażonaby była. Nie zdołalibyśmy cię obronić, mimo woli naszej. Uprzedzamy cię o tem zgóry, abyś w razie nieszczęścia skarżyć się na nas nie miała prawa.
Chocia te słowa wieśniaka Agnolellę mocno przeraziły, przecie zważywszy, że pora jest późna, rzekła w te słowa:
— Łaska boska mnie i was od nieszczęścia ochroni. Jeśli już zasię tak okrutny los mi jest przeznaczony, to wolę być raczej przez ludzi skrzywdzoną, niż rozszarpaną przez lute zwierzęta.
Po tych słowach zeszła z konia i do domu wieśniaka się udała, aby podzielić z zacnymi ludźmi ich skromną wieczerzę. Poczem, nie rozdziewając się, legła z nimi pospołu na łoże. Całą noc płakała i wzdychała, przypominając sobie różne przypadki i myśląc o umiłowanym, o którego losie nic dobrego nie tuszyła.
O świcie usłyszała gromkie kroki zbliżających się licznie ludzi. Natychmiast wyskoczyła z łóżka i wyszła na obszerny dziedziniec, poza domem się znajdujący. Obaczywszy wielki stóg siana, ukryła się w nim, mniemając słusznie, że napastnicy nie prędko, dzięki temu, ją znajdą, choćby i na dziedziniec wtargnęli. Ledwie ukryć się zdołała, gdy owa szajka rabusiów do domu dobijać się poczęła. Spostrzegłszy osiodłanego rumaka, spytali gospodarza, do kogo ów koń należy. Wieśniak, wiedząc, że młódka już się ukryła, odrzekł:
— W domu tym niema żywej duszy, krom mnie i staruchy, mojej żony. Koń ten należał do jakiegoś nieznanego mi człeka. Pojmaliśmy rumaka wczoraj i wprowadziliśmy go do stajni, aby go wilcy nie rozszarpały.
— Jeśli koń właściciela niema, to my go z sobą zabierzemy — odparł herszt bandy.
Później rabusie rozbiegli się na wszystkie strony. Jedni z nich przetrząsali cały dom, drudzy na podwórcu plądrowali. Jednemu z nich przyszło do głowy wetknąć lancę w stóg siana, co o mały włos śmierci dzieweczki nie spowodowało. Ostrze uderzyło ją w lewą pierś, tak iż nawet szatę na niej rozdarło. Dzieweczka, myśląc, że raniona została, już krzyknąć chciała, aliści, pomyślawszy o niebezpieczeństwie, opamiętała się. Rabusie, znalazłszy zapasy żywności, jedli i pili, wreszcie odeszli, uprowadzając z sobą konia. Gdy już byli daleko, wieśniak spytał swej żony:
— Co się stało z dzieweczką, która wczoraj do nas przybyła? Nie widziałem jej od czasu, gdym się z łoża podniósł.
Żona odrzekła mu, że nie wie i udała się na poszukiwania Agnolelli. Dzieweczka, usłyszawszy, że rabusie już się oddalili, wyszła ze stogu. Zacni wieśniacy uradowali się wielce, obaczywszy, że złoczyńcom w ręce nie wpadła.
Gdy się już dzień uczynił zupełny, starzec rzekł do Agnolelli.
— Teraz za dnia mogę cię, jeśli taka jest twoja wola, zaprowadzić do pewnego zamku o pięć mil stąd oddalonego. Mniemam, że bezpieczny schron tam znajdziesz. Musisz jednak tę drogę piechotą odbyć, bowiem złoczyńcy konia twego uprowadzili. Młódka wielce się uradowała i poczęła go zaklinać w imię miłości Boga, aby ją do zamku odprowadził. Wkrótce wyruszyli w drogę i około drugiej godziny po południu do celu dotarli. Zamek należał do pewnego szlachcica z rodu Orsinich, zwanego Lello di Fiore. W tym czasie przebywała w zamku żona rycerza, białogłowa zacna i świątobliwa wielce. Ujrzawszy Agnolellę, przyjęła ją uprzejmie, nakarmiła i napoiła, a potem spytała, jakim sposobem w tych okolicach się znalazła. Dzieweczka wszystko jej opowiedziała. Dama, która znała Pietra, będącego przyjacielem jej męża, wielce się strapiła tem, co mu się przytrafiło. Przekonana w głębi duszy, że Pietro zginął, rzekła w te słowa, chcąc dzieweczkę uspokoić:
— Ponieważ nie wiesz, co się z Pietrem stało, pozostaniesz u mnie do tego czasu, aż nie nadarzy się okazja bezpiecznego powrotu do Rzymu.
— Tymczasem Pietro, siedząc na dębie, w ciężkiej rozpaczy pogrążony, obaczył nagle stado wilków, które, zwęszywszy konia, otoczyły go z wszystkich stron. Koń, zwietrzywszy je, zerwał wodze, któremi był do drzewa przywiązany i uciec próbował. Gdy jednak wilcy drogę mu przecięli, bronił się przez pewien czas kopytami i zębami, aż wreszcie na ziemię powalony, uduszonym i rozdartym na ćwierci został. Poczem wilcy, ostawiwszy same tylko kości, pobiegli dalej. Pietro, który rumaka za jedyną podporę swoją w tych nieszczęściach uważał, całkiem głowę stracił i zwątpił już, czy mu się z ostępów leśnych wydostać uda. Tymczasem zbliżyła się godzina świtu; Pietro przemarzł do kości, siedząc nieruchomo na dębie. Rozglądając się na wsze strony, obaczył nagle w oddali, w odległości mili wielki słup ognia. Gdy się dzień uczynił, zszedł z dębu, nie bez wielkiej trwogi, i co tchu w piersiach w kierunku ognia podążył. Koło ogniska obaczył pastuchów, którzy z współczuciem wielkiem go przyjęli. Pietro, ogrzawszy się i posiliwszy, opowiedział im o swoich przytrafieniach, a potem zapytał, zali tu w bliskości niema wioski albo zamku jakiegoś, dokąd mógłby się udać. Pasterze odparli, że nie dalej, jak o trzy mile od tego miejsca znajduje się zamek pana Lellio Campo di Fiore i że żona właściciela właśnie tam bawi. Pietro jął ich prosić, aby go do tego zamku zaprowadzili, na co dwóch pasterzy zaraz przystało. Przybywszy do zamku, Pietro spotkał tam znanego sobie dobrze człowieka i poprosił go, aby, nie mieszkając, na poszukiwania Agnolelli kogoś wyprawił. Tymczasem zawołano go do pani zamku. Wszedłszy do jej komnaty i obaczywszy tam kochankę swoją, niewysłowionej radości doznał. Chciał ją zaraz w objęcia dwoje pochwycić i tylko przez wzgląd na przytomność pani domu tego nie uczynił. Jeśli Pietro był tak uradowany, to szczęście dzieweczki nie mniejsze było. Pani zamku przyjęła Pietra z wielką dwornością, a wysłuchawszy jego opowieści, zganiła go, że wbrew woli rodziców swoich chciał się ożenić. Widząc go jednak niezachwianym w tem postanowieniu, a także afekt dziewczęcia zważywszy, rzekła sama do siebie:
— Pocóż tak się tą sprawą zatrudniam? Miłują się nawzajem, młodzieniec jest przyjacielem mego męża, przytem ich zamysły i pragnienia są wielce prawe. Zaiste mniemać należy, że związek ich jest miły Bogu, skoro Bóg zachował jedno od szubienicy, drugie od pchnięcia kopją, oboje zasię od zwierząt drapieżnych. Niechże więc się pobiorą, w imię Boże!
Potem obróciła się do kochanków i rzekła:
— Jeśli niezachwianą wolą waszą jest stać się parą małżonków, to niechże ja do tego rękę przyłożę. Wesele wyprawię wam tutaj, na koszt Lellia, a potem postaram się was z krewniakami pogodzić.
Pietro i Agnolella, wielce uradowani, w zamku ślub wzięli. Uczta weselna została odprawiona z taką wspaniałością, jaka tylko możliwa była w tej wiejskiej głuszy. Na zamku także małżonkowie pierwsze rozkosze wzajemnej miłości poznali. Po upływie kilku dni, pani zamku wraz z młodą parą i oddziałem zbrojnych wyruszyła do Rzymu. Rodzice Pietra wielce się już o jego los niepokoili. Damie udało się przywrócić zgodę między nimi a synem. Pietro żył z żoną swoją w Rzymie aż do późnej starości, wielkiem szczęściem miłości się ciesząc.
Gdy Eliza skończyła i gdy umilkły pochwały, jej opowieści składane, królowa skinęła na Filostrata, który tak zaczął:
— Tyle już od was słyszałem nagan, za podaną przeze mnie w poprzednim dniu smutną materję do opowieści, która was do częstego płaczu przywodziła, iż chcę was obecnie za te łzy wynagrodzić. Opowiem wam tedy krótką opowieść o dziejach kochanków, mniemając, że was ta historja do szczerego pobudzi śmiechu.
A zatem, szlachetne damy, niedawno temu żył w Romanji pewien bogaty i czcigodny szlachcic, panem Lizzio da Valbona zwany, który w szedziwym wieku już będąc, małżonkę swoją, panią Giacominę, córką obdarzył. Dzieweczka ta, podrósłszy, przeszła urodą i wdziękiem wszystkie panny rówieśne. Rodzice miłowali ją nad życie, jako jedyne dziecię swoje, i strzegli ją, jak źrenicę oka, w nadziei, że kiedyś w wysokie związki wstąpi. Dom pana Lizzia odwiedzał często pewien urodziwy młodzieniec, imieniem Ricciardo, do rodu Manardi z Brettinoro należący. Lizzio i jego żona odnosili się doń z taką ufnością, jak do rodzonego syna. Zdarzyło się, że ów młodzian, zwróciwszy raz i drugi baczniejsze spojrzenie na dzieweczkę, już do zamężcia zdolną, znalazł ją piękną nad wyraz i wdziękiem a obyczajnością celującą. Dlatego też zakochał się w niej na śmierć, umiał jednakoż ukryć swoją miłość na dnie serca. Dzieweczka odgadła wkrótce jego afekt i wzajemnością mu odpowiedziała. Ricciardo nie posiadał się z radości. Nieraz miał już zamiar miłość swoją jej wyznać, aliści nie dostawało mu odwagi. Pewnego dnia, nie mogąc już zdzierżyć dłużej, rzekł do Katarzyny:
— Miłuję cię, Katarzyno, i błagam cię na wszystko, nie daj mi umrzeć z miłości.
— Bóg widzi — odparła dzieweczka — że się boję, abym z miłości do ciebie również ducha nie wyzionęła. Odpowiedź ta ucieszyła niezmiernie Riccarda i tyle otuchy mu dała, iż rzekł:
— Uczynię wszystko, co w mojej mocy leży, aby ci dopomóc. Aliści ty sama musisz wynaleść stosowny środek dla uszczęśliwienia nas obojga.
— Ricciardo — odparła dzieweczka — wiesz dobrze, pod jak surowym mnie trzymają dozorem. Nie wiem, jak to uładzić, abyś przyjść do mnie mógł. Jeżeli widzisz jednak jakiś sposób, któryby czci mej na szwank nie naraził, powiedz mi o nim, a przyrzekam ci, że chętnie na wszystko się zgodzę.
Ricciardo po długim namyśle, rzekł:
— O, Katarzyno, duszo mojej duszy! Znam tylko jeden sposób, który taki jest, aby ci pozwolono spać na ganku, który na wasz ogród wychodzi. Gdy będę wiedział, że się tam znajdujesz, postaram się do ciebie dostać, jakkolwiek wysoko to bardzo.
Pan Lizzio, który, będąc już w szedziwym wieku, uporem nieco grzeszył, rzekł, gdy żona przedłożyła mu prośbę córki:
— Co to za słowik, przy którego śpiewie spać się jej zachciewa? A możeby ją nauczyć spać przy śpiewie koników polnych?
Dowiedziawszy się o odmownej odpowiedzi rodzica, Katarzyna następnej nocy nie tyle z gorąca, ile z gniewu nie tylko nie spała, ale i matce oka zmrużyć nie pozwoliła, żaląc się nieustannie na upał i duszność.
Matka udała się rankiem do pana Lizzia i rzekła:
— Wierę, mój małżonku, niezbyt widać córkę swoją miłujesz! Cóż ci to szkodzić może, jeśli na ganku się prześpi? Dzisiaj przez całą noc z gorąca rady sobie dać nie mogła. Cóż dziwnego w tem zresztą, że lubi śpiew słowika? Wszak to dziecko jeszcze, a dzieci lubią wszystko, co jest podobne do nich.
— Zgadzam się zatem — odparł pan Lizzio — każ jej łoże na ganku postawić i zasłony zapuścić. Niechaj tam śpi i słucha śpiewu słowika, ile jej się żywnie podoba.
Dzieweczka, dowiedziawszy się o pozwoleniu ojca, wystawiła swoje łoże na ganek. Przed następną nocą, którą na ganku spędzić zamierzała, umówionym znakiem Ricciarda uwiadomiła, tak iż ów wiedział już, co mu czynić należy. Pan Lizzio, usłyszawszy wieczorem, że Katarzyna spać się położyła, zamknął drzwi, które z jego komnaty na ganek wiodły i sam legł na łoże.
Ricciardo zasię, gdy już wszystko w domu ucichło, po drabinie na jeden mur się wdrapał, a potem wystawiając się na azard skręcenia sobie karku, na drugi się przebrał; aż wreszcie na ganku nogę postawił. Katarzyna z nieopisaną radością go przyjęła. Po wielu pocałunkach obłapili się ciasno, legli pospołu i przez całą noc niewysłowionej rozkoszy zażywali, przyczem słowikowi po wielekroć śpiewać kazali. Uniesienia ich trwały długo, noc zasię krótka była, nie spostrzegli przeto, że już dzień jest blizki. Zmęczeni miłosnemi igraszkami, usnęli obok siebie bez żadnego okrycia. Katarzyna, objąwszy prawą ręką Ricciarda za szyję, lewą trzymała mocno przedmiot, którego nazwy wy, białogłowy, wielce się zawsze sromacie.
Gdy tak spali, dzień nastał i pan Lizzio podniósł się z pościeli. Przypomniawszy sobie, że córuchna śpi na ganku, rzekł do się:
— Obaczmyż, czy słowik swoją pieśnią spać dziś Katarzynie pozwolił?
Potem zbliżył się do łoża, odsunął zasłonę i spostrzegł córkę, obnażoną i w ramionach Ricciarda śpiącą. Poznawszy Ricciarda, nie rzekł ani słowa. Nie czyniąc hałasu, do swojej komnaty powrócił, udał się do żony i temi słowy ją zbudził:
— Wstawaj prędko, miła żono, jeśli chcesz obaczyć, jak córka twoja, która w słowiku sobie upodobała, dotąd go w ręku trzyma.
— Jakże to być może? — spytała żona.
— Chodź tylko prędzej — odrzekł pan Lizzio — a sama obaczysz.
Pani Giacomina spiesznie się przyodziała i udała się z mężem na ganek. Zbliżywszy się do łoża córki, pan Lizzio uniósł zasłonę. Wówczas jego żona obaczyła, jak to Katarzyna, w śpiewie słowika rozmiłowana, trzyma ptaka krzepko w swoim ręku. Pani Giacomina, srodze na Ricciarda zagniewana, już krzyk podnieść chciała, ale pan Lizzio wstrzymał ją i rzekł:
— Wstrzymaj się, żono, jeśli ci drogą jest miłość moja, wstrzymaj się i waruj się ust otworzyć. Wierę, to, co córka nasza schwytała, już do niej należeć musi. Ricciardo pochodzi z zacnego rodu, jest przytem bogatym człowiekiem. Związek z nim tedy tylko zaszczyt sprawić nam może. Jeżeli chce się żywy i cały z tego domu wydostać, musi się z Katarzyną pierwej zaręczyć i przekonać się, że słowika w swojej własnej, a nie w obcej klatce umieścił. Żona, widząc, że mąż nie turbuje się tem wszystkiem zbytnio, uspokoiła się zaraz i zmilkła, pomyślawszy, jak przyjemną noc córka jej miała; spała dobrze, a przytem pojmała słowika. Tymczasem Ricciardo ze snu się ocknął. Widząc, że dzień się jasny uczynił, zmartwiał ze strachu, zbudził Katarzynę i zawołał:
— O moja duszo, cóż nam teraz uczynić wypada. Oto dzień się już uczynił i tu mnie zaskoczył!
Na te słowa pan Lizzio przystąpił do łoża, podniósł zasłonę i rzekł:
— Co czynić? Jakoś to wszystko uładzimy!
Na ten widok Ricciardowi zdało się, że mu ktoś serce wydziera z piersi. Podniósł się natychmiast i rzekł:
— Panie Lizzio, na miłosierdzie boskie, ulitujcie się nade mną. Uznaję, że jako niegodziwy i zdradziecki człowiek, na śmierć zasłużyłem. Czyńcie ze mną, co chcecie, zaklinam was jednak, darujcie mi życie!
— Ricciardo — odparł pan Lizzio — w samej rzeczy, za miłość moją i zaufanie, jakie dla ciebie żywiłem, nie zasłużyłem na taką zapłatę. Kiedy się jednak już stało to, do czego młodość cię skusiła, pojmij Katarzynę za żonę, dla uratowania siebie od śmierci, mnie zasię od hańby. Czem była córka moja dla ciebie przez tę noc całą, niech tem na całe życie zostanie. Tym tylko sposobem możesz mnie ułagodzić i własne życie ocalić. Jeżeli zaś się nie zgadzasz, poleć duszę swoją Bogu!
Katarzyna, słysząc groźne słowa rodzica, puściła słowika i z płaczem pana Lizzia prosić jęła, aby jej kochankowi przebaczył. Jednocześnie także błagała Ricicarda, aby na żądanie jej rodzica przystał i tym sposobem więcej podobnych nocy sobie i jej zgotował.
Prośby te jednakoż zbytecznemi były, bowiem Ricciardo wstydem za swój błąd i chęcią naprawienia go powodowany, a z drugiej strony pobudzany pragnieniem posiadania umiłowanej dzieweczki, natychmiast, bez wszelkich wybiegów, oznajmił gotowość wypełnienia woli pana Lizzia. Wówczas pan Lizzio wziął od żony pierścień i wręczył go Ricciardowi, który, nie mieszkając, w przytomności rodziców z Katarzyną się zaręczył. Poczem pan Lizzio i jego małżonka, ostawili oblubieńców samych, rzekłszy tylko:
— Spocznijcie teraz, należy się wam bowiem jeszcze trochę snu.
Gdy rodzice wyszli, narzeczeni rzucili się sobie znów w ramiona i do sześciu mil, które tej nocy przebyli, jeszcze dwie dodali, nim się z łoża podnieśli. Tak skończył się pierwszy dzień ich wędrówki. Ricciardo rozmówił się z panem Lizzio szczegółowie o wszystkiem, a po upływie kilku dni w przytomności krewniaków i przyjaciół, wziął ślub z Katarzyną, wwiódł ją do domu swego i wspaniałe wesele wyprawił. Potem przez długi czas, dniem i nocą, w spokoju i radości łowami na słowika się zatrudniali.
Słuchając opowieści o słowiku, damy tak się śmiały serdecznie, że gdy Filostrato umilkł, jeszcze go pohamować nie mogły. Wreszcie uspokoiły się, a wówczas królowa tak rzekła do Filostrata:
— Wierę, jeżeli wczoraj nas zasmuciłeś, to dziś dałeś nam taką do wesela przyczynę, że nikt już niema prawa skarżyć się na ciebie. Potem królowa zwróciła się do Neinfile i opowiadać jej rozkazała. Ta z wesołem obliczem w te słowa zaczęła:
Filostrato w opowieści swojej do Romanji nas zawiódł, ja także myślę tam się obrócić. Wiedzcie zatem, że za dawnych czasów żyli w mieście Fano dwaj Lombardczycy, Guidotto z Cremony i Giacomino z Pawji. Obaj byli już szedziwymi ludźmi. W młodości swojej wojennem rzemiosłem się parali. Guidotto, czując się bliski śmierci, a nie mając syna, ani przyjaciela, w którymby ufność mógł pokładać, poruczył Giacominowi dziesięcioletnią córkę swoją, wraz z całym dobytkiem, opowiedział mu szczegółowie o wszystkich sprawach swoich i oddał ducha Bogu. Pod ten czas właśnie miasto Faenza, wojnami długo nękane, do pomyślnego znów doszło stanu, tak iż wszystkim dawnym mieszkańcom powrócić do grodu było wolno. Ściągnął tedy do Faenzy i Giacomino z Cremony, zabrawszy z sobą wszystkie swoje dostatki, oraz dzieweczkę, pozostawioną mu przez Guidotta, którą, jak rodzoną swą córkę, miłował. Dzieweczka ta z wiekiem urodą swoją przed wszystkiemi młódkami przodek wzięła, przytem równie wdziękiem i obyczajnością, jak pięknością celowała. Wielu młodzieńców szczególnie ją sobie upodobało, zwłaszcza zaś dwóch urodziwych szlachciców o względy jej zabiegać poczęło. Rozgorzawszy wielką miłością do niej, wskutek wzajemnej zazdrości śmiertelną nienawiścią do siebie zapłonęli. Jednego z tych młodzieńców zwano Giannole di Severino, drugiego Minghino di Mingole. Dzieweczka już do piętnastego roku życia doszła i każdy z nich ochotnie żoną swoją jąby uczynił, gdyby rodzice na to się zgodzili. Aliści widząc, że, biorąc za pozór ich młodość, rodzice im odmówią, postanowili inną drogą posiąść przedmiot swojej miłości i pragnienia swoje do lubego przywieść skutku. Giacomino trzymał w swym domu starego sługę i pachołka, imieniem Crivello, wesołego i krotochwilnego człeka. Giannole zaznajomił się z nim, odkrył mu tajemnicę swojej miłości i prosił go, aby mu dopomógł do spełnienia pragnień, obiecując mu za to sowitą nagrodę.
Wysłuchawszy go, Crivello rzekł:
— Tylko to dla ciebie uczynić mogę, że któregoś wieczoru w czasie nieobecności pana Giacomina wprowadzę cię do komnaty dzieweczki. Gdybym zasię jej o tobie wspomniał, nawetby słuchać mnie nie chciała. Jeżeli ci taka przysługa może być użyteczna, to ci ją obecnie przyrzekam i słowo moje zdzierżę. Twoją rzeczą będzie tak potem sobie poczynać, abyś cel pragnień osięgnął. Giannole zaręczył mu, że niczego więcej nie pragnie i po chwili rozmowy rozstał się z nim. Tymczasem z drugiej strony Minghino pozyskał dla siebie szedziwą służkę i tak zręcznie z nią rzecz uładził, że zgodziła się jego poselstwa do dzieweczki zanosić. Starucha przyrzekła mu także, że go do ukochanej wprowadzi, gdy tylko któregoś wieczoru Giacomino w domu przytomny nie będzie. Wkrótce później Giacomino przez przyjaciela swego na wieczerzę zaproszony został. Crivello natychmiast Giannola o tem uwiadomił, donosząc mu, że na umówiony znak znajdzie drzwi domu otworem stojące. Służka, nic o tem nie wiedząc, ze swej strony uprzedziła Minghina, że Giacomina w domu nie będzie. Niechaj zatem Minghino gdzieś w bliskości domu przebywa, a skoro ujrzy znak, do komnaty wchodzi!
Obaj młodzieńcy za nadejściem wieczoru udali się w stronę domu Giacomina, aby na umówiony znak czekać. Ponieważ jeden drugiego zbytnio pewien nie był, wzięli z sobą na wszelki przypadek kilku uzbrojonych przyjaciół. Minghino z swymi towarzyszami schronił się w pobliskim domu, należącym do jednego z przyjaciół swoich. Giannole zasię w pobliżu się zaczaił. Gdy Giacomino z domu wyszedł, Crivello i służka starali się na wyprzódki pozbyć jedno drugiego.
— Dlaczego spać się nie kładziesz? — mówił Crivello do staruchy. — Czy długo jeszcze po domu wałęsać się zamierzasz?
— A ty dlaczego nie idziesz za swoim panem? — odrzekła służka. — Na co jeszcze czekasz, skoro już wieczerzę zjadłeś? I ani jedno ani drugie z miejsca ruszyć się nie chciało. Crivello, widząc, że zbliża się godzina, w której miał podać umówiony znak Giannolo, rzekł sam do siebie:
— Pocóż mam się o staruchę troskać? Gdy krzyk będzie podnieść chciała, znajdę na nią stosowny środek.
I pomyślawszy tak, dał umówiony znak i poszedł drzwi otworzyć. Giannolo wszedł natychmiast do domu wraz z dwoma towarzyszami. Dzieweczka siedziała w komnacie, szyciem zatrudniona. Porwali ją i uprowadzić chcieli. Dziewczę poczęło krzyczeć, a wślad za nią i służka krzyk podniosła. Minghino, usłyszawszy tumult, nadbiegł pospołu z swymi przyjaciółmi. Widząc, że dzieweczkę z domu uprowadzają, dobyli szpad i krzyknęli:
— Śmierć wam, zdrajcy! Zuchwalstwo to nie ujdzie wam płazem!
Z tym okrzykiem rzucili się na napastników. Na larum nadbiegli sąsiedzi ze światłem i z orężem w ręku. Wszyscy po stronie Minghina stanęli. Po długiej walce udało się Minghino wyrwać dziewczę z rąk Giannola i z powrotem do domu Giacomina odwieść. Zaledwie bój ustał, gdy nadbiegli strażnicy podesty, pochwycili Giannolo, Crivella i Minghina i do więzienia ich zabrali. Gdy już wszystko się uspokoiło, Giacomino do domu powrócił. Na wieść o całem zdarzeniu, wielkim gniewem zapłonął, przekonawszy się jednak, po bliższem zbadaniu sprawy, że dzieweczka niczemu winna nie jest, uspokoił się nieco. Dla uniknięcia podobnych na przyszłość przytrafień, postanowił wydać ją jaknajprędzej zamąż. Rodzice młodzieńców, dowiedziawszy się nazajutrz rano o przebiegu całej sprawy, pojęli, jak smutne następstwa dla obu rywali mieć ona może, jeżeli Giacomino będzie chciał się mścić, do czego zresztą pełne prawo posiada. Dlatego też do Giacomina się udali, usilnie go prosząc, aby dla miłości i przyjaźni dla nich, nie baczył na krzywdę, którą mu ci dwaj młodzieńcy w nierozwadze swojej uczynili. Ze swej strony przyrzekli, że uczynią mu zadość we wszystkiem, czego tylko od nich zażąda. Giacomino, który wiele w życiu swoim przecierpiał i był człekiem dobrotliwym, odpowiedział im krótko:
— Dostojni panowie! Gdybym nawet był tutaj w moim własnym kraju, tak jak jestem w waszej ojczyźnie, to i wtedy, w imię przyjaźni mojej do was, uczyniłbym wszystko, czego ode mnie zażądacie. Teraz zasię tembardziej jestem obligowany to uczynić, że nie mnie, a wam ujma się stała. Wiedzcie bowiem, że dziewczę to jest rodem nie z Cremony, ani nie z Pawji, jak niektórzy mniemają, jeno z Faenzy. Czyją córką jest, tego nie wiem, jako nie wiedział i ten, co mi ją w poruczeństwo oddał. Dlatego też ochotnie na waszą prośbę przystaję.
Zacni obywatele, usłyszawszy, że dzieweczka z Faenzy pochodzi, wielce się zadziwili. Podziękowali Giacominowi w gorących słowach za jego ludzkość, a potem prosić go jęli, aby im opowiedział, w jaki sposób dzieweczka do niego się dostała i skąd mu wiadomo, że właśnie z Faenzy jest rodem.
Giacomino odparł na to:
— Guidotto z Cremony, mój stary druh i towarzysz broni, przed śmiercią oznajmił mi, że gdy Faenza przez cesarza Fryderyka zdobyta i na złupienie wydana została, wpadł z towarzyszami do pewnego domu, który pełen różnorodnego dobytku, przez mieszkańców był opuszczony. W domu tym pozostała tylko dzieweczka, licząca wówczas trzeci rok życia. Gdy Guidotto po schodach wchodził, zawołała nań „Ojcze“. Tkliwością zdjęty, wziął z sobą dzieweczkę do Fano, wraz ze wszystkiem, co w opuszczonym domu był znalazł. Na łożu śmiertelnem się znajdując, powierzył mi ją wraz z całym majątkiem i zobowiązał mnie, abym, gdy do lat źrałych dojdzie, zamąż ją wydał, dając jej, jako wiano, wszystko, co po sobie ostawił. Teraz już do zamężcia jest zdolna, aliści nie znalazłem jeszcze dotąd młodziana, coby mi do serca przypadł. Radbym ją jaknajprędzej dać w stadło, aby podobne przytrafienia, jak w dniu wczorajszym, już się powtórzyć nie mogły. Wśród przytomnych znajdował się niejaki Wilhelm Medicina, który wraz z nieboszczykiem Guidotto wówczas w Faenza plądrując, pamiętał doskonale, czyj dom Guidotto zrabował. Wilhelm zbliżył się tedy do właściciela owego domu i rzekł:
— Bernabuccio, zali słyszałeś, co Giacomino powiedział?
— Słyszałem — odparł Bernabuccio — i jeżeli to w moim domu się stało, musiała to być moja córka, wiadomo ci bowiem, że w ówczesnym zamęcie utraciłem córeczkę, w podanym przez Giacomina wieku.
— Nie lza wątpić, że to twoje dziecię! — zawołał Wilhelm — Guidotto nieraz ów zrabowany przez się dom opisywał, tak iż upewniony być mogę, że wszystko to w twoim domu się działo. Przypomnij sobie, czy córka twoja nie miała jakiegoś szczególnego znaku, po którym mógłbyś ją poznać.
Bernabuccio na te słowa przypomniał sobie, że córka jego, w samej rzeczy, nad lewem uchem miała bliznę w kształcie krzyża, pozostałą po wrzodzie, który przed owem zdarzeniem przeciąć jej kazał. Zbliżył się tedy do Giacomina i poprosił go, aby mu dzieweczkę pokazał. Giacomino ochotnie do swego domu go zawiódł i dzieweczkę przywołać kazał. Bernabuccio, spojrzawszy na nią, obaczył zaraz w jej rysach wielkie podobieństwo do matki, która, mimo swego wieku, jeszcze piękną niewiastą była. Aby jednak jeszcze lepiej się upewnić, poprosił Giacomina o pozwolenie podniesienia dziewczęciu włosów nad lewem uchem, na co Giacomino przystał. Bernabuccio, zbliżywszy się do osłupiałej dzieweczki, podniósł jej włosy i obaczył natychmiast znamię w kształcie krzyża. Na ten widok za córkę swą ją uznał, zapłakał cicho i wziął ją w ramiona, jeszcze pełną pomieszania i zawstydzenia. Potem, obróciwszy się do Giacomina, rzekł:
— Drogi przyjacielu! Dzieweczka ta jest moją córką. Dom, który Guidottowi na łup wydano, był moim domem. Żona moja w śmiertelnej trwodze i pośpiechu dziecię w nim ostawiła. Ponieważ zasię dom mój tego dnia zgorzał, więc mniemaliśmy, że dziecię pastwą ognia padło. Dzieweczka, słysząc te słowa i widząc, że jest szedziwym i czcigodnym człekiem, uwierzyła we wszystko, co mówił. Jakby jakąś tajną skłonnością wiedziona, padła mu w ramiona i pospołu z nim płakać poczęła. Bernabuccio posłał zaraz po żonę i swoich krewniaków, a także po braci i siostry dziewczęcia. Pokazał ją im i całą historję opowiedział. Tysiącem pieszczot i pocałunków córkę obsypawszy, za zgodą Giacomina, po wyprawieniu wspaniałej uczty, Bernabuccio do swego domu ją zabrał. Wielkorządca, człek ludzkiego serca, usłyszawszy całą historję, i wiedząc, że pochwycony Giannole, jako i syn Bernabuccia rodzonym bratem dzieweczki się okazał, postanowił jego winę w niepamięć puścić. Naradziwszy się z Bernabucciem i Giacominem, rozkazał Giannole i Minghino na wolność wypuścić. Minghino, ku wielkiemu ukontentowaniu całej rodziny, ożenił się z dzieweczką, którą Agnesą zwali. Crivello i inni w tę sprawę zamieszani, także wolność odzyskali. Minghino wspaniałą ucztę weselną wyprawił, a potem żył długie lata z Agnesą w szczęściu i spokoju.
Gdy opowieść Neinfile, która damom wielce się podobała, do końca dowiedziona została, królowa rozkazała zacząć Pampinei. Ta, podniósłszy jasną twarzyczkę swoją, rzekła w te słowa:
— Niezmierną — miłe towarzyszki moje — jest potęga miłości. Daje ona kochankom męstwo do najtrudniejszych przedsięwzięć i stałość wobec strasznych i nieoczekiwanych niebezpieczeństw. Przekonać się o tem mogłyście już z wielu przykładów, przytoczonych tak dzisiaj, jak i w inne dni. Mimo to, pragnę wam dać nowy dowód w powieści o pewnym zakochanym młodzieńcu.
Ischia jest wyspą w pobliżu Neapolu leżącą. Przed dość dawnym czasem żyła na niej bardzo urodziwa dzieweczka, imieniem Restituta, córka pewnego szlachcica, Marino Bolgaro. Miłowała ona nad życie pewnego młodzieńca, imieniem Gianni, pochodzącego z sąsiedniej wysepki Procidy. Młodzieniec ów nietylko, że codzień na Ischię przybywał, ale często, nie znalazłszy łódki, drogę z Procidy na Ischię wpław przebywał, aby ujrzeć jeśli nie ją, to przynajmniej mury jej domu. Gdy gorąca ich miłość tak trwała, zdarzyło się, że dzieweczka wyszła pewnego dnia letniego na samotną przechadzkę, nad brzeg morski. Przechodząc ze skały na skałę, wyjmowała za pomocą noża z pod kamieni kraby morskie, i tak sama nie wiedząc kiedy, doszła do małej zatoki, ukrytej za urwiskiem. Kilku młodych Sycylijczyków, płynących z Neapolu na swojej fregacie, zwabionych chłodnym cieniem i powabem czystego źródła, tryskającego na brzegu, wczasowi tutaj się oddawało. Obaczywszy młodą i piękną dzieweczkę, która ich jeszcze nie spostrzegła i przekonawszy się, że jest sama, postanowili pochwycić ją i uprowadzić z sobą. Co umyślili, tego dokonali. Mimo oporu i krzyków młódki, zaciągnęli ją na pokład fregaty i odpłynęli.
Gdy przybyli do Kalabrji i umawiać się poczęli, komu dzieweczka ma przypaść w udziale, okazało się, że każdy ją tylko dla siebie mieć pragnie. Widząc, że się pogodzić nie mogą i obawiając się, że z jej przyczyny jeszcze do bójki przyjśćby mogło, dzięki czemu różne ich sprawy zły obrótby wzięły, postanowili darować młódkę królowi Sycylji, Fryderykowi. Młody król był wielkim lubownikiem pięknych kobiet. Zamysł swój wykonali zaraz po przybyciu do Palermo. Król wielce sobie dzieweczkę upodobał i z radością w podarunku ją przyjął. Szwankując jednak wówczas nieco na zdrowiu, rozkazał umieścić ją w wspaniałym pałacu, zwanym Cuba i położonym w jednym z jego ogrodów i pilnować jej, dopóki sił utraconych nie odzyska. Tak się też stało. Tymczasem cała Ischia z powodu porwania Restituty w największem poruszeniu była. Krewniaków dzieweczki najbardziej trapiła myśl: kim byli ci, co ją porwali. Gianni zaś, który więcej od innych się turbował, nie czekając, aż jakaś wieść na Ischię nadejdzie, dowiedział się, w którą stronę fregata się skierowała, a potem kazał uzbroić okręt i przeszukał na nim całe wybrzeże, od Minerva aż do Scalca w Kalabrji. Wszędzie po drodze zapytywał się o swoją umiłowaną dzieweczkę. Wreszcie w Scalca powiedziano mu, że sycylijscy marynarze do Palermo ją powieźli. Na tę wieść Gianni natychmiast do Palermo popłynął. Po wielu poszukiwaniach, starań i zachodów nie litując, dowiedział się, że Restitutę podarowano królowi i że znajduje się ona pod strażą w Cuba. Nowina ta silnie Gianni wzburzyła, postradał on prawie całą nadzieję, nietylko posiadania swojej umiłowanej, ale nawet ujrzenia jej kiedykolwiek. Mimo to, siłą miłości powodowany, odesłał swój okręt i pozostał w Palermo, wiedząc, że go tutaj nikt nie zna. Przechodząc często koło pałacu, ujrzał pewnego dnia Restitutę w oknie. Restituta także go spostrzegła; z tego ujrzenia się oboje niewysłowioną radość odnieśli. Gianni, widząc, że miejsce jest odosobnione, podszedł do okna tak, żeby dzieweczka słowa jego usłyszeć mogła i umówił się z nią o następne spotkanie. Poczem odszedł, rozejrzawszy się szczegółowie po okolicy.
Gdy noc zapadła, Gianni powrócił; wdrapał się na mur tak gładki, że dzięciołby się na nim ledwo mógł utrzymać i przebrał się do ogrodu. Tutaj znalazł wysoki drąg, przystawił go do okna i z wielką zręcznością wspiął się przy jego pomocy do okna kochanki. Restituta, zważywszy, że cześć jej, ze względu na którą nieco surowie z Gianni postępowała, już na wieki przepadła, do tej myśli przyszła, że najlepiej uczyni, gdy teraz do Gianni należeć będzie. Dlatego też postanowiła wszystkie jego życzenia wypełnić, żywiąc nadzieję, że Gianni ją oswobodzi. Ostawiła tedy okno otworem, aby kochanek łatwiej mógł do jej komnaty przeniknąć. Gianni wszedł przez okno do komnaty i legł obok dzieweczki na łożu. Restituta odkryła mu wszystkie swoje zamysły, błagając go, aby ją uwolnił i zabrał z sobą. Gianni odparł na to, że i on niczego bardziej nie pragnie i że następnego dnia całą rzecz uładzi. Potem uścisnęli się i pełni uniesienia oddali się rozkoszy, nad którą większej i sam Amor wymyślećby nie zdołał. Folgując nadmiernie swej żądzy, nie spostrzegli, jak ze znużenia zasnęli, jedno w objęciach drugiego. Tymczasem król, któremu Restituta na pierwszem pojrzeniu wielce do smaku przypadła, przypomniał sobie o niej, a czując się na siłach skrzepiony, postanowił pewien czas z nią spędzić, chocia się już i ranek zbliżał. W towarzystwie kilku sług udał się zatem do Cuby. Wszedł do pałacu niepostrzeżony przez nikogo, kazał otworzyć naścieżaj drzwi do komnaty, w której dzieweczka spała, i z zapaloną pochodnią stanął na progu. Spojrzawszy na łoże, obaczył ją obnażoną i śpiącą w ramionach Gianni. Na ten widok takim gniewem zapłonął, że z trudem pohamował się, aby kochanków nie przebić sztyletem, który zawsze u pasa nosił. Zważywszy jednak, że pozbawienie życia ludzi we śnie się znajdujących byłoby sromotą dla każdego, a cóż dopiero dla króla, powściągnął swój gniew i postanowił na stosie ich spalić. Obróciwszy się do jednego z towarzyszów swoich, rzekł:
— Co myślisz o tej nierządnej białogłowie, po której sobie tyle obiecywałem?
— Potem spytał go, zali zna młodzieńca, tak zuchwałego, że królowi hańbę we własnym jego domu wyrządzić się odważył. Zapytany odrzekł, że nie przypomina sobie, aby tego młodzieńca kiedykolwiek widział. Wówczas król, srodze poburzony, wyszedł z komnaty, rozkazawszy wprzód oboje kochanków tak obnażonych, jak są, przytrzymać, związać i o świcie do Palermo odprowadzić. Tam zasię przywiązać ich do pala plecami do siebie i tak trzymać ich aż do godziny trzeciej, aby ich wszyscy obaczyć mogli, a po upływie tego czasu spalić, jak na to zasłużyli. Taki rozkaz wydawszy, król, pełen rankoru i złości, do pałacu swego w Palermo powrócił. Po oddaleniu się króla, słudzy nietylko zbudzili kochanków ze snu, ale natychmiast bezlitośnie rzucili się na nich, aby im ręce i nogi związać. Imaginujcież sobie, jakim smutkiem to nagłe nieszczęście kochanków przejąć musiało i jak poczęli drżeć z trwogi o życie swoje. Zgodnie z rozkazem króla zawiedziono ich do Palermo i na placu do jednego słupa przywiązano. Poczem na ich oczach stos wznosić poczęto, aby, o wyznaczonej przez króla godzinie, karze ognia podlegli. Na plac zbiegła się wkrótce ciżba ludzi, z mieszkańców Palermo złożona, dla obejrzenia nieszczęsnych miłośników. Mężczyźni, cisnący się dla przyjrzenia się młodej dziewicy, głośno wychwalali jej urodę i kształtowne ciała złożenie, białogłowy zasię nie mogły się dość nawysławiać piękności młodzieńca. Nieszczęśni kochankowie, okrutnego sromu pełni, stali z opuszczonemi głowami, opłakując swój los przeciwny i czekając na śmierć w płomieniach.
Gdy w ten sposób oczekiwali chwili wykonania wyroku, opowieść o ich winie, z ust do ust przechodząc, doszła wreszcie do pana Ruggieri dell‘Oria, męża osobliwej dzielności, który podówczas urząd królewskiego admirała sprawował. Ruggieri dell‘Oria przybył na plac; spojrzawszy na dzieweczkę, zachwycił się jej pięknością.
Gdy potem wzrok na młodzieńca obrócił, poznał go zaraz, przystąpił tedy do niego i zapytał, zali zowią go Giannim z Procidy? Gianni podniósł głowę, a poznawszy admirała, rzekł:
— Tak, panie, byłem tym, o kogo się pytacie, i kim już wkrótce być przestanę!
Wówczas admirał zapytał, co go do takiego stanu przywiodło.
— Miłość — odparł Gianni — i gniew króla.
Ruggieri, współczuciem tknięty, poprosił go, aby mu o wszystkiem szczegółowie rozpowiedział. Wysłuchawszy opowieści nieszczęśnika, chciał odejść spiesznie, aliści Gianni zatrzymał go i rzekł jeszcze:
— Ach, czcigodny panie, jeżeli to tylko w waszej mocy leży, wyjednajcie mi jedną łaskę u tego, z czyjego rozkazu tu na stosie stoję.
— Jakaż to łaska? — spytał Ruggieri.
— Wiem — odrzekł Gianni — że niedługo już umrzeć muszę i dlatego tej łaski się dopraszam, abym nie był obrócony plecami do dzieweczki, którą nad życie me kocham, ale twarzą w twarz z nią ginął i tym sposobem w chwili śmierci z jej oblicza pociechę i spokój mógł czerpać.
Ruggieri rzekł ze śmiechem:
— Ochotnie to uczynię, a nawet postaram się o to, abyś mógł na nią jeszcze długo, aż do przesytu patrzeć.
Po tych słowach odszedł, rozkazawszy wprzód wykonawcom wyroku, aby nic poczynać się nie ważyli, póki nowych poleceń od króla nie otrzymają. Później, nie mieszkając, udał się do króla i chocia srodze gniewliwego go znalazł, wypowiedział otwarcie sąd swój o tem, co przed chwilą widział.
— Miłościwy Panie — rzekł — jakąż krzywdę wyrządziła ci ta para, którą z rozkazu waszego na placu spalić mają?
Król opowiedział mu całą historję.
— Postępek ich zasługuje na karę, aliści nie wy ich karać powinniście. Za zbrodnie należy się kara, jednakoż szlachetne czyny nagradzać trzeba, nie mówiąc już o łasce i miłosierdziu. Czy wiecie, kim są ci, których spalić rozkazaliście?
— Nie — odrzekł król.
— Pragnę — rzekł Ruggieri — abyście dowiedzieli się o tem i wnieśli z tego, że za popędem pierwszego gniewu nigdy iść nie lza. Młodzieniec ów jest synem Landolfa z Procidy, rodzonego brata owego Gianni z Procidy, przy którego pomocy zostaliście królem i władcą tej wyspy. Dzieweczka zasię — to córka Marina Bolgaro, którego wpływowi zawdzięczacie, że Ischia dotąd panowanie wasze nad sobą uznaje. Ci młodzi ludzie oddawna się wzajemnie miłują; pobudzani tem uczuciem, a nie pragnieniem chęci obrazy waszego majestatu, grzech ten popełnili (jeśli grzechem można nazwać to, do czego miłość doprowadza). Przeczże zatem wysyłacie na śmierć ludzi, których oznakami czci osobnej i bogatemi darami obsypać powinniście?
Król, wysłuchawszy tych słów i poznawszy, że Ruggieri prawdę powiada, nietylko wstrzymał wykonanie okrutnego wyroku, ale począł żałować nawet tego, co dotychczas uczynił. Rozkazał, aby młodą parę natychmiast od słupa odwiązano i przyprowadzono przed jego oblicze. Tak się też stało. Poczem król rozważył, jakiemiby to darami i osobnem uczczeniem za tak ciężką krzywdę ich wynagrodzić. Namyśliwszy się, polecił ich przybrać w wspaniałe szaty, a potem, gdy się przekonał, że oboje gorąco połączyć się pragną, rozkazał Gianni ożenić się z Restitutą, obdarzył ich bogatemi podarkami i wielce szczęśliwych do ojczyzny z powrotem wyprawił, gdzie z wielką radością ich przyjęto. Gianni i Restituta żyli jeszcze długo w szczęściu i spokoju.
Damy, z natężeniem oczekujące, co się z kochankami stanie i czy w samej rzeczy na stosie spaleni oni zostaną, poweselały, usłyszawszy o ich wybawieniu się od śmierci i Bogu dank złożyły. Królowa skinęła na Laurettę, a ta w te słowa zaczęła:
— Gdy szlachetny król Wilhelm rządy nad Sycylją sprawował, żył na tej wyspie pewien szlachcic, Amerigo Abate da Trapani zwany, który wśród obfitości wszelkich dóbr doczesnych, także mnóstwo dzieci posiadał. Potrzebując licznej służby, kupił kilku otroków od genueńskich korsarzy, którzy po ograbieniu Armenji, ze swemi galerami do portu zawinęli. Amerigo otroków za Turków uważał. Wśród niewolników, pozór pastuchów mających, jeden chłopiec szlachetniejszą postawą i gładszemi obyczajami się wyróżniał. Zwali go Teodoro. Chocia za niewolnika był uważany, pozostał w domu pana Ameriga i rósł pospołu z jego dziećmi. Dzięki szczęśliwej naturze swojej zdołał wkrótce tak szlachetnych obyczajów nabrać, że pan jego, przychylnością do niego powodowany, wolnością go obdarzył. Mniemając zasię, że Teodoro jest Turkiem, ochrzcić go przykazał i imię Piotra przyjąć. Potem Amerigo marszałkiem swym go uczynił i w zupełności mu zaufał. Wraz z innemi dziećmi pana Ameriga wzrastała córka jego, Violanta, wielce urodziwa dzieweczka. Gdy ojciec zamąż wydać ją się zbierał, Violanta w Piotrze się zakochała. Miłując go gorąco i przymioty jego wielce ceniąc, nie miała jednak odwagi odkryć mu afektów swoich, aliści wkrótce Amor z tego zatrudnienia ją wywiódł. Piotr bowiem, spojrzawszy na nią kilka razy ukradkiem, tak się nią zachwycił i tak w niej rozmiłował, że czuł się wtedy tylko szczęśliwy, gdy z nią razem przebywać mógł. Obawiał się jednak, aby ktoś miłości jego nie odkrył, wydawało mu się bowiem, że źle sobie poczyna. Dzieweczka, ochotnie w towarzystwie Piotra przebywająca, tajemnicę jego odgadła, a chcąc dodać mu odwagi i otuchy, wielkie ukontentowanie po sobie pokazała. Przez długi czas jeszcze pozostawali w niepewności, jak swe uczucia wzajemnie sobie wyznać, chocia gorąco pragnęli porozumieć się z sobą. Gdy tak cierpieli, ogniem namiętności gorejąc, los w sukurs im przyszedł i pokazał im drogę do porozumienia wiodącą. Amerigo posiadał majętność, o milę od miasta Trapani leżącą. Żona jego z córką i różnemi damami przebywała tam często. Pewnego dnia zdarzyło się, że w upalny dzień udały się na wieś, wziąwszy z sobą także i Piotra. W czasie ich przechadzki nagle, jak to często w lecie się zdarza, niebo pokryło się ciemnemu chmurami. Damy, niechcąc być burzą zaskoczone, wyruszyły w drogę do Trapani. Piotr i Violanta, jako ludzie młodzi, wyprzedzili znacznie żonę pana Ameriga i jej towarzyszki; nie tylko obawa niepogody, ale i miłość kroki ich przyspieszyła. Oddaliwszy się od reszty kompanji tak, że ledwie widziani być mogli, poczuli, że po wielu grzmotach, grad sypać poczyna. Damy schroniły się do domu pewnego wieśniaka, co się zaś Piotra i Violanty tyczy, to nie widząc innego schronu, wpadli do starej, pochylonej rudery, w której nikt już nie mieszkał. Dach tej chaty był bardzo uszkodzony; tylko cząstka jego pozostała. Młodzi ludzie dla ciasnoty kąta, w którym stali, musieli się zetknąć z sobą. Ta okoliczność dodała im odwagi do wzajemnych oświadczyn i była pobudzeniem ich miłosnego pragnienia. Piotr pierwszy zaczął w te słowa:
— Dałby Bóg, aby ten grad nigdy nie ustawał, dopóki bowiem sypie, mogę się stąd nie ruszać.
— Ach i jabym tego chciała — odparła Violanta.
Rzekłszy to, uścisnęli sobie ręce, poczem objęli się i pocałowali, podczas gdy grad wciąż po dawnemu sypał.
Nie będę się tu nad każdym szczegółem szerzył, to jeno powiem, że nim się niebo wyjaśniło, Piotr i Violanta najwyższe uniesienia miłości poznali i umówili się o sposób tajnego widywania się z sobą. Gdy grad padać przestał, poczekali u bram miasta na matkę Violanty i wraiz z nią do domu powrócili. Od tego dnia nieraz jeszcze, wielką ostrożność zachowując, schodzili się razem ku wielkiej radości swojej. Wreszcie Violanta brzemienną się poczuła, co niemało strapienia im przyczyniło. Violanta nie omieszkała próbować różnych środków, aby pozbyć się płodu przed czasem, jednakoż wszystkie jej starania na nicezm spełzły. Wówczas Piotr, obawiający się o życie swoje, postanowił uciec, o czem Violancie powiedział.
— Jeśli mnie opuścisz — rzekła Violanta — to bądź upewniony, że życie sobie odbiorę.
Piotr, gorąco ją miłujący, odparł:
— Nie mogę tu pozostać, najdroższa moja! Brzemienność twoja wnet jawną się stanie i postępek nasz zdradzi. Tobie przebaczą z łatwością, ja zasię nieszczęsny na twoją i swoją winę będę musiał odpokutować.
— Piotrze — odrzekła na to Violanta — mój grzech istotnie najaw wyjdzie, co się jednak twego tyczy, to bądź upewniony, że nikt o nim wiedzieć nie będzie, jeśli tylko ty sam o nim nie powiesz.
— Jeżeli tak — zawołał Piotr — to zostanę. Pamiętaj jednak, abyś swoją obietnicę zdzierżyła!
Violanta ukrywała długo stan swój, widząc jednakoż, że pozór jej dalszą tajemnicę niemożliwą czyni, wyznała pewnego dnia matce wszystko, rzęsistemi łzami się zalewając i błagając ją o przebaczenie i litość. Matka, w srogi gniew wpadłszy, zganiła ją ostremi słowy i żądała wyznania, kiedy i z kim się to zdarzyło. Dzieweczka, nie chcąc biedy na Piotra sprowadzać, wymyśliła jakąś baśń i za prawdę ją podała matce, która, uwierzywszy wszystkiemu, wysłała córkę dla ukrycia jej błędu do jednej ze swoich posiadłości.
Gdy czas połogu nadszedł i chora, kobiecym obyczajem, w bólach krzyczeć poczęła, zdarzyło się to, czego matka najmniej się spodziewała — że pan Amerigo, który dotychczas w tej wiosce prawie nigdy nie bywał, wracając z polowania, krzykiem tym zadziwiony, podjechał pod dom i wszedł do komnaty, aby spytać się o powód wrzawy. Matka, będąca w tej chwili przy córce, obaczywszy swego męża, podniosła się i z płaczem powtórzyła mu to, co jej Violanta opowiedziała. Aliści pan Amerigo, mniej od żony łatwowierny, odparł, że niemożliwą jest rzeczą, aby dziewczyna nie wiedziała, od kogo jest brzemienną, i zażądał szczerego wyznania prawdy, mówiąc, że jest to jedyny środek do uzyskania jego przebaczenia. W przeciwnym razie zasię niechaj na pewną i okrutną śmierć się gotuje! Napróżno matka Violanty siliła się wmówić w niego ową bajkę, której sama uwierzyła. Wysiłki jej na niczem spełzły. Amerigo, srogim gniewem zapalony, rzucił się z obnażoną szpadą na córkę, która w tym czasie synka powiła, i krzyknął:
— Albo mi wyznasz, kto jest ojcem twego dziecięcia, albo zginiesz na miejscu!
Z trwogi przed śmiercią złamała Violanta dane Piotrowi słowo i wyznała ojcu wszystko, co między nimi zaszło. Rycerz, wysłuchawszy Violanty, wpadł w taką wściekłość, że ledwie od zamordowania córki pohamować się zdołał. Dawszy w słowach folgę gniewowi swemu, wsiadł na konia i do Trapani popędził. Przybywszy do grodu, oskarżył Piotra przed Curradem, kapitanem wojsk królewskich, o hańbę, wyrządzoną jego domowi. Kapitan kazał Piotra niespodzianie pochwycić i wziąć go na spytki celem dobycia z niego dokładniejszych zeznań; potem skazał go na przepędzenie kijami przez całe miasto, a następnie na powieszenie. Aby zaś ta sama godzina była kresem życia obojga kochanków i ich dziecięcia, pan Amerigo, który gniewu swego wyrokiem śmierci na Piotra jeszcze nie zaspokoił, wsypał truciznę do kielicha z winem i powierzył go wraz z ostrym sztyletem jednemu ze sług swoich, mówiąc doń:
— Udaj się z tem do Violanty i w mojem imieniu jej powiedz, aby, nie mieszkając, jeden z tych dwóch rodzajów śmierci wybrała. Niechaj ginie od trucizny lub od noża, w przeciwnym razie, jak na to zasłużyła, w obliczu całego miasta na stosie spłonie. Skoro zaś tego dokonasz, pochwyć chłopca, którego Violanta przed kilkoma dniami na świat wydała, rozbij mu głowę o ścianę i rzuć go potem psom na pożarcie.
Otrzymawszy od okrutnego ojca taki rozkaz, córki jego i wnuka się tyczący, sługa poszedł go wykonać. Tymczasem Piotr, na śmierć skazany, pędzony był uderzeniami kijów do szubienicy. Pachołkowie kata wiedli go koło gospody, w której trzech szlachciców armeńskich mieszkało. Byli to posłowie, wysłani przez króla Armenji do Rzymu dla porozumienia się z papieżem w ważnych sprawach, wojny krzyżowej dotyczących. Zatrzymali się oni w Trapani dla wypoczynku i skrzepienia sił, przyjmowani z osobną czcią przez dostojnych obywateli miasta z panem Amerigo na czele. Trzej posłowie, widząc przechodzący orszak z Piotrem pośrodku, podeszli przez ciekawość do okna. Piotr był do pasa całkiem obnażony i ręce miał na plecach związane. Jeden z posłów nazwiskiem Fineo, człek w podeszłym wieku, spostrzegł na piersi młodzieńca wielką ognistej barwy plamę, nie od rany pochodzącą, jeno będącą przyrodzonem znamieniem. Na ten widok wspomniał pan Fineo swego syna, którego mu przed piętnastu laty korsarze na wybrzeżu Laiazzo porwali. Od tego czasu słuch o nim zaginął. Zważywszy wiek nieszczęśnika, pędzonego przez katów, pomyślał, że syn jego, gdyby jeszcze przy życiu się znajdował, w tym samym wieku byćby musiał. Uderzony widokiem tego znamienia, pomyślał, że skazaniec jest jego synem. Wówczas przyszło mu do głowy, że jeśli tak jest w samej rzeczy, to młodzieniec winien przypomnieć sobie swoje imię i zrozumieć słowa armeńskiego języka. Dlatego też, gdy skazaniec do okna się zbliżył, Fineo zawołał:
— Teodorze!
Na dźwięk tego imienia Piotr podniósł głowę. Wówczas Fineo spytał go po armeńsku:
— Skąd pochodzisz i kto był twoim rodzicem?
Pachołkowie kata przez wzgląd na osobę posła zatrzymali się, tak iż Piotr mógł odpowiedzieć:
— Pochodzę z Armenji. Rodzic mój zwał się Fineo. Nieznani ludzie przywieźli mnie tutaj, jeszcze gdy małem dzieckiem byłem.
Na te słowa Fineo poznał w młodzieńcu swego utraconego syna. Z płaczem zbiegł po schodach wraz z towarzyszami swymi i chwycił Teodora w objęcia. Poczem okrył go płaszczem z drogocennej materji, zdjętym z własnych ramion, i poprosił dowódcy siepaczy, aby przez wzgląd na jego osobę, wstrzymał się, dopóki nowych rozkazów nie otrzyma. Dowódca zgodził się na to.
Fineo wiedział już, za jaką to winę Teodora na kaźń wiedli, bowiem słuchy o tem po całem mieście obiegały. Dlatego też co żywo z towarzyszami swymi i ze świtą do Currada się udał i tak rzekł do niego:
— Panie! Młodzieniec ten, którego, jako niewolnika, na śmierć skazaliście, jest wolnym człekiem i moim synem. Gotów on jest pojąć za żonę dzieweczkę, którą, jak mówią, zbezcześcił. Odłóżcie przeto wykonanie wyroku aż do chwili, gdy przyjdzie wiadomość, czy dzieweczka chce go za męża. Currado, usłyszawszy, że Piotr jest synem pana Fineo, wielce się zadziwił. Wstydząc się omyłki swojej i zbytniego w tej sprawie pośpiechu i zważywszy, że prośba Fineo jest słuszna, polecił skazańca do domu odprowadzić, a sam tymczasem wezwał pana Amerigo i o wszystkiem go powiadomił.
Skoro Lauretta zamilkła, na wezwanie królowej Filomena w te słowa zaczęła:
— Piękne damy! Ponieważ Bóg miłosiernemi nam być przykazał, tedy Jego sprawiedliwość wszelkie okrucieństwo surowo karać musi. Aby wam dać dowód tego i skłonić was do wystrzegania się nieczułości serca, chcę opowiedzieć historję, która powinna niemniej zabawić, jak i współczucie w was obudzić.
W Rawennie, odwiecznem mieście Romanji, żyło ongiś wielu szlachetnych ludzi. Między nimi wyróżniał się szczególnie niejaki Nostagio degli Onesti, który po śmierci ojca i wuja swego stał się wielkim bogaczem. Ów, w bezżennym stanie żyjąc, zakochał się w córce pana Paolo Traversari. Żywił nadzieję, że pozyska jej względy staraniami swojemi, mimo, że ród jej był o wiele starszy i świetniejszy od jego rodu. Jednakoż cała jego wytrwałość, miłość i wspaniałość nanic się nie zdały; owszem, zdawało się, że, im więcej przypodobać jej się stara, tem bardziej sobie szkodzi — tak szorstką, nieżyczliwą i niechętną okazywała się dla niego umiłowana dzieweczka. Niewiedzieć co było tego przyczyną: czyli zbytnie rozumienie o piękności swojej, czyli też pycha niezmierna, dosyć na tem, że ani Nostagia, ani najmniejszej rzeczy, jemu miłej, znosić nie mogła. Ta nieczułość kochanki tak Nostagia trapiła, że nieraz chciał już z boleści życie sobie odjąć.
Czasami zasię obiecywał sobie, że zapomni całkiem tę okrutnicę, albo przynajmniej tak ją znienawidzi, jak ona jego znienawidziła. Jednak wszystkie jego postanowienia na niczem spełzły, bowiem, im bardziej ginęła szczęścia nadzieja, tem miłość jego gorętszą się stawała. Gdy Nostagio tak uparcie trwał w afektach swoich i brnął coraz dalej w obłędliwe szaleństwa i nadmierne wydatki dla przypodobania się pięknej a okrutnej dzieweczce, krewniacy jego i przyjaciele do tej myśli przyszli, że w grze takiej wnet życie i majątek cały postrada. Radzili mu więc po wielekroć i zaklinali go, ażeby Ravennę opuścił i do innego jakiegoś grodu na dłuższy pobyt się udał; mniemali bowiem, że tym sposobem z miłości go wyleczą i od ruiny uchronią. Nostagio z początku żartował sobie z tych rad i nalegań, widząc jednak, że niepodobna wiecznie trwać przy swojem, oświadczył wreszcie, że ma zamiar do Francji, Hiszpanji, albo do jakiegoś innego oddalonego kraju wyjechać, i w samej rzeczy niemałe przygotowania do drogi uczynił. Poczem wsiadł na konia i w towarzystwie licznych przyjaciół swoich Rawennę opuścił. Aliści dojechał tylko do Chiassi, miejscowości o trzy mile od miasta oddalonej; tam, zatrzymawszy się, kazał rozbić rozmaitego rodzaju namioty dla siebie, a potem rzekł towarzyszom, że mogą wracać do Rawenny, bowiem on tu pozostać postanowił.
Przebywając w Chiassi, jął prowadzić równie świetny i okazały żywot, jak pierwej, i, jak zwykle, znajomych swoich na obiad, lub wieczerzę do siebie zapraszał. Pewnego dnia, właśnie na początku maja, gdy piękna pogoda panowała, Nostagio znów w myśli o okrutnej kochance się pogrążył. Ażeby tem swobodniej smutkowi swemu się oddać, oddalił się od wszystkich towarzyszów swoich i sam, bez celu błądząc, doszedł do wielkiego sosnowego lasu. Już dawno przeszła południowa godzina; Nostagio bez myśli o jadle i napoju już na pół mili prawie w gęstwinę się zagłębił, gdy nagle płacz i rozpaczliwe jęki, gdzieś w bliskości brzmiące, z rozmyślań, pełnych melankolji, go wyrwały. Zdziwiony, stanął i, spojrzawszy dokoła, ujrzał, jak z jałowcowych i cierniowych zarośli, sterczących przed nim, wypadła cudownie piękna naga dziewczyna z rozwianemi włosami i z ciałem, przez gałęzie i kolce poszarpanem, pędząc ku niemu bez tchu prawie wśród głośnego płaczu i wołania o litość. Po obu jej bokach gnały nieodstępnie dwa rozjadłe kundle, co chwila zatapiając w jej ciele kły, gdzie tylko schwycić mogły, za nią zasię gnał rycerz na czarnym koniu i w czarnym rynsztunku z twarzą, pałającą gniewem, ze szpadą w ręku i straszliwemi, hańbiącemi słowy śmierć jej zapowiadał. Na ten widok Nostagia w pierwszej chwili przejęły podziwienie i trwoga, wnet jednak współczucie wzbudziło w nim żądzę ocalenia nieszczęśliwej niewiasty od mąk takich i śmierci. Nie mając broni pod ręką, schwycił potężną gałąź i nią drogę psom i rycerzowi zagrodził. Czarny rycerz, spostrzegłszy to, zdaleka już na niego zawołał:
— Zaniechaj walki, Nostagio, i pozwól mnie i psom moim uczynić z tą niewiastą to, na co zasłużyła!
Przy tych słowach dwa kundle schwyciły z całej siły dziewczynę za biodra i osadziły ją na miejscu; rycerz zasię przypędził na koniu i skoczył z niego, podnosząc szpadę. Nim jednak mógł coś uczynić, Nostagio stanął przed nim i zawołał:
— Nie wiem, ktoś jest, choć mnie tak dobrze znać się zdajesz; tyle ci jednak powiedzieć mogę, że w wysokim stopniu haniebną jest rzeczą, gdy zbrojny rycerz nagą kobietę chce mordować i psami ją szczwa, niby dzikie zwierzę, dlatego też bronić jej będę z wszystkich sił moich.
— Nostagio — odrzekł na to rycerz — pochodzę z tego samego, co i ty, miasta. Byłeś jeszcze małem dziecięciem, kiedym ja w tej oto dziewczynie zaiste o wiele goręcej się kochał, aniżeli ty teraz w pannie Traversari. Aliści pycha jej i okrucieństwo wtrąciły mnie w taką rozpacz, że wreszcie tą szpadą, którą widzisz w mojem ręku, bezbożne życie sobie odebrałem i za to na wieczyste męki skazany zostałem. Wkrótce potem umarła i ona, niezmiernie z śmierci mojej się radująca. Za okrucieństwo i za to, że cieszyła się z mąk moich, nie uważając tego nigdy za grzech, na wieczne męki piekielne skazana została. Gdy do piekła przybyła, obojgu nam za karę naznaczono: jej uciekać przede mną, mnie zasię, którym ją niegdyś tak gorąco miłował, za nią się uganiać, nie jako za przedmiotem miłości, ale jak za śmiertelną nieprzyjaciółką swoją. Ilekroć ją dopędzę, przeszywam ją tą samą szpadą, którą się niegdyś zabiłem, otwieram, jak to zaraz obaczysz, jej pierś, wyrywam z niej twarde i zimne serce, do którego miłość, ani litość przystępu znaleźć nie mogły, i rzucam je psom moim na pożarcie. Po pewnym czasie jednak zmartwychwstaje ona znowu za Boga sprawiedliwym wyrokiem i wszechmocy jego władzą, jakgdyby nigdy zabitą nie była. Wówczas zaczyna się odnowa jej żałosna ucieczka i moja wściekła pogoń za nią. Tak dzieje się w każdy piątek, o tej, co dzisiaj, godzinie i na tem samem miejscu. Dopadam jej i, jak wnet ujrzysz, morduję; nie sądź jednak, że w inne dni spoczynek mamy; codziennie w tych wszystkich miejscach, gdzie jakieś okrutne myśli piastowała, prześladuję ją i ścigam. Ponieważ zasię z najczulszego kochanka wrogiem jej się stałem, tedy tyle lat muszę ją w ten sposób dręczyć, ile miesięcy ona się znęcała nade mną. Pozwól mi wyroku sprawiedliwości bożej dopełnić i nie próbuj sprzeciwiać się temu, czemu przeszkodzić nie jest w twojej mocy.
Na te słowa Nostagio osłupiał, a włosy ze strachu zjeżyły mu się na głowie. Odstąpiwszy kilka kroków, zwrócił oczy na dziewczynę i czekał drżący na to, co dalej się stanie. Rycerz zasię, słowa te wyrzekłszy, skoczył nakształt rozjuszonego zwierzęcia ku dziewczynie, która, przez dwa kundle szarpana, na klęczkach o litość błagała, i pchnął ją szpadą w piersi z taką siłą, że ostrze wyszło plecami. Z jękiem śmiertelnym zwaliła się nieszczęśnica od ciosu tego na ziemię, a wówczas rycerz chwycił sztylet, bok jej nim otworzył, wyrwał serce i cisnął psom, które je z żarłocznością połknęły. Ledwo kilka chwil upłynęło, dziewczyna podniosła się, jakgdyby nic się nie stało, i jęła uciekać na nowo w kierunku morza; obok niej, jak pierwej, gnały psy, nie przestając jej szarpać. Rycerz, dosiadłszy czarnego swego rumaka, ze szpadą w ręku szalonym pędem za nią podążył. Wkrótce tak się oddalili, że Nostagio stracił ich z oczu.
Nostagio, obaczywszy to wszystko, stał nieruchomo na miejscu, miotany litością i trwogą. Naraz jednak uderzyła go myśl, że to zdarzenie, powtarzające się co piątek, może mu się stać pomocne wielce. Zapamiętał więc sobie dokładnie miejsce, a po powrocie do Chiassi posłał po wielu krewnych swoich i przyjaciół do Rawenny.
— Długo staraliście się to na mnie wymóc — rzekł do nich — abym miłości mojej do owej okrutnicy się wyrzekł i szalonych wydatków zaprzestał. Otóż obecnie jestem gotów to uczynić, pod warunkiem jednakowoż, że pana Paolo Traversari k’temu skłonicie, aby w towarzystwie żony, córki i wszystkich krewnych wraz z wami i damami, jakie wybrać zechcecie, w najbliższy piątek obiad tutaj u mnie spożyć zechcieli. Dlaczego zasię domagam się tego, wnet się dowiecie.
Krewni i przyjaciele postanowili spełnić tę skromną prośbę Nostagia, powróciwszy tedy do Rawenny, we właściwym czasie wskazane im osoby zaprosili. Najtrudniej poszło z ukochaną przez Nostagia dzieweczką, ale i ta wreszcie zgodziła się wziąć udział w uczcie. Nostagio z rozrzutnością królewską obiad przygotować kazał, stoły rozstawiono pod sosnami na miejscu, gdzie nieczuła dziewica tak okrutnej karze podległa. Poczem, wskazawszy wszystkim gościom ich miejsca, dla kochanki swojej takie miejsce przeznaczył, aby siedziała ona naprzeciw polany, gdzie, jak sądził, przerażające zjawy się ukażą. Już drugą potrawę podano, gdy naraz krzyk ściganej dziewicy do uszu wszystkich dobiegł. Obecni zadrżeli na ten głos przeraźliwy i jęli się pytać, skąd on pochodzić może; aliści nikt wyjaśnienia dać nie mógł. Wreszcie strwożeni podnieśli się i wytężyli wzrok w stronę, skąd odgłos ten dobiegał. Nagle ujrzeli dziewczynę, rycerza i psy. Na ten widok z okrzykami oburzenia i gniewu jedni rzucili się naprzeciw rycerza i psów, a drudzy zasłonili sobą dziewczynę. Aliści rycerz obrócił się do nich z podobną mową, co pierwej do Nostagia. Słowa jego nietylko odjęły przytomnym chęć do obrony dziewczęcia, lecz przejęły ich zarazem osłupieniem i przerażeniem. Pośród gości znajdowało się wiele dam, spokrewnionych z nieszczęsną dziewczyną, a takoż i z rycerzem. Wszystkie pamiętały dobrze śmierć jego; widząc, że rycerz wykonywa straszliwy wyrok na dzieweczce, uderzyły w płacz tak ogromny, jakby wyrok ów nad niemi samemi miał być dopełniony.
Gdy zjawy znikły wreszcie z przed oczu przytomnych, nikt otrząsnąć się z wrażenia nie mógł. Największa jednak trwoga odmalowała się na twarzy ukochanej przez Nostagia panny. Wspomniawszy bowiem na okrucieństwa, jakich się tylekroć względem tego młodzieńca dopuszczała, poczuła, że widowisko, którego przed chwilą naocznym świadkiem była, dla nikogo z obecnych straszniejszą nie jest przestrogą, jak dla niej; zdało się jej, że Nostagio gna już za nią przez lasy i że dwa spienione kundle kły w jej ciele zatapiają. Na tę myśl taka obawa ją zdjęła przed podobnym losem, że nagle nienawiść na miłość w jej sercu się przemieniła. Jeszcze tego wieczora przy zdarzonej sposobności tajemnie do Nostagia zaufaną służkę wysłała. Służka ta poprosiła go w imieniu pani o odwiedzenie jej i oświadczyła, że pani gotowa jest spełnić wszystko, czego Nostagio zapragnie. Nostagio odparł na to, że wieść ta przejmuje go radością niewysłowioną, aliści że chce cel pragnień swoich osiągnąć, czci jej na szwank nie przywodząc. Młoda dama, świadoma dobrze, że od niej tylko zależało być już dawno żoną Nostagia, udała się do swoich rodziców i pierwsza oświadczyła im chęć wyjścia za niego. Rodzice, niezmiernie tem uradowani, następnej zaraz niedzieli odbyli uroczyste zaręczyny młodej pary. Po okazałem weselu, które wkrótce nastąpiło, młodzi małżonkowie przez długie lata szczęściem swojem się cieszyli. Straszna zjawa nietylko ten jeden szczęśliwy skutek wywarła, wszystkie bowiem białogłowy w Ravennie tak się zastrachały, że od tego czasu bardziej uległemi wobec mężczyzn się stały.
Gdy Filomena skończyła opowieść swoją, królowa, widząc, że, krom Dionea, który miał osobny przywilej, ona tylko nie opowiadała jeszcze, z wesołą twarzą w te słowa zaczęła:
— Na mnie tedy kolej przychodzi, i dlatego też chcę wywiązać się z mojego obowiązku powieścią, która wiele z poprzednią ma podobieństwa. Dowiecie się z niej nietylko o tem, jaką władzę wdzięki wasze nad szlachetnemi sercami sprawują, ale takoż nauczycie się nagrody stosowanej z własnej woli udzielać, nie czekając na los, który dary swoje nieraz w dziwaczny i niesprawiedliwy sposób rozdziela.
Wiedzcie tedy, że przed niedawnemi czasy żył w mieście naszem niejaki Coppo di Borghese Domenichi, mąż, który u wszystkich osobną czcią się cieszył, więcej dla cnót i szlachetnych obyczajów, niźli dla starożytności rodu swego. Ów zacny człek, niezaśmionej pamięci godzien, do lat sędziwych przyszedłszy, lubił opowiadać sąsiadom i znajomym swoim o dawnych czasach i zdarzeniach.
Osobliwie często powracał do opowieści o młodym szlachcicu, zwanym Federigo Filippo Alberighi, który niegdyś żył we Florencji. Pan Coppo umiał mówić tak udatnie i tak dobrą się odznaczał pamięcią, że pod tym względem nikt z nim w paragon wchodzić nie mógł. Według jego słów, Federigo Alberighi swoją rycerską biegłością i polerownemi obyczajami nad wszystkimi młodzieńcami we Florencji wziął przodek. Alberighi zakochał się w pewnej dostojnej damie, imieniem Monna Giovanna, uchodzącej podówczas za najpiękniejszą we Florencji białogłowę. Dla pozyskania jej względów na turniejach na najzuchwalsze hazardy się ważył, wyprawiał wspaniałe uczty i podarunkami ukochaną swoją obsypywał, na stan majątku swego wcale nie bacząc.
Aliści dama, równie uczciwa, jak piękna, nie dbała ani o niego, ani o to, co na jej cześć urządzał. Federigo siła pieniędzy zmarnotrawiwszy, a nic nie zyskawszy, popadł wkrótce w taką biedę, że z całej majętności nic mu nie pozostało, krom małej posiadłości, z której nędzny profit czerpał i jednego wspaniałego sokoła. Miłość jego przez tę biedę wcale się nie zmniejszyła, owszem, gorętszą jeszcze się stała; a ponieważ nie mógł w mieście już dłużej żyć tak okazale, jakby był tego pragnął, przeniósł się do owej posiadłości i tam, niczyjej pomocy nie prosząc, zajmował się polowaniem z sokołami i cierpliwie ubóstwo swoje znosił. Pod ten czas właśnie zdarzyło się, że małżonek Monny Giovanny ciężko zachorował. Czując się bliskim śmierci, spisał testament, mocą którego małego synaczka swego zrobił dziedzicem wszystkich wielkich bogactw; na przypadek bezpotomnej śmierci syna, Monna Giovanna, jako umiłowana żona, wszystko dziedziczyć miała.
Po jego śmierci wdowa, jak to u tamtejszych niewiast jest w obyczaju, udała się pospołu z synkiem na całe lato do jednej z posiadłości swoich, położonej blisko siedziby Federiga. Zdarzyło się, że synek jej, który niezmiernie ptaki lubił, wnet z Federigiem się zaprzyjaźnił. Widując często jego sokoła, tak niezmiernie sobie w nim upodobał, że jedynie żądzą posiadania go pałał; nie śmiał jednak Federiga o niego prosić, wiedząc jaką wartość doń przywiązuje. Po pewnym czasie otrok zachorował. Monna Giovanna, kochająca z całej duszy swego jedynaka, niewymownie chorobą jego się strapiła; po całych dniach nie odstępowała go i prosiła ustawicznie, ażeby jej powiedział, czy czego przypadkiem nie pragnie, bowiem w tym razie uczyniłaby wszystko, aby go tylko ukontentować. Wielekroć już go o to pytała. Wreszcie pewnego dnia chłopiec odrzekł:
— Matko, jeżeli zdołasz uzyskać dla mnie sokoła od Federiga, to wnet przyjdę do zdrowia. — Dama, usłyszawszy tę prośbę, przez długi czas rozważała w milczeniu, co ma uczynić. Wiedziała dobrze, że Federigo, miłując ją oddawna, nigdy jednego łaskawszego spojrzenia od niej nie otrzymał. Rzekła więc do siebie:
— Jakże mogłabym się ośmielić posłać po tego sokoła do Federiga, lub udać się do niego sama? Zresztą, jak słyszę, nigdy szlachetniejszy od tego sokoła ptak strzelcowi nie służył. Nadto, jak powiadają, sokół ów środek utrzymania dla pana swego stanowi. Nie mam, wierę, sumienia odejmować szlachcicowi ostatniej jego radości.
Tak rozważywszy, jakkolwiek pewna otrzymania natychmiast sokoła, skoroby tylko o niego poprosiła — nie odpowiedziała nic synowi.
Wkrótce jednak, gdy stan chłopca się pogorszył, miłość zwyciężyła wszystkie jej skrupuły. Monna Giovanna postanowiła udać się sama do Federiga, aby o sokoła go poprosić.
Rzekła więc do chorego:
— Pociesz się, mój synaczku, i staraj się do zdrowia powrócić, a ja ci przyrzekam, że będziesz miał tego sokoła.
Dziecię tak się temi słowami uradowało, że tegoż jeszcze dnia znaczną ulgę poczuło. Na drugi dzień rano udała się Monna Giovanna w towarzystwie drugiej damy do małego domku Federiga. Ponieważ nie był to czas łowów na ptaki, więc szlachcic znajdował się w ogrodzie, zajęty jakąś robotą. Federigo, uwiadomiony, kto się o niego pyta, zadziwił się w najwyższym stopniu i z pełnem szacunku pozdrowieniem wybiegł naprzeciwko niej. Ona zasię, uprzejmie ukłon mu oddawszy, odezwała się:
— Dzień dobry, Federigo. Przychodzę tutaj, ażeby wynagrodzić cię za wszystko, coś z mojej winy wycierpiał. Miłowałeś mnie bowiem goręcej, aniżeli dla dobra twego należało. Nagroda na tem się zasadza, że chcę, abyś mnie wraz z tą damą dziś obiadem ugościł.
— Madonno — odparł na to Federigo z pokorą — nie wiem, o jakich przykrościach, których wy kiedykolwiek przyczyną być mieliście, mówicie. Tyle wiem jeno, że, jeżeli cokolwiek wart kiedy byłem, to jedynie przymiotom waszym i miłości dla was to zawdzięczam. Dzisiejsze odwiedziny wasze milsze mi są od wszystkich straconych dostatków. Przybyliście wszak w gościnę do nędzarza.
Tak mówiąc, oprowadzał ją bojaźliwie po domku i ogrodzie. Nie mając jednak nikogo pod ręką, ktoby mógł damy zabawiać, rzekł:
— Ponieważ nikogo tu niema, tedy niechaj ta poczciwa kobieta, żona człowieka, obrabiającego moje pole, towarzystwa wam dotrzyma, dopokąd ja obiadu nie zarządzę.
To rzekłszy, odszedł. Dotychczas, jakkolwiek wielkim był jego niedostatek, nie zauważył, ilu najniezbędniejszych rzeczy rozrzutność go pozbawiła. Teraz jednak, gdy przyszło zacnie ugościć tę damę, dla której niegdyś tak świetne uczty wyprawiał, spostrzegł po raz pierwszy nędzę swoją. Srodze strapiony, ze ściśniętem sercem biegał po domu, jak szalony, i przeklinał los swój, nie mogąc znaleźć pieniędzy, ani jakiej rzeczy, którąby sprzedać można było. Tymczasem zbliżyła się obiadowa godzina. Federigo, mimo gorącej chęci ugoszczenia damy, nie mógł nic w domu znaleźć, prosić zasię nikogo nie chciał. Naraz wpadł mu w oczy dzielny sokół jego, siedzący w jadalnej komnacie na drążku; Federigo, widząc, że ptak jest tłusty, uznał to szlachetne stworzenie za potrawę godną damy. Nie namyślając się tedy długo, zabił go i rozkazał służebnej dziewczynie oskubać go, przyrządzić, na rożen nasadzić i troskliwie upiec. Poczem zasłał stół śnieżystym obrusem i poszedł z wesołem obliczem zaprosić damę do obiadu. Dama z towarzyszką swoją przeszły do jadalni i, obsługiwane starannie przez Federiga, zjadły dzielnego sokoła, nie wiedząc nawet, jaka to potrawa. Po wstaniu od stołu i po uprzejmej pogawędce, dama, sądząc, że nadeszła pora wyznać Federigowi, poco właściwie tu przybyła, zwróciła się doń uprzejmie i tak rzekła:
— Federigo, jeżeli masz w pamięci dawny stan swój i moją surowość obyczajów, którą zapewne za nieczułość i okrucieństwo poczytywałeś, to nie wątpię, że osłupiejesz na zuchwałą prośbę, z którą tu dzisiaj przybywam. Gdybyś miał jednak dzieci i mógł pojąć miłość, jaką się dla nich żywi, to pewna jestem, że chociaż w części dzisiejszy krok mójbyś usprawiedliwił. Ty nie masz jednakoż dzieci, ja zasię jedynaka posiadam, a nie mogąc praw macierzyńskiej miłości w sercu mem przewalczyć, wbrew chęci mojej, wbrew przyzwoitości i rozsądkowi, widzę się obecnie zmuszoną prosić cię o podarowanie mi rzeczy, która ci jest droga wielce. Tym przedmiotem jest twój sokół, który nie bez racji tak znaczną wartość dla ciebie posiada. Przeciwny los tylko tę radość i pociechę ci ostawił. A jednak prosić cię oń muszę, syn mój bowiem tak niezmierną żądzą posiadania go zapłonął, iż drżę, ażeby choroba, której uległ, nie pogorszyła się, lub śmiertelnego obrotu nie przybrała w wypadku, jeśli dziecię pożądanego przez siebie przedmiotu nie otrzyma. Zaklinam cię więc nie na miłość, którą dla mnie żywisz, ta cię bowiem do niczego względem mnie nie obliguje, ale na wielkoduszność, którą nad wszystkimi ludźmi górujesz, chciej mi podarować tego sokoła, a ja pamiętać zawsze będę, żeś, dzięki temu darowi, syna mi zachował i wiecznej wdzięczności dla ciebie czuć nie przestanę.
Federigo, usłyszawszy żądanie damy i wiedząc, że mu zadosyćuczynić nie może, bo sokoła na potrawę dla niej już użył, począł w obecności jej gorzko płakać i ni słowa na odpowiedź znaleźć nie mógł. Na ten widok dama sądziła z początku, że łzy te wyciska mu bolesna myśl rozłączenia się z dzielnym sokołem i już powiedzieć chciała, że woli podarunku raczej nie otrzymać, wstrzymała się jednak i oczekiwała na odpowiedź Federiga, który, zapanowawszy wreszcie nad łzami swemi, tak się odezwał:
— Madonno, od kiedy się Bogu podobało, abym serce moje ku wam obrócił, niejedną miałem sposobność doświadczenia niełaski losu i nieraz się nań żaliłem; wszystko to jednak było rzeczą krotochwilną w porównaniu z krzywdą, którą mi obecnie los wyrządził. Jakże bowiem zdołam z dolą moją kiedykolwiek się pogodzić, jeżeli pomyślę, że właśnie w tej chwili, gdyście wy, tak obojętni niegdyś dla bogactw mych, zubożały mój dom odwiedzili, ja nie byłem w możności małego a tak pożądanego podarunku wam ofiarować! Dlaczego zasię tego uczynić nie mogę, zaraz się dowiecie. Skorom usłyszał, że chcecie w łaskawości swojej obiad u mnie spożyć, zważywszy na dostojny ród wasz i przymioty, pomyślałem, że powinienem postarać się o ugoszczenie was potrawami różnemi od tych, jakiemi innych ludzi częstować się zwykło. Spojrzawszy na mego sokoła, uznałem go za godną dla was potrawę. Kazałem go więc upiec i podać wam — w przekonaniu, że tym sposobem najlepszy z niego użytek uczynię. Teraz jednakoż, gdy widzę, że żywego sokoła miećbyście pragnęli, boleść moja, stąd płynąca, iż waszego rozkazu spełnić nie mogę, jest tak silna, że nie wiem, zali się kiedykolwiek w życiu uspokoję.
Rzekłszy te słowa, pokazał jej pióra, szpony i dziób zabitego sokoła.
Dama na ten widok jęła naprzód ganić rycerza za to, że w celu ugoszczenia jej, zabił tak szlachetnego sokoła, potem jednak podziwem się przejęła, zważywszy wielkość jego duszy, której sroga nędza nie zdołała dotąd osłabić, ani złamać. Zbywszy się jednak wszelkiej nadziei posiadania sokoła, niespokojna o zdrowie syna, pożegnała Federiga ze smutkiem i wróciła z towarzyszką swoją do domu.
Syn Monny Giovanny (nie wiedzieć, czy wskutek strapienia z powodu nieotrzymania sokoła, czy też dlatego, że choroba takie już przyrodzenie miała, że tylko śmiercią skończyć się mogła) w kilka dni potem rozstał się z tym światem. Matka po tej stracie długie dni we łzach i smutku trawiła. Ponieważ jednak młoda była jeszcze, a krom tego wielce bogata, tedy jej bracia naglili ją, aby jakiś wybór uczyniła. Monna Giovanna, mimo, że najchętniej wdową byłaby została, uległa ich przedstawieniom i, wspomniawszy na szczodrość Federiga, której dowód niedawno złożył w zdarzeniu z sokołem, odpowiedziała swoim braciom w te słowa:
— Najmilejby mi było, gdybyście mi pozwolili pozostać przy wdowiej zasłonie, gdy jednak koniecznie pragniecie, bym w powtórne związki wstąpiła, to wyjdę tylko za Federiga degli Alberighi.
Na te słowa bracia drwić sobie z niej zaczęli, mówiąc:
— Co mówisz, głupia? Jakże możesz wyjść za człowieka, który nic nie posiada?
— Wiem dobrze, panowie bracia, że prawdę powiadacie, wolę jednak męża bez majątku, aniżeli majątek bez męża.
Bracia, upewniwszy się o niezachwianem jej postanowieniu, a przytem przekonawszy się, że Federigo, mimo swego ubóstwa, jest wielce czcigodnym człowiekiem, oddali mu Giovannę wraz z całą jej fortuną. On zaś, pozyskawszy szlachetną i tak przez siebie umiłowaną białogłowę a nadto wielki majątek, pełen radości, nowe życie rozpoczął.
Gdy królowa umilkła, Dioneo wiedział już, że na niego kolej przychodzi. Nie czekając tedy uroczystego wezwania, poprosił o milczenie tych, którzy odpowiedź Guida jeszcze wychwalali, i tak zaczął:
— Mimo, że z rąk waszych, czarujące damy, wziąłem przywilej opowiadania tego, co mi się podoba, nie myślę jednak dzisiaj od naznaczonej przez was materji się oddalić, owszem wstąpię w ślady wasze i opowiem, jak to pewien mnich od Św. Antoniego, dzięki zręcznemu wybiegowi swemu, uszedł wstydu, który mu dwaj młodzieńcy zgotować chcieli. Nie gniewajcie się jednak, jeżeli cokolwiek nad materją moją szerzyć się będę, bowiem rzecz tego wymaga; zresztą spojrzyjcie na słońce i zważcie, że jeszcze wysoko na niebie stoi. Jak zapewne słyszałyście o tem, Certaldo jest małem miasteczkiem, należącem do florenckich dziedzin, a położonem w dolinie Elsa. Chocia gród ten niewielki był, kiedyś jednak zamożni i szlachetni obywatele go zamieszkiwali.
Ponieważ miasteczko to wielu pobożnych ludzi liczyło, co rok zwykł był tutaj przez długi czas kazać mnich z zakonu Św. Antoniego, nazwiskiem brat Cipolla. Zbierał on hojne od głupców jałmużny i doznawał zawsze dobrego przyjęcia, prawdopodobnie bardziej dla nazwiska swego, niż dla pobożności, okolice bowiem Certaldo wydają cebulę sławną na całą Toskanję. Brat Cipolla był człekiem o przysadkowej posturze, włosy miał barwy czerwonej, a oblicze zawsze wesołością tchnące. Był to najsprytniejszy hultaj pod słońcem. Chociaż nigdy niczego się nie uczył, umiał jednak potoczyście mówić (tak iż każdy, kto go znał, miał go za najlepszego w świecie mówcę, któremu sam Tullius i Quintylian do stóp nawet nie dorastali). Otóż pewnego razu obyczajem swoim brat Cipolla do Certaldo ściągnął. Gdy się już wszyscy poczciwcy z okolicznych wiosek po mszy przed kościołem zebrali, mnich, poczekawszy na stosowną chwilę, w te słowa przemówił:
— Oto nadchodzi pora, w której, wedle nabożnego i pięknego obyczaju, obdarzać zwykliście biedne sługi Świętego Antoniego kaszą i mąką; jedni niewiele posyłają, drudzy mnogo, wedle możności i pobożności swojej, a to na intencję, ażeby ten możny święty wasze woły, osły, świnie i owce pod płaszcz opieki swojej przyjął. Zwykliście także o tej porze (szczególnie ci z was, którzy się do bractwa naszego zapisali) uiszczać raz na rok pewną małą sumę. Otóż po dary te przez zwierzchność moją, to jest przez Jego Świętobliwość, opata naszego, przysłany tutaj zostałem. Zbierzcie się tedy za błogosławieństwem bożem dzisiaj po południu przed kościołem o godzinie trzeciej, skoro głos dzwonka usłyszycie, z ofiarami waszemi, a zarazem dla wysłuchania kazania i pocałowania krzyża świętego. Nadto, ponieważ wiadomo mi jest, jak gorących czcicieli szlachetny Święty Antoni pomiędzy wami posiada, przyniosłem wam ku osobliwemu błogosławieństwu dla całej okolicy piękną relikwję, wielkiemi cudami słynącą, którą niegdyś sam z Ziemi Świętej, z za morza przywiozłem. Jest to jedno z piór Archanioła Gabrjela, zgubione przez niego w komnacie Marji Dziewicy, gdy przybył do niej do Nazaretu ze Zwiastowaniem.
Po tej przemowie zamilkł i wrócił pobożnie do kościoła.
Pomiędzy wieloma słuchaczami, którzy mowie brata Cipolli się przysłuchiwali, znajdowało się także dwóch młodzieńców, z których jeden zwał się Giovanni del Bragoniera, drugi Biaggio Pizzini. Byli to dwaj na wszystkie boki kuci franci. Ci, uśmiawszy się dowoli z relikwji brata Cipolli (mimo, że żyli w przyjaźni z mnichem i często z nim obcowali), postanowili figla mu z tem piórem wypłatać. Wiedzieli, że brat Cipolla tego dnia będzie jadł obiad u jednego ze swoich przyjaciół w zamku; upewniwszy się więc, że już tam poszedł, udali się do gospody, w której braciszek stanął. Po drodze umówili się, że Biaggio wda się w pogawędkę ze sługą brata Cipolli, a Giovanni tymczasem w rzeczach jego owego pióra poszuka i że, znalazłszy, zabierze je z sobą, aby obaczyć, co potem mnich uczyni. Brat Cipolla miał sługę, którego jedni Gucciem Balena, inni Gucciem Imhratta, a jeszcze inni Gucciem Porco nazywali. Był to taki dureń, że równego mu trudno było ze świecą znaleźć. Brat Cipolla często żartował sobie z niego i tak się o nim odzywał:
— Mój sługa ma dziewięć przymiotów, z których każdy, gdyby go Arystoteles, Salomon lub Seneka posiadali, wystarczyłby do zaćmienia i zniszczenia całej ich mądrości, cnoty i szlachetnych zasad życia. Imaginujcież sobie tedy, co to musi być za człowiek, który, nie mając mądrości, cnoty, ani szlachetnych zasad życia, posiada takich dziewięć przymiotów.
A gdy się pytano, jakie to są owe przymioty, brat Cipolla odpowiadał następującym wierszem, który sam ułożył:
„Łgarz, kostera,
Leniuch, złodziej,
Od stóp do głów
W brudzie chodzi.
Chytry, głupi i zawzięty,
Bez zręczności i posłuchu.
Gęba chciwa, brzuch rozdęty.
Czterech szpiegów w każdem uchu.“
— A przytem — zwykł dodawać brat Cipolla — ma on jeszcze kilka innych maluczkich przywar, które jednak przez litość płaszczem miłości chrześcijańskiej pokrywam. Najkrotochwilniejsze jest w nim to, że gdy przybędzie do jakiejś wioski lub miasta, zaraz się chce żenić i osiedlać. Ponieważ ma długą, czarną i zmierzwioną brodę, tedy mu się wydaje, że jest urodziwy wielce, i że każda białogłowa, ledwie spojrzy na niego, już go pokochać musi. Gdyby mu dać wolę, uganiałby się za niemi, dopókiby portek nie zgubił. Prawda, że mi jest pomocny wielce. Gdy z kimś mówię w tajności, zawsze wszystko podsłucha, gdy zasię mnie o cokolwiek ktoś zapyta, zaraz obawiać się zaczyna, że nie będę umiał odpowiedzieć, i respons za mnie daje, mówiąc „tak“ lub „nie“, stosownie do okoliczności.
Ostawiwszy sługę w karczmie, brat Cipolla przykazał mu, aby troskliwie na jego rzeczy baczył, zwłaszcza zasię, by miał na pieczy skrzynię, w której relikwje święte się zawierały. Aliści hultaj Guccio nie myślał zostawać na czatach, wolał siedzieć w kuchni, gdzie mu było lepiej, niźli słowikowi wśród zielonych gałęzi, szczególniej, jeśli w niej gładką jakąś dziewczynę obaczył. A właśnie w tej chwili spostrzegł przez okno krępą, tłustą i niskiego wzrostu białogłowę, mającą piersi, jak dwa kosze i twarz, któraby jej prawo należenia do rodu Baroncich dać mogła. Oblicze to było przytem dymem okopcone i świecące się od tłuszczów. Jak hiena, która na padlinę chce się rzucić, wypadł Guccio z komnaty, zapominając o rzeczach brata Cipolli i o świecie całym. Wszedłszy do kuchni, siadł koło komina, chocia był to sierpień dopiero, i począł rozmawiać z kucharką, która imię Nuty nosiła. Powiedział jej, że dla osobnych swoich przymiotów szlachectwo otrzymał, a takoż oznajmił jej, że posiada wiele fałszywych florenów, nie licząc tych, które ludziom jest winien — takich takoż mu niebrak. Nie zważając na swój kapelusz, tak brudny i zatłuszczony, że tłuszczu tego starczyłoby na wielki kocioł zupy w klasztorze w Alto Pascio, na swój kaftan, pokryty łatami i przesycony potem koło kołnierza, kaftan, tyloma kolorowemi plamami zasiany, iż żadna tatarska lub indyjska materja nigdyby w paragon z nim wchodzić nie mogła, na swoje dziurawe pończochy i zdarte buty, mówił z dziewczyną w ten sposób, jakby był królem Kastylji. Obiecywał jej, że ją oporządzi, przystroi i uwolni od przymusu służenia u obcych ludzi. Nie obiecując jej wielkich bogactw, dawał jej jednak nadzieję na znaczną losu poprawę. Mówił jeszcze o wielu rzeczach z wielką w swoje słowa wiarą, aliści wszystkie jego przedstawienia a obietnice żadnego skutku nie odniosły, jak to się zwykle zresztą zdarzało.
Dwaj młodzi żartownisie zastali tedy Guccia, uwijającego się koło Nuty. Niezmiernie ukontentowani z tak pomyślnego obrotu rzeczy, pospieszyli do komnaty brata Cipolli, stojącej otworem. Pierwszą rzeczą, którą pochwycili, była torba mnicha, podejrzewali bowiem, że w niej cudowne pióro znajdować się może. W samej rzeczy znaleźli je w puzderku, owiniętem po kilkakroć w grubą materję. Było to pióro, wyrwane z ogona papugi. Lud mógłby był uwierzyć w słowa brata Cipolli, bowiem podówczas różne egipskie zbytki a wymysły, które później na znaczną szkodę naszą w całej Italji się rozpowszechniły, jeszcze do Toskanji nie przeniknęły. Dwaj krotochwilnicy, uradowani, że znaleźli pióro, wzięli je ze sobą, a dla niepoznaki napełnili puzdro węglami, które w kącie komnaty na ziemi ujrzeli. Poczem zamknęli je, przywiedli wszystko do pierwotnego stanu i, niepostrzeżeni przez nikogo, powrócili ze zdobyczą do domu, gdzie jęli czekać niecierpliwie, jak się wykręci brat Cipolla, znalazłszy węgle, zamiast pióra. Tymczasem mężczyźni i białogłowy, dowiedziawszy się w kościele, że o trzeciej po południu pióro Archanioła Gabrjela zobaczą, powrócili po skończonej mszy do domów i wiadomość o relikwji roznieśli między kumów, kumoszki i sąsiadów. Naskutek tego po obiedzie zbiegła się do kościoła taka ciżba ludu, że nawa świątyni pomieścić jej nie mogła. Wszyscy gorzeli pragnieniem obaczenia cudownego pióra.
Brat Cipolla, podjadłszy sobie należycie i przespawszy się nieco, podniósł się po godzinie trzeciej z łoża. Na wieść, że wielka ćma ludu już czeka na ujrzenie pióra Archanioła Gabrjela, rozkazał Gucciowi nieść torbę i iść przodem. Guccio z wielkim trudem od kuchni i Nuty się oderwał, poczem powlókł się ku kościołowi, stękając i sapiąc, bowiem wypite wino brzuch mu rozdymało. Stanąwszy przed głównemi drzwiami, zgodnie z rozkazem brata Cipolli, jął gwałtownie dzwonić. Po kilku chwilach brat Cipolla, widząc, że już dosyć ludu napłynęło, przystąpił do kazania, w którem wypowiedział wiele rzeczy, stosujących się do mającego nastąpić widowiska. Wreszcie, gdy odpowiednia chwila nastała, brat Cipolla odmówił jeszcze z wielkiem namaszczeniem Confiteor, poczem rozkazał dwie świece woskowe zapalić, zdjął kaptur z głowy, odwinął powoli jedwabną materję i wydobył puzdro. Co uczyniwszy, wypowiedział jeszcze kilka słów, wychwalających Anioła Gabrjela i relikwję świętą, którą trzymał w ręku — wreszcie puzdro otworzył.
Ujrzawszy w niem węgle, zamiast pióra, brat Cipolla nie pomyślał ani na chwilę, aby to miała być sprawka Guccia, wiedział bowiem dobrze, że nie miałby on dosyć sprytu, potrzebnego na wypłatanie podobnego figla. Nie przeklinał go nawet w duszy za to, że tak źle strzegł powierzonych mu rzeczy, natomiast samemu sobie gorzkie czynił wyrzuty, że, znając przymioty Guccia, tak drogocenną rzecz pod straż mu oddał. Cóż było jednak czynić! Brat Cipolla, przytomności umysłu nie tracąc i nie dając najmniejszej poznaki po sobie, że go przykra niespodzianka spotkała, podniósł wzrok i ręce ku niebu i zawołał tak głośno, że go wszyscy przytomni usłyszeć musieli:
— O Boże! Wszechmocy Twojej niechaj chwała będzie na wieki!
Poczem zamknął puzdro i rzekł, zwracając się do ludu:
— Trzeba wam wiedzieć, najmilsi, że już dawno temu, jeszcze w latach młodości mojej, byłem wysłany przez zwierzchność moją do krajów, gdzie słońce wschodzi. Zlecono mi tak długo szukać, aż odkryję ziemię, w porcelanę obfitującą. Dla osiągnięcia tego celu, puściłem się w drogę z Wenecji. Przebyłem Grecję i stąd przez królestwo Algarwji, Bagdad i Parione dojechałem wreszcie do Sardynji, umierając już prawie z głodu. Aliści pocóż mam wam wymieniać wszystkie kraje, które poznałem? Dosyć będzie, jeżeli powiem, że, minąwszy cieśninę Świętego Grzegorza, przejechałem przez Ziemię Kłamliwą i Ziemię Szalbierczą, dość gęsto zamieszkałe przez liczne narody. Później przebywałem w kraju, gdzie napotkałem wielu zakonnych braci moich, a takoż mnichów innej reguły, żyjących bez pracy dla miłości Boga i nie troskających się o nic, chyba tylko o korzyść własną. Winiliście wiedzieć, że w tych krajach tylko fałszywe pieniądze walor swój mają. Później dotarłem do Abruzzów, krainy górzystej, w której mężczyźni i białogłowy w drewnianych sandałach na skały się wspinają i mają zwyczaj świnie ich własnemi kiełbasami stroić. W niewielkiej odległości od tego kraju natrafiłem na ludzi, chowających chleb w beczkach, a wino w workach. Dalej droga wiodła mnie przez Robacze góry, gdzie wszystkie wody w górę płyną. Tak daleko w głąb tego kraju się zapuściłem, że wkrótce dotarłem do Indyj Pasternackich, gdzie — przysięgam wam na mój habit — widziałem bydło po powietrzu latające. Rzecz to niepodobna do wiary, a jednakoż potwierdzić ją może Maso del Saggio, kupiec znakomity, którego spotkałem tam tłukącego orzechy i sprzedającego łupiny na łokcie. Nigdzie jednak znaleźć nie mogłem tego, czegom właściwie szukał. W drodze powrotnej, jadąc wodą, przybyłem do tego błogosławionego kraju, gdzie bochenek czerstwego chleba tylko cztery szelągi kosztuje, a świeży za darmo dają. Tam napotkałem czcigodnego ojca Dajmipokój Jeżeliłaska, przewielebnego patrjarchę jerozolimskiego, który przez cześć osobliwą dla sukienki Świętego Antoniego, jaką ujrzał na mnie, pokazał mi wszystkie posiadane przez się relikwje. Było ich tak wiele, że, gdybym je chciał wyliczyć, i przez rokbym nie skończył. Abyście jednak w pobożnej ciekawości swojej zawodu nie doznali, wymienię niektóre z nich. Naprzód tedy pokazał mi palec Świętego Ducha, nietknięty całkiem, dalej kędzior Serafina, który to anioł Świętemu Franciszkowi się objawił, paznogcie Cherubina, jedno z żeber Verbum Caro, kilka strzępów z szaty świętej wiary katolickiej, parę promieni z gwiazdy, która trzech Magów do Betleem prowadziła, czarę z potem, wylanym przez Św. Michała w czasie walki jego z szatanem, szczękę Łazarza, wskrzeszonego przez Chrystusa, i siła innych jeszcze świętości. Ponieważ wielce uprzejmym się dla niego okazałem, obdarzywszy go kilku stokami góry Morello w włoskim przekładzie, a takoż paroma kapitułami Capretium, których oddawna już szukał, darował mi tedy wzamian jeden z zębów Krzyża Świętego, a dalej w małym słoiku zamknione dźwięki dzwonów wspaniałej świątyni Salomona, pióro Archanioła Gabrjela, o którem wam już wspomniałem, a takoż pantofel Św. Gherarda z Villemagna, którą to ostatnią relikwję podarowałem niedawno panu Gherardowi di Bonsi z Florencji przez wzgląd na osobliwą cześć jego dla swego patrona. Nakoniec podarował mi jeszcze patrjarcha jerozolimski kilka z owych węgli, na których wielki męczennik, Święty Wawrzyniec, upieczony został.
Wszystkie te drogocenne szczątki przy sobie noszę, a i teraz mam je tutaj, do kupy zebrane. Jednakoż przeor mój nie pozwolił mi pokazywać ich do tej pory, aż się przekona o ich prawdziwości. Obecnie właśnie dostateczne się znalazły dowody, bądź w listach patrjarchy, bądź też w cudach, sprawionych przez same relikwje, tak iż pozyskałem prawo pokazywania ich nabożnemu ludowi. Przez troskliwość chowam każde z tych świętości w oddzielnych puzdrach i szkatułach. Dwa z tych puzder, w których się mieszczą węgle Św. Wawrzyńca, tak są podobne do siebie, że często jedno za drugie biorę, co nawet i dzisiaj mi się przytrafiło. Nie uważam tego jednak za dzieło przypadku, ale za zrządzenie Opatrzności boskiej, która mi tym sposobem chce przypomnieć, iż za dwa dni uroczystość Św. Wawrzyńca przypada. Bóg pragnie, abym widokiem tych węgli, które sos, płynący z pieczonego ciała Św. Wawrzyńca, ugasił, gorącą cześć w sercach waszych dla tego męczennika zapalił.
Odkryjcie tedy głowy, dzieci moje, i przystąpcie bliżej, aby z czcią i z trwogą świętą tym węglom się przyjrzeć. Pierwej jednak dowiedzcie się jeszcze, że, kto jednym z tych węgli naznaczony zostanie, tego żaden ogień nie spali!
Rzekłszy te słowa, brat Cipolla zaśpiewał pieśń na cześć Św. Wawrzyńca, a potem otworzył puzdro i węgle z niego wyjął. Na ten widok tłum zatrzymał się, pobożną trwogą zdjęty, wnet jednak wszyscy, depcząc się i dusząc wzajemnie, rzucili się ku mnichowi. Każdy prosił o dotknięcie i naznaczenie węglem świętym. Wówczas brat Cipolla wziął węgiel do rąk i jął kreślić mężczyznom i kobietom na kaftanach i sukniach tak wielkie krzyże, jakie się tylko tam pomieścić mogły. Zaręczał przytem ludowi, że węgle, na kreślenie krzyży zużyte, zpowrotem w szkatule odrosną.
Takim oto sposobem brat Cipolla mieszkańców Certaldo, nie bez wielkiego dla nich pożytku, w krzyżowych rycerzy zamienił, tych zasię, którzy myśleli, że mu figla spłatają, w przykry zawód i w zawstydzenie wprawił. Dwaj krotochwilnicy, kazaniu jego przytomni, ujrzawszy, jak się, dzięki swej chytrej sztuczce, z trudnego położenia wydobył, tak się śmiać poczęli, że o mały włos ze śmiechu się nie rozpukli. Gdy tłum się rozszedł, podbiegli do brata Cipolli, odkryli mu winę swoją i wśród wybuchów głośnej wesołości zabrane pióro mu zwrócili. Po upływie roku przyniosło ono mnichowi niemniej pożytku, niż w tym przypadku węgle Świętego Wawrzyńca.
Opowieść Dionea całemu towarzystwu osobliwe ukontentowanie sprawiła. Wszyscy śmieli się serdecznie z brata Cipolli, osobliwie zasię z jego relikwij i pielgrzymek. Wreszcie królowa ciszę nakazała, podniosła się i, zdjąwszy ze swej głowy wieniec wawrzynowy, włożyła go z uśmiechem na głowę Dionea:
— Czas już, Dioneo — rzekła — abyś i ty się nauczył, jak ciężko jest białogłowami rządzić i kierować. Bądź więc królem i panuj tak, abyśmy cię przy końcu panowania pochwalić mogły.
Dioneo przyjął koronę, śmiejąc się, i rzekł:
— Znakomitszych ode mnie królów nieraz już widzieć mogłyście, że wspomnę tu tylko o królach szachowych. Gdybyście mi jednak posłuszeństwo przyrzekły, obdarzyłbym was takiemi rozkoszami, bez których żadna uciecha całkowita nie jest. Ale dajmy temu pokój. Przyrzekam, że będę rządził, jak potrafię, najlepiej.
Rzekłszy te słowa, zgodnie z obyczajem poprzedników, rozkazał przywołać marszałka i udzielił mu rozkazów na cały czas trwania swej władzy. Poczem tak się odezwał:
— Wielce czcigodne damy! Na różne sposoby mówiliśmy już o ludzkiej zmyślności i o rozlicznych losu przypadkach, tak, że gdyby nie Licryska i nie sprzeczka jej poranna z Tyndarem, zaiste byłbym w kłopocie, jaką materję do nowych opowieści wam podać. Jakeście słyszały, twierdziła ona, iż żadna ze znajomych jej dziewic dziewictwa swego do małżeńskiego łoża nie doniosła; potem dodała, że wie wybornie, jak liczne i sprytne figle żony mężom swoim płatają. Ostawiając na stronie pierwszą część tej materji, która o rzeczach dziecinnych powiada, mniemam, że z drugiej siła ciekawych i krotochwilnych zdarzeń wydobyć będzie można. Wolą moją jest tedy, abyśmy jutro opowiadali o chytrych sztuczkach i fortelach, jakich żony w stosunku do mężów swoich używać są zwykłe.
Niektóre z dam rzekły, iż nie wydaje im się rzeczą obyczajną o podobnych historjach rozprawiać, dlatego też poprosiły króla, aby inną materję wynalazł. Aliści król odparł:
— Łaskawe damy! Wiem równie dobrze, jak wy, jaką materję do opowieści wybrałem, nie zdołacie mnie jednak skłonić do odmienienia jej, to bowiem przekonanie żywię, że w okolicznościach, w jakich obecnie się znajdujemy, możemy dać całkowitą swobodę słowom, bylebyśmy tylko baczyli na czyny nasze. Zali nie wiecie, że, dzięki zepsuciu naszych czasów, sędziowie trybunały opuścili? Boskie i ludzkie prawa milczą i każdemu człekowi jest ostawioną całkowita swoboda troszczenia się o ochronę własnego życia. Zresztą, jeżeli dla zabawienia siebie i innych, a nie dlatego bynajmniej, aby od swobodnych słów do swobodnych czynów przechodzić, nieco mniej surowemi się okażecie w wyborze opowieści, któż będzie miał prawo za to was naganiać? Towarzystwo nasze od chwili swego powstania aż dotąd nigdy obrębów najściślejszej przystojności nie przekroczyło. Żywię nadzieję, że w przyszłości takoż przeciw przykazaniom obyczajności nie zgrzeszy. Komuż to cnota wasza jest nieznana? Powszechnie wiadomo, że nie zachwieje jej nietylko swoboda opowieści, czy pokusa, ale nawet trwoga przed śmiercią. Powiem wam także, że gdybyście się wzbraniały w takich opowieściach udział przyjąć, musiałbym zacząć podejrzewać, że winnemi podobnych figlów się czujecie i dlatego słuchać i mówić o nich nie chcecie. Wreszcie wyznam, że niezbyt to zaszczytne dla mnie być wybranym przez was na króla, mieć nadane sobie prawa, wydawać rozkazy i trafiać na opór z waszej strony. Dajcie więc pokój obawom, które raczej niższym duszom, niż wasze, przystoją, i pomyślcie o wynalezieniu najciekawszych na dzień jutrzejszy opowieści.
Damy uległy wreszcie temu przedstawieniu i zgodziły się na żądanie Dionea. Wówczas król do obiadu dał wszystkim wolę czynienia tego, co się im podobać będzie. Słońce stało jeszcze wysoko na niebie, ponieważ opowieści tego dnia krótko trwały. Dioneo zasiadł do szachów, a Eliza, odwoławszy damy na stronę, rzekła do nich:
— Dawno już, bo od czasu, gdy się tu znajdujemy, chciałam zaprowadzić was w jedno miejsce, niedaleko stąd leżące. Zdaje mi się, że żadna z was dotąd tam nie była. Miejsce to Panieńską Doliną się zowie. Otóż dzisiaj czas i sposobność się nadarza. Słońce jeszcze wysoko na niebie stoi. Jeśli zechcecie, udamy cię tam, a pewna jestem, że tej przechadzki żałować nie będziecie.
Damy przystały jak najchętniej. Nie mówiąc ni słowa mężczyznom, w towarzystwie jednej tylko służki w drogę się wybrały. Po godzinie doszły do Panieńskiej Doliny. U wejścia powitał ich szumem swoim strumyk, płynący po prawej stronie wąskiej ścieżki. Miejsce wydało im się wielce pięknem, a o tej porze dnia i przy panującym skwarze przyjemnem i cienistem nad wyraz. Damy mówiły mi później, że dolina jest tak okrągła, jakby cyrklem ją wykreślono, chocia z łatwością poznać można, że jest to twór przyrody, a nie dzieło rąk ludzkich. Okrąg jej wynosił więcej, niż pół mili. Na tej przestrzeni wznosiło się sześć pagórków nieznacznej wysokości, każdy z willą na szczycie, pięknemu zamkowi podobną. Spadki tych pagórków tworzyły schody, idące ku dolinie od wierzchołka aż do budowy, niby w amfiteatrze, tak iż szerokość stopni ku górze coraz się zmniejszała. Boki pagórków od strony południa obrośnięte były winogradem, oliwkami, drzewami migdałowemi, wiśniami, figami i innemi jeszcze drzewami owocowemi, i to tak gęsto, że piędzi pustej ziemi znaleźćby nie można było. Północne spadki zasię zieleniły się młodym zagajem dębów, krzewów rozmaitych, a takoż gęstą trawą. W samej dolinie, do której tylko jedno wejście prowadziło, rosły jodły, cyprysy i sosny w tak malowniczych grupach, jakby je umyślnie dla ozdoby, ręka mistrza tu zasadziła. Przez ten dach rozlicznej zieleni, słońce przebić się nie mogło, rzucając z trudnością tylko kilka bladych promieni na ziemię, która stanowiła tu jedną łąkę, pokrytą aksamitną trawą i kwiatami purpurowej a takoż i innej barwy. Niemało uciechy sprawiał damom także strumyk, wypływający ze szczeliny, dwa pagórki rozdzielającej. Rozbijał się on o skały, miły szmer dla ucha sprawując i bryzgając kroplami, które zdaleka na srebrne wyglądały. Ten sam strumyk płynął przez dolinę już równym korytem, tworząc w jej środku staw, niewiększy od basenu, jaki mieszkańcy miast pospolicie w ogrodach swych urządzają. Głębokość tego stawu nieznaczna była, bowiem woda do piersi dorosłemu człekowi dostawała. Przezroczość tej wody dozwalała ujrzeć na dnie żwir, złożony z drobnych, różnobarwnych kamyczków, które, zadawszy sobie nieco trudu, zliczyćby było można. Patrząc w wodę, widziało się nietylko dno stawu, ale i ryby, przemykające się po kryształowej głębi. Łąka, tem zieleńsza, im bliższa stawu, który jej wilgotności użyczał, pokrywała brzegi strumyka. Reszta wód, które się w korycie i w stawie pomieścić nie mogły, spływała innym kanałem w miejsca, niżej położone.
Młode damy, rozejrzawszy się dokoła, nie mogły się dość nachwalić piękności tego zakątka. Tymczasem skwar się czynił coraz większy. Damy, skuszone widokiem stawu i nieobawiające się przytem, aby ich ktoś w tem miejscu podpatrzeć zdołał, postanowiły, nie mieszkając, kąpieli zażyć.
Przykazawszy tedy słudze stanąć na drodze, po której przyszły, i patrzeć, aby ich ktoś znienacka nie zaskoczył, siedem dzieweczek rozebrało się i do wody wstąpiło. Kryształowa fala osłoniła ich śnieżnobiałe ciała tylko na tyle, na ile puhar szklany różę, osadzoną w nim, osłania. Czystość stawu ani na chwilę ruchami ciał zamącona nie została. Damy ścigały pluskające się rybki i siliły się schwytać je rękami. W samej rzeczy udało się im pochwycić kilka, co wywołało głośną radość między niemi. Po długich w wodzie igraszkach wyszły na brzeg i odziały się, poczem, widząc, że czas już do domu powracać, rzeźwe i wesołe, wolnym krokiem w powrotną drogę się udały. Niedaleko pałacu ujrzały dwóch młodzieńców, jeszcze ciągle grą w szachy zajętych. Pampinea, śmiejąc się, rzekła do nich:
— Oszukałyśmy was dzisiaj!
— Jakto! — zawołał Dioneo — Zali już poczynacie to robić, o czem ja kazałem wam tylko opowiadać?
— Broń Boże! — odparła Pampinea i zaczęła opowiadać o pięknościach miejsca, skąd powróciły, i o tem, co tam robiły. Król, usłyszawszy o piękności doliny, zapłonął chęcią obaczenia jej i rozkazał coprędzej wieczerzę podawać. Po wieczerzy król wraz z trzema młodzieńcami i ze sługami swymi, opuściwszy damy, do Panieńskiej Doliny się udał. Widok doliny, dotychczas im nieznanej, podobne jak i na damach, wrażenie na nich wywarł. Jednogłośnie uznali ta miejsce za najpiękniejsze w świecie. Wykąpawszy się i odziawszy się zpowrotem, wrócili do domu, bowiem pora już późna była. To obaczyli damy, w korowodzie pląsające pod dźwięk pieśni Fiammetty. Zaczekawszy, aż skończą, zdali pięknym tancerkom sprawę ze swych spostrzeżeń i gorąco dolinę wychwalali. Poczem król przywołał marszałka i przykazał mu, aby nazajutrz rano zaniesiono do doliny tej wszystkie niezbędne rzeczy, a takoż i pościel, na przypadek, gdyby w południowej porze przyszła komuś ochota snu lub spoczynku tam zażyć. Po odejściu marszałka przyniesiono ciasto, wino i słodycze. Król wezwał towarzystwo do pokrzepienia się, a następnie do tańca. Pamfilo otrzymał rozkaz zawiedzenia tańca. Przedtem jednak król, obróciwszy się do Elizy, rzekł w te słowa:
— Obdarzyłaś mnie dzisiaj rano koroną, piękna pani, ja zasię w tej chwili przewodnictwo nad pieśniami ci daję. Zaśpiewaj nam więc jakąś piosenkę, która ci najbardziej do gustu przypada.
Eliza, wdzięcznie się uśmiechając, odparła, że zaśpiewa z radością. Jakoż w samej rzeczy taką pieśń zaśpiewała:
— Jeśli rozerwę dziś twe sieci zdradne,
Amorze, jestem pewna,
Że już przenigdy w władzę twą nie wpadnę.
Dzieckiem już krew ci oddałam i ciało,
Myśląc, że szczęście rzucisz z hojnej dłoni.
Byłam jak jagnię, które się nie broni,
Z ufnością wełnę oddające białą.
Srogoś mi spłacił tę ufność zuchwałą!
I w czyją mnie to podałeś niewolę?...
W tyrana władzę, co, mych łez niebaczny,
Codzień jęk ze mnie wydziera rozpaczny
I kląć mi każe nędzną moją dolę.
Próżne łzy jawne, próżne skryte bole!
Cierpienie, które siły moje kruszy,
Nie zdoła zmiękczyć jego twardej duszy.
Na wiatry idą skargi moje mnogie,
On na nie głuchy, jak głaz, głuchy na nie!
Już mnie opuszcza siła i wytrwanie
Życie mi cięży — a umrzeć nie mogę!
O Panie — wejdźże w życia mego drogę,
I daj, co w mocy Twej leży jedynie.
Niech i on dla mnie trawi się i ginie!
Lub, jeśli Twojej sprzeciwia się chęci
Złączyć nas słodkiej namiętności siłą.
Chciej wreszcie zerwać tę spółkę niemiłą,
Wydrzej go z mojej myśli i pamięci;
Niech nowy powab duszę moją znęci,
A na mej twarzy z radosną godziną
Róże i lilje wówczas się rozwiną.
Eliza głębokiem westchnieniem piosenkę swoją skończyła. Wszyscy dziwili się jej treści i odgadnąć nie mogli, jakie przyczyny Elizę do odśpiewania jej pobudziły. Poczem król polecił Tyndarowi przynieść kobzę i dał towarzystwu znak do tańca. Długo trwała taneczna ochota, tak długo, że już późną nocą wszyscy na spoczynek się udali.
Przed niedawnym czasem żyła w mieście naszem szlachetna dama, słynąca z przytomności umysłu swego i wielkiej swady. Wszyscyście ją znali bądź osobiście, bądź ze słuchu. Ponieważ chlubne jej przymioty przykładem być mogą, powiem wam tedy, że o pani Orecie, żonie pana Geri Spina, chcę mówić. Dama ta, gdy raz, podobnie nam, na wsi przebywała, wybrała się z wielu panami i paniami, będącymi u niej w gościnie, na przechadzkę w okolicę. Ponieważ dosyć daleko było do celu podróży, ku któremu towarzystwo zdążało piechotą, odezwał się więc jeden szlachcic do pani Oretty:
— Pani, jeżeli zechcesz, to postaram się większą część tej długiej drogi, którą jeszcze mamy przed sobą, tak ci skrócić pewną ciekawą opowieścią, iż zapomnisz o zmęczeniu, i będzie ci się zdawało, że drogę tę na koniu przebywasz.
— Nietylko pragnę tego — odparła dama — ale proszę was bardzo o to, niezmiernie grzecznością waszą będąc zaszczycona.
Rycerz, który niewątpliwie lepiej władał szablą, niż językiem, rozpoczął natychmiast historję, która w samej rzeczy bardzo piękną była, aliści w jego opowiadaniu nienajpiękniej wypadła. To samo słowo cztery lub sześć razy powtarzał, do już opowiedzianych rzeczy powracał wykrzyknikiem: „Nie, nie tak było!“, wątek przerywał, wreszcie nazwiska naopak wymieniał, albo z sobą mieszał, nie mówiąc już o tem, że słowa jego ani charakterowi osób, ani przytaczanym wypadkom nie odpowiadały. Madonna Oretta, słuchając go, gorącym potem się oblewała i już ledwo dychać mogła. Wreszcie, nie będąc w stanie już wytrzymać dłużej i widząc, że rycerz wlazł w smołę i że nie może się z niej wydobyć, zawołała żartobliwie:
— Panie, koń wasz okrutnie trzęsie, proszę tedy, abyście pozwolili mi zejść z niego.
Szlachcic, obdarzony, na szczęście, większą pojętnością umysłu, niźli zdolnością opowiadania, uszczypek zrozumiał i obrócił rzecz całą w żart i śmiech; poczem z chlubną zręcznością przerwał zaczętą a źle opowiedzianą historję i innym bez urazy pola ustąpił.
Każdy z mężczyzn pochwalił przymówkę pani Oretty, poczem królowa na Pampineę skinęła, a ta w te słowa zaczęła:
— Kochane przyjaciółki! Próżno siliłam się dotychczas rozstrzygnąć, na kogo więcej narzekać należy, czy na naturę, gdy piękną duszę w niekształtnem ciele zamyka, czy na los, gdy ciało, piękną duszą obdarzone, do podłego zawodu zmusza. Ten ostatni przypadek zaszedł właśnie z jednym z rodaków naszych, piekarzem Cisti. Człekowi temu, obdarzonemu wielkiemi przymiotami umysłu, los piekarzem być kazał. Wracając tedy do pierwszych słów moich, powiem, że nieraz w podobnych przypadkach przeklinałabym zarówno los, jak i naturę, gdybym nie wiedziała, że natura we wszystkich rzeczach mądrą się okazuje, a los, jakkolwiek głupcy go ślepym nazywają, ma tysiąc oczu. I zdaje mi się nawet, że obaj ci władcy ludzkiej doli w takich razach bardzo mądrze postępują. Ludzie, niepewni przyszłości i obawiający się przypadku, najdroższe rzeczy swoje dla bezpieczności w niepozornem miejscu domu swego ukrywają, aby w stosownej chwili nienaruszonemi je znaleźć, bowiem niepozorna kryjówka lepiej ich strzegła, aniżeliby to najokazalszy gmach zdołał był uczynić. Tak samo los i natura największe skarby ukrywają nieraz w cieniu wzgardzonego rzemiosła, ażeby je od nieszczęścia osłonić, a, kiedy potrzeba, z tem większą świetnością i blaskiem na jaśnię je podać. Na dowód tego chcę wam opowiedzieć małą powiastkę o piekarzu Cisti i panu Geri, która mi właśnie przy wspomnieniu o pani Orecie na myśl przyszła, pan Geri bowiem był mężem tej damy. Owóż gdy papież Bonifacy w sprawach bardzo ważkich kilku znacznych panów w poselstwie do Florencji wyprawił, stanęli oni w domu pana Geri Spina, cieszącego się wielkiem zaufaniem papieża, i z nim w różnych sprawach, papieża dotyczących, się naradzali. Pan Geri, nie wiem już, z jakiego powodu, wychodził codzień rano z posłami i przechadzał się w ich towarzystwie koło kościoła Santa Maria Ughi, obok którego Cisti piekarnię posiadał, sam w niej robotą się zatrudniając. Fortuna dała mu w udziale bardzo skromne rzemiosło, jednakoż do wszelkich dostatków dojść mu przez nie pozwoliła. Dlatego też Cisti, nie pragnąc zajęcia swego na jakiekolwiek bądź inne zamieniać, na dostatniej, a nawet okazałej żył stopie. Piekarz Cisti słynął z posiadania najlepszych białych i czerwonych win, które umyślnie dla siebie z Florencji i okolic sprowadzał. Otóż cny ten rzemieślnik, widząc codziennie pana Geri, przechadzającego się z posłami koło jego piekarni, pomyślał, że przy tak wielkim skwarze nie byłoby od rzeczy białem winem ich uraczyć, i że nie powinniby tego źle przyjąć. Wspomniawszy jednak przytem na różnicę stanu, pomiędzy nim a panem Geri zachodzącą, uznał, że rzeczą nieobyczajną będzie traktować takiego pana szklanką wina; wymyślił przeto sposób do skłonienia go, ażeby się sam zaprosił. W tym celu rano o godzinie, w której pana Geri i posłów ujrzeć się spodziewał, zasiadł w śnieżnej białości fartuchu (tak, że raczej do młynarza, niż do piekarza, był podobien) przed drzwiami swego sklepu, mając przed sobą błyszczącą czarę, pełną świeżej wody, a przy niej miarkę bolońską swego wybornego białego wina i dwa puhary, tak lśniące, że się srebrnemi być wydawały. Ujrzawszy nadchodzących posłów, płókał dwukrotnie usta, a potem zaczynał pić z takim wyrazem ukontentowania, że w umarłym nawet pragnienie byłby rozbudził. Pan Geri spojrzał nań kilka razy, aż wreszcie trzeciego dnia, przechodząc, rzekł w te słowa:
— Cóż, Cisti, jakże smakuje? Czy zacne?
Cisti na te słowa podniósł się i rzekł:
— Że jest dobre, Wasza Miłość, wątpić nie lza, ale do jakiego stopnia, nie mogę wam dać do pojęcia, jeżeli go sami spróbować nie zechcecie.
Słysząc to, pan Geri (w którym czy to upał pragnienie obudził, czy też może większe, niż zwyczajnie, zmęczenie), zwrócił się do swoich towarzyszy i rzekł z uśmiechem:
— Mości Panowie, należy pokosztować wina u tego czcigodnego człeka; kto wie, może zacnem do tego stopnia się okaże, że próby żałować nie będziemy.
Poczem wszedł do piekarni pospołu z posłami. Cisti posadził ich na czystej ławie, a potem rzekł do pomocników swoich, którzy chcieli się do mycia kielichów zabierać:
— Ostawcie mi nad wszystkiem staranie. Rozumiem się równie dobrze na myciu i nalewaniu kielichów, jak na wkładaniu w piec chleba; jeżeli zaś obiecujecie sobie choćby kropelkę tego wina skosztować, mylicie się bardzo.
To rzekłszy, wypłókał i ustawił na stole cztery piękne puhary, poczem, kazawszy przynieść maleńki dzbanek swego wybornego wina, począł gościnnie i hojnie pana Geri i jego towarzyszy niem częstować.
Wszyscy uznali wino za bardzo zacne, któremu równego od bardzo dawnego czasu pić im się nie zdarzyło, i jęli je wychwalać na wszelkie sposoby. Od tego też dnia poczynając, pan Geri, dopóki posłowie nie odjechali, prawie co rano na wino z nimi do piekarza zachodził. Gdy zaś posłowie, ukończywszy sprawy swoje, odjeżdżać już mieli, wyprawił pan Geri dla nich okazałą ucztę, na którą wielu najznakomitszych obywateli sprosił. Wezwał także na nią Cisti’ego, ale ten żadną miarą zaproszenia przyjąć nie chciał. Pan Geri, pragnąc, aby goście jego owego sławnego wina od piekarza spróbowali, wysłał sługę do Cisti’ego z prośbą o małą butelkę, tak, ażeby na każdego gościa po pół szklanki przynajmniej do pierwszego dania wypadło. Sługa, którego gniewało, że dotąd jeszcze wina tego spróbować nie mógł, wziął z sobą wielką butelkę i przyszedł z nią do piekarza. Ten, spostrzegłszy miarę naczynia, rzekł:
— Pan Geri, mój synku, przysłał cię nie do mnie.
I chociaż sługa zaręczał po kilkakroć, że wie, dokąd go posłano, Cisti upierał się przy swojem. Powrócił tedy sługa do pana Geri i zdał mu z tego, co się zdarzyło, sprawę.
Pan Geri odrzekł:
— Idź raz jeszcze do piekarni i powiedz, że cię w samej rzeczy do Cisti’ego, a nie gdzie indziej, posyłam, a jeżeli ci da tę samą, co pierwej, odpowiedź, to go spytasz: dokąd też myśli, żem cię posyłał?
Sługa, przyszedłszy po raz drugi do piekarza, rzekł:
— Zaprawdę, Cisti, pan Geri do ciebie przyjść mi kazał.
Na co Geri:
— Wierę, mój synu, i być to nie może.
— No — zawołał sługa — gdzież więc, według ciebie, mnie posłał?…
— Do rzeki Arno — odparł Cisti.
Sługa zaniósł ten respons panu Geri, który, usłyszawszy słowa Cisti’ego zamyślił się i naraz zawołał:
— Pokaż mi butelkę, z którąś chodził!
Ujrzawszy ją, rzekł:
— Cisti miał słuszność.
I, zgromiwszy sługę, kazał mu wziąć stosowne naczynie i z niem znowu do piekarza się udać. Cisti zmierzył wzrokiem przyniesioną butelkę i rzekł:
— Teraz widzę, że do mnie cię przysłano.
I nietylko chętnie naczynie to swem wybornem winem napełnił, ale tegoż samego wieczora kazał beczkę wina natoczyć i w tajności panu Geri do domu ją zanieść. Wkrótce potem sam udał się do niego i rzekł:
— Panie, nie chciałbym, ażebyście sądzili, że owa wielka butelka dzisiaj rano mnie zestraszyła. Zdawało mi się tylko, żeście zapomnieli o tem, na co wskazywały małe dzbanuszki u mnie, a mianowicie, iż wino nie jest zwyczajnym cienkuszem stołowym. Dlatego też dziś rano chciałem wam o tem przypomnieć. Teraz zaś odsyłam wam całą resztę tego wina i proszę, abyście rozporządzali niem wedle woli.
Pan Geri przyjął podarek Cisti’ego z wielkiem ukontentowaniem, podziękował mu, jak za podobny dar podziękować się należało, i od tego czasu uważał go za człowieka wielce obyczajnego, a takoż za swego przyjaciela.
Gdy Pampinea opowieść swoją skończyła, wszyscy pochwalili Cisti’ego za jego respons, jako i za jego hojność. Potem królowa na Laurettę zkolei ręką skinęła. Lauretta z uprzejmym wyrazem oblicza zaczęła w te słowa:
— Wdzięczne przyjaciółki! Jak pierwej Filomena, tak i niedawno znów Pampinea wielką słuszność miały, zwracając uwagę naszą na brak przytomności umysłu, który dzisiejsze białogłowy cechuje, i wychwalając trafne słówka, a dowcipne odpowiedzi. Do ich słów w tej materji nic już dodać nie można, chyba to tylko, że jeśli żart ma ukąsić — to nie jak pies, ale jak jagnię kąsać powinien, w przeciwnym bowiem razie nie żart to będzie, ale grubjaństwo. Cisti i pani Oretta doskonale miarę tę rozumieli. Jeżeli jednak i zjadliwą odpowiedź pochwalić można, to tylko w tym razie, gdy jest odparciem wyraźnej złośliwości i chęci obrażenia. Zanim bowiem wda się ktoś w żarty, zważyć dobrze powinien, jak, kiedy i z kim to czyni. Pewien prałat z naszego miasta za to, że o tem wszystkiem przepomniał, bolesną odebrał naukę, jak to wam zaraz opowiem. Za czasów, gdy pan Antonio d’Orso, mądry i czcigodny książę Kościoła, był biskupem florenckim, przybył do tego miasta pewien szlachcic kataloński nazwiskiem Diego della Ratta, marszałek króla Roberta. Urodziwy ten mąż, będący przytem wielkim kobiet lubownikiem, szukając sobie pośród pięknych Florentynek zdobyczy, zwrócił oko na urodziwą wielce białogłowę, wnuczkę biskupiego brata. Mąż tej białogłowy, mimo że był człekiem zacnego rodu, słynął z brudnego skąpstwa i nikczemnego charakteru. Pan Diego, dowiedziawszy się o tem, śmiało przystąpił do niego i rzekł, że da mu pięćset dukatów wzamian za pozwolenie przepędzenia jednej nocy z jego żoną. Zgoda wnet nastąpiła — i pan Diego, niepoznany przez ową piękną niewiastę, noc pospołu z nią spędził, potem jednakoż mężowi jej, miast pięciuset obiecanych dukatów, dał pięćset srebrnych groszy, które zręcznie pozłocić kazał. Wiadomość o tem wnet się po całem mieście rozniosła, i podły mąż, kupczący żoną swoją, wstyd i szkodę zarazem ponieść musiał. Biskup, krewny jego, dowiedziawszy się o całej sprawie, jak na roztropnego człeka przystało, nic po sobie nie pokazał i po dawnemu przebywał z panem Diego, z którym go dotąd przyjazne wiązały stosunki. Przechadzał się z nim na oczach ludzkich w najlepszej zgodzie.
Otóż zdarzyło się, że gdy w dzień Świętego Jana obydwaj przejeżdżali konno przez plac, na którym wyścigi się odbywały i przyglądali się przytomnym damom, biskup spostrzegł pewną młodą białogłowę, którą obecnie morowa zaraza nam wydarła. Była to Nonna da Pulci, krewniaczka pana Alesso Rinucci, którą wszyscy zapewne znać musieliście. W owym czasie miała ona w sobie całą krasę młodości, a przytem znana była z żywości umysłu i wielkiego gadulstwa. Przed niedawnym czasem poszła właśnie zamąż i mieszkała niedaleko Porta San-Pietro. Biskup już zdaleka ją pokazywał panu Diego, skoro się zaś do niej przybliżył, uderzył po ramieniu swego towarzysza i zwracając się do pani Nonny, rzekł:
— Nonno, cóż myślisz o tym zuchu? Prawda, że dobrze byłoby go sobie kupić?
Pani Nonna, czując się urażoną temi słowy, tem więcej, że wypowiedziane one zostały w obecności wielu słuchaczy, którzy stąd złe mniemanie o cnocie jej powziąć-by mogli — w jednej chwili postanowiła nietylko wszelkie podejrzenie od siebie usunąć, aliści i pięknem za nadobne zapłacić, dlatego też żywo odparła:
— Panie, co się mnie tyczy, to nikogo kupować nie myślę, a ktoby mnie chciał kupić, to w każdym razie przynajmniej dobrą monetą musiałby zapłacić.
Marszałek i biskup jednocześnie drgnęli na te słowa i zmieszali się — pierwszy, przypomniawszy sobie nieszlachetne postąpienie swoje z krewniaczką biskupa i jej mężem; drugi na wspomnienie hańby, która rodzinie jego się stała. Nie patrząc więc na siebie, ani na przytomnych, w milczeniu z tego miejsca odjechali. Młodej damie zaś nikt tego za złe nie miał, że zjadliwem słowem nieprzystojną napaść odparła.
Po Laurecie i jednogłośnych pochwałach, pani Nonnie złożonych, Neinfila głos zabrała:
— Piękne towarzyszki — rzekła — nie dziwota, gdy bystry umysł znajdzie natychmiast słówko do okoliczności stosowne; ale często zdarza się także, że tępemu i bojaźliwemu człowiekowi ostatnia i ciężka potrzeba podsunie tak doskonały respons, jakiegoby w spokojnej chwili nigdy wymyśleć nie potrafił. Dam wam zaraz dowód na to. Currado Gianfigliazzi, jak to każdy z was już zapewne słyszał, był jednym z najszczodrobliwszych i najgościnniejszych obywateli naszego miasta. Wiecie także, że rycerski wielce żywot pędził i osobliwe upodobanie w psach i ptakach łowczych znajdował. Otóż pewnego dnia, gdy sokół jego koło Peretoli żórawia zabił, pan Currado, widząc, że ptak jest młody i tłusty, posłał go swemu kucharzowi z rozkazem przyrządzenia tej zdobyczy na wieczerzę. Chichibio (tak się nazywał ów kucharz, będący wielkim letkoduchem) oskubał żórawia, wsadził go na rożen i jął troskliwie opiekać. Potrawa była już gotowa i wokół siebie silną i apetyczną woń rozsiewała, gdy pewna dziewczyna z okolicy, imieniem Brunetta, w Chichibiu wielce rozkochana, do kuchni weszła, a poczuwszy woń mięsiwa na rożnie, najpieszczotliwszemi słowy jęła prosić kucharza, ażeby kęs potrawy dla niej odciął.
Chichibio odrzekł, śpiewając:
— Nic z tego, piękna Brunetto, nic z tego, wierzaj mi!
Czem dziewczynę tak rozgniewał, że, cała drżąca, zawołała:
— Ha! Jeśli tak, to przysięgam ci, że, jak Bóg na niebie, i ty nigdy, niczego ode mnie nie dostaniesz.
Wówczas Chichibio po krótkim sporze odciął żórawiowi jedną nogę i obdarzył nią swoją kochankę.
Gdy godzina wieczerzy nadeszła, Chichibio postawił przed panem Currado i gośćmi owego żórawia o jednej nodze. Wówczas gospodarz, pełen gniewu, rozkazał przywołać kucharza i zapytał go, co się z drugą nogą stało. Chichibio, który, jako Wenecjanin, w łgarstwie celował, odrzekł natychmiast:
— Panie, żórawie mają tylko jedno udo i jedną nogę.
Na to pan Currado, srodze rozgniewany, zawołał:
— Jakto, do kroćset, chcesz wmówić we mnie takie głupstwo? Zali to pierwszy żóraw, którego w życiu widzę?
Ale Chichibio, niezmieszany, rzekł:
— Jest tak, jak powiadam, a jeśli chcecie, panie, to na żywych żórawiach dowodnie wam to pokażę.
Currado przez wzgląd na przytomnych pohamował się i rzekł:
— Jeśli obiecujesz pokazać mi to, czegom nigdy sam nie widział, ani nie słyszał o tem od innych, jutro obietnicy dotrzymać musisz. Jeżeli jednak nie zdołasz tego uczynić, to przysięgam na ciało Chrystusa, że dam ci taką naukę, iż przez całe życie swoje z trwogą o mnie wspominać będziesz.
Na tem skończyła się tego wieczora ich rozmowa. Nazajutrz o świcie pan Currado, któremu gniew w nocy spać nie pozwolił, podniósł się z łoża, kazał wsiąść kucharzowi na koń, a potem wspólnie z nim wyjechał, kierując się ku bagnom, położonym przy rzece, nad brzegiem której o wczesnym ranku najczęściej żórawie się trafiały. Po drodze zasię rzekł do Chichibia:
— Obaczymy teraz, kto wczoraj skłamał — ja czy ty.
Chichibio, widząc, że gniew jego pana nie sfolgował i że trzeba dowieść prawdy słów swoich, co rzeczą niemożliwą mu się zdawało, jechał w największym strachu za panem Currado. Gdyby mógł, byłby chętnie umknął, gdzie pieprz rośnie. Nie mając jednak tej możności, spoglądał raz na prawo, to znów na lewo, lub przed siebie, a każdy przedmiot, który przed nim zamajaczył, zdał mu się być żórawiem, stojącym na dwóch nogach.
Nareszcie na brzegu rzeki ujrzeli około dwunastu żórawi, stojących na jednej nodze, jak to jest w obyczaju u tych ptaków, gdy je sen ma zmorzyć.
Na ten widok Chichibio obrócił się żywo do swego pana i rzekł, wskazując na ptaki:
— Teraz jawnie przekonać się możecie, że wczoraj wieczorem prawdę powiedziałem, twierdząc, iż żórawie mają tylko jedno udo i jedną nogę. Spojrzyjcie tylko przed siebie.
Currado zawołał:
— Poczekaj chwilę, zaraz ci pokażę, że żórawie mają dwie nogi.
I podjechawszy bliżej nieco, krzyknął:
— Ha! Ha!
Na ten krzyk spłoszone żórawie opuściły natychmiast podniesioną wgórę nogę i odleciały z pośpiechem.
Wówczas pan Currado zwrócił się do Chichibia i spytał:
— No! hultaju, jak ci się zdaje, ile nóg mają?
Chichibio ze strachu już prawie zmysły postradał, ratując się, zawołał jednak:
— W samej rzeczy, WPanie, w samej rzeczy, ale na wczorajszego żórawia nie krzyknęliście: „ha! ha!“. Gdybyście to byli uczynili, jestem pewien, że i on byłby drugą nogę pokazał, jako i te ptaki przed chwilą.
Niespodziana ta odpowiedź wprawiła pana Currado w tak wielką wesołość, że cały gniew jego stopniał i gwałtownemu śmiechowi miejsca ustąpił. Wreszcie, pohamowawszy się nieco, pan Currado rzekł:
— Masz słuszność, Chichibio, powinienem był tak wczoraj wieczór postąpić, jak dzisiaj postąpiłem. Moja więc to wina, nie twoja.
Takim to sposobem Chichibio, ułagodziwszy swego pana, ciężkiej kary uniknął.
Gdy Neinfile umilkła i gdy damy Chichibia za jego odpowiedź pochwaliły, na rozkaz królowej głos zabrał Pamfilo:
— Często się zdarza, jak już o tem Pampinea wspominała, że los największe nieraz cnoty i zdatności w cieniu nędznego rzemiosła chowa, a natura znów zadziwiające przymioty umysłu i serca pod odstraszającym pozorem ukrywa. Jawnie się to pokaże na przykładzie dwóch ziomków naszych, o których wam opowiedzieć zamierzam. Jeden z nich, pan Forese Rabatta, był człekiem tak małego wzrostu i nikczemnej postury, twarz miał tak płaską, a nos tak zadarty, że najszpetniejszy z Baroncich nie chciałby się z nim na powierzchowność mieniać. Jednakoż tak głęboką wiedzą w kwestjach prawnych celował, że najuczeńsi ludzie prawdziwą studnią mądrości go nazywali.
Drugiemu na imię było Giotto. Był to człek tak wysokiemi zdolnościami obdarzony, że natura, matka wszystkiego, żadnej rzeczy tak pięknej wydać nie mogła, którejby on ołówkiem, piórem lub pendzlem odtworzyć nie był zdołał — i to w ten sposób, iż dzieła jego samą naturą być się zdawały i łudziły do tego stopnia wzrok ludzki, że za prawdziwe brano, co wymalowane było. Słusznie nazwano go przeto światłością Florencji. On to bowiem sztukę, setkę lat krzywdzoną przez tych, którzy więcej o przypodobanie się oczom widzów, niż ich umysłowi, dbali, z upadku podniósł i nowym blaskiem otoczył. Przytem wszystkiem zasię w skromności swojej (jakkolwiek wszyscy artyści uczniami jego byli) nigdy imienia mistrza przyjąć ani nosić nie chciał. Więcej go jednak zdobiła i podnosiła ta skromność, niźli tytuł mistrza, który sobie przywłaszczali ludzie nieuczeni, sto razy mniej w sztuce od niego i od jego uczni zawołani.
Przy tych wszystkich przymiotach i zasługach uroda jego i rysy ani na krztynę piękniejsze nie były od urody i rysów pana Forese. Forese i Giotto mieli posiadłości koło Mugello. Otóż w czasie kanikuły pan Forese wybrał się na wieś dla obejrzenia swego gospodarstwa, w drodze powrotnej zasię, jadąc na niepozornej klaczy, napotkał wspomnianego już malarza.
Giotto nie miał ani o źdźbło lepszego wierzchowca, a strój jego był równie podły, jak strój pana Forese. Pozdrowiwszy się wzajemnie, zrównali rumaki swoje i, jak na dwóch sędziwych ludzi przystało, stępa obok siebie jechać poczęli.
Naraz, jak się to często w lecie przytrafia, nagły deszcz padać zaczął, zmuszając ich do szukania sobie schronienia w domu pewnego człeka, który ich obydwu znał dobrze i wysoce szanował. Ponieważ nie można było żywić nadziei, że wypogodzi się wkrótce, a oni tegoż dnia do Florencji powrócić chcieli, pożyczyli sobie tedy dwa stare płaszcze, jakie znaleźli pod ręką, oraz dwa kapelusze, całkiem prawie znoszone, i w tym stroju w dalszą drogę się wybrali. Wkrótce deszcz zmoczył ich do nitki, konie obryzgały się błotem, tak iż obaj wielce szpetnie wyglądali. Jechali obok siebie w milczeniu, gdy się jednak niebo nieco wyjaśniło, wdali się w gawędę, która wnet w żywszą rozmowę się zamieniła. Pan Forese, słuchając pięknych i głębokich słów, wygłaszanych przez Giotta, od czasu do czasu mierzył go wzrokiem od stóp do głowy; wreszcie, zważywszy jego mizerny pozór, niepamiętny na to, jak sam wygląda, śmiać się począł i zawołał:
— Giotto, gdyby teraz jakiś obcy, nieznający ciebie człowiek napotkał nas, zali sądzisz, że mógłby uwierzyć, iż widzi przed sobą najbardziej zawołanego na świecie malarza?
— Panie — odparł, nie namyślając się, Giotto — sądzę, że uwierzyłby temu, gdyby wraz, tobie od stóp do głowy się przyjrzawszy, mógł uwierzyć, że znasz choćby abecadło.
Pan Forese spostrzegł swoją winę i poczuł, że mu równą monetą odpłacono.
Damy śmiały się jeszcze z trafnej odpowiedzi Giotta, gdy królowa Fiammecie dalej opowiadać rozkazała. Fiammetta tak rzecz podjęła:
— Pamfilo w poprzedniej opowieści wspomniał o Baroncich, których wy, drogie przyjaciółki, nie znacie zapewne tak dobrze, jak on; pragnę tedy, nie oddalając się od materji naznaczonej, opowiedzieć wam, jak starodawne jest szlachectwo ich rodu.
Przed niedawnym czasem żył w mieście naszem młodzieniec, imieniem Michele Scalza, najweselszy na świecie krotochwilnik, znany z daru opowiadania osobliwych powieści, które, jak z rękawa, wytrząsał. Młodzi Florentczycy, ilekroć przedsiębrali jaką wesołą zabawę, ubiegali się o jego towarzystwo. Otóż gdy młodzieniec ten pewnego dnia wraz z innymi w Mont-Ughi się znajdował, zdarzyło się, iż wszczął się spór o to, który z rodów florenckich jest najstarszym i najszlachetniejszym. Jedni twierdzili, że Uberti, drudzy, że Lamberti, ten wymieniał jedno nazwisko, inny drugie, każdy wedle swego rozumienia. Scalza, przez długi czas przysłuchując się w milczeniu, śmiać się naraz począł i zawołał:
— O głupcy, głupcy, sami nie wiecie, co powiadacie! Najstarszym rodem nietylko we Florencji, ale na całym świecie, a nawet w Maremmie są Baronci. Już dawno zgodzili się na to filozofowie oraz wszyscy, równie dobrze, jak ja, tę rodzinę znający. Ażebyście jednak nie sądzili, że mówię o kim innym, wiedzcie więc, że myślę o Baroncich z Santa Maria Maggiore, waszych sąsiadach. Zgromadzona młodzież mniemała dotychczas, że słowa Scalzy odnoszą się do nieznanych Baroncich, aliści, usłyszawszy jego wyjaśnienie, wszyscy przytomni roześmieli się w głos i zawołali:
— Cóż to, za dudków nas bierzesz? Czyż nie znamy Baroncich równie dobrze, jak ty?
— Klnę się na Ewangelję — zawołał Scalza — że nie chcę żartować. Mówię wam najświętszą prawdę i założyć się nawet gotów jestem o to z każdym z was; stawką niech będzie obiad na sześć osób, które wygrywający sam z pośród przytomnych tutaj wybierze. Więcej jeszcze — gotów jestem poddać się czyjemu tylko zechcecie wyrokowi w tej sprawie.
Na to jeden z młodzieńców, nazwiskiem Neri Mannini, rzekł:
— Dobrze, przyjmuję zakład, ciesząc się zawczasu, że obiad wygrałem.
Poczem umówiwszy się, że Piętro di Fiorentino, w którego domu właśnie się znajdowali, rozstrzygnie zakład pomiędzy nimi, natychmiast do niego się udali. Reszta młodzieży pośpieszyła za nimi, ażeby być świadkami, jak Scalza przegra zakład, i aby nadrwić się potem z niego dosyta.
Skoro przybyli do Pietra i opowiedzieli mu o szczegółach zakładu, Pietro, nader roztropny młodzian, wysłuchał najprzód Neri’ego, a potem zwrócił się do Scalzy z zapytaniem:
— W jaki sposób zamyślasz dowieść swego twierdzenia?
— W sposób tak przekonywający — odrzekł Scalza — racji mojej dowiodę, że nietylko ty, ale sam Neri nawet, który mi obecnie kłam zadaje, słuszność mi przyznać będzie zmuszony. Wiadomo wam, że im ród jaki jest starszy, tem także jest szlachetniejszy. Jeżeli więc wam dokażę, że Baronci należą do najstarszej szlachty, dowiodę zarazem, że i do najlepszej się liczą. Wiedzcie tedy, iż Pan Bóg stworzył Baroncich w owym czasie, kiedy ledwo zaczynał uczyć się lepienia z gliny, wszyscy zaś inni ludzie powstali z jego ręki wtedy, kiedy już w tym kunszcie celować począł. Dla przekonania się, że prawdę mówię, popatrzcie uważnie na Baroncich, a potem na innych śmiertelników. Podczas gdy twarze nasze i postaci są foremnie ukształtowane, przyznać musicie, że z Baroncich jeden ma nieskończenie długą i wąską twarz, a drugi znowu bez miary szeroką. U tego nos się nie kończy, u innego niema go prawie, tamten znów ma podbródek, naprzód podany i zadarty wgórę, a szczęki jego i uszy oślim się równają.
Ba, są nawet tacy pomiędzy nimi, którzy mają jedno oko małe, a drugie wielkie, albo jedno wyżej od drugiego umieszczone. Słowem, oblicza ich podobne są do malowideł, które dzieci kreślą na murach. Jawnie stąd widać, jak to już powiedziałem, że ich Bóg wtedy stworzył, gdy się dopiero z gliny lepić uczył. Z tego wynika, że ród ich jest najdawniejszym ze wszystkich rodów, a więc i najszlachetniejszym.
Że Baronci w samej rzeczy tak wyglądali, jak ich Scalza opisał, wiadomo było sędziemu Pietrowi, Neri’emu i wszystkim obecnym. Słysząc tedy żartobliwy argument, jakiego Scalza użył, parsknęli wszyscy śmiechem i oświadczyli jednogłośnie, że słuszność jest po stronie Scalzy, że obiad do niego należy, i że Baronci, bez najmniejszej wątpliwości, są najszlachetniejszym i najstarszym rodem nietylko we Florencji, ale i na całym świecie, a nawet w Maremmie.
Gdy Fiametta umilkła, wszyscy jeszcze długo się śmieli z powodu argumentu, jakiego użył Scalza, aby dowieść wyższości rodu Baroncich nad wszystkiemi innemi rodami na świecie. Po chwili królowa obróciła się do Filostrata, rozkazując mu opowiadać dalej. Filostrato tak zaczął:
— Wielce szanowne damy! Wielka to jest zdatność, gdy się dobrze mówić umie, aliści jeszcze większą umiejętnością jest mówić wówczas, gdy tego potrzeba zachodzi. Dar ten posiadała pewna szlachetna dama, o której wam teraz opowiedzieć zamierzam. Nietylko wesołość i śmiech słuchaczy wywoływać nieraz umiała, aliści też haniebnej śmierci ujść potrafiła.
W mieście Prato istniało ongiś wielce surowe i godne potępienia prawo. Według tego prawa, żona, którą mąż na niecnocie z kochankiem przychwycił, spalona na stosie być musiała, równie jak i ta, co za pieniądze mężczyznom ciało swoje oddawała. Gdy prawo to jeszcze moc swoją miało, zdarzyło się, że pewna szlachetna i urodziwa dama, Filippą zwana, została zdybana przez męża swego, Rinalda Pugliesi, w ramionach kochanka, Lazzarina de Guazzagliotri, urodziwego i szlachetnego młodzieńca, który równie ją miłował, jak ona jego. Rinaldo na ów widok w taką wściekłość wpadł, że zaledwie pohamować się zdołał, aby ich obojga nie zabić. Gdyby był wiedział, że za swój czyn odpowiadać nie będzie, ani chybi, uległby pierwszemu gniewu zapędowi i życiaby ich pozbawił. Pohamowawszy się, nie mógł jednakoż odmówić sobie tego, aby obrócić się do miejscowego sądu, dla dopełnienia kary, której sam dopełnić nie mógł. Zebrawszy siła dowodów, świadczących o wiarołomstwie żony, pan Rinaldo Pugliesi rankiem następnego dnia, nikogo uprzednio o radę nie pytając, wniósł do sądu skargę na Filippę. Filippa, białogłowa wielce odważna, tak jak odważnemi pospolicie bywają wszystkie prawdziwie miłujące białogłowy, postanowiła stanąć przed sądem (aczkolwiek krewniacy i przyjaciele odradzali jej to z wszystkich sił swoich), woląc raczej całą swoją tajemnicę wyjawić i mężnie śmierć spotkać, niźli tchórzliwą ucieczką się salwować, żyć wiecznie na wygnaniu i przez to okazać się niegodną kochanka, w którego objęciach ostatnią noc spędziła. Otoczona wielu mężczyznami i białogłowami, którzy błagali ją, aby do winy się nie przyznawała, stanęła przed podestą i spytała go spokojnym głosem, czego od niej żąda. Podesta, spojrzawszy na Filippę i przekonawszy się, że ma przed sobą piękną i wdzięczną białogłowę, a do tego wielkiem męstwem obdarzoną, o czem jej słowa dowodną poznakę dawały, uczuł litość dla niej i obawiać się począł, aby jakiemś niebacznem słowem się nie zdradziła, coby zmusiło go do wydania wyroku śmierci na nią.
Nie mogąc jednak uniknąć zapytania jej o to, co mąż jej doniósł, podesta rzekł:
— Jak widzicie, Madonno, mąż wasz, Rinaldo, jest tutaj przytomny. Wniósł on na was skargę, twierdząc, że was na wiarołomstwie przychwycił i dlatego też domaga się ode mnie, abym, zgodnie z istniejącem prawem, śmiercią was za to ukarał. Nie będę mógł jednakoż uczynić tego, dopóki sama do winy się nie przyznacie. Dlatego też pomyślcie wprzód dobrze, nim mi odpowiedź dacie, i powiedzcie mi, zali słuszną jest skarga męża waszego?
Dama wcale się nie zmieszawszy, odpowiedziała mu wesołym głosem:
— To prawda, że Rinaldo jest moim mężem i że zeszłej nocy zastał mnie w objęciach Lazzarina, do którego często należałam dla tej czystej i wielkiej miłości, jaką dla niego żywię. Nigdy temu zaprzeczać nie będę. Aliści mniemam, że wam wiadome jest, iż prawa powinny istnieć dla wszystkich, i że ustanawiać je winno się za zgodą tych, co im podlegać mają. W tym jednak wypadku sprawa ma się całkiem inaczej, prawa te srożą się nad biednemi kobietami; krom tego, zważyć trzeba, że ani jedna kobieta nie wyraziła swej zgody na ustanowienie tego prawa, a takoż o wyrażenie swego mniemania proszona nie była. Dlatego też prawo to niesprawiedliwem nazwać trzeba. Jeśli chcecie je wypełnić na zgubę ciała mego i waszej duszy, czyńcie swoją powinność. Nim jednak do sądzenia mnie przystąpicie, proszę, abyście mi pewną małą łaskę okazali i spytali męża mego, zaliżem mu powolna nie była, ile razy chciał tego, i czy kiedykolwiek pragnienia jego nie wypełniłam.
Rinaldo, nie czekając na zapytanie sędziego, odparł, że jego żona w samej rzeczy po dobrej woli wszystkie jego pragnienia wypełniać była zwykła.
— A zatem — rzekła dama — spytać jeno należy, zali nie brał ode mnie zawsze wszystkiego, czego pragnął i co mu się podobało. Cóż jednak miałam czynić z resztą, która pozostała. Miałam ją może psom rzucić? Czyż nie lepiej ugościć nią szlachetnego młodzieńca, miłującego mnie nad życie własne.
Do sądu na sprawę pani Filippy zeszli się prawie wszyscy mieszkańcy Prato. Usłyszawszy jej wdzięczny respons, gromkim śmiechem wybuchnęli i, jak jeden mąż, zawołali, że słuszność jest po jej stronie.
Sędziowie, uległszy namowom podesty, zmienili niesprawiedliwe prawo i postanowili, aby tyczyło się ono tylko tych kobiet, które dla pieniędzy mężczyznom się oddają. Rinaldo, srodze zawstydzony, wyjechał z sądu, zasię dama wesoło i niefrasobliwie do domu powróciła.
Historja, opowiedziana przez Filostrata, zawstydziła z początku nieco słuchające go damy, czego żywym dowodem był rumieniec, który okrasił ich lica, później jednak, spojrzawszy jedna na drugą, śmiać się poczęły. Królowa uciszyła tę wesołość i wydała Emilji rozkaz przystąpienia do nowej opowieści. Ta, drgnąwszy, jakgdyby z głębokiego snu zbudzona, tak zaczęła:
— Drogie przyjaciółki! Chocia myśli moje daleko stąd odbiegły, przecie chcę być posłuszną rozkazaniu królowej. Opowiem wam tedy o jednej głupiutkiej dziewczynie, która, przez wuja swego jadowitym uszczypkiem dotkniona, nie miała dosyć rozsądku, ażeby się na tem poznać. Szlachcic, nazwiskiem Fresco da Celatico, miał siostrzenicę, którą zwykle Cescą nazywano. Dzieweczka ta, jakkolwiek urodziwą postać i wdzięczne oblicze miała, nie mogła się jednak zaliczać do rzędu owych anielskich piękności, jakie się, zresztą nieczęsto, na tym świecie trafiają. Ona sama jednakoż za taką piękność się poczytywała, że w obyczaj jej weszło o innych kobietach z lekceważeniem się odzywać, jako o niegodnych wchodzenia z nią w paragon. Mężczyzn wszystkich miała za nic, a w każdej rzeczy coś złego umiała wynaleźć, nie myśląc wcale o tem, ile sama wad i przywar posiada. Gdyby była pochodziła z rodu królów Francji, wierę, nie mogłaby wówczas być dumniejszą i bardziej nieprzystępną. Z powodu jej swarliwości i złośliwości niepodobna z nią długo przebywać było. Dosyć ją było zobaczyć na ulicy z krzywą i kapryśną miną, kręcącą nosem na świat cały, ażeby nabrać stosownego pojęcia o różnych jej zaletach.
Otóż zdarzyło się, że pewnego dnia młódka w większem, niż zwyczajnie, rozdrażnieniu, do domu powróciła. Usiadłszy obok swojego wuja, chrząkać i wzdychać poczęła.
Pan Fresco, spostrzegłszy to, rzekł:
— Cóż to znaczy, Cesco, że dzisiaj, w dzień świąteczny, tak prędko do domu powróciłaś?
Na co młódka, pocieszne grymasy czyniąc, odparła:
— Wróciłam tak rychło, bo nie zdarzyło mi się nigdy jeszcze w tem mieście tylu obrzydliwych mężczyzn i kobiet naraz spotkać, co dzisiaj. Ani jednej istoty znaleźć nie mogłam pomiędzy tłumem przechodniów, któraby mi wstrętną nie była. Nie sądzę, aby istniała na świecie druga białogłowa, którejby było równie trudno, jak mnie, patrzeć na brzydkie oblicza.
Fresco, któremu niedorzeczna próżność siostrzenicy zbytnio już we znaki się dała, odrzekł z powagą:
— Moje dziecko, skoro widok szpetnych osób tak cię drażni, to, jeżeli chcesz mieć spokój, unikaj przeglądania się kiedykolwiek w zwierciedle.
Cesca, której się wydawało, że dla swej mądrości z Salomonem w paragon wchodzićby mogła, nie pojęła przymówki swego wuja i z baranim spokojem odparła, że nie widzi przyczyny, dlaczegoby się w zwierciedle przeglądać nie miała.
Królowa, widząc, że Emilja opowiadanie swoje skończyła, i że z wyjątkiem jej a także uprzywilejowanego do mówienia przy końcu Dionea wszyscy z obowiązku swego się wywiązali, w te słowa się odezwała:
— Musicie wiedzieć, że przed dawnemi czasy w mieście naszem wiele pięknych i chwalebnych panowało zwyczajów, które teraz prawie całkiem w zapomnienie poszły, bowiem rosnące wraz z zamożnością skąpstwo na wstręcie im stanęło.
I tak było w obyczaju, że znaczniejsi obywatele z sąsiednich ulic zbierali się często razem w różnych dzielnicach miasta i łączyli w towarzystwa, z pewnej określonej liczby osób się składające. Baczono przytem na to, ażeby tylko takich ludzi do społeczeństwa przyjmować, którzyby koszta wspólne podjąć mogli. Raz tedy uczta u jednego wypadła, drugi raz u innego, i w ten sposób kolej na wszystkich przychodziła. Często na takich ucztach ugoszczano znakomitych cudzoziemców, albo też spraszano na nie miejscowych obywateli. Towarzystwa takie odbywały także pochody przez miasto, urządzały turnieje, szczególnie w dni wielkich świąt, z okazji zwycięstwa albo też jakiegoś zdarzenia radosnego dla całego miasta.
Na czele jednej takiej kompanji stał pan Betto Brunelleschi. Tak on, jak i towarzysze jego, starali się wszelkiemi siłami wciągnąć do swego towarzystwa pana Guida z rodu Cavalcante de Cavalcani, a to nie bez ważkiego powodu. Pomijając już bowiem to, że pan Guido był jednym z głębszych myślicieli ówczesnych i zawołanych przyrodników (o przymioty te towarzystwo niewiele dbało), był on także wielce wesołym i gadatliwym człekiem, słowem, łączył w sobie wszystkie przymioty prawdziwego szlachcica. Do czego tylko się wziął, umiał to zrobić lepiej, niźli ktokolwiek inny. Przytem wszystkiem zasię ogromny majątek posiadał. Kogo za godnego przyjaźni swej uznał, temu serce i rękę hojnie otwierał. Nie dziwota tedy, że pan Betto zwabić go chciał na swoje zebrania. Gdy mu się to jednak nie udało, pospołu z swymi towarzyszami jął sobie tłumaczyć niechęć Guida tem, że, będąc ustawicznie filozof ją zajęty, obcowania z ludźmi zapewne nie lubi.
Ponieważ Guido ku wywodom Epikura się skłaniał, powszechnie mówiono, że celem jego rozmyślań było wynaleźć dowód, że Bóg nie istnieje. Pewnego dnia Guido, opuściwszy kościół Św. Michała i minąwszy Corso degli Adimari, doszedł do kościoła Św. Jana i tam zatrzymał się pośród grobowców marmurowych (z których pewna część znajduje się obecnie w Santa Reparata, a inne przy Św. Janie). Stanął pomiędzy kolumnami porfirowemi a bramą San Giovanni, wówczas zamkniętą, i napisy na grobowcach czytać począł. Pan Betto z towarzystwem swojem właśnie przez plac Santa Reparata przejeżdżał. Spostrzegłszy Guida pomiędzy grobowcami, żartownisie zawołali:
— Musimy go trochę podrażnić!
Poczem, dodawszy koniom ostrogi, jakgdyby żartobliwą szarżę czyniąc, pędem puścili się ku niemu, i nim się mógł spostrzedz, już się przy nim znaleźli.
— Guido — rzekli — gardzisz towarzystwem naszem, wiecznie myślami swemi zabawny będąc, cóż ci jednak przyjdzie z tego, jeżeli nawet dowieść zdołasz, że Bóg nie istnieje?
Guido, widząc się otoczonym, odparł:
— Jesteście u siebie, Mości Panowie, musiałbym więc znieść od was wszystko, coby wam się uczynić podobało, jednakoż nie chcę tego. Wybaczcie tedy, że was opuszczę.
To mówiąc, oparł się jedną ręką o grobowiec znacznej wysokości, lekkim bardzo skokiem przedostał się na drugą stronę i spokojnie odszedł. Wesołe towarzystwo spoglądało przez chwilę po sobie, aż wreszcie ktoś rzekł:
— Guido nie był widać przy zdrowych zmysłach, bowiem w odpowiedzi jego sensu dopatrzeć się trudno. Nie mamy przecież do tego miejsca ani o źdźbło więcej prawa od innych obywateli, a takoż od samego Guida. Jednak powiedział nam, że jesteśmy u siebie!
Na to pan Betto, zwracając się do mówiącego i do reszty towarzyszy, odparł:
— To wy raczej nie jesteście przy zdrowych zmysłach, inaczej bowiem zrozumielibyście, że ten człek w kilku słowach ciężką obelgę wam rzucił. Czemże bowiem są te grobowce? Domami umarłych! Jeżeli powiedział tedy, że jesteśmy tutaj u siebie, to chciał przez to wyrazić, że my i inne podobne nam nieuki w porównaniu z ludźmi uczonymi tyle właśnie znaczenia mamy,
co umarli.
Teraz dopiero pojęli wszyscy istotne znaczenie słów Guida. Odtąd, srodze zawstydzeni, przestali w drogę mu wchodzić. Pan Betto zasię od tego czasu za bystrego i roztropnego człowieka począł uchodzić.
Gdy królowa skończyła opowieść swoją, wszyscy wysławiać jęli sprawiedliwość Boga, który Federiga wynagrodził; poczem Dioneo, nie czekając obyczajem swoim na rozkaz, zaczął w te słowa:
— Zaiste, nie wiem, zali to jest niedostatek, że skażenia obyczajów wynikły, czy też przyrodzone ludzi usposobienie, że więcej śmiejemy się i cieszymy z cudzych złych przytrafień, niźli z powodzenia cudzego. Ponieważ trud mój, z którego już nieraz się wywiązywałem, jako i teraz wywiązać się zamierzam, ma jedynie na celu troskę od was odpędzić i do śmiechu a radości was pobudzić, opowiem wam tedy, najmilsze damy, pewną historję. Chocia materja, w niej się zawierająca, przystojnością zbytnią się nie odznacza, przecie sposobna będzie do przysporzenia wam uciechy. Wysłuchawszy jej, możecie postąpić tak, jak zwykle postępujecie, wchodząc do ogrodu, gdzie zrywacie róże, kolców nie dotykając. Pozbawionego czci małżonka przy jego srogiej hańbie pozostawcie, śmiejcie się z chytrych sztuczek jego żony, a czasem litością dla nieszczęść bliźniego się przejmijcie.
W Perugji żył przed niedawnym czasem pewien bogaty człek, nazwiskiem Pietro di Vinciolo, który bardziej dla zamydlenia oczu ludziom i pomniejszenia złej sławy, jakiej u swych rodaków zażywał, niźli dla miłości, młodą dzieweczkę pojął. Na nieszczęście, los obdarzył go żoną, która jego skłonnościom nieosobliwie odpowiadała. Była to bowiem krzepka rudowłosa dzieweczka o krwi nader gorącej, której raczej dwóch mężów, niż jeden, by się przydało. Tymczasem dostała tylko jednego i to mającego ochotę do całkiem innych rzeczy, aniżeli małżeńskie pieszczoty. O tych jego skłonnościach aż nazbyt prędko się przekonała, pomyślawszy zasię, że jest młodą i świeżą, dawała upust sprawiedliwemu gniewowi, rzucając przekleństwa na głowę męża swego.
Doszedłszy jednak do przekonania, że raczej sama zginie, niźli niegodziwe nałogi męża swego zwycięży, rzekła sama do siebie:
— Ten nędznik nie dba o mnie, ponieważ bezbożnie żagle swoje tylko na suchym lądzie rozpinać umie, muszę tedy postarać się o kogoś, co żegluje wedle praw natury. Wzięłam go za męża i piękne wiano mu przyniosłam, sądziłam bowiem, że z mężczyzną żyć będę, i że on tego pragnie, czego mężczyźnie pragnąć przystoi. Gdybym była wiedziała, z kim mam do czynienia, nie poszłabym była nigdy za niego zamąż! Pocóż mnie wziął za żonę, wiedząc, że kobietą jestem, jeżeli mu kobiety wstrętnemi były? Dlaboga, dłużej znosić tego niepodobna! Gdybym była chciała odejść od świata, do klasztorubym wstąpiła. Jednakoż przecie żyć pragnęłam! Mamże czekać, aż ten człek rozkoszą i ukontentowaniem mnie obdarzy? Wierę, młodość strawię i pierwej zestarzeję się i osiwieję, nim się czegoś odeń doczekam. Wówczas za późno będzie jęczeć i żałować zmarnowanego czasu. Zresztą on sam daje mi najlepszą naukę, jak się pocieszać należy, bowiem szuka rozkoszy dla siebie tam, gdzie i ja ją znaleźć mogę. Jednakoż to, co dla mnie chwalebne będzie, dla niego jest sromotne i niegodziwe. Ja tylko prawo obyczajności przekroczę, podczas gdy on ludzkie a zarazem i przyrodzone prawo przestępuje. Rozważywszy to wszystko siła razy, dzielna białogłowa postanowiła zaspokoić swoje żądze i w tym celu zwierzyła się w tajności z utrapień i pragnień swoich pewnej starej niewieście, która równie pobożną się wydawała, jak święta Verdiana, karmicielka wężów. Starucha chodziła bowiem na każdy odpust z różańcem w ręku i o niczem innem nie mówiła, jeno o żywotach świętych ojców kościoła i o stygmatach Świętego Franciszka. Naskutek tego sama już za świętą uchodziła. Dama, stosowną porę upatrzywszy, wyznała wszystko starusze, ta zasię rzekła:
— Bóg, wiedzący o wszystkiem, wie także dobrze, że sprawiedliwie postąpić zamierzasz! Gdybyś nawet słusznej przyczyny potemu ne miała, winnaś czynić na podobieństwo innych młodych białogłów, aby młodości swej nie marnować. Wierę, niemasz większej boleści nad wspomnienie straconego napróżno czasu. Na cóż, u kata, przydać się możemy na świecie, gdy się już zestarzejemy? Chyba do pilnowania garnków na kominie! Innaby o tem tak otwarcie mówić nie mogła lub nie chciała, aliści ja, poznawszy teraz na starość, jak źle czasu użyłam, przestrzec innych za obowiązek swój poczytuję. Wprawdzie nie mogę powiedzieć, że całkiem młodość moją zmarnowałam, nie chcę bowiem, ażebyś sądziła, że wielce głupią ongiś byłam, po prawdzie jednak o wiele lepiej mogłam z niej skorzystać, aniżelim to uczyniła. Gdy spojrzę dzisiaj na siebie, na mój nędzny pozór, który już żadnego mężczyzny nie skusi, a do tego wspomnę, ilem sposobności w życiu straciła, to sam Bóg wie najlepiej, jak srogi żal odczuwam. Z mężczyznami ma się rzecz inaczej. Od urodzenia już sposobni są do tysiąca rozmaitych rzeczy, nietylko do tej jednej. Natomiast my, kobiety, rodzimy się jedynie poto, ażeby dzieci na świat wydawać. Dla tego tylko powodu znaczymy coś u ludzi, o czem choćby z tego jawnie przekonać się możesz, że kobiety w każdej chwili do zadania swego są gotowe, podczas gdy z mężczyznami całkiem inaczej się dzieje. Co więcej, jedna białogłowa może dziesięciu mężczyzn sił pozbawić, aliści dwudziestu mężczyzn nie zdoła zmęczyć jednej kobiety. Widzisz tedy, żeśmy się poto urodziły. Powtarzam ci raz jeszcze, że bardzo słusznie uczynisz, jeżeli tą samą miarką mężowi swemu odmierzysz. Wówczas pod starość dusza twoja wyrzutów nie zazna. Ta prawda odnosi się szczególniej do nas, kobiet, my bowiem musimy ze sposobności nadarzającej się o wiele pilniej korzystać, aniżeli mężczyźni. Rozważ bowiem sama tylko, jak się to na świecie dzieje. Gdy się zestarzejemy, ani mąż, ani ktokolwiek inny widoku naszego znieść już nie może. Pędzą nas do kuchni i każą nam kotów pilnować, albo garnki i łyżki liczyć. Ba! co okropniejsza, przedmiotem pośmiewiska się stajemy! Wokół nas słychać tylko: „młodej dukata, a starej łopata“ i tym podobne śpiewki i żarty. Nacóż jednak tyle słów tracę? Dosyć na tem, jeżeli ci powiem, że nie mogłaś nikomu lepszemu ode mnie się zwierzyć, i że nikt ci lepiej, jak ja, dopomóc nie zdoła, niemasz bowiem takiego franta, któremubym nie odważyła się wszystkiego powiedzieć, co trza, ani tak nieokrzesanego gbura, ażebym go nie ugłaskała i woli mojej nie poddała. Powiedz mi więc tylko, kogo chcesz mieć, a resztę mnie już pozostaw. O jedno tylko muszę cię prosić, moja córko, nie zapomnij o tem, że jestem biedną kobietą. Za tę pamięć od dzisiaj będziesz miała udział w każdym otrzymanym przeze mnie odpuście i w każdym Ojczenaszu, który odmówię, a dobry Bóg przyjmie tę cząstkę twoją, zamiast lamp i świec, i policzy duszom zmarłych twoich krewnych na rachunek zbawienia.
Temi słowy zacna starucha zamknęła swoją mowę. Młoda białogłowa zawarła z nią umowę, aby, gdy obaczy pewnego młodzieńca, przechodzącego często tą ulicą (wygląd jego szczegółowie starusze określiła), natychmiast sprowadzeniem go się zajęła. Poczem, obdarowawszy staruchę kawałem solonego mięsiwa, odesłała ją z Bogiem.
Zaledwie kilka dni od tej chwili minęło, gdy starucha wskazanego młodzieńca sekretnie wprowadziła do tej komnaty, po nim zasię wnet drugiego, który równie, jak pierwszy, młodej białogłowie do gustu przypadł. Mimo strachu przed mężem, z żadnej z tych sposobności skorzystać nie omieszkała. Pewnego dnia zdarzyło się, że, gdy mąż jej do jednego z przyjaciół swoich, nazwiskiem Ercolano, na wieczerzę się udał, białogłowa nasza poleciła dobrej staruszce, ażeby ta przywiodła jej młodzieńca, należącego do najurodziwszych w całej Perugji. Stało się wedle jej żądania. Zaledwie jednak z dzielnym młodzieńcem do stołu zasiadła, aby z nim wieczerzę spożyć, gdy Pietro do drzwi domu kołatać począł. Żona, poznawszy jego głos, poleciła duszę swą Bogu; nie tracąc jednak przytomności, obejrzała się, gdzieby miłośnika ukryć. Nie mogąc znaleźć lepszej kryjówki, schowała go pod kojec, stojący w sieni, przylegającej do jadalnej komnaty. Gdy się już ukrył, rzuciła na kojec płótno z materaca i co żywiej pobiegła, aby drzwi swojemu małżonkowi otworzyć.
— No — zawołała, otwierając mu drzwi — djablo prędko przełknęliście tę wieczerzę!
— Nie spróbowaliśmy jej nawet — odparł Pietro.
— A to dlaczego? — spytała żona.
— Zaraz ci opowiem — rzekł Pietro. — Otóż, Ercolano, jego żona i ja siedzieliśmy już przy stole, gdy usłyszeliśmy nagle, że ktoś wpobliżu nas kichnął. Za pierwszym i drugim razem ledwośmy na to uwagę zwrócili, gdy jednak ów niewidzialny nos trzeci, czwarty raz, a potem nie wiedzieć, ile razy jeszcze kichnął, mocnośmy się wszyscy zadziwili. Ercolano, i tak już gniewny na żonę, że kazała mu długo przed drzwiami czekać, nie otwierając ich, teraz jeszcze bardziej się rozsierdził i zawołał:
— Co to ma znaczyć? Kto tutaj tak kicha?
Rzekłszy to i skoczywszy ze swego miejsca, pobiegł ku schodom, znajdującym się tuż koło komnaty. Pod temi schodami znajdowała się komórka z desek, przeznaczona na skład podręcznych rzeczy. Zdało mu się, że kichania w tej komórce się rozlegały. Zaledwo Ercolano drzwiczki otworzył, natychmiast wydobył się nazewnątrz nieznośny dym z siarki. Już przedtem, poczuwszy tę przykrą woń siarki, pytaliśmy o jej przyczynę, na co gospodyni nam odparła, że zasłony swoje po wypraniu ich rozwiesiła w komórce, pełnej dymu siarczanego, dla wyblichowania. Jednakoż gdy Ercolano, poczekawszy nieco na rozejście się dymu, do komórki zajrzał, spostrzegł tam właściciela kichającego nosa, który, dymem siarczanym gryziony, wciąż jeszcze kichał. Zaduch i dym w komórce tak go odurzyły, iż chwiał się na nogach. Gdybyśmy przyszli o kilka chwil później, niewątpliwie byłby duszę wykichał. Ercolano na ten widok zawołał:
— Rozumiem teraz, wiarołomna niewiasto, dlaczego za przybyciem naszem tak długo nas przede drzwiami trzymałaś! Bodajbym już nigdy radości nie zaznał, jeżeli ci hojnie za to nie zapłacę!
Na te słowa żona jego, nie wyrzekłszy nic na usprawiedliwienie swoje, uciekła, i nie wiem, co się z nią potem stało. Ercolano zasię, nie zwróciwszy nawet na jej ucieczkę uwagi, wezwał po raz drugi kichającego człeka do wyjścia. Aliści ten był w takim stanie, że, pomimo widocznej trwogi i chęci usłuchania, ruszyć się nie mógł. Wówczas Ercolano pochwycił go za nogę, wyciągnął z komórki i pobiegł po sztylet, ażeby go zamordować. Ja jednakoż, obawiając się, aby mnie o współwinę nie posądzono, stanąłem między nimi i nie dozwoliłem, aby Ercolano go zamordował. Owszem, broniłem napół żywego kochanka jego żony i krzyczałem tak głośno, że wreszcie zbiegli się sąsiedzi i zabrali ze sobą młodzieńca, który się miał już za zgubionego. Takie oto zdarzenie przerwało naszą wieczerzę i sprawiło, żem się nietylko nie pożywił, ale, jak ci to już powiedziałem, nie skosztowałem niczego nawet.
Białogłowa nasza, usłyszawszy opowieść swojego męża, poznała, że inne kobiety niemniej od niej sprytu mają, że jednak nieszczęścia tu i owdzie czasami przytrafiać się mogą, to też, chocia miała ochotę gorąco bronić żony Ercolana, pragnąc jednak przez zgromienie cudzego błędu podejrzenie od siebie lepiej oddalić, tak się odezwała:
— A to piękna historja! Ktoby się był po tej świętoszce czegoś podobnego spodziewał? I jakże tu teraz pozorom uczciwości wierzyć? Wierę, spowiadaćbym się do niej poszła, gdyby duchowną osobą była. Niechże tedy przeklęta będzie godzina, w której na świat przyszła! Podeptała nogami uczciwość i obyczajność, a takoż cześć swoją i męża swego, złamała wiarę, zaprzysiężoną małżonkowi, który się z nią tak dobrze obchodził! O nikczemna! Nie wahała się dla jednego hultaja siebie samej i małżonka swego osławić. Niech mnie Bóg broni, abym dla podobnych kobiet kiedykolwiek litość odczuwała. Żywcemby w ogień należało je wrzucić i patrzeć spokojnie, jak się na popiół zmieniają.
Rzekłszy te słowa, wspomniała o swoim kochanku, pod kojcem ukrytym, i dlatego poczęła namawiać Pietra, ażeby poszedł spać, bowiem pora już późna była. Aliści Pietro miał więcej chęci do jedzenia, niźli do spania, dlatego też zapytał jej, czy niema czego na wieczerzę.
— Na wieczerzę? — zawołała na to żona. — Cóż ci do głowy przychodzi? Tak jakbyś nie wiedział, że nie mam zwyczaju wieczerzy gotować, kiedy ciebie w domu niema. Nie jestem przecież żoną Ercolana! Idź już, idź i staraj się jak najprędzej zasnąć, aby o głodzie zapomnieć.
Traf zdarzył, że właśnie tego wieczora przybyło ze wsi kilku parobków Pietra z zapasami żywności. Postawili oni osły, nie napoiwszy ich uprzednio, w stajence, znajdującej się tuż obok sieni. Jeden osioł, niezmierne pragnienie czując, odwiązał się od żłobu, znalazł drogę ze stajni do sieni i, wszedłszy do niej, węszyć zaczął dokoła, czy gdzie wody przypadkiem niema. Tak wałęsając się, potrącił o kojec, pod którym młodzieniec stał na czworakach w ten sposób, że jedną rękę miał nieco nazewnątrz wysuniętą. Na jego szczęście, czy też nieszczęście, jak sami osądzicie potem, węszący osioł nadeptał mu na palce i taką przez to boleść sprawił, że nasz młodzieniec, na nic niepomny, wrzasnął z całej siły. Stało się to w chwili, gdy żona Pietra spać wyprawiała. Pietro na ten wrzask niespodziany zadziwił się niepomału i podejrzenie powziął, że z wnętrza domu dobywać on się musi. Gdy zaś jęczenie nie ustawało (osioł bowiem gniótł coraz mocniej kopytami rękę nieszczęśliwego miłośnika), Pietro z okrzykiem — „Kto tam?“ — do kojca przystąpił i podniósł go wgórę. Na jego widok młodzieniec z bólu i trwogi zadrżał całem ciałem. Aliści Pietro, wpatrzywszy się w niego i poznawszy w nim jednego z młodzieńców, za którym, niegodziwym skłonnościom swoim hołdując, przez długi czas się uganiał, spytał z wielkim spokojem:
— Co tutaj robisz?
Młodzieniec nic nie odpowiedział na to, błagając tylko w imię miłości Boga, aby mu krzywdy nie czynił.
— Wstań — rzekł Pietro — i nie obawiaj się niczego, powiedz mi jeno, jak i poco tutaj wszedłeś?
Młodzieniec przyznał się do wszystkiego. Pietro nie okazał najmniejszego gniewu, przeciwnie, zdawał się tylko cieszyć się ze znalezienia go o tyle, o ile żona jego tem się martwiła. Wziął go za rękę, wprowadził do komnaty, gdzie żona z największą trwogą go oczekiwała, usiadł naprzeciw niej i rzekł:
— Przed niedawnym czasem przeklinałaś żonę Ercolana, uważając, że należałoby ją spalić, jako zakałę niewieściego pogłowia. Przecież tego także i o sobie nie powiedziałaś. Jeśli nie chciałaś mówić o sobie, jak mogłaś się odważyć przeklinać inną kobietę, wiedząc, że podobnie, jak ona, postępujesz? Wierę, tem tylko sobie wytłumaczyć wszystko można, że wszystkie jednako niegodziwe jesteście, i że każda swój własny błąd cudzym zasłonićby pragnęła. Bodajby tedy ogień spadł z nieba i pochłonął was wszystkie, o haniebne i niegodziwe plemię!
Żona Pietra, widząc, że pierwszy zapęd jego gniewu w słowach upust swój znalazł, i że mąż jej nie posiada się z radości, mając w swem ręku tak urodziwego młodzieńca, rzekła:
— Zaprawdę, wierzę, że pragnąłbyś, aby nas wszystkie ogień niebieski pochłonął, wiem bowiem dobrze, że tak pogłowie nasze kochasz, jak psy kij. Aliści, na święty krzyż pański, i ja nie zmilczę! Jeśli się mamy wreszcie porachować, to chciałabym wiedzieć, jakie to masz prawo do skarżenia się na mnie? Porównywasz mnie z żoną Ercolana, z tą starą obłudnicą! Mąż nie zaniedbuje jej w niczem i obchodzi się z nią tak, jak z żoną należy się obchodzić. Ze mną rzecz się ma zgoła inaczej. Prawda, żem dobrze odziana i obuta, aliści sam wiesz najlepiej, jak się ma rzecz z innemi sprawami, i ile czasu minęło, jakem cię w nocy obok siebie w łożu oglądała. Ja zasię wolałabym obdarta i bosa chodzić, a mieć za to prawdziwego mężczyznę przy sobie, aniżeli posiadać to wszystko, co posiadam, a widzieć w tobie wroga płci mojej. Słuchaj tedy uważnie, Pietro, co ci powiem. Jestem kobietą, jak i inne, i te same mam pragnienia. Jeżeli tedy, przez ciebie zaniedbana, zaspokoić się je staram, winić mnie za to nie można. Dobrze, że tyle chociaż dbam o cześć twoją, iż nie zadaję się z hultajstwem ulicznem.
Pietro, widząc, że podobny spór całą noc mógłby się przeciągnąć, i nie czując chęci do kłótni z żoną, rzekł:
— Dosyć na tem! Bądź spokojna, przyrzekam ci, że jakoś się to wszystko ułoży!… Teraz zaś najlepiejby było, gdybyś o jakiej wieczerzy pomyślała, zdaje mi się bowiem, że ten młodzieniec niemniej ma apetytu ode mnie.
— W samej rzeczy — rzekła żona — nic jeszcze w ustach nie miał, bowiem, właśnie kiedyśmy do stołu zasiadali, ciebie zło niespodziane przyniosło.
— Idź tedy — rzekł Pietro — i pomyśl o nas, a potem ja już się postaram tak całą rzecz uładzić, abyś nie miała powodu na mnie się żalić.
Żona, widząc, że mąż jest ukontentowany, pospieszyła co prędzej przygotowanemi już potrawami stół zastawić. Potem zasiadła do niego wraz z dwornym mężem swoim i z miłym młodzieńcem. Uczta odbyła się nader wesoło.
Po wieczerzy Pietro dla ukontentowania wszystkich trojga wymyślił pewien sposób, o którym już zapomniałem. Tyle wiem jeno, że nazajutrz zrana małżonkowie odprowadzili młodzieńca aż do samego rynku. Nie wiedzieć, czy mąż czy żona goręcej z jego towarzystwa się cieszyli.
— Dlatego, czcigodne damy, powiadam wam na zakończenie: Ząb za ząb, oko za oko! Czyń drugiemu, co on tobie. Jaką miarką inni tobie mierzą, taką im odmierz. Gdy osioł łbem w mur tłucze, mur mu tyleż razy oddaje.
Gdy Dioneo skończył, damy, nietyle z braku chęci do śmiechu, ile przez wstydliwość, od objawów wesołości się wstrzymały. Poczem królowa, widząc, że koniec jej rządów nadszedł, podniosła się z swego miejsca, zdjęła wieniec wawrzynowy ze skroni i włożyła go z wdziękiem na głowę Elizy, mówiąc:
— Madonno, na ciebie teraz kolej rozkazywania przychodzi.
Eliza, przyjąwszy nadaną jej godność, postąpiła na wzór swych poprzedniczek. Wydała marszałkowi rozkazy na cały czas swoich rządów, a potem rzekła, do towarzystwa się obracając:
— Już wielekroć o tem słyszeliśmy, jak przez zręczną odpowiedź, trafny pomysł lub przytomność umysłu wiele ukąszeń złośliwości lub grożącego niebezpieczeństwa ludziom uniknąć się udało. Ponieważ przypadki te za wielce pożyteczny przykład służyć mogą, chcę tedy, ażeby jutrzejsze opowieści nasze zajęły się ludźmi, którzy, dzięki przyrodzonej zręczności lub też przez szybkie postanowienie, szkody, niebezpieczeństwa czy też cięższego strapienia uszli.
Materja ta ogólny poklask znalazła. Poczem królowa podniosła się i wszystkim swobodę aż do wieczerzy dała. Gdy koniki polne ćwierkać już przestały, zeszli się wszyscy znowu i do stołu zasiedli. Przy końcu niezmiernie wesołej wieczerzy zaczęła się muzyka i śpiewy. Emilja na żądanie królowej zawiodła taniec, Dioneowi zasię śpiewać kazano.
Dioneo natychmiast zanucił: „Pani Altrudo, ogon wgórę, pomyślną niosę ci nowinę!“. Wszystkie damy wybuchnęły śmiechem, osobliwie zasię królowa. Kazano mu inną pieśń wybrać. Dioneo odparł:
— Gdybym miał cymbałki, tobym wam zaśpiewał:
„Pani Lappo, podnieś suknię“, albo: „Pod oliwką miękka trawa“, a może też tę:
„Morska fala mnie kołysze,
Jak mi słabo, ledwo dyszę!“
Ponieważ jednak nie mam muzycznego instrumentu, wybierajcie więc same, co wam się podoba. Może chcecie:
„Tylko przyjdź, ja cię okrzeszę,
Jak ogrodnik drzewo w maju.“
— Nie! — zawołała królowa — zaśpiewaj coś innego!
— A więc to może — odrzekł Dioneo — „Pani Simono, w beczkę lej!“ Aliści co tu mówić o laniu w beczkę, kiedy jeszcze nie październik!
— Do kata! zawołała, śmiejąc się, królowa — zaśpiewajże coś obyczajniejszego!
— Dobrze, pani — rzekł Dioneo — tylko się nie gniewajcie, macie z czego wybierać, znam bowiem piosenek więcej, niż tysiąc. Może chcecie tę: „Muszeleczka moja mała“, albo „Tylko wolno, mój mężusiu“, lub tę wreszcie: „Koguta sobie kupiła“.
Królowa rozsierdziła się wreszcie i rzekła:
— Zaprzestań żartów, Dioneo, i zaśpiewaj nam jakąś miłą piosenkę, inaczej poznasz, że prawdziwie gniewną być umiem.
Dioneo zaczął:
Amorze, boskie światło,
Co z oczu jej płomienną bije strugą,
Zrobiło mnie wraz jej i twoim sługą!
Z oczu jej płomień przeszedł w moje oczy.
Ledwiem ją spostrzegł, ledwiem rzucił okiem,
Jużem zgubiony!
Wiem, jakeś hojny, władny i uroczy,
Wiem — bo w obliczu jej żyjesz wcielony,
Patrzysz jej wzrokiem.
Widzisz więc, że się oddałem jej cały,
Jej tylko żądam na świecie szerokim
I ją jedynie posiąść chcę, zuchwały!
Tak jest... odniosłeś zwycięstwo nade mną,
O drogi panie, bądźże mi łaskawy!
Nagródź mnie za to!
Nie wiem, czy budzę w niej żądzę wzajemną,
Czy wreszcie mojej stanie się zapłatą
Miłości prawej,
Lub czy... o Boże!... jakaż myśl straszliwa!
Nie zechce dręczyć dla płochej zabawy
Duszy, co do niej tęsknie się wyrywa!
Błagam cię tedy, o najmilszy panie,
Odmaluj przed nią trwogę mą i troski
I rzuć w jej łono
Część tych płomieni, co w wieczystej ranie
Mojego serca tak samotnie płoną
Z twej woli boskiej.
Wiesz, ile cierpię! — Lećże z mą żałobą
I z mą nadzieją posłem do jej wioski,
O jakże chętnie pobiegłbym za tobą!
Gdy Dioneo umilkł, królowa wezwała jeszcze i innych do śpiewania, największe pochwały jednak Dioneowi oddała. Tymczasem minęła już większa część nocy. Królowa, czując, że chłód nocny coraz jest przenikliwszy, wszystkim na spoczynek udać się kazała.
Kończy się szósty dzień Dekamerona i zaczyna się siódmy, w ciągu którego, zgodnie z rozkazem króla Dioneo, opowiada się o tem, jak to różne białogłowy mężów swoich oszukiwały.
Już ze wschodniego nieba zniknęły wszystkie gwiazdy z wyjątkiem jednej, Luciferem zwanej, która z za białych obłoków świtu jeszcze wyglądała, gdy marszałek wstał z łoża i z całym orszakiem wyruszył do Panieńskiej Doliny, aby tam, zgodnie z wskazówkami króla, wszystko przygotować. Wkrótce i król podniósł się z pościeli, bowiem obudził go szmer kroków i tupot koni. Poczem natychmiast całe towarzystwo obudzić przykazał.
Promienie słońca jeszcze słabo ziemię oświetlały, gdy wszyscy już w drogę wyruszyli. Nigdy śpiew słowików i innego ptactwa milszy, jak tego poranku, im się nie wydawał. Przy wejściu do Panieńskiej Doliny nowa kapela ich przywitała. Możnaby było pomyśleć, że ptaszkowie radują się z przybycia gości. Wszyscy rozeszli się po dolinie, aby się jej jeszcze raz przyjrzeć. O wczesnej porze dnia jeszcze piękniejsza im się wydała, niźli wczoraj wieczór. Pokrzepiwszy się nieco ciastem i dobrem winem, zaczęli śpiewać, aby ptactwu przewagi nad sobą nie dawać. Pobliskie skały powtarzały echem tony piosenek, a ptaki, jakby o zakład idąc, wytężały dźwięczne gardziołka.
Gdy czas obiadu nadszedł, zastawiono stoły pod zielonemi drzewami, tuż obok pięknego stawu, tak, aby ucztujący mogli nasycić się widokiem tysiąca igrających rybek, które nietylko oczy cieszyły, ale i do rozmowy materji dostarczały. Po obiedzie, gdy ze stołów uprzątnięto, zabrzmiały nanowo wesołe śpiewy. Tymczasem marszałek rozkazał tu i tam po dolinie łóżka porozstawiać, kobiercami je nakryć i baldachimami osłonić, aby ci, których sen morzy, mogli wczasowi się oddać. Gdy zaś po krótkim odpoczynku wszyscy zpowrotem się zgromadzili, rozkazał król niedaleko od brzegu stawu kobierce na trawie rozłożyć, poczem rozpoczęcie opowieści Emilji polecił. Emilja z wesołym uśmiechem w te słowa zaczęła:
Milejby mi było, o królu, gdybyś był komu innemu powierzył zaszczyt rozpoczęcia opowieści na piękną materję, dzisiaj naznaczoną. Ponieważ chcesz jednak, abym ja pierwsza opowiadała, chętnie wolę twoją wypełnię. Pragnę, miłe słuchaczki, abyście z mojej opowieści choćby niewielki pożytek odniosły. Może być, że jesteście równie bojaźliwe, jak ja, i może równą trwogę żywicie przed zjawami, których jednakoż nigdy w życiu nie widziałam. Wysłuchajcie mojej noweli, a nauczycie się zaklęcia, którem każdą zjawę przepłoszycie.
Za dawnych czasów we Florencji przy ulicy San Pancrazio mieszkał pewien tkacz wełny, nazwiskiem Gianni Lotteringhi. Rzemiosło swoje znał nieźle, chocia zbytnio mądrością nie grzeszył. To zresztą nie stanęło na przeszkodzie, że nabożna konfraternja kościoła Santa Maria Novella wybrała go na preceptora śpiewaków i powierzyła mu przełożeństwo nad swemi ćwiczeniami duchownemi. Gianni wielce się z tych zaszczytów chełpił. Ludzie duchowni sprzyjali mu bardzo, ponieważ był człekiem bogatym i mnichom różnych darów nie szczędził. Święci ojcowie wyłudzali od niego pończochy, kołnierze lub szkaplerze, a wzamian za to uczyli go pięknych modlitw, pieśni o świętym Aleksym, Żalów świętego Bernarda, Hymnu dziękczynnego błogosławionej Matyldy i wielu innych jeszcze andronów. Gianni usilnie te wszystkie modlitwy odmawiał, myśląc, że dusza jego, dzięki temu, kiedyś zbawienia dostąpi. Lotteringhi miał piękną żonę, imieniem Tessa, córkę Manuccia z Cucullji, która, dzięki sprytowi, jaki posiadała, poznała się prędko na głupocie swego małżonka. Miłowała ona urodziwego i młodego chłopca, nazwiskiem Federigo di Neri Pegalotti, a on także wzajemnością jej odpłacał. Tessa za pośrednictwem służącej wyznaczyła mu na miejsce spotkań należącą do męża piękną winnicę w Camerata. Przebywała tam zwykle całe lato w samotności, Cianni bowiem przyjeżdżał tylko na obiad i na noc, przepędzając resztę czasu w warsztatach lub w towarzystwie śpiewaków. Federigo, pragnąc zobaczyć się z swoją umiłowaną, przybył do niej o zmroku i zjadł z nią wieczerzę. Później w objęciach młodej białogłowy nauczył się pół tuzina modlitw jej męża. Neri ani Tessa nie chcieli, aby ich pierwsze miłosne spotkanie ostatniem było. Pragnąc jednak uniknąć wszelkiego niebezpieczeństwa i nie potrzebować pośrednictwa służki, postanowili na przyszłość inaczej poczynać sobie.
Federigo posiadał dom, znajdujący się nieco dalej od Florencji, niż willa Tessy. Młoda białogłowa poradziła swemu miłośnikowi, aby zawsze, gdy będzie przechodził koło domu Gianni’ego, spojrzał wgłąb winnicy, a zobaczy oślą głowę, która dla postrachu ptactwa na kiju zatknięta wisiała. Jeżeli ujrzy, że łeb ośli jest pyskiem ku Florencji obrócony, będzie to znakiem, że bez obawy tego dnia o zmroku przybyć może do pani Tessy. Jeśliby przypadkiem drzwi zamknięte znalazł, ma trzy razy zapukać. Jeżeli pysk osła patrzeć będzie ku Fiesole, niechaj się ma na baczności, bowiem Gianni’ego w domu zastanie. Tym sposobem niejedną już schadzkę do skutku doprowadzili. Pewnego razu jednak, gdy pani Tessa zaprosiła Federiga na wieczerzę i gdy, oczekując na niego, dwa tłuste kapłony upiec kazała, zdarzyło się, iż Gianni niespodziewanie do domu powrócił. Niebardzo to pani żonce na rękę było. To też poczęstowała męża swego tylko kawałkiem solonego mięsa, a służce kazała wziąć świeże płótno, zawinąć w nie kapłony, butelkę dobrego wina i pewną ilość świeżych jaj, odnieść to wszystko do ogrodu, i tam złożyć pod śliwą, stojącą na brzegu małej łączki. Do ogrodu, w którym nieraz już wieczerzę z Federigiem jadała, można się było dostać, nie przechodząc przez dom. Pani Tessa, będąc rozdrażniona i srodze gniewna, zapomniała uprzedzić dziewczynę, aby czekała na Federiga i dała mu znać, że Gianni w domu się znajduje. Niechaj zatem nie stara się z nią zobaczyć, a tylko weźmie z pod śliwki wszystko, co dla niego przygotowane zostało.
Małżonkowie i służka wkrótce się do łóżek położyli. Po chwili przybył Federigo i lekko zapukał do drzwi, znajdujących się tak blisko sypialnej komnaty, iż Gianni natychmiast to puknięcie usłyszał. Tessa także słyszała je, nie chcąc jednak wzbudzić w mężu podejrzenia, udawała, że śpi. Po chwili Federigo poraz drugi zastukał. Zdziwiło to Gianni’ego tak, że trącił żonę i zawołał:
— Tesso, czy słyszysz? Wydawało mi się, że ktoś do naszych drzwi zakołatał.
Tessa, która to kołatanie lepiej od męża słyszała, udała, że się zbudziła z głębokiego snu, i spytała:
— Co się stało?
— Powiadam — rzekł Gianni — że ktoś do drzwi naszych zapukał.
— Ktoś do drzwi kołata? — szepnęła z trwogą żona. — Ach miły Gianni, zali nie wiesz, kto to puka? Jest to duch pokutujący, który mnie w ostatnich czasach nieraz nocami śmiertelnego strachu nabawiał. Słysząc to pukanie, chowałam głowę pod poduszkę i nie śmiałam pierwej wyjrzeć na świat, aż dzień biały się zrobił.
— Uspokój się, żono — odrzekł na to Gianni — i zbądź się wszelkiej trwogi. Nim się spać położyliśmy, odmówiłem: „Te lucis“, „Intemerata“, a krom tego, pobłogosławiłem łóżko całe od krawędzi do krawędzi w imię Ojca, Syna i Ducha Świętego. Uspokój się zatem, bowiem, gdyby to był nawet jakiś duch najgorszy, to po takich zabiegach przystąpić do nas się nie ośmieli.
Gdy mąż słowa te mówił, pani Tessie przyszło na myśl, że Federigo może jakieś niesłuszne podejrzenie wobec niej powziąć, coby go do kłótni z nią doprowadzić mogło. Postanowiła tedy wstać i dać mu do poznania, że Gianni w domu przebywa. Sprytna białogłowa, namyśliwszy się, rzekła w te słowa:
— Wszystkie te modlitwy i zaklęcia skuteczne są może — rzekła Tessa — to jednak pewne, że nie zaznam snu ani spokoju, dopóki nie wyegzorcyzmujemy tego ducha.
— Jak się to robi? — zapytał Gianni.
— Niedawno nauczyłam się stosownego sposobu — odparła żona. — Kilka dni temu, bawiąc na odpuście w Fiesole, rozmawiałam z jedną z tamtejszych mniszek. Ach, Gianni, jakież to święte istoty! Otóż jedna z nich ulitowała się nade mną i nauczyła mnie pięknego zaklęcia, którego, jak mnie zapewniała, używała nieraz sama, a zawsze z dobrym skutkiem. Dotychczas bałam się przegnać ducha zaklęciem. Teraz jednak ty przy mnie jesteś. Podejdźmy do drzwi!
Gianni oświadczył, że chętnie się na to zgadza. Poczem wstali oboje i przystąpili na palcach do drzwi, za któremi stał Federigo. Pani Tessa, zatrzymawszy się na progu, rzekła do męża:
— Uważaj, abyś splunął, gdy skończę zaklęcie.
— Dobrze — odparł Gianni.
Pani Tessa po chwili milczenia zaczęła w te słowa:
O duchu z zadartym chwostem,
Wróć, skąd idziesz, szlakiem prostym!
Słysz, czuj, słuchaj woli mojej.
Tam, gdzie wielka śliwka stoi,
Znajdziesz dla się zapas wszelki:
Owoc kurzy, tłuszcz i mięso,
Jedz — aż uszy się zatrzęsą,
Sięgnij także do butelki.
Ale opuść w dobry czas
Mnie i mego Gianni wraz.
Tu, urwawszy, zawołała:
— Gianni, spluń!
Gianni splunął.
Federigo, który za drzwiami całą rozmowę słyszał, pozbywszy się wszelkich podejrzeń, o mało się nie rozpukł ze śmiechu. Gdy Gianni splunął, nie mógł się wstrzymać od mruknięcia:
— Bodajbyś i zęby wypluł zarazem!
Pani Tessa po trzykroć jeszcze powtórzyła potężne zaklęcie, a potem wróciła z mężem do łóżka. Federigo zasię, zrozumiawszy dobrze wskazówki, w tajemniczem zaklęciu zawarte, nie omieszkał pospieszyć do ogrodu. Zabrał znalezione kapłony, jaja i wino do domu i tam pożywił się, jak należało. Odwiedziwszy po kilku dniach panią Tessę, naśmiać się nie mógł do syta z jej egzorcyzmów.
Według zdania niektórych, pani Tessa łeb ośli pyskiem ku Fiesole obróciła, aliści robotnik jakiś, przez ulicę przechodząc, uderzył weń kijem, tak, że łeb ten, obróciwszy się kilkakrotnie, pozostał w postawie, ku Florencji wskazującej.
Federigo, w mniemaniu, iż ten znak go przyzywa, do domu pani Tessy zapukał. Ci, co o tej historji opowiadają, twierdzą, że pani Tessa takiego wówczas użyła zaklęcia:
— Idź precz, o duchu, i zważ moją mowę,
Nie ja skręciłam błędnie oślą głowę!
Poczem Federigo miał odejść, nie jedząc wieczerzy i żadnej urazy nie żywiąc. Jednakoż jedna z sąsiadek moich, białogłowa w podeszłym już wieku będąca, zaręczała mi, że obie te historje są prawdziwe, jak o tem już w dzieciństwie słyszała. Ostatnia przygoda przytrafiła się jednak nie Gianni’emu Lotteringhi, ale niejakiemu Gianni di Nello, który mieszkał przy bramie San Pietro i niewięcej od naszego Gianniego rozumu posiadał. Od was tedy zależy, czcigodne damy, które z tych zaklęć w pamięci swojej przechować zechcecie. Widziałyście, że oba są skuteczne. Nauczcie się ich, bowiem kto wie, czy się wam przy podobnej okazji bardzo nie przydadzą!
Opowieść Emilji wywołała wiele śmiechu i pochwał. Poczem na rozkaz króla Filostrato zaczął w te słowa:
— Miłe damy! Mężczyźni, a szczególniej mężowie, tyle figlów wam płatają, że jeśli którejś z was uda się mężczyznę w pole wywieść, możecie mieć słuszną przyczynę nietylko cieszyć się z tego, ale i chwalić się tem przed całym światem. Mężczyźni bowiem przekonają się z tego, że jeśli im na przebiegłości nie zbywa, to i białogłowy dosyć sprytu mają. To tylko pożytek wam, kobietom, przynieść może. Jeżeli jednemu mężczyźnie wiadome będzie, że drugi zna się już dobrze na chytrych białogłowskich sztuczkach, nie tak łatwo będzie mu na oszustwo się zdobyć. Dlatego też mężczyźni, wysłuchawszy wszystkiego, co dzisiaj opowiemy, dobrze się namyślą, nim was oszukają. Nieraz im na myśl przyjdzie, że i wy przy sposobności uprzedzić ich będziecie mogły. Któżby zresztą mógł wątpić o tem? Mam zamiar opowiedzieć wam, co uczyniła pewna prostaczka, aby się przed mężem ocalić.
Niedawno temu w Neapolu żył pewien ubogi kamieniarz. Pojął on za żonę kształtną i piękną dzieweczkę, imieniem Peronella. Żona przędzeniem a mąż swojem rzemiosłem niewiele na życie zarabiali. Otóż zdarzyło się, że pewien gładysz, zauważywszy Peronellę, zakochał się w niej. Nie szczędząc starań i zalotów dla pozyskania jej, zdołał dojść wreszcie do pożądanego celu. Dla zapobieżenia wszelkiemu niebezpieczeństwu, miłośnicy umówili się, że Giannello Strignario (tak się zwał kochanek Peronelli) ma stać gdzieś wpobliżu domu i czekać, aż mąż, zwykle o świcie spieszący do pracy, wyjdzie z mieszkania. Poczem Gianello miał przejść przez ulicę Avorio, na której małżeństwo mieszkało, i pospieszyć bez najmniejszej obawy do Peronelli. Zaułek ten był pusty i od środka miasta oddalony. Gdy mąż do pracy wychodził, miłośnik jego żonę odwiedzał. Przez długi czas kochankom wszystko bezkarnie uchodziło. Pewnego poranka zdarzyło się jednak, że, gdy Giannello przybył i Peronellą się cieszył, mąż, który zwykle przez cały dzień do domu nie wracał, nagle o wczesnej godzinie powrócił, a znalazłszy drzwi od wewnątrz zawarte, pukać począł. Stuknąwszy raz, pomyślał sobie:
— Boże, wieczysty dank Tobie i chwała! Ubóstwem mnie coprawda dotknąłeś, aleś za to pobłogosławił mnie zacną i młodą żoną. Patrzcie, od chwili, gdy zaryglowała drzwi po mojem wyjściu, tak dotąd dla uniknięcia pokusy ich nie otwarła.
Peronella tymczasem, poznawszy męża po sposobie pukania, zawołała:
— Biada mi, Gianello! Zginęłam! Mąż mój, którego oby kaduk porwał, stoi przed drzwiami! Zachodzę w głowę, co to ma znaczyć, bowiem nigdy o tej godzinie nie powracał. Może spostrzegł, gdyś wchodził do mnie? Aliści niema czasu na namysły! Właź do tej kadzi, ja zaś tymczasem pójdę mu otworzyć i dowiem się, co ten jego dzisiejszy tak wczesny powrót ma oznaczać.
Gianello, nie mieszkając, schował się do kadzi. Peronella zasię, otworzywszy mężowi, rzekła z gniewnym wyrazem oblicza:
— Cóż to znów za nowe obyczaje? Dlaczego tak wcześnie dzisiaj powracasz? Widzę, że wszystkie narzędzia z sobą przynosisz, może więc próżnować zamyślasz? Z czegóż żyć będziemy, jeśli tą modłą postępować będziesz? Czy sądzisz, że pozwolę, abyś ostatnią sukienkę moją i tę trochę bielizny, jaką jeszcze posiadam, zastawił? Przez dzień i noc nie wstaję od kołowrotka, ciała już prawie pod paznogciami nie czuję, a ledwie mogę zarobić na olej do lampy. Ach, mój mężu, mój mężu, wszystkie sąsiadki cierpliwości mojej nadziwić się nie mogą i drwinki sobie ze mnie stroją! Ty tymczasem powracasz do domu w godzinie, o której przy robocie przecie znajdować się powinieneś...
Rzekłszy te słowa, zalała się rzewnemi łzami, a potem, nie dając mu przyjść do słowa, tak ciągnęła dalej:
— Och, ja nieszczęśliwa! W złą godzinę przyszłam na świat i w złą godzinę przestąpiłam przez próg domu mego męża. Bodajbym była raczej świata tego nie oglądała! Mogłam wyjść zamąż za szlachetnego i dzielnego młodzieńca, a jednak nie chciałam tego. Kogóż to wybrałam? Próżniaka, który o mnie nie dba wcale! Inne białogłowy mają większy rozum. Używają życia z miłośnikami. Nie znajdziesz takiej, któraby dwóch lub trzech kochanków nie miała. Te białogłowy umieją wmówić w mężów swoich, że w nocy słońce świeci. Ja zasię, głupia, za moją cnotę i odrazę do podobnych rzeczy tylko zgryzotę i troski w nagrodę odbieram. Dalibóg, nie wiem, co mnie wstrzymuje od naśladowania przykładu innych kobiet? Bądź pewien, że, gdybym tylko ręką skinęła, stu kochankówbym miała. Wielu urodziwych młodzieńców kocha się we mnie. Obiecują mi pieniądze, klejnoty i piękne stroje, aliści ja zawsze odmownie odpowiadam, bowiem uczciwa matka mnie wychowała. Jakiż jednak mam zysk z tego? Taki, że mąż wraca do domu spać w tej porze, kiedy pracować powinien.
— Ależ, żono — odparł wreszcie mąż — nie zapalaj się tak bardzo! Wyszedłem do pracy o tej porze, co zwykle, jednakże nie było mi wiadome, że dzisiaj, w dniu świętego Galeone, pracy żadnej niema. Dlatego też tak wcześnie powróciłem. Jednakoż nie niepokój się, pieniędzy wystarczy nam na miesiąc cały. Czy widzisz tego człeka? Przyprowadziłem go tutaj, chce on bowiem kupić naszą wielką kadź, która nam tylko w domu zawadza. Daje za nią pięć złotych florenów.
— Otóż to właśnie! — zawołała Peronella. — Jako mężczyzna, winieneś się znać lepiej ode mnie na cenie różnych rzeczy. Sprzedałbyś naszą kadź za pięć złotych florenów, podczas gdy ja, biedna kobieta, która ledwie za próg głowę wychylam, znalazłam lepszego kupca, co siedem florenów za kadź daje. Właśnie przed chwilą zgodziliśmy się na tę cenę, i teraz człek ten wszedł do kadzi, aby ją wewnątrz obejrzeć, zali jest mocna.
Mąż, nowiną tą nad wyraz uradowany, rzekł do kupca, czekającego w sieni:
— Idź z Bogiem, przyjacielu! Żona moja sprzedała kadź za siedem florenów, a ty tylko pięć za nią dać chciałeś.
— Daj Boże szczęście — odparł czekający; poczem odszedł.
Peronella rzekła do męża:
— Kiedyś już powrócił, to chodźże i dobij targu.
Gianello, który przez cały ten czas, chcąc się dowiedzieć, jak ma postąpić, słuch wytężał, usłyszawszy ostatnie słowa Peronelli, wyskoczył z kadzi i zawołał:
— Gdzie jesteście, gospodyni?
— Czego sobie życzysz? — rzekł mąż, podchodząc do niego.
— Kim jesteście? — spytał Gianello. — Chcę mówić z kobietą, od której przed chwilą kadź tę nabyłem.
— Możecie ze mną dobić targu, jestem bowiem jej mężem.
— Mocna jest dosyć ta kadź — rzekł na to Gianello — ale musieliście chyba trzymać w niej drożdże, bowiem wewnątrz pokryła się cała jakimś osadem, tak wysuszonym, że go paznogciami odłupać nie byłem w stanie. Nie kupię jej, póki ochędożonej jej nie obaczę.
— To przeszkodą do kupna nie będzie — odparła Peronella — bowiem mąż mój oczyści kadź na poczekaniu, jak się należy.
— Oczywista — rzekł mąż — i zdjąwszy zwierzchnią szatę, kazał sobie świecę zapalić. Poczem zsunął się do kadzi i zabrał się do skrobania jej. Peronella zasię, pochyliwszy się i włożywszy do kadzi głowę i ramiona, całkowicie sobą otwór zasłoniła, poczem co chwila dogadywać jęła:
— Skrob tu, skrob tam! Patrzaj, tu jeszcze troszeczkę zostawiłeś!
Podczas, gdy Peronella mężowi swemu takie wskazówki dawała, Gianello, który tego dnia z powodu niespodziewanego przybycia męża, niecałkiem się jeszcze nasycił, do tej myśli przyszedł, że należy wziąć, co się da i jak się da. Przysunął się tedy do Peronelli, stanął tuż za nią i zadowolił swoją chuć młodzieńczą w ten sam sposób, w jaki na stepach dzikie i rozkiełznane rumaki to czynią. W ciągu tego czasu Peronella zasłaniała sobą otwór kadzi. Gdy Gianello cel swój osiągnął i na stronę odstąpił, jednocześnie i mąż skrobanie kadzi zakończył. Wówczas Peronella wyjęła ręce i głowę z otworu kadzi i wypuściła męża, który, wielce z swej pracy ukontentowany, na wierzch się wydobył. Peronella zajrzała do kadzi i rzekła, zwracając się do Gianella:
— Przyjacielu, weźże świecę i obacz sam, czy nie całkiem czysto.
Gianello spojrzał i rzekł, że zupełnie jest zadowolony. Poczem zapłacił siedem florenów. Mąż Peronelli przy pomocy drugiego robotnika odniósł kadź do domu Gianella.
Jakkolwiek Filostrato niewyraźnie o stepowych rumakach wspomniał, słowa jego wywołały powszechny śmiech słuchaczek. Udawały jednak, że zgoła z czego innego się śmieją. Król zasię, wysłuchawszy do końca poprzedniej opowieści, zwrócił się do Elizy z rozkazem rozpoczęcia nowej. Eliza w te słowa zaczęła:
— Drogie przyjaciółki! Chocia moja opowieść nie jest tak piękna, jak nowela Emilji, przecie wybrałam ją, ponieważ dotyczy ona materji, która nas obecnie zajmuje. Lepszej opowieści na ten czas przypomnieć sobie nie mogę.
Wiedźcie tedy, że w Sienie żył niegdyś urodziwy młodzieniec, z znacznej pochodzący rodziny, imieniem Rinaldo. Zakochał się on w pięknej damie, sąsiadce swojej, żonie bogatego człowieka. Był prawie pewien, że gdyby mu się udało porozumieć się z nią, bez wzbudzenia podejrzeń, osiągnąłby cel swych pragnień, aliści trudność istniała właśnie w znalezieniu po temu sposobu. Przypadkiem dowiedział się, że pani Agnesa jest właśnie ciężarna, dlatego też, lepszej drogi nie widząc, postanowił za kuma jej się ofiarować. Wybrał się tedy do jej męża, w grzecznych słowach prośbę mu swoją wyraził i uzyskał wreszcie jej przyjęcie.
Zostawszy zasię kumem pani Agnesy i pozyskawszy tym sposobem pewien pozór do częstego obcowania z nią, wypowiedział jej pewnego razu pragnienie swoje, które już dawno ze spojrzeń jego wyczytała. Aliści chocia wyznania jego przychylnie przyjęte zostały, przecie mało z tego zysku odniósł.
Po jakimś czasie, nie wiedzieć zresztą, z jakiej przyczyny, Rinaldo mnichem został. Wstąpiwszy do klasztoru, wyrzekł się wszelkich pragnień tego świata, a więc i miłości do pani Agnesy. Wkrótce jednakoż, nie zdejmując habitu, do dawnych swych upodobań powrócił, począł się w świetnych szatach lubować, canzony, sonety i ballady układać, piosenki śpiewać i za rozrywkami się uganiać. Pocóż jednak mówić o przemianach, jakie w duszy brata Rinalda zaszły? Jestże mnich, któryby inaczej postępował? O hańbo naszego wieku, pełnego zepsucia! Nie wstydzą się oni tłustych swych postaci i czerwonych oblicz wszędzie pokazywać, i za wytwornymi strojami przepadać. Podobni są raczej nie do pokornych gołębi, ale do hardych kogutów z nastawionemi grzebieniami. Cele ich pełne są puzder ze słodyczami, puszek z maściami kosztownemi, flaszek i butelek, napełnionych pachnidłami i olejkami, dzbanów z małmazją i winami greckiemi, tak iż cele te przybyszowi nie schronem mnicha, ale raczej kramem z wonnościami i składem delikatnych przysmaczków się wydają. Bezwstydnie przyznają się, iż ich podagra trapi. Mniemają, jakoby ludziom wiadome nie było, iż umiarkowanie, długie czuwania po nocy, modły i biczowania człeka bladym i znękanym nie czyniły, że święty Dominik i święty Franciszek nie mieli po cztery habity na zmianę, i że ich grube, proste szaty nie za strój, jeno za ochronę od zimna służyły. Jakeśmy tedy powiedzieli, w bracie Rinaldo dawne namiętności znów do głosu doszły. Od tego czasu jął postępować z jeszcze większą śmiałością. Piękna Agnesa wiedziała o słabości mnicha. Rinaldo wydał się jej znacznie urodziwszy, niż pierwej.
Skrywając jeszcze swoje uczucia, spytała:
— Bracie Rinaldo, zali mnichom w ten sposób postępować się godzi?
— Gdy zdejmę habit mniszy — odparł Rinaldo — obaczycie, że jestem takim samym człekiem, jak i każdy inny.
— Jakże mi przykro — zawołała białogłowa. Jestem waszą kumą; miłość do was byłaby wielkim grzechem!
Słyszałam bowiem nieraz, że miłość do kuma jest rzeczą występną wielce. Gdybym się kary nie obawiała, ochotniebym waszą prośbę spełniła.
— Nie bądźcie taką prostaczką — odparł Rinaldo. — Oczywista, jest to grzechem, ale ludziom, okazującym skruchę, Bóg jeszcze cięższe grzechy odpuszcza. Rzeknijcie mi, kto jest bliższy waszemu dziecku, zali ja, który je przy chrzcie na rękach trzymałem, czyli też wasz mąż, który mu dał życie?
— Wiem, że mój mąż — rzekła Agnesa.
— Tak, ani chybi — ciągnął dalej Rinaldo — skoro już byliście nieraz tak łaskawi dla swego męża, który bliższy jest waszemu dziecku, niźli ja, dlaczegóż tedy nie chcecie mojej namiętności podzielić?
Agnesa, która logiki nie znała, pragnęła tylko jednego: aby ją ktoś przekonał. Uwierzyła Rinaldo, albo też uczyniła pozór, że mu wierzy, i rzekła:
— Któżby mógł z waszemi dowodami się nie zgodzić?
Z temi słowami przystała na prośbę swego kuma. Miłośnicy często się spotykali. Kumostwo ochraniało ich od różnych podejrzeń. Pewnego dnia Rinaldo przyszedł do kumy z swoim towarzyszem. W domu nie było nikogo, krom Agnesy, jej dziecka i służki. Rinaldo wysłał przyjaciela wraz ze służką do gołębnika, prosząc go, aby dzieweczkę różnych modlitw nauczył, sam zasię, dziecię za rękę trzymając, do sąsiedniej komnaty przeszedł. Wszedłszy do niej, drzwi za sobą zawarli. W tym czasie powrócił kum brata Rinalda. Gdy do drzwi zapukał, Agnesa krzyknęła:
— Zginęłam! To mój mąż! Teraz zrozumie już, dlaczego w takiej przyjaźni z sobą żyjemy.
Brat Rinaldo był właśnie bez habitu, w spodniej odzieży tylko.
— Macie słuszność — rzekł do swej kochanki — gdybym był ubrany, moglibyśmy znaleźć jeszcze jakiś środek ocalenia. Jeżeli jednak wejdzie teraz i zobaczy mnie, wszelki wybieg niemożebny się okaże.
— Ubierajcie się tylko coprędzej — rzekła pani Agnesa — weźcie chrześniaka na ręce i zważajcie dobrze na moje słowa, któremi się do męża obrócę. Resztę mnie już pozostawcie.
Mąż tymczasem nieustannie do drzwi kołatał. Już chciał zawołać, gdy nagle głos żony usłyszał:
— Idę już, idę!
Po chwili pani Agnesa otworzyła mężowi drzwi, ukazała mu wesołe oblicze i rzekła:
— Mój mężu, ach, gdybyś wiedział, jakie to szczęście, że brat Rinaldo przyszedł! Sam Bóg musiał go mi zesłać, bowiem, gdyby nie on, z pewnością stracilibyśmy nasze dziecko!
Na te słowa mąż — poczciwina o mało nie umarł ze strachu.
— Cóż się dziecku zdarzyło? — zapytał po chwili.
— Ach, mój miły! — ciągnęła dalej pani Agnesa — wystaw sobie, że dziecię zemdlało, tak iż je już za umarłe miałam. Nie wiedziałam, co robić, i byłabym sobie nigdy nie poradziła, gdyby nie szczęśliwe przybycie brata Rinalda.
Gdy wszedł i zobaczył, co się dzieje, wziął natychmiast naszego chłopca na ręce i rzekł do mnie:
„Nie lękajcie się, kumoszko, dziecię ma w ciele robaki, które mu już pod serce podpełzły. Mogłyby go były zadusić, aliści teraz bądźcie spokojni, zamówię je bowiem tak, że wszystkie pomrą. Zanim wyjdę z domu, oddam wam chłopca tak zdrowego, jakim jeszcze nigdy nie był“. Ciebie, mój mężu, niestety, akurat w domu nie było a służki znaleźć nigdzie nie mogłam, dlatego też Rinaldo kazał towarzyszowi swemu udać się na dach naszego domostwa, a sam pospołu ze mną wszedł do tej komnaty, gdzieśmy się zamknęli, bowiem przy obrzędzie zamawiania robaków nikt obecny być nie może, krom matki dziecięcia. Kum Rinaldo jeszcze dotąd trzyma chłopca na ręku, czekając, aż jego towarzysz modlitwy swoje odmówi. Zdaje mi się jednak, że wszystko już się szczęśliwie skończyło, bowiem dziecię ocknęło się z omdlenia i jest całkiem przytomne.
Prostak uwierzył twardo w te wszystkie słowa. Miłość jego do dziecka tak wielka była, że ani na chwilę przez myśl mu nie przyszło, że żona oszukiwać go może. Westchnąwszy ciężko, rzekł:
— Puść mnie do dziecka.
— Na miłość Boską — odparła Agnesa — poczekaj jeszcze chwilę, gdyż wszystko swym pośpiechem zepsujesz. Pozwól, abym ja tam pierwej weszła i zapytała, czy ci już wejść wolno.
Brat Rinaldo słyszał to wszystko. Przyodziawszy się i wziąwszy dziecko na ręce, zawołał:
— Kumo! Czy to nie kmotra głos słyszę?
— Tak, święty ojcze! — odparła Agnesa.
— Chodźcież tedy tutaj, mój poczciwcze! — odezwał się mnich.
Mąż wszedł do komnaty, a wówczas Rinaldo rzekł doń:
— Weźcie na ręce swego synaczka! Łaska Boska do życia go przywiodła. Do niedawna jeszcze pewien byłem, że do wieczora nie doczeka. Radzę wam, abyście kazali zrobić figurę woskową wielkości dziecięcia i ustawili ją przed posągiem Świętego Ambrożego, za poplecznictwem którego tego cudu dostąpiliście.
Chłopiec, ujrzawszy ojca, począł obyczajem małych dzieciątek wyrywać się doń i przymilać. Ojciec objął syna, zalał się radosnemi łzami i począł dziękować mnichowi za to, że dziecię do życia powrócił.
Towarzysz Rinalda wyuczył tymczasem dzieweczkę nie jednej ale kilkunastu modlitw i podarował jej dla pamięci biały niciany woreczek, który mu wręczyła pewna mniszka, często z nim pospołu pokutę odbywająca. Usłyszawszy rozmowę męża z Agnesą, podszedł cicho do drzwi. Widząc, że wszystko jaknajlepiej poszło, wszedł do komnaty i rzekł:
— Bracie Rinaldo, odmówiłem już cztery zalecone mi przez was modlitwy.
— Mój bracie — odparł na to Rinaldo — winszuję ci zapału, z jakim nabożne ćwiczenia odprawiasz. Co się mnie tyczy, to ledwie dwie modlitwy do czasu przybycia kuma odmówić zdołałem. Jednakoż Bóg nas wysłuchał, bowiem dziecko zdrowe jest już zupełnie.
Mąż Agnesy kazał przynieść przedniego wina i ciasta i ugościł zacnie Rinalda i jego towarzysza. Pokrzepiające środki bardzo się im przydały. Poczem odprowadził ich do klasztoru, niebu polecił i bez zwłoki ulepić kazał woskową figurę. Postawił ją przed posągiem św. Ambrożego, aliści nie tego z Medjolanu.
Gdy Eliza zamilkła, król zwrócił się natychmiast do Lauretty i wezwał ją do opowiadania. Posłuszna Lauretta w te słowa zaczęła:
— O miłości, jakże wielka i przemożna jest twoja potęga! Jakżeś bogata w różne chytrości, hojna w rady i pomysły! Jakiż mędrzec czy artysta wymyślećby zdołał takie fortele, wybiegi i figle, jakie ty ulubieńcom swoim w ciężkiej chwili poddajesz! Zaiste żadnej nauki nie lza z twemi naukami porównać. Jawnie to widać z tych opowieści, które już poznaliśmy. Do poprzednich nowel chcę dołączyć swoją i opowiedzieć wam o fortelu pewnej prostaczki. Ani chybi Amor natchnąć ją musiał.
W Arezzo mieszkał niegdyś bogaty człek, nazwiskiem Tofano, który, zostawszy mężem bardzo pięknej białogłowy, imieniem Ghita, bez najmniejszego powodu niezmierną zazdrością ją dręczył. Po upływie pewnego czasu te prześladowania poczęły wielce drażnić młodą kobietę. Pytała męża nieraz o przyczynę zazdrości, ale widząc, że zawsze tylko niedorzecznemi słowami odpowiada, postanowiła dać mu rzeczywisty do zazdrości powód.
Spostrzegłszy tedy poprzednio, że pewien zacny (jak jej się zdało) młodzieniec o łaskę jej zabiega, poczęła z nim w porozumienie wchodzić. Wnet rzeczy tak daleko zaszły, że zamiary tylko na czyn trzeba było przemienić. Wówczas pani Ghita poczęła łamać sobie głowę nad stosownym środkiem ku temu. Wiedziała, że mąż jej, krom wielu innych złych nałogów, ma także wielki pociąg do pijaństwa. Ghita nietylko przestała go gromić za hołdowanie temu nałogowi, ale i zachęcać podstępnie do picia poczęła. Tofano stał się tak niepowciągliwy, że w zupełne odurzenie często popadał. Wówczas sprytna żona kładła go do łóżka i posyłała coprędzej do kochanka. Zdarzało się to nie raz i nie dziesięć razy. Pani Ghita wnet tak ślepo wierzyć poczęła, iż mąż jej często w nietrzeźwym stanie się znajduje, że nietylko nie wahała się kochanka u siebie przyjmować, aliści nieraz część nocy spędzała nawet w jego domu, znajdującym się wpobliżu.
Tymczasem Tofano, jakkolwiek winem odurzony, spostrzegł, że żona, zachęcając go do picia, sama nigdy nie pije. Wzbudziło to w nim podejrzenie, że upaja go umyślnie, ażeby podczas snu jego pełnej swobody używać. Postanowił tedy przekonać się, czy tak jest w samej rzeczy. Pewnego wieczora, ani kropli przez cały dzień do ust nie wziąwszy, udał, że jest pijany okrutnie. Ghita tym razem na hak przywiedziona została. Nie częstując już męża winem, do łożnicy go zawiodła. Poczem obyczajem swoim pobiegła do domu kochanka i bawiła tam do północy.
Tofano tymczasem, spostrzegłszy, że Ghita wyszła, wstał żywo z łóżka, zaryglował drzwi i usiadł przy oknie, aby czekać na jej przybycie. Chciał jej pokazać, iż odkrył jej sposób postępowania. Pani Ghita długo nie wracała. Wreszcie ukazała się na placu przed domem i chwyciła za klamkę od drzwi. Widząc jednak, że zamknięte, zmieszała się niezmiernie i poczęła próbować, czy ich siłą nie otworzy. Wszystkie te wysiłki spełzły jednak na niczem.
Tofano, który dość długo tym usiłowaniom się przyglądał, zawołał wreszcie z okna:
— Próżne będą twoje wysiłki, moja żono, bowiem do domu nie wejdziesz. Wracaj tam, gdzieś dotąd była, i bądź przekonana, że niepierwej przestąpisz przez ten próg, aż w obecności krewnych swoich i sąsiadów wyświadczę ci cześć, na jakąś zasłużyła.
Usłyszawszy te słowa, żona poczęła go zaklinać i błagać, aby jej otworzył — upewniała go, że się myli, posądzając ją, iż go zdradziła, wraca bowiem od sąsiadki, która cierpi na bezsenność i która, bojąc się w samotności długie noce przepędzać, o towarzystwo ją prosiła.
Wszystkie te prośby i przełożenia nanic się nie zdały, bowiem mąż — głuptak postanowił rozgłosić po całem Arezzo hańbę swojej żony, której nikt dotąd ani się nawet domyślał. Żona, widząc, że z błagań nic nie wyjdzie, przystąpiła do gróźb i zawołała:
— Jeżeli mi w tej chwili nie otworzysz, uczynię cię najnieszczęśliwszym człowiekiem na świecie!
— A to jakim sposobem? — spytał szyderczo Tofano.
Żona, której widać sam Amor w tej ciężkiej chwili dowcipu dodał, odrzekła:
— Nim ten srom, którym mi niezasłużenie grozisz, na moją głowę spadnie, rzucę się do studni, którą tu widzisz wpobliżu. A gdy mnie w niej martwą znajdą, każdy przekonany będzie, że to ty po pijanemu mnie w nią wtrąciłeś. Wówczas albo będziesz musiał uciekać, tracąc wszystko, co posiadasz, i żyć na wygnaniu, albo też, jako morderca, dasz gardło.
Tofano jednakoż i tą groźbą od głupiego zamiaru odwieść się nie dał.
Wówczas Ghita wykrzyknęła:
— Dobrze tedy! Tak dłużej żyć niepodobna! Niech ci Bóg przebaczy! Każ zabrać mój kołowrotek, który tutaj zostawiam.
Rzekłszy te słowa, pobiegła do studni. Ciemność była tak wielka, że o kilka kroków przed sobą nic spostrzec nie można było. Ghita chwyciła wielki kamień, leżący obok cembrowiny, i krzyknąwszy raz jeszcze: „Niech ci Bóg przebaczy!“ rzuciła głaz z całej siły w wodę. Na ten odgłos i plusk Tofano, przekonany, że żona naprawdę do studni wskoczyła, porwał co żywo za kubeł i powróz i popędził ku studni w celu ratowania Ghity. Pani Ghita, która przy drzwiach się zaczaiła, ujrzawszy męża, biegnącego ku studni, wpadła do domu, zaryglowała drzwi i, stanąwszy w oknie, zawołała:
— Po wodę chodzi się w dzień, a nie w nocy!
Na te słowa Tofano pojął, że żona drwi z niego. Wpadłszy w wściekłość, począł się gwałtownie do drzwi dobijać. Wówczas Ghita, podnosząc głos, czego dotychczas starannie unikała, zawołała piskliwym i donośnym tonem:
— Na mękę pańską, obrzydliwy pijaku, nie wpuszczę cię dzisiaj do domu. Nie będę już dłużej twoich haniebnych nałogów znosiła. Dzisiaj wreszcie każdy dowiedzieć się musi, jakiego to łotra mam za męża, i o której godzinie on do domu powraca.
Tofano, pełen wściekłości, odpowiedział na tę przemowę gradem obelg. Żona odpłaciła mu hojnie z swojej strony. Wrzask się podniósł niepomierny. Zbudzeni sąsiedzi przystąpili do okien, pytając, co się stało. Wówczas Ghita wybuchnęła płaczem i zawołała:
— Spójrzcie na tego bezwstydnego człowieka, który codzień pijany do domu przychodzi, albo noce w szynkowniach przesypia, nigdy wcześniej, jak o tej porze, nie powracając! Znosiłam to długo, bardzo długo, ale wreszcie cierpliwości mi zabrakło. Ponieważ moje prośby żadnego skutku nie odnosiły, postanowiłam go zawstydzić i drzwi mu przed nosem zawrzeć. Może go to wreszcie poprawi!
Tofano, zamiast zmilczeć, dusząc się ze złości, opowiedział, jak się rzecz istotnie miała, i zagroził okrutnie swojej żonie. Wówczas Ghita, obróciwszy się do swoich sąsiadek, zawołała:
— Patrzcie, co to za człowiek! Cóżbyście powiedziały, gdybym to ja stała na ulicy, a on był w domu? Jak Bóg na niebie, uwierzyłybyście jego oskarżeniom! Teraz jednak same osądzić możecie, jak nikczemny jest ten człowiek, skoro całą winą mnie chce obarczyć. Ani chybi w chęci nastraszenia mnie rzucił jakiś przedmiot do studni. Szkoda, że sam do wody nie wskoczył i nie rozcieńczył trochę tego wina, którem się tak upił.
Wysłuchawszy słów białogłowy, sąsiedzi jęli gromić Tofana; ze wszystkich stron posypały się na niego obelgi i wyrzuty. Wnet wieść o tem, co się stało, z ust do ust przechodząc, dobiegła do krewnych pani Ghity. Ci, srodze oburzeni, przybiegli co żywo na miejsce wypadku i o mały włos biednemu Tofanowi wszystkich kości nie połamali. Poczem, wszedłszy do domu, zabrali panią Ghitę i wszystkie rzeczy, do niej należące, i odeszli, obiecując Tofanowi zemstę.
Tofano dopiero teraz poznał, dokąd go zazdrość zawiodła. Pełen skruchy i żalu, miłował bowiem żonę swoją niezmiernie, zwrócił się do kilku przyjaciół, aby byli pośrednikami między nim a Ghitą.
Gdy wreszcie młoda białogłowa na powrót doń się zgodziła, Tofano całą duszą się cieszył. Przyrzekł także swej żonie, że nigdy już zazdrosnym nie będzie i że da jej wolność czynienia, co sama zechce, byleby tylko rozumnie postępowała i aby on o niczem nie wiedział. Tak tedy z Tofano powtórzyła się historja głupiego chłopa, którego dobrze kijami wymłócono, aby się później z nim pogodzić.
Gdy Lauretta swoje opowiadanie skończyła, wszyscy pochwalili postępowanie pani Ghity i stwierdzili jednogłośnie, że mąż otrzymał to, na co zasłużył. Poczem król, nie mieszkając, zwrócił się do Fiametty i zkolei jej głosu udzielił.
Fiametta odezwała się w te słowa:
— Szlachetne damy! Poprzednia historja zachęca mnie do zaczęcia opowieści o pewnym zazdrośniku. Mężowie, którzy bez przyczyny żony swoje ustawicznie o niecnotliwe rzeczy podejrzewają, ze wszech miar na srogą karę zasługują. Gdyby prawodawcy byli tę rzecz dobrze zważyli, mniemam, że niesrożejby niewierne żony karali, niż karzą ludzi, którzy w obronie własnej drugich zabijają lub ranią. Zazdrośnicy na życie białogłów się usadzają i czynią, co mogą, aby się stać przyczyną ich śmierci. Białogłowy siedzą przez cały tydzień w domu, zajęte robotą i gospodarstwem. Cóż więc dziwnego, jeżeli żądają przynajmniej w dzień świąteczny trochę wczasu i przyjemności, których nie odmawia się nawet wieśniakom, pracującym na roli, robotnikom — w mieście i sędziom — w sądach? Sam Bóg tę przyjemność uświęcił, siódmy dzień na odpoczynek przeznaczając. Ale zazdrośnicy pojąć tego i uznać nie chcą, przeciwnie — postępowaniem swojem dni, radosne dla innych, najsmutniejszemi i najcięższemi dla żon swoich czynią. Pilnują je wówczas sto razy więcej i pod surowszym trzymają je dozorem. Jak okropną i dręczącą jest to rzeczą, osądzić mogą tylko białogłowy, które tego doświadczają. Raz więc jeszcze oświadczam, że każdy figiel, wyrządzony zazdrośnikowi, nietylko zganionym być nie może, ale nawet na pochwałę zasługuje.
Żył niegdyś w Rimini bogaty kupiec, który posiadał wielkie dobra. Był on okrutnie zazdrosny o swoją żonę, nie mając jednak ku temu żadnego powodu. Miłując ją wielce, znajdując ją piękną i widząc, że wszelkich sił dokłada, aby mu się podobać, do tej myśli przychodził, że i innych będzie się starała w sobie rozkochać. Tylko głupi człek mógł równy powód do zazdrości znaleźć. Strzegł jej i pilnował ściślej, niźli dozorcy więzienni skazanych na śmierć. Mniejsza już o to, że na żadną zabawę, wesele, a nawet do kościoła wyjść jej nie pozwalał — aliści zabronił jej nawet pod jakimkolwiek pozorem przez próg domu przestępować, a nawet przez okno na ulicę wyglądać. Biedna kobieta wiodła smutne życie, które tem nieznośniejsze dla niej było, im niewinniejszą się czuła. Wreszcie, doprowadzona do ostateczności, postanowiła pociechę sobie znaleźć i, jeśli już cierpieć, to cierpieć przynajmniej nie bez winy. Wprawdzie nie wolno jej było wyglądać przez okno, dlatego też żadnemu przechodniowi pokazać nie mogła, że nie pogardziłaby jego miłością. Inna za to sposobność wkrótce jej się nadarzyła, bowiem w sąsiednim domu mieszkał urodziwy bardzo młodzieniec. Białogłowa nasza poczęła rozmyślać, jakimby tu sposobem w murze, dzielącym oba domy, otwór uczynić i porozumieć się z owym młodzieńcem. Nie wątpiła bowiem, że później znajdzie już sposób, aby się z sąsiadem widywać i dzięki temu posępny żywot swój nieco rozweselić. Przez długi czas szukała daremnie choćby najmniejszej szparki w murze, wreszcie jednak usiłowania jej pomyślny skutek uwieńczył: odkryła bowiem w nieznacznem miejscu małą szczelinkę. Spojrzała przez nią i tyle tylko dostrzegła, że jakaś komnata po drugiej stronie się znajduje.
— Ach, gdyby to była komnata Filipa (tak się nazywał ów młody sąsiad) — rzekła sama do siebie — rzecz byłaby napół dokonana! — Trzeba się było jednak przekonać. Pomogła jej w tem służka, która, współczuciem powodowana, wyszła na zwiady i wróciła z oznajmieniem, że istotnie w tej komnacie pewien młodzieniec sam jeden sypia. Białogłowa, dowiedziawszy się o tem, jęła podczas nieobecności męża rzucać piaskiem i kamykami przez ową szczelinę dopóty, póki nie zwróciła uwagi młodzieńca na te osobliwe szmery. Zaciekawiony, przystąpił do szpary, a wówczas ona zawołała nań po imieniu (o którem od męża swego przypadkiem się dowiedziała) i w krótkich słowach całe położenie swoje mu odkryła. Młodzieniec, uradowany nad wyraz, postarał się o powiększenie otworu, o tyle jednak, aby nikt tego nie zauważył. Młodzi ludzie rozmawiali z sobą często, a nawet rękami się dotykali, jednakoż na tem wszystko się kończyło, bowiem zazdrosny mąż zbyt dobrze pilnował.
Tymczasem nadeszło Boże Narodzenie; żona oznajmiła mężowi, że chciałaby pójść w pierwszy dzień świąt rano do kościoła, aby przystąpić do spowiedzi i komunji, jak to wszyscy chrześcijanie czynią.
— A jakież to grzechy popełniłaś — spytał zazdrośnik — że chcesz się spowiadać?
— Jakie? — odparła żona — zali sądzisz, że świętą się stałam, ponieważ mnie w zamknięciu trzymasz? Mam i ja swoje grzechy, jak i każda inna śmiertelna istota, jednakoż nie mam obowiązku tobie ich wyznawać, bowiem nie jesteś księdzem.
Słowa te wzbudziły nowe podejrzenia w duszy zazdrosnego męża. Poczuł niezmierną chęć dowiedzenia się, jaki to grzech żona jego popełniła, i nie przestał łamać sobie głowy, aż wymyślił sposób podsłuchania spowiedzi. Odrzekł jej tedy, że się zgadza, aliści pod warunkiem, aby nie do innego kościoła, tylko do parafjalnej kaplicy o rannej godzinie spowiadać się poszła. Spowiednikiem jej miał być proboszcz, lub też wskazany zakonnik. Żonie zdało się, że przeniknęła zamysły zazdrośnika, jednakoż nie rzekła ani słowa i na wszystko się zgodziła. Zazdrosny mąż już czekał na nią w kaplicy. Umówiwszy się z proboszczem, wdział na się co prędzej habit zakonny, nasunął sobie kaptur na głowę i zasiadł na chórze. Żona jego weszła tymczasem do kościoła i oświadczyła, że chce się widzieć z proboszczem. Proboszcz przybył i, wysłuchawszy jej, odrzekł, że nie ma czasu sam jej spowiadać, ale że przyśle natychmiast swego zastępcę. W samej rzeczy po chwili przysłał zazdrosnego męża, którego ciężkie chwile teraz czekać miały. Zazdrośnik nasz zbliżył się do niej uroczystym krokiem. Chocia kaptur miał na oczy nasunięty, a w kościele ciemno jeszcze było, żona poznała go odrazu i pomyślała sobie: „Dlaboga, toż to mój zazdrośnik, w mnicha przemieniony! Oj, dam ja mu ciężki orzech do zgryzienia!“ Udała wszakże, że go nie poznaje. Gdy zasiadł w konfesjonale, uklękła przed nim. Zazdrośnikowi przez myśl nawet nie przyszło, że mógłby być poznany, sądził bowiem, że suknie dostatecznie go zmieniły; wziął przytem do ust kilka kamyków, aby i swój głos odmienić.
Wkrótce zaczęła się spowiedź. Białogłowa oświadczyła, że jest zamężna, i wyznała, że kocha się w pewnym księdzu, który ją co noc nawiedza i zostaje u niej do rana. Słowa te ostrym sztyletem przebiły serce zazdrośnika. Gdyby nie chęć dowiedzenia się bliższych szczegółów, byłby niezawodnie z miejsca się porwał. Pohamował się jednak i spytał:
— Jakto? Więc twój mąż nie sypia z tobą?
— Owszem, ojcze — odparła białogłowa.
— Jakimże tedy sposobem — spytał zazdrośnik — ów ksiądz może sypiać z tobą także?
— Ojcze! — odrzekła kobieta — dzięki jakim czarom on to robi, odgadnąć nie mogę, ale to pewna, że w całym domu niema tak mocno zawartych drzwi, któreby za jego dotknięciem się nie otwarły. Zbliżywszy się do mojej sypialnej komnaty, szepce pewne tajemnicze słowa, które mają dar sprowadzania snu na mojego męża. Wówczas, przeświadczywszy się, że mąż śpi głęboko, wchodzi, bawi przy mnie noc całą, a potem w ten sam sposób znika.
— Madonno! — zawołał zazdrośnik — źle się z wami bardzo dzieje, i powinniście temu zaradzić.
— Ojcze — odrzekła kobieta — wątpię, abym znalazła siłę po temu, bowiem zbytnio go kocham.
— W takim razie nie mogę ci dać rozgrzeszenia — rzekł zazdrośnik.
— Martwi mnie to wielce — odparła białogłowa — ale cóż mam czynić? Nie przyszłam tutaj, aby kłamać. Ponieważ nie sądzę, ażebym mogła dotrzymać tego, czego ode mnie żądacie, zgóry wam tego nie przyrzekam.
— Zaprawdę, pani — odezwał się na to zazdrośnik — żal mi wielce duszy waszej, której wiekuiste potępienie grozi; dlatego też nie będę szczędził modłów na waszą intencję, a może Bóg mnie wysłucha. Od czasu do czasu przysyłać będę do was młodego braciszka, któremu powiecie, zali modły moje i wstawiennictwo za wami do Boga jakiś skutek odnoszą.
— Ojcze — odrzekła białogłowa — nie przysyłajcie do mnie nikogo, mąż mój bowiem jest zazdrosny wielce. Gdy kogo obcego obaczy, pewien będzie, iż w złych zamiarach przychodzi, i gotów mi za to przez całe lata dokuczać.
— Nie bój się — odparł zazdrośnik — już ja to wszystko uładzę, że najmniejsza przykrość z tego powodu od męża cię nie spotka.
— Jeśli tak, to się zgadzam — rzekła kobieta.
Na tem spowiedź się skończyła. Poczem zazdrośnik naznaczył żonie swojej pokutę i kazał jej mszy świętej jeszcze wysłuchać, sam zasię, dusząc się z wewnętrznej wściekłości, pośpiesznie zrzucił habit i podążył do domu, aby pomyśleć nad sposobem pochwycenia żony i owego księdza na gorącym uczynku i ukarania ich obojga przykładnie.
Żona, powróciwszy z kościoła, poznała doskonale po minie męża, że po jej spowiedzi niewesołe Boże Narodzenie go czeka, mimo, że starał się udać przed nią zupełne zadowolenie i spokój. Udawanie to wiele go kosztowało, pocieszał się jednak nadzieją rychłej zemsty, postanowił bowiem następnej nocy zasiąść przed bramą domu na czatach i zdybać owego księdza. Dlatego też przed nocą rzekł do żony:
— Zaproszony dzisiaj jestem na wieczerzę w gościnę. Zamkniesz dobrze drzwi od schodów i od swojej sypialnej komnaty i położysz się spać sama. Co się tyczy bramy domu, to ją sam zamknę, a klucz z sobą zabiorę.
— Dobrze — odparła żona i, znalazłszy odpowiednią chwilę, pobiegła do szczeliny. Na umówiony znak zbliżył się Filippo. Wówczas białogłowa opowiedziała mu o wszystkiem, co dzisiaj zrana uczyniła, i co mąż jej po obiedzie powiedział.
— Jestem pewna — rzekła — że nie wyjdzie z domu, lecz że zaczai się przy drzwiach i będzie czekał na księdza. Skorzystaj tedy ze sposobności i staraj się przedostać się do mnie przez dach.
Młodzieniec, uradowany temi wieściami, odrzekł:
— Dajcie mi, pani, tylko swobodę działania.
Wkrótce noc nadeszła. Zazdrośnik przypasał sobie miecz do boku i ukrył się pocichu w komórce, przytykającej do bramy domu. Żona po jego wyjściu zamknęła wszystkie drzwi, a zwłaszcza te, które na schody wiodły, aby się zabezpieczyć od niespodziewanego powrotu męża. Poczem dała znak sąsiadowi, który, upatrzywszy stosowną chwilę, wkradł się do niej przez okno na strychu i przepędził z nią pełną rozkoszy noc. O świcie tą samą drogą powrócił do swego mieszkania. Dzięki dusznym zgryzotom zazdrosny mąż nic na wieczerzę nie jadł. Głodny, szczękający zębami od zimna, całą noc przepędził przed bramą, czekając na księdza. Gdy jednak dzień się zbliżył, a nikogo widać nie było, położył się nasz nieszczęsny czatownik w komórce swojej i zasnął twardym snem. Wreszcie otwarto bramę domu. Kupiec wstał wówczas, wyszedł ostrożnie z komórki i, udając, że z miasta powraca, wszedł do swojej komnaty, gdzie się śniadaniem pokrzepił. Po upływie kilku godzin zasię wysłał chłopca, któremu polecił nazwać się klerykiem, wysłańcem księdza spowiednika, do swojej żony z zapytaniem, rzekomo od księdza, czy wiadoma osoba nawiedziła ją znowu. Żona, wiedząc dobrze, kto posłańca przysłał, odrzekła, że tej nocy człeka tego u niej nie było i że, jeśli przez dłuższy czas on nawiedzać jej nie będzie, to być może, iż uda się jej zapomnieć o nim, czego zresztą bynajmniej nie pragnie.
Podobna scena powtórzyła się następnej nocy i następnego dnia. Zazdrośnik w ciągu wielu nocy czatował na księdza, a żona jego tymczasem życia z miłośnikiem używała. Mąż jednak wreszcie nie wytrzymał i pewnego poranka spytał żony z gniewną miną, co na ostatniej spowiedzi księdzu wyznała. Białogłowa odrzekła, że nie powtórzy mu tego, nie byłoby to bowiem uczciwą ani religijną rzeczą. Zazdrośnik, niezdolny dłużej panować nad sobą, zawołał:
— O kobieto bez sumienia! Otóż na złość tobie wiem, coś mu powiedziała, i żądam teraz wyznania, kim jest ten ksiądz, w którym się tak zadurzyłaś i który całe noce z tobą spędza! Mów, albo cię uduszę!
Żona odrzekła, że kłamstwem jest, jakoby jakiegoś księdza kochała.
— Co? — wykrzyknął mąż. — Nie wyznałaśże tego sama na spowiedzi? — Tu powtórzył własne jej słowa i dodał:
— Ośmielisz się temu zaprzeczać?
— Może być, że ksiądz, który mnie spowiadał, opowiedział ci o wszystkiem. Chciej wierzyć jednak, że milejby mi było, gdybyś te słowa wprost ode mnie usłyszał — odrzekła żona.
— Powiedz mi zaraz, jak się zowie twój miłośnik — ksiądz?
Białogłowa odparła z uśmiechem:
— Podobneż to do wiary, aby prosta białogłowa wodziła za nos rozumnego człeka, wiodąc go, niby barana na rzeź? Ale to nie dziwota! Od chwili gdy szatan zazdrości tobą owładnął, straciłeś rozum, a głupota twoja dobrą cześć moją naszczerbiła. Myślisz, że oczy moje są tak ślepe, jak twoje podejrzenia? Wierę, tak nie jest! Widziałam bowiem i poznałam odrazu, kto słuchał mojej spowiedzi w dzień Bożego Narodzenia. Ponieważ wiedziałam dobrze, żeś mnie chciał podejść tym sposobem, dlatego też pozwoliłam ci łudzić się dotąd, że ci się podstęp udał. Gdybyś był istotnie rozumnym człowiekiem, za jakiego się uważasz, nie byłbyś się starał taką drogą dowiedzieć się o tajemnicach swojej żony, a przytem pojąłbyś odrazu, co moje słowa przy spowiedzi znaczyły. Powiedziałam ci, że kocham księdza — czyż jednak nie przebrałeś się ty, którego na moje nieszczęście kocham, w strój duchowy? Powiedziałam, że wszystkie drzwi przed owym gościem stoją otworem — któreż były kiedy zamknięte przed tobą? Powiedziałam ci wreszcie, że ksiądz ten co noc mnie odwiedza — kiedyżto nie było cię w nocy przy mnie? W tym czasie gdy chłopca do mnie przysyłałeś, nie nocowałeś w domu, i dlatego odpowiadałam, że „wiadomej osoby nie było“. Tylko twoja głowa, zazdrością odurzona, na tem poznać się nie mogła. Udawałeś, że wychodzisz w gościnę, a stałeś koło domu na czatach przez noc całą. Oto stosowna kara! Skorzystaj z niej teraz i popraw się, stań się znowu tym dobrym mężem, którym dawniej byłeś, i nie narażaj się na pośmiewisko ludzi, znających usposobienie twoje równie dobrze, jak ja. Dowiedz się także, że, gdybym ci chciała rogi przyprawić, to nietylko dwoje
oczu, które posiadasz, ale sto nawet przeszkodzićby mi w tem nie zdołało.
Zazdrośnik poznał teraz dopiero, że nie on żonę, ale że ona jego na hak przywiodła. Dlatego też, nie odpowiedziawszy jej ani słowa, od tej pory uważał ją za najmądrzejszą i najczystszą z kobiet, wyrzekł się przytem zazdrości właśnie wówczas, kiedy najwięcej racji mógł mieć do niej. Sprytnej kobiecie ta ufność męża bardzo na rękę była. Nie potrzebowała już odtąd sprowadzać kochanka swojego szlakiem kocim przez dach; wszystkie drzwi stały dla niego otworem. Ponieważ zasię ostrożność i rozwaga nie opuszczały jej nigdy, długo więc i spokojnie życia używała.
Opowieść Fiametty wszystkim osobliwie się podobała. Każdy twierdził, że młoda białogłowa odpłaciła, jak należy, głupiemu prostakowi. Poczem na rozkaz króla Pampinea w te słowa zaczęła:
— Wielu mniema, że miłość odbiera rozum i ludzi w głupców zamienia. Zdaje mi się, że to mniemanie jest mylne. Wszystko, cośmy dotychczas słyszeli, niesłuszności tego sądu dowodzi. Postaram się opowiedzieć historję, która będzie dowodem, że sąd ten jest błędny wielce.
W mieście naszem, bogato we wszystkie dobra fortuny wyposażonem, żyła niegdyś młoda wielce urodziwa białogłowa, żona dzielnego i szanowanego wielce rycerza. Często widzimy, że człek prędko jedną i tą samą potrawą się przesyca i że zmiana potrzebna mu jest bardzo. Tak się też i z damą ową zdarzyło. Ponieważ mąż niezupełnie ją zadawalniał, zakochała się tedy w pewnym młodzieńcu, imieniem Leonetto. Ów młodzian z niezbyt wysokiego szedł rodu, celował jednak wdziękiem i dwornością. Jest rzeczą wiadomą, że jeśli dwoje ludzi czegoś usilnie pragnie, to ich życzenia zazwyczaj uskutecznione zostają. Miłośnicy nasi porozumieli się z sobą i wkrótce bez świadków widywać się poczęli. Pod ten czas zdarzyło się, że w tejże damie zakochał się namiętnie pewien rycerz, imieniem Lambertuccio. Miłość jego nie znalazła wzajemności. Wydawał się damie tak odrażającym i wstrętnym, że za żadne skarby świata serca swego ku niemuby nie skłoniła. Rycerza jednakoż to nie zraziło. Prześladował ją ustawicznie swoją namiętnością, widząc zasię, że wszystkie starania nanic się nie zdają, jął jej grozić, iż w razie, gdy będzie żądzom jego dalszy opór stawiała, przed ludźmi ją osławi. Dama, znając jego mściwość i wpływ przemożny, tak się tych gróźb przeraziła, że wreszcie, mimo całej niechęci i wstrętu, musiała ulec jego woli.
Pewnego dnia Izabella (takie było imię owej damy), znajdując się w willi swojej, do której, zgodnie z powszechnym u nas obyczajem, na lato się przeniosła, posłała do Leonetta z wezwaniem, aby do niej przybył. Leonetto, dowiedziawszy się z listu, że mąż pani Izabelli odjechał i że w ciągu kilku dni nieobecny będzie, pełen radości, pośpieszył niezwłocznie do swojej umiłowanej. Aliści i pan Lambertuccio dowiedział się o odjeździe męża pani Izabelli i postanowił skorzystać z tej sposobności. Wsiadł więc na koń i, przybywszy do jej domu, do drzwi zapukał. Służka, ujrzawszy go zdaleka, pobiegła zawiadomić panią swoją, która właśnie pospołu z Leonettem w sypialnej komnacie się znajdowała.
— Pani — zawołała — pan Lambertuccio przyjechał i do drzwi kołata.
Na tę wieść dama zawrzała gniewem, tak jednak wielka była jej obawa przed owym rycerzem, iż wymogła na Leonecie, że ukryje się za kotarą i zaczeka, dopóki ona natręta się nie pozbędzie. Leonetto, który równie jak i dama Lambertuccia się obawiał, ukrył się co prędzej. Tymczasem służąca pobiegła otworzyć drzwi rycerzowi. Lambertuccio przywiązał konia do wrót i wszedł do domu. Dama nader uprzejmie go przyjęła, wyszła do połowy schodów na jego spotkanie, łaskawemi słowy go przywitała i spytała, co go do niej sprowadza?
Rycerz uścisnął ją, pocałował i rzekł:
— Dowiedziałem się, najdroższa moja, że męża twego niema w domu. Przybywam tedy, aby szczęśliwą chwilkę z tobą spędzić. — Po tych słowach weszli oboje do komnaty damy i tam się zamknęli. Zaledwie przez próg przestąpili, gdy całkiem nieoczekiwanie mąż pani Izabelli powrócił. Służka, obaczywszy, że się do willi zbliża, podbiegła prawie bez tchu do drzwi komnaty swojej pani i zawołała:
— Madonno, pan powrócił i już na dziedzińcu być musi!
Dama na te słowa za zgubioną się poczytała. Nie tracąc jednakże przytomności umysłu, ułożyła plan ratunku i rzekła do pana Lambertuccio:
— Jeżeli mnie, panie, choć trochę miłujesz i jeśli od śmierci wybawić mnie pragniesz — to uczyń, czego od ciebie zażądam w tej chwili. Wydobądź miecz swój z pochwy i z gniewnem a zapamiętałem obliczem zbiegnij po schodach, wołając: „Biada mu! Na Boga, znajdę go, choćby się pod ziemię zapadł“. Jeżeli mąż mój zechce was zatrzymać albo zapytać o coś, nie odpowiadajcie mu ani słowa, siadajcie jeno na koń i ruszajcie galopem prosto przed siebie.
Pan Lambertuccio przyrzekł jak najściślej prośbę damy wypełnić.
Tymczasem mąż, stanąwszy na dziedzińcu, zadziwił się wielce na widok obcego rumaka. Wchodził właśnie do domu, aby spytać się, do kogo koń należy, gdy obaczył pana Lambertuccia, biegnącego nadół z wielce gniewnym wyrazem oblicza i z dobytym mieczem. Mąż pani Izabelli zawołał w osłupieniu:
— Stójcie, panie! Czegóż szukacie tutaj?
Aliści Lambertuccio włożył nogę w strzemię, wskoczył na siodło i, krzyknąwszy tylko: „Na mękę pańską, potrafię go znaleźć wszędzie!”, pomknął przed siebie, jak strzała.
Wówczas mąż pani Izabelli podniósł oczy i spostrzegł na schodach swoją żonę, bladą z trwogi i całem ciałem drżącą.
— Co się stało? — zapytał. — Kogo szuka rycerz Lambertuccio i komu tak straszliwie grozi?
Dama zbliżyła się do drzwi sypialnej komnaty, tak aby Leonetto mógł ją usłyszeć, i odrzekła:
— Ach, mój mężu! Nigdy w życiu mojem większej nie zaznałam trwogi. Jakiś młodzieniec, całkiem mi nieznany, schronił się tutaj, ścigany przez pana Lambertuccia. Nieszczęśliwy wpadł do mojej komnaty i, ujrzawszy mnie, zawołał, drżąc całem ciałem: — „Madonno, na miłosierdzie boskie, nie pozwól, aby mnie zamordowano w twojej przytomności!“
Na te słowa zerwałam się z krzesła, nim jednak zapytać zdołałam, kto zacz, wpadł na dziedziniec z dobytym mieczem pan Lambertuccio. Z groźnym okrzykiem: „Gdzie jesteś, zdrajco?“ zbliżył się do drzwi mojej komnaty. Zastąpiłam mu drogę; rycerz, widząc, że go do komnaty wpuścić nie chcę, oddalił się, wiele gniewnych słów wypowiedziawszy.
— Żono — odrzekł gospodarz — dobrześ uczyniła. Wielka hańba spadłaby na dom nasz, gdyby w nim kogokolwiek zamordowano. Pan Lambertuccio wielce mnie swojem zuchwalstwem obraził. Jakże się mógł odważyć aż tak daleko tego człeka ścigać? Gdzie jest ów młodzian?
— Nie wiem, gdzie się ukrył — odparła pani Izabella.
Wówczas mąż pani Izabelli zawołał gromkim głosem:
— Młodzieńcze, wyjdź bez obawy!
Leonetto, który wszystko wybornie był słyszał, uczynił pozór zestrachanego wielce. Ujrzawszy go, gospodarz spytał:
— O co się wadzicie z panem Lambertuccio?
— Nie wiem, panie — odparł Leonetto — o co mu poszło, i dlatego zdaje mi się, że albo musi być niespełna zmysłów, albo też że wziął mnie za inną osobę. Spostrzegłszy mnie na gościńcu, niedaleko od willi waszej, natychmiast wydobył miecz i krzyknął: — „Zginąłeś, zdrajco!“ Oczywista, że nie pytałem, w czem rzecz, ale zemknąłem co tchu i wpadłem tutaj, gdzie dzięki Bogu i tej szlachetnej damie ratunek znalazłem.
— Rad jestem z tego niezmiernie — odrzekł mąż pani Izabelli. — Zbądź się teraz wszelkiej obawy, odwiozę cię bowiem cało i zdrowo do domu. Może kiedyś się dowiesz, czego ów rycerz chciał od ciebie.
Poczem mąż pani Izabelli zaprosił Leonetta na wieczerzę, a po wieczerzy do Florencji go odwiózł. Leonetto tegoż jeszcze wieczora porozumiał się tajnie z rycerzem Lambertuccio. Dzięki tej rozmowie mąż pani Izabelli nie dowiedział się nigdy, jak i z kim żona go zdradziła.
Towarzystwo wyraziło jednogłośnie podziwienie nad pomysłowym figlem pani Izabelli. Poczem Filomena, na rozkaz króla, zaczęła w te słowa:
— Najmilsze damy! Jeżeli się nie łudzę, to fortel, o którym wam zaraz opowiem, jeszcze zręczniejszym wam się wyda. Posłuchajcie tylko!
Przed niedawnym czasem żył w Paryżu pewien florencki szlachcic. Ubóstwo zmusiło go do parania się handlem. Fortuna tak mu sprzyjać zaczęła, że wkrótce znaczny majątek zebrał. Miał on jednego tylko syna imieniem Lodovico. Nie chciał go na kupca przeznaczyć i dlatego oddał go na dwór króla francuskiego. Młodzian na dworze tym wielu pożytecznych rzeczy się nauczył.
Pewnego dnia Lodovico przebywał w towarzystwie dworzan i rycerzy, którzy właśnie z podróży do Grobu Świętego powrócili. Rozmawiano o urodziwych białogłowach we Francji, Anglji i innych krajach. Jeden z młodzieńców przysłuchiwał się długo tej rozmowie, wreszcie rzekł, że wiele urodziwych wielce kobiet widział, ale że nigdzie nie znalazł piękniejszej od pani Beatryczy, żony Egana de Galuzzi z Bolonji. Wszyscy rycerze, którzy z nim pospołu w Bolonji przebywali, poparli jego zdanie jednogłośnie.
Lodovico, który do tej pory żadnej kobiety jeszcze nie kochał, usłyszawszy o nieporównanej urodzie pani Beatryczy, zapłonął taką żądzą ujrzenia jej, że niezdolny był o czem innem myśleć. Wkońcu postanowił wybrać się do Bolonji, poznać panią Beatryczę, względy jej pozyskać i pozostać przez dłuższy czas w tem mieście. Od ojca uzyskał z trudem pozwolenie na wyjazd, pod kłamliwym pozorem, że chce udać się do Grobu Zbawiciela. Przybył do Bolonji pod przybranem nazwiskiem Anichina i, dzięki szczęśliwej okoliczności, następnego dnia poznał w czasie uczty panią Beatryczę. Znalazłszy ją stokroć piękniejszą, niż sobie wystawiał, Lodovico zakochał się w niej gorąco i postanowił dopóty Bolonji nie opuszczać, dopóki jej wzajemności nie pozyska. Długo myślał nad środkami, wiodącemi do uskutecznienia pragnień swoich, wreszcie przyszedł do przekonania, że najlepiej będzie zaciągnąć się na służbę do męża uroczej damy, który wielki dwór utrzymywał.
Dlatego też sprzedał swoje konie, odprawił służbę z rozkazem, aby udawała, że go nie zna, a następnie udał się do pewnego oberżysty z zapytaniem, czy nie wie o jakimś dostojnym panie, któryby go na dwór swój chciał przyjąć.
— Zdaje mi się, że pan Egano, jeden z najbogatszych szlachciców naszego miasta, chętnie przyjąłby cię na swój dwór, wielu bowiem utrzymuje dworzan, odznaczających się urodziwym pozorem i dwornemi obyczajami. Powinieneś mu do serca przypaść. Pomówię z nim o tobie — odrzekł oberżysta.
Oberżysta wypełnił swoją obietnicę i, ku wielkiej radości Anichina, zaprowadził go do Egana, który go dobrotliwie przyjął. Anichino, dostawszy się do domu umiłowanej i pozyskawszy sposobność widywania jej, tak dobrze służbę swą spełniał, że wkrótce Egano obyć się nie mógł bez niego, przychylnością swoją go obdarzył i pieczę nad wszystkiemi sprawami swemi mu powierzył.
Tymczasem zdarzyło się, że gdy Egano bawił na łowach, a Anichino w domu pozostawał, pani Beatrycze, dotychczas afektów jego nieświadoma, pełna wszakoż uznania dla jego przymiotów, do szachów z nim zasiadła. Anichino, pragnąc jej ukontentowanie sprawić, zręcznie dał się zwyciężyć, czem piękną białogłowę wielce uradował. Pod ten czas dworki pani Beatryczy odeszły i samych ich zostawiły. Anichino westchnął głęboko. Piękna dama, usłyszawszy to westchnienie, spojrzała nań i rzekła:
— Co ci się stało, Anichino? Zaliżby ci było smutno z tego powodu, żeś przegrał?
— Madonno — odpowiedział Anichino — z daleko ważniejszej przyczyny westchnąłem.
— Jeśli masz ufność do mnie — rzekła dama — wyznaj mi tę przyczynę.
Anichino na to wezwanie ze strony tej, którą tak kochał, nie mógł pohamować jeszcze głębszego westchnienia.
Wówczas pani Beatrycze poczęła nalegać na niego silniej, aby jej odkrył przyczynę tych westchnień.
— Madonno — odrzekł Anichino — jeśli wam powiem całą prawdę, w srogi gniew wpaść możecie, a także i innym tajemnicę moją zdradzić.
— Obiecuję, że się gniewać nie będę i że nikomu słów twoich nie powtórzę!
— Skoro tak — zawołał Anichino — wszystko wam opowiem!
Wyrzekłszy te słowa, ze łzami opowiadać jej zaczął, kim jest, jakim sposobem dowiedział się o niej i dlaczego dworzaninem męża jej został. Poczem jął błagać ją kornie, aby miała miłosierdzie dla niego, i aby wielką jego miłość nagrodzić zechciała. Jeżeli zaś nie chce uczynić tego, to niechaj przynajmniej pozwoli mu pozostać przy sobie i kochać ją w milczeniu.
O wspaniała i szlachetna krwi bolońska, jakiejże pochwały jesteś godna! Nigdy nie byłaś nieczuła na łzy i westchnienia. Po wszystkie czasy miękką byłaś na błagania i poddawałaś się chętnie uniesieniom miłości. Gdyby język mój godnie wysławić cię zdołał, nigdybym nie zamilkł w pochwałach dla ciebie!
Przez cały czas mowy Anichina dama wpatrywała się weń. Pełna ufności w prawdę słów jego, zapłonęła naraz tak gwałtowną ku niemu miłością, że sama wzdychać poczęła i wreszcie zawołała:
— Bądź dobrej myśli, mój najdroższy Anichino! Podarki, obietnice i starania wielu panów i rycerzy, którzy zalecali się do mnie, nie mogły wymóc mojej wzajemności, ty natomiast swojemi słowy podbiłeś całkiem serce moje, tak, iż teraz należę bardziej do ciebie, niż do siebie samej. Uznaję, żeś godzien jest mojej miłości, ofiaruję ci ją i obiecuję, że cię owocami jej obdarzyć nie omieszkam, nim jeszcze dzisiejsza noc upłynie. Staraj się przyjść o północy do mojej sypialni. Wiesz, po której stronie łoża leżę, zbliż się więc do mnie; jeślibym spała zbudź mnie, a możesz być pewien, że ci wynagrodzę długi czas tęsknoty i pragnienia. Abyś zasię temu uwierzył, weź ten pocałunek na zadatek — to mówiąc, objęła go za szyję i pocałowała, drżąc z miłości. Młodzieniec oddał jej pocałunek.
Poczem opuścił damę i jął w najwyższem uniesieniu nadejścia nocy oczekiwać. Egano tymczasem powrócił z polowania i, będąc bardzo znużonym, natychmiast po wieczerzy położył się do łoża. Żona wnet znalazła się obok niego, nie zapomniawszy jednakoż zostawić drzwi otworem.
O oznaczonej godzinie Anichino wszedł na palcach do sypialnej komnaty małżonków, zasunął rygiel od drzwi, zbliżył się do krawędzi łoża, na którem dama leżała i, dotknąwszy jej piersi, przekonał się, że nie śpi. Beatrycze, poznawszy, że to on, schwyciła go obiema rękoma za rękę i poczęła się tak przewracać na łożu, iż Egano, który dopiero co zasnął, obudził się i spytał, co ta jej niespokojność znaczy.
— Egano — odrzekła na to dama — wieczorem po powrocie wydawałeś mi się tak znużony, że nie chciałam z tobą w pewnej materji rozmowy wszczynać. Teraz natomiast chciałabym się zapytać, którego z swoich dworzan poczytujesz za najuczciwszego i najbardziej oddanego ci człeka.
— Pocóż mi podobne pytania zadajesz, moja żono — odparł Egano. — Wiesz przecież, że nie mam do nikogo tyle zaufania i miłości, ile dla mego drogiego i wiernego Anichina. Więc poco o to pytasz?
Anichino, widząc, że Egano nie śpi i słysząc podobną o sobie rozmowę, usiłował wyrwać swą rękę z uścisku Beatryczy i uciec, był bowiem pewien, że dama go zdradzi i mężowi wyda. Aliści Beatrycze trzymała go tak mocno, iż żadnym sposobem wydrzeć się jej nie mógł.
Dama ciągnęła dalej na ten kształt:
— Ciekaw jesteś, Egano, co znaczy to moje pytanie. Zaraz się dowiesz. I ja sądziłam to samo o Anichinie i poczytywałam go za najwierniejszego z dworzan twoich. Aliści on sam wywiódł mnie z tego błędu. Dzisiaj bowiem, gdyś na łowach bawił, zdrajca ten, wybrawszy stosowną chwilę, miał odwagę wyznać mi miłość swoją. Dla wyleczenia cię raz na zawsze z ufności, jaką w tym niegodziwcu pokładasz i naocznego przekonania cię o jego przewrotności, udałam, że się zgadzam i przyobiecałam, że o północy spotkam się z nim pod sosnami w ogrodzie. Oczywista, że nie myślę tam iść bynajmniej, aliści ty, dla przekonania się o wierności ukochanego sługi, znaleźć się na tem miejscu powinieneś. Jeźli nie chcesz, aby cię poznał, włóż na się moją suknię i zasłoną moją się okryj.
Egano, wysłuchawszy słów żony, zawołał:
— Wierę, muszę to uczynić! Poczem wyskoczył z łoża, zarzucił na siebie szaty swojej żony, udał się do ogrodu i stanął pod sosną w zamiarze czekania na Anichina.
Dama, usłyszawszy odgłos oddalających się kroków, wyszła z łoża i zaryglowała drzwi.
Anichino, który ciężkie chwile przeżył w trakcie rozmowy małżonków, wszystkich sił dokładał, aby wyrwać się z rąk damy i po sto razy wyrzucał sobie, że tak ślepo Beatryczy zawierzył. Widząc jednak, jaki obrót sprawa przybiera, poczuł się najszczęśliwszym z ludzi. Ledwo się mógł doczekać na zawarcie drzwi. Ujrzawszy Beatryczę w łożu, zrzucił z siebie szaty i znalazł się obok niej. Poczem oboje najwyższej rozkoszy się oddali. Czas szybko mijał. Dama nie zapomniała o tem i, widząc, że już pora się pohamować, kazała Anichinowi wstać, ubrać się i tak doń rzekła:
— Weź, mój najdroższy, tęgi kij i zejdź teraz do ogrodu. Ujrzawszy Egana, udaj, że go bierzesz za mnie i żeś mnie tylko chciał wypróbować. Łajaj go ile sił i bij, co się zmieści! Będzie to krotochwilnym przydatkiem do rozkoszy, której użyliśmy.
Anichino ze śmiechem schwycił gruby kij i udał się do ogrodu. Egano, ujrzawszy go, postąpił kilka kroków mu naprzeciw, tak, jakby się radował z jego przybycia. Anichino wykrzyknął:
— Ach, wiarołomna, przewrotna białogłowo! Przyszłaś tutaj, uwierzywszy, że będę w stanie memu panu podobną zniewagę wyrządzić.
Poczem, podniósłszy kij, począł tęgo grzmocić Egana. Ten rzucił się do ucieczki, ile tchu w piersiach. Anichino biegł za nim aż do progu domu, wołając:
— Niech cię Bóg skarze! Jutro o wszystkiem Egano opowiem.
Chocia mąż Beatryczy żwawo umykał, przecie wiele razów na jego plecy spadło. W komnacie sypialnej spotkała go żona, pytając, zali Anichino był w ogrodzie.
— Lepiejby się stało, gdyby był nie przyszedł — rzekł Egano — bowiem, wziąwszy mnie za ciebie, wygrzmocił mnie tęgo kijem i srodze słowami znieważył. Dziwię się tylko, że śmiał cię podobnym sposobem doświadczać. Ani chybi, nabrał tej śmiałości wobec ciebie, widzę, że ustawicznie się śmiejesz i żartujesz.
— Chwała Bogu — odparła Beatrycze — że mnie tylko słowami, ciebie zasię i czynami doświadczył. Teraz może rzec słusznie, że ja cierpliwiej słów jego słucham, niż ty czyny jego znosisz. Jest ci tak oddany jednakoż, że go miłować powinniśmy.
— To prawda — rzekł Egano, uwierzywszy od tej chwili, że nie ma na świecie cnotliwszej białogłowy, niż Beatrycze i wierniejszego od Anichina sługi. Nieraz też, w przytomności Beatryczy i Anichina z tego zdarzenia żartował. Anichino i Beatrycze tymczasem cieszyli się swoją miłością, póki młodzieniec w Bolonji pozostawał.
Fortel pani Beatryczy wydał się towarzystwu aż nadto złośliwy. Każdy wystawiał sobie, ile strachu musiał zaznać Anichino, gdy Beatrycze, nie puszczając jego ręki, opowiadała mężowi o jego miłosnem wyznaniu. Wreszcie jednak król koniec tej rozmowie położył, wezwawszy Neinfilę do opowiadania zkolei. Ta, uśmiechając się, tak zaczęła:
— Piękne damy! Trudne, wierę, miałabym zadanie, gdybym chciała uraczyć was równie pięknemi historjami, jak te, któreście dotąd słyszały; spróbuję jednak z pomocą bożą z obowiązku swego się wywiązać.
Wiedzcie tedy, że w mieście naszem żył niegdyś bogaty kupiec nazwiskiem Arriguccio Berlingheri. Arriguccio, jak to za naszych czasów często z kupcami się zdarza, wpadł na głupią myśl uszlachcenia się przez żonę. Dlatego też pojął w stadło małżeńskie dzieweczkę szlacheckiego rodu, niezbyt dla niego odpowiednią, imieniem Sismonda. Mąż, obyczajem kupców, często wyjeżdżał na długo — nie dziwota tedy, że młoda białogłowa rozkochała się z nudów w młodzieńcu imieniem Roberto, który przez długi czas starał się o jej względy. Trwał już ten stosunek niemały kawał czasu, ku największej radości kochanków, gdy naraz — zapewne dzięki ich nieostrożności — Arriguccio, czy to spostrzegłszy coś, czy też domyślając się czegoś, stał się najzazdrośniejszym mężem na świecie. Wyrzekł się podróży, zaniedbał swoje sprawy i niczem prawie innem się nie zajmował, jeno pilnowaniem żony swojej. Nigdy nie zasnął pierwej, póki wszystkich drzwi nie obejrzał i Sismondy, w śnie pogrążonej, w łożu nie obaczył. Martwiło to wielce damę, nie mogącą teraz żadnym sposobem ze swoim Robertem się widywać. Długo myślała, jak temu zaradzić, napierana przytem żywo przez kochanka, aż wreszcie wpadła na następujący pomysł. Zauważyła, że mąż późno zasypia, ale że, zasnąwszy, śpi potem, jak kamień. Postanowiła tedy skorzystać z tej okoliczności: zaczekać aż go głęboki sen zmorzy, a wtedy otworzyć bramę i przepędzić z Robertem kilka szczęśliwych chwil. Chodziło tylko o to, jak dowiedzieć się o jego przybyciu przed dom, albo ostrzedz go w razie, gdyby mąż jeszcze nie spał, bez obudzenia jakiegokolwiek podejrzenia.
Ponieważ okno jej sypialnej komnaty wychodziło na ulicę, umówiła się tedy z Robertem, że co noc przywiązywać sobie będzie do wielkiego palca u nogi grubą nić, której drugi koniec spuści przez okno, tak aby dostawał do samej ziemi. Za ten koniec miał Roberto lekko pociągnąć, oznajmiając o swojem przybyciu; w razie gdyby męczyła męża bezsenność, dama z kolei za nić pociągnie, aby uprzedzić kochanka, że niema poco czekać.
Robertowi ten środek porozumienia wielce się podobał. Spróbował tego fortelu i od tej pory często swoją umiłowaną odwiedzał. Pewnego razu jednak zdarzyło się, że pani Sismonda, nie mogąc w gorącą noc letnią doczekać się aż mąż zaśnie, sama niespodzianie zasnęła z nitką, przyczepioną do wielkiego palca u nogi. Arriguccio zaczepił nogą o tę nitkę przypadkiem i, zaciekawiony, co to być może, pociągnął ją ku sobie. Wówczas spostrzegł, że koniec jej uwiązany jest u palca jego żony. Zwietrzył w tem natychmiast jakiś podstęp i pomyślał: „Wierę, nie będzie to bez kozery!“
Poczem, zbadawszy rzecz bliżej, spostrzegł, że nitka spuszczona jest przez okno na ulicę. Na ten widok, tknięty nagłą myślą, uciął nić przy samym palcu pani Sismondy, przywiązał ją do swojej nogi w ten sam sposób i począł czekać, co będzie dalej. Po upływie kilku chwil Roberto stanął pod oknem i pociągnął za nitkę, wedle obyczaju. Arriguccio uczuł to pociągnięcie. Nitka przytwierdzona była słabo, Roberto zasię, który silnie ją szarpnął, ujrzał nagle drugi jej koniec w swoich rękach. Kochanek wziął to za znak, że ma czekać. Arriguccio zaś, ujrzawszy, jak nić znika, pojął, że tam na dole ktoś czekać musi — uzbroił się więc naprędce i pośpieszył przekonać się, kim jest ów gość nocny, obiecując sobie, że go podobnych fortelów nazawsze oduczy. Tymczasem Roberto, usłyszawszy, że ktoś drzwi gwałtownie otwiera, nie tak, jak to pani Sismonda czyniła, odgadł odrazu, co się święci, i, nie namyślając się długo, wziął nogi za pas. Arriguccio ścigał go z wszystkich sił. Wreszcie Roberto, czując, że nie ujdzie, stanął, dobył miecza i bronić się przed nacierającym Arrigucciem począł.
Tymczasem pani Sismonda obudziła się na odgłos gwałtownego otwarcia drzwi. Spostrzegłszy, że nitka odcięta i że męża niema przy niej, pojęła odrazu, że wszystko na jaw wyjść musiało. Wiedząc, że Arriguccio ściga w tej chwili jej kochanka, pomyślała o ratunku. Namysł jej był krótki. Przywołała służkę, wtajemniczoną we wszystko, i skłoniła ją do zajęcia swojego miejsca w łożu. Następnie wymogła na niej, że zniesie wszystko, cokolwiekby Arriguccio w pierwszym zapędzie gniewu mógł z nią uczynić — i przyrzekła, że za tę usługę hojnie ją wynagrodzi. Poczem zgasiła światło, płonące w sypialnej komnacie, i ukryła się w innej części domu, aby czekać, co dalej będzie.
Tymczasem Roberto i Arriguccio, walcząc na ulicy, wrzeszczeli tak silnie, że rozbudzili wszystkich sąsiadów, którzy, pokazawszy się w oknach, łajać ich srodze poczęli. Arriguccio, przejęty obawą, aby go nie poznano, cofnął się i popędził do domu. Był wściekły okrutnie, że nie mógł poznać ani ukarać przykładnie zuchwałego młodzieńca. Pieniąc się ze złości, wpadł do sypialnej komnaty i zawołał:
— Gdzie jesteś, bezwstydna białogłowo? Zgasiłaś światło, abym cię nie znalazł, aleś chybiła celu!
I z temi słowy, dopadłszy do łoża, chwycił za gardło dziewczynę, którą wziął za swoją żonę, i począł ją tak pięściami walić i nogami kopać, że nietylko całe jej ciało, ale i oblicze pokryło się sińcami. Wreszcie obciął jej włosy i obsypał ją najstraszniejszemi obelgami. Dziewczyna zalewała się łzami, prosząc pokornie: „Na miłość boską, dosyć! Biada mi, litości“. Arriguccia taki gniew zaślepił, iż nie mógł rozeznać, że to nie głos jego żony, przytem dzieweczka od szlochów ochrypła.
Pofolgowawszy swemu gniewowi, wstrzymał się wreszcie i rzekł:
— Teraz dam ci już spokój, występna białogłowo, ale zato w tej chwili pójdę do twoich braci i opowiem im o twoich pięknych sprawkach. Niechaj przyjdą, zabiorą cię i uczynią z tobą, co im cześć i sumienie nakaże. Zabrać cię muszą, bowiem jednej chwili dłużej w tym domu zostać ci nie pozwolę.
Wyrzekłszy te słowa, wyszedł z sypialnej komnaty, zaryglował drzwi i wybiegł z domu. Pani Sismonda, która to wszystko słyszała, ujrzawszy męża oddalającego się, otworzyła drzwi od komnaty i zapaliła światło. Srodze pobita służka tonęła w gorzkich łzach. Pani Sismondzie żal się jej zrobiło. Pocieszyła ją więc jak mogła najlepiej i odesłała ją do alkierza, wydawszy uprzednio rozkaz, aby się nią troskliwie zajęto. Wynagrodziła ją takoż hojnie pieniędzmi Arriguccia za doznaną krzywdę, poczem pospieszyła do sypialnej komnaty, doprowadziła łoże swoje do porządku, tak aby się zdawać mogło, że tej nocy nikt jeszcze w niem nie leżał, zapaliła lampkę nocną, ubrała się, uczesała i zasiadła z robotą niedaleko schodów, czekając, co będzie dalej. Tymczasem Arriguccio, prawie bez tchu w piersiach, przybiegł do domu braci żony swojej i póty się do drzwi dobijał, póki mu ich nie otwarto. Trzej bracia pani Sismondy oraz matka jej, poznawszy, że to Arriguccio przybył, wstali natychmiast, kazali światło zapalić i wyszli mu naprzeciw z zapytaniem, co go o tak późnej godzinie sprowadza? Wówczas Arriguccio opowiedział im wszystko od chwili, gdy na wielkim palcu nogi swej żony nitkę znalazł i wyznał, co z żoną swoją uczynił. Na dowód prawdy ostatnich słów swoich wręczył im włosy, które, jak mniemał, żonie obciął, poczem zażądał, aby przybyli po panią Sismondę, zabrali ją do siebie i postąpili z nią, jak im się podoba — on bowiem ani chwili dłużej w domu swoim niewiernej żony znosić nie chce.
Bracia pani Sismondy, zapaleni gniewem na nią i pełni wiary w słowa jej męża, rozkazali zapalić pochodnie i pośpieszyli z Arrigucciem do jego domu, w zamiarze ukarania winowajczyni. Matka, zalewając się łzami, biegła za nimi i zaklinała ich, by nie wierzyli oskarżeniom Arriguccia i dobrze raz jeszcze całą rzecz rozważyli. Przedstawiała im, że mąż, rozgniewany na żonę z innego powodu, mógł ciężko ją pokrzywdzić, a teraz dla usprawiedliwienia siebie podobną potwarz wymyśleć! Starucha mówiła także, że nie może jej się w głowie pomieścić, aby białogłowa, która tak troskliwe wychowanie odebrała, mogła być do podobnego występku zdolna.
Gdy bracia wraz z matką doszli do domu Arriguccia i poczęli wstępować na schody, pani Sismonda, usłyszawszy kroki nadchodzących, spytała przez drzwi:
— Kto tam?
Na to jeden z braci odpowiedział:
— Zaraz się dowiesz, występna białogłowo!
— Co to ma znaczyć? — zawołała pani Sismonda — Boże, zali się coś złego stało?
I otwierając drzwi, dodała:
— Witajcie mi, mili bracia! Cóż was o tak późnej godzinie tutaj sprowadza?
Bracia, widząc ją szyciem zajętą, spokojną i bez najmniejszych śladów pobicia na twarzy, chocia Arriguccio im twierdził, że oblicze jej jest siniakami pokryte, zdziwili się niepomiernie i odrazu zapęd swego gniewu pohamowali. Poczem powtórzyli jej skargi Arriguccia i srogo jej zagrozili, w wypadku, jeśli nie wyzna im otwarcie całej winy swojej.
— Nie rozumiem, czego ode mnie chcecie i o jakiej winie mówicie — odrzekła na to pani Sismonda.
Arriguccio w osłupieniu przyglądał się swojej żonie. Wiedział dobrze, ile ciosów jej zadał, dlatego też pojąć nie mógł, dlaczego młoda białogłowa nie ma na twarzy najmniejszych znaków pobicia.
Bracia opowiedzieli pokrótce pani Sismondzie, na co Arriguccio się skarżył, wspominając o nitce i o pobiciu. Usłyszawszy to, pani Sismonda zwróciła się z zadziwioną miną do męża i zawołała:
— Biada mi, cóżem usłyszała? Człeku, pocóż na hańbę własną przedstawiasz mnie, jako rozpustną kobietę, którą nie jestem, a siebie samego, jako gbura i okrutnika, nie będąc nim także? Dzisiejszej nocy nie byłeś w domu, nie przestąpiłeś przez próg sypialnej komnaty — przeczże więc twierdzisz, żeś mnie pobił? Opamiętaj się, na miłość boską!
— Co? — wrzasnął Arriguccio. — Jeszcze kłamać się ośmielasz, przewrotna kobieto? Czyżeśmy się nie położyli razem do łóżka? Zalim nie wrócił do domu po daremnej pogoni za twoim miłośnikiem? Zali nie zbiłem cię na kwaśne jabłko i nie obciąłem ci włosów?
— W tym domu przynajmniej — odparła żona — nie kładłeś się spać dzisiaj. Ale mniejsza o ten szczegół, którego prawdy w tej chwili udowodnić nie mogę; przejdźmy do innych rzeczy. Mówisz, żeś mnie bił pięścią i żeś włosy mi obciął. Popatrzcież tedy wszyscy na mnie uważnie i powiedzcie mi, czy na mojem obliczu znajduje się choćby najlżejszy ślad uderzenia. Zresztą, gdybyś był na tyle zuchwały, aby rękę na mnie podnieść, klnę się na krzyż pański, że inaczejbyś teraz wyglądał, bowiem oczybym ci wydrapała. Co się zaś tyczy włosów, to mi ich nie obciąłeś, przynajmniej ja nie widziałam, ani nie czułam tego. Możeś jednak uczynił to tak zręcznie, żem tego nie zauważyła. Przekonajmy się tedy.
To mówiąc, zdjęła zasłonę z głowy i pokazała, że włosy jej są starannie uczesane i nietknięte. Na ten widok bracia i matka zwrócili się do Arriguccia i rzekli:
— Cóż ty na to, Arriguccio? Całkiem co innego słyszeliśmy od ciebie. Któż ma tu słuszność? Na czem teraz swoje oskarżenia gruntować będziesz?
Arriguccio stał jak we śnie. Wreszcie ocknął się i chciał odpowiedzieć, aliści nie wiedział, co ma mówić; za każdem słowem plątał się coraz bardziej i wkońcu zamilkł.
Wówczas pani Sismonda, korzystając z jego zakłopotania, zawołała:
— Widzę z boleścią, bracia moi, że mąż mój chce mnie przywieść do wyznania, którego nigdy w życiubym nie uczyniła. Chodzi tu o haniebny sposób jego życia i postępowania ze mną. Wiedzcie tedy, że upewniona jestem, iż w samej rzeczy zdarzyło mu się to wszystko, o czem wam opowiedział, aliści bynajmniej nie tutaj. Ten zacny człowiek bowiem, za którego na nieszczęście moje mnie wydaliście, chciałby za porządnego kupca uchodzić i powszechnem zaufaniem się cieszyć. Pragnie, aby ludzie poczytywali go za wstrzemięźliwszego od księdza i obyczajniejszego od młodej dzieweczki. Tymczasem rzadko taki wieczór minie, aby się nie upił w szynkowni, a potem nie wdał z pierwszą lepszą gamratką, podczas gdy ja do północy samotna siedzę. Otóż jestem upewniona, że i tym razem, pijany jak bela, położył się z jakąś hultajką do łoża. Zbudziwszy się, znalazł nitkę u jej nogi, dokonał owych bohaterskich przewag, o których słyszeliście od niego, potem powrócił raz jeszcze, pobił swoją miłośnicę, ostrzygł jej włosy i, nie całkiem jeszcze wytrzeźwiony, wystawił sobie, że wszystko to w moim domu się stało. Tak być musi, ani chybi, a na dowód spójrzcie tylko na niego. Jeszcze na pół pijany być musi. Spodziewam się tedy, że wszystkie jego słowa będziecie za bredzenie opoja uważali i że przez wzgląd na nieprzytomność umysłu, przebaczycie mu tę całą niedorzeczność, tak jak i ja mu przebaczam.
Na te słowa pani Sismondy, matka jej, do tego czasu milcząca, zawołała gniewnym głosem:
— Nie, moje dziecko, na krzyż Chrystusowy, tak dalej być nie może. Tego obrzydliwego i niewdzięcznego człeka należałoby jak psa zabić, za to, że nie umie szanować podobnej jak ty białogłowy. Kimże on jest i kim ty jesteś? Miałabyś znosić obelgi od jednego z tych kramarzy, którzy, odłączywszy się od jakiejś bandy opryszków, przybywają ze wsi do miasta w zgrzebnej koszuli i w dziurawych butach, a gdy się kilku groszy dorobią, wyciągają natychmiast ręce po córki dostojnych rodzin, sprawiają sobie herby i mówią: „Pochodzę z wysokiego rodu, przodkowie moi to a to uczynili“. O, bogdajby twoi bracia byli mnie posłuchali i oddali cię grabiemu Guidi! Żyłabyś teraz szczęśliwie, aczkolwiek ubogo w jego domu. Aliści podobało im się uczynić inaczej, niechże tedy patrzą teraz, jak ten wybrany przez nich człek siostrę ich rozpustnicą nazywa i życie jej zatruwa. Niechaj patrzą i czynią, co chcą. Co się mnie jednak tyczy, tobym mu taką łaźnię sprawiła, żeby mnie przez całe życie wspominał.
Poczem, zwracając się do synów, dodała:
— Dzieci moje, zali wam nie mówiłam, że temu wszystkiemu koniec położyć trzeba? Wiecie już chyba dobrze, jak wasz szwagier, ten nędzny kupczyk z waszą siostrą postępuje. Czemu tedy stoicie bez słowa? Gdybym na waszem miejscu była, nie spoczęłabym pierwej, pókibym tego hultaja leżącego bez tchu na ziemi nie ujrzała. O czemuż mężczyzną nie jestem! Jest jednak Bóg nad nami, który skarze tego nędznego opoja, pozbawionego sumienia i wstydu.
Trzej młodzieńcy, słowami matki swej podburzeni, obsypali Arriguccia gradem obelg, gróźb i wyrzutów. W końcu zasię rzekli:
— Na ten raz przebaczamy ci przez wzgląd, żeś pijany, aliści strzeż się, abyśmy na przyszłość o czemś podobnem nie usłyszeli, bowiem zapłacisz wówczas odrazu za wszystko.
Rzekłszy te słowa, wyszli z komnaty.
Po ich odejściu Arriguccio stał jeszcze długo w odurzeniu, nie wiedząc już, co jest złudą, a co prawdą, co uczynił, a czego nie uczynił, kto winien: on, czy żona — przyszedłszy zaś wreszcie do siebie, postanowił żonę w spokoju zostawić i udać, że zapomniał o wszystkiem. Pani Sismonda od tego czasu używała całkowitej swobody i bez najmniejszej trwogi przed mężem czyniła wszystko, co się jej tylko podobało.
Opowieść Neinfili tak wszystkim do smaku przypadła, że śmiechy i rozmowy o niej nie ustawały, mimo, iż król kilkakrotnie milczenie nakazawszy, Pamfila do rozpoczęcia nowej opowieści wezwał. Wreszcie jednak, gdy wszyscy umilkli, Pamfilo tak zaczął:
— Miłe damy! Mniemam, że niema na świecie tak niebezpiecznej i trudnej rzeczy, na którąby się prawdziwie kochający człek nie odważył. W poprzednich opowieściach mieliśmy już liczne tego dowody, sądzę jednakoż, że zdarzenie, o którem zamierzam wam opowiedzieć, lepiej jeszcze tę prawdę na jaśnię poda. Usłyszycie opowieść o białogłowie, której raczej szczęście niż rozum pomogło. Dlatego też nie radziłbym, abyście ją naśladowały, bowiem nie zawsze los w sukurs nam przychodzi i nie wszyscy mężowie tak ślepi i łatwowierni bywają.
W Argos, wielce starożytnem mieście Achai, bardziej sławnem dzięki dawnym władcom, niźli z wielkości swojej, żył niegdyś zacny człek, imieniem Nikostrato, którego w późnym już wieku los młodą małżonką obdarzył. Lidja (takie było imię tej damy) odznaczała się urodą i wielką odwagą. Nikostrato, jako bogaty szlachcic, trzymał liczną służbę, chował psy i ptaki łowcze i często łowami się parał. Z pośród dworzan swoich wyróżniał pewnego wdzięcznego młodzieńca, imieniem Pyrrhus. Nikostrato lubił go bardzo tak dla urodziwej postaci jego, jak i dla zręczności, jaką we wszystkiem celował, a krom tego bez granic mu ufał.
Po pewnym czasie Lidja zakochała się w młodzieńcu tak gorąco, że dniem i nocą tylko o nim myślała. Niewiadomo, czy Pyrrhus tej miłości nie spostrzegł, czy też spostrzec nie chciał, dość, że obojętny wobec Lidji pozostał.
Obojętność młodzieńca niezmiernie piękną białogłowę dręczyła, tak, iż w końcu postanowiła pierwsza miłość swoją mu odkryć. W tym celu wezwała zaufaną służkę swoją, imieniem Lusca, i tak do niej rzekła:
— Lusco, dobrodziejstwa, których ci nie szczędziłam, powinny były uczynić z ciebie wierną i oddaną mi służkę. Posłuchaj tedy, co ci powiem, i strzeż się, aby nikt o tem nie uznał, krom osoby, którą ci wskażę. Widzisz wszak, że jestem piękna, młoda i bogato od losu uposażona. Na jedno tylko skarżyć się muszę a mianowicie na różnicę wieku, między mną a moim małżonkiem zachodzącą. Mogę się słusznie żalić na los, który mi dał tak niemłodego męża. Ponieważ mam takie same pragnienia, jak i inne białogłowy, postanowiłam nie być dla siebie wrogiem i na wszelki sposób sobie radzić. Wiem, że w objęciach Pyrrhusa wielkiej szczęśliwości dostąpićbym mogła. Młodzieniec ten z pewnością miłości mojej jest godzien. Miłuję go, miłuję go tak mocno, że wielce nieszczęśliwa się czuję, gdy go nie widzę przez chwilę; wiem przytem, że umrę niezadługo, jeżeli do niego należeć nie będę. Jeżeli tedy dbasz o życie moje, odkryj mu w sposób, jaki za najbardziej stosowny uznasz, afekt, którym do niego płonę i proś go, aby, gdy tylko znak ode mnie otrzyma, coprędzej przybywał do mnie.
Służka zgodziła się ochotnie na to pośrednictwo. Wybrawszy odpowiednią chwilę, odwiodła Pyrrhusa na stronę i przedstawiła mu uczucia swojej pani. Pyrrhus, wysłuchawszy tych słów, srodze się zadziwił, do tej pory nie wiedział bowiem nic o afekcie Lidji. Z początku serce jego napełniło się radością, aliści po chwili przyszło mu na myśl, że małżonka jego pana chce go tylko próbie poddać i dlatego też odpowiedział szorstko:
— Nie wierzę, Lusco, abyś podobne zlecenie od naszej wspólnej pani otrzymała. Gdyby nawet tak w samej rzeczy było, to i w takim razie mniemałbym, że mnie tylko doświadczyć chciała. Jeśliby zasię istotnie mnie miłowała, to i wówczas nie mógłbym wyrządzić podobnej hańby panu memu, który mnie ponad zasługę moją, łaskami swemi obdarza. Teraz dosyć na tem! Na przyszłość nie ośmielaj się nigdy z podobnemi poselstwami do mnie przychodzić!
Lusca nie dała się zbić z tropu gniewnemi słowy młodzieńca i rzekła:
— Pyrrhusie, ilokrotnie pani moja mówić mi z tobą poleci, będę to czyniła, nie zważając na to, czy cię to cieszyć, czy gniewać będzie. Na ten raz zasię oświadczam ci, że głupcem jesteś!
To rzekłszy, w wielkiem rozdrażnieniu powróciła do pani swojej i powtórzyła jej odpowiedź Pyrrhusa, co tak zmartwiło młodą białogłowę, że w głos śmierci przyzywać poczęła. Po kilku dniach jednak przywołała znowu pani Lidja Luscę i tak rzekła do niej:
— Wiadomo, że jednem cięciem dębu obalić nie sposób. Dlatego też myślę, iż dobrze będzie, jeśli udasz się raz jeszcze do tego człeka, którego niebo na zgubę moją takiem poczuciem wierności obdarzyło i spróbujesz wzruszyć go obrazem cierpień, żądzy i tęsknoty mojej. Zrób to, bowiem jeśli stan dzisiejszy dłużej potrwa, czuję, że umrę. Zresztą, kto wie, może Pyrrhus czeka na powtórne poselstwo ode mnie. Gdyby go nie otrzymał, mógłby sądzić, że zadrwiłam z niego, a wówczas znienawidziłby mnie na zawsze.
Lusca pokrzepiła swoją panią słowami otuchy i udała się do Pyrrhusa. Znalazła go w wesołem usposobieniu. Nie zwlekając tedy, rzekła do niego:
— Przed kilku dniami oznajmiłam ci, Pyrrhusie, o wielkiej miłości, jaką żywi pani nasza do ciebie, teraz zasię powtarzam ci jeszcze raz, że, jeśli prośbami zmiękczyć się nie dasz i nadal okrutnym pozostaniesz, wkrótce ją na marach ujrzymy. Zaklinam cię tedy, uspokój ją, w przeciwnym razie bowiem będę cię musiała uważać za głupca, a nie za rozumnego człeka. Powinieneś być dumny z tego, że tak dostojna i piękna dama cię miłuje, powinieneś takoż gorący dank złożyć swemu losowi, zważywszy na to, czem cię on obdarza i jakie źródło pomocy w ciężkiej potrzebie ci odkrywa. Któżby w większe od ciebie opływał dostatki, gdybyś tylko chciał być rozumnym człekiem? Któż posiadałby piękniejsze rumaki, broń, odzież i trzos, pełniejszy niż ty? Posłuchaj tedy słów moich i namyśl się dobrze; pamiętaj przytem, że szczęście raz tylko ręce do człowieka wyciąga i że kto z niego w czas skorzystać nie chce lub nie umie, nędzny i opuszczony, próżno się potem żali i sam siebie tylko oskarżać może. Zważ także, że sługa tego, czy innego pana nie ma wobec niego tej świętej powinności, co krewniacy i przyjaciele. Słudzy winni tylko wiernie swoim panom służyć i postępować z nimi tak, jak oni z nami postępują. Zali mniemasz, że gdyby twoja matka, córka, żona lub siostra Nikostratowi się podobała, on miałby dla ciebie tyle względów, ile ty teraz jemu okazujesz? Głupcem jesteś, jeśli tak mniemasz! Przysięgam ci, że gdyby prośby i pochlebstwa skutku nie odniosły, Nikostrato, jak i każdy z panów, nie zwracając uwagi na ciebie, do gwałtuby się uciekł. Postępujmy tedy z nimi i z ich własnością tak, jak oni z nami i ze wszystkiem, co do nas należy, postępować są zwykli. Powtarzam ci raz jeszcze, posłuchaj rady mojej, korzystaj z darów losu, nie odtrącaj ich, ale raczej wyciągnij po nie rękę. W przeciwnym razie bowiem kiedyś gorzko będziesz żałował straconej sposobności, nie mówiąc już o tem, że sumienie twoje obarczy niezawodnie śmierć naszej pani — nieczułości twojej dzieło.
Pyrrhus już po pierwszem poselstwie Luski namyślił się, co ma zrobić i postanowił uczynić zadość woli Lidji w wypadku, gdyby ta jeszcze raz służkę swoją doń przysłała. Gdy tedy Lusca mowę swoją skończyła, rzekł do niej w te słowa:
— Wszystko to, com od ciebie słyszał, Lusco, za prawdę uznaję. Znam jednak pana mego, jako wielce roztropnego i przebiegłego człeka, który, ufając mi do tej pory bezgranicznie, teraz, być może, za pośrednictwem żony swojej wierność moją chce wypróbować. Otóż, jeśli pani Lidja chce mnie uspokoić i pozyskać, niechaj naprzód trzy rzeczy wypełni. Potem wolno jej będzie wszystkiego ode mnie żądać. Te trzy życzenia moje takie są: po pierwsze, ma zabić w obecności Nikostrata najulubieńszego z jego sokołów, po drugie, przysłać mi trochę włosów z brody swego męża, a po trzecie, wręczyć mi ząb jego i to najlepszy, z tych, jakie mu jeszcze pozostały.
Warunki te wielce uciążliwemi Lusce się wydały, a jeszcze cięższemi jej pani. Miłość jednak, która ludzi bojaźliwych w zuchów, a dobrodusznych w przebiegłych zamienia, podszepnęła jej, jak te warunki wypełnić. Odpowiedziała tedy pani Lidja Pyrrhusowi, że wszystko, czego on żąda, wkrótce spełnione zostanie. Krom tego, ponieważ Pyrrhus uważa Nikostrata za mądrego i przebiegłego człowieka, tedy ona przyrzeka mu, że w przytomności męża miłosnej igraszki z nim użyje, a w męża swego przy tem wmówi, że to, co widział, przywidzeniem było.
Pyrrhus, taką odpowiedź odebrawszy, czekał z ciekawością, jak dama sobie poradzi. Po upływie kilku dni Nikostrato wydał wielką ucztę, na którą, jak zwykle, wielką ilość różnych panów sprosił. Gdy się biesiada skończyła i gdy stoły uprzątnięto, weszła do komnaty pani Lidja w szacie z zielonego aksamitu, obsypanej klejnotami. Pozdrowiwszy obecnych, podeszła do drążka, na którym siedział sokół Nikostrata, zdjęła go, jakby chcąc się z nim pobawić, a potem na oczach wszystkich rzuciła nim o ścianę tak silnie, że upadł martwy na ziemię.
Na ten widok Nikostrato wykrzyknął:
— Dla Boga, coś uczyniła?
Lidja, nic nie odpowiedziawszy, zwróciła się do przytomnych panów i rzekła:
— Zemściłabym się na królu, gdyby mnie skrzywdził, dlaczegóżbym tedy nie miała się pomścić z tego samego powodu na sokole? Wiedzcie, że ten ptak pozbawiał mnie oddawna towarzystwa mego męża. Gdy tylko świt się uczynił, Nikostrato zrywał się z pościeli, brał sokoła, siadał na koń i pędził przed się, poto jedynie, aby napatrzeć się do syta lotowi swego ptaka, ja zasię przez ten czas siedziałam samotna i smutna na łożu lub w pustej komnacie. Dlatego też dawno przyrzekłam sobie, że uczynię to, co uczyniłam przed chwilą. Jeśli dotychczas hamowałam się, to jedynie dlatego, aby tej pomsty dokonać w przytomności takich, jak wy rycerzy, którzy, jak mniemam, całkowitą słuszność mi przyznacie.
Przytomni, do których pani Lidja z podobnemi słowy się obróciła, w przekonaniu, że istotnie miłość do Nikostrata do takiego kroku ją pobudziła, roześmieli się serdecznie i rzekli do wielce gniewliwego Nikostrata:
— Powinieneś się cieszyć, że żona twoja za tak wielkie przykrości tylko na sokole twoim zemstę wywarła.
Nikostrato nic na to nie odparł. Aliści, gdy pani Lidja komnatę opuściła, wszyscy tak wesoło z tego zdarzenia dworować jęli, że wreszcie i jego gniew miejsca wesołości ustąpił. Pyrrhus zasię, który był temu wszystkiemu przytomny, rzekł sam do siebie:
— Zaiste, pięknie z pierwszej obietnicy się wywiązała — dałby Bóg, aby dalej równie dobrze poszło.
Po upływie kilku dni zdarzyło się, że Nikostrato, bawiąc u swojej żony i żartując z nią, pociągnął ją lekko za włosy. Pani Lidja skorzystała wlot z tej sposobności, a chcąc drugiemu żądaniu Pyrrhusa zadosyć uczynić, wśród śmiechów i żartów, schwyciła za brodę Nikostrata i pociągnęła za nią tak mocno, że garść włosów w ręku jej pozostała.
Nikostrato porwał się gniewny, aliści Lidja rzekła pieszczenie:
— Chciałeś mi widać gniewliwy wyraz oblicza pokazać. I zacóż to? Za to, że ci sześć włosków z brody wyrwałam? Mnie daleko więcej bolało, gdyś mnie za włosy ułapił, a przecie ani się skrzywiłam.
I, obróciwszy wszystko w śmiech, zdołała poczciwego męża nieco udobruchać. Po jego odejściu bez zwłoki posłała włosy Pyrrhusowi.
Aliści trzeci warunek młodzieńca wydawał się Lidji najtrudniejszem zadaniem. Jednakoż i tu przyrodzony rozum, któremu miłość jeszcze chytrości dodała, nie opuścił naszej damy, tak iż w końcu obmyśliła skuteczny środek.
Na dworze Nikostrata znajdowało się dwóch otroków, których mu ojcowie pod opiekę oddali, z prośbą, aby im pozwolił w domu swoim nauczyć się dobrych obyczajów i innych rzeczy, stosownych ich szlachetnemu pochodzeniu. Jeden z tych otroków, gdy Nikostrato przy stole siedział, nakładał mu mięso na talerz, a drugi wina nalewał. Otóż pani Lidja wezwała ich obu do siebie i, wmówiwszy w nich, że oddech niemiły mają, kazała, aby, obsługując Nikostrata, twarz o ile możności od niego odwracali. Zabroniła im jednak o tem poleceniu swojem komukolwiek wspominać.
Chłopcy, uwierzywszy jej, jęli od tej pory postępować wedle jej rozkazu. Po pewnym czasie pani Lidja spytała Nikostrata:
— Czyś zauważył, jakie miny ci chłopcy stroją, obsługując cię?
— Tak jest — odparł żywo Nikostrato — i miałem ich się nawet spytać, co znaczy to uparte odwracanie głowy.
— Nie czyń tego — odrzekła pani Lidja — i dowiedz się o jednej rzeczy, którą dotąd zatajałam z obawy obrażenia cię. Teraz jednak, przekonawszy się, że i innych to mierzi, powiedzieć ci o tem muszę. Wiedz tedy, że masz oddech bardzo niemiły, nie wiedzieć, wierę, z jakiej przyczyny, bowiem nigdy tego dotąd nie bywało. Należy jednak, abyś wiedział o tem i starał się temu zaradzić — rzecz to bowiem przykra wielce, zwłaszcza dla człowieka, który z tak znacznymi ludźmi przebywa. Wartoby się tedy przekonać, skąd to zło płynie i poszukać stosownego na nie środka.
— Cóż to być może — zawołał niespokojnie Nikostrato. — Chyba któryś ząb mi się psuje.
— Bardzo być może — odrzekła pani Lidja.
Po tych słowach podeszli oboje ku oknu. Nikostrato szeroko usta otworzył. Ledwie jednak pani Lidja w głąb ust mu zajrzała, krzyknęła głośno:
— Jakżeś ty mógł tak długo cierpieć, Nikostracie!? Przecie z prawej strony masz ząb nietylko dziurawy, ale całkiem popsuty. Jeżeli go się nie pozbędziesz, wszystkie sąsiednie psuć ci się zaczną. Radzę ci więc, każ go wyrwać, póki czas jeszcze.
— Słusznie mówisz — odparł Nikostrato, — poszlij tedy zaraz po dentystę, aby mi go wyciągnął.
— Niech mnie Bóg broni — żywo zawołała żona — abym tu miała dentystę sprowadzać. Ci ludzie okrutni są wielce; serce mi mdleje na samą myśl, że mogłabym ujrzeć cię w rękach jednego z nich. Wolę już sama zabrać się do wyjęcia go, co zresztą nie wydaje mi się rzeczą trudną, bowiem ząb ten w dobrem miejscu się znajduje. Krom tego, jeśli cię już zbyt boleć będzie, ząb w spokoju ostawię, czegoby dentysta nigdy nie uczynił.
To rzekłszy, kazała przynieść sobie potrzebne narzędzia, wyprawiła wszystkich, oprócz Luski, z komnaty, zamknęła drzwi na klucz i, wezwawszy Nikostrata, ażeby się na stole położył, przystąpiła do zabiegu. Luska krzepko swego pana trzymała. Lidja w jednej chwili pochwyciła lewarkiem ząb Nikostrata i pociągnęła zań tak mocno, iż mimo wrzasku męża i szarpania się, z korzeniem ząb mu wyrwała. Nim jęczący i napół martwy Nikostrato przyszedł do siebie, Lidja zamieniła zdrowy ząb na inny, całkiem popsuty, który umyślnie w tym celu przygotowała, a gdy nieszczęsny mąż oczy otworzył, rzekła, podając mu ów kawałek spróchniałej kości:
— Popatrz, coś tak długo w ustach nosił?
Wzdrygnął się Nikostrato na widok zęba, który mu żona pokazała i pomyślawszy, że się takiej obrzydliwości pozbył, mimo mocnego bólu, którego wciąż jeszcze doznawał, radosny prawie wyszedł z komnaty. Pani Lidja zasię posłała ząb męża Pyrrhusowi. Pyrrhus, uwierzywszy w miłość Lidji, gotów był wszystkie jej życzenia wypełnić. Aliści pani Lidja, mimo że każda chwila, dzieląca ją od szczęścia, wiekiem jej się zdawała, odparła, że chce dotrzymać w całości tego, co przyrzekła. Minęło kilka dni. Pewnego razu pani Lidja, gdy Nikostrato, w towarzystwie Pyrrhusa, po południu ją odwiedził, oświadczyła, że czuje się bardzo słabą i poprosiła ich, aby jej pomogli zejść do ogrodu i świeżem powietrzem odetchnąć. Nikostrato i Pyrrhus, posłuszni temu wezwaniu, wzięli ją pod ręce, powoli zaprowadzili do ogrodu i posadzili na świeżej murawie u stóp pięknej gruszy. Odetchnąwszy chwilę, pani Lidja, która już wprzódy porozumiała się szczegółowo z Pyrrhusem, odezwała się do niego:
— Pyrrhusie, czuję niezmierną chęć na te piękne gruszki, wiszące nad moją głową. Wejdźże na drzewo i strząśnij ich kilka.
Pyrrhus żywo wdrapał się na gruszę i począł z niej owoce strząsać; nagle jednak zatrzymał się i zawołał:
— Ach panie, co też wyrabiacie? A tobie, pani, czy nie wstyd na podobne rzeczy w przytomności mojej pozwalać? Czy myślisz, że jestem ślepy? Przed chwilą skarżyłaś się, że jesteś chora, teraz zasię wyzdrowiałaś już, jak widzę, bowiem ci na zapale nie zbywa! Tak się nie godzi! Macie przecie tyle pięknych komnat, w których ukryć się możecie, ile razy wam na podobne rzeczy przyjdzie ochota, w każdym razie byłoby to obyczajniejszą rzeczą, niźli wobec mnie tak figlować.
Na te słowa pani Lidja obróciła się do męża i zawołała ze ździwieniem.
— Co on plecie? Zaliżby oszalał?
— Bynajmniej — odparł Pyrrhus z drzewa. — Anim nie oszalał, ani ślepy nie jestem i nie trzeba było na to liczyć!...
Nikostrato, równie zdziwiony, rzekł:
— Wyczmuć się ze snu, Pyrrhusie, bredzisz bowiem okrutnie.
— Panie — odparł Pyrrhus — wiem napewno, że nie śpię, a widzę takoż, że i wam na sen się nie zabiera, bowiem trzęsiecie się i ruszacie tak zapalczywie, że, gdyby to drzewo naśladować was zechciało, ani jeden owoc na nimby nie pozostał.
— Co to znaczyć może? — szepnęła na te słowa pani Lidja do swego męża. — Miałożby mu naprawdę wydawać się to wszystko, o czem mówi? To rzecz osobliwa! Dalibóg, gdybym nie była tak słaba, weszłabym na drzewo, aby się przekonać na własne oczy, czy podobne przywidzenie jest możebne?
Tymczasem Pyrrhus, siedząc na drzewie, nie przestawał swojemu panu wymówek czynić, co tak wreszcie zniecierpliwiło Nikostrata, że zawołał:
— Zleź!
Pyrrhus posłuchał, zsunął się z gruszy i stanął przed Nikostratem.
— Coś widział z drzewa? — zapytał Nikostrato.
— Możecie mnie za głupca poczytać — odparł Pyrrhus — jednakoż skoro już wiedzieć chcecie, opowiem o wszystkiem, com widział. Nie zaprzecie mi chyba, panie, że pieściliście gorąco swoją żonę, podczas gdym ja siedział na drzewie. Dopiero gdy schodzić zacząłem zerwaliście się i usiedliście na tem miejscu, gdzie was teraz widzę.
— Zaiste, chybaś zmysły postradał — zawołał na to Nikostrato — od chwili, jak wszedłeś na to drzewo, ja ani żona moja nie ruszyliśmy się z miejsca, na którem nas zostawiłeś.
— Dajmy więc temu pokój — odrzekł drwiąco Pyrrhus. — Zresztą używaliście, panie, swojej własności, nikt wam więc tego za złe wziąć nie może!
Nikostrato, zadziwony coraz bardziej tem, że Pyrrhus tak uparcie przy swojem twierdzeniu obstaje, próbował na rozmaite sposoby przekonać go, że to, co widział z drzewa tylko przywidzeniem było. Wszystko napróżno jednak. Wówczas, zniecierpliwiony, zawołał:
— Czekaj! Wejdę tedy sam na drzewo i przekonam się, czyś ty oszalał, czy też ta grusza zaczarowaniu podlega.
To rzekłszy, na wierzchołek drapać się począł. Dama i Pyrrhus, ujrzawszy go na gałęzi, jęli się pieścić nawzajem. Na ten widok Nikostrato wrzasnął z drzewa:
— Do pioruna, bezecna białogłowo i ty, Pyrrhusie, któremu tak ufałem, co wyrabiacie?
— Siedzimy spokojnie — odrzekli oboje zapytani. Po chwili, widząc, że Nikostrato schodzić z drzewa poczyna, rozdzielili się coprędzej i na dawnych miejscach, zdala od siebie, usiedli. Tymczasem Nikostrato stanął na ziemi i, zwróciwszy się do żony, lżyć ją począł. Pyrrhus odparł mu w te słowa:
— Wstrzymajcie się, Nikostracie! Teraz dowodnie przekonywam się, że w samej rzeczy, jak to niedawno rzekliście, uległem złudzeniu, siedząc na tej osobliwej gruszy. W mniemaniu mojem gruntuje mnie to, że i wy podobnej złudzie podlegliście. Cóż wam bowiem do głowy przychodzi? Jak możecie o podobną rzecz posądzać żonę swoją, która jest wielce obyczajną i szlachetną białogłową? Gdyby pani Lidja chciała podobną ujmę wam wyrządzić, pewnieby tego na waszych oczach nie czyniła. Siebie nawet bronić nie myślę, czuję, bowiem, że pierwej na ćwierci dałbym się porąbać, niżbym o czemś podobnem odważył się pomyśleć, a cóż dopiero dokonać tego i to jeszcze w przytomności waszej! W gruszy tej, wierę, szatańska moc jakaś siedzieć musi i ona to tumanem ludzkie oczy przysłania. Widziałem, jak trzymaliście żonę swoją w ramionach i nigdybym nie uwierzył, że to nie była prawda, gdybym od was, panie, się nie dowiedział, że i wam się różne niedorzeczności przewidziały.
Lidja, która przez cały ciąg mowy Pyrrhusa, gwałtowne okazywała poruszenie, wstała i, zwracając się do Nikostrata, zawołała:
— Niech cię niebo ukarze za to bezecne posądzenie, którem mnie obraziłeś... Zarzuciłeś mi nieuczciwość i głupotę zarazem — przebaczam ci to jednak i tyle tylko mam ci do powiedzenia, że gdybym chciała rogi ci przyprawić, z pewnością nie przyszłabym tutaj, aby na oczach twoich rozkoszy używać, jeno, iżbym się z grzechem swoim dobrze przed tobą zataiła.
Nikostrato, zbity całkiem z tropu słowami Pyrrhusa i gniewem żony, zważył, że istotnie nikt takich figlów na oczach męża nie płata. Uwierzył, że grusza ta w samej rzeczy posiada czarodziejską moc łudzenia wzroku osoby, siedzącej na niej, i wyraził to przekonanie żonie swojej, przepraszając ją serdecznie.
Pani Lidja uczyniła pozór, że nadal na męża swego się gniewa i zawołała:
— Przysięgam, że ta przeklęta grusza nigdy już podobnie hańbiącego posądzenia na żadną białogłowę nie ściągnie. Biegnij, Pyrrhusie, przynieś siekierę i pomścij mnie i siebie zarazem. Zrąb to obrzydliwe drzewo, chociaż, wierę, raczejby tą siekierą Nikostrata ugodzić należało, za to, że tak łacno i bez rozwagi niedorzecznemu złudzeniu dał się owładnąć...
Pyrrhus pobiegł po siekierę i, przyniósłszy ją, począł z gniewem gruszę podcinać. Po kilku uderzeniach drzewo runęło. Wówczas pani Lidja, zwracając się do Nikostrata, rzekła:
— Teraz, gdy zginął wróg czci mojej, już się więcej na ciebie gniewać nie będę.
Na te słowa Nikostrato z radosnym uśmiechem przystąpił do niej i poprosił o przebaczenie, którego mu uprzejmie udzieliła, pod warunkiem jednak, że nigdy już jej, miłującej go nad życie, tak haniebnem posądzeniem nie skrzywdzi. Poczem dobrotliwy i sprytnie oszukany małżonek, pełen rozczulenia i skruchy, z żoną i Pyrrhusem do pałacu powrócił. Miłośnicy nieraz jeszcze z wielką swobodą rozkoszy używali. Oby i nas niebo podobnem szczęściem obdarzyło!
Już tylko król w tym dniu miał opowiadać. Gdy damy, żałujące tak niewinnie ukaranej gruszy, nieco się uspokoiły, zaczął w te słowa:
— Zaiste, każdy sprawiedliwy król musi być najtroskliwszym stróżem praw, nadanych przez samego siebie; inaczej bowiem nie królem, ale godnym kary niewolnikiem nazwaćby go należało. Obawiam się, że ja, król wasz, na podobną nazwę zasłużę. Gdy wczoraj podałem wam materję do dzisiejszych opowiadań, uczyniłem to w chęci niekorzystania na ten raz z mojego przywileju i osnucia powieści mojej na tym samym przedmiocie, na którym wy swoje osnuliście. Tymczasem nietylko to, com opowiedzieć zamyślał, ktoś inny już opowiedział, ale nadto podana przeze mnie materja tak pięknie przez was wyzyskana została, że widzę, iż w tym przedmiocie nic już równie pięknego znaleźć nie potrafię. Muszę tedy wybrać inną materję i sam przeciw nadanemu przez siebie prawu zgrzeszyć. Poddaję się zgóry wszelkiej karze, jaką mi za to wymierzyć zechcecie, aliści przedtem skorzystam z mego przywileju. Nowela Elizy o kumie i chytrej sjeneńskiej kumoszce tak mi się podobała, że, ostawiając na stronie figle mądrych białogłów, oszukujących swoich mężów, opowiem wam także pewną sjeneńską historję. Wiele rzeczy w niej niepodobnemi do wiary wam się wyda, niemniej jednak historja ta wielce zabawną i godną wysłuchania być mi się zdawa.
W Sjenie żyli niegdyś dwaj młodzieńcy z ludu, z których jeden Tingoccio Mini, a drugi Meuccio di Tura się nazywał. Mieszkali oni przy Porta Salaia; nie przestawali z nikim prawie, tylko z sobą, bowiem gorąca przyjaźń ich łączyła. Zdarzyło im się często słyszeć na kazaniach o rozkoszach lub mękach, które na tamtym świecie wedle zasługi stają się udziałem zmarłych. Młodzieńcy zapragnęli gorąco dowiedzieć się czegoś pewnego o zagrobowym świecie. Długo myśleli nad tem, aż wreszcie, wedle swego mniemania, stosowny środek wymyślili. Obiecali sobie mianowicie nawzajem, że ten, kto z nich pierwej umrze, pozostałemu przy życiu przyjacielowi się pojawi i wiadomość o tamtym świecie mu przyniesie. Przyrzeczenie to obopólną przysięgą później potwierdzone zostało. Po pewnym czasie zdarzyło się, że Tingoccio stał się kumem niejakiego Ambrogio Anselmino, zamieszkującego Campo Reggi, i jego żony, pani Mity, trzymał im bowiem do chrztu syna. Spostrzegłszy wdzięki kumoszki, która była świeżą i urodziwą białogłową, rozmiłował się w niej, przytem tak często przed Meucciem ją wychwalał, że ten zapragnął również tak miłą osobę poznać. Ujrzawszy ją, także się w niej zakochał. Obydwaj afekt swój starannie skrywali, każdy z innej przyczyny. Tingoccio strzegł się miłości swojej Meuccio wyjawić, sądził bowiem, że grzech popełnia, miłując kumę swoją, i że każdy, ktoby się o tem dowiedział, za grzechby mu to poczytał. Meuccio zasię milczał dla tej przyczyny, że spostrzegł, iż piękna pani Mita i Tingoccio się podobała.
— Jeśli mu wyznam, że ją kocham — myślał — poczuje zazdrość względem mnie, a ponieważ, jako kum, ma wszelką łatwość przebywania z nią, ile razy zechce, będzie się starał przy każdej sposobności mi szkodzić. Tym sposobem zagrodzi mi raz na zawsze drogę do osiągnięcia celu moich pragnień.
Taki stan rzeczy trwał przez czas pewien. Wreszcie Tingoccio, mający więcej sposobności do objawienia pani Micie afektów swoich, słowami i podarkami tak jej zalecić się potrafił, że do gorących jego pragnień się przychyliła. Meuccio wkrótce ku wielkiej przykrości swojej to zauważył. Z obawy jednak, aby Tingoccia sobie nie narazić, i w nadziei, że i na niego kiedyś może kolej przyjdzie, udał, że nic nie widzi i nic nie odgaduje. Tak żyli nasi dwaj przyjaciele, jeden szczęśliwy, drugi w oczekiwaniu szczęścia, gdy nagle Tingoccio, który z wielkim zapałem nad uszczęśliwieniem swojej kumoszki pracował, widocznie ze zbytniej gorliwości tak ciężko zachorzał, że po kilku dniach rozstał się z tym światem.
W trzy dni dopiero po śmierci swojej (ani chybi, bowiem, pierwej nie mógł), wierny danej przez się obietnicy, pokazał się w nocy Meuccio, w głębokim śnie pogrążonemu. Na dźwięk jego głosu ocknął się Meuccio i zawołał:
— Kto to?
— To ja, Tingoccio — odrzekł duch — zgodnie z daną obietnicą, przynoszę ci wieści z tamtego świata.
Meuccio przeraził się temi słowy, zebrawszy jednak po chwili na odwagę, rzekł:
— Witaj mi, bracie, zali zgubiony jesteś?
— Zgubiony? — odparł Tingoccio — zgubione są tylko rzeczy, których odnaleźć niesposób, a jakżeż ja mógłbym być tutaj, gdybym był zgubiony?
— Źle mnie pojąłeś — przerwał mu Meuccio — pytałem się bowiem, czy znajdujesz się między potępionemi duszami w trawiącym ogniu piekielnym?
— Tak źle nie jest — odparł Tingoccio — w każdym razie jednak z powodu popełnionych grzechów wielkie męczarnie znoszę.
Meuccio począł wypytywać ducha, jakie kary spotykają umarłych na tamtym świecie za ten lub ów grzech, za życia popełniony, a Tingoccio na wszystko szczegółowo odpowiadał.
Poczem Meuccio zapytał, czy nie mógłby w czemkolwiek mu dopomóc, na co Tingoccio odparł, że owszem, a mianowicie, dając na mszę, modląc się i jałmużny sypiąc, to bowiem na tamtym świecie wielką ulgę duszom przynosi. Meuccio przyrzekł mu uroczyście uczynić to dla niego i zamilkł, gdy jednak ujrzał, że Tingoccio już do odejścia się zbiera, przypomniał sobie o kumoszce Micie i zatrzymał ducha.
— Aha, Tingoccio! — zawołał — wstrzymaj się jeszcze chwilę, dobrze, że mi to na myśl przyszło; jaką też karę naznaczono ci za to, żeś na tym świecie sypiał tak często ze swoją kumą?
— Bracie — odparł Tingoccio — przybywszy tam, spotkałem istotę, która zdała się wszystkie grzechy moje napamięć umieć. Istota ta kazała mi udać się w pewne miejsce, gdzie z ciężką skruchą wśród strasznych mąk winy moje opłakiwać musiałem pospołu z wieloma towarzyszami, skazanymi na podobną pokutę. Gdy mi kumoszka moja na myśl przyszła, jąłem oczekiwać sroższej jeszcze kary od tej, co mnie już spotkała, zadrżałem ze strachu, mimo, żem wśród piekielnych płomieni się znajdował. Wówczas jeden z towarzyszów mojej niedoli, spostrzegłszy stan mój, zapytał:
— Musiałeś chyba popełnić grzech cięższy, niż grzechy wszystkich tutaj przytomnych?
— Ach, dobry przyjacielu — odrzekłem — drżę z obawy srogiego wyroku, który na mnie niezawodnie spadnie.
Duch zapytał mnie, jaki to grzech mam na sumieniu.
— Sypiałem tak często z kumą moją — odparłem — żem siły swoje zupełnie sterał.
Usłyszawszy to, duch roześmiał mi się w oczy i zawołał:
— Nie bój się, głupcze, bowiem tu żadnego rachunku ze stosunków z kumoszkami nie żądają!
Słowa te całkiem mnie uspokoiły.
W tej chwili świt się uczynił. Duch Tingoccia rzekł:
— Bądź zdrów, Meuccio, dłużej pozostawać tutaj nie mogę! Poczem zniknął.
Meuccio zasię, wstawszy z rana i przypomniawszy sobie, że na tamtym świecie kumostwa pod uwagę się nie bierze, obiecał sobie żyć zgoła inaczej. Przypomniawszy sobie, ile razy w życiu od stosunków z kumoszkami się wstrzymywał, obawiając się za to kary na tamtym świecie, rozśmiał się sam z siebie i postanowił na przyszłość być pod tym względem rozumniejszym. Gdyby bratu Rinaldo wiadoma była także ta okoliczność, nie byłby potrzebował uciekać się do wybiegów logicznych dla skłonienia swojej kumy.
Już słońce ku zachodowi się pochyliło i lekki wiatr się zbudził, gdy król, dokończywszy opowiadania swojego, wstał, zdjął wieniec z głowy, włożył go na skronie Lauretty i rzekł:
— Pani, tym wieńcem, uwitym z liści rośliny, której nazwa twemu imieniu odpowiada, koronuje cię na królowę naszego grona. Jako władczyni, nakazuj wszystko, co za pożyteczne dla uciechy i rozkoszy naszego towarzystwa uznasz. Lauretta, zostawszy królową, poleciła natychmiast przywołać do siebie marszałka i rozkazała mu, nieco wcześniej niż zwykle, w uroczej dolinie stoły zastawić, tak, aby towarzystwo po posiłku miało czas bez pośpiechu do pałacu powrócić. Wydała także rozporządzenie co do innych spraw na cały czas swoich rządów, a potem zwróciła się do całego grona i tak rzekła:
— Dioneo kazał nam wczoraj opowiadać o figlach, które żony mężom swoim wypłatały; gdybym się nie obawiała, że zostanę zaliczona do rzędu osób, które skwapliwie sposobność do zemsty chwytają, poleciłabym, abyście jutro opowiadali, jak to mężowie żony swoje nieraz na hak przywodzili — ostawiając to jednak na stronie, wzywam, aby każdy opowiadał, jak to mężczyźni białogłowy, białogłowy mężczyzn albo też mężczyźni mężczyzn oszukują. Mam nadzieję, że dadzą się z tego przedmiotu wydobyć rzeczy równie krotochwilne, jak z materji dzisiejszej.
Rzekłszy te słowa, wstała i dała towarzystwu swobodę aż do wieczerzy. Korzystając z wolności, mężczyźni i białogłowy podnieśli się żywo ze swoich miejsc; kilka osób, zdjąwszy obuwie, zanurzyło nogi w przejrzystej wodzie, inni zasię jęli się przechadzać po pięknej zielonej łące pod cieniem wysmukłych drzew.
Dioneo pospołu z Fiamettą zaśpiewał długą pieśń o Architasie i Palemonie. Wśród tych rozrywek czas im szybko do wieczerzy upłynął. Poczem zasiedli za stołem, ustawionym wzdłuż pięknego stawu. Biesiada była wesoła wielce. Dokoła rozlegał się miły szczebiot tysiąca ptaków; od gór wiał łagodny wieczorny wietrzyk.
Towarzystwo, wstawszy od stołu, jeszcze przez chwilę przechadzało się po uroczej dolinie, a potem, gdy wieczór się przybliżył, na wezwanie królowej ruszyło wolnym krokiem w powrotną drogę. Wśród żartów i gawędy o różnych rzeczach doszli do pięknego pałacu już o zmierzchu. Pokrzepiwszy się winem i ciastami, towarzystwo zebrało się koło fontanny, aby oddać się tańcom pod wtór cymbałów Tyndara i innych muzycznych narzędzi. Wreszcie królowa rozkazała Filomenie pieśń zanucić. Ta zaczęła w te słowa:
Kiedyż mnie dola wspaniała
Znów na to miejsce powróci
Szczęśliwe, którem ze łzami żegnała?
W tęsknocie długiej pamięć mnie odbiegła,
Nie wiem, którędy dojść na miejsce ono,
Gdzie mi tak słodko wiosna życia zbiegła;
Więc ty, kochanku — moich snów korono,
Wiedź mnie tam. Kogoż innego o drogę
Śmiałabym pytać albo spytać mogę?!
O niech twa ręka w piersi moje rzuci
Promień nadziei — a odkwitnę cała.
Jakiemiż słowy wypowiem, co czuję —
Ten płomień, co mnie trawi bez pomocy,
Co sercu nie da spocząć w dzień ni w nocy.
Szczęściem napawa, a wraz i morduje.
Cierpienia zmysły moje odrętwiły,
Dłużej już czekać nie starczy mi siły!
Jeżeli dobroć twa męki nie skróci,
Ucieknie dusza moja z kajdan ciała!
Więc powiedz, czy cię ujrzę kiedy jeszcze
Na onem miejscu, gdziem wypiła jady
Z ust twych, palące razem i złowieszcze?
Za miłość moją, nieznającą zdrady,
I ból tak długi, pokorny i niemy —
Powiedz mi, kiedyż znów się tam zejdziemy,
Daj krótko czekać, a niech czas się zwróci
Niech się zatrzyma, gdy cię będę miała!
O wtedy przeklnę postokroć tę chwilę,
Gdym pozwoliła odejść ci od siebie;
Już się nie oprę twoich pragnień sile,
Wszystko, ach wszystko, uczynię dla ciebie:
Słuchaj — mój okrzyk ciszę nocną kłóci —
Przyjdź, mój małżonku, czekam drżąca cała.
Piosenka Filomeny dała całemu towarzystwu poznakę o nowej i szczęśliwej w jej życiu miłości. Ponieważ ze słów jej wnieść można było, że nietylko oczy nasyciła, niektórzy z obecnych głośno zazdrościli jej szczęścia. Gdy się wreszcie uciszyło, królowa, przypomniawszy, że nazajutrz piątek przypada, powstała i odezwała się uprzejmie:
— Wiadomo wam, szlachetne damy, a takoż i wam, młodzieńcy, że jutro jest dzień, poświęcony rozpamiętywaniu bolesnej męki naszego Zbawiciela, dzień, który, jeśli sobie dobrze przypominacie, za rządów Neinfili pobożnie spędziliśmy, wstrzymując się od wesołych opowieści. Podobnie postąpiliśmy w sobotę. Pragnąc naśladować dobry przykład Neinfili, uważam, że obyczajną będzie rzeczą, gdy jutro opowieściom spokój damy, a natomiast pomyślimy o zbawieniu dusz naszych.
Wszystkim podobała się bardzo przemowa królowej. Tymczasem większa część nocy już przeszła. Co widząc, królowa wraz ze wszystkimi na spoczynek się udała.
Promienie słońca zabłysły już na szczytach wysokich gór, mrok zniknął i najdrobniejszy przedmiot dobrze rozeznać można było, gdy królowa z całem towarzystwem ze snu powstawszy, odbyła krótką przechadzkę po rośnej trawie a potem o drugiej godzinie dnia udała się z całem gronem do pobliskiego kościoła. Po wysłuchaniu mszy powrót do domu nakazała. Po obiedzie trwały przez pewien czas śpiewy i tańce, poczem królowa pozwoliła wszystkim użyć spoczynku lub rozrywki wedle woli. Gdy zaś słońce połowę swej drogi przebyło, zebrali się wszyscy, zgodnie z rozkazem królowej, koło fontanny, zasiedli w zwykłym porządku i Neinfile, której zaczynać wypadło, w te słowa zaczęła:
Jeżeli już się tak podobało niebu, abym w dniu dzisiejszym ja początek dała, tedy chętnie się temu poddaje i, biorąc pochop z owych wybornych figlów, które w opowieściach waszych białogłowy mężczyznom płatały, dla odmiany opowiem, co pewien mężczyzna jednej białogłowie uczynił. Nie myślę jednak owego mężczyzny ganić, owszem, postępek jego chcę pochwalić, a zarazem pokazać wam, że mężczyźni także potrafią wyprowadzić w pole białogłowy, zbyt im ufające. Czasami nie można im mieć tego za złe, jak właśnie w tym wypadku, gdzie ów figiel był zasłużoną karą. Białogłowa, która pragnie być uczciwą, o cześć swą dbać powinna, ta zasię, o którą tu chodzi, tak mało na nią zważała, że nie wstydziła się ciała swego sprzedać. Należy mieć wyrozumienie dla słabości naszego pogłowia, aliści kobieta, oddająca się za pieniądze, zasługuje na stos, jak to niedawno powiedział Filostrato przy okazji przygody pani Filippy z Prato.
Żył niegdyś w Medjolanie pewien Niemiec, parający się żołnierką, imieniem Gulfardo. Uchodził on za wielce uczciwego człowieka i odznaczał się wielkiem przywiązaniem do księcia, któremu służył, co nie jest rzeczą zwykłą u ludzi, należących do jego nacji. Ponieważ miał zwyczaj zaciągnięte długi spłacać rzetelnie, znajdował więc bez trudności pieniądze, ilekroć mu ich tylko było potrzeba.
Dzielny ten żołnierz zakochał się w pewnej urodziwej damie, imieniem Ambruogia, żonie Gasparruola Castragaccio, bogatego medjolańskiego kupca, z którym żył w poufałych i przyjaznych stosunkach. Afekt swój tak zręcznie skrywać umiał, że mąż, ani nikt wogóle namiętności jego do pięknej damy nie spostrzegł. Zauważywszy zaś po niejakim czasie, że dama odrazy do niego nie żywi, odważył się wyrazić jej swoje uczucie i błagać ją o wzajemność, dodając, że dla pozyskania jej łask gotów jest wszystko uczynić. Piękna pani, po długich ceregielach, przychyliła się wreszcie do próśb jego, pod warunkiem, że zachowa najgłębszą tajemnicę i da jej dwieście dukatów, których jej właśnie potrzeba.
Niemile dotknęła Gulfarda ta chciwość damy, o którą nigdy jej nie podejrzewał. Niewiele już brakowało, aby miłość jego we wstręt się zamieniła; namyślił się jednak, nie dał nic poznać po sobie, a w duchu postanowił skorzystać ze sposobności i damę w pole wywieść.
Dlatego też oznajmił jej, że chętnie na warunki jej przystaje i że wszystkie jej życzenia wypełni, prosi jeno, aby uwiadomiła go, kiedy ma przybyć. Przyniesie z sobą wówczas żądaną sumę. Nikt o niczem wiedział nie będzie, krom jednego z jego przyjaciół, na którym całkowicie polega i który zawsze mu towarzyszy, dokądkolwiekby się nie udawał.
Niegodziwa dama z wielkiem ukontentowaniem te jego słowa przyjęła, poczem przez służkę dała mu znać, że mąż jej, Gasparuolo wkrótce dla załatwienia kilku ważkich spraw do Genui się udaje.
Wówczas Gulfardo, wybrawszy stosowną porę, udał się do Gasparuola i rzekł doń:
— Potrzeba mi dwustu złotych dukatów. Mniemam, że pożyczycie mi te pieniądze na takie same procenty, jakie płaciłem wam przy dawniejszych pożyczkach.
Gasparuolo odliczył mu natychmiast żądaną sumę, a po upływie kilku dni do Genui wyjechał. Po jego wyjeździe, dama posłała do Gulfarda służkę z uwiadomieniem, że może przybyć dla wręczenia jej dwustu dukatów.
Gulfardo, w towarzystwie przyjaciela, udał się do domu oczekującej go damy. Przedewszystkiem wyliczył jej na rękę dwieście dukatów, poczem rzekł:
— Weźcie, pani, te pieniądze i wręczcie je swemu mężowi, po jego powrocie z Genui.
Dama przyjęła pieniądze, nie domyślając się dlaczego Gulfardo słowa te wyrzekł. Mniemała, że Gulfardo chce w ten sposób oczy swemu przyjacielowi zamydlić.
— Ochotnie je wręczę — odrzekła — trzeba je tylko przeliczyć.
Rzekłszy to, położyła pieniądze na stół, przeliczyła je i, widząc, że ani jednego dukata nie brak, poszła schować złoto; poczem wprowadziła Gulfarda do sypialnej komnaty. Gulfardo do czasu powrotu Gasparuola niejedną miłą noc z jego żoną spędził.
Gdy Gasparuolo powrócił, Gulfardo odwiedził go i rzekł doń w przytomności damy:
Nie zużyłem na nic tych pieniędzy, któreś mi niedawno pożyczył. Zaraz po twoim wyjeździe odniosłem je żonie twojej, dlatego też nic ci już winien nie jestem.
Gasparuolo, obróciwszy się do żony, zapytał, zali pieniądze otrzymała? Dama, przypomniawszy sobie, że pieniądze przyjęła przy świadku, pojęła, że zaprzeczyć nie sposób. Dlatego też odparła:
— Tak jest w samej rzeczy. Pieniądze znajdują się u mnie, zapomniałam ci jeno powiedzieć o tem.
Dobrze zatem — rzekł Gasparuolo — idź z Bogiem Gulfardo, a ja przyślę ci zaświadczenie, że pieniądze odebrałem.
Po odejściu Gulfarda białogłowa oddała swemu mężowi dwieście dukatów. W ten sposób chytry miłośnik podszedł chciwą damę, nie straciwszy ani grosza.
Wszyscy jednogłośnie pochwalili chytrą sztuczkę, którą Gulfardo chciwej medjolańskiej damie wypłatał. Poczem królowa, obróciwszy się do Pamfila, opowiadać mu kazała.
Pamfilo zaczął w te słowa:
— Piękne damy! Przychodzi mi na myśl historja, dotycząca owych filutów-księży, którzy, jeśli coś komuś dają, to jeno pod tą kondycją, że i sami wezmą. Gromią oni żony nasze i tylko wówczas skłonni są dać odpust za wszystkie grzechy, jeśli uda im się jedną z niewiast naszych otumanić. Wierę, pomyślećby można, że w Avignonie nie papież, jeno aleksandryjski sułtan siedzi.
My, ludzie świeccy, nie zdołamy im nigdy równą monetą odpłacić, mimo że z równą ich zapałowi gorliwością staramy się mścić się na ich matkach, siostrach, córkach i miłośnicach. Na dowód, jak można księżemu słowu wierzyć, chcę wam opowiedzieć ludową historję, niebogatą w fantazję, ale, wedle mego zdania, wielce krotochwilną.
W Varlungo, wioseczce niedaleko stąd położonej, żył niegdyś proboszcz, tęgi i zdrowy mąż, będący wielkim niewiast lubownikiem. W czytaniu i pisaniu niezbyt celował, umiał jednak w dni świąteczne pod cieniem wiązu świętem słowem krzepić gromadkę swoją. Gorliwość jego kapłańska objawiała się szczególnie w stosunku do białogłów, które pod nieobecność ich mężów pilnie odwiedzał, przynosząc im zawsze w podarunku jakiś obrazek, wodę święconą, ułamek poświęcanej gromnicy pospołu z swojem błogosławieństwem. Między owieczkami, z których wiele już wiele doń należało, wpadła mu w oko szczególnie jedna, imieniem Belcolore, żona gospodarza, zwanego Bentivegna del Mazzo. Była to bardzo wesoła, świeża, urodziwa i jędrna białogłowa, odznaczająca się bystrem wielce przyrodzeniem. Uchodziła ona we wsi za najlepszą śpiewaczkę, nikt bowiem tak, jak ona, nie umiał zanucić: „Leci woda, leci na zielone pole“, lub zawieść „riddę“, czy „ballonchio“, wdzięcznie chusteczką powiewając. Dla tych wszystkich przymiotów zadurzył się w niej nasz ojciec duchowny, i to tak zapalczywie, że cały dzień myślał tylko o niej i włóczył się po polach, wypatrując, gdzieby ją spotkać można było. Kiedy zaś w niedzielę rano spostrzegł ją w kościele, to natężał się tak przy śpiewaniu „Kyrie“ i „Sanctus“, że przysiącby było można, iż się słyszy ryczącego osła. Przy tem wszystkiem był na tyle ostrożny, że Bentivegna del Mazzo, ani żaden z sąsiadów jego niczego się nie domyślał.
Dla pozyskania łask Belcolory proboszcz od czasu do czasu obdarzał ją to wiązką świeżego czosnku ze swego ogrodu, sławnego na całą okolicę, to znów pełnym koszem zielonego bobu, lub młodych cebulek majowych. Gdy mu się zaś gdzieś na stronie przydybać ją udało, przymilał się do niej, a potem wyrzuty czynić jej zaczynał. Białogłowa udawała bowiem, że nic nie rozumie, i zachowywała się względem niego tak obojętnie, iż czcigodny pasterz do rozpaczy prawie dochodził. Pewnego dnia zdarzyło się, że proboszcz, przechadzając się z założonemi rękoma po polu, spotkał Bentivegna del Mazzo, pędzącego przed sobą osła, objuczonego mnóstwem przedmiotów, i zaczepił go pytaniem, dokąd zmierza.
— A gdzieżby — odpowiedział Bentivegna — jeśli nie do miasta? Wiozę te rzeczy w podarunku panu Bonaccori da Ginestreto, muszę bowiem szukać u niego wsporu w pewnej sprawie, w której pan prokurator sądu w Parentorio do siebie mnie wzywa.
Proboszcz, pełen radości z tak szczęśliwego rzeczy obrotu, zawołał:
— Dobrze robisz, mój synu, radząc sobie w ten sposób. Przyjmij błogosławieństwo moje, ruszaj i wracaj prędko, a jeśli spotkasz po drodze pomocników moich, Lapuccia albo Naldina, nie zapomnij im powiedzieć, żeby mi jak najśpieszniej rzemienie do cepów przysłali.
Bentivegna obiecał to uczynić i pojechał dalej. Proboszcz zasię, ujrzawszy oddalającego się Bentivegnę, pomyślał, że teraz sposobna chwila nastała, aby zajść do Belcolory i szczęścia u niej spróbować. Nie zwlekając tedy, wziął nogi za pas i co tchu w piersiach popędził do domu swej umiłowanej. Wszedłszy do sieni, zawołał:
— Pokój temu domowi! — Nie usłyszawszy odpowiedzi, dodał: — Cóżto, zali niema tutaj nikogo?
Belcolore, znajdująca się w tej chwili w piwnicy, odrzekła:
— Ach! to wy, panie, witajcie! Cóż was na taki skwar z domu wygania?
— Eh! na moją duszę — zawołał proboszcz — cóżby innego, jeśli nie chęć przepędzenia z tobą radosnej chwili w czasie nieobecności męża twego, którego spotkałem na drodze do Florencji.
Gdy tych słów domawiał, Belcolore wyszła z piwnicy, usiadła na ławie i poczęła przebierać konopne nasienie, które mąż jej zebrał przed kilku dniami.
Proboszcz, tą jej obojętnością do żywa dotknięty, zawołał:
— Belcolore, Belcolore, długoż mnie jeszcze w ten sposób zwodzić będziesz?...
— A cóż ja wam złego robię? — spytała, śmiejąc się, białogłowa.
— Nic mi nie robisz — odrzekł proboszcz — ale i mnie nie pozwalasz robić tego, czegobym gorąco pragnął i co samo niebo nakazało.
— No, no! — zawołała Belcolore. — Czy i duchowne osoby podobne rzeczy czynią?
— Wiedz, że tak, i to lepiej od innych ludzi — odrzekł proboszcz. — Dlaczegoby zresztą inaczej być miało? Nie mamyż wszystkiego, co ku temu potrzebne? Sposobniejsi nawet jesteśmy do tej roboty od innych, bo rzadziej się jej imamy. Uwierz mi, że nie wyszłoby ci to na złe, gdybyś mi wstrętów nie czyniła.
— I cóżbym z tego miała? — odrzekła Belcolore. — Wiadoma to rzecz, przecie, że wy wszyscy skąpsi jesteście od samego djabła.
— Ja skąpcem nie jestem — odparł proboszcz. — Wkrótce zresztą dowodnie się o tem przekonasz. Czegobyś pragnęła? Pary trzewików, przepaski, sztuki pięknej materji? — żądaj tylko, a wszystko dać ci jestem gotów!
— Nie — rzekła Belcolore — to wszystko i ja posiadam, aliści, jeżeliście naprawdę tak dla mnie łaskawi, jak powiadacie, uczyńcie mi inną przysługę, a ja za to odwdzięczę się wam, wedle woli waszej.
— Mów tylko — zawołał proboszcz — a wszystko uczynię!
— Otóż — zaczęła Belcolore — w sobotę muszę jechać do Florencji dla oddania motków, które naprzędłam, i dla naprawy kołowrotka; przy tej sposobności mogłabym wyjąć z zastawu granatowy kaftanik i świąteczny pas skórzany ze sprzączką, który przyniosłam mężowi w posagu. Bez tych rzeczy nie mogę się nigdzie wśród ludzi pokazać, ani do kościoła pójść w niedzielę. Na wykup potrzeba mi tylko pięciu lirów. Pożyczcie mi tych pięć lirów, a potem żądajcie, co wam się podoba.
— Przysięgam ci — odrzekł na to proboszcz — że nie mam tylu pieniędzy przy sobie. Daję ci jednak słowo, że przed sobotą jeszcze będziesz miała pięć lirów.
— Eh! — zawołała Belcolore — obiecanka, cacanka!… znam ja wasze obietnice i wiem, jak dotrzymujecie słowa! Myślicie, że dam się tak na hak przywieść, jak Billizza, którąście z kwitkiem odprawili, aby się później na nic rozpuściła… Oho, nic z tego, dalipan! Jeżeli nie macie tych pieniędzy przy sobie, tedy idźcie po nie.
— Ach! — rzekł błagalnie proboszcz — nie wysyłaj mnie teraz do domu! Trafiłem na szczęśliwą porę, kiedy tu nikogo niema — kto wie, czy za powrotem nie znajdę jakiegoś natręta, który mi ukradnie tę drogą sposobność.
— Dobrze, dobrze — odparła Belcolore — jeśli chcecie, idźcie, jeśli zaś nie chcecie, to zostańcie, ale w tym wypadku niczego ode mnie nie oczekujcie.
Proboszcz, widząc, że nic nie wskóra, i bojąc się, aby białogłowa nie zawołała, „salvum me fac“, podczas gdy on pragnął odbyć rzecz całą „sine custodia“ rzekł wreszcie:
— Nie wierzysz mi, że ci pieniądze przyniosę? Ostawię ci zatem ten płaszcz granatowy, który mam na sobie.
Belcolore podniosła oczy i rzekła:
— A ileż ten płaszcz wart?
— Ile jest wart? — zawołał proboszcz. — Trzeba ci wiedzieć, że skrojony został z bardzo przedniego sukna i że niema jeszcze czternastu dni, jak go kupiłem u Lotta za siedem lirów. Wart jest przynajmniej pięć soldów więcej, jak mnie zapewniał Buglietto, który, jak wiadomo, na takich przedmiotach zna się naschwał.
— Doprawdy? — zawołała Belcolore. — Nigdybym w to nie uwierzyła. Oddajcie mi go jednak najprzód.
Ojciec duchowny, czując, że zbyt napięta cięciwa pęknąć może, zdjął płaszcz z siebie i oddał go białogłowie. Belcolore schowała go starannie, a potem rzekła:
— Chodźmy teraz na spichrz, tam nam nikt nie przeszkodzi.
I poszli.
Wielebny ojciec przez długi czas jej wdziękami się cieszył i wśród najczulszych pieszczot krewniaczką pana Boga ją czynił. Poczem w sutannie tylko, jakgdyby z jakiegoś wesela, do domu powrócił. Wszedłszy do komnaty, zadumał się i obliczył, że wszystkie świeczki, ofiarowane przez wiernych w ciągu całego roku, i połowy sumy pięciu lirów nie wyniosą. Spostrzegł, że źle uczynił, i tak mu się żal zrobiło płaszcza, oddanego w zastaw, że postanowił bez najmniejszej zapłaty go odebrać. Długo się głowił, aż wreszcie stosowny sposób wymyślił.
Następnego dnia, a było to właśnie w niedzielę, posłał chłopca, służącego do mszy, do domu Bentivegno z prośbą, aby Belcolore była łaskawa pożyczyć mu kamienny moździerz, bowiem tego dnia będzie miał na obiedzie u siebie Binguccia del Poggio i Nuta Buglietti, których chciałby słodkiemi wetami przyjąć.
Belcolore moździerz pożyczyła. Proboszcz poczekał do pory obiadowej. Przewidując, że Belcolore pospołu z mężem siedzieć już przy stole musi, zawołał kleryka i rzekł do niego:
— Weź ten moździerz, odnieś go Belcolore zpowrotem i tak powiedz: „Ksiądz proboszcz dziękuje wam bardzo za pożyczenie i prosi o zwrot płaszcza, który tu chłopiec jego, jako zastaw za moździerz, wam wręczył“.
Kleryk udał się do domu Belcolory, którą z mężem przy obiedzie zastał. Postawiwszy przed nią moździerz, powiedział, co mu powiedzieć polecono. Belcolore, widząc, jakiego figla chce jej proboszcz wypłatać, chciała odpowiedzieć, ale Bentivegna przerwał jej, wołając gniewnie:
— Co takiego? Śmiesz żądać zastawu od naszego czcigodnego proboszcza? Na mękę Chrystusową przysięgam ci, że bierze mnie niezmierna ochota potężnego szczutka ci wymierzyć. Oddaj zaraz ten płaszcz, do stu czartów, i strzeż się w przyszłości coś podobnego uczynić! O cokolwiekby ojciec duchowny, choćby nawet o osła naszego, poprosił, nie waż się mu odmówić.
Belcolore wstała od stołu, mrucząc gniewnie, potem otworzyła szafę, wyjęła ze złością płaszcz i oddała go chłopcu z temi słowy:
— Powiedz ode mnie swemu panu, że Belcolore przysięga przed Bogiem, iż nigdy już dobrodziejowi nie pozwoli nic tłuc w swoim moździerzu!…
Chłopiec zaniósł tę odpowiedź proboszczowi. Ten rozśmiał się i rzekł doń:
— Powiedz jej, gdy ją obaczysz, że jeśli ona mi już nigdy moździerza swego nie pożyczy, to ja jej nigdy tłuczka mego nie dam; a jedno wszak warte jest drugiego.
Przez długi czas po tej historji Belcolore na swego pasterza gniewne miny stroiła, gdy jednak w czasie winobrania proboszcz zagroził jej, że ją pośle wprost w samą paszczę Lucypera po śmierci, z wielkiego strachu pogodziła się z nim i zgodę przypieczętowała. Aby ją zasię całkowicie udobruchać, kazał jej dobry proboszcz dla odwetowania owych pięciu lirów tamburino nową skórą obciągnąć i dzwonek przy niem zawiesić, czem ją ostatecznie ułagodził.
Skoro opowiadanie Pamfila — przy którem damy taki śmiech opanował, że dotąd jeszcze się śmieją — do kresu doprowadzone zostało, królowa zkolei na Elizę skinęła. Ta, wciąż jeszcze się śmiejąc, tak zaczęła:
— Nie spodziewam się, miłe towarzyszki, aby mi się udało moją krótką powieścią, równie krotochwilną, jak prawdziwą, tak was rozśmieszyć, jak Pamfilowi przed chwilą. Spróbuję jednak.
W mieście naszem, zawsze w dziwne obyczaje i dziwnych ludzi obfitującem, żył przed niedawnym czasem malarz, nazwiskiem Calandrino, człek prosty i tępego przyrodzenia. Obcował on zwykle z dwoma innymi malarzami, z których jeden zwał się Bruno, a drugi Buffalmacco. Byli to dwaj zawołani figlarze — zresztą bystrzy i roztropni ludzie. Przebywali oni często z Calandrino, aby się z jego prostoty naśmiewać i różne sztuczki mu płatać. W tym czasie mieszkał także we Florencji pewien wesoły i przedsiębiorczy młodzieniec, wielki przygód lubownik, nazwiskiem Maso del Saggio. Ten, zasłyszawszy o głupocie Calandrina, postanowił wyzyskać ją w żartobliwy sposób, wypłatać mu jakiegoś figla, albo też wmówić w niego jakąś rzecz niepodobną do wiary. Pewnego dnia przydybał go przypadkiem w kościele San Giovanni, stojącego przed malowidłami i rzeźbami tabernaculum, które niedawno w tym kościele ustawiono, i przypatrującego się im uważnie. Maso uznał tę chwilę za właściwą do urządzenia zamierzonej krotochwili. Uprzedziwszy więc towarzysza swego o tem, co mówić zamierza, zbliżył się wraz z nim do Calandrina i, udając, że go nie spostrzega, zapuścił się z przyjacielem swoim w gorącą rozprawę o potędze czarodziejskiej pewnych kamieni.
Calandrino nadstawił ciekawie uszu, a po chwili przystąpił nawet do rozmawiających. Maso tylko tego pragnął. Nie pokazawszy jednak nic po sobie, opowieść o zaczętych dziwach dalej ciągnął. Wreszcie Calandrino spytał, gdzie tak cudowne kamienie znaleźć można. Maso odparł, że największą ich ilość znaleziono dotąd w Berlinzone, w kraju Basków, w okolicy, zwanej Bengodi; kraina ta znana jest stąd, że tam jagody winne mięsem nadziewają, a gęś za trojaka z gąsiątkiem w przydatku sprzedają. Na północ od niej znajduje się góra, cała z tartego parmezanu, na której stoją ludzie i niczem innem się nie zajmują, tylko wyrabianiem makaronu i klusek na jajach. Gotują je w rosole z kapłonów i rzucają następnie przechodniom, aby je chwytali. U stóp tej góry zasię płynie strumień wybornego wernackiego wina bez przymieszki choćby jednej kropli wody.
— O, cóż za cudowny kraj! — zawołał Calandrino — aliści powiedz mi, co robią owi ludzie z temi kapłonami, z których rosół do gotowania klusek i makaronu czynią?
— Baskowie je zjadają — odrzekł Maso.
— Zaliś ty tam był kiedy? — spytał znów Calandrino.
— Czy tam byłem? — zawołał Maso. — Zapytaj, ile tysięcy razy!
— A ileż to mil do tego miejsca? — badał Calandrino dalej.
— Mógłbym przysiąc, że więcej, niż tysiąc — odparł Maso.
— Ba, to musi być dalej, niż do Abruzzy — zauważył Calandrino.
— Tak, trochę dalej — rzekł Maso.
Głupi Calandrino, słysząc o tych dziwach, wypowiedzianych przez Masa z poważną miną i bez śladu uśmiechu na twarzy, uwierzył im w zupełności i rzekł:
— Szkoda, że to tak daleko. Ach, dalibóg, gdyby choć trochę bliżej było, zarazbym tam poszedł, choćby dla tej przyczyny, aby zobaczyć, jak makaron zgóry leci i aby napić się kropelkę owego wina. Jużbym na tem poprzestał. Wracając jednak do owych kamieni, proszę, abyś powiedział mi łaskawie, czy nie znajdują się one i w naszych stronach?
— Owszem — odrzekł Maso — na dwa rodzaje ich, niemałą siłą przyrodzoną obdarzone, natrafiono tutaj. Pierwszy gatunek, to kamienie młyńskie z Settignano i Montisci, posiadające tę czarodziejską własność, że młyny, do których są użyte, mielą same bez pomocy wody lub wiatru. Stąd też pochodzi przysłowie bardzo u nas pospolite: „Łaski pochodzą od Boga, a dobre kamienie młyńskie z Montisci“. Kamienie te w takiej obfitości się tam znajdują, że tak mało wszyscy je cenią, jak i szmaragdy, których całe góry, wyższe od gór Morello, napotkać w tych stronach można. Wydają one z siebie o północy taki blask, że niech Bóg broni i zachowa! Trzeba ci także wiedzieć, iż ktoby potrafił taki młyński kamień i to pierwej jeszcze, nim go z kopalń wydobędą, w pierścieniu osadzić i zaniósł go wielkiemu sułtanowi, otrzymałby, czegoby tylko zapragnął. Drugim gatunkiem kamienia cudownego, który trafia się w naszych okolicach, jest, tak zwany przez nas, złotników, heliotrop, kamień obdarzony potężną i zadziwiającą siłą, kto go bowiem przy sobie nosi, niewidzialny jest dla wszystkich.
— Oto ci kamyczki naschwał — zawołał Calandrino. — Gdzie, powiadasz, one się znajdują?
— Najczęściej dotychczas trafiały się w Mugnone — odparł Maso.
— A wielkież są i jaką barwę mają? — badał dalej Calandrino.
— Jeden jest większy, drugi mniejszy — odrzekł Maso — ale co się koloru tyczy, to wszystkie są jednakowe, czarne.
Calandrino zakonotował sobie dobrze wszystkie te nowinki, poczem udał, że mu się śpieszy do jakiejś roboty i pożegnał Masa z twardym zamysłem wybrania się na poszukiwanie owych kamieni. Pierwej jednak postanowił uwiadomić o wszystkiem Bruna i Buffalmacca, których szczególnie miłował. Jął więc ich poszukiwać, ażeby nie tracić drogiego czasu po próżnicy, aliści dopiero w południe znaleźć mu ich się udało w klasztorze mniszek w Faenza, gdzie jakąś robotą zatrudnieni byli. Zziajany, bo skwar był ogromny, bez tchu prawie, przybiegł do nich, odciągnął ich na bok i rzekł:
— Przyjaciele, jeżeli tylko chcecie, możemy zostać najbogatszymi ludźmi w Florencji. Dowiedziałem się od pewnego wiarogodnego człeka, że w Mugnone znaleźć można pewien kamień, mający moc czynienia niewidzialnym posiadacza swego. Sądzę tedy, że bez odwłoki powinniśmy wybrać się na poszukiwanie tego kamienia; obawiam się ustawicznie, aby nas ktoś nie uprzedził. Ani chybi znajdziemy go, bowiem jego cechy znam wybornie; gdy go już raz będziemy mieli — czegóż nam więcej będzie potrzeba? Włożymy go do mieszka, podejdziemy do jednego z owych stołów wekslarskich, które się uginają pod ciężarem dukatów i innej monety, i każdy z nas nabierze tyle srebra i złota, ile tylko zechce. Niebezpieczeństwa nie będzie przytem żadnego, bo nikt nas zobaczyć nie zdoła. Takim sposobem w krótkim czasie zbogacimy się i nie będziemy musieli już po całych dniach walać się farbą i jak pająki po rusztowaniach łazić.
Bruno i Buffalmacco, słysząc te niedorzeczne słowa, o mało mu w sam nos śmiechem nie parsknęli, pomiarkowali się jednak, udali wielce zadziwionych i jęli głośno jego zamysł wychwalać. Następnie Buffalmacco spytał go, jak się ów kamyk nazywa?
Calandrino silił się przypomnieć sobie, aliści po próżnicy, wreszcie zawołał:
— Eh! co nas tam jego nazwa obchodzić może, dosyć na tem, że cechy jego i siłę znamy. Radzę zaraz w drogę wyruszać i szukać go.
— Dobrze, ale powiedz mi najpierw, jak on wygląda — rzekł Bruno.
— Kształt miewa rozmaity — odparł Calandrino — aliści prawie zawsze jest czarny. Mojem zdaniem tedy winniśmy zbierać wszystkie kamienie czarne, jakie nam w ręce wpadną, póki na właściwy nie natrafimy. Nie traćmy czasu, powiadam, nie traćmy czasu!
— Jeszcze chwileczkę — rzekł Bruno i, zwracając się do Buffalmacca, dodał. — Zamysł Calandrina ze wszechmiar na pochwałę zasługuje, aliści obecna pora nie wydaje mi się stosowną do urzeczywistnienia go, słońce bowiem stoi wysoko, nad samą doliną Mugnone. Wszystkie kamienie, spieczone skwarem, czarnemi wydawać się będą. Krom tego dzisiaj jest dzień powszedni, dużo więc ludzi zastaniemy w dolinie. Obaczywszy nas, łatwo odgadną, czego szukamy i naśladować nas będą gotowi. Cudowny kamień zamiast w nasze w ich ręce wpaść gotów i wówczas cała rzecz będzie stracona. Wszystko to zważywszy, mniemam, waszego zdania nie przesądzając, że winniśmy wybrać godzinę poranną, w której daleko lepiej czarne kamienie od białych odróżnić można. Udamy się przytem na miejsce w dzień świąteczny, kiedy w dolinie pusto bywa.
Buffalmacco przyznał słuszność rozumowaniu Bruna. Calandrino, chcąc-niechcąc, uczynił to samo. Umówili się tedy, że w najbliższą niedzielę rano wybiorą się wszyscy trzej pospołu, aby szukać cudownego kamienia; Calandrino zaklął ich na wszystkie świętości, aby nikomu słówka nie zdradzili z tej tajemnicy, którą im powierzył. Przy pożegnaniu opowiedział im jeszcze nowinki, które słyszał o kraju Bengodi, zaklinając się, że to wszystko święta prawda. Wreszcie odszedł. Wówczas dwaj pozostali uknuli między sobą spisek.
Nadeszła wreszcie oczekiwana gorąco przez Calandrina niedziela. O świcie porwał się Calandrino z łoża, przywołał swoich towarzyszy i wyruszył wraz z nimi w drogę. Wyszli z miasta przez bramę San Gallo, wstąpili w koryto rzeki i, szukając cudownego kamienia, szli przed siebie. Niecierpliwy Calandrino wyprzedzał towarzyszy, skakał gwałtownie to tu to tam, a gdy gdzieś jaki czarny kamień zoczył, rzucił się nań, porywał go z ziemi i do kieszeni chciwie pakował. Towarzysze jego szli za nim i także od czasu do czasu kamienie podnosili, aliści nie tak często jak Calandrino. To też gdy ledwie kilkadziesiąt kroków przebyli, Calandrino miał już wszystkie kieszenie wypchane, tak, że w końcu zmuszony był podgiąć obszerne poły swojego kaftana, końce zatknąć za pas i tym sposobem zrobić sobie z niego rodzaj wora. Ale i ten schowek tak się wkrótce przepełnił, że trzeba było z płaszcza nową kieszeń uczynić. Niedługo i w niej miejsca zabrakło.
Tymczasem nadeszła godzina obiadowa. Wówczas Bruno i Buffalmacco trącili się łokciami. Bruno, zgodnie z umową, zawołał, zwracając się do Buffalmacca:
— Gdzie się podział Calandrino?...
Buffalmacco, mimo, że miał go tuż przed nosem, obrócił się, spojrzał na lewo i na prawo, i wreszcie rzekł:
— Dalibóg, że nie wiem! Przed chwilą jeszcze był tu przed nami.
— To prawda — odrzekł Bruno. Ani chybi zażartował z nas sobie, wrócił do domu, je teraz spokojnie obiad i śmieje się z nas, że tutaj, jak głupcy, kamienie zbieramy.
— Jeśli tak uczynił — rzekł Buffalmacco — to miał słuszność, bo istotnie trzeba było być dudkiem, aby uwierzyć temu, co nam opowiadał. Komużby, krom nas, w głowie pomieścić się mogło, że podobnie cudowny kamień znajduje się w dolinie Mugnone?
Calandrino, słuchając tych słów, topniał z radości, był bowiem upewniony, że pożądany kamień ma między innemi w kieszeni, i że dlatego właśnie towarzysze go nie widzą. Zachwycony tym szczęśliwym wypadkiem, postanowił, nie odpowiadając ani słowa, co żywiej do domu powrócić. Z tym zamysłem cichemi kroki wymykać się począł. Widząc to Buffalmacco, rzekł do Bruna:
— Cóż tu dłużej mamy robić? Chodźmy do domu.
— Chodźmy — odrzekł Bruno — ale klnę się na Boga, że mi już nigdy Calandrino podobnego figla nie wypłata. Ach, gdybym go teraz miał przed sobą tak blisko, jak niedawno go jeszcze miałem, walnąłbym go tym kamyczkiem w łydkę, aby popamiętał na długo, co to znaczy kpić sobie ze mnie.
To mówiąc, trzymanym w ręku kamieniem ugodził w nogę Calandrina.
Calandrino, poczuwszy ból, syknął lekko — pohamował się jednak natychmiast, poskrobał w obolałe miejsce i ruszył dalej w milczeniu.
Tymczasem i Buffalmacco pochwycił jeden z uzbieranych kamieni i zawołał do Bruna:
— Spojrzyj-no, jaki śmigły krzemyk! Ach, gdybym tak mógł nim trzasnąć Calandrina w żebra.
Rzekłszy te słowa, ugodził nader celnie w bok ofiarę swoją.
Słowem, przygadując bez ustanku, rzucali kamieniami w Calandrina od Mugnone aż do bramy San Gallo. Przybywszy tam, wysypali wszystkie uzbierane kamienie na ziemię i dali umówiony znak strażnikom przy bramie, którzy, dusząc się od śmiechu, przepuścili Calandrina, jakgdyby był dla nich całkiem niewidzialny.
Calandrino, ucieszony niezmiernie tym nowym dowodem potęgi czarownego kamienia, udał się do swego domu, położonego w pobliżu ulicy Macina. Los tak krotochwilnikom sprzyjał, że nikt naszego szczęśliwca po drodze nie zaczepił. Zresztą, jako że to pora południowa była, wszyscy w domach przebywali.
Calandrino, spocony od biegu, dopadł wreszcie do swego domu. Przypadek zdarzył, że na progu stała żona jego, imieniem Tessa, urodziwa i rozumna białogłowa. Tessa zagniewana, że się na obiad spóźnia, przyjęła go okrzykiem:
— No, klejnocie! wreszcie cię djabli przynoszą! Cały świat się zdąży najeść, zanim ty do stołu zasiądziesz.
Calandrino, na te słowa, stanął osłupiały i pomyślał, że kamień cudowny wobec żony siłę swą utracić musiał. W pierwszym zapędzie gniewu zawołał tedy z wściekłością:
— Biada mi! Trzebaż było właśnie tej jędzy na progu! Zgubiłaś mnie, hultajko! Ale jak Bóg na niebie, zapłacisz mi za to!
To rzekłszy, wpadł do sieni, wysypał ową kupę kamieni, którą ze sobą przydźwigał, a następnie rzucił się z wściekłością na żonę, schwycił ją za warkocze, obalił na ziemię i okładać co sił począł, nie zważając na jej błagania i jęki. Bił ją tak, dopóki całkiem z sił nie opadł.
Tymczasem Buffalmacco i Bruno strawili chwilę czasu na żarty ze strażnikami przy bramie. Idąc wolnym krokiem za Calandrinem, przybyli przed dom jego dopiero wówczas, gdy już skończył znęcać się nad swoją żoną. Słysząc, co się dzieje, zawołali nań. Calandrino, opływający potem, czerwony na twarzy i bez tchu w piersiach, przystąpił do okna i poprosił ich, aby weszli do środka.
Dwaj figlarze, przybrawszy obrażone miny, weszli do sieni, gdzie ujrzeli w jednym kącie stos kamieni, a w drugim biedną żonę Calandrina z rozczochranemi włosami, pokrytą sińcami na ciele i płaczącą głośno. Na środku stał Calandrino w poszarpanej odzieży, sapiąc i chwiejąc się na nogach. Na ten widok Bruno i Buffalmacco udali z początku mocne zdziwienie, a potem zawołali:
— Cóż to wszystko ma znaczyć, Calandrino? Zali kamieniarzem chcesz zostać? Na co ci ta kupa kamieni? A z panią Tessą co się dzieje? Kto ją tak oporządził? Wytłumacz nam, co się tu stało?
Calandrino chciał odpowiedzieć, aliści znużenie, gniew i srogie strapienie z powodu utraconego szczęścia mowę mu odebrały. Plątał się w słowach i oddech z trudnością chwytał. Buffalmacco, korzystając z chwili milczenia, rzekł w te słowa:
— Jeśliś był gniewny, Calandrino, to przeczże na nas niewinnych gniew swój wywarłeś? Wierę, tak się nie godziło. Wyprowadziłeś nas na poszukiwanie jakiegoś czarodziejskiego kamienia, a potem, nie powiedziawszy nawet „Zostańcie z Bogiem“, lub „Idźcie do kaduka“, odeszłeś i zostawiłeś nas, niby durniów w korycie rzeki! Aliści bądź pewny, że pierwszy i ostatni raz podobnego figla spłatać ci się nam udało.
Na te słowa Calandrino zebrał wszystkie siły i zawołał:
— Nie gniewajcie się na mnie, towarzysze! Rzecz się ma zgoła inaczej, niźli sądzicie. Wiedzcie, żem znalazł ów szacowny wielce kamień. Na dowód prawdy mych słów, powiem wam, iż w chwili, gdyście się za mną oglądali, znajdowałem się nie dalej, jak o dziesięć kroków od was. Przez cały czas drogi, aż do miasta, szedłem tuż przed wami, nie będąc przez was widziany.
I tu jął opowiadać im wszystko od początku, aż do końca, pokazał im plecy i łydki, pobite krzemieniami, i tak ciągnął dalej:
— Nie dosyć na tem! Gdy z kupą kamieni, które tutaj widzicie, przechodziłem przez bramę, nikt mi ni słowa nie powiedział, choć dobrze wiadomo wam, jak naprzykrzeni zwykle strażnicy bywają i jak muszą obmacać człeka na wszystkie strony, zanim go przepuszczą. Jawną jest tedy rzeczą, że mnie widzieć nie mogli. Później spotkałem na drodze kilku znajomych, którzy zwykle, ujrzawszy mnie, pierwsi do mnie przystępują i zapraszają na poczęstunek; na ten raz nikt z nich pół słówka do mnie nie zagadał — z czego wnosić wypada, że mnie nie widzieli. Przybyłem wreszcie do domu. Na progu zaszła mi drogę ta szatańska białogłowa, którą oby ziemia za żywa pochłonęła. Wiecie przecie sami, że na co baba spojrzy, to zaraz moc przyrodzoną strada. Stąd też poszło, że najszczęśliwszy człek we Florencji na najnędzniejszego się zmienił. Cóż dziwnego zatem, żem ją łupił, dopóki mi sił starczyło. Teraz nawet czuję, iż zbyt się hamowałem i że powinienem był jej wszystkie gnaty poprzetrącać. O, przeklętą niechaj będzie ta godzina, w której ją pierwszy raz ujrzałem i do mego domu wwiodłem!
Rzekłszy te słowa, nowym zapalony gniewem, powstał i chciał skoczyć znowu ku Tessie, aliści Buffalmacco i Bruno, którzy przez cały czas jego mowy najwyższe zadziwienie udawali i potakiwali mu, widząc teraz, że się na nową bójkę zanosi, zastąpili mu drogę i wstrzymali go, poczem jęli go zapewniać, iż w tej sprawie nie żona, ale on sam najwięcej jest winien, wiedząc bowiem, że od kobiecego spojrzenia czarodziejska siła ginie, powinien był ostrzec żonę zawczasu, aby mu się w tym dniu na oczy nie pokazywała. Ponieważ uczynić tego zaniedbał, niechaj sam sobie winę przypisze, a raczej woli boskiej, która albo mu tego szczęścia nie przeznaczyła, albo też w ten sposób ukarać go chciała za to, że pragnął oszukać towarzyszy. Znalazłszy kamień cudowny, nie zawiadomił ich przecie o tem.
Po długich staraniach i trudach, udało im się wreszcie pogodzić Calandrina z nieszczęśliwą jego żoną; poczem odeszli, ostawiając go, wpatrującego się z wielką melankolją w stos przyniesionych kamieni.
Eliza skończyła wreszcie opowieść swoją, wielce nią całe towarzystwo rozweseliwszy. Poczem królowa zwróciła się do Emilji i dała jej znak, że na nią kolej przypada. Emilja, nie namyślając się, w te słowa zaczęła:
— Miłe towarzyszki moje! O ile sobie przypominam, niejeden już tutaj przytoczono przykład, z którego przekonać się można było, jak mnichy i księża o zbawienie dusz naszych się troszczą. Ponieważ jednak, jak mi się zdaje, dotąd tej materji do cna nie wyczerpano, pozwolę sobie tedy opowiedzieć wam jeszcze jedną historję o proboszczu z Fiesole, który na przekór całemu światu chciał doprowadzić do tego, aby pewna szlachetna dama doń należała. Dama ta, pełna roztropności, obeszła się z nim tak, jak na to zasłużył.
Jak każdej z was wiadomo, Fiesole, którego wyżyny stąd nawet gołem okiem obaczyć można, jest starem i znacznem miastem. Miasto to, chylące się dzisiaj do upadku, posiada swoje biskupstwo. Otóż w grodzie tym mieszkała niegdyś w pobliżu katedry pewna wdowa, białogłowa ze znacznego rodu idąca, imieniem pani Piccarda. Nie będąc bogatą, przepędzała większą część roku w skromnym swoim domku, pospołu z dwoma braćmi, szlachetnymi i obyczajnymi młodzieńcami. Wdowa często w kościele bywała. Proboszcz, spostrzegłszy, że jest młodą i urodziwą, zakochał się w niej na zabój. Po pewnym czasie odważył się wyznać jej swoje afekty, błagając ją, aby je podzielić chciała. Był to już człek w podeszłych latach, aliści nader młodzieńczego usposobienia, zuchwały wielce, a przytem tak mocno w sobie rozmiłowany, tak nudny i nieprzyjemny w obejściu, że nie było w całem mieście nikogo, ktoby go przychylnością swą darzył. Ze wszystkich najmocniej nie cierpiała go dama nasza, nienawidząc go bardziej, niźli ból głowy. To też, wysłuchawszy jego miłosnych oświadczyn, jako roztropna białogłowa, w te słowa mu odparła:
— Miłość wasza, która jest dla mnie prawdziwym zaszczytem, zobowiązuje mnie do przychylności. W afekty jednak nasze żadna rzecz nieobyczajna mieszać się nie powinna. Jesteście moim ojcem duchownym, a przytem człekiem w statecznym już wieku. Ze względu na to, powinniście obyczajnie postępować. Z drugiej strony ja także już nie jestem młodą panienką, której miłostkiby przystawały. We wdowieńskim stanie żyję, a wiecie sami, jakiej surowości obyczajów świat od wdowy wymaga. Wybaczcie mi tedy, że ani ja was w ten sposób, jak pragniecie, miłowała nie będę, ani chcę, abyście wy mnie tak kochali.
Proboszcz, mimo, że innej odpowiedzi wydobyć już z ust damy nie zdołał — nie zniechęcił się jednak, ani za zwyciężonego nie uznał; przeciwnie, wielce natrętnie dręczyć ją począł listami swemi; ilekroć zasię ujrzał ją w kościele, prośbami ją atakował. To uporczywe prześladowanie rozdrażniło tak w końcu naszą damę, że myśleć poczęła nad środkiem pozbycia się miłego kochanka i to w sposób, na jaki zasługiwał. Przedewszystkiem jednak postanowiła naradzić się z braćmi. Wezwała ich do siebie, opowiedziała całą historję z proboszczem, przedstawiła plan, który jej do głowy przyszedł, i spytała, zali nań się godzą? Bracia zgodzili się chętnie.
W kilka dni potem dama, obyczajem swoim, udała się do kościoła. Proboszcz, ujrzawszy ją, wyszedł na jej spotkanie i, jak zwykle, w poufałą z nią wstąpił rozmowę. Dama, uprzejmie nań spojrzawszy, w trakcie rozmowy wielką przychylność mu okazała. Wysłuchawszy wielu słodkich słówek, rzekła z głębokiem westchnieniem:
— Słyszałam nieraz, że nie masz tak silnej twierdzy, któraby, codzień szturmowana, nie poddała się wreszcie. Dzisiaj widzę, że zdanie to sprawdza się na mnie samej. Takeście mnie usidlili cukrowanemi słowy i ciągłem staraniem się o moje względy, że chcę złamać słowo, które sobie dałam i należeć do was, w nagrodę za tak wytrwałą miłość.
Proboszcz na te słowa w najwyższem uniesieniu zawołał:
— O, pani, jakiż dank mam ci złożyć? Jeśli mam prawdę powiedzieć, dziwiło mnie to niepomału, żeś się tak długo opierała — nigdy mi się to bowiem w stosunku do innych białogłów nie zdarzyło. Dotychczas twierdziłem zawsze, że gdyby kobiety ze srebra były, nie zdałyby się na monetę, bowiem żadna z nich młotaby nie wytrzymała. Aliści dajmy temu pokój — a natomiast zechciej mi powiedzieć, kiedy, gdzie i jak zejśćbyśmy się z sobą mogli?
— Mój ojcze — odrzekła na to dama — mogę wam odpowiedzieć, że wtedy, gdy się wam to podobać będzie, nie mam bowiem męża, któremubym z czasu mego rachunek zdawać musiała — ale gdzie? Tego wymyśleć nie potrafię.
— Jakto? — zawołał proboszcz — a w twoim domu?
— Wiecie wszak, ojcze, — odparła dama — że mam dwóch młodych braci, którzy często w dzień i w nocy z towarzyszami swymi w domu moim przesiadują. Ponieważ miejsca w nim niewiele, łatwoby więc nas przydybać mogli, chyba, żebyśmy się jak niemi zachowywali i zgodzili się przez cały czas w ciemnościach pozostawać. W tym tylko razie komnata moja mogłaby istotnie za schron nam posłużyć; bracia moi nigdy do niej nie zachodzą; jednakoż ich komnata jest tak blisko mojej, że najcichszy szept słychaćby u nich było.
— Ha! — odrzekł proboszcz — nie chcę chwili mego szczęścia odkładać, zachowamy się tedy, jak potrzeba i zejdziemy się tymczasem u was. W przyszłości pomyślę o wynalezieniu stosowniejszego miejsca.
— Zgoda, — rzekła dama — ale jeszcze jedno słówko. Błagam was, aby to wszystko w najgłębszej tajności pozostało.
— Nie obawiajcie się niczego, pani — odparł proboszcz. — Postarajcie się tylko, abyśmy już dziś wieczór spotkać się mogli.
— Chętnie — rzekła dama, poczem wskazała mu, jak ma się do jej komnaty przedostać, i, pożegnawszy go, do domu powróciła.
Wdowa trzymała u siebie służkę, dziewczynę, nietylko już leciwą, ale i najszpetniejszą pod słońcem. Twarz jej, wierę, wielce szpetna była, nos szeroko rozpłaszczony, gęba krzywa, wargi grube, zęby wielkie i nierówne. Oczy miała kaprawe, a cerę tak zieloną i żółtą, jak gdyby lato nie w Fiesole, ale w Sinigaglii spędziła. Krom tego, dzieweczka ta chromała i prawą nogę miała krótszą od lewej. Na imię jej było Ciuta, aliści dla jej szpetności nazywano ją grubo Ciutazzą. Przy tej całej brzydocie na sprycie jej jednak nie zbywało.
Dama nasza przywołała służkę i tak rzekła do niej:
— Jeśli mi uczynisz, Ciutazzo, tej nocy pewną przysługę, podaruję ci za to nową, piękną koszulę.
Na wzmiankę o koszuli Ciutazza zawołała:
— Pani, dla koszuli rzucić się za ciebie w ogień jestem gotowa, nie mówiąc już o mniejszej rzeczy.
— Dobrze tedy — odparła dama. — Otóż chcę, abyś tej nocy położyła się do mego łoża z pewnym mężem i abyś pieszczoty jego odwzajemniała. Strzeż się jednak choćby słówko szepnąć do niego, bowiem bracia moi, śpiący opodal, mogliby cię posłyszeć. Jeśli prośbę moją spełnisz, koszula do ciebie należeć będzie.
— Co? — zawołała Ciutazza — z szesnastoma położę się spać, nietylko z jednym, jeśli o to chodzi!
Tymczasem wieczór zapadł; o zmroku pojawił się przed domem ksiądz proboszcz. Dwaj młodzieńcy, zgodnie z udzieloną im wskazówką damy, znajdowali się w pokoju swoim i głośno rozmawiali. Nasz miłośnik ostrożnie, wstrzymując oddech, udał się wskazaną mu drogą do sypialni damy i na palcach zbliżył się do łoża. Wówczas Ciutazza, dobrze roli swojej wyuczona, przystąpiła ku niemu. Proboszcz, przekonany, że znajduje się obok ukochanej, nie mówiąc ni słowa, całować ją począł. Ciutazza hojnie się odwzajemniała. Za chwilę spoczywali już jedno w objęciach drugiego. Ksiądz proboszcz mógł się wreszcie cieszyć dowoli rozkoszą, na którą tak długo czekać musiał.
Tymczasem dama, widząc księdza, wkraczającego do swej sypialnej komnaty, dała znak braciom, aby wiedzieli, że ich rola teraz się zaczyna. Bracia wyszli z zamiarem udania się do biskupa, nie potrzebowali jednak iść daleko, bowiem z powodu wielkiego skwaru, biskup wybrał się na przejażdżkę — tak iż go na drodze spotkali. Korzystając z okazji, przystąpili doń i prosili, czyby nie zechciał odwiedzić ich domu, odpocząć w nim i orzeźwić się. Biskup chętnie przystał na to. Przybywszy do swego domu, bracia wprowadzili biskupa do altany i poczęstowali wybornem winem.
Poczem, upatrzywszy stosowną chwilę, jeden z nich rzekł w te słowa:
— Panie, ponieważ byłeś tak dobry i zaszczyciłeś nasz skromny domek swojemi odwiedzinami, to mamy nadzieję, że zechcesz teraz spojrzeć na pewne widowisko, które ci pokazać pragniemy.
Biskup przystał na to z chęcią. Wówczas jeden z młodzieńców, wziąwszy w rękę płonącą pochodnię, poszedł przodem, brat jego zasię w ślad za nim biskupa poprowadził. Po chwili weszli do pokoju, w którym proboszcz z Ciutazzą się znajdował. Ponieważ zacny ten mąż, jako dzielny jeździec, ostróg koniowi swemu nie żałował i przebył już dotychczas więcej niż trzy mile, zmęczył się tedy nieco i w tej chwili odpoczywał, trzymając Ciutazzę w objęciach.
Przy świetle pochodni biskup i wszyscy przytomni ujrzeli to piękne widowisko. Proboszcz, olśniony światłem i strwożony głosami ludzkiemi, ocknął się i, widząc, co się dzieje, zawstydzony i drżący, schował głowę pod kołdrę. Na nic mu się to jednak nie zdało. Biskup bowiem poznał go, przemówił doń srogiemi słowy, kazał mu wyjąć głowę z pod kołdry i zobaczyć, z kim łoże dzieli. Wówczas proboszcz rzucił okiem na swoją towarzyszkę. Pojąwszy jadowitość figla damy i wystawiwszy sobie, jaki mu z tego wstyd urość musi, stracił całkiem głowę. Z rozpaczliwego położenia wywiódł go dopiero biskup, rozkazując mu ubrać się. Gdy to uczynił, odesłano go pod strażą do domu, gdzie w zamknięciu nałożoną nań, ciężką pokutę odbywać musiał.
Biskup zapragnął dowiedzieć się, jakim sposobem do tak zażyłych stosunków między proboszczem a Ciutazzą przyszło. Dwaj młodzieńcy uczynili zadość temu życzeniu i opowiedzieli mu szczegółowie rzecz całą. Biskup pochwalił gorąco damę i jej braci za to, że wybrali jeno taki środek ukarania proboszcza i że nie splamili rąk krwią niegodziwego człeka, który jednak sukienkę duchowną nosi.
Przez czterdzieści dni z rozkazu biskupa proboszcz nasz grzech swój opłakiwał, aliści boleść, której doznał z powodu zawodu i urażonej miłości własnej daleko dłużej łzy mu z oczu wyciskała. W ciągu kilku miesięcy nigdzie pokazać się nie mógł, bowiem zaraz obstępowali go chłopcy i, pokazując go palcami, wołali:
— Patrzcie, no, patrzcie, to ten, co z Ciutazzą spał!
Proboszcza tak to drażniło, że o mało rozumu z tej przyczyny nie postradał.
Takim to sposobem pozbyła się roztropna dama natrętnego miłośnika w sutannie, Ciutazza zasię pozyskała nową koszulę i noc przyjemną.
Gdy Emilja opowieść swoją skończyła, wszyscy należne pochwały wdowie oddali. Poczem królowa, spojrzawszy na Filostrata, wezwała go do opowiadania z kolei. Filostrato bez zwłoki zaczął w te słowa:
— Urodziwe damy! Imię młodzieńca, Maso del Saggio, o którym niedawno, Eliza wspomniała, skłoniło mnie k‘temu, abym opowieść, jaką poprzednio miałem zamiar wam opowiedzieć, inną nowelą zastąpił. Tenże Maso, wraz z kilku jego towarzyszami, gra w niej niepoślednią rolę. Powieść ta nie jest nieobyczajną, chocia zawierają się w niej słowa, do używania których nie przywykliście. Opowiem wam ją jednak ze względu na to, że jest wielce krotochwilną.
Jak wam zapewne wiadomo do naszego grodu przybywają często podestowie z Ankony. Są to przeważnie ludzie ubodzy duchem, nędzarze i chciwcy. Przywodzą oni z sobą podobnych do siebie pomocników, sędziów i jurystów, wyglądających raczej na takich, którzy ze stajni lub szewskiego kramiku wyszli, niźli na wychowańców szkoły prawa. Otóż jeden z takich podestów, przybywszy do naszego miasta, przywiódł z sobą prawnika, który kazał się nazywać panem Niccola de San Lepidio, mimo, że wyglądał raczej na ślusarza, niźli na sędziego. Powierzono mu różne sprawy do rozpatrzenia. Pewnego poranku Maso del Saggio, obyczajem wielu mieszczan, którzy często do sali sądowej zachodzą, chocia sprawy żadnej nie mają, przybył tam i ujrzał nowego sędziego. Pozór sędziego Niccola wydał mu się tak dziwny, że jął się mu przyglądać, niby jakiemuś zamorskiemu ptakowi. Było istotnie patrzeć na co! Nasz sędzia miał brudną, futrzaną czapę na głowie, kałamarz za pasem, kamizelkę dłuższą od surduta, jednem słowem wyglądał tak, jak rzadko który człek na świecie wyglądać może. Szczególną uwagę Masa zwróciły spodnie sędziego. Dzięki odchylonym połom kaftana widać było, że górna część tych spodni prawie do połowy nóg opada. Na ten widok krotochwilna myśl strzeliła do głowy Masa, pospieszył przeto coprędzej do dwóch przyjaciół swoich, imieniem Ribi i Matteuzzo. Byli oni podobnymi figlarzami, co i sam Maso. Spotkawszy ich, Maso rzekł:
— Chodźcie ze mną do sali sądowej, a pokażę wam najucieszniejszą małpę, jaką tylko na świecie obaczyć można. Poczem, wziąwszy ich z sobą, pokazał im sędziego i jego czarodziejskie spodnie. Dwaj młodzieńcy na ten widok poczęli się śmiać jak szaleni. Przystąpiwszy bliżej do podniesienia, na którem pan sędzia królował, spostrzegli, że łatwo się pod nie dostać można i że w deskach, na których pan Niccola nogi opiera, znajduje się dziura tak wielka, że nie trudno będzie przez nią rękę i ramię przesunąć. Wówczas Maso rzekł do swych towarzyszy:
— Należy ściągnąć mu te portki, choćby to nas niewiem co kosztować miało.
W jednem oka mgnieniu porozumieli się z sobą i, umówiwszy się, odłożyli sprawę do następnego dnia. Nazajutrz zjawili się znów w sali sądowej, która tym razem była pełna ludzi. Matteuzzo, przez nikogo nie spostrzeżony, wślizgnął się pod tron sędziego i usadowił się blisko nóg ofiary. Wówczas Ribi i Maso przystąpili do sędziego z dwóch stron. Pierwszy schwycił go za lewą połę od kaftana, drugi za prawą, poczem razem wrzeszczeć poczęli.
— Panie sędzio, o panie łaskawy — krzyczał Maso — zaklinam was na Boga, wysłuchajcie mnie i każcie przytrzymać tego łotra, który się was z przeciwnej strony czepia. Niechaj odda buty, które mi ukradł. Nie wierzcie mu, panie sędzio, choćby i zaprzeczał. Sam widziałem jak przed miesiącem niósł je do szewca do naprawy.
— Panie — wrzeszczał tymczasem Ribi — nie wierzcie mu ani słowa, bowiem jest łgarzem wierutnym. Wie, że przybyłem tutaj aby upomnieć się o tłumoczek, który ukradł, dlatego też kłamie teraz o butach jakichś.
Jeśli mi, panie, nie wierzycie, świadków wam przedstawię. Niechaj zaświadczy sąsiadka moja, Trecca, Grassa, handlarka kiszek i człek pewien, który śmiecie w Santa Maria a Verzaia zbiera.
Z kolei zabrał głos Maso i, nie dając dokończyć Ribiemu, jął wrzeszczeć z całego gardła. Ribi nie dał się zwyciężyć. Obaj taki hałas piekielny czynili, że pojąć nie można było, o co im właściwie chodzi. Sędzia, chcąc ich zrozumieć, wstał i nieco ku nim się pochylił. Wówczas Matteuzzo wysunął rękę przez otwór między deskami, schwycił za brzeg obszernych portek sędziego i silnie je ku sobie pociągnął. W tem mgnieniu oka spodnie opadły, obnażając dostojne ciało sędziego. Na ten widok cała sala gromkim śmiechem wybuchnęła. Sędzia, spostrzegłszy, co mu się stało, chciał się zasłonić połami kaftana i usiąść na krześle, aliści Maso, trzymając go za jedną połę, a Ribi za drugą, nie dozwolili mu uczynić tego, owszem jeszcze lepiej go odsłonili, krzycząc jeden przez drugiego:
— Tak się nie godzi, panie sędzio! Widać wysłuchać mnie nie chcecie. Wszak o tak błahą rzecz nie będę skargi na piśmie podawał. Podobnego zwyczaju u nas niema.
Wśród takich i tym podobnych wrzasków trzymali długo sędziego za poły, wydając go na pocieszne widowisko zgromadzonemu ludowi. Wreszcie Matteuzzo wyszedł z pod katedry sędziowskiej i dał znak towarzyszom. Wówczas Ribi zawołał:
— Ha, skoro tak, to pójdę na skargę do syndyka.
Rzekłszy te słowa, puścił połę kaftana sędziego, Maso zasię krzyknął z udanym gniewem:
— Co się mnie tyczy, to będę tu tak długo przychodził, aż wreszcie posłuch znajdę!
Poczem obydwaj skoczyli w tłum, każdy w inną stronę i znikli.
Czcigodny sędzia, pieniąc się ze złości, stał na oczach wszystkich przytomnych bez spodni, tak jakby dopiero przed chwilą z łoża wyszedł. Pytał się dokoła, gdzie się podzieli ci dwaj ludzie, aliści gdy za odpowiedź tylko gromki śmiech usłyszał, zaklął się na jelita Chrystusa, że się dowie, czy we Florencji leży to w obyczaju, aby sędziom spodnie ściągać. Po pewnym czasie w samej rzeczy do podesty się udał. Podesta na wieść o tem uniósł się wielce, gdy mu jednak przyjaciele wytłumaczyli, że figiel ten wypłatany został w tym celu, aby pojął, że do Florencji winien sędziów a nie baranie głowy sprowadzać, zamilkł i uznał za lepsze sprawie tej rozgłosu nie nadawać.
Gdy opowieść Filostrata, która powszechny śmiech wywołała, do kresu dowiedziona została, zabrała z kolei głos Filomena, która na rozkaz królowej w te słowa zaczęła:
— Miłe przyjaciółki! Imię Masa przywiodło Filostratowi na pamięć historję, którąście dopiero co słyszały, mnie zasię nazwisko Calandrina i jego towarzyszy przypomina zdarzenie, które, jak mniemam, zabawić was powinno.
Jakiej natury to ludzie byli: ów Calandrino, Bruno i Buffalmacco, nie potrzebuję wam tutaj określać, bowiem już o nich dość słyszeliście. Dlatego też zacznę wprost od uwiadomienia was, że nasz Calandrino posiadał niedaleko Florencji małą majętność, którą w wianie za żoną otrzymał. Między innem bydłem zwykł był na wsi także świnie chować. Około Bożego Narodzenia przybywał do swej majętności wraz z żoną, zarzynał świnię i soleniem jej się zajmował.
Otóż pewnego razu zdarzyło się, że żona, nie domagając nieco na zdrowiu, pozostała w domu, Calandrino zasię na wieś się wybrał. Bruno i Buffalmacco, dowiedziawszy się o nieobecności żony Calandrina, przybyli do pewnego księdza, zaprzyjaźnionego z nimi, i zaprosili się do niego na kilka dni w gościnę. Rankiem w dniu ich przybycia, Calandrino zarżnął właśnie swoją świnię i wyszedł na dziedziniec, aby odetchnąć nieco przed dalszą robotą. Spostrzegłszy przyjaciół w towarzystwie sąsiada-księdza, zawołał wesoło:
— Jak się macie! Chodźcie obaczyć, jaki to gospodarz ze mnie!
I, wprowadziwszy ich do swego domu, zarżniętą świnię im pokazał.
Bruno i Buffalmacco za jednym rzutem oka ocenili tuczę i słuszny wzrost zwierzęcia — to też, gdy Calandrino oświadczył im, że zamyśla teraz nasolić mięso na użytek zimowy, Bruno odezwał się doń:
— Nie bądź głupcem! Sprzedaj mięsiwo, tak abyśmy pieniądze przehulać mogli! Żonie powiesz, że cię okradziono!
— O co to, to nie! — odparł Calandrino. — Nie uwierzyłaby mi i z domuby mnie wygnała. Nie, nie, dajcie mi pokój, tego nigdy nie uczynię!
Długo jeszcze go namawiali — aliści wszystko na niczem spełzło. Odeszli więc wreszcie, udając gniewnych i nie chcąc pozostać u niego na wieczerzy, na którą ich zapraszał. Gdy za drzwiami się znaleźli, Bruno rzekł do Buffalmacca:
— Możebyśmy mu tę świnię dziś w nocy ukradli?
— Zgadzam się — odrzekł Buffalmacco — ale nie wiem, jakimby sposobem kradzież tę popełnić?
— W tem już moja głowa — odrzekł Bruno. — Mam pewny sposób, obawiam się jeno, aby świni w inne miejsce nie przeniósł.
— Dobrze zatem — odparł Buffalmacco — ściągniemy mu ją, a pieniądze przehulamy później razem z ojcem wielebnym.
Ksiądz przystał na to chętnie.
— Trzeba wielce chytrze sobie poczynać — ciągnął dalej Bruno. — Znasz przecie, Buffalmacco, naturę Calandrina i wiesz, z jakiem ukontentowaniem on pije, gdy ktoś inny płaci. Zaprośmy go tedy do gospody i niechaj ksiądz powie, że nas wszystkich za swoje pieniądze ugaszcza. Pewien jestem, że Calandrino przyjmie to zaproszenie wdzięcznem sercem i że na cudzy koszt niezgorzej się upije. Wówczas nie będziemy już mieli żadnej trudności w dokonaniu naszego zamiaru — jak wiecie bowiem, Calandrino sam jeden w całym domu przebywa.
Jak Bruno poradził, tak też uczynili. Rachuby nie zawiodły ich bynajmniej. Calandrino, dowiedziawszy się, że ksiądz nikomu płacić nie pozwala, począł pić bez odetchnienia i wreszcie tak się uraczył, że ledwie stał na nogach. Noc już była, gdy się rozeszli. Nasz Calandrino, zataczając się, do domu powrócił i nie zważywszy, że drzwi otworem zostawia, padł na łóżko i wnet zasnął. Tymczasem Bruno i Buffalmacco zjedli wieczerzę, otrzeźwieli całkiem, poczem, opatrzeni w różne narzędzia złodziejskie, do otwierania drzwi służące, udali się pocichu do domu Calandrina. Zastawszy drzwi otwarte, bez trudu weszli do wnętrza, zabrali świnię, zanieśli ją do domu księdza, schowali w bezpieczne miejsce, poczem ze spokojnem sumieniem spać się położyli.
Z rana Calandrino, wytrzeźwiony zupełnie, zbudził się ze snu i odrazu spostrzegł, że drzwi stoją otwarte na ściężaj i że świni niema. Jak odurzony począł tu i tam biegać, pytając każdego, czy nie widział jego świni, gdy zaś to wszystko na nic się nie przydało, wielki gwałt podniósł.
Bruno i Buffalmacco, wstawszy z łoża, wyszli przed próg domu, aby usłyszeć, co Calandrino o świni mówi. Calandrino przywołał ich ze łzami w oczach i rzekł do nich:
— Biada mi, towarzysze, ukradziono mi świnię!..
— Widzę, żeś przyszedł wreszcie do rozumu i posłuchał mojej rady — szepnął Bruno.
— Jakiej rady? — jęknął Calandrino.
— Tak, tak, wybornie — ciągnął dalej Bruno. — Krzycz głośno, jak możesz najgłośniej, aby się wszystkim zdawało, że to istotna prawda.
— Na ciało Chrystusowe klnę się, że w samej rzeczy mi ją skradziono — zawołał Calandrino.
— Nie ustawaj ani na chwilę — rzekł Bruno. — Zaklinaj się, przysięgaj, wrzeszcz co sił... a wszyscy ci uwierzą...
— Pęknę chyba ze złości! — krzyknął Calandrino. — Bodaj mnie powieszono, jeśli kłamię, bodaj mnie piorun zabił...
— Hę! — rzekł, miarkując się, Bruno — byłożby to prawdą w samej rzeczy? Przecież wczoraj jeszcze świnię widziałem. Zali mniemasz, figlarzu, że uda ci się i mnie oszukać?
— Ależ ja cię nie chcę wcale oszukiwać — wrzasnął Calandrino, przyskakując do niego w najwyższej złości.
— Zresztą, być może! — rzekł Bruno. — Byłaby to prawdziwa bieda!
— I jaka jeszcze! — jęknął rozpaczliwie Calandrino. — O ja nieszczęśliwy, jakże do domu powrócę! Moja żona mi nie uwierzy, a choćby i uwierzyła — gorzkie za to będę miał życie przez rok cały!..
— Ha!.. — odezwał się poważnym głosem Bruno. — Pojmuję, że ci przykro być musi, jeśli w istocie tak się stało. Jednakoż trudno mi w to uwierzyć, bo wszak sam dawałem ci wczoraj radę, abyś odegrał taką rolę, jaką właśnie grasz dzisiaj. Zdaje mi się tedy, że chciałbyś żonę swoją i nas zarazem w pole wywieść.
Calandrino, do ostateczności przywiedziony, zawołał:
— Zali chcesz, abym z rozpaczy Bogu i Świętym Pańskim bluźnił?... Mówię ci, człeku, najświętszą prawdę, że mi świnię w nocy ukradziono.
— Kiedy tak — rzekł Buffalmacco — to nie ma co rąk zakładać, trzeba jeno poszukać sposobu na odzyskanie twojej straty.
— Otóż to właśnie! — zawołał Calandrino. — Aliści nie widzę żadnego sposobu.
— Powoli, powoli — rzekł Buffalmacco. — Przecież nikt z Indyj po twoją świnię nie przyszedł. Musiał ją ściągnąć któryś z naszych sąsiadów. Dalibóg, gdybyś tylko ich zebrać potrafił, to przy pomocy zaczarowanego chleba i sera zaraz dowiedzielibyśmy się, kto cię obrabował...
— Zali mniemasz — przerwał Bruno, — że ty tylko jeden wiesz o tym sposobie? Znany on jest niewątpliwie niejednemu z sąsiadów, a może i złodziejowi samemu tak, iż nikt już nań się złapać nie da... Możemy natomiast inną próbę uczynić.
— Jaką? — spytał Buffalmacco.
— Postarajmy się o gałki imbirowe, osmażone w cukrze, i o dobre wino Vernaccia — rzekł Bruno. — Można te rzeczy równie dobrze zaczarować, jak chleb i ser. Potem zaprosimy wszystkich sąsiadów na poczęstunek i przy sposobności poszukamy złodzieja. Wszyscy się zejdą, nikt bowiem nie będzie podejrzewał o co nam chodzi.
— Masz słuszność — zawołał Buffalmacco. — A ty, Calandrino, co myślisz o tem? Chcesz, abyśmy tego sposobu spróbowali?
— Pragnę tego najgoręcej — odrzekł Calandrino — zaklinam was nawet na ciało Chrystusowe, abyście to uczynili. Gdy będę wiedział, kto mnie okradł, ulgę poczuję, choćbym własności mojej odebrać nawet nie miał.
— Dobrze tedy — odrzekł Bruno. — Dla miłości, jaką dla ciebie żywię, gotów jestem sam wybrać się do Florencji po potrzebne przedmioty. Musisz mi jeno dać pieniądze na zakupy.
Calandrino miał około trzynastu soldów przy sobie. Oddał je z chęcią Brunowi, który niezwłocznie udał się do Florencji, zaszedł do znajomego aptekarza, kupił funt wybornych gałek imbirowych, przyczem kazał dwie duże pigułki z tak zwanego psiego imbiru przyrządzić i nadziać je świeżym aloesem; wszystkie jednako cukrową powłoką obciągnięte zostały. Aby jednak się nie pomylić, naznaczył Bruno owe dwie odmienne pigułki w ten sposób, iż w każdej chwili z łatwością od innych mógł je odróżnić. Wreszcie kupił butelkę dobrego wina Vernaccia i, tak opatrzony, powrócił na wieś. Spotkawszy Calandrina, rzekł do niego:
— Staraj się jutro zaprosić na poczęstunek tych wszystkich, co do których choćby najmniejsze podejrzenie żywisz. Mniemam, że ci się to uda, bowiem jutro dzień świąteczny przypada, nikt się więc od przyjścia nie będzie wymawiać. Co do mnie, zajmę się tej nocy wraz z Buffalmacciem zaczarowaniem pigułek, a jutro przyjdę po ciebie i rozdzielę je między zgromadzonych. Będę przytem czynił i mówił, co za potrzebne uznam.
Calandrino uczynił, co mu polecono. Nazajutrz zebrało się liczne towarzystwo, złożone z młodych Florentczyków, bawiących w okolicy, a takoż z miejscowych mieszkańców. Gdy się już wszyscy pod jesionem przy kościele zgromadzili, pojawił się Bruno i Buffalmacco z pudłem, pełnem pigułek, i butlą wina. Przytomni otoczyli ich kołem; wówczas Bruno rzekł w te słowa:
— Muszę wam zgóry oznajmić przyczynę, dla której was tu zaprosiliśmy, obyście w razie, gdy was jaka niemiła rzecz spotka, do mnie urazy nie żywili. Wiedzcie tedy, że przytomnemu tutaj Calandrino zginęła wczoraj w nocy piękna świnia. Dotychczas nie mógł odkryć, kto mu ją ukradł. Ponieważ jednak sprawcą kradzieży nie może być ktoś inny, tylko jeden z sąsiadów, przeto sprosił was tu dzisiaj wszystkich, aby winowajcę odnaleźć. Calandrino chce wpaść na trop złodzieja przy pomocy wina i tych pigułek, które mają tę osobliwą cnotę, iż winowajca, wziąwszy jedną z nich w usta, przełknąć jej nie może, ale zmuszony jest wypluć ją z powrotem, gdy tymczasem niewinny z łatwością, a nawet ze smakiem swoją spożyje. Zanim jednak przystąpimy do rzeczy, mniemam, że lepiejby było, aby sprawca, nie czekając, aż w przytomności tak wielu osób sromem okryty zostanie, sam do winy się przyznał. Taka jest moja rada!...
Wszyscy oburzyli się na te słowa i oświadczyli, że poddadzą się chętnie próbie z pigułkami, byleby tylko przystąpiono do niej bez zwłoki. Na to oświadczenie Bruno rzędem wszystkich uszykował, Calandrina w środku postawił, i jął, od brzegu zacząwszy, pigułki rozdzielać. Stanąwszy przed Calandrinem, wręczył mu pigułkę, aloesem nadzianą. Calandrino wpakował ją chciwie do ust i żuć począł, gdy jednak do aloesu się dobrał, uczuł gorycz tak niezmierną, że, rad nie rad, wypluć pigułkę musiał. Wszyscy spoglądali na siebie, czekając, kto swoją pigułkę wypluje. To też na widok spluwającego Calandrina, podniósł się okrzyk:
— Hola, Calandrino! Cóż to ma znaczyć?!
Wówczas Bruno z najniewinniejszą miną obrócił się żywo i spostrzegłszy, co się z Calandrino dzieje, zawołał:
— Może Calandrino tylko przypadkiem splunął? Spróbujmy raz jeszcze! Masz drugą pigułkę, Calandrino! I biorąc drugą, taką samą, jak poprzednia, w palce, włożył mu ją do ust; poczem oddalił się pospiesznie, aby pozostałych ludzi obdzielić.
Tymczasem Calandrino rozgryzł przeklętą gałkę. Jeśli poprzednia gorzką mu się wydała, to ta stokroć gorszą jeszcze. Ponieważ jednak bał się ją wypluć, trzymał ją przez długi czas w ustach. Od goryczy łzy mu w oczach stanęły. Krzywił się okropnie i pigułkę przełknąć usiłował. Aliści natura tego gwałtu dłużej ścierpieć nie mogła. Calandrino otworzył usta i wypluł obrzydliwą pigułkę.
Na ten widok towarzystwo całe, wraz z Brunem i Buffalmacciem, rozdzielającymi właśnie wino, krzyknęło, że Calandrino sam sobie świnię ukradł. Ze wszech stron posypały się na niego łajania i obelgi. Calandrino stał oniemiały ze wstydu, rozpaczy i gniewu i nie odpowiadał ani słowa. Wreszcie rozeszli się wszyscy, krom Bruna i Buffalmacca. Wówczas Buffalmacco zbliżył się do Calandrina i rzekł:
— Byłem aż nadto pewny, że ukrywszy, czy sprzedawszy tę świnię, będziesz chciał w nas wmówić, iż ci ją ukradziono, tylko dlatego, aby nie wydać na nas kilku groszy z pieniędzy, które dostałeś za nią.
Calandrino, mając jeszcze usta pełne aloesowej goryczy, zaczął przysięgać i kląć się, że niczemu winien nie jest.
— Przyznaj się, ile za nią dostałeś? — rzekł Buffalmacco. — Powiedz prawdę, zali dali ci więcej, jak sześć dukatów?
Calandrino w bezsilnym gniewie schwycił się za włosy.
— Daj już pokój temu rankorowi, Calandrino, — rzekł Bruno. — Wiemy przecie dobrze o wszystkiem. Jeden z przytomnych tutaj opowiedział nam przed chwilą, że trzymasz na wsi dla własnej przyjemności dziewczynę, którą obdarzasz wszystkiem, co tylko przed żoną ukryć zdołasz. Zapewne podarowałeś jej także piękną świnię. No, no, nie wypieraj się — wyglądasz nam na to! Nie lada z ciebie filut! Już raz nas wyprowadziłeś w pole w Mungone, kazawszy nam zbierać czarne kamienie. Potem, śmiejąc się w duszy, zostawiłeś nas samych, a na dobitek wmówiłeś w nas, żeś cudowny kamień znalazł. Tak samo i teraz zapragnąłeś zdurzyć nas, że ci ukradziono świnię, którą sprzedałeś, albo też darowałeś komuś. Znamy już dobrze twoje sztuczki, pora była nauczyć się rozumu! Staraliśmy się, bracie, usilnie dla ciebie, pigułki żeśmy zaczarowali, dawaj nam więc teraz za to po parze kapłonów, bowiem w przeciwnym razie o wszystkiem żonie twojej doniesiemy.
Calandrino przekonał się, że za grosz mu nie wierzą. Nie chcąc białogłowskich wyrzutów znosić, dał im cztery kapłony. Oni zasię nasolili świnię i odwieźli ją do Florencji, ostawiając głupiego Calandrina z jego stratą i ubytkiem.
Damy naśmiały się ogromnie z przypadków biednego Calandrina, a śmiałyby się były jeszcze więcej, gdyby nie współczucie ku niemu, jakie poczuły, dowiedziawszy się, że do straconej świni kapłony jeszcze dodać musiał. Gdy się nieco uciszyło, królowa wezwała Pampineę do opowiadania zkolei. Ta w te słowa zaczęła:
— Drogie przyjaciółki! Często się zdarza, że za jeden figiel gorszym odpłacą. Dlatego też nader nieroztropną jest rzeczą cieszyć się zbyt gorliwie z ośmieszenia bliźniego. Po wielekroć już słyszeliśmy w tych opowieściach o psotach, wyrządzonych różnym ludziom, aliści o zemście któregokolwiek z nich nikt jeszcze dotąd nie wspomniał. Ja tedy biorę przed się opowiedzieć wam o srogim odwecie, który spotkał jedną z rodaczek naszych, jako zasłużona kara za złośliwy figiel. O mały włos nie zginęła ona nędznie. Nie będzie bez pożytku dla was wysłuchać tej historji, nauczycie się z niej bowiem, że należy być ostrożnym w wyszydzaniu innych. Jeśli skorzystacie z mej nauki — mądrze uczynicie.
Przed niedawnym czasem mieszkała we Florencji pewna wielce urodziwa białogłowa. Odznaczała się wielką hardością umysłu, pochodziła z wysokiego rodu i hojnie we wszystkie dobra tego świata uposażona była. Na imię jej było Helena. Owdowiawszy, nie chciała myśleć o powtórnem zamążpójściu, miłowała bowiem dzielnego i urodziwego młodzieńca, z którym, za pośrednictwem zaufanej służki, znajomość zawarła. Wolna od wszelkiej troski, przyjmowała go w swoim domu, spędzając nader wesoło czas w jego towarzystwie.
Zdarzyło się podówczas, że powrócił do Florencji pewien młodzieniec szlacheckiego rodu, nazwiskiem Rinieri. W Paryżu długie dnie nad księgami trawił, starając się zgłębić istotę i przyczynę wszechrzeczy, jak to wyższemu umysłowi przystało. Powrócił do Florencji nie poto, aby kupczyć nabytą wiedzą, jak to wielu innych robi, i począł żyć spokojnie, ciesząc się powszechnem zachowaniem, tak dla głębokiej umiejętności swojej, jak i dla pochodzenia swego.
Często się zdarza, że najmądrzejsi najłacniej w pęta miłości wpadają. Tak się też z Rinierim stało.
Mianowicie, gdy pewnego dnia przybył na zabawę ludową, wzrok jego padł na Helenę, która, obyczajem wdów naszych, w czarne szaty ubrana była. Wydała mu się piękną i wdzięczną nad wyraz. „O jakże szczęśliwym — pomyślał sobie — nazwaćby należało tego, komuby niebo udzieliło łaski trzymania jej całkiem nagiej w objęciach swoich“.
Spojrzawszy na nią bacznie raz i drugi i pomyślawszy, iż to, co jest wielkie i cenne, bez trudu pozyskać się nie da, postanowił wszelkiego starania i usilności dla podobania się jej użyć, mniemał bowiem, że, przypadłszy jej do serca, z czasem także miłość jej pozyska i wdziękami jej cieszyć się pocznie. Młoda wdowa, nie mająca bynajmniej zwyczaju spuszczania wdół oczu, rzucała tu i owdzie wyzywające spojrzenia i miarkowała dobrze tych, którzy się jej z zachwytem przyglądali. Zauważywszy Rinieri, pomyślała ze śmiechem: „Chwała Bogu, nie po próżnicy dzisiaj tutaj przyszłam. Jeśli się nie mylę, oto znów jeden dudek na lep złapany!“ Poczem jęła ukradkowe spojrzenia na Rinieri rzucać i tak się zachowywać, jak gdyby mu chciała dać do poznania, że i on obojętny jej nie jest. Postępując tak, wiedziała, że im więcej serc do niej lgnąć pocznie, tem większą cenę piękność jej zyska w oczach tego, komu swoją miłość oddała.
Tymczasem młody uczony odrzucił precz od siebie wszystkie filozoficzne dociekania i całą duszą ku wdowie się obrócił. Mniemając, że się jej podoba, pod różnemi pozorami często koło jej domu przechadzać się począł. Dama, której to dla wiadomych już przyczyn wielce pochlebiało, udawała, że z przyjemnością go widuje; Rinieri, jeszcze silniej zachęcony, począł szukać środka porozumienia się z nią i wyrażenia jej uczuć swoich. Dlatego też zapoznał się ze służbą damy, powiadomił ją o swoich afektach i prosił ją, aby starała się łaski wdowy dla niego pozyskać. Służka przyrzekła mu wszystko, czego tylko chciał, i pobiegła natychmiast z wieścią do swojej pani, która, wysłuchawszy jej, wśród wybuchów gwałtownego śmiechu, odrzekła w te słowa:
— Ach, jakiż to głupiec! Widać całkiem głowę stracił w czasie pobytu w Paryżu. Trzeba, aby znalazł to, czego szuka. Gdy go jeszcze raz obaczysz, odpowiedz mu, że go mocniej miłuję, niźli on mnie, aliści, że baczę pilnie na dobrą sławę swoją i że nie chcę stracić prawa spoglądania na inne białogłowy z podniesionem czołem. Jeżeli jest w samej rzeczy takim mędrcem, za jakiego go wszyscy uważają, to na skutek takiego responsu jeszcze mocniejszym do mnie afektem zapłonąć powinien.
Nieszczęsna, potrzykroć nieszczęsna, nie wiedziała, co to znaczy z uczonymi igrać!
Służka, spotkawszy młodego filozofa, powtórzyła mu wszystko, co jej pani zaleciła. Uczony z uniesieniem słowa te przyjął, i, nie mieszkając, obrócił się do wdowy z gorącemi prośbami, począł także listy do niej pisywać i miękczyć jej serce ciągłemi podarunkami. Wszystko to wielce wdzięczny oddźwięk znajdowało, tylko że responsy były nie wiele znaczące i że sprawa z miejsca nie postępowała. Wreszcie dama uznała za stosowne odkryć zaloty uczonego kochankowi swemu, który już nieraz podejrzenia żywił i zazdrość objawiał. Dla przekonania go, że niesłusznie ją posądzał, posłała dama służkę swoją do uczonego, wciąż jeszcze pełnego najlepszych nadziei, i kazała mu powiedzieć, że wprawdzie dotąd nie mogła znaleźć sposobności do sprawienia mu ukontentowania, ale że ma nadzieję, iż w ciągu nadchodzących świąt Bożego Narodzenia będzie mogła bez nijakiego niebezpieczeństwa schadzkę mu wyznaczyć. Dlatego też prosi go, aby wieczorem po wigilijnej wieczerzy czekał na nią na dziedzińcu, a wówczas ona, gdy tylko będzie mogła, do niego pospieszy. Uczony, poczytując się za najszczęśliwszego z ludzi, przybył w oznaczonym czasie do domu wdowy. Służka, czekająca na jego przybycie, wpuściła go na podwórze i zamknęła za nim bramę, zalecając, aby się nie niecierpliwił i czekał na damę. Rinieri, mimo słoty i błota, jął czekać z radością w sercu. Tymczasem dama zaprosiła tegoż wieczora do siebie kochanka swojego i, zjadłszy z nim wieczerzę, opowiedziała mu wesoło o tem, co tej nocy uczynić zamyśla.
— Teraz się dopiero przekonasz — dodała przy końcu — jak wielką żywię miłość do tego człeka, o którego tak głupio zazdrosny byłeś.
Miłośnik wysłuchał tych słów z wielkiem ukontentowaniem i zapragnął ujrzeć w czynach to, co mu dama w słowach przyobiecała. Śnieg, obficie tego dnia padający, wszystko pokrył dokoła. Rinieri, czas niejaki na dziedzińcu spędziwszy, począł drżeć całem ciałem, inaczej jednakoż niżby tego pragnął. Chcąc zażegnać chłód przenikliwy, biegał szybko, podskakiwał i nogą o nogę uderzał. Tymczasem piękna dama rzekła do swego kochanka:
— Chodźmy teraz do mojej komnaty. Z małego okienka będziemy mogli widzieć wybornie, co robi przedmiot twojej zazdrości, a zarazem usłyszymy, jaki respons da mojej służce, którą właśnie do niego wysłałam.
Stanęli tedy przy okienku, skąd wszystko można było widzieć, nie będąc widzianym, i usłyszeli, jak służka uczonego pociesza.
— Rinieri! pani moja zmartwiona jest nad wyraz, jak na złość bowiem dzisiaj wieczór właśnie przybył jeden z jej braci; siedział, siedział, zjadł z nią wieczerzę, rozmawiał długo, i dotąd jeszcze siedzi. Mniemam, że wkrótce już się wyniesie. Dla tej przyczyny pani moja do was zejść jeszcze nie mogła wnet ją jednak obaczycie. Prosi was ona tylko, abyście się na nią nie gniewali za to przykre i długie oczekiwanie.
Rinieri, biorąc te słowa za dobrą monetę, odrzekł:
— Powiedz damie swojej, aby się o mnie nie troskała. Będę czekał cierpliwie.
Służka wróciła do domu i spać legła.
Wdowa rzekła do swego miłośnika:
— Jakże? Czy wciąż jeszcze myślisz, że kochałam tego głupca, który tam na dole zębami szczęka?
To rzekłszy, pociągnęła miłośnika do sypialnej komnaty. Legli na łoże i długi kęs czasu w uniesieniach miłosnych przepędzili, drwiąc i śmiejąc się z nieboraka uczonego.
Rinieri tymczasem biegał po podwórzu tam i z powrotem, przyspieszając wciąż kroku dla rozgrzania się. Szukał popróżnicy jakiegoś miejsca, osłonionego przed wichurą, klął długi pobyt brata i brał każdy posłyszany szmer za skrzyp drzwi od mieszkania wdowy. Wszystkie jednak jego nadzieje na niczem spełzły. Około północy dama, przerywając igraszki miłosne, rzekła do swego kochanka:
— Jak myślisz, najmilszy, co się tam dzieje z naszym uczonym? Zali i ten chłód, który z łaski mojej znosić musi, zazdrości z głowy twojej nie wybije?
— Serce moje — odrzekł kochanek — teraz widzę dowodnie, że tak, jak ty moim największym skarbem, szczęściem i nadzieją jesteś, tak i ja jestem tem samem dla ciebie.
— Jeśli tak — odparła dama — to pocałuj mnie z tysiąc razy, na dowód, że mówisz prawdę.
Kochanek przytulił ją mocno do siebie i nie tysiącem, ale stem tysięcy pocałunków ją obsypał. Przepędzili jeszcze czas pewien na podobnych rozmowach i pieszczotach, poczem dama rzekła w te słowa:
— Wstańmy teraz na chwilę i obaczmy, czy ogień, o którym mój wielbiciel codzień tak wiele pisał, nie przygasł w nim nieco.
Podnieśli się tedy oboje i, wyjrzawszy przez okienko, ujrzeli na podwórcu nieszczęsnego filozofa, który, pod wtór szczękających zębów, ucieszne czynił poruszenia. Tak osobliwych ciała obrotów nigdy jeszcze w życiu nie widzieli.
— A co? — rzekła wdowa do swego kochanka. — Nieprawdaż, że znakomicie uczę tańczyć moich wielbicieli, i to bez muzyki.
— Widzę, mój skarbie — odrzekł śmiejąc się kochanek.
— Podejdźmy teraz do drzwi — ciągnęła dalej dama. — Ty będziesz stał w milczeniu, a ja przemówię do niego. Zobaczymy, jakiego mi responsu udzieli. Kto wie, może jego słowa ubawią nas jeszcze lepiej, niźli jego widok.
To rzekłszy, wyszła z sypialnej komnaty, pociągnęła za sobą kochanka i przystąpiła do zamkniętych drzwi. Nie otworzyła ich jednak, tylko przez małą szparę przytłumionym głosem na uczonego zawołała. Usłyszawszy ten głos, zmarznięty biedak gorąco podziękował Bogu za bliskie, jak mu się zdało, wyzwolenie. Pobiegł ku miejscu, skąd go głos dochodził, i zawołał:
— Oto jestem, Madonno! Na miłość Boską otwórzcie, bowiem umieram z zimna.
— Wystawiam sobie, — odrzekła dama — jak już zesztywnieć musiałeś. Mróz jest w samej rzeczy okropny, a śnieg sypie nieustannie. Podobno jednak w Paryżu częściej pada niż u nas. Uspokój się i bądź jeszcze przez chwilę cierpliwy. Nie mogę ci teraz otworzyć, bo mój przeklęty brat, którego licho wieczorem przyniosło, nie odszedł stąd jeszcze; za chwilę jednak pójść już sobie powinien, a wtedy ja piorunem zbiegnę do ciebie. Z wielką trudnością na tę chwilę wymknąć mi się udało; chciałam cię nieco pocieszyć i trochę cierpliwości ci dodać.
— O, Madonno, — odparł filozof — błagam was na Boga, otwórzcie i pozwólcie mi w jakimś zakątku pod dachem czekać. Śnieżyca bowiem coraz się zwiększa tak, iż niepodobieństwem jest dłużej tutaj pozostawać. W innem miejscu czekał na was będę, dopóki sami zechcecie.
— Niestety, mój miły, — odrzekła dama — nie mogę tego uczynić, drzwi te bowiem przy otwieraniu tak mocno skrzypią, że mój brat usłyszałby niewątpliwie, gdybym cię teraz wpuścić chciała. Poczekaj zatem jeszcze przez chwilę; pójdę i postaram się natrętnego gościa jaknajprędzej wyprawić. Bądź dobrej myśli, zaraz powracam.
— Spieszcie się, pani — zawołał błagalnie uczony — i każcie dobry ogień rozniecić, abym się mógł rozgrzać przy nim, skostniałem bowiem tak na całem ciele, że sam siebie nie czuję.
— Jakże to? — spytała dama — przecie często mi pisałeś, że dzięki miłości swej do mnie, w ciągłych płomieniach żyjesz. Mniemam tedy, że albo wówczas żartowałeś, albo że teraz żartujesz. Aliści muszę się spieszyć. Poczekaj jeszcze przez chwilę.
Kochanek, który, ku wielkiej uciesze swojej, całej tej rozmowie się przysłuchiwał, powrócił do łoża pospołu z piękną wdową. Nie wiele spali tej nocy, spędzając czas na drwinach i wyszydzaniu się z uczonego. Rinieri tymczasem, poznawszy, że go wystrychnięto na dudka, wstrząsnął kilkakrotnie bramą, próbując, czy mu się jej otworzyć nie da. Nie znalazłszy jednak żadnego wyjścia, rzucać się począł, jak w klatce, przeklinając dokuczliwy chłód, niegodziwość damy, długość nocy i własną głupotę. Dzięki głębokiemu upokorzeniu i urazie, płomienna miłość, jaką żywił dla damy, zmieniła się w straszną nienawiść. Tysiąc zamysłów najwyszukańszej zemsty przemknęło mu przez głowę. O zemście tej marzyć począł równie gorąco, jak do niedawna marzył o owładnięciu wdową.
Wreszcie długa i męcząca noc poczęła zbliżać się ku schyłkowi, świtowi miejsca ustępując. Służka, zgodnie z rozkazem damy, otwarła drzwi i, czyniąc pozór, że gorąco uczonemu współczuje, rzekła:
— Bodajby przepadł ten człek niezbyty, który nam wczoraj tak w drogę wszedł. Całą noc nas męczył, ciebie zasię o mały włos do śmierci z zimna nie przywiódł. Nie zważaj jednak na to wszystko i bądź pewien, że to, co się dzisiejszej nocy nie stało, kiedyindziej do skutku przywiedzione zostanie. Co się zaś mojej pani tyczy, to wyznam ci tylko tyle, że nigdy jej bardziej strapioną nie widziałam.
Uczony, do głębi duszy wzburzony, wiedząc, że groźby są tylko bronią dla tego, komu grożą, zmilczał, zaniknął w głębi piersi wszystko, co się z niej gwałtem wydobyć chciało, i odrzekł łagodnym głosem:
— W samej rzeczy, spędziłem dzisiaj najgorszą noc w życiu mojem, najgłębiej jednak przekonany jestem, że pani twoja nic nie zawiniła. Mniemam nawet, że uczyniła wszystko, co tylko uczynić mogła; zbiegła przecie nawet na dół, aby się usprawiedliwić i pocieszyć mnie; zresztą, jak powiadasz, to, co się dzisiaj nie dokonało, kiedyindziej dokonać się może, poleć mnie więc jej względom i zostań z Bogiem.
Rzekłszy te słowa, Rinieri, przemarznięty do kości, powlókł się do domu. Wszedł do komnaty, rzucił się na łoże i zasnął, aliści, zbudziwszy się, poczuł, że jego ręce i nogi są paraliżem tknięte. Posłał tedy co żywo po doktora, opowiedział mu, że o mały włos nie zmarzł i o ratunek poprosił. Doktorzy nie litowali starań i wysiłków, aby go do zdrowia przywrócić i skurczone jego żyły na nowo rozciągnąć; gdyby jednak nie młodość i nie nastanie ciepłej pory, zapewne nigdyby nie ozdrowiał. Wstawszy z łoża boleści, ukrył swoją nienawiść głęboko i począł udawać, że po dawnemu jest w pięknej wdowie rozmiłowany.
Po pewnym czasie los uśmiechnął się młodemu uczonemu, nasuwając mu do zemsty sposobność. Młodzieniec, który wdowę miłował, nie bacząc na jej afekt ku niemu, zakochał się w innej białogłowie, przestał zważać na dawną kochankę swoją i coraz bardziej ją zaniedbywał. Piękna wdowa usychała we łzach i smutku. Wówczas służka jej, pełna najgłębszego współczucia dla swojej pani, nie wiedząc, jakby jej troskę rozegnać, wpadła na niedorzeczną myśl, że miłość niewiernego czarodziejskiemi środkami powrócićby można było i że uczony nasz w podobnych sprawach zawołanym mistrzem być musi. Z zamysłem swym zwierzyła się damie, która również zbytnią mądrością nie celowała. W każdym razie nie miała na tyle rozsądku, aby rozważyć, że gdyby Rinieri znał się na czarnoksięstwie, byłby go niezawodnie na swoją korzyść użył. Dlatego też z radością przyjęła radę służki i poleciła jej udać się natychmiast do naszego filozofa z zapytaniem, zali zechce jej dopomóc, a takoż przyobiecać mu sowitą nagrodę w razie, jeśli przychylnej odpowiedzi udzieli.
Służka zręcznie z poselstwa się wywiązała. Rinieri, wysłuchawszy jej, uczuł wielką radość i rzekł sam do siebie:
— Bogu Najwyższemu chwała! Przyszedł wreszcie czas, gdy będę mógł sprawiedliwie ukarać tę niegodziwą kobietę, która mi ciężką obrazą za miłość zapłaciła.
— Powiedz pani swojej — rzekł do służki — aby się tą sprawą zbytnio nie zatrudniała. Gdyby nawet jej kochanek do Indjej wyjechał, potrafię go zmusić do powrotu i błagania jej o przebaczenie.
Służka zaniosła ten respons swojej pani. Po krótkiej naradzie, postanowiły naznaczyć naszemu uczonemu spotkanie w Santa Lucia del Prato. Wdowa, spotkawszy się z uczonym, nie pomyślała nawet o tem, jaką mu niegdyś krzywdę wyrządziła, przeciwnie, z pełną ufnością zwierzyła mu się z wszystkich spraw swoich, zaklinając go, aby jej dopomógł.
— Madonno — odparł uczony — to prawda, że wśród różnych umiejętności uczyłem się w Paryżu także i nekromancji. Ponieważ jednak umiejętność ta jest rzeczą, panu Bogu przeciwną, przysiągłem sobie tedy, że nigdy się do niej nie ucieknę. Aliści miłość, którą dla was żywię, taką władzę ma nade mną, że niczego wam odmówić nie jestem w stanie. Dlatego też uczynię wszystko, czego żądacie, choćbym w szpony djabelskie miał popaść za to. Muszę jednakoż was uprzedzić, że nekromancja jest rzeczą złowrogą; nawet pojęcia mieć nie możecie z jakiemi okropnościami ona się łączy, zwłaszcza, jeśli ktoś przy jej pomocy utraconą miłość chce sobie powrócić. Osoba, o którą chodzi, winna sama wypowiedzieć zaklęcia, działając nocą w miejscu odosobnionem. Wszystko to wielkiej przytomności umysłu wymaga. Dla tych więc racyj wątpię, abyście wy, pani, podobnego przedsięwzięcia podjąć się chcieli.
Dama, bardziej zakochana, niż rozumna, odparła na to:
— Miłość dręczy mnie tak okrutnie, że niemasz rzeczy, na którąbym się nie odważyła, byleby tylko odzyskać tego, co mnie bez powodu opuścił: nie obawiaj się tedy o mnie i powiedz, w czem mam ową siłę umysłu ukazać.
Uczony nasz, przejęty myślą pomsty, odrzekł:
— Madonno, uleję dla was figurkę z ołowiu, mającą przedstawiać tego, kogo odzyskać chcecie. Jeśli pragniecie, aby czary skutek swój wzięły, musicie na krótko przed pełnią, będąc obnażona całkiem, siedem razy w bieżącej wodzie się zanurzyć. Potem, wciąż jeszcze naga, wejdziecie na drzewo albo na dach jakiegoś opuszczonego domu, i, nie puszczając z rąk posążka, z obliczem ku północy obróconem, siedem razy powtórzycie pewne wyrazy, które wam dla pamięci zapiszę. Gdy je wymówicie, ukażą się wam dwie wielce urodziwe dziewice. Dziewicom tym musicie szczegółowie pragnienia swe przedstawić, miejcie się jednak na pieczy, aby przypadkiem jednego imienia miast drugiego nie wypowiedzieć. Dzieweczki, wysłuchawszy słów waszych, odejdą, a wówczas i wy będziecie mogli udać się na miejsce, gdzie suknie złożone zostały, ubrać się i do domu powrócić. Wierę, nie upłynie od tej chwili nawet połowa następnej nocy, a już kochanek wasz powróci z płaczem, błagając o łaskę i litość. Wiedzcie przytem, że odtąd żadna kobieta na świecie od was go oderwać nie zdoła.
Dama, wysłuchawszy tej tajemniczej i tak wiele obiecującej przemowy, uwierzyła niezachwianie w słowa uczonego.
Zdało się jej, że kochanka swego już w objęciach trzyma. Dlatego też z radością zawołała:
— Bądź pewien, że wypełnię wszystko, co mi rozkażesz. Posiadam niewielką majętność w dolinie Arno, położoną prawie nad samym brzegiem rzeki. Ponieważ teraz mamy lipiec, z prawdziwą przyjemnością kąpieli zażyję. Przypominam sobie także, że niedaleko od brzegu wznosi się mała wieżyczka, opuszczona całkiem. Czasem tylko wchodzą na nią pasterze, aby rozejrzeć się po samotnej okolicy za zbłąkanemi ze swej trzody bydlętami.
Uczony nasz, który znał oddawna posiadłość damy, udał, że go niezmiernie cieszą te wszystkie szczęśliwe okoliczności.
— Madonno — rzekł — nigdy nie byłem w okolicy, którąście wymienili, nie znam tedy ani posiadłości waszej ani owej wieży. Jeśli jednak rzecz się ma w istocie tak jak mówicie, lepszego miejsca szukać nam nie trza. Gdy czas stosowny przyjdzie, przyślę wam ów posążek wraz z formułą zaklęcia. Nim jednak odejdę, pozwólcie, aby wam raz jeszcze daną obietnicę przypomniał. Pozyskawszy cel pragnień swoich i przekonawszy się, że wam prawdziwą przysługę oddałem, wspomnijcie o mnie i o przyrzeczonej mi nagrodzie. Dama potwierdziła swoje przyrzeczenie, poczem pożegnała go i odeszła.
Uczony po powrocie do domu zajął się natychmiast ulaniem czarodziejskiego posążku, który pokrył dziwacznemi znakami. W umówionym dniu odesłał figurkę wraz z zaklęciem wdowie, prosząc, aby następnej nocy do dzieła przystąpiła. Poczem wraz ze służącym swoim udał się do domu jednego z swoich przyjaciół. Dom ten znajdował się w pobliżu wieżyczki. Prawie jednocześnie wyruszyła w drogę do swej posiadłości nasza wdowa w towarzystwie służki. Gdy noc nastała, Helena udała, że ją sen morzy i służkę swoją oddaliła, poczem wykradła się z domu i podążyła na brzeg rzeki Arno, kierując się ku wieżyczce. Przybywszy na miejsce, rozejrzała się dobrze na wszystkie strony, chcąc się upewnić, czy jej nikt nie widzi. Rinieri po zapadnięciu nocy znalazł się również na brzegu Arno. Ukrywszy się wśród krzewów, w pobliżu wieży rosnących, widział wszystko, co wdowa czyniła. Helena przeszła tuż obok niego obnażona całkiem. Uczony obaczył, że białość jej ciała nocne przebija ciemności i że kształty jej urodziwe są nad wyraz. Pomyślawszy zasię, co to piękne ciało za chwilę przecierpieć będzie musiało, uczuł litość niejaką. Jednocześnie i żądze nękać go poczęły, dzięki czemu ów, co dotąd spokojnie leżał, na nogi się podniósł. Uczony chciał już wyskoczyć z kryjówki, pochwycić piękną wdowę i nasycić się jej wdziękami. Gdy jednak wspomniał kim jest i jakiej obelgi doświadczył, pozostał wierny swemu zamiarowi i przepuścił spokojnie wdowę mimo siebie.
Helena weszła na wieżę i, obróciwszy się twarzą ku północy, poczęła zaklęcia odmawiać. Uczony tymczasem podkradł się pod wieżę, zabrał drabinę i jął czekać spokojnie na to, co dalej nastąpić miało. Wdowa, powtórzywszy siedem razy tajemnicze zaklęcie, jęła oczekiwać na pojawienie się dwóch zapowiedzianych dziewic; czekała jednak tak długo, aż zziębła okrutnie od nocnego chłodu i zbliżający się świt ujrzała. Zmartwiona wielce tym niepomyślnym skutkiem czarów i niejasnem podejrzeniem tknięta, rzekła półgłosem do siebie:
— Kto wie, czy Rinieri nie chciał mi zapłacić za ową noc nieprzyjemną, którą przepędził kiedyś na dziedzińcu mego domu. Jeśli jednak miał ten zamysł, to zły rodzaj zemsty sobie wybrał, bowiem nietylko ta noc o wiele krótszą była niźli tamta zimowa, ale nadto i chłód dzisiejszy z ówczesnym nawet się porównać nie da.
Helena, nie chcąc, aby dzień ją zastał na wieży, postanowiła zejść na ziemię, aliści ujrzała, że drabina znikła. Wówczas nogi odmówiły jej posłuszeństwa, tak, iż srodze zrozpaczona, na ziemię upadła. Gdy po pewnym czasie nieco do siebie przyszła, poczęła gorzko płakać i wyrzucać sobie, że tak głupio zaufała człowiekowi, któremu ciężką zniewagę wyrządziła i który jej zawziętym wrogiem stać się musiał.
Długi kęs czasu na tych jękach i wyrzekaniach strawiła, poczem znów głowić się poczęła, w jakiby sposób z wieży na ziemię się spuścić, aliści nic nie znalazłszy, nowemi jękami wybuchnęła:
— O ja, nieszczęsna — rzekła do siebie — cóż powiedzą bracia moi, krewniacy i cała Florencja, gdy mnie tu ktoś nagą znajdzie. Dobra sława, którą dotychczas posiadałam, pójdzie na marne. Gdybym się nawet usprawiedliwić umiała, przeklęty filozof, który zna dobrze wszystkie moje sprawy, nie dozwoli mi uczynić tego. O ja nieszczęsna! W jednej chwili straciłam bezpowrotnie ukochanego młodzieńca i cześć moją!
Myśl ta takim bezmiernym bólem ją przejęła, że już była gotowa rzucić się z wieży na ziemię.
Tymczasem słońce wzniosło się ku górze i zmusiło ją do opuszczenia miejsca, jakie zajmowała. Helena zbliżyła się do barjery, patrząc, czy gdzie w pobliżu nie kręci się jakiś pasterz, któregoby mogła do służki swej posłać. Miast pasterza spostrzegła filozofa, który właśnie z krótkiej drzemki się ocknął.
— Dzień dobry, Madonno zawołał — zali dziewice jeszcze nie przybyły?
Wdowa, usłyszawszy te słowa, wybuchnęła od nowa głośnym płaczem i zaklinać go jęła, aby zbliżył się ku wieży, w celu porozumienia się z nią. Uczony nie dał się długo prosić. Dama położyła się jak długa na dachu wieży i, wychyliwszy głowę przez otwór między kratami, zawołała ze łzami:
— Wiem, Rinieri, żem cię o bardzo złą noc przyprawiła, aliści zemściłeś się za to dostatecznie, chociaż bowiem lipiec teraz mamy, tej nocy, stojąc naga na wieży, o mało nie skrzepłam z zimna; przytem krzywdę, którą ci wyrządziłam i głupotę, która mnie pchnęła do zawierzenia słowom twoim, tak gorzko opłakałam, że dziw, iż mi oczy pospołu ze łzami nie wypłynęły. Zaklinam cię tedy, nie na miłość dla mnie, bowiem niepodobną do wiary jest rzeczą abyś mnie kochał, ale na cześć twoją, jako szlachcica: — Niechaj to, coś dotychczas uczynił, będzie dostateczną pomstą, za ujmę ci wyrządzoną. Podaj mi suknie i pozwól, abym się stąd oddalić mogła. Nie obdzieraj mnie z tego, czego potem, choćbyś nawet i chciał, oddać mi nie będziesz w stanie, nie obdzieraj mnie z dobrej sławy mojej.
Prawda, że i ja niegdyś pozbawiłam cię rozkoszy, cierpień ci przyczyniając, aliści obiecuję ci tę jedną noc tysiącem innych wynagrodzić. Poprzestań więc na tem, coś dotąd uczynił, umiej się mścić jak szlachcic i pokaż mi, że nim jesteś w istocie. Nie nadużywaj przewagi swej nad biedną kobietą, niema bowiem w tem sławy dla orła, że gołębicę pokonał. Jeszcze raz zaklinam cię na miłość Boską i w imię czci twojej cię błagam, abyś miał litość nademną.
Filozof, który w zatwardziałej duszy swej rozważał krzywdę sobie wyrządzoną, widząc łzy i słysząc błagania wdowy, odczuwał w głębi serca radość i boleść naprzemian. Radość ta płynęła z osiągnięcia upragnionej pomsty, boleść zrodziła się z uczucia litości nad nieszczęśliwą. Ludzkość nie zdołała jednak przemóc okrucieństwa. Dlatego też po krótkiej chwili milczenia filozof rzekł w te słowa:
— Madonno Heleno! Gdyby prośby moje (których, wierę, ani tak łzami zwilżyć, ani tak ocukrować, jak ty, nie umiałem), gdyby prośby moje owej nocy, kiedy na pokrytym śniegiem dziedzińcu z zimna prawie umierałem, na tyle mi się były przydały, byś mnie na chwileczkę pod dach wpuściła, zaiste dzisiaj daleko łatwiej byłoby mi do błagań twoich się przychylić. Teraz jednak to wszystko nie zda ci się na nic. Zresztą, jeśli ci tak bardzo o dobrą sławę chodzi i jeśli tak okropną dla ciebie jest rzeczą stać tam nago na górze, to obróć prośby swoje ku temu, w którego objęciach nie było ci przykro leżeć nago owej pamiętnej nocy, gdym ja zębami szczękał i jak zwierzę miotał się po dziedzińcu, śniegiem zasłanym. Jego proś o pomoc, jemu każ podać sobie suknie i drabinę do wieży przystawić, w nim współczucie obudzić się postaraj, dla niego bowiem tysiąc razy cześć swą narażałaś. Dlaczegóż jego na ratunek nie wołasz? Któż, jak nie on, pomoc ci nieść powinien? Wszak miłośnicą jego jesteś; komuż zatem pomagać winien, kogo strzec, jeśli nie ciebie? Wołaj go tedy, głupia białogłowo, i przekonaj się, zali miłość, którą dla niego żywisz, a takaż mądrość jego i twoja własna zarazem zdołają cię od mojej głupoty ocalić.
Przypomnij sobie dobrze jak się go pytałaś, co jest większe: moja głupota, czy też miłość, którą dla niego żywisz? Nie okazuj mi teraz wielkiej swojej szczodrobliwości i nie częstuj mnie hojnie tem, czego już nie pragnę, a czego odmówić mi nie byłabyś w stanie!
Zachowaj te rozkoszne noce na później dla twego miłośnika, jeśli oczywista z życiem stąd ujdziesz. Dla siebie i dla niego je przeznacz; ja poprzestanę na tej jednej, którą otrzymałem. Wystarczy raz być wyszydzonym. Jak widzę, dawna chytrość jeszcze ze słów twoich przebija; silisz się pochwałami wspaniałomyślność moją obudzić i spodziewasz się, że dzięki wielkoduszności złość twoją w niepamięć puszczę. Aliści pochlebstwa twoje nie zdołają już teraz, tak jak niegdyś, zaćmić oczu mojej duszy. Poznałem wreszcie sam siebie. Mój długi pobyt w Paryżu nie nauczył mnie tyle, ile ty w ciągu jednej nocy. Gdybyśmy nawet założyli, że wspaniałomyślny jestem, to ty przecie nie należysz do ludzi, wobec których tę cnotę objawiać należy. Kresem pokuty dla takich zwierząt jak ty, a również i kresem pomsty nad niemi, śmierć tylko sama być winna. Jeśli ja orłem nie jestem, to i z ciebie bynajmniej nie gołębica, ale żmija jadowita, którą, jako mego zaklętego wroga, z zaciekłością i srogością, równą twojej, dręczyć postanowiłem. To, co z tobą czynię, nie zemstą ale karą właściwie nazywać się winno, zemsta bowiem zwykle przewyższa obrazę, mój zaś odwet — cokolwiekbym uczynił — nie zdoła nigdy twojej winie dorównać. Gdybym się chciał pomścić, biorąc pod uwagę obecny stan duszy mojej, który tobie zawdzięczam — to życie twoje, co mówię, życie stu tobie podobnych białogłów nie wystarczyłoby mi potemu, bowiem zabiłbym nic więcej jeno podłą, złą i przewrotną białogłowę. Czemże do czarta byłabyś lepszą (gdyby ci odjąć urok pięknego oblicza, które za lat kilka czas pomarszczy i docna popsuje), czemże byłabyś lepszą od każdej nędznej dziewki? A jednak taka nędzna istota, jak ty, o mały włos nie przyprawiła o śmierć szlachetnego człowieka, którego życie w ciągu jednego dnia na znacznie więcej przydać się może, niźli stu tysięcy tobie podobnych przez cały czas istnienia świata. Chcę ci tedy pokazać, dzięki tej karze, którą znosisz, co to znaczy żartować i drwić z uczonych mężów, abyś, jeżeli wyjdziesz stąd żywa, w przyszłości w podobny błąd nie popadła. Jeśli zaś masz już tak nieodpartą i gwałtowną żądzę wydostania się stąd, to dlaczego nie skaczesz na dół? Mniemaćby należało, że przy pomocy bożej kark skręcić powinnaś i tym sposobem uwolnić się od męczarni, które, jak powiadasz, srodze cię dręczą. Uczyniłabyś mnie wówczas najszczęśliwszym na świecie człowiekiem. Więcej ci już nic do powiedzenia nie mam. Kończę tedy i dodam tylko tyle: mojem staraniem było, abyś się na tę wieżę dostała, teraz twoją jest już rzeczą wynaleść środek zejścia z niej, jak swego czasu wynalazłaś środek wydrwienia mnie.
W czasie tej przemowy filozofa nieszczęśliwa wdowa bez przerwy łzami się zalewała. Tymczasem słońce podnosiło się coraz wyżej. Helena, widząc to, rzekła w te słowa:
— Okrutny człeku! Jeżeli owa przeklęta noc tak srogą dla ciebie była, dzięki czemu wina moja tak wielką ci się teraz wydaje, że ani młodzieńcza piękność moja, ani łzy rzewne i błagania pokorne zmiękczyć cię nie są w stanie, to daj się przynajmniej nieco wzruszyć i pozbądź się swej okrutnej surowości przez względ, iżem ci zaufała od nowa i wszystkie tajemnice moje ci odkryła, dając ci tak upragnioną sposobność przekonania mnie o winie mojej. Gdybym ci się bowiem tak ufnie w ręce nie oddała, nigdybyś był nie znalazł środka pomszczenia się w tak skuteczny sposób. Dlatego też przestań być gniewny na mnie i chciej mi na ten raz przebaczyć.
Jeżeli pozwolisz mi stąd odejść, będę gotowa wyrzec się całkiem wiarołomnego młodzieńca, ciebie zasię za jedynego pana mego i kochanka uznam, mimo że piękność moją lekce sobie ważysz i nie szacujesz jej wysoko. Jednakoż, jakąkolwiekby ta piękność, zarówno moja, jak i innych białogłów była, tyle wiem z pewnością, że będzie ona stanowiła przedmiot pożądania wielu młodych ludzi; do których i ty się zaliczasz. Nie wątpię, że mnie wysłuchasz, bo chocia okrutnie ze mną dotąd się obchodziłeś, przecie uwierzyć nie mogę, abyś w samej rzeczy pragnął ujrzeć mnie rzucającą się z tej wieży i ginącą haniebną śmiercią na oczach twoich. Na Boga, miej litość nade mną! Słońce mocno przypiekać zaczyna i tak jak w nocy chłód mnie dręczył, tak teraz znowu żar mnie trapi okrutnie.
Filozof, znajdujący osobliwą uciechę w tej wymianie słów, odparł:
— To prawda, Madonno, że ufność twoja wydała cię w ręce moje. Płynęła ona jednak nie z miłości do mnie, jeno z pragnienia odzyskania tego, kogoś utraciła, na tem większą tedy pomstę zasługujesz. Jeśli zaś przekonana jesteś, że tylko tą drogą mogłem dojść do wywarcia zemsty nad tobą, to ci rzeknę, że głupio mniemasz. Tysiąc innych środków miałem w pogotowiu, tysiącem sieci byłbym cię omotał, tak, iż w ten, czy w inny sposób w moc moją byś popadła. Każdy z owych środków pomsty pociągnąłby za sobą jeszcze większy twój srom i karę, niźli ten, którego obecnie użyłem. Jeśli go wybrałem, to jedynie dlatego, aby się wcześniej pomstą nasycić. Gdyby mnie nawet wszystkie inne plany odwetu zawiodły, to zawsze jeszcze miałem w ręku pióro, którem ciebie i sprawki twoje mógłbym tak opisać, że, czytając te słowa, tysiąc razy przeklinałabyś dzień swoich narodzin. Potęga pióra jest o wiele groźniejsza, niźli sądzą ci, którzy jej na sobie nie wypróbowali. Ja zaś, klnę się na Boga, który oby mi rozkosz obecnej pomsty w takiej sile do końca zachował, jaką mi dał odczuwać z początku, napisałbym o tobie rzeczy takie, że, czytając je, nie tylko przed innymi, ale i przed sobą samą rumieńcem wstydu byś się zalewała i oczy sobie pragnęła wydrzeć, aby siebie samej więcej nie widzieć. Nie uczyniłem tego jednak, podziwiaj więc umiarkowanie moje! O miłość twoją i o to, aby ciebie posiadać — jak już powiedziałem — nie dbam zgoła. Jeśli możesz, oddawaj się temu, do któregoś dotąd należała, a którego ja teraz za to, że źle z tobą postąpił, miłuję na tyle, ile go niegdyś nienawidziłem. Wy, białogłowy, pożądacie miłości młodzieńców, dlatego, że mają świeżą cerę, czarniejsze brody, że walczą na turniejach lub też wyskakują w tańcu. Te same przymioty znaleśćbyście jednak mogły i u dojrzałych mężczyzn, którzy nadto tę wyższość posiadają, że młodzieńców nie jednego nauczyćby mogli. Sam zgadzam się z tem, że młodzież w samej rzeczy mocniej was przetrząść może, aliści przyznać także trzeba, że ludzie źrali wiedzą lepiej, gdzie raki zimują. Rzecz wiadoma, że smaczna odrobina o wiele więcej jest warta, niż obfitość bez smaku. Ostry kłus strzęsie i umęczy prędko każdego, choćby najmłodszego jeźdźca, gdy tymczasem powolniejszy choć nieco później, ale zato przyjemniej i wygodniej do miejsca spoczynku doprowadzi.
Wy, nieroztropne białogłowy, nie podejrzewacie nawet, ile zła pod marnym powabem powierzchowności się kryje. Młodzieńcy nigdy na jednej nie poprzestaną, pożądają oni bowiem każdej, którą ujrzą, jako pożądania godnej. Dlatego też miłość ich stała być nie może. Najlepszem świadectwem tego jesteś ty sama. Jeśli mniemasz, że nikt, krom mnie i służącej twojej, miłostek twoich nie jest świadom, grubo się mylisz. Cała ulica, na której mieszkasz, i wszyscy sąsiedzi tylko o tem mówią. Jak to jednak często się zdarza, rzeczy takie bardzo późno dochodzą do uszu osoby, której dotyczą. Skoroś już tak zły wybór uczyniła, ostań przy swoim miłośniku, mnie zasię pozostaw innej, znalazłem bowiem kochankę, zacniejszą od ciebie, kochankę, która lepiej niż ty na wartości mojej poznać się umiała. Jeżeli wreszcie chcesz zabrać na tamten świat prawdziwsze pojęcie o rzeczach, które, mimo wyjaśnień moich, ciemne dla ciebie pozostały, a takoż przekonać się dowodnie o tem, czego moje oczy pragną, to zechciej jaknajśpieszniej z tej wieży na dół się rzucić. Mniemam, że dusza twoja, w pazurach djabelskich już wówczas się znajdująca, będzie mogła upewnić się, że oczy moje widokiem upadku twego wcale się nie przerażą. Obawiam się jednak, że nie zechcesz podobną rozkoszą mnie obdarzyć. Dlatego też radzę ci, abyś, gdy słońce dopiekać pocznie, wspomniała na ów mróz, na który mnie naraziłaś i porównała go w myśli z obecnym skwarem; wówczas słoneczna spieka przyjemnem ciepłem ani chybi ci się wyda.
Niepocieszona wdowa z tych ostatnich słów uczonego poznała wreszcie wyraźnie jego okrutny zamysł. Wybuchnęła tedy płaczem od nowa i rzekła:
— Jeżeli już nic litości wzbudzić w tobie nie może, to niechaj cię pobudzi do niej chociaż miłość, którą pałasz do owej damy, o tyle rozumniejszej odemnie i jak sam mówisz, miłującej cię wielce. W imię jej miłości zaklinam cię, przebacz mi, podaj mi suknie i wypuść mnie z tego miejsca udręki.
Uczony na te słowa parsknął śmiechem, poczem, widząc, że trzecia godzina ranna już minęła, odrzekł:
— Zaiste, teraz, gdyś mnie na tę damę zaklęła, odmówić twojej prośbie nie mogę. Powiedz mi więc, gdzie się twoje suknie znajdują, a pójdę po nie i uwolnię cię stąd.
Wdowa, uwierzywszy jego słowom, uspokoiła się nieco i opisała mu miejsce, gdzie szaty ukryła. Rinieri oddalił się od wieży, poleciwszy swemu słudze, aby się nie ważył odchodzić na krok, ale czekał w pobliżu i wszelkiemi siłami bronił do tego miejsca przystępu, dopóki on sam nie powróci. Wydawszy to zlecenie, pospieszył do domu swego przyjaciela, gdzie, posiliwszy się nieco, na spoczynek się udał.
Wdowa tymczasem, na krótki czas głupią nadzieją nieco skrzepiona, siedziała na wieży w głębokim smutku, tuląc się do muru od strony, w cieniu pogrążonej. Tysiąc gorzkich myśli ją dręczyło. To wątpiła, to znów wierzyć poczynała, że uczony wkrótce z sukniami przybędzie, wreszcie w głęboką rozpacz popadła.
Tymczasem słońce wzniosło się wysoko i poczęło piec niemiłosiernie promieniami swemi delikatne i niczem nieosłonięte ciało wdowy, które nietylko opaliło się, ale i pękać poczęło. Śpiąca poczuła ból tak wielki, że ocknęła się z krzykiem. Przy pierwszem poruszeniu zdało się jej, że skóra płatami z niej opada, niby pergamin spalony. Głowa bolała ją tak, jakby za chwilę pęknąć miała. Dach wieży był tak rozpalony, że wdowa, na jednem miejscu ustać nie mogąc, z płaczem to w tę, to w tamtą stronę się rzucała. Na domiar złego zupełna cisza panowała w powietrzu; tysiąc much i bąków usiadło na ranach ciała i tak je kłuło, że każde ukłucie zdawało się nieszczęśnicy ciosem sztyletu. Helena nieustannie machała rękoma, złorzecząc bez przerwy doli swojej, kochankowi i uczonemu. Krom spiekoty, much i owadów, dręczył ją głód i pragnienie. Wyciągnęła się jak długa na dachu wieży, wypatrując zali nie obaczy w pobliżu kogoś, ktoby mógł jej z pomocą pospieszyć, aliści złowrogi los i tu jej nie sprzyjał. Okoliczni wieśniacy z powodu skwaru z pól zeszli; nikt tego dnia w całej okolicy do pracy nie wyszedł. Poprzestano na młóceniu zboża w pobliżu domów. Helena nie słyszała nic, krom koników polnych i nie widziała niczego, prócz fal Arna, które widokiem swoim powiększały jeszcze palące ją pragnienie. Nieszczęsna wdowa patrzyła na krzewy, cieniste gęstwiny i domy, a widok ten męczył ją okrutnie. Cóż mamy jeszcze rzec o cierpieniach biednej białogłowy? Słońce z góry, rozpalony dach pod stopami, ukłucia much i bąków, wszystko to tak ją umęczyło, że ciało jej, które niedawno białością swoją cienie nocy zwyciężało, teraz czerwone całe, przypieczone i zbroczone krwią, czyniło z niej istotę tak szpetną, jak to tylko wystawić sobie można. Utraciwszy wszelką nadzieję, Helena już tylko na śmierć czekała. Tymczasem nadeszła ósma godzina i nasz uczony się przebudził. Ocknąwszy się, natychmiast pomyślał o wdowie i podążył ku wieży, aby obaczyć co się z ofiarą jego stało. Wdowa, ujrzawszy go, zbliżyła się, chwiejąc się i zataczając do barjery, usiadła przy niej i płacząc rzewnie rzekła:
— Rinieri! Pomściłeś się już nad wszelką miarę. Jeślim ja ciebie nocą na dziedzińcu moim o mało nie zamroziła, to ty upiekłeś mnie na tej wieży, dając mi przytem odczuć mękę głodu i pragnienia. Zaklinam cię na Boga wejdź tutaj i śmierć mi zadaj, ponieważ ja, słaba białogłowa, zabić się nie mam odwagi. Tego jednego domagam się od ciebie, tak wielka jest bowiem męczarnia, którą znoszę. Jeśli jednak nie chcesz i tej łaski mi wyświadczyć, to podaj mi szklankę wody, abym nią sobie usta zwilżyła. Gorączki, która mi wnętrze pali, samemi łzami przecie nie ugaszę.
Uczony po głosie mógł poznać mękę Heleny. Gdy obaczył okropny stan, w jakim jej ciało się znajdowało, poczuł litość od nowa. Oparł się jednak raz jeszcze temu wzruszeniu i rzekł:
— Nie umrzesz z moich rąk, przewrotna i zła kobieto, umieraj natomiast z swych własnych, jeśli masz ochotę potemu, szklanki wody zasię ku ugaszeniu gorączki tak się ode mnie spodziewaj, jak ja niegdyś, zmarznięty, spodziewałem się, że mnie w domu swoim ogrzejesz. Żałuję niezmiernie, że gdy mnie przy pomocy śmierdzącego nawozu z choroby wyleczono, to ty od zadanych twej piękności szwanków będziesz się mogła uwolnić pachnącą wodą różaną. Mnie groziła utrata życia lub kalectwo, ty zasię po poparzeniu, na kształt węża, który starą skórę zrzucił, piękniejszą jeszcze będziesz.
— O ja nędzna! — zawołała na to wdowa — oby Bóg wrogów moich tak pozyskaną pięknością obdarzył. A ty, okrutniejszy od dzikiego zwierzęcia, powiedz, jak śmiesz mnie w ten sposób zadręczać? Gdybym wśród mąk najokrutniejszych wytępiła rodzinę twoją lub któregokolwiek innego mężczyzny, zaliż sroższa kara spotkaćby mnie mogła? Nie wiem, zaiste, jaką sroższą torturę możnaby wymyślić dla zdrajcy, który całe miasto na zgubę wydał. Mało tego, żeś mnie udręczył znojem, wystawił na pożarcie przez muchy i osy, odmówiłeś mi jeszcze kropli wody, chocia morderców, na kaźń prowadzonych, często winem poją, gdy tylko tego zażądają. Widzę teraz, że nic cię od okrutnego zamysłu twego odwieść nie zdoła, żeś głuchy i ślepy na cierpienia moje, dlatego też bez jęku będę czekała na śmierć, poruczając duszę moją Bogu. Jego wzywam, do Niego się odwołuję, i przed Niego cię pozywam na Sąd sprawiedliwy!
To rzekłszy, powlokła się z wielkim wysiłkiem na sam środek tarasu, gdzie słońce najmocniej dopiekało, aby się rychlej śmierci doczekać. Tonąc we łzach nieustannych, znosiła tysiąc śmierci miast jednej i z bólu a pragnienia o mało rozumu nie postradała.
Tymczasem zbliżył się wieczór. Uczony pomyślał, że dość już tej kary będzie, dlatego też kazał słudze swemu wziąć suknie wdowy, poczem udał się do domu nieszczęśnicy. Na progu spotkał jej służkę, w wielkiej rozpaczy i trwodze pogrążoną.
— Gdzie się znajduje twoja pani? — zapytał.
— Panie — odrzekła służąca — nie wiem, co się z nią stało. Dzisiaj rano spodziewałam się, że znajdę ją w łóżku, do którego wczoraj przy mnie się położyła, aliści nie znalazłam jej tam ani gdzieindziej, mimo troskliwych poszukiwań, dlatego też widzicie mnie w ciężkiej obawie i trosce. Może wy, panie, możecie mi dać o niej wieść jakąś?
— Należałoby cię zaprowadzić na to miejsce, gdzie ona teraz się znajduje i ukarać cię podobnie za przewinę twoją — odparł uczony. I tak jednak, dalipan, nie ujdziesz moich rąk, ukarzę ciebie bowiem tak przykładnie, że nie przyjdzie ci już nigdy ochota na wydwarzanie się z ludzi.
Oddaj jej suknie i wskaż, gdzie ma szukać swojej pani.
Służka, poznawszy suknie, okrutnie się przeraziła, sądziła bowiem, że już swoją panią martwą znajdzie.
Pohamowawszy z trudem okrzyk zgrozy, zaraz po odejściu Rinieri, pobiegła ku wieży.
Tymczasem zdarzyło się, że jednemu robotników wdowy zabłąkały się gdzieś dwie świnie. Wybrał się na poszukiwanie ich, a zbliżywszy się do wieży, usłyszał nagle jęki nieszczęśliwej białogłowy. Zaciekawiony co to znaczy, obejrzał się za drabiną, która w pobliżu na ziemi leżała. Przystawił ją do wieży, wdrapał się po niej i, stanąwszy na ostatnim szczeblu, zapytał:
— Kto tam tak płacze?
Wdowa poznała swego robotnika po głosie. Zawoławszy nań po imieniu, rzekła:
— Idź po służącą moją i duchem tu ją przyślij.
— O dla Boga, Madonno, co was tutaj przywiodło — zawołał kmieć. Służka wasza szuka was przez dzień cały. Komuż jednak mogło przyjść na myśl, że się tu znajdujecie.
Rzekłszy te słowa, przymocował drabinę jak należało, a potem po służkę pobiegł. Spotkał ją po drodze. Wnet więc pojawili się oboje. Poczciwa dziewczyna, wstąpiwszy na drabinę, dała folgę łzom i, załamując ręce, zawołała:
— Pani moja, gdzie jesteście?
— Jestem tutaj, siostro moja — odrzekła dama. Nie czas teraz na łzy. Podaj mi coprędzej moje suknie.
Dziewczyna, uspokojona nieco jej głosem, wbiegła na dach. Ujrzawszy jednak swoją panią, nie do boskiego stworzenia, ale do na pół zwęglonego pnia podobną, oszpeconą i nago na ziemi leżącą, rwać sobie włosy poczęła i wylewać łzy jak nad umarłą. Wdowa wezwała ją, aby się uspokoiła i pomogła jej przedewszystkiem się ubrać. Dowiedziawszy się zaś od służki, że krom niej i robotnika nikt o całej sprawie nie wie, pocieszyła się znacznie i zaklęła tylko świadków, aby wieczną i głęboką tajemnicę zachowali.
Po krótkiej rozmowie robotnik wziął na plecy damę, nie mogącą iść o własnych siłach i zniósł ją szczęśliwie z wieży. Natomiast nieszczęsna służka, która w tyle pozostała, schodząc widać z mniejszą ostrożnością z drabiny, poślizgnęła się na jednym z wyższych szczebli, spadła na ziemię i złamała nogę.
Ból, jaki poczuła, był tak wielki, że jak lew zaryczała. Usłyszawszy ten krzyk, robotnik położył damę na trawie i pobiegł zobaczyć, co się stało. Ujrzawszy, że służąca ma nogę złamaną, wziął ją również na plecy i zaniósł do pani, obok której ją złożył. Dama, na widok tego nowego nieszczęścia i na myśl, że ostatnia istota, któraby jej w danej chwili pomóc mogła, leży obok niej bezsilna, strapiła się niezmiernie i wybuchnęła na nowo tak rzewnemi łzami, że robotnik nie tylko uspokoić jej nie mógł, ale i sam zapłakał.
Ponieważ jednak noc się zbliżała, kmieć, na prośbę zrozpaczonej damy, pobiegł do domu. Wziąwszy z sobą dwóch braci swoich i żonę i zabrawszy nosze, przybył na miejsce wypadku. Dziewczynę złożono na nosze i zaniesiono do chaty wieśniaka. Robotnik pokrzepił damę wodą i łagodnemi słowy, wziął ją na plecy i zaniósł do swego domu. Tam poczęstowano ją podpłomykami i położono do łoża. Następnej nocy postarał się wieśniak o odwiezienie damy i służki do Florencji.
Wdowa, której nigdy na zręcznych wybiegach nie zbywało, wymyśliła o swojej przygodzie bajkę, nic wspólnego z istotą sprawy nie mającą. Potrafiła wmówić w braci swoich, siostry i we wszystkich znajomych, że pospołu ze służką, padła pastwą jakiejś sztuczki djabelskiej. Znaleźli się pod ręką doktorzy, którzy wdowę nie bez trudu i wysiłku z gorączki i innych przypadłości wyleczyli, a takoż nastawili złamaną nogę służki. Odcierpiały jednak obydwie za swoje, a wdowa nie jedną skórę, przylegającą do prześcieradeł, postradała. Przypadek ten miał jednak pewien dobry skutek, wymazał bowiem z jej pamięci niewiernego kochanka i odjął szelką ochotę równie do drwin z ludzi, jak i do nowych afektów.
Uczony zasię, dowiedziawszy się o wypadku służki, osądził, ze dostatecznie jest pomszczony. Dlatego też pozwolił się wdowie, wedle zręczności i woli, wykłamywać.
Tak oto wyszła głupia białogłowa na niewczesnej chętce wyszydzenia uczonego. Była nieświadoma, że mężczyźni (jeśli już nie wszyscy, to większa ich część) dobrze wiedzą, gdzie raki zimują. Dlatego też, miłe damy, wystrzegajcie się drwin z ludzi uczonych.
Ciężko i boleśnie było damom słuchać o okrutnem ukaraniu Heleny, ponieważ jednak przyznać musiały, że kara ta w części zasłużona była, pomiarkowały tedy współczucie swoje. W każdym razie uznały uczonego za okrutnego i nieubłaganego człeka. Gdy Pampinea opowieść swoją skończyła, królowa wezwała Fiammettę, która w te słowa ochoczo mówić zaczęła:
— Urocze przyjaciółki! Ponieważ, jak mi się zdawa, zbyt żywo odczułyście surowość obrażonego filozofa, sądzę tedy, iż nie od rzeczy będzie czemś weselszem smutne myśli wasze zająć. Dlatego też mam zamysł opowiedzieć wam krótką opowieść o pewnym młodzieńcu, który ze spokojniejszym umysłem obrazę przyjął i w umiarkowany sposób pomścił się za nią. Z historji tej poznacie, że każdemu wystarczyć powinno, gdy odmierzy tą samą miarką, którą mu odmierzono i że w pomście przesadzać nie należy.
Wiedzcie tedy, że, wedle tego co słyszałam, żyli niegdyś w Sjenie dwaj młodzieńcy, bogaci i ze znacznego rodu idący — jeden nazwiskiem Spinelloccio Tanena, drugi Zeppo di Mino. Byli oni właścicielami sąsiednich domów na ulicy Camollia. Przestawali ciągle tylko z sobą, tak iż, wedle wszelkich pozorów, wydawać się mogło, że miłują się jak bracia, a nawet więcej jeszcze. Każdy z nich miał wielce urodziwą żonę. Owóż zdarzyło się, że Spinelloccio, przebywający często w domu Zeppy, zaprzyjaźnił się tak z jego żoną, że sypiać u niej począł. Działo się to przez długi czas, nie zwracając niczyjej uwagi. Pewnego razu jednak tak się zdarzyło, że Zeppa, podejrzewając, iż małżonkę jego z Spinelloccio zbyt poufałe stosunki łączą, ukrył się za szafą w sieni.
Po chwili zjawił się Spinelloccio, wbiegł żywo na schody, wpadł do sieni, a widząc, że urodziwa białogłowa sama się w domu znajduje, chwycił ją w objęcia i począł ją czule całować, nie bez hojnego odwzajemnienia się z jej strony. Zeppo, patrząc na to ze swojej kryjówki, nie mruknął ani słowa i nie zdradził się najmniejszym ruchem, pragnął bowiem dowiedzieć się, jak się ta igraszka skończy. Po chwili ujrzał żonę swoją w objęciach przyjaciela, a potem usłyszał szczęk klucza. Dłużej słuchać nie miał ochoty. Pierwszą jego myślą było rzucić się na winowajców, zważywszy jednak, że wrzaskiem despektu swego nie zmniejszy, tylko go głośniejszym uczyni, pohamował się i począł rozmyślać, jakby się pomścić bez zwrócenia uwagi obcych ludzi, a ku pełnemu ukontentowaniu swojemu. Zeppo, wszystko dobrze rozważywszy, postanowił nie wychodzić z kryjówki swojej, póki przyjaciel jego w domu gościć będzie. Po jego odejściu gniewny małżonek wszedł do sypialnej komnaty swej żony i zastał ją poprawiającą sobie włosy, które jej Spinelloccio dla figlów rozpuścił.
— Żono — rzekł, stanąwszy na progu — co czynisz?
— Czy nie widzisz, co robię? — odrzekła.
— Oczywista, że widzę — odparł Zeppo — tak jak i wiele innych rzeczy widziałem, których nie pragnąłem wcale oglądać.
To rzekłszy, po krótkiej chwili biedną białogłowę k‘temu przywiódł, iż w największej trwodze przyznała się do wszystkiego (czemu zresztą żadną miarą już zaprzeczyć nie mogła) i łkając, o przebaczenie błagać go poczęła.
Zeppo wysłuchał jej spokojnie, a potem rzekł:
— Postąpiłaś wielce niegodziwie, występna białogłowo. Jeśli jednak chcesz, abym na ten raz ci przebaczył, musisz wypełnić jaknajściślej rozkazy moje, o których w tej chwili usłyszysz. Dasz tedy znać Spinelloccio, aby jutro o trzeciej godzinie uwolnił się od mego towarzystwa i przybył do ciebie. Gdy się już tutaj zjawi, wejdę i ja do domu; wówczas ty, słysząc moje kroki, każesz mu się ukryć w tej wielkiej skrzyni i zamkniesz go w niej. Gdy to uczynisz, powiem ci, jak masz dalej poczynać sobie. Przy tem wszystkiem nie obawiaj się o nic, przyrzekam ci bowiem, że najmniejszej krzywdy mu nie wyrządzę.
Żona szczęśliwa, że mąż poprzestał na tem, obiecała mu ślepe posłuszeństwo i dotrzymała słowa. Nazajutrz o trzeciej godzinie Spinelloccio, znajdujący się właśnie z Zeppą w domu jednego z przyjaciół, a pamiętny, że dama czeka na niego, rzekł w te słowa:
— Darujcie, że was opuszczę; zaproszony dziś jestem na obiad do jednego z przyjaciół, który na mnie będzie oczekiwał.
— Do obiadowej pory jeszcze daleko — odparł Zeppa.
— Nic to nie szkodzi — rzekł Spinelloccio. — Muszę z nim pomówić o różnych sprawach, dlatego też wcześniej przybyć wolę.
To rzekłszy, pożegnał się, wyszedł i udał się wprost do domu Zeppy, którego żona, jak zwykle, serdecznie go przyjęła. Oboje w sypialnej komnacie się znajdowali, gdy naraz dały się słyszeć kroki Zeppy w dalszych komnatach. Na ten odgłos, piękna dama, udając wielce zatrwożoną, wezwała Spinelloccia, aby ukrył się w skrzyni, którą mąż jej wskazał, poczem zamknęła go w niej starannie i wyszła. Zeppa spotkał ją na progu i spytał się jej donośnym głosem:
— Żono, wszak to już czas na obiad.
— Tak jest, w samej rzeczy — odrzekła.
— Spinelloccio — ciągnął Zeppa dalej — zaproszony został dzisiaj do jednego z przyjaciół, żona jego tedy musiałaby sama obiadować. Dobrze będzie zatem, jeśli pójdziesz do niej i poprosisz ją, aby do nas na obiad przyszła.
Żona, drżąca ze strachu o swój los i dlatego też ślepo posłuszna, uczyniła, co jej rozkazano i udała się do małżonki Spinelloccia, która na gorące jej prośby i zapewnienia, że Spinelloccio gdzieindziej dziś obiadować będzie, dała się do odwiedzin nakłonić. Zeppa przyjął ją wielce dwornie, schwycił ją za rękę i dawszy skinieniem znać żonie swojej, aby się do kuchni oddaliła, powiódł damę do sypialnej komnaty. Wszedłszy tam, drzwi od wewnątrz zaparł. Na ten widok żona Spinelloccia zawołała:
— Biada mi! Co to ma znaczyć, Zeppo? Po to tedy tu mnie zwabiłeś? Takaż ma być owa miłość i przyjaźń, którą mężowi memu okazujesz?
Zeppa, trzymając ją silnie w ramionach, zbliżył się do skrzyni, w której siedział Spinelloccio, i rzekł w te słowa:
— Zanim dalsze wyrzuty czynić mi poczniesz, wysłuchaj, co ci powiem. Miłowałem Spinelloccia i jeszcze jak brata go miłuję, wczoraj jednak odkryłem, że ufność, jaką go obdarzałem, tylko taki skutek miała, że począł mnie przy żonie mojej zastępować.
Właśnie dla tej przyczyny, że go miłuję, nie chcę bynajmniej mścić się na nim, jeno mu równą miarą odpłacić. Posiadł moją żonę, tedy i ja postanowiłem ciebie posiąść tak samo. Jeśli się nie zgodzisz należeć do mnie, będę sobie musiał inaczej poradzić. Ponieważ zaś hańby tej płazem puścić nie mogę, wypłatam mu figla, który ani tobie, ani jemu nie będzie miły.
Żona Spinelloccia, usłyszawszy tę wiadomość, uwierzyła w nią. Dając posłuch przysięgom i zaklęciom Zeppy, tak rzekła do niego:
— Miły Zeppo, jeśli ci ta zemsta, na mnie wywarta, wystarczyć może, to już niechaj i tak będzie. Przyrzeknij mi jeno, że postarasz się, aby to, co czynić będziemy, nie stało się powodem waśni między mną a żoną twoją, z którą mimo, że przeciwko mnie zawiniła, chciałabym w przyjaźni pozostać.
— Oczywista, że tak uczynię — odrzekł Zeppa — a krom tego, obdarzę cię tak cennym i pięknym klejnotem, jakiego równego na całym świecie nie znajdziesz.
Rzekłszy te słowa, uścisnął ją, ucałował, a potem ułożył ją na wieku od skrzyni, w której mąż zamknięty siedział, i ucieszył się nią dowoli.
Spinelloccio, który z ukrycia swego całą tę rozmowę słyszał, a potem trewizański taniec nad głową swoją poczuł, z początku o mało się ze złości nie rozpukł. Gdyby nie obawa przed Zeppą, byłby, ani chybi, żonie swojej obelgę jakąś rzucił lub groźbami ją zasypał. Zważywszy jednak, że Zeppa miał prawo postąpić z nim tak jak postąpił, i że po ludzku z nim się obszedł, postanowił w duszy zostać jeszcze gorętszym jego przyjacielem, niż był nim dotąd.
Zeppa tymczasem, używszy, ile dusza zapragnęła, zszedł ze skrzyni. Gdy żona Spinelloccia upomniała się o obiecały jej klejnot, otworzył drzwi od sypialnej komnaty i zawołał na żonę swoją. Białogłowa, stanąwszy na progu, rzekła do swojej przyjaciółki:
— Madonno, oddałaś mi pięknem za nadobne.
— Otwórz skrzynię — rzekł mąż.
Gdy wieko podniesiono, Spinelloccio ukazał się oczom swojej żony. Długoby się nad tem szerzyć należało, kto z nich większy wstyd odczuł: Spinelloccio, który wiedział, że Zeppie nic tajne nie jest, czyli też żona, która w tej chwili dowiedziała się, że mąż słyszał i czuł wszystko, co nad jego głową wyrabiano. Wreszcie Zeppa rzekł:
— Oto klejnot, który ci daję!
Spinelloccio, wyszedłszy ze skrzyni, rzekł w te słowa:
— Jesteśmy skwitowani należycie, dlatego też dobrze będzie, jeśli na przyszłość przyjaciółmi pozostaniemy. Wszystko mieliśmy dotąd wspólne, krom żon, należy przeto, abyśmy i je wspólnem dobrem uczynili.
Zeppa bardzo się uradował, słowa te usłyszawszy. Po chwili wszyscy czworo w przykładnej zgodzie do stołu zasiedli. Od tej pory każda z dwóch białogłów miała dwóch mężów, a każdy z dwóch mężów dwie żony, jednakoż z tego powodu nigdy między nimi do waśni i kłótni nie dochodziło.
Po dość długiej rozmowie o wspólnocie żon (pochop do tej gawędy dał damom postępek Sjeneńczyków), królowa, nie chcąc czynić ujmy przywilejowi Dionea, jako ostatnia z opowiadających, w te słowa zaczęła:
Drogie przyjaciółki! Nie sądzę, aby był godzien nagany, kto figlem za figiel płaci. Powiem, że gotowa jestem chwalić krotochwilnika, który głupiemu i zbytnio zadufanemu w sobie człekowi uczciwą psotę wyrządza. O jednym z takich figlów chcę wam właśnie opowiedzieć. Pastwą jego padł pewien doktór, który powrócił z Wszechnicy bolońskiej do Florencji, głupi jak baran, chocia daleko szlachetniejszem od baraniego futrem był od stóp do głowy okryty.
Codzień widzimy, że Florentczycy powracają do naszego miasta z Bolonji, jako sędziowie, doktorzy, notarjusze, w długie, fałdziste szaty szkarłatne, futrem bramowane, przyodziani. Wartość ich umysłów mało niestety temu przepychowi stroju odpowiada. Jednym z takich pawiów o głupiej głowie był niejaki Simon da Villa, bardziej bogaty w dobra doczesne, niż w wiedzę. Powrócił on do nas z Bolonji, jako medyk, ustrojony w szkarłat z ogromną krezą i zamieszkał przy ulicy, którą dzisiaj Via del Cocomero zowią.
Ów mistrz Simon, pośród wielu osobliwych obyczajów swoich, miał także i ten, że, idąc z kimkolwiekbądź przez ulicę, natrętnie wypytywał się o nazwiska spotykanych po drodze ludzi, o ich stan i stosunki, tak jakby te wiadomości o ludziach mogły mu do przyrządzania leków dopomóc. Szczególnym przedmiotem uwagi jego stali się dwaj malarze, Bruno i Buffalmacco (o których już dawniej dwukrotnie wspomniano), żyjący w wielkiej przyjaźni z sobą. Naszemu doktorowi zdało się, że ci ludzie mniej kłopotów mają i lepiej żyją, niż ktokolwiek inny w mieście i dlatego też rozpytywać się o nich szczegółowie począł. Usłyszawszy zasię, że są to ubodzy malarze, wbił sobie do głowy, że w tem wszystkiem jakaś tajemnica tkwić musi i że ci dwaj weseli ludzie mają widocznie jakieś ukryte źródło dochodów — tembardziej, że słyszał często o ich przebiegłości i sprycie. Myśl ta wzbudziła w nim niezmierną chęć wejścia w bliższe stosunki bądź to z obydwoma naraz, bądź też z jednym z nich. Po pewnym czasie w samej rzeczy udało mu się zapoznać i zbliżyć się z Brunem. Bruno, pomiarkowawszy po kilku spotkaniach z jakim to dudkiem ma do czynienia, jął z niego drwić niemiłosiernie, doktór zaś, nie spostrzegając tego, w towarzystwie jego wielkie upodobanie znajdował. Zaprosił go do siebie kilkakrotnie na obiad i gdy osądził wreszcie, że otwarcie już z nim pogadać może, wyznał mu, że podziwem go napełnia wesoły, mimo ubóstwa, sposób ich życia. Poczem spytał się, czemuby to przypisać należało?
Bruno, wysłuchawszy tych słów niedorzecznych, roześmiał się głośno i postanowił odpowiedzieć tak, jak na to barani rozum doktora zasługiwał.
— Mistrzu — rzekł — byle komu nie powiedziałbym o tem, jak sobie poczynamy, wam jednak, o którego przyjaźni upewniony jestem, nie będę wahał się wyspowiadać. W samej rzeczy ja i towarzysz mój wesołe życie prowadzimy, weselsze nawet, niźli się wam wydawać może. Zawdzięczamy to oczywiście nie profitom z kunsztu naszego, albo z majętności jakichkolwiek, toby nam bowiem nawet na czystą wodę nie wystarczyło. Abyście nie sądzili jednak, że kradniemy, powiem wam, że chodzimy na wyprawy i tam, bez niczyjej szkody, zdobywamy wszystko, cokolwiek do zaspokojenia potrzeb naszych lub dla przyjemności jest nam potrzebne.
Doktór, usłyszawszy te słowa, zadziwił się i uwierzył, mimo, że nie rozumiał, co to wszystko znaczyć może. Zapragnąwszy gorąco dowiedzieć się, w jaki sposób malarze korsarstwo uprawiają, począł usilnie Bruna o wyjaśnienie prosić, zaręczając mu, że (najgłębszą tajemnicę zachowa.
— Dla Boga! — zawołał Bruno — mistrzu, czegóż to wymagacie odemnie? Zbyt wielka jest ta tajemnica, którą radzibyście poznać, ja zasię za odkrycie jej nietylko nieszczęśliwym na całe życie mógłbym pozostać, aliści wpaść nawet w paszczę Lucypera z San Galllo.
Tak wielką jednak jest miłość dla waszej osoby, która mi melon z Legnaia przypomina i tak niezmierną ufność w was pokładam, że nie czuję się na siłach odmówić żądaniu waszemu. Dlatego też gotów jestem opowiedzieć wam wszystko, pod warunkiem, że przysięgniecie na krzyż z Montesone, iż nigdy tego nikomu nie zdradzicie.
Mistrz nie szczędził zaklęć i przysiąg.
— Wiedzcie tedy, o mój miodowo-słodki mistrzu — rzekł Bruno — iż przed niedawnym czasem przebywał w naszem mieście wielki czarodziej i doktór nekromancji, nazwiskiem Michele Scotto. Odbierał on dowody głębokiej czci od najznaczniejszych w mieście ludzi, z których wielu dotąd jeszcze żyje. Gdy się już do wyjazdu gotował, przychylił się do gorącej prośby swoich przyjaciół i pozostawił tutaj dwóch najznamienitszych uczniów swoich z poleceniem, aby czynili zadość najmniejszym zachceniom szlachetnych Florentczyków, od których tyle czci i miłości był doznał. Uczniowie, posłuszni mistrzowi, pozostali w mieście, oddając owym panom rozliczne usługi w wielu sprawach miłosnych. Wreszcie, upodobawszy sobie Florencję i obyczaje mieszkańców, postanowili osiąść u nas na stałe. Po pewnym czasie weszli w związki ścisłej przyjaźni z kilkoma obywatelami tutejszymi, nie bacząc na to, czy ten, z kim się zaprzyjaźniają jest szlachcicem, czy nie szlachcicem, ubogim, czy bogatym człekiem, byleby tylko do gustu im przypadał. Pozyskawszy przyjaciół, utworzyli grono, z dwudziestu pięciu ludzi złożone, które najmniej dwa razy na miesiąc w pewnem, wskazanem przez nich, miejscu się zbiera. Tam każdy wyraża im swoje pragnienia, które tej samej nocy spełniane bywają. Z tymi dwoma czarnoksiężnikami wiąże mnie i Buffalmacca osobliwie poufała przyjaźń. Przyjęto nas do owego towarzystwa na równych prawach z innymi. Ach, gdybyście mogli widzieć przepyszne obicia komnat, malowidła na ścianach, po królewsku zastawione stoły, dokoła których krążą roje urodziwej służby płci obojej, owe nieporównane czary, dzbany z winem i butle, oraz inne naczynia ze złota i srebra, z których jemy i pijemy! Cóż dopiero mam powiedzieć o dobroci i obfitości potraw? Kto czego tylko zapragnie, zaraz to ma przed sobą. Nie jestem w stanie wyrazić wam, jakie dziwne dźwięki z rozlicznych instrumentów tam się rozlegają, ani jak wielka ilość świec woskowych przy tych biesiadach płonie, ani ile cukrów i win kosztownych na nasze skinienie czeka. Nie sądźcie także, mój milusi mistrzu, że siadamy do stołów w szatach, w których nas zwykle widujecie. Postokroć nie! Nie masz między nami takiego, któryby cesarzowi podobien nie był, w tak pysznych bowiem strojach paradujemy. Nad wszystkie jednak rozkosze wyższa jest rozkosz, którą nas kobiety obdarzają. Sprowadza się je z najdalszych krańców świata w mgnieniu oka, wedle woli każdego z nas i wedle wyboru. Możecie tam ujrzeć królowę Barbaników, władczynię Basków, żonę sułtana, panią Kłapigębę z kraju księżycowego, Semisantę z Berlinzony i Scalpedrę z Narsji. Ale na cóż się zda tutaj je wyliczać? Znajdziecie tam wszystkie królowe ziemi całej, wraz z Schinschimurą, żoną księdza Jana, mającą rogi z tyłu, na samym środku. Aliści słuchajcie dalej! Gdy sobie już nieco podpijemy i jadłem się pokrzepimy, udaje się każdy z tą, którą się na jego żądanie zjawiła, do osobnej komnaty. Wiedzieć wam należy, że każda z tych komnat to raj prawdziwy, tchnący aromatem, niemniej wonnym od wnętrza aptek, w których kminek tłuką. Stoją tam łoża, okazalsze od łoża weneckiego doży. Na nich każda para się układa. Zostawiam wam do domysłu, jak każda z tych prządek potem kołowrotek trzyma, jak nitki puszcza, sama w kłębek się zwijając. Najszczęśliwszymi z tych szczęśliwców, a takoż najlepiej uposażonymi, jesteśmy, wedle mego zdania, ja i Buffalmacco: on bowiem najczęściej sprowadza sobie królowę francuską, ja zasię angielską. Damy te, jak każdemu wiadomo, są najpiękniejszemi na całym świecie białogłowami. Tak umieliśmy im przypaść do serca, że o nas tylko myślą i z nami jeno przestają. Łatwo wam tedy będzie pojąć teraz, że musimy być najweselszymi i najszczęśliwszymi na świecie ludźmi. Posiadamy miłość dwóch pięknych królowych, nie mówiąc już o tem, że dosyć nam zażądać od nich dwóch albo trzech tysięcy dukatów, aby je mieć natychmiast. To wszystko korsarstwem nazywamy, postępujemy bowiem jak korsarze, którzy z każdego odzież zdzierają. Różnica tylko na tem się zasadza, że oni nie oddają tego, co raz wzięli, my zasię zwracamy zdobycz po jej użyciu. Wiecie teraz wszystko, więcej nic wam nie powiem, proszę jeno nie wspominajcie już nigdy o tem.
Doktór, którego cała wiedza polegała na umiejętności leczenia małych dzieci z parchów, uwierzył w słowa Bruna, jakgdyby one ewangelją były, i zapalił się niepomiarkowanem pragnieniem wejścia do tego towarzystwa. Odrzekł tedy Brunowi, że zaiste bynajmniej go teraz nie dziwi ich wesoły i pogodny wyraz oblicza i ledwie pohamować się zdołał od prośby o przyjęcie go natychmiast do tego towarzystwa. Namyśliwszy się jednak, odłożył tę prośbę do chwili aż Bruna lepiej dla siebie pozyskać zdoła. Tymczasem nie rozdzielał się z nim prawie, zapraszał go do siebie z rana, w południe i wieczorem i niezmierną życzliwość mu okazywał.
Wkrótce miłość ta tak się zwiększyła, iż zdało się, że doktór bez Bruna żyć i istnieć nie może. Bruno, któremu to wszystko wielce po myśli było, nie chcąc okazać się niewdzięcznym za tyle przywiązania i czci, wymalował doktorowi w komnacie jadalnej Post Wielki i Agnus Dei, nad bramą zasię wielki nocnik, aby po tym znaku klijenci doktora od innych medyków go odróżniali. Krom tego w sieni wymalował mu walkę myszy z kotami, którą doktór za arcydzieło uważał. Nie zaniedbywał przytem od czasu do czasu wspomnieć coś o swojem towarzystwie. Pewnego razu rzekł:
— Dzisiejszą noc spędziłem w towarzystwie naszem. Ponieważ królowa angielska już mi się nieco sprzykrzyła, kazałem sobie tedy na ten raz sprowadzić panią Gumedrę, małżonkę wielkiego chana Tarisu.
— Co to znaczy Gumedra? — spytał doktór. — Dalipan nie rozumiem tych wszystkich imion.
— O mój najdroższy mistrzu! — odparł Bruno. — Wcale się temu nie dziwię, słyszałem bowiem, że Ipokrad i Abiczenga nic o niej nie wspominają.
— Chciałeś zapewne powiedzieć: Hipokrat i Avicenna — poprawił doktór.
— Dalipan, powiedziałem, jak wiedziałem — odparł Bruno. Równie mało rozumiem się na tych waszych nazwiskach, jak wy na moich. Co się zaś tyczy imienia Gumedra, to znaczy ono w mowie Wielkiego Chana to samo, co u nas cesarzowa. Ach, cóż to za białogłowa! Powiadam wam, że zapomnielibyście przy niej o wszystkich medykamentach, klysterach i plastrach waszych!
Podobnemi słowami tak Bruno doktora rozdrażnił, że ten, pewnego wieczora nieco dłużej w jego towarzystwie pozostawszy, postanowił wreszcie wyznać mu najgorętsze pragnienie swoje. Bruno malował właśnie walkę myszy z kotami. Doktór zaczął w te słowa:
— Brunonie, Bogu jednemu wiadomo, że nie masz człeka na świecie, dla którego gotówbym tyle uczynić ile dla ciebie. Gdybyś mi nawet powiedział teraz: — idź do Peretoli, ani chybi, poszedłbym tam. Nie dziwuj się tedy, iż z całą ufnością o coś cię poproszę. Przed niedawnym czasem opowiedziałeś mi cuda o rozkosznym sposobie życia waszego wesołego towarzystwa. Wzbudziło to we mnie taką żądzę należenia do niego, o jakiej dotąd pojęcia nie miałem. Gdy mnie przyjmiecie, przekonasz się, że nie bez ważkiej racji z prośbą tą do ciebie się zwróciłem. Pozwolę ci nazwać mnie kpem, jeśli natychmiast po przyjęciu, nie sprowadzę sobie najpiękniejszej dziewczyny, jakiej zapewne nigdy nie widziałeś. Poznałem ją niedalej jak w zeszłym roku w Cacaincigli i oddałem jej całe serce moje. Na ciało Chrystusowe! Ofiarowałem jej nawet dziesięć bolońskich groszy, aby mi wstrętów nie czyniła, aliści to żadnego skutku nie odniosło. Powiedz mi tedy, błagam się gorąco, co mam uczynić, aby wejść do waszego grona i spraw, abym się doń dostał. Wierzaj mi, że pozyskacie we mnie dzielnego, wiernego i godnego towarzysza. Zresztą dość spojrzeć na mnie. Jestem wszak człekiem urodziwym, a nie żadnym ułomkiem. Oblicze mam świeże jak róża, a przytem jestem doktorem medycyny, których, jak mi się zdaje, nie wielu między sobą macie. Znam wiele dykteryjek i pięknych piosenek. Jedną nawet zaraz ci zanucę.
Tu począł ryczeć na całe gardło.
Bruna taki śmiech porwał, że hamując go, o mało się nie rozpukł. Przezwyciężył się jednak, a gdy doktór skończył piosenkę i spytał:
— No i cóż, jak ci się zdaje?
— Wierę — odrzekł Bruno — trzebaby było być głuchym jak pień, aby nie ocenić, jak cudownie śpiewacie i wyciągacie.
— Nieprawdaż? — zawołał doktór — pewien jestem, że nie uwierzyłbyś, gdybyś sam nie był słyszał.
— Najprawdziwsza prawda prawdomówności — odparł Bruno.
— Ale to nic jeszcze — rzekł doktór — bowiem i piękniejszych rzeczy jestem świadom. Dajmy temu jednak pokój. Musisz wiedzieć, że rodzic mój był szlachcicem, chocia na wsi mieszkał, po kądzieli zasię pochodzę z rodu panów z Vallechio. Posiadam także, jak się sam o tem przekonać mogłeś, piękniejsze księgi i bogatsze suknie od innych doktorów we Florencji. Klnę się na Boga, że mam szatę, która przed kilku laty w zrachowanej sumie sto lirów mnie kosztowała. Zaklinam cię tedy raz jeszcze, wprowadź mnie do towarzystwa waszego! Jeśli — mi tą przysługę wyświadczysz, nie wezmę od ciebie nigdy trojaka za leczenie, będziesz mógł przeto chorować, ile tylko zechcesz!
Bruno, usłyszawszy te słowa, ugruntował się w mniemaniu swojem, że doktór jest głupi jak baran. Odrzekł mu przeto:
— Mistrzu! Poświećcie mi tutaj i miejcie trochę cierpliwości, póki tym myszom ogonów nie przyprawię. Za chwilę wam odpowiem.
Ogony wkrótce były gotowe. Wówczas Bruno, udając zakłopotanie, rzekł:
— Najdroższy mistrzu! Zaiste, wielkie to są rzeczy, które gotowi jesteście uczynić dla mnie. To jednak, co dla waszego wielkiego umysłu drobiazgiem się być wydawa, jest dla mnie sprawą niezmiernej wagi. Nie znam na całym świecie człeka, dla którego rzecz tę, z równą chęcią jak dla was, byłbym uczynił. Raz dlatego, że miłuję was, jak na to zasługujecie, a powtóre dla tej przyczyny, że osobliwie cenię mądrość słów waszych, które byłyby zdolne kopyta z butów myśliwskich wyciągnąć, a cóż dopiero mnie przekonać? Im dłużej z wami przestaję, tem mędrszymi mi się być wydajecie. Muszę wam powiedzieć takoż, że gdybym nie miał innej przyczyny do pokochania was, to starałbym się dogodzić wam choćby dlatego, żeście sobie tak piękny przedmiot miłości wybrali. Muszę wam jednak powiedzieć, że spełnienie waszego pragnienia jest rzeczą trudniejszą, niźli sądzicie. Dla tej przyczyny nie będę mógł uczynić dla was tyle, ilebym pragnął. Jeśli mi jednak na swoją uczciwość przysięgniecie, że tajemnicy dochowacie, wskażę wam drogę, którą idąc, cel swój osiągnąć będziecie mogli. Pewien jestem, że to się wam ani chybi uda.
— Mów śmiało i bądź spokojny — odparł doktór. — Widocznie nie znasz mnie jeszcze dobrze, inaczej bowiem wiedziałbyś, że każdą tajemnicę zdzierżyć umiem. Zaliż mało takich praw i zamiarów miał pan Gasparruolo de Saliceto, wówczas, gdy był sędzią podesty w Forlimpopoli? Zwierzał mi się on ze wszystkich zamysłów swoich; mnie pierwszemu oznajmił także o zamierzonem małżeństwie swojem z Bergaminą. Sądzę, że na tym dowodzie poprzestaniesz!
— Na mą duszę — zawołał Bruno — jeśli on wam tak ufał, to niewątpliwie i ja mogę. Droga tedy, o której wspomniałem, taka jest:
Towarzystwo nasze ma zawsze kapitana i dwóch radców, którzy co sześć miesięcy się zmieniają. Ani chybi w najbliższej przyszłości Buffalmacco zostanie kapitanem, a ja radcą, tak już bowiem oddawna postanowiono. Kapitan taki ma wielką władzę, mogąc przyjmować do towarzystwa kogo tylko zechce. Otóż, według mego zdania, powinniście pozyskać dla siebie Buffalmacca, uprzejmie i dwornie z nim postępując. Jest to człek, który, poznawszy skarby mądrości, w was się kryjące, pokocha was całą duszą. Zjednawszy go urokiem rozumu waszego i hojności, będziecie mogli prosić go o co zechcecie, a on nie potrafi wam odmówić. Wspominałem mu już nawet o was i wiem, że jest dla was przychylnie usposobiony. Weźcie się tedy rączo za niego, a resztę ja już sam uładzę.
— Rada twoja — odrzekł na to doktór — wielce mi się podoba. Zapoznam się z Buffalmacciem. Jeśli jest człekiem, lubiącym z mądrymi ludźmi przestawać, to, zapuściwszy się ze mną choćby raz w gawędę, sam mnie później poszukiwać zacznie. Co się przyrodzonego dowcipu tyczy, to zaiste mam go tyle, że całe miasto mógłbym nim obdzielić i jeszczeby mi go dosyć pozostało.
Bruno, oddaliwszy się, zdał z tej rozmowy sprawę Buffalmacco. Ów nie mógł doczekać się chwili, w której nie bity w ciemię doktór z nim się zapozna, radby był bowiem jaknajprędzej obdarzyć go tem, czego on tak gorąco pragnął. Doktór nie dał mu długo czekać. Płonąc niezmierną żądzą udania się na korsarską wyprawę, nie spoczął, póki nie zaprzyjaźnił się z Buffalmacco, co mu bez trudu się udało. Poznawszy go, jął wydawać na jego cześć wspaniałe uczty, na które i Bruna zapraszał. Dwaj filuci durzyli go niesłychanemi bredniami i nie żałowali sobie wybornych win, tłustych kapłonów i innych smakowitych rzeczy.
Gościli u niego ciągle, przebywając w jego domu nieraz i bez zaprosin i zawsze go zapewniali, że z nikim innym ma świecie takby im przyjemnie nie było.
Wreszcie doktór, upatrzywszy stosowną porę, wyznał pragnienie swoje Buffalmacco. Ów udał z początku wielkie pomieszanie, a potem wpadł z wściekłością na Bruna, wołając:
— Na wielkiego Boga z Passignano! Mam niepomierną chęć tak cię w łeb trzasnąć, abyś sto tysięcy świec zobaczył, ty zdrajco obrzydły! Nikt inny, krom ciebie, nie mógł opowiedzieć o tych wszystkich rzeczach doktorowi. Doktór, słysząc to, począł żywo Bruna usprawiedliwiać, kląć się i zapewniać, że wie o tem wszystkiem zgoła z innego źródła i wreszcie udobruchał rozgniewanego malarza.
Ułagodzony Buffalmacco zwrócił się do doktora i zawołał:
— Drogi mistrzu, widać odrazu, że nie napróżno do Bolonji jeździliście, skoro przywieźliście stamtąd zasznurowaną gębę. Odrazu poznać można, gdzieście się uczyli. Przytem, jeśli się nie mylę, w czepku urodzić się musieliście. Brumo mi rzeki, że medycynę studjowaliście, aliści ja mniemam, że była to raczej umiejętność zyskiwania sobie ludzi. Wierę, przy pomocy rozumu waszego i rzadkiego dowcipu zdolni jesteście wymóc, co zechcecie.
Doktór zerwał się na te słowa i, przerywając mówcy, rzekł do Bruna:
— Widzisz, co to znaczy, gdy się na roztropnego człeka natrafi. Któżby równie dobrze, jak ten dzielny mąż wysokość mego umysłu ocenić potrafił? Nawet ty nie dopatrzyłeś się tak prędko moich walorów. Powtórz mu teraz, com rzekł, gdyś mi powiedział, że Buffalmacco lubi obcować z mądrymi ludźmi. Czym nie przewidział, że mu do serca przypadnę?
— Prawda, szczera prawda — odrzekł Bruno.
— Jeszczebyś niejedno mógł przydać — ciągnął dalej doktór, zwracając się do Buffalmacca — gdybyś mimie był widział w Bolonji. Tam zarówno doktorzy, jak i scholarzy zachwycali się mną gorąco. Nie było profesora, ni studenta, któryby mnie nad wszystko w świecie nie miłował i dla siebie pozyskać nie pragnął, tak ich bowiem umiałem dowcipem i wymową swą olśnić. Więcej powiem! Nie mogłem wyrzec jedynego słowa, aby ich do gwałtownego śmiechu nie pobudzić. Gdym odjeżdżał, zalewali się wszyscy gorzkiemi łzami i żądali, abym pozostał. Gotowi byli mi nawet powierzyć wykład medycyny dla wszystkich studentów, aliści ja nie chciałem tego, śpieszyłem się bowiem do majętności mej tutaj, która jeszcze do pradziadów moich należała.
— No i cóż?... jakże ci się wydaje? — rzekł Bruno do Buffalmacca. — Nie chciałeś wierzyć, gdym ci o doktorze opowiadał. Na mą duszę, niema w całem mieście doktora, któryby się tak dobrze znał na oślej urynie, jak nasz medyk. Bądź pewien, że aż do bram Paryża drugiego takiego mędrca nie znajdziesz. Spróbuj mu się teraz oprzeć i postaraj się do jego prośby nie przychylić.
— Bruno — odrzekł na to doktór — szczerą prawdę mówi. Nie poznali się tutaj na mnie, bowiem naród wasz jest nadto gruby. Gdybyście ujrzeli mnie między doktorami, przekonalibyście się lepiej, kto jestem.
— Zaiste, mistrzu — odparł Buffalmacco — wiecie jeszcze więcej, niż sądziłem. Dlatego też odzywam się do was tak, jak do dostojnego męża odzywać się należy i oświadczam, że wszelkiego starania dołożę, aby was wkrótce przyjęto do towarzystwa naszego.
Po tej rozmowie i otrzymanem od Buffalmacca przyrzeczeniu doktór począł jeszcze częściej dwóch malarzy ugaszczać. Wbijali mu oni do głowy najdziksze bzdury, obiecując, że sprowadzą dlań grabinę Latrynję, najpiękniejszą istotę w całem tylnem państwie rodu ludzkiego.
Zaciekawiony doktór zapytał, kto zacz jest owa grabini?
Ach, moja ty tykwo nasienna — zawołał Buffalmacco — jest to wielce godna pani i zaiste mało się znajduje na całym świecie takich domów, nad któremiby ona jurysdykcji nie miała, nie mówiąc już o tem, że nawet sami ojcowie Minoryci hołdy jej składają i na cześć jej kadzą z moździerzy. Ma także i tę własność, że gdy koło jakiegoś miejsca przechodzi, poczuć się dobrze daje. Niedawno właśnie w nocy przeszła koło moich drzwi, udając się do rzeki Arno dla obmycia nóg i odetchnięcia świeżem powietrzem. Najbardziej lubi w odosobnionych miejscach przebywać, ale właściwem miejscem jej zamieszkania jest Latryna. Milicja jej kręci się wszędzie; poznacie ją po miotle i sznurze z ołowianą gałką, herbie tej pani. Wasalów jej także na świecie pełno; dość wymienić pana Padkasańskiego, Don Kupkę, panią Kloakę, nie mówiąc już o wielu innych, których znać ani chybi musicie. W objęcia tej dostojnej damy zaprowadzić was chcemy, jeśli piękna podwika z Cacaincigli zawód wam sprawi i jeśli, co rzecz główna, zamysły nasze się udadzą.
Doktór, wychowany od dziecka w Bolonji, nie pojął krotochwilnego znaczenia tych słów i objawił gorącą chęć jaknajprędszego poznania owej damy.
Wkrótce po tej rozmowie nasi malarze przynieśli doktorowi radosną wieść, że zostanie przyjęły do towarzystwa. W dniu, oznaczonym na ceremonję, która się wieczorem odbyć miała, zaprosił doktór obu swoich przyjaciół na obiad. Gdy go spożyli, zażądał bliższych wyjaśnień, co do miejsca pobytu towarzystwa i sposobu dostania się do jego grona.
— Mistrzu — odparł Buffalmacco — przedewszystkiem musicie tęgo się trzymać, bo gdybyście nie dotrzymali placu i stchórzyli, nie tylko cała nasza praca na niczem spełznie, ale i wielka stąd szkoda dla nas powstanie. Zaraz wam powiem pod jakim względem męstwo owo okazać musicie. Trzeba tedy, abyście wieczorem, gdy wszystkich pierwszy sen zmorzy, znaleźli się na jednym z owych wysokich grobowców, które niedawno koło Santa Maria Novella wystawiono. Musicie się oblec w najpiękniejszy wasz strój, dla godnego przedstawienia się po raz pierwszy towarzyszom naszym, a także grabini, która, jak nas słuchy doszły, pragnie was, jako szlachcica, rycerzem kąpieli mianować. Na grobowcu tym będziecie czekali, póki się po was posłaniec nie zjawi. Abyście zawczasu na wszystko przygotowani być mogli, wiedzcie, że przybędzie po was czarne, niezbyt wielkie, rogate zwierzę, które skoki ogromne czynić przed wami pocznie, chrapiąc i mrucząc, dla przerażenia was.
Gdy się jednak przekona, żeście od trwogi dalecy, zbliży się do was powoli. Wówczas zejdźcie bez strachu z grobowca i siadajcie spokojnie na kark temu zwierzęciu. Warujcie się jeno wzywać Boga lub świętych pańskich! Usadowiwszy się wygodnie, załóżcie ręce na krzyż i powierzcie się całkiem zwierzęciu, nie tykając go rękoma. Ruszy ono powoli z miejsca i do nas was przywiezie. Raz jednak jeszcze przestrzec was muszę, że jeśli wspomnicie imię Boga, jakiegoś świętego lub też obawę poczujecie, zwierzę to zrzuci was z siebie albo też wpakuje was w jakieś niezbyt wonne miejsce. Jeżeli tedy nie czujecie dosyć męstwa, to lepiej dajcie temu pokój, bowiem, stchórzywszy, sobie tylko szkodę przyniesiecie, a nam despekt sprawicie.
— Nie znacie mnie jeszcze, przyjaciele moi — odparł doktór. — Wątpicie snać o mnie, widząc, że rękawiczki i długie suknie noszę. Gdybyście jednak wiedzieli, com ja niegdyć w Bolonji wyrabiał, wyszedłszy z towarzyszami na połów białogłów, osłupielibyście ani chybi. Na honor, pewnej nocy jedna z takich dziewcząt iść z nami nie chciała! Mizeractwo to było prawdziwe, ledwie mi do pasa dostające. Opór jej tak mnie oburzył, że, obłożywszy ją naprzód porządnie kułakami, chwyciłem ją za ramiona i pchnąłem tak, iż na kilka kroków odleciała. Powtarzałem to kilka razy, tak iż chcąc, nie chcąc, iść z nami musiała. Innym znowu razem w towarzystwie sługi przechodziłem wieczorem, nieco po Ave Maria, koło cmentarza Minorytów, właśnie w dniu, gdy tam pewną białogłowę chowano i nie bałem się niczego. Nie lękajcie się tedy o mnie, bo odwagi mam raczej za wiele, niźli za mało. Co się zaś przyzwoitości tyczy, to dla nieuchybienia jej, włożę na siebie szkarłatną suknię, w której mnie na doktora promowano. Obaczycie, jakie to wrażenie na całem towarzystwie sprawi i przekonacie się, że wkrótce kapitanem jego zostanę. Wszystko innym trybem u was pójdzie po przyjęciu mnie, zwłaszcza, że, jak powiadacie, grabini owa tak się już we mnie rozkochała, iże mnie kawalerem kąpieli mianować pragnie.
— Dobrze zatem — odparł Buffalmacco — baczcie jeno, abyście nam jakiegoś figla nie wypłatali i abyście na czas we właściwem miejscu się stawili. Wiedząc, że wy, panowie doktorzy, ochraniać swoje cenne zdrowie lubicie, przestrzegam, że noc dziś jest chłodna wielce!
— Niechże mnie Bóg zachowa — zawołał na to doktór. — Nie należę bynajmniej do zmarzluchów i nic sobie z największego zimna nie robię. Gdy mi przyjdzie podnieść się w nocy z łoża dla załatwienia przyrodzonej potrzeby, zarzucam tylko futro na kaftan. Bądźcie tedy spokojni o mnie, stawię się bowiem niezawodnie na miejscu i zaczekam.
Gdy wieczór się zbliżył doktór, usprawiedliwiwszy się przed żoną, że tak późno z domu wychodzi, wydobył ukradkiem purpurową szatę, wdział ją na siebie, a potem, przybywszy na wskazane miejsce, wdrapał się na jeden z grobowców, przycisnął się do marmurowej płyty, bowiem chłodno nie na żarty było i jął czekać na przybycie rogatej poczwary. Tymczasem Buffalmacco, tęgi i silny człek, postarał się o jedną z owych larw, jakich niegdyś na zabawach, dziś już wyszłych z obyczajów używano, poczem okrył się cały czarnem futrem, włosem na zewnątrz, tak iż wyglądał jak niedźwiedź. Tylko głowa miała djabelski i rogaty pozór. Tak ustrojony udał się na plac Santa Maria Novella. W niejakiej odległości postępował za nim Bruno, chciał się bowiem przyjrzeć zbliska całej tej historji. Buffalmacco, ujrzawszy mistrza na grobowcu, jął dzikie skoki wyprawiać i ogłuszający hałas na placu czynić. Parskał przytem, wył, sapał i chrapał jak opętany. Doktór, widząc to i słysząc, poczuł, że mu włosy dębem stają na głowie, w istocie bowiem tchórzliwy był i słabszy od pierwszej lepszej białogłowy. W tej chwili siła dałby za to, aby — w domu się znajdować. Ponieważ jednak przybył już na to miejsce, więc też krzepił się jak mógł, tak wielka bowiem była w nim żądza oglądania cudów, znanych mu z opowieści.
Tymczasem Buffalmacco, nawściekawszy się do syta, udał, że się uspokoił, poczem zbliżył się do grobowca i stanął przy nim. Doktór szczękał zębami ze strachu i nie wiedział co począć: wskoczyć na grzbiet zwierzęcia, czy też na grobowcu pozostać. Bojąc się jednak, aby mu potwór w wypadku, jeśli na grzbiet mu nie wsiądzie, krzywdy jakiej nie wyrządził, nową trwogą dawną obawę przezwyciężył i zszedł z grobowca, szepcząc:
— Boże, nie opuszczaj mnie!
Potem wsiadł na tajemniczego wierzchowca, usadowił się wygodnie na nim i, drżąc całem ciałem, złożył ręce na krzyż na piersiach, jak mu zalecono.
Wówczas Buffalmacco począł się nieznacznie ku Santa Maria della Scala kierować. Niósł doktora idąc na czworakach, prawie aż do samego klasztoru mniszek z Fisole. Podówczas znajdowały się w tej okolicy doły, w które właściciele sąsiednich gruntów grabinię Latrynję zrzucać kazali, aby nią potem pola swoje użyźniać. Buffalmacco, zbliżywszy się do tych dołów, przystąpił na brzeg jednego z nich, poczem, wybrawszy stosowną chwilę, schwycił doktora za nogi, ściągnął go z siebie i wrzucił na dół do jamy, warcząc przytem i wyjąc okrutnie. Po dokonaniu tego bohaterskiego czynu pobiegł na łąkę Ognissanti. Tam spotkał Bruna, który, nie mogąc śmiechu pohamować, aż, tutaj się zapędził. Obaj teraz śmiać się poczęli i z udanego figla się cieszyć. Pofolgowawszy sobie nieco, zaczaili się, aby obaczyć, co doktór uczyni.
Ów, poczuwszy w jak obrzydliwą dostał się jamę, próbował wydobyć się z niej; dopiero jednak po kilkakrotnem zapadnięciu się to tu, to tam, umazaniu kałem od stóp do głowy i połknięciu sporej ilości gówna, wydostał się na wierzch, jęcząc i wściekając się nie na żarty. Wyszedłszy, oskrobał się jak mógł najlepiej, a nie widząc innej rady, do domu powrócił. Kołatał tak długo, aż mu wreszcie otwarto.
Zaledwie drzwi się za nim zawarły, już Brumo z Buffalmacco pod niemi stanęli, chcąc się dowiedzieć, jak cuchnącego doktora przyjmie żona. Naraz usłyszeli grad najstraszniejszych obelg i przekleństw, jakich zapewne nigdy największy na świecie hultaj nie był nigdy słyszał.
— Ha — wrzeszczała żona doktora — ha, na mą duszę, jakże się dobrze stało! Zapewne wybrałeś się do jakiejś nierządnicy, a chcąc się jej przypodobać w szkarłatną suknię się przybrałeś. Nie wystarczam ci już tedy, mój skarbie! Całemu ludowibym wystarczyła, a cóż dopiero tobie?
O, czemuż cię nie utopili, wrzuciwszy tam, gdzie już pozostać powinieneś. Oto mi doktór naschwał! Ma swoją własną żonę, a nocami za cudzemi żonami się ugania.
Podobnemi przymówkami nie przestawała go dręczyć w czasie mycia, skrobania i czyszczenia, które doktór troskliwie odbywał.
Nazajutrz rano Bruno i Buffalmacco stawili się w domu doktora, pomalowawszy sobie uprzednio skórę w sinawe pręgi, które na ślady pięści i kija wyglądały. Zastali mistrza już na nogach. Gdy weszli do komnaty, obrzydliwa woń silnie ich w nozdrza uderzyła, dotąd bowiem nie sposób było jeszcze szat całkiem oczyścić. Doktór, ujrzawszy ich, postąpił ku nim i pozdrowił ich uprzejmie. Aliści Bruno i Buffalmacco, zgodnie z uprzednią umową swoją, odpowiedzieli mu na to pozdrowienie z gniewliwą miną:
— Bynajmniej nie życzymy wam dobrego dnia, owszem, błagamy niebo, aby na was, jako na wiarołomnego i obrzydliwego zdrajcę, zesłało tysiąc klęsk i śmierć haniebną. Z waszej to winy, wówczas, gdyśmy się starali o zaszczyty dla was, o mało nas jak psów nie zabito. Dzięki zdradzie, popełnionej przez was, otrzymaliśmy tej nocy tyle kijów, że mniejszą znacznie ilością razów najbardziej upartego osła stąd do Rzymu zagnaćby można było. Niedosyć na tem! Groziło nam niebezpieczeństwo wygnania z towarzystwa, do którego wprowadzić was chcieliśmy. Jeśli nie wierzycie, przyjrzyjcie się jak wygląda nasza skóra.
To rzekłszy, rozchylili na piersiach szaty i pokazali posiniaczone farbą piersi swoje, nie dając jednak doktorowi zbyt usilnie się w nie wpatrywać.
Doktór na tem widok chciał się usprawiedliwić i opowiedzieć o swoich przypadkach. Zaledwie jednak wspomniał o wrzuceniu go do jamy, Buffalmacco zawołał:
— Na mą duszę, pragnąłbym, aby was było zrzuciło z mostu do rzeki Arno. Pocóż przyzywaliście Boga i Świętych Pańskich? Nie ostrzegałemże was?
— Klnę się na Boga żywego, żem ich nie przyzywał — odparł doktór.
— Niewątpliwie nie przypominacie sobie tego, boście drżeli całem ciałem jak osika i nie wiedzieli, gdzie się znajdujecie. Nasz poseł opowiadał nam o tem szczegółowie. Co się stało już się nie odstanie, ale od tej pory nikt nam nigdy podobnego figla nie spłata, dość nam bowiem jednego zawodu.
Na te słowa doktór uderzył w prośby o przebaczenie i zaklął ich na Boga, aby mu wstydu i przykrości nie czynili. Wreszcie udało mu się udobruchać ich dobrotliwemi słowy. Ze strachu, aby wieść o tej przygodzie dalej się nie rozniosła, począł jeszcze gościnniej obu malarzy przyjmować i różne usługi im wyświadczać.
Oto jak się bolońskich mędrków na hak przywodzi!
Nie trza nawet mówić, jaki śmiech wzbudziła wśród dam opowieść królowej. Nie było takiej słuchaczki, którejby od nadmiernego śmiechu nie pokazały się z dziesięć razy łzy w oczach. Gdy królowa skończyła, Dioneo, wiedząc, że na niego teraz kolej przychodzi, rzekł w te słowa:
— Wiadomą jest rzeczą, miłe damy, że żart subtelny najbardziej ludziom do smaku przypada. Dlatego też, chocia każda z was już piękną historję opowiedziała, ja jeszcze jedną na zakończenie tego dnia przytoczyć pragnę. Powinna się wam podobać bardziej niż każda inna, na tej materji osnuta, dlatego, że oszukana osoba była sama mistrzynią w oszukiwaniu innych.
We wszystkich miastach nadbrzeżnych, porty posiadających, istniał kiedyś obyczaj, zgodnie z którym, wszyscy kupcy, przybywający z towarami, wyładowawszy je z okrętów, składali swój dobytek do składów. W wielu miejscach taki schów, zwany „doganą“ zależał od rajców miejskich lub podesty. Oddawszy towary ludziom, w porcie zatrudnionym, i oznaczywszy ceny, kupcy zamykali otrzymane składy na klucz. Człek, mający zwierzchni nadzór nad portem wpisywał wówczas do księgi nazwy towarów kupca i żądał później zapłaty za przechowanie ich. Dzięki tym księgom faktorzy nierzadko dowiadywali się o ilości towarów, a takoż jacy kupcy je przywieźli, poczem już targu dobijano lub zamiany czyniono.
Obyczaj ten istniał w Palermo na Sycylji, w mieście słynącem z wielu białogłów, odznaczających się pięknem ciałem ale nie cnotą. Człek, który ich nie zna, skłonny jest je poczytywać za wielce obyczajne istoty. Białogłowy te gotowe są zedrzeć skórę z każdego mężczyzny. Gdy tylko przybędą cudzoziemscy kupcy, zaraz dowiadują się one z portowej księgi kto co przywiózł i za ile towar sprzedać można, poczem łaskawemi słowy i płochem obejściem starają się obrócić na siebie uwagę, a potem usidlić kupców swoją miłością. Już wielu ludzi sprowadziły w ten sposób na bezdroża i cały towar z rąk im wyrwały. Zdarzali się i tacy, co zostawili w Palermo nie tylko swoje towary i okręty, ale także i kości, tak zręcznie bowiem ich balwierki brzytwą władały.
Przed niedawnym czasem przybył do Palermo pewien młodzieniec florencki, Niccolo de Cigniano, Salabacttem przezwany. Przywiózł z sobą tak wiele sukna, danego mu na kredyt na jarmarku w Salerno, że mógłby za nie pięćset złotych florenów otrzymać. Zapłaciwszy w porcie za przechowanie, złożył towar do składów i, nie śpiesząc się zbytnio z sprzedażą, jął się po mieście przechadzać. Salabactto był młodzieńcem kształtnym i urodziwym, aliści i letko myślącym, ponieważ życie mu się uśmiechało. Zdarzyło się, że jedna z tych balwierek, o których wyżej wspomineliśmy, imieniem Jancofiore, usłyszawszy o nim wiele, obróciła nań uwagę swoją. Salabactto spostrzegł to i, imaginując sobie, że ma do czynienia z jakąś znaczną damą, postanowił ją olśnić urodą swoją i grę miłosną chytrze przeprowadzić.
Nikomu nic o damie nie mówiąc, począł się przechadzać pod jej oknami. Zalotnica spostrzegła to wkrótce. Przez kilka dni pożerała go oczyma, czyniąc pozór, że schnie z miłości doń, poczem posłała do niego tajnie jedną ze swych służek. Służka ze łzami w oczach wyznała Salabactto, że pani jej nie może zaznać spokoju we dnie ani w nocy, ponieważ w miłosną niewolę popadła. Dlatego też niczego tak na świecie nie pragnie, jak zejść się z nim tajnie w pewnej łaźni. Poczem, wyjąwszy z zawiniątka piękny pierścień wręczyła go Salabactto w imieniu swej pani. Młodzieniec, wysłuchawszy tych słów, niezmiernie się uradował, schwycił pierścień, nasunął go na swój palec i odparł służce, że madonna Jancofiore jego wzajemność posiada, ponieważ on, Salabactto, miłuje ją nad życie. Gotów będzie pójść za nią wszędzie, gdzie tylko mu rozkaże.
Służka zaniosła ten respons swej pani. Salabactto wkrótce dowiedział się, że pewnego wieczora ma czekać na swoją damę w łaźni. Nic nikomu nie mówiąc, przybył tam w oznaczonym czasie. Po chwili zjawiły się dwie służki. Jedna z nich niosła na głowie materac, puchem nabity, druga wielki kosz z różnemi rzeczami. Położywszy materac na ławie, stojącej w jednej z komnat łaziebnych, rozesłali na nim prześcieradło z jedwabną obszywką i śnieżnobiałe pokrycie z tkaniny cypryjskiej, na które rzuciły dwie haftowane poduszki. Poczem weszły do łaźni, oporządziły ją i pięknie przybrały. Po pewnym czasie zjawiła się sama Jancofiore, otoczona przez dwie inne służebne. Obaczywszy Salabactto, rzuciła się ku niemu z oznakami szczerej radości. Objęła go, ucałowała, i wzdychając ciężko, wreszcie rzekła:
— Nie wiem, ktoby mnie mógł przywieść do tego stanu, krom ciebie. Rozgorzałam całą duszą dla cię, mój Toskańczyku!
Poczem zgodnie z jej życzeniem przeszli do łaźni. Tam, nie pozwalając służkom dotknąć się do Salabactta, wymyła go mydłem goździkowem. Służki przyniosły dwa cienkie, białe prześcieradła, od których biła tak silna woń, jak od świeżych róż. Jedna ze służek zawinęła w prześcieradło Salabactta, druga damę; poczem zaniosły ich na przygotowane łoże. Po chwili służki wydobyły z kosza wspaniałe, srebrne flakony, napełnione wodą różaną, pachnidłem jaśminowem i pomarańczową esencją. Spryskały ich temi pachnidłami, a potem przyniosły pudła ze słodyczami i butle wina, którem miłośnicy się pokrzepili. Salabacttowi zdawało się, że się w raju znajduje. Tysiąc razy spoglądał na damę, która była dlań w tej chwili najpiękniejszą na świecie białogłową. Każda godzina oczekiwania była dlań dłuższa od stu lat. Pragnął, aby służki oddaliły się jak najprędzej i aby mógł się wreszcie ocknąć w objęciach damy. Wreszcie, zgodnie z wolą damy, służki oddaliły się, ostawiając w komnacie zapaloną pochodnię. Salabactto porwał damę w ramiona i zapamiętał się w rozkoszy. Po pewnym czasie zalotnica oznajmiła, że już pora wstawać; wezwała przeto służki, które ich ubrały. Pokrzepiwszy się nieco winem i umywszy ręce pachnącą wodą, miłośnicy jęli się do drogi zbierać. Przy pożegnaniu dama rzekła:
— Jeślibyś zechciał przyjść do mnie wieczorem na wieczerzę i na nocleg, byłabym szczęśliwa niezmiernie.
Salabactto, zachwycony urodą damy, a przytem twardo przekonany, że ona go miłuje nad wszystko w świecie, rzekł:
— Każde twoje życzenie jest świętością dla mnie. Dlatego też dzisiaj, jak zawsze, gotów jestem wypełnić wszystko, czego tylko zapragniesz.
Dama po powrocie do domu kazała przybrać godnie swoją komnatę i przygotować wspaniałą wieczerzę. Poczem zaczęła oczekiwać na Salabactta, który został powitany z radością i z oznakami wielkiej czci. Po spożyciu wieczerzy przeszli do sypialnej komnaty. Tutaj Calabactto poczuł rozkoszną woń różnych pachnideł i obaczył wspaniałe łoże, zasłane cypryjskiemi tkaninami, a także bogate szaty na ścianach wiszące. Widząc te szczegóły, do tej myśli przyszedł, że ma do czynienia z bogatą i znamienitą damą.
Chociaż więc doszło już do uszu jego kilka niepochlebnych o niej posłuchów, przecie żadną miarą wiary dać im nie chciał. Gdyby nawet i był zdolny uwierzyć, że tego lub innego w pole wywiodła, co do siebie nie wątpił, że z nim tak nie postąpi. Spędził tedy tę noc przy niej, pełen radości, i mocniejszym jeszcze płomieniem rozgorzał. Gdy świt zabłysnął, dama opasała go na pożegnanie pięknym i wielce misternym pasem srebrzystym, przedziwną sakiewką na pieniądze opatrzonym, i rzekła:
— Mój najdroższy Salabactto, zachowaj wiecznie miłość do mnie i wiedz, że w każdej chwili jestem na twoje usługi i że wszystko, co tutaj widzisz i co w ogólności posiadam, jest do twego rozporządzenia.
Salabactto uściskał ją rozczulony, ucałował i, pożegnawszy się z nią, pospieszył tam, gdzie się kupcy zbierali.
Młodzieniec nieraz jeszcze z wdzięków damy korzystał, nie wydając na te miłosne igraszki ani złamanego szeląga i coraz gorętszym afektem dla niej się przejmując. Tymczasem udało mu się zbyć za pieniądze towar przywieziony i znacznie przy tem zarobić. Zalotnica wnet dowiedziała się o tem od trzecich osób i uznała, że teraz już czas szeroko rękę otworzyć. Pewnego tedy wieczora, gdy Salabactto przybył do niej na dłużej, zręczna białogłowa jęła wysilać całą przebiegłość swoją. Szczebiotała do niego, żartowała, okrywała go nieustannie pocałunkami i, nie puszczając go z objęć swoich, czyniła pozór tak zakochanej, iż przysięgłbyś, że z nadmiaru miłości skona w jego objęciach. Wśród tych pieszczot chciała go zmusić do przyjęcia w podarunku dwóch srebrnych puharów, aliści Salabactto nakłonić się do tego nie dał, zrachowawszy bowiem wartość podarunków, dotychczas otrzymanych, poznał, że przenoszą one sumę trzydziestu dukatów, gdy tymczasem ona od niego nawet drobnostki wartości grosza przyjąć dotychczas nigdy nie chciała. Gdy zalotnica dowodami miłości i szczodrobliwości naszego młodzieńca w uniesienie wprawiała, weszła jedna z jej służek, dobrze poprzednio wyuczona i pod pokrywką jakiejś sprawy, damę z komnaty wywołała. Za chwilę powróciła dama do kochanka, ale w jakże odmienionym stanie! Tonąc w gorzkich łzach i jęcząc, rzuciła się na łoże i najboleśniejsze skargi, jakie kiedykolwiek z kobiecej piersi wyszły, rozwodzić poczęła. Salabactto, wzruszony i zdziwiony srodze, porwał ją w ramiona, zmieszał swoje łzy z jej łzami i zawołał:
— Biada mi! O serce mojego serca, co ci tak nagle dokuczać poczęło? Jakiż być może powód twej boleści? Powiedz mi, duszo moja!
Zalotnica długo prosić się dała, wreszcie rzekomo ulegając, rzekła:
— O mój najdroższy panie, nie wiem, wierę, co czynić, ani co mówić. W tej chwili właśnie otrzymałam list z Messyny, w którym brat mój pisze, że za osiem dni najdalej muszę mu tysiąc dukatów przysłać, choćbym miała sprzedać i zastawić w tym celu wszystko, co posiadam, inaczej bowiem da gardło. Skądże ja jednak tak prędko podobną sumę wezmę? Gdybym miała choć czternaście dni czasu, to potrafiłabym wydostać te pieniądze od człeka, który mi jest znacznie więcej winien, albo też sprzedałabym jedną z posiadłości naszych. Cóż pocznę jednak teraz, gdy mnie czas nagli? Och, bogdajbym umarła pierwej, nim ta smutna wiadomość do rąk moich doszła.
To rzekłszy, od nowa głośnym płaczem wybuchnęła, jakgdyby całkiem ją ta troska przybiła.
Salabactto, którego namiętność przyrodzonej rozwagi pozbawiła, biorąc tę całą sprawę za prawdziwą, a łzy i słowa kochanki swojej za rzetelne, zawołał:
— Madonno, tysiącem, zaiste, służyć wam nie mogę, ale pięćset dukatów w każdej chwili pożyczyć wam jestem gotów, zwłaszcza, że jak powiadacie, będziecie mi je mogli oddać po dniach czternastu.
Prawdziwe to szczęście dla was, że właśnie wczoraj towar mój sprzedałem. Gdyby nie ten szczęsny przypadek, ani grosza nie byłbym wam mógł pożyczyć.
— O ja nieszczęśliwa — wykrzyknęła zalotnica na to; więc brakowało ci pieniędzy? Przeczże nic o tem nie mówiłeś i nie żądałeś ich ode mnie? Nie tysiąc wprawdzie, ale sto lub dwieście dukatów byłabym ci natychmiast pożyczyła. Postępkiem swoim odjąłeś mi niestety możność przyjęcia przysługi, z jaką się ofiarujesz.
Salabactto, tym nowym dowodem tkliwości jeszcze bardziej otumaniony, odparł:
— Nie bierzcie stąd pochopu do dalszego oporu, madonno! Gdybym się znalazł w tak ciężkiej potrzebie jak wy dzisiaj, niewątpliwie udałbym się był do was o pomoc.
— O mój Salabactto — rzekła zalotnica — teraz dopiero dowodnie przekonywam się, iż miłość twoja do mnie prawdziwą jest i szczerą, skoro, nie czekając, aż cię sama poproszę, tak wielką sumą pieniędzy chcesz mnie w ciężkiej potrzebie wspomóc. Wierę, i bez tego cała do ciebie należałam, teraz jednak po tym postępku, tem bardziej twoją własnością się staję. Nie zapomnę takoż nigdy, że ci życie brata mego zawdzięczam. Bóg jeden wie, z jaką niechęcią te pieniądze biorę, zwłaszcza, gdy pomyślę, że kupcem jesteś i że kupcy ciągle pieniędzy do prowadzenia różnych spraw potrzebują. Jedynie dla tej racji, że potrzeba mnie uciska i że mam nadzieję nieomylną, że w krótkim czasie dług mój uiszczę, pomoc twoją przyjmuję i zabezpieczam ją na wszystkiem, co tutaj widzisz. Rzekłszy te słowa, rzewliwemi łzami się zalała i rzuciła mu się w ramiona. Salabactto, widząc ją tak rozrzewnioną, ze wszystkich sił pocieszyć ją się starał. Przepędziwszy noc w jej domu, rankiem następnego dnia, na dalsze wezwania nie czekając, przyniósł jej pięćset błyszczących dukatów, które ona z śmiejącem się sercem i łzawemi oczyma przyjęła. Rzecz oczywista, że nie było mowy o wekslu lub o jakimkolwiek obliku. Salabactto poprzestał na prostej obietnicy.
Aliści ledwie zalotnica pieniądze do rąk pochwyciła, inne dla Salabactta czasy się zaczęły. Dawniej miał wolny przystęp do jej domu, ile razy mu się to tylko podobało, teraz zaczęły się pojawiać jakieś nieustanne przeszkody, wskutek których ledwie raz na siedem razy dostać mu się do niej udawało, ale i wtedy nawet nie witano go z takiem uniesieniem i nie przyjmowano z podobną radością, jak pierwej. Tymczasem czas, oznaczony na zwrócenie pieniędzy nie tylko się przybliżył, ale nawet miesiąc, a potem i drugi po terminie upłynął. Ilekroć Salabactto ośmielił się skromnie o długu napomknąć, piękne słówka miast pieniędzy otrzymywał. Wówczas dopiero przejrzał chytry zamysł białogłowy, a zarazem pojął, że w tej całej sprawie nic nie wskóra, nie mając kwitu ani świadków. Zresztą płonął wstydem na samą myśl użalenia się przed kimkolwiek, dla tej przyczyny, że go zawczasu przestrzegano, a pozatem i dlatego, że spodziewał się jedynie drwin zasłużonych.
Niepomiernie pognębiony opłakiwał w samotności swoją nierozwagę. Tymczasem, na domiar nieszczęścia, przełożeni przysyłali mu list za listem, aby im pieniądze za sprzedane towary przysyłał, bowiem ich koniecznie potrzebują.
W tym stanie rzeczy, nie mogąc ich prośbie zadosyć uczynić, postanowił Salabactto błąd swój przynajmniej jaknajprędzej ukryć i spiesznie odjechać. Wsiadł tedy na mały okręt i popłynął na nim nie do Pizy, jak był powinien, ale do Neapolu.
W Neapolu żył podówczas jeden z ziomków naszych, Pietro dello Canigiano, będący skarbnikiem cesarzowej Konstantynopolu, mąż wielkiej bystrości i rozwagi, a przytem ścisły Salabactta przyjaciel. Jemu więc jako człowiekowi ze wszechmiar zaufania godnemu, zwierzył się po upływie kilku dni Salabactto. Jęcząc i lamentując, rozpowiedział szczegółowie o wszystkiem, co był uczynił, i o tem jakie go nieszczęście spotkało oraz błagał o radę i pomoc. Oświadczył przytem, że do Florencji już nigdy powrócić nie zamierza. Canigiano wielce nierad temu, co usłyszał, odparł:
— Źleś uczynił, źleś postąpił, źleś przełożonym swoim wierności dochował! Zbyt wiele pieniędzy dla swojej przyjemności wydałeś. Ale poco tu dłużej gadać po próżnicy! Co się stało już się nie odstanie, a teraz radźmy, jakby zło naprawić. Zaczęli się tedy naradzać i wkrótce Pietro, jako człek nie w ciemię bity, wpadł na myśl jakby nieszczęściu zapobieżyć, poczem odkrył swój zamysł Salabactto, któremu tak się on podobał, że, nie mieszkając, urzeczywistnić go postanowił. Miał jeszcze trochę pieniędzy przy sobie; resztę pożyczył mu Canigiano. Zebrało się tyle grosza, że Salabactto mógł zakupić wiele dobrze związanych skrzyń i dwadzieścia beczułek od oliwy, które wodą napełnił; poczem z całym ładunkiem do Palermo powrócił. Wjeżdżając do miasta, podał celnikom spis pak i beczek oraz ich cenę; kazał je wszystkie na swój rachunek zapisać, złożył cały ładunek w porcie i oświadczył, że nie ruszy nic z tych towarów, póki inne, na które czeka, nie nadejdą.
Wieść o przybyciu Salabactta doszła odrazu do madonny Jancofiore, która, usłyszawszy, że towary, które Salabactto przywiózł, dwa tysiące dukatów a może i więcej wartają, do tej myśli przyszła, że jeszcze lepiej obłowić się będzie mogła, jeśli mu teraz owych pięćset dukatów zwróci. Z tą myślą posłała po niego. Salabactto, którego już raz na hak przywiedziono, przybył spiesznie z rozradowaną miną. Zalotnica, ujrzawszy go, udała, że nie wie bynajmniej co go sprowadza i, okazując wielkie ukontentowanie, zawołała:
— Ach, jesteś wreszcie! Jakżeś musiał gniewać się na mnie, że ci pieniędzy w oznaczonym czasie nie oddałam. Salabactto miast odpowiedzi, śmiać się począł, a po chwili rzekł:
— W samej rzeczy, madonno, trochę mnie to dotknęło, bo wyjęłem sobie te pieniądze z pod serca, aby się wam przysłużyć, wy zasię tymczasem... Aliści zaraz się przekonacie, czy się na was gniewać potrafię. Miłość moja do was była tak wielka i silna, iż skłoniła mnie do sprzedania większej części moich posiadłości i zakupienia za te pieniądze towarów, których dotąd przewiozłem więcej, niż za dwa tysiące dukatów. Obecnie czekam jeszcze na przesyłkę wartości trzech tysięcy dukatów. Mając taki zasób towarów, otworzę tutaj sklep, aby już nigdy od was oddalać się nie potrzebować, miłość wasza bowiem droższa jest mi nad życie, a tak niezbędna, jak powietrze do oddychania.
— Salabactto — odrzekła na to dama — wszystko, czego ty pragniesz i co czynisz, zawsze mi jest miłe i ja bowiem kocham cię nad życie. Najmilszą jednak jest mi wieść, żeś powrócił aby się tutaj osiedlić, gdyż będę mogła nie jedną jeszcze uroczą godzinkę z tobą spędzić. Przedewszystkiem muszę jednak usprawiedliwić się przed tobą, że przed odjazdem nie przyjęłam ciebie kilka razy w swym domu, lub, że, przyjąwszy, nie tak jak zazwyczaj uprzejmą i tkliwą dla ciebie się okazałam. Takoż chcę ci wyjaśnić, dlaczego ci pieniędzy w oznaczonym nie oddałam terminie. Otóż trzeba ci wiedzieć, że podówczas byłam pogrążona w wielkiej boleści i zmartwieniu głębokiem. Kto w takim stanie się znajduje, mimo całej miłości do kochanka, nie zawsze może mieć dlań uśmiechnięte oblicze i tyle mu uwagi okazywać, ileby mu się słusznie należało. Co się zaś owych pieniędzy tyczy, to łatwie chyba pojmiesz, że z trudnością przychodzi białogłowie oddać pięćset dukatów, jeśli ci, którym pożyczyła, słowa jej nie dotrzymują. Oszukali mnie różni ludzie i tym sposobem kłamczynię ze mnie uczynili. Dopiero po odjeździe twoim odebrałam pieniądze; gdybym była wiedziała, gdzie je odesłać, bądź pewien, że nie byłabym zwlekała ani chwili dłużej. Aliści nie znałam miejsca twego pobytu i dlatego też u siebie pieniądze przechowałam. To rzekłszy, kazała przynieść woreczek, ten sam, który Salabactto kiedyś jej wręczył i, oddając mu go, rzekła:
— Policz, czy jest pięćset.
Salabactto nigdy w życiu nie doznał większej radości jak w tej chwili. Pohamował się jednak, przeliczył spokojnie dukaty, przekonał się, że jest ich pięćset, schował kieskę i rzekł:
— Madonno, wierzę najświęciej w słowa wasze. Jestem całkiem ukontentowany, bowiem wiem, że uczyniliście wszystko, co uczynić byliście obowiązani. Bądźcie upewnieni zatem, że dla miłości, jaką dla was żywię, gotów będę służyć wam taką sumą, jaką rozporządzać mogę, na jakikolwiek cel byście jej odemnie zażądali. Zechcijcie mnie tylko na próbę wystawić.
W taki to sposób, dawna ich miłość, w słowach przynajmniej, na nowo zawiązana została i Salabactto rozpoczął znów z zalotnicą poufały i tkliwy stosunek, doznając od niej ciągłych objawów czci i miłości najgorętszej. To go jednakoż nie mogło skłonić do porzucenia myśli o zemście i odwecie. Owszem, postanowił równą miarką damie zapłacić. Pewnego tedy dnia, gdy zalotnica posłała po niego, zapraszając go na wieczerzę i nocleg, zjawił się, aliści tak zrozpaczony i pomieszany, iż zdawało się, że przytomność utracił. Jancofiore uścisnęła go i tkliwie badać poczęła co ten smutek oznacza. Salabactto długo dał się prosić, wreszcie, jakby był jej czułością zwyciężony, rzekł w te słowa:
— Jestem zgubiony! Okręt, na którym znajdowały się towary, wpadł w ręce korsarzy z Monaco. Oddadzą je za wykupem dwunastu tysięcy dukatów, z czego na mnie tysiąc przypada. Tymczasem nie mam ani złamanego szeląga przy duszy, te bowiem pięćset dukatów, które mi oddaliście, posłałem natychmiast do Neapolu, aby za nie materji lnianej zakupiono. Gdybym chciał w tej chwili sprzedać towary, znajdujące się w porcie, dostałbym za nie zaledwie pół ceny, jeszcze bowiem na sprzedaż ich stosowna pora nie nadeszła. Pozostaje mi więc tylko pożyczyć. Nie jestem tutaj jednakoż jeszcze dość znanym człekiem, abym mógł znaleźć kogoś, coby mnie w potrzebie poratował. Nie wiem tedy, jak złu zaradzić, ani gdzie się obrócić. Jeżeli nie wyślę zaraz tych pieniędzy, towary moje dostaną się do Monaco i wówczas już nic z nich nie obaczę.
Wiadomość ta dotknęła zalotnicę nader niemile, bowiem dzięki niej wszystkie jej zamysły w niwecz się obracały. Dama poczęła rozważać, jakiegoby w danym razie użyć środka dla zaradzenia złu i rzekła:
— Bóg wie, jak cierpię, widząc twoje zmartwienie. Na cóż jednak zda się tu rozpacz? Trzeba radzić. Gdybym miała pieniądze, klnę się na mą duszę, że pożyczyłabym ci je natychmiast, aliści tak wielkiej sumy nie posiadam. Znam jednakoż pewnego człeka, który mi niedawno pożyczył kilkaset dukatów, do owego tysiąca brakujących, ale ten lichwiarz żąda ogromnego procentu, nie mniej niż trzydzieści od sta. Jeślibyś chciał pożyczyć od niego, to musisz mu dać jakiś dobry zastaw. Co się mnie tyczy, to gotowa jestem dać mu jako porękę wszystko, co posiadam wraz z sobą na przydatek — o ile tylko pożyczyć zechce. Aliści w razie gdy to nie wystarczy, na czem mu resztę zabezpieczysz?
Salabactto odgadł odrazu jaka pobudka skłania ją do uczynienia mu tej przysługi. Młodzieniec nie wątpił ani na chwilę, że owym tajemniczym lichwiarzem jest ona sama. Była to właśnie woda na jego młyn. Dlatego też naprzód korny dank jej złożył, a następnie rzekł, że w tak ciężkiej jak obecna potrzebie największy procent zapłacić jest gotów. Co się rękojmy tyczy, to oświadczył, że towary złożone w porcie, każe przenieść na nazwisko tego, kto mu pieniędzy pożyczy, i tylko klucz od schowu przy sobie zostawi, aby w razie wezwania mógł kupcom towary pokazać i aby mu niczego nie poruszono lub nie przemieniono przypadkiem.
Zalotnica odparła, że ta rękojmia całkiem wystarczająca jej się wydaje; poczem rozstali się z sobą. Nazajutrz sprytna nasza dama posłała rankiem po zaufanego człeka, opowiedziała mu rzecz całą i wręczyła tysiąc dukatów, które on natychmiast Salabactto zaniósł. Salabactto zasię ze swej strony wszystek towar, złożony w porcie, na jego imię przenieść kazał. Zamieniwszy rewersa, rozstali się i każdy z nich za swemi sprawami się udał. Aliści Salabactto niedługo już w mieście bawił. W kilka godzin potem wsiadł na okręt z tysiącem pięćset dukatów w kieszeni i powrócił do Neapolu do Pietra dello Canigiano, skąd ścisły rachunek za sprzedany towar odesłał do Florencji na ręce przełożonych, którzy go z suknem wyprawili.
Zwróciwszy Pietrowi i innym wierzycielom ich należności, za resztę pieniędzy, podstępnie od chytrej Sycyljanki wyłudzonych, nie jeden jeszcze wesoły dzień z Canigianem spędził. Poczem, odrzekłszy się kupiectwa, do Ferrary odjechał. Tymczasem w Palermo Jancofiore, nie mogąc Salabactto odnaleźć, dziwić i niepokoić się poczęła. Gdy dwa miesiące minęły, a jego wciąż jeszcze widać nie było, kazała za pośrednictwem swego zaufanego człeka drzwi, wiodące do składów, wyłamać. Naprzód otworzono beczułki, rzekomo oliwą napełnione, i znaleziono je pełne wody morskiej, nad którą około garnca oliwy pływało. Poczem odbito skrzynie i przekonano się, że wszystkie — za wyjątkiem dwóch, zawierających w sobie nędzne gatunki materji — pakułami nabite były.
Słowem, wszystkie towary wartości dwustu dukatów nie przenosiły. Teraz dopiero poznała Jancofiore, że ją na hak przywiedziono i długo nie mogła utulić żalu za pięciuset dukatami, które oddała, a takoż za tysiącem, który pożyczyła. Wzdychając ciężko, powtarzała nieraz:
„Kto z Toskanem sprawę toczy — niech otwiera dobrze oczy“
Tak oto przebiegła oszustka odniosła odrazu wstyd i szkodę, przekonawszy się pierwej, że na jednego franta na świecie czasami półtora franta przypada.
Gdy Dioneo opowiadanie swoje zakończył, Lauretta, widząc, że czas jej rządów minął, pochwaliła radę Pietra dello Canigiano oraz spryt Salabactta, poczem, zdjąwszy z głowy swojej laurowy wieniec, włożyła go na skronie Emilji i w te słowa rzekła:
— Nie wiemy jeszcze, madonno, czy godną hołdu królowę w tobie mieć będziemy, że piękną jednakoż, o tem wątpić nam nie lzą. Staraj się przeto, aby czyny twoje z wdziękami twemi sztychować można było. Rzekłszy te słowa, na dawnem swem miejscu zasiadła.
Emilja, nie dla tej racji, że ją na królowę wyniesiono, ale dlatego, że pochwalono w niej to, co kobiety szczególnie posiadać pragną, spłonęła rumieńcem i stała się podobna do wczesnych róż, promieniami świtu zalanych. Trzymała oczy tak długo spuszczone, aż rumieniec nie zniknął, poczem wezwała marszałka, wydała mu potrzebne zarządzenia i wreszcie rzekła w te słowa:
— Wiemy wszyscy, urocze towarzyszki, że wołom, które w jarzmie przez znaczną część dnia chodzą, wieczorem daje się pełną swobodę, tak aby się dowoli na błoniach paść mogły. Widzimy także, że ogrody, gdzie różne rośliny kwitną, niemniej są piękne, owszem piękniejsze nawet od borów, w których same tylko jodły rosną. Dla tych to przyczyn, sądzę, że i nam, tak długo już w nakreślonych prawem granicach snuć nasze opowiadania zmuszonym, a również i pokrzepienia potrzebującym, nim odnowa jarzma na się nie weźmiemy, pewna swoboda nietylko pożyteczna ale i pożądana będzie. Jestem tedy zdania, że jutro, opowieści nasze dalej prowadząc, do jednej materji ograniczać się nie powinniśmy. Niechaj każdy opowiada o czem mu się podoba. Żywię tę pewność niezachwianą, że różnorodność materji, którą opowiadający się zajmą, nie mniej sprawi nam ukontentowania od samych opowiadań. Na ten raz spróbujmy tego, a potem następca mój, który po mnie władzę sprawować zacznie, z tem większą surowością będzie nas mógł zwyczajnemi ograniczyć prawami.
To rzekłszy, rozpuściła wszystkich aż do obiadowej pory. Wszyscy pochwalili mowę królowej, jako mądrą i dobrze się do okoliczności ściągającą, poczem, powstawszy z miejsc, oddali się ulubionej rozrywce swojej. Damy zajęły się wiciem wieńców, młodzieńcy zasię grą i śpiewem. Gdy na obiad wezwano, zasiedli wszyscy dokoła fontanny, poczem zaczęli z wielką wesołością potrawy spożywać.
Królowa, chcąc pozostać wierna obyczajowi poprzedników swoich, wezwała Pamfila, aby jakąś piosenkę zanucił. Ten, pełen prawdziwej ochoty, w te słowa zaczął:
Ponieważ cały należę do ciebie,
Więc mnie tak hojnie obdarzasz Amorze,
Że ledwie serce to wytrzymać może.
Ten zbytek szczęścia, co mnie pieści,
Rozkoszy, którą czuję w duchu.
Rzeczywistości wraz z nadzieją
Ledwie się w piersiach mych pomieści;
Zdradza się w każdym moim ruchu,
W licach, co się słonecznie śmieją,
I chociaż milczą, rzec umieją:
Że nad miłości tchnienie boże
Większego szczęścia ziemia dać nie może!
Daremnie pragną moje pieśni
Wyrazić pełnię uczuć całą;
Wyśpiewać, zwierzyć ich nie mogę,
Skrywać je muszę w serca cieśni,
Bo gdyby się to jawnem stało,
Rozkosz się zmieni w męki srogie —
A dziś zachwyty me tak mnogie,
Ze sto języków w ciągłym rozhoworze
Nigdy ich wszystkich wyliczyć nie może.
Któżby pomyślał, że tą dłonią
Tuliłem ją do serca drżący,
Ją, która wszystkiem mi na ziemi;
Że usta do ust, skroń ze skronią
Na wszystko w świecie głusi, niemi,
W uścisk spłynęliśmy gorący,
Szalony, długi, słodki, wrzący?
Nikt nie pomyśli — w tem mój triumf, Amorze,
Nikt mi więc szczęścia zamącić nie może!
Światło, przed którego blaskiem noc ucieka, zamieniło właśnie ciemny błękit ósmego nieba na jasny, gdy Emilja powstała ze snu i towarzyszki swoje oraz młodzieńców zbudzić kazała. Gdy się wszyscy zebrali, królowa wolnym krokiem idąc, pociągnęła ich za sobą do małego lasku, w pobliżu zamku rosnącego. W lesie napotkali zwierzynę rozliczną, jak sarny i jelenie, które przy trwającej wciąż zarazie morowej, czując się bezpiecznemi od strzelca, pozwoliły im ufnie zbliżyć się do siebie, jakgdyby pozbyły się wszelkiej obawy i całkiem oswojonemi się stały.
Damy i młodzieńcy zbliżali się do zwierząt i udając, że je schwytać pragną, pobudzali je do skoków i ucieczki. Stąd wynikła dla towarzystwa wielce przyjemna rozrywka. Gdy jednak słońce wzniosło się wyżej, uznali wszyscy, że czas do domu powracać. Każde z nich uwieńczone było jodłowemi gałęziami i niosło w ręku pełno pachnących kwiatów lub korzeni, tak iż ktoby ich w drodze napotkał, nie mógłby powiedzieć nic innego, jak jeno to, że jeśliby nawet teraz śmierć napotkali, przyjęliby ją z radością. Tak krok za krokiem idąc, śpiewali, gawędząc i przekomarzając się z sobą, doszli wreszcie do pałacu, gdzie już wszystko przygotowane znaleźli. Służba przywitała ich z nader wesołem obliczem. Nieco wczasu zażywszy, zasiedli do stołu, wysłuchawszy uprzednio sześciu piosenek, jednej weselszej od drugiej, potem podano wodę do umycia rąk. Marszałek, zgodnie z wolą królowej, wskazał wszystkim miejsca za stołem. Po obiedzie zabawiano się przez czas niejaki śpiewem i grą, poczem królowa pozwoliła odpocząć tym, którzy wczasu łaknęli. Gdy oznaczona pora nadeszła, zebrali się wszyscy na umówionem miejscu, by opowieści dalej ciągnąć. Królowa, spojrzawszy na Filomenę, jej rozpocząć kazała. Ta zaczęła z uśmiechem w te słowa:
Nader mi miło, madonno, że waszemu rozkazowi zadość czyniąc, na tem nieorganicznem i otwartem polu, które wspaniałomyślności waszej zawdzięczamy, będę mogła pierwszą opowieść rozpocząć. Jeśli mi się to powiedzie, to nie wątpię, że moi następcy równie dobrze albo i lepiej nawet ode mnie ze swego zadania się wywiążą.
Nieraz już, wdzięczne towarzyszki moje, w opowieściach naszych wielka potęga miłości na jaśnię podana została. Nie sądzę jednak, abyśmy materję tę wyczerpali, ani też aby to w ogólności możebne było, choćbyśmy nawet od dziś przez rok cały tylko o miłości mówili. Ponieważ potęga miłości bardzo często kochanków nie tylko na rozliczne niebezpieczeństwa wystawia, ale nieraz nawet k‘temu ich przywodzi, że niby umarli do grobowców schodzą, umyśliłam przeto, aby do tych opowieści, które dotychczas słyszeliśmy, dodać jeszcze jedną. Poznacie z niej dowodnie potęgę miłości, a zarazem nauczycie się pewnego fortelu, jakiego pewna zacna niewiasta użyła dla pozbycia się dwóch kochanków, którzy ją, ku jej utrapieniu, miłością swoją prześladowali.
Żyła niegdyś w Pistoi wielce urodziwa wdowa, którą dwaj Florentczycy, mieszkający tam na wygnaniu, Rinuccio Palermini i Alessandro Chiarmontesi namiętnie miłowali. Nie wiedząc nawzajem nic o afektach swoich, starali się ukradkiem wszelkich możliwych starań dołożyć, aby przedmiot swojej miłości pozyskać. Szlachetna dama, zowiąca się Francesca de Lazzari, opędzić się nie mogła od natrętnych listów, nagabywań i oświadczyn obydwu młodzieńców. Gdy jednak one już wszelką miarę przeszły, postanowiła kres temu położyć, nie wiedziała jeno jakiego środka się chwycić.
Rozważywszy wszystko dobrze, wpadła na sposób pozbycia się nieznośnego ciężaru; postanowiła mianowicie od każdego z miłośników zażądać takiej przysługi, której, jak mniemała, nie będzie mógł jej wyświadczyć, chocia niemożliwą ona wcale nie była. Jeśli zalotnicy tej przysługi jej nie wyświadczą, będzie to dostatecznym pozorem do pozbycia się ich na zawsze. Zamysł jej na tem się zasadzał:
Umarł właśnie w Pistoi pewien człek, który aczkolwiek ze znacznego szedł rodu, za najgorszą istotę nie tylko w Pistoi lecz i we Włoszech całych był poczytywany. Wiedzieć i to należy, że za życia był tak niekształtnego i odrażającego pozoru, iż każdy kto go nie znał, a poraz pierwszy obaczył, łatwoby mógł się przerazić. Człeka tego złożono w otwartym grobowcu przed kościołem Minorytów. Na tej to właśnie okoliczności cały zamysł wdowy polegał. Rzekła tedy do jednej z służebnic swoich.
— Wiesz dobrze, jak mnie ci dwaj Florentczycy prośbami swemi zadręczają. Wiesz takoż, że nie mam zamiaru do ich pragnień się skłonić, przeciwnie całkiem, pragnąc ich jaknajprędzej się pozbyć, postanowiłam dla przekonania się o sile ich afektów, o których mi tyle plotą, wystawić ich na pewną próbę. Upewniona jestem, że podołać jej nie będą w stanie. Posłuchaj teraz w czem rzecz. Wiadomo ci, że właśnie dzisiaj rano na cmentarzu Minorytów pochowany został Scannadio (tak się zwał ów zły człek, wyżej wspomniany), do którego póki żył najmężniejsi ludzie bez odrazy i strachu zbliżyć się nie mogli. Otóż, udasz się tajemnie naprzód do Aleksandra i rzekniesz doń w te słowa: „Madonna Francesca przysyła mnie do was z oznajmieniem, że nadszedł wreszcie czas, gdy już będziecie mogli pozyskać jej miłość, tak gorąco przez was pożądaną. Jeśli tego pragniecie, następującym sposobem do widzenia się z nią na osobności dojść będziecie mogli. Oto dla przyczyny, o której się dowiecie, jeden z jej krewniaków postanowił tej nocy ciało pochowanego Scannadia do jej domu przenieść. Pani moja stracha się owego monstrum, mimo że już umarło i siłaby za to dała, byleby go tylko u siebie w domu nie mieć. Prosi was tedy o wyświadczenie jej wielkiej przysługi, która na tem się zasadza, abyście dziś wieczorem udali się na cmentarz Minorytów, położyli się do grobowca na miejsce Scannadia, przyodziali w jego suknie i tak długo milczenie zmarłego człeka zachowali, póki nie przybędą po was jej krewniacy, mniemając, że po Scannadia przychodzą. Gdy się krewniacy zjawią, nie zdradzając życia najmniejszym ruchem, dacie się wyjąć z grobowca i przenieść do jej domu. Tam moja pani sama was powita i pozwoli wam bawić u siebie, póki sami zechcecie. W jaki sposób całą tę rzecz uładzi, nie pytajcie, wszystko jej sprytowi pozostawiając. Jeśli Alessandro będzie gotów moją prośbę wypełnić, tedy dobrze, jeśli zasię odpowie, że nie może się tego podjąć, wówczas oświadczysz mu odemnie, aby nie pokazywał mi się więcej na oczy i nie ośmielał się przysyłać mi posłańców i podarunków. Poczem udasz się do Rinuccia Palermini i tak mu powiesz: „Madonna Francesca oznajmia ci, że gotowa jest twoje życzenia wypełnić, pod tą kondycją, że uczynicie jej wielką przysługę. Udacie się mianowicie dziś o północy do grobowca, do którego dziś rano ciało Scannadia złożono. Nie mówiąc ani słowa, choćbyście i rzeczy najgorsze obaczyć lub usłyszeć mieli, żywo z grobowca jego zewłok wydobędziecie i przyniesiecie go do jej domu.
Tam dowiecie się, dla jakiej przyczyny prosiła was o to i uzyskacie od niej wszystko, czego tak pragniecie. Jeśli jednak nie macie odwagi podjąć się tego, nie ważcie się już nigdy posłańców ani podarków jej przysyłać.
Służka, zgodnie z danem jej poleceniem, udała się do każdego z zalotników zkolei i powtórzyła im szczegółowie słowa swojej pani. Obaj odparli, że nie do grobu, ale do samego piekła zstąpić są gotowi, dla przypodobania się pięknej wdowie. Służka odniosła respons ten swojej pani. Dama poczęła czekać, pytając się samej siebie, czy dwaj zalotnicy będą na tyle szaleni, aby jej prośbę wypełnić.
Gdy noc zapadła i ludzie w pierwszym śnie się pogrążyli, Alessandro Chiarmontesi zrzucił z siebie zwierzchnie szaty i wyszedł z domu, aby na miejscu Scannadia się położyć. Po drodze przyszła mu do głowy jedna myśl straszliwa. Począł mówić do siebie na ten kształt:
— Cóż za głupiec ze mnie! Zali wiem, poco w drogę się wybrałem? Czyż mogę być pewien, że to nie sprawka jej krewniaków, którzy, spostrzegłszy mój afekt ku niej, umyślnie mi tę dziewczynę przysłali, aby mnie w grobowcu łatwo życia pozbawić. Wtym wypadku zginąłbym ani chybi, a sprawcy niewykryciby pozostali. Któż zresztą wiedzieć może, czy inny zalotnik, któremu ona z miłości doń z całych sił dopomaga, wszystkiego tego tak nie uładził, aby mnie ze świata zgładzić.
Chwilę pomyślał, a potem tak dalej rozmawiał ze sobą:
— Przypuśćmy jednak, że wszystko, czego mi się kazano spodziewać, jest prawdą i że w samej rzeczy krewniacy do domu jej mnie zaniosą. W tym wypadku niepodobna przecie przypuścić, aby chcieli trupa Scannadia z grobowca wydobyć, jedynie dla uściśnięcia go lub rzucenia w ramiona Franceski. Przeciwnie wcale, trzeba mniemać, że chcą znieważyć ciało człeka, który niewątpliwie ciężko ich obraził. Prosiła mnie, abym głosu z siebie nie wydobył. Cóż jednak pocznę, gdy mi zechcą oczy wykłuwać, zęby wyrywać, ręce odrąbywać i tym podobne igraszki ze mną czynić? Zali i wtedy milczeć będę? Jeśli się odezwę, to albo poznają mnie i krzywdę mi jakąś wyrządzą, albo też nic złego mi nie uczynią. W tym wypadku jednak cała moja wyprawa nie zda się na nic, bowiem poznawszy ktom zacz, nie zaniosą mnie do niej. Wówczas Francesca będzie miała rację po temu, aby twierdzić, że rozkaz jej przestąpiłem.
Podobne myśli o mało go do powrotu do domu nie skłoniły. Jednakże potęga miłości odmiennemi racjami wciąż go gnała naprzód, aż wreszcie zwycięstwo odniosła.
Stanąwszy przed grobowcem, zawahał się chwilę, poczem wszedł do lochu, rozebrał trupa Scannadia, pchnął go gdzieś w głąb, przebrał się w jego suknie, zamknął kratę, wreszcie położył się na miejscu nieboszczyka. Leżąc, począł rozważać, jakim to niecnym człekiem był ów Scannadio. Gdy mu przyszły na myśl nieraz słyszane opowieści o zdarzeniach z umarłymi, jakie nie tylko w grobowcach, ale i gdzieindziej miejsce miały, uczuł, że włosy mu się na głowie podnoszą. Zdało mu się, że Scannadio musi pojawić się lada chwila i że nieproszonemu swemu zastępcy kark skręci. Jednakoż płomienna miłość pomogła mu i te straszliwe myśli przezwyciężyć. Leżał bez ruchu, jakby był umarłym w samej rzeczy, i czekał cierpliwie, co się z nim stanie.
O północy Rinuccio także dom swój opuścił, aby polecenie damy wypełnić. Po drodze tysiąc różnorodnych myśli nim owładało. Imaginował sobie na ten przykład, że z ciałem Scannadia na barkach może wpaść w ręce władzy i jako czarownik na stos zostać skazany, lub też ściągnąć na siebie nienawiść krewniaków nieboszczyka. Podobne rozważania o mało go od tego azardu nie odwiodły. Po chwili wahania rzekł jednakoż do siebie: Jakże to? Miałbym nie odpowiedzieć na pierwsze żądanie tej szlachetnej damy, którą tak miłowałem i jeszcze miłuję? I to właśnie teraz, gdy w nagrodę zdobycie jej wzajemności mnie czeka? Choćbym miał zginąć bez ratunku, nie wolno mi się wahać. Muszę dokonać tego, co jej przyrzekłem. Ugruntowawszy się w zamiarze swoim, podążył żwawo naprzód. Ujrzawszy oznaczony grobowiec, po chwili zbliżył się doń i bez trudności go otworzył. Alessandro, usłyszawszy skrzyp otwieranych drzwi, dech w sobie zaparł, mimo że wielka trwoga go przenikała. Rinuccio zszedł do grobowca i, pochwyciwszy rzekomego trupa za nogi, wyciągnął Alessandra z lochu, wziął go na barki i, nie namyślając się, skierował się ze swym ciężarem ku domowi pięknej wdowy. Idąc pośpiesznie, nie zwracał uwagi na ciało, którem raz o ten, to znów o tamten węgieł domu uderzał. Noc była głęboka i ciemna, tak, że na dwa kroki przed sobą nic obaczyć nie można było.
Rinuccio doszedł wreszcie przed dom wdowy, która, stojąc w oknie pospołu ze służką, pilnie wyglądała, zali zjawi się jej zalotnik z Alessandrem na plecach. Już była gotowa dać im stosowną odprawę, gdy nagle straż Signorii na jakiegoś ladaca czatująca, usłyszawszy odgłos ciężkich kroków Rinucia, żywo skierowała w jego stronę latarnie, dla upewnienia się, kto idzie i uderzając lancami o tarcze, zawołała:
— Kto zacz?
Rinuccio na ten okrzyk poznał, co się święci. Ponieważ nie było chwili czasu do stracenia, rzucił na ziemię Alessandra, i co tchu w piersiach pomknął przed siebie. Alessandro natychmiast poszedł za jego przykładem i mimo długich sukien nieboszczyka, które mu bieg utrudniały, umykać począł, co sił starczyło.
Tymczasem wdowa, poznawszy przy świetle latarni Rinuccia, niosącego na barkach Alessandra, przyodzianego w suknie Scannadia zadziwiła się niepomiernie wielkiej odwadze obydwu kochanków. Jednakoż, mimo całego podziwu, parsknąć śmiechem musiała, widząc, jak Rinuccio Alessandra na ziemię rzuca i jak potem obydwaj uciekają. Ukontentowana wielce z takiego obrotu rzeczy, złożyła dank niebiosom za to, że ją z tak ciężkiej opresji wybawiły. Poczem wróciła do siebie na spoczynek, myśląc, że obydwaj młodzieńcy wielką miłością przeniknięci być muszą, skoro tak trudne zadanie wypełnili. Tymczasem srodze zmartwiony Rinuccio, klnąc swoją złą dolę, nie wrócił jednak do domu. Po oddaleniu się straży zbliżył się do miejsca, gdzie był rzucił Alessandra i poomacku rękoma szukać począł ciała, aby dokonać tego, co zaczął. Nie znalazłszy trupa, do tej myśli przyszedł, że go straż zabrać musiała i pełen ciężkiej troski do domu wreszcie powrócił. Alessandro nie wiedział również, co mu do czynienia pozostaje. Nie poznawszy nawet tego, kto go tak długo na grzbiecie dźwigał, gniewny i zbolały do domu się udał.
Gdy nazajutrz grobowiec Scannadia otwarto i zwłok jego nie znaleziono, Alessandro bowiem zepchnął je do niższego lochu, po całej Pistoi różne słuchy chodzić poczęły. Wszyscy głupcy mniemali, że to czart Scannadia porwał. Dwaj miłośnicy nie zaniedbali donieść wdowie, co każdy z nich uczynił i co mu do spełnienia życzeń pięknej damy na wstręcie stanęło. W nagrodę za odwagę i gotowość swoją dopominali się o łaskę i miłość wdowy. Madonna Francesca jednakoż uczyniła pozór, że tłumaczeniom tym nie wierzy i odparła twardo, że nic dla nich uczynić nie może, dla tej prostej racji, że prośby jej spełnić nie chcieli, czy nie umieli. Tym sposobem raz na zawsze od ich nagabywań się uwolniła.
Gdy Filomena zamilkła, wszyscy pochwalili fortel, dzięki któremu dama pozbyła się dwóch młodzieńców, nieposiadających jej wzajemności. Czyn obydwóch zalotników nie dowodem miłości lecz głupoty nazwany został. Poczem królowa, obróciwszy się do Elizy, rzekła: — Na ciebie teraz kolej przypada. Eliza, nie namyślając się długo, w ten sposób zaczęła:
— Z wielką zręcznością, jak o tem przed chwilą słyszeliśmy, pozbyła się natrętnych zalotników madonna Francesca. Pewna młoda zakonnica jednakoż nie mniej zręczną była. Skorzystawszy ze szczęśliwego przypadku, jedną żartobliwą uwagą zażegnała groźne dla siebie niebezpieczeństwo. Wiadomo wam, że ten, co często grzeszy, innych uczyć i gromić ma osobliwą ochotę. Jak się z historji mojej przekonacie podobnych obłudników los karze czasem w zasłużony sposób. Tak właśnie stało się z przeoryszą, mającą pod swoim nadzorem młodą zakonnicę, o której teraz chcę wam opowiedzieć.
W Lombardji znajduje się pewien klasztor, słynący z pobożności i surowości obyczajów. W murach jego pośród wielu mniszek przebywało też pewne wielce urodziwe dziewczę, w którego żyłach szlachetna krew płynęła. Dzieweczka ta zwała się Isabettą. Isabetta, stanąwszy pewnego dnia przed kratą, aby pomówić z krewniakami, zakochała się w urodziwym młodzieńcu, który im towarzyszył. Młodzieniec, ujrzawszy jej piękność i z wzroku jej skryte pragnienie wyczytawszy, równie gorącym afektem do niej zapłonął. Cierpiąc wielkie męki, długo tę miłość skrywali, wreszcie jednak młodzian przy pomocy mniszeczki znalazł sposób, dzięki któremu do klasztoru przeniknąć zdołał. Na jednej nocy nie poprzestano i tajemne te odwiedziny powtarzały się potem często, ku niewysłowionej szczęśliwości obojga.
Pewnego dnia, gdy młodzieniec odchodząc żegnał się z Isabettą, spostrzegła go jedna z zakonnic, która oczywista zaraz o tem innym mniszkom opowiedziała. Z początku zamierzały oskarżyć Isabettę przed przeoryszą, zwaną madonną Usimbaldą. W mniemaniu wszystkich mniszek i każdego człeka, co ją znał, była to nader stateczna i nabożna białogłowa. Potem jednak, pomyślały, że lepiej będzie wraz z przeoryszą na gorącym uczynku Isabettę przydybać, tak, aby się zaprzeć nie mogła. Pokrywszy tedy wszystko milczeniem, jęły czatować przez kilka nocy, aby miłośników przychwycić. Isabetta, której nikt o tym szkaradnym zamyśle nie ostrzegł, pewnego wieczora wpuściła do celi swego miłośnika. Zakonnice, stojące na czatach, natychmiast młodzieńca spostrzegły. Gdy im się zdało, że stosowna pora nadeszła, chocia większa część nocy już była minęła, podzieliły się na dwa oddziały. Jeden pozostał na straży przed drzwiami Isabetty, drugi podążył do sypialnej komnaty przeoryszy. Mniszki zapukały do drzwi, a gdy przeorysza się odezwała, zawołały.
— Wstawajcie, matko wielebna, wstawajcie! Schwytaliśmy Isabettę w jej celi na gorącym uczynku z jakimś młodzieńcem. Przeorysza tej nocy przebywała właśnie w towarzystwie pewnego księdza, którego często w wielkiej skrzyni do siebie wnosić kazała. Usłyszawszy wrzawę i bojąc się, aby zakonnice z nadmiernej gorliwości drzwi nie wyłamały, wstała pospiesznie i poomacku odziewać się poczęła. Mniemając, że bierze do rąk fałdzistą zasłonę, którą mniszki tamtejsze sorbetto nazywają, pochwyciła spodnie ojcaszka. Nie spostrzegłszy co czyni, zarzuciła tę wymyślną zasłonę na głowę i wypadła z celi, zamykając drzwi za sobą.
— Gdzież jest ta grzesznica, przez Boga przeklęta? — zawołała.
Mniszki pałały taką żądzą przydybania Isabetty, że nie zwróciły uwagi na strój przeoryszy. Wielebna matka stanęła przed drzwiami celi. Gdy zakonnice drzwi wyłamały, weszła do środka, pospołu z całą kompanją i ujrzała kochanków, którzy ciasno obłapieni w łożu spoczywali. Nieboracy, osłupiali z powodu tych odwiedzin, nie wiedzieli, co czynić mają i leżeli bez ruchu. Siostry w mgnieniu oka pochwyciły młodą zakonnicę i na rozkaz przeoryszy do kapituły ją zawiodły. Młodzieniec, pozostawszy w celi, ubrał się i jął oczekiwać, jaki obrót cała sprawa przybierze. Był gotów rozprawić się twardo z każdym, ktoby jego umiłowanej najmniejszą krzywdę chciał wyrządzić.
Przeorysza tymczasem, zająwszy w kapitule poczesne miejsce swoje, poczęła w przytomności zakonnic, patrzących tylko na winowajczynię, obsypywać ją najsroższemi obelgami za to, że świętobliwość i dobrą sławę zakonu na szwank przywiodła. Po obelgach nastąpiły straszliwe groźby. Strwożona Isabetta, nie znajdując nic na usprawiedliwienie swoje, milczała, tak iż przytomni niejakie współczucie dla niej poczuli.
Jednakże, gdy przeorysza nie ustawała w srogim gniewie swoim, dziewczę ośmieliło się wreszcie błagalnie oczy podnieść i wówczas spostrzegło, że przełożona ma na głowie spodnie, nogawice których jej na skronie spadają. Pojąwszy w czem rzecz, rzekła śmiało:
— Matko przeoryszo, na miłosierdzie boskie, zawiążcie sobie wprzód czepiec, a potem powiedzcie mi jasno, czego chcecie odemnie?
Przeorysza, nie pojmując do czego te słowa się odnoszą, jeszcze surowszym głosem zawołała:
— Co ty mi tu o czepcu prawisz, niegodziwa grzesznico? Jak śmiesz drwinki sobie ze mnie stroić?
Isabetta odrzekła niestropiona całkiem: — Proszę was jeno, madonno, abyście sobie czepiec poprawili. Potem będę gotowa słów waszych wysłuchać.
Na te dziwne i uporczywe nalegania wszystkie mniszki obróciły wzrok na przeoryszę, która ręce do góry podniosła. I naraz stało się im jasne, dlaczego Isabetta z takim uporem o czepcu napomykała.
Przeorysza poznała omyłkę swoją, a widząc, że rzeczy tak jawnej zaprzeć się nie będzie mogła, zmieniła natychmiast ton surowy i zgoła inaczej przemawiać zaczęła. Oświadczywszy, że niepodobna pokusie cielesnej się oprzeć, pozwoliła każdej mniszce w tajności się pocieszać. Poczem powróciła do swego księdza. Isabetta zasię udała się do swego młodzieńca, którego długo jeszcze, ku wielkiej zgryzocie tych, co jej zazdrościły, do siebie sprowadzała. Za jej przykładem poszły inne mniszki, nie mające jeszcze miłośników, których wkrótce bez wielkiego trudu znalazły.
Gdy Eliza opowieść swoją skończyła, wszyscy złożyli dziękczynienie Bogu, że młodą zakonnicę od prześladowania zawistnych sióstr klasztornych ocalić zechciał, poczem królowa wezwała z kolei Filostrata, który, nie czekając aż rozkaz powtórzony zostanie, w te słowa zaczął:
— Piękne damy! Głupi sędzia z marchji Ankońskiej, o którym wam wczoraj opowiedziałem, nie pozwolił mi ucieszyć was jeszcze jedną opowieścią o Calandrinie. Ponieważ wszystko, co o nim powszechnie opowiadają, jest w najwyższym stopniu krotochwilne, tedy opowiem wam historję o nim, którą już wczoraj opowiedzieć zamierzałem, mimo to, iż wiem dobrze, żeśmy o nim i o jego towarzyszach siła anegdotek już przytoczyli.
Dobrze już wiecie kim był Calandrino, a takoż i inni ludzie, o których teraz mówić zamierzam. Dlatego też nad wiadomemi rzeczami się nie szerząc, zacznę od tego, że umarła jedna z ciotek Calandrina, zostawiając mu w spadku dwieście srebrnych dukatów. Odebrawszy te pieniądze, Calandrino jął rozpowiadać w sądzie, że zamierza za nie wiejską posiadłość nabyć, przyczem wszedł w porozumienie ze wszystkimi stręczycielami i pośrednikami we Florencji, jakby conajmniej sumą dziesięciu tysięcy dukatów rozporządzał. Ilekroć przychodziło jednak do ceny sprzedażnej posiadłości, targ zawsze na niczem się kończył.
Bruno i Buffalmacco przedstawiali mu nieraz, że lepiejby uczynił, przehulawszy te pieniądze w ich kompanji, niż kupiwszy ziemię, z której chyba, na podobieństwo dzieci, gałki dla zabawy będzie lepił. Wszystkie te dobre rady odbijały się od niego jak groch od ściany. Nawet na skromną ucztę namówić go nie zdołali. Drażniło to ich niezmiernie. Pewnego dnia, gdy o uporze Calandrina rozmawiali, nadszedł właśnie jeden z ich towarzyszy, stręczyciel, imieniem Nello. Wszyscy trzej jęli się głowić nad tem, coby tu przedsięwziąć dla uraczenia się choćby raz jeden kosztem Calandrina. Wkrótce stosowny sposób do głowy im przyszedł. Umówili się szczegółowo, co każdemu z nich uczynić wypadnie i nazajutrz rano, w godzinie, kiedy Calandrino zwykł był z domu wychodzić, ustawili się obok drzwi. Po chwili ukazał się Calandrino. Zaledwie kilka kroków postąpił, zaszedł mu drogę Nello, witając go:
— Dzień dobry, Calandrino!
Calandrino odparł na to życzeniem, aby Bóg Nella dobrym dniem i dobrym rokiem obdarzył. W trakcie rozmowy Nello przystanął i jął się pilnie Calandrinowi przyglądać.
— Dlaczego mi się tak przypatrujesz? — zapytał zadziwiony Calandrino.
— Czy ci się dzisiaj coś w nocy nie przytrafiło? — rzekł Nello. — Całkiem niepodobny jesteś do siebie.
Calandrino przeraził się i zawołał:
— Biada mi! Cóżby to być mogło? Jakież to zmiany dostrzegasz we mnie?
— Wydajesz mi się wielce zmienionym — odparł Nello. — Zresztą to... czego się domyślam...
Rzekłszy te słowa, odszedł żywo. Calandrino ruszył dalej, mocno zaniepokojony, choć najmniejszej dolegliwości nie czuł. Wtem nawinął mu się Buffalmacco, który w trakcie całej rozmowy trzymał się nieco opodal i widział jak się Nello oddalał. Buffalmacco pozdrowił uprzejmie Calandrina, poczem spytał się go z wielką troskliwością, zali nie jest chory.
— Nie wiem — odparł coraz bardziej zatrwożony Calandrino — oto właśnie przed chwilą powiedział mi także Nello, że pozór mój jest całkiem inny niż zazwyczaj. Ach, bylebym tylko istotnie chory nie był!
— Czyś chory tego nie wiem — odparł Buffalmacco — aliści oblicze twoje nic dobrego nie wróży. Wyglądasz mi na pół trupa.
Na te słowa Calandrino w całem ciele gorączkę poczuł. Nieborak jeszcze się opamiętać nie zdołał, gdy na raz w oddali ukazał się Bruno i dał znak, aby się zatrzymali. Bruno, zbliżywszy się, odskoczył od Calandrina i zawołał:
— Jak ty wyglądasz, Calandrino? Masz minę raczej trupa, niż żywego człowieka. Co ci się stało?
Calandrino, dzięki tym trzem powitaniom, najmocniej przeświadczony, że chorym być musi, począł się trząść całem ciałem i zapytał:
— Co mi zatem radzicie, przyjaciele?
— Ha — rzekł Bruno — wydaje mi się, że najlepiejbyś zrobił, wracając zaraz do domu. Kładź się do łoża i każ się dobrze przykryć, a potem, nie mieszkając, poślij wodę swoją do mistrza Simona, który, jak ci wiadomo, wszystkim nam bardzo sprzyja. On ci powie zaraz, jak masz złu zaradzić, my zasię będziemy ci towarzyszyli i pomożemy w czem będzie potrzeba.
Po drodze spotkali Nella, który się do nich przyłączył, i w tej to kompanji powrócił Calandrino do domu. Pełen dusznej niespokojności wszedł do swej sypialnej komnaty i zawołał na żonę:
— Chodź tu i przykryj mnie dobrze, gdyż czuję się bardzo chory.
Gdy go do łoża położono, posłał natychmiast wodę swoją przez małą dziewczynkę do mistrza Simona, który się właśnie w sklepie swoim „Pod melonem“ na Mercato Vecchio znajdował. Gdy dziewczyna odchodziła, Bruno odezwał się do swoich towarzyszy:
— Zostańcie tutaj przy nim, a ja skoczę do doktora, aby jego orzeczenia wysłuchać. Jeżeli zajdzie potrzeba, wnet go tutaj z sobą przyprowadzę.
— O tak, uczyń to dla mnie, zacny mój druhu — rzekł do niego Calandrino — idź i przynieś mi jaknajspieszniej wiadomość o stanie moim, czuję bowiem w całem ciele jakąś słabość, której nazwać nie umiem. Bruno wyszedł pospiesznie i, przybywszy do mistrza Simona jeszcze przed dziewczyną, niosącą wodę, uprzedził go o całym stanie rzeczy. Gdy dziewczyna stanęła na progu, doktór przyjrzał się wodzie uważnie i rzekł:
— Biegnij z powrotem i powiedz Calandrinowi, aby się jaknajcieplej trzymał. Ja wkrótce tam przybędę i poradzę mu coś na jego dolegliwość.
Dziewczyna powtórzyła te słowa swemu panu. Po chwili przybył Bruno wraz z doktorem, który, usiadłszy poważnie na brzegu łoża, począł Calandrinowi puls macać. Dokonawszy tego, rzekł doń w przytomności żony Calandrina, oczekującej z trwogą na orzeczenie doktora.
— Słuchaj, Calandrino, jeśli chcesz, abym ci wszystko szczerze, jak na przyjaciela przystało, powiedział, to rzeknę, że jesteś brzemienny.
Calandrino, usłyszawszy te słowa, zaczął jęczyć żałośliwie, poczem zawołał do żony swojej:
— Biada mi, Tesso, to tyś mi tego zła narobiła, bowiem zawsze chcesz być na wierzchu! Przecież nieraz cię przestrzegałem.
Pani Tessa, białogłowa nader obyczajna, spłonęła rumieńcem, spuściła oczy i, nie rzekłszy ni słowa, wyszła z komnaty.
Calandrino ani na chwilę nie przestawał jęczyć i wołać:
— Biada mi, nieszczęsnemu! Cóż ja teraz pocznę; jak to dziecię i którędy na świat wydam? Ach, widzę dobrze, że ta przewrotność żony mojej życia mnie pozbawi. Bodajby ją Bóg zatracił! Wówczas umarłbym z niejaką pociechą. Gdybym był zdrów, pobiegłbym za nią i wszystkie kości jej pogruchotał. Ale dobrze mi tak, gdyż nie powinien był jej nigdy na wierzch puszczać. Jeżeli wyjdę cało z tej biedy, to żona moja umrze pierwej z żądzy, nim jej na coś podobnego pozwolę.
Bruno, Buffalmacco i Nello, słysząc te brednie Calandrina, o mało się że śmiechu nie zadusili, pohamowali się jednakoż i poważne miny zachowali. Mistrz Barania Głowa śmiał się zato z całego gardła, tak iż wszystkie zęby można mu było policzyć. Po chwili Calandrino począł zaklinać doktora najsłodszemi słowy, aby mu w tem nieszczęściu pomocą i radą służyć zechciał.
— Nie dręcz się i nie lękaj, Calandrino — odparł na to doktór — poznaliśmy się bowiem, dzięki Bogu, odrazu na twojej chorobie. Mam nadzieję, że bez wielkich trudności w ciągu kilku dni uwolnić cię od niej zdołam. Radzę ci jeno, abyś nie wzdragał się z wydaniem pieniędzy, na różne leki przeznaczonych.
— Ach, oczywista, że je wydam, drogi mistrzu — odparł Calandrino — tylko ratuj mnie, na miłość Boską. Posiadam dwieście dukatów, za które dom sobie kupić chciałem. Jeśli potrzeba, zabierz je wszystkie, ale nie dopuść, abym zległ, nie pojmuję bowiem jakbym to nawet uczynić zdołał. Słyszałem nieraz, jak wrzeszczą białogłowy przy porodzie. Jeżeli one tak cierpią, aczkolwiek wszelką możność rodzenia mają, cóż dopiero ja znosićbym musiał? Jestem upewniony, że umarłbym pierwej, nimbym dziecię na świat wydał.
— Uspokój się — rzekł doktór — każę ci przyrządzić niezwykle skuteczny napój, który w ciągu trzech dni usunie twoją niemoc bez śladu, tak iż będziesz znowu zdrów jak ryba. Obawiam się jeno, abyś na przyszłość do podobnych niedorzeczności żonie swojej nakłonić się nie dał. Co się zaś owego trunku tyczy, to do przyrządzenia go trzeba trzech par tęgich i tłustych kapłonów. Na te ingredencje daj jednemu z obecnych tutaj pięć dukatów. Pieniądze niech mi przyniosą do sklepu, ja zasię przyślę ci jutro napój, który natychmiast kielich po kielichu przyjmować zaczniesz.
Calandrino, wysłuchawszy tych słów, zawołał:
— Zgadzam się, oczywiście! Zajmijcie się mną tylko szczerze, mój drogi mistrzu!
I wydobywszy natychmiast pięć dukatów oraz sumę, potrzebną na kupno kapłonów, wręczył te pieniądze Brunowi, zaklinając go, aby w imię miłości i przyjaźni dla niego, podjął się załatwienia tych wszystkich spraw.
Doktór wróciwszy do domu, kazał wina z korzeniami przygotować, poczem posłał je Calandrinowi. Bruno tymczasem, w towarzystwie doktora i dwóch pozostałych kompanów, zjadł tłuste kapłony i inne przysmaki, kupione za pieniądze Calandrina.
Calandrino pił przez trzy dni wino z korzeniami. W czasie choroby przyjaciele ciągle go odwiedzali. Wreszcie czwartego dnia doktór macając mu puls rzekł w te słowa:
— Jesteś już całkiem zdrów, mój Calandrino, tak iż jeszcze dzisiaj możesz wyjść na miasto za swemi sprawami.
Calandrino, pełen niewysłowionej radości, podniósł się natychmiast z łoża i, wyszedłszy na miasto, wysławiał przed każdym, kogo tylko napotkał wiedzę mistrza Simona, który go w ciągu trzech dni bez najmniejszej boleści od płodu uwolnił. Bruno, Buffalmacco i Nello cieszyli się tymczasem niezmiernie, że skąpego Calandrina w pole wyprowadzić zdołali. Głupi Calandrino nie podejrzewał, że z niego tak zadrwiono, natomiast pani Tessa, zmiarkowawszy figiel przyjaciół męża, długo mu jego głupoty darować nie mogła.
Wybuchy gromkiego śmiechu towarzyszyły opowieści o wyrzutach Calandrino, czynionych żonie. Gdy Filostrato umilkł, na rozkaz królowej Neinfile z kolei głos zabrała. — Zacne damy — rzekła — opowieść, przed chwilą skończona, przywiodła mi na myśl historję całkiem innego rodzaju, gdy tam bowiem złośliwi do czynienia z głupcem mieli, tutaj przewrotność jednego człeka zwyciężyła rozum drugiego i na wstyd i znaczną szkodę go naraziła.
Niewiele tedy lat temu żyli w Sjenie dwaj młodzieńcy, imieniem Cecco zwani. Jeden z nich był synem Angiuleri, a drugi Fortarrigo. Byli to ludzie całkiem odmiennych natur i obyczajów, łączyła ich tylko nienawiść do rodzicieli. Ta wspólna nienawiść tak ich zbliżyła, że wkrótce stali się przyjaciółmi i wszędzie razem pokazywać się poczęli.
Angiulieri, człek urodziwy i do zbytku nawykły, zbrzydził sobie życie w Sjenie z zasiłków, które mu ojciec wyznaczał. Dowiedziawszy się, że pewien, wielce mu przychylny kardynał, jako legat papieski do Ankony przybył, postanowił udać się do niego, w nadziei, że swój los poprawi. Z zamysłem tym zdradził się swemu ojcu, prosząc go, aby mu dał sumę, równającą się temu, co w ciągu sześciu miesięcy miał otrzymać. Za otrzymane pieniądze mógł się stosownie przybrać, a takoż kupić rumaka, rynsztunek i wszystko, co do przyzwoitej wyprawy należało. Odjeżdżając ze Sjeny, począł się oglądać za kimś, kogoby mógł z sobą jako sługę zabrać. Fortarrigo, dowiedziawszy się o tem, pośpieszył do niego natychmiast i jął go usilnie prosić, aby go z sobą zabrał. Angiulieri odparł Fortarrigo, że uczynić tego nie może, jakkolwiek bowiem wiadomo mu dobrze, że do wszelkiej posługi jest zdatny, aliści i to wie, że Fortarrigo jest nieposkromliwym pijanicą i graczem. Fortarrigo zapewnił go uroczyście, że nałogów swoich będzie się wystrzegał i zapewnienie swe poparł zaraz tak wieloma zaklęciami i prośbami, że Angiulieri uległ wreszcie i na prośbę jego przystał.
Wyruszywszy pewnego ranka w drogę, skierowali się ku Buonconvento, gdzie się na obiad zatrzymali. Po spożyciu obiadu (skwar tego dnia okrutnie dokuczał) Angiulieri kazał przygotować sobie posłanie w ogrodzie, poczem rozebrał się przy pomocy Fortarriga i legł spać, przykazawszy służce, aby go o dziewiątej obudził.
Fortarrigo, ujrzawszy śpiącego Angiulieri, wymknął się do pobliskiego szynku i, podpiwszy sobie nieco, wdał się w grę z obecnymi tam szulerami. W krótkim czasie przegrał pieniądze, jakie miał przy sobie, a takoż i swoją suknię. Wówczas, żądny odegrania się, pobiegł w koszuli do gospody, gdzie spał Angiulieri, wyjął mu, pogrążonemu w śnie głębokim, wszystkie pieniądze z trzosa, powrócił do graczy i wkrótce znów całą sumę przegrał.
Angiulieri, wyspawszy się należycie, obudził się. Wstał, ubrał się i spytał o Fortarriga. Nie mogąc go nigdzie znaleźć, do tej myśli przyszedł, że spić się musiał obyczajem swoim i że teraz gdzieś się w kącie wysypia. Za karę postanowił zostawić go jego losowi. Kazał tedy osiodłać swego rumaka, aby udać się w drogę i w Corsignano innego sługę znaleźć. Gdy jednak, mając już wyruszyć, chciał gospodarzowi zapłacić, spostrzegł, że mu pieniądze zginęły. Wszczął wówczas wielki zgiełk, tak iż zbiegli się wszyscy, w gospodzie przytomni. Angiulieri krzyczał, że go niecnie okradziono i że wszystkich do więzienia w Sjenie wtrąci. W tej chwili zjawił się Fortarrigo, ubrany w koszulę. Przybył po suknie Angiulieri, które chciał zabrać, jak uprzednio zabrał był pieniądze. Ujrzawszy, że Angiulieri już na koniu siedzi, rzekł niewinnym głosem:
— Co to ma znaczyć, Angiulieri? Zali już w drogę wyruszamy? Zaczekaj jeszcze chwilę. Zaraz tu nadejdzie pewien hultaj, któremu za trzydzieści osiem soldów mój kaftan zastawiłem. Pewien jestem, że zwróci go nam za trzydzieści pięć, jeżeli mu je zaraz zapłacimy.
Gdy słowa te wyrzekł, nadszedł jeden z tych, którzy przy grze obecni byli, i podał sumę przegraną przez Fortarrigo. Wówczas Angiulieri przekonał się, że sługa pieniądze mu zabrał. Gwałtownym gniewem tknięty, obsypał Fortarriga najszpetniejszemi obelgami. Gdyby nie obawa przed Bogiem i ludźmi byłby się z nim jeszcze gorzej obszedł. Fortarrigo słuchał niewzruszenie wszystkich wymysłów, które na jego głowę spadały. Angiulieri, zagroziwszy, że go na szubienicę zawiedzie, albo wstępu mu do Sjeny zabroni, wsiadł na koń, gotując się do odjazdu. Aliści Fortarrigo wciąż takim głosem, jak gdyby to nie o niego chodziło, zatrzymał go, wołając:
— Angiulieri! Na miłosierdzie boże, dajmy pokój tym pustym gawędom. Zważ, proszę, że jeśli teraz kaftan mój wykupimy, to zwrócą go nam za trzydzieści pięć soldów, jeśli zasię do jutra sprawę odłożysz, to ów hultaj nie odstąpi od trzydziestu ośmiu. Prawdę rzekłszy, powinien te pieniądze stracić, gdyż za jego to radą idąc, na kartę je postawiłem. Dlaczegóż nie mielibyśmy tych trzech soldów oszczędzić?
Angiulieri, usłyszawszy te bezczelne słowa, wpadł w wściekłość, zwłaszcza gdy ujrzał, że wszyscy przytomni patrzą na niego, zdając się mniemać, iż to nie Fortarrigo bynajmniej przegrał jego pieniądze, i że to on Angiulieri Fortarriga własność zapiera.
— Co mnie twój kaftan dotyczyć może? — wykrzyknął. Bogdajby cię obwiesili, niecnoto, za to, żeś nietylko pieniądze mi ukradł, ale że teraz jeszcze zatrzymujesz mnie w drodze i dworujesz sobie ze mnie.
Aliści Fortarrigo nie dał się zbić z tropu temi słowy; owszem, czyniąc pozór, że wszystko to nie do niego się ściąga, ciągnął dalej na ten kształt:
— Dlaczegóżbym nie miał dbać o te trzy soldy? Sądzisz, że nie pożyczę ci ich znowu? Bądź dobrej myśli i uczyń to, o co cię proszę, dla przyjaźni naszej. Przecież ci się nie spieszy? Do Torrenieri zdążymy jeszcze dzisiaj. Nie ociągaj się zatem i wydobądź pieniądze. Niepowetowana szkoda byłaby tego kaftana! Gdybym nawet całą Sjenę przeszukał, nie znalazłbym drugiego, któryby na mnie tak wybornie leżał. I pomyśleć tylko, że za trzydzieści soldów zastawiłem rzecz, wartą więcej niż czterdzieści. Dalibóg, chcesz mnie widać na podwójną stratę narazić.
Angiulieri, srogim gniewem, na dźwięk tych przewrotnych i bezczelnych słów, zdjęty, nie odrzekł już nic, zawrócił jeno rumaka i popędził ku Torrenieri. Aliści Fortarrigo, postanowiwszy złośliwy swój fortel do skutku doprowadzić, puścił się za nim tak jak stał, w jednej tylko koszuli. Angiulieri już na milę drogi od Buenconvento się oddalił. Fortarrigo biegł za nim ciągle, wołając o swój kaftan. Angiulieri, pragnąc uwolnić się od tej plagi, poganiał konia ile sił. Nagle Fortarrigo, ujrzawszy kmieci, pracujących na polu przy drodze, wrzeszczeć począł.
— Trzymajcie, trzymajcie!
Chłopi na to wołanie poskoczyli z siekierami i widłami ku Angiulieri. Mniemając, że musiał obrabować tego, kto za nim pędzi, zastąpili mu drogę i przytrzymali go.
Na nic się nie przydały przełożenia, kim jest i jak się sprawy w samej rzeczy mają. Wnet bowiem nadbiegł Fortarrigo i z udanym gniewem zawołał:
— Dalipan, nie wiem, co powstrzymuje mnie od pozbawienia cię życia, ty wiarołomny hultaju, grabieżco mojej własności.
Poczem, zwracając się do wieśniaków, dodał:
— Spójrzcie, moi mili, w jakim stroju mnie w gospodzie zostawił, przegrawszy uprzednio ostatni swój szeląg i wszystkie moje suknie. Na honor, mogę powiedzieć, że wam tylko i Bogu zawdzięczam, że tę resztę własności mojej odzyskałem.
Wiecznie wam za to wdzięczny będę.
Angiulieri silił się rzecz wyjaśnić, aliści nikt go słuchać nie chciał. Włościanie, przy pomocy Fortarriga ściągnęli go z rumaka, poczem Fortarrigo rozebrał go, przyodział się w jego suknie i wsiadł na koń. Angiulieri został na drodze w koszuli i bez butów. Fortarrigo, powróciwszy do Sjeny, rozgłaszał wszędzie, iż od Angiulieri ubranie i rumaka wygrał. Angiulieri, który wyjechał w nadziei zbogacenia się przy pomocy kardynała w Ankonie, powrócił do Buonconvento. Wstydząc się swej klęski, nie śmiał się w tym stanie w Sjenie pokazać. Wreszcie tyle wskórał, że mu suknie pożyczono. Dosiadłszy kuca, na którym pierwej Fortarrigo mu towarzyszył, udał się do Corsignano do krewnych, gdzie przebywał, dopóki pieniędzy od rodzica swego nie uzyskał.
Tak oto złośliwy fortel Fortarrigo zniweczył roztropne zamysły Angiulieri, co jednak w swoim czasie i okolicznościach pomieszczone zostało.
Gdy Neinfile swoje niezbyt długie opowiadanie skończyła i gdy towarzystwo bez wielkiego śmiechu i zastanawiania się nad niem, wyraziło chęć usłyszenia czegoś nowego, królowa na Fiammettę skinęła. Fiammetta w te słowa zaczęła.
— Wiadomo wam, jak mniemam, wdzięczne towarzyszki moje, że nie masz takiej materji, którąby do dna wyczerpać można było i że dobry opowiadacz, jeśli właściwy czas i okoliczność zważy, zawsze, choćby najbardziej znaną już rzeczą zabawić potrafi. Z drugiej strony, ilokrotnie przypomnę sobie cel, dla którego tutaj się zebraliśmy (była nim chęć godziwego rozweselenia się), do tej materji przychodzę, że wszystko, co raduje i bawi, postokroć jest tu na miejscu i że gdybyśmy nawet tysiąc razy jakąś materję omówili, usłyszeć o niej jeszcze coś nowego miłą dla nas powinno być rzeczą. Jakkolwiek tedy naopowiadano się już co niemiara o przygodach Calandrina, ja ośmielę się jednakoż z powyższych względów i z uwagi, jaką słusznie niedawno Filostrato uczynił, że wszystko, co się tego malarza tyczy, jest niezmiernie wesołe — ośmielę się jeszcze jedną krotochwilę o nim opowiedzieć, którą, gdybym się z prawdą minąć chciała, łatwobym wam pod zmyślonemi nazwiskami podać mogła. Ponieważ jednak odstąpienie od prawdy wszystkim rozumnym ludziom urok opowiadań znacznie pomniejsza, zachowam tedy wielką szczerość i opowiem o tej rzeczy tak, jak się miała. Niccolo Cornacchini, jeden z ziomków naszych, człek bogaty, posiadający piękną posiadłość w Camerata, gdzie ozdobny dom postawił, umówił się z Brunem i Buffalmacciem o wykonanie malowideł do tego domu. Ponieważ robota znaczna była, malarze przybrali sobie do pomocy Nella i Calandrina i dziarsko wzięli się do dzieła. W domu w Camerata kilka komnat było już gotowych i opatrzonych w łóżka, oraz w sprzęty potrzebne.
Ze służby nikogo jeszcze tam nie było, krom pewnej staruchy, służącej i dozorczyni domu zarazem. Korzystając z tej okoliczności, syn wspomnianego już Niccola, imieniem Filippo, człek młody, a przytem żoną nie obarczony, często sprowadzał do siebie jakąś białogłowę i, zatrzymawszy ją u siebie przez kilka dni, z powrotem odsyłał.
Zdarzyło się tedy, że pewnego razu przywiózł z sobą dziewczynę, zwaną Nicolassa, którą pewien łotrzyk, Mangione, w domu swoim przy Camaldoli utrzymywał, czasem i innym odstępując. Była to dziewka kształtna, strojna, dość polerownych obyczajów, a przytem gadatliwa niezmiernie. Pewnego dnia koło południa Nicolassa wyszła ze swojej komnaty w białej sukni, z włosami, zawiązanemi niedbale, i zbliżyła się do studni, znajdującej się na dziedzińcu, dla umycia sobie rąk i twarzy. Calandrino, wyszedłszy także trafunkiem po wodę, spostrzegł ją i uprzejmie powitał. Dziewczyna pozdrowiła go również i jęła mu się uważnie przyglądać, bardziej z powodu jego osobliwie uciesznej postawy, niźli z jakiejkolwiek innej przyczyny. Calandrino przyglądał jej się takoż, a znalazłszy ją piękną, stał na miejscu jak wryty, nie spiesząc bynajmniej z wodą do towarzyszy. Ponieważ jednak nieznaną mu była, nie śmiał przemówić do niej. Dziewczyna, spostrzegłszy jego zachwycony wyraz oblicza, dla zadrwienia sobie z niego, rzuciła mu kilka zalotnych spojrzeń i kilka razy westchnęła. Następstwem tego było, że Calandrino w mgnieniu oka w niej się zadurzył i nie odszedł pierwej z dziedzińca, póki Nicolassa, przywołana przez Filippa, się nie oddaliła. Wówczas i on powrócił do pracy, ale opamiętać się już nie mógł i wciąż wzdychał. Bruno, nie spuszczający go nigdy z oka (łaknął bowiem zawsze zabawy jego kosztem), wkrótce ten osobliwy stan jego spostrzegł i zawołał:
— Co ci się u djabła stało, towarzyszu Calandrino? Chuchasz, dmuchasz i wzdychasz ustawicznie!
— Ach, przyjacielu — odrzekł mu na to Calandrino — gdybym miał kogoś, ktoby mi dopomóc zdołał, jakże byłbym szczęśliwy!
— Do czego ci ta pomoc potrzebna? — zapytał Bruno.
— Ach, westchnął raz jeszcze Calandrino — powiem ci, ale nie wyjawiaj tego, broń Boże! Otóż wiedz, że w tym domu przebywa dziewczyna, piękniejsza niźli wszystkie czarodziejki, razem wzięte, a tak we mnie rozmiłowana, że zadziwiłbyś się prawdziwie, gdybyś się o tem przekonał! Ja sam dopiero dzisiaj upewniłem się o tem przy studni.
— To źle — zawołał Bruno — proś Boga, aby to nie była żona Filippa.
— Wiesz, wydaje mi się, że tak jest w samej rzeczy — odparł Calandrino — bo przywołał ją, a ona weszła do jego komnaty. Zaliż to jednak może być przeszkodą? Gdy o sprawy miłości chodzi, gotów jestem drwić sobie z samego Pana Jezusa, a cóż dopiero z Filippa. Wierę, towarzyszu, okrutnie mi ta dzierlatka do gustu przypadła.
— Calandrino — rzekł po chwili namysłu Bruno — gotów jestem z przyjaźni do ciebie dowiedzieć się, kto ona zacz. Jeżeli jest istotnie żoną Filippa, to załatwimy sprawę bez próżnego gadania, znam bowiem doskonale tę białogłowę. Jakby tu jednak zrobić, aby Buffalmacco nic nie spostrzegł? Nie podobna prawie mówić z nią na osobności.
— Z Buffalmacca nic sobie nie robię — odrzekł Calandrino — strzeżmy się natomiast Nella, gdyż ten, jako krewny Tessy, gotów nam wszystkie szyki pomieszać.
— Masz słuszność — odparł Bruno.
Bruno nie potrzebował się pytać, kto była ta dziewczyna, słyszał bowiem od samego Filippa bliższe o niej szczegóły. Gdy Calandrino robotę na chwilę opuścił i wyszedł, opowiedział Bruno Buffalmaccowi i Nello całą historję i uknuł z nimi spisek — aby dzięki tym amorom Calandrina, zadrwić sobie z nieboraka. Gdy tedy Calandrino powrócił, Bruno spytał go szeptem:
— Widziałeś ją?
— Rozumie się, że widziałem — odparł Calandrino — i na ten raz stanowczo już z miłości nie żyję.
— Pójdę tedy — rzekł Bruno — i upewnię się, czy to ta sama dziewczyna, o której myślałem. Jeżeli ta, reszta już moją rzeczą będzie.
To rzekłszy, wyszedł, udał się do Filippa, który właśnie w towarzystwie swej miłośnicy przebywał, opowiedział im kto jest Calandrino i co mu wyznał przed chwilą, a następnie umówił się z niemi, co każde ma mówić i czynić, jeśli się tym afektem Calandrina nieco rozweselić pragnie. Poczem powrócił do malarza i rzekł:
— Tak jest, to ona; dlatego też bardzo misternie do rzeczy wziąć się musimy. Gdyby Filippo coś zmiarkował cała woda z Arno z tegoby nas nie obmyła. Powiedz mi jednak wprzód, co mam jej od ciebie oświadczyć, jeśli przypadkiem na uboczu przydybać mi się ją uda.
— Dalipan — odrzekł Calandrino — powiedz jej na początek początku, że czuję w sobie dla niej tysiąc ćwierci tego boskiego soku, który zaokrągla niewiasty, dalej powiedz jej także, że jestem jej sługą i zapytaj, czy niczego ode mnie nie pragnie. Zrozumiałeś mnie dobrze?
— Wybornie — odparł Bruno — a teraz spuść się całkiem na mnie.
Gdy nadeszła godzina obiadowa, malarze przerwali pracę i, zeszedłszy na dziedziniec, gdzie Filippo z Nicolassą siedział, przystanęli obok nich, aby Calandrinowi dogodzić. Calandrino, korzystając z tego, zaczął stroić rozkochane miny, ale tak ukradkiem, że ślepy byłby je zauważył. Dziewczyna ze swojej strony nie zaniedbała niczego, coby go odpowiednio rozpłomienić mogło, czem Filippo, udający, jednakże wedle wskazówek Bruna, że nic nie widzi i że jest zajęty rozmową z pozostałymi malarzami, wyśmienicie się bawił. Po niejakim czasie malarze pożegnali młodą parę i odeszli, ku wielkiej żałości Calandrina.
Po drodze do Florencji rzekł Bruno do Calandrina:
— Powiadam ci, że ona topnieje z miłości do ciebie, jak śnieg na słońcu! Klnę się na ciało Chrystusowe, że gdybyś przyniósł cytrę swoją i zaśpiewał przy jej dźwięku jedną ze znanych ci miłosnych piosenek, ani chybi wyskoczyłaby z okna, aby ci się w objęcia rzucić.
— Tak ci się wydaje, towarzyszu? — spytał Calandrino — czy w samej rzeczy myślisz, że dobrzeby było, gdybym moją cytrę sprowadził?
— Niewątpliwie! — odrzekł Bruno.
— No widzisz — dodał Calandrino — a nie chciałeś mi wczoraj wierzyć, gdym ci mówił o sile jej miłości do mnie. Dalipan, przyjacielu, widzę, że nikt lepiej odemnie białogłowy usidlić nie potrafi. Któżby krom mnie mógł w sercu takiej damy podobny afekt wzbudzić? Zaiste, nie jeden z tych gładyszów, którzy o swoim każdym triumfie na cztery strony świata trąbią, po całych dniach za podwikami się uganiają, a jednak i przez tysiąc lat nie potrafią trzech garści smacznych orzeszków wyłuszczyć. Cóż dopiero, gdy mnie usłyszysz grającego na cytrze! Zadziwisz się prawdziwie! Przyznaj się, że uważałeś mnie za niemrawca, ona tymczasem poznała się odrazu na mojej wartości. Gdy ją tylko raz do rąk dostanę, dam jej dowody, co potrafię. Na jądra świętych młodzianków, już ja ją tak zaczaruję, że będzie biegała za mną jak cielę za krową!
— Ach — zawołał Bruno — dopiero sobie dogodzisz! Zdaje mi się, że już cię widzę, kąsającego twemi spiczastemi zębami jej purpurowe jagody i wargi, do świeżych róż podobne, co mówię, kąsającego!… pożerającego ją całą.
Calandrino, słysząc te słowa, sądził się już być u celu i szedł, śmiejąc się i podskakując tak raźnie, jakby mu we własnej skórze za ciasno było.
Nazajutrz przyniósł z sobą cytrę i odśpiewał przy jej wtórze wiele pieśni, ku wielkiej uciesze całego towarzystwa.
Słowem, takim żarem zapłonął, mając sposobność widywania często Nicolassy, że jednej kreski już nie namalował, jeno po tysiąc razy dziennie od drzwi do okien lub na dziedziniec wychodził, aby tylko dziewczynę obaczyć, ku czemu Nicolassa, działająca wedle wskazówek Bruna, sposobności mu nie skąpiła. Bruno ze swej strony przynosił jej od Calandrina gorące wyznania miłości, a później odnosił mu ułożone przez siebie odpowiedzi, rzekomo od niej pochodzące. Gdy wyjeżdżała, co dość często się zdarzało, Bruno wręczał Calandrinowi listy, w których jaknajpiękniejsze czyniła mu nadzieje, przydając, że obecnie bawi w domu rodziców i że tam widywać się z nią nie można.
Bruno i Buffalmacco bawili się w ten sposób głupotą Calandrina i, nie poprzestając na tem, od czasu do czasu wyłudzali od niego na rzekomy podarunek dla kochanki to grzebień ze słoniowej kości, to sakiewkę, a to znów nożyk lub inne drobiazgi, przynosząc mu wzamian pierścionki bez żadnej wartości, któremi jednak Calandrino nad wyraz się cieszył. Przez wdzięczność podejmował też przyjaciół smacznemi ucztami i rozmaite niespodzianki im gotował, aby ich zachęcić tylko do tem gorętszego popierania swojej sprawy.
Przez dwa miesiące durzyli go w ten sposób, nie posuwając sprawy naprzód, aż wreszcie Calandrino, widząc, że robota się kończy i obawiając się, że jeśli celu swej miłości w czasie pobytu w tem miejscu nie osięgnie, gdzieindziej z pewnością mu się to nie uda, począł Bruna do muru przypierać.
Tymczasem Nicolassa przybyła znów niespodzianie do Cameraty. Bruno umówił się naprzód z nią i z Filippem, a potem rzekł do Calandrina:
— Słuchaj, przyjacielu! Dziewczyna ta nie raz ale tysiąc razy już obiecała mi spełnić wszystko, czego pragniesz; mimo tych przyrzeczeń nic jednakoż nie uczyniła, i dlatego zdaje mi się, że cię zwodzi. Przyszło mi tedy na myśl, że za twoją zgodą winniśmy ją zmusić do dotrzymania obietnicy wolą lub niewolą.
— Tak, tak, na żywy Bóg — zawołał Calandrino — tylko nie zwlekajmy ani chwili.
— Czy sądzisz — rzekł na to Bruno — że znajdziesz sposobność dotknięcia jej talizmanem, który ci wręczy?
— Dlaczegóżby nie? — odparł Calandrino.
— Postaraj się tedy o kawałek dziewiczego pergaminu, o żywego nietoperza, trzy ziarna myrrhy i poświęcaną gromnicę, a resztę mnie już pozostaw.
Calandrino przez cały następny wieczór stał przed domem z różnemi siatkami i przyrządami do łapania ptaków, czatując na nietoperza. Gdy wreszcie pochwycić mu się go udało, przyniósł go wraz z innemi żądanemi przedmiotami Brunowi. Malarz zamknął się w swojej komnacie, wypisał na pergaminie rozmaite androny, nakreślił kilka liter, poczem wręczył pergamin Calandrinowi z temi słowy:
— Wiedz, że skoro ją tylko dotkniesz tem pismem, pójdzie natychmiast za tobą i uczyni wszystko, czego tylko zechcesz. Gdy tedy Filip dzisiaj się oddali, zbliż się do niej pod jakimkolwiek pozorem, dotknij ją tym talizmanem i ruszaj prosto do stodoły, w której będziecie się czuli bezpiecznie, nikt bowiem do niej nie zagląda. Przekonasz się, że pójdzie za tobą! Gdy się już znajdziecie razem, sam będziesz wiedział dobrze, co ci czynić wypada.
Calandrino, usłyszawszy te słowa, uczuł się najszczęśliwszym w świecie człowiekiem, schwycił pergamin i zawołał:
— Dziękuję ci serdecznie, przyjacielu! Reszta już do mnie należy.
Nello, przed którym Calandrino chciał wszystko ukryć, wiedząc doskonale o całej tej sprawie, bawił się na równi z innymi i pomagał im wedle możności. Gdy Bruno doniósł mu, jak rzeczy stoją, Nello pospieszył tajnie do Florencji, do żony Calandrina i rzekł do niej:
— Nie zapomniałaś jeszcze zapewne, Tesso, jak cię sponiewierał Calandrino w owym dniu, gdy powrócił z kamieniami z doliny Mugnone. Owóż chcę ci dzisiaj dać sposobność do zemsty. Albo z niej skorzystasz, albo też przestaniesz uważać mnie za swego krewniaka i przyjaciela. Wiedz tedy, że Calandrino w tej wiosce, gdzie pracujemy, zakochał się w pewnej błaźnicy, która jest na tyle głupia, że często się z nim w tajności schodzi. Właśnie niedawno umówili się na nowe spotkanie. Musisz tedy wybrać się ze mną razem do Camerata i, schwytawszy Calandrina na gorącym uczynku, przykładnie go ukarać.
Żona Calandrina, słysząc to, w srogi gniew popadła i, zrywając się z miejsca, zawołała:
— Biada mi! A to hultaj! Takie to twoje sprawki, niecnoto! Aliści poczekaj, łotrze, nie ujdzie ci to na sucho! Policzymy się odrazu za wszystko! To rzekłszy, zarzuciła na się zwierzchnie szaty, przybrała sobie do towarzystwa jedną z sąsiadek i pobiegła za Nellem.
Bruno, ujrzawszy ją nadchodzącą, rzekł do Filippa:
— Patrzaj, oto nasza pomocnica!
Filippo, ani chwili nie zwlekając, pospieszył na miejsce, gdzie Calandrino pospołu z innymi pracował i rzekł do nich:
— Pracujcie pilnie, mistrzowie mili!
Poczem, pożegnawszy się z nimi, odszedł, aliści nie oddalił się nigdzie, jeno ukrył się w takiem miejscu, skąd sam niewidziany, mógł przypatrywać się dowoli, co Calandrino czynić będzie.
Calandrino, mniemając, że Filippo już się oddalił, wyszedł na dziedziniec, gdzie spotkawszy Nicolassę, wdał się z nią w rozmowę. Chytra dziewczyna, wiedząc dobrze, co ma czynić, zbliżyła się do niego z większą niż zwykle uprzejmością. Korzystając z tego, Calandrino dotknął ją talizmanem i natychmiast, nie mówiąc ni słowa, ruszył w stronę stodoły. Nicolassa poszła za nim. Gdy oboje wewnątrz się znaleźli, dziewczyna zamknęła drzwi, rzuciła się Calandrinowi na szyję, przewróciła go na słomę, rozścieloną na ziemi, i usiadłszy na nim wierzchem, przytrzymała mu ręce, tak aby się do niej zbliżyć nie mógł. Poczem jęła się weń wpatrywać, jakby najgorętszą żądzą trawiona, wreszcie zawołała:
— O mój najsłodszy Calandrino, o serce mojego serca, duszo moja, jedyne szczęście moje i kresie mych pragnień, jakże długo pragnęłam cię posiadać i tak jak teraz z całą swobodą trzymać cię w objęciach. Piękność i uprzejmość twoja w wielki zachwyt mnie wprowadziła, a dźwięki twojej lutni odurzyły moje serce. Prawdaż to, że cię mam nareszcie?
Calandrino, nie mogąc się poruszyć, odparł:
— Prawda, moja duszo najsłodsza, ale daj mi się w usta pocałować.
— Tak ci się spieszy? — spytała z tkliwym uśmiechem Nicolassa — pozwól mi się pierwej na siebie napatrzyć, pozwól, niech oczy widokiem twego drogiego oblicza nasycę.
Tymczasem Bruno i Buffalmacco znaleźli się obok Filippa w kryjówce, skąd wszystko widzieć i słyszeć mogli.
Gdy wreszcie Calandrino miał już Nicolassę pocałować, zjawili się na dziedzińcu pani Tessa i Nello. Ów, spojrzawszy ku stodole, rzekł:
— Przysiągłbym na Boga, że znajdziemy ich teraz razem. I podążył ku stodole, a gdy u drzwi stanęli, pani Tessa, nie panując już nad sobą dłużej, pchnęła je tak mocno, że z zawias wypadły, poczem wpadła do środka i ujrzała Calandrina z piękną amazonką na sobie. Nicolassa, spostrzegłszy panią Tessę, zerwała się i ile tchu w piersiach do kryjówki Filippa umknęła. Aliści Calandrinowi nie udało się tak gładko wywinąć, nim bowiem się poruszyć zdążył, już jego żona była przy nim. Rzuciwszy się nań, najpierw mu pazurami twarz rozorała, a potem schwyciła go za włosy i czochrać go potężnie zaczęła, krzycząc:
— Ty stary, niedołężny psie — także to sobie ze mną poczynasz? Niech będzie przeklęta miłość, którą dla ciebie, łotrze, żywiłam. Zali nie dosyć masz do czynienia w domu, że się gdzieindziej za miłostkami uganiasz? A to mi miłośnik naschwał! Czy nie znasz siebie, nędzniku? Nie znasz siebie, niedołęgo? Przecie, gdyby cię ktoś wziął pod prasę, ani kropelki soku z całego ciebieby nie wycisnął. Na Boga! Na ten raz nie przeze mnie zajdziesz w ciążę, ale przez tę hultajkę, którą niechaj Bóg ciężko pokarze! Musi to być niezłe ladaco, skoro takiego klejnotu, jak ty, zapragnęła.
Calandrino, ujrzawszy swoją żonę, nie wiedział, czy żyw jest czyli też umarły i dlatego też najmniejszego oporu nie stawiał. Podrapany, z rozczochranemi włosami, wstał wreszcie, okrył się płaszczem i jął prosić pokornie żonę, aby nie krzyczała tak głośno, jeżeli nie chce go widzieć w tej chwili posiekanego na ćwierci, białogłowa bowiem, która przed nią uciekła, była żoną samego pana tych włości.
— A mnie co tam do tego! — zawołała pani Teresa. — Niechże ją wraz z tobą jasny piorun strzeli!
Bruno i Buffalmacco, którzy w ukryciu swojem pospołu z Filippem i Nicolassą setnie z tego wszystkiego się naśmieli, zjawili się wreszcie, jakgdyby hałasem zwabieni. Uspokoiwszy panią Tessę, poradzili Calandrinowi, aby się coprędzej do Florencji wybierał i w tem miejscu więcej się nie pokazywał, bowiem Filippo, dowiedziawszy się o całem zajściu, djablą kurtę skroić mu może. Powrócił tedy biedny, niepocieszony i srodze na gębie podrapany Calandrino do Florencji i nigdy już w tych miejscach pokazywać się nie ważył. Nie na tem jednak jego utrapienia się skończyły. Mimo, iż wyrzekł się swych gorących afektów dla Nicolassy, przez długi czas, ni w dzień ni w nocy nie miał spokoju od gniewnej żony, która go nieustannemi wyrzutami prześladowała.
Calandrino, tylekroć już towarzystwo zabawiwszy, i na ten raz niepomału je rozweselił. Gdy wreszcie jego przygodę rozważać przestano, królowa wezwała do opowiadania Pamfila, który w te słowa zaczął:
— Imię Nicolassy, kochanki Calandrina, przywiodło mi na pamięć zdarzenie z inną Niccolassą, o którem wam obecnie opowiedzieć pragnę. Poznacie z niego, jakie to czasem burze przytomność umysłu zażegnać może.
Przed niedawnym czasem mieszkał w dolinie Mugnone pewien poczciwy człek, który podróżnym za pieniądze jadła i napoju, a takoż i noclegu udzielał. Tę ostatnią przysługę wyrządzał jednakoż tylko dobrym znajomym, chałupę bowiem miał bardzo małą. Żona jego, bardzo urodziwa białogłowa, obdarzyła go dwojgiem dzieci.
Córka, ładne i delikatne dziewczę, liczyła około szesnastu lat, syn był jednorocznym chłopczykiem, którego matka sama karmiła. Dziewczę wpadło w oko pewnemu urodziwemu młodzieńcowi, który ze znacznych ludzi w naszem mieście ród swój prowadził. Przebywając często w dolinie Mugnone, gorącym afektem do dziewczęcia zapałał.
Dziewczyna, wielce dumna z pozyskania takiego kochanka, żywą wzajemnością mu odpłacała. Miłość ta już dawno lubym skutkiem zostałaby uwieńczona, gdyby nie to, że Pinuccio (takż się zwał ów młodzian) nie chciał sromotą okryć dziewczyny i siebie. Jednakowoż namiętność, która z dnia na dzień silniejszą się stawała, zwyciężyła wreszcie wszystkie jego skrupuły. Pinuccio postanowił zejść się tajnie z ukochaną i dlatego też jął się głowić nad tem, jakiby tu powód noclegu w chacie wieśniaka wynaleźć? Znając dobrze izbę, w której cała rodzina mieszkała, nie wątpił, że znalazłszy się pod dachem dziewczęcia, łatwie i bez zwrócenia niczyjej uwagi cel swoich pragnień osiągnie. Po tem postanowieniu bez zwłoki do dzieła przystąpił. Pewnego wieczora wsiadłszy na koń w towarzystwie jednego z przyjaciół swoich, imieniem Adriano, któremu ze wszystkiego się zwierzył i, objuczywszy konia tłumokami, okrążył całą dolinę Mugnone, tak miarkując, aby późną nocą do niej dotrzeć. Gdy tedy zmrok całkiem zapadł, dwaj przyjaciele, udając, że od strony Romanji przybywają, podjechali pod dom zacnego wieśniaka i zapukali do drzwi, które im natychmiast, jako dobrym znajomym, sam gospodarz otworzył.
— Gospodarzu — rzekł Pinuccio, pozdrowiwszy go dwornie. — Czyńcie, co chcecie, jednakoż będziecie musieli na tę noc do siebie nas przyjąć. Chcieliśmy zdążyć na czas do Florencji, ale oto noc nas w podróży zaskoczyła.
— Pinuccio — odparł gospodarz — sam wiesz dobrze, że nie jest w mojej mocy takich panów jak wy godnie przyjąć, ponieważ jednak już do Florencji nie zdążycie, a innego schronu w okolicy nie znajdziecie, dam wam tedy dzisiaj nocleg, o ile można jaknajlepszy.
Po tych słowach młodzieńcy zeszli z koni, zaprowadzili je pod szopę, a potem, wszedłszy do małej gospody, wyjęli przywiezione z sobą zapasy i powieczerzali w towarzystwie gospodarza.
Z noclegiem był kłopot prawdziwy. Całe mieszkanie składało się z jednej izby, w której cudem tylko trzy łoża pomieszczono. Dwa z nich stały przy jednej ścianie, trzecie zasię naprzeciw. Wolnego miejsca pozostawało ledwie tyle, że jako tako przejść można było. Najlepsze łoże kazał gospodarz posłać dla swych gości. Ci, pogawędziwszy jeszcze chwilę, udali się na spoczynek.
Gdy obydwaj już zasnęli, a raczej udawali, że śpią, gospodarz kazał się córce położyć do jednego z dwóch pozostałych łóżek, a sam z żoną zajął trzecie. Żona jego postawiła obok swego łoża kołyskę, w której leżał mały ich synek. Pinuccio, dobrze sobie to wszystko zakonotowawszy, po niejakim czasie, gdy mu się zdało, że już wszyscy posnęli, wstał pocichu, przysunął się do łóżeczka, na którem jego ukochane dziewczę spoczywało, pozdrowił ją i przyjęty równie lękliwie, jak i radośnie, położył się obok niej, aby oddać się uniesieniom rozkoszy, tak pożądanej dla nich obojga.
W tym czasie przypadkiem kocisko domowe przewróciło coś w sieni. Na łoskot stąd powstały zbudziła się gospodyni i niespokojna, co to być może, podniosła się z łoża, pociemku, całkiem naga i skierowała się ku stronie, skąd rumor pochodził. Jeszcze wrócić nie zdążyła, gdy Adriano zbudził się także i wstał dla zaspokojenia przyrodzonej potrzeby. Idąc przed siebie poomacku, natknął się na kołyskę, stojącą obok łóżka gospodarstwa i, nie mogąc znaleźć przejścia, odsunął ją i postawił obok swojego posłania. Za chwilę powrócił i, zapomniawszy o przesunięciu kołyski na dawne miejsce, położył się z powrotem do swego łoża. Ledwie to uczynił, gdy gospodyni, przekonawszy się w sieni, że żadna szkoda się nie stała, i, krzyknąwszy na kota, weszła z powrotem do izby, kierując się ku małżeńskiemu łożu. Nie znalazłszy jednak przed niem kołyski, rzekła sama do siebie z wielką trwogą:
— O ja nieszczęśliwa! Pięknie byłabym się spisała! Jako żywo weszłabym była do łoża naszych gości!
Oddaliła się coprędzej z tego miejsca, postąpiła kilka kroków dalej, gdzie, namacawszy kołyskę, stojącą obok łoża Adriana, położyła się przy nim, w przekonaniu, że to jej mąż. Adriano, który nie spał jeszcze, zmiarkował w jednej chwili rzecz całą i, nie mówiąc ni słowa, pochwycił ten dar bogów w objęcia i ku niewysłowionej uciesze żwawej białogłowy, nie na żarty zabrał się do niej.
Tymczasem, gdy tak dobrze czas przepędzali, Pinuccio, bojąc się, aby go sen w łożnicy kochanki nie zaskoczył i używszy zresztą ile dusza zapragnęła, pożegnał ją i wstał, aby do łoża swego powrócić. Aliści, stanąwszy przed niem, namacał zaraz kołyskę. Sądząc, że to łóżko gospodarstwa, postąpił kilka kroków dalej i położył się obok gospodarza. Ów za dotknięciem jego obudził się. Pinuccio, mniemając, że obok niego Adriano spoczywa, rzekł z uniesieniem:
— O Adriano, powiadam ci, że niema na świecie białogłowy rozkoszniejszej od Nicolassy. Klnę się na ciało Chrystusowe, że żadna kobieta nie upoiła mnie tak, jak ona, dlatego też w czasie mojej bytności w jej łożu conajmniej sześć razy do portu dobiłem.
Gospodarz, usłyszawszy te słowa, niezbyt się z nich ucieszył. W pierwszej chwili pomyślał: „A ten co tu przy mnie robi u djabła“, a potem bardziej gniewem, niż roztropnością powodowany, zawołał:
— To, coś uczynił, Pinuccio, jest rzeczą wielce niegodziwą! Nigdybym się nie spodziewał, że do podobnego plugastwa zdolny będziesz. Na krew Chrystusa, drogo mi za to zapłacisz!
Pinuccio, młodzieniec nieco lekkomyślny, nie wiedząc, jak się wywikłać, odparł w pomieszaniu:
— Za cóż mam ci zapłacić? Co ty mi zrobić możesz?
Gospodymi, słysząc tę sprzeczkę i będąc pewna, że obok męża w łożu spoczywa, szepnęła:
— O dla Boga! Słyszysz, jak nasi goście o coś się ze sobą kłócą?
— A niech im tam kat świeci! — odrzekł tym samym tonem Adriano. — Musieli wczoraj zbyt wiele wina wypić.
Ledwie jednak te słowa wyrzekł, gospodyni poznała po głosie, że to nie jej mąż. Nie krzyknęła jednak, ani nie zawahała się, ale jak na roztropną białogłowę przystało, podniosła się coprędzej, pochwyciła kołyskę swego synka i, szczęśliwym trafem wiedziona, przysunęła ją do łóżka swojej córki, obok której się położyła. Poczem dopiero, jakby przebudzona hałasem, jaki mąż jej uczynił, spytała z kim się tak i o co kłóci?
— Zali nie słyszałaś — odrzekł mąż — jak się Pinuccio chwalił, że tę noc przy Nicolassie przepędził?
— Co? — zawołała żona — łże jak pies, jeśli podobne wyznania czyni. Wcale nie był u Nicolassy. Wczoraj wieczorem jeszcze w obawie o nią, położyłam się przy niej i od tej pory oka nie zmrużyłam. Kłamie tedy, albo oszalał, jeszcze raz powtarzam — a ty głupcem jesteś, jeśli mu uwierzyłeś. Aliści, czemu się tu dziwować? Wy mężczyźni opijecie się tak zawsze na noc, że potem śnią się wam różne androny; tłuczecie się przytem po komnacie, jak Marek po piekle, i Bóg wie, co wyprawiacie! Szkoda tylko, że przy tej sposobności nie złamiecie sobie karku. Aliści co robi Pinuccio przy tobie? Dlaczego nie leży w swojem łożu?
Adriano, usłyszawszy, jak mądrze gospodyni sromotę swoją i swojej córki pokryła, postanowił do rozmowy się wmieszać:
— Przestrzegałem cię już sto razy, Pinuccio, abyś przez sen nie chodził. Ta haniebna wada błąkania się po nocy i opowiadania baśni, które ci się przyśniły, jeszcze cię kiedy o nieszczęście przyprawi. Chodź tu, do stu szatanów, i pozwól spać tym zacnym ludziom.
Gospodarz, usłyszawszy słowa żony swojej i Adriana, uwierzył święcie, że Pinuccio przez sen bredzi, chwycił go tedy za ramiona, potrząsnął nim i krzyknął silnym głosem:
— Obudź się, Pinuccio, i wracaj do swego łoża!
Pinuccio, który przez tę krótką chwilę oprzytomnieć i wszystko zrozumieć zdołał, począł naprzód bredzić coś bez związku, tak że gospodarz serdecznie śmiać się począł, a potem udając, że się budzi, mruknął coś niewyraźnie i wreszcie rzekł rozespanym głosem:
— Daj mi spokój, Adriano! Cóż to, zaliż już dzień, że mnie budzisz?
Pinuccio, dalej swoją sztukę prowadząc, wstał niby pół nieprzytomny i powrócił do Adriana.
Gdy rozedniało i wszyscy z łóżek powstawali, gospodarz opowiedział Pinuccio ze śmiechem o jego nocnej wędrówce, poczem zaczął drwić dobrodusznie z jego snów.
Wszyscy mu w tych żartach sekundowali, nawet i sam Pinuccio. Następnie po krótkiej pogawędce, młodzieńcy osiodłali rumaki swoje, zabrali tłumoki, przepili do gospodarza i, pożegnawszy się z nim, odjechali, wielce ukontentowani z tak szczęśliwego obrotu rzeczy.
W biegu czasu Pinuccio wynalazł inne sposoby częstego widywania się z Nicolassą, która zaręczała matce przy każdem wspomnieniu o owej nocnej przygodzie, że Pinucciowi śniło się to wszystko niewątpliwie. Aliści, gospodyni, dobrze pamiętna uścisków Adriana, myślała sobie w duszy, że co się jej samej tyczy, to żadne złudzenie miejsca nie miało.
Gdy Pamfilo opowiadanie swoje zakończył i gdy wszyscy żonie oberżysty za przytomność jej umysłu gorące pochwały oddali, królowa Pampinei opowiadać kazała. Wdzięczna młódka w te słowa zaczęła:
— Drogie przyjaciółki! Już niejednokrotnie zastanawialiśmy się nad prawdziwością snów, z których tak wielu się wyśmiewa.
Do przytoczonych przez nas dowodów chcę przydać jeszcze jeden i dlatego opowiem wam, co się przydarzyło pewnej z moich sąsiadek, która snowi swego męża wiary dać nie chciała. Nie wiem, czyście znały niejakiego Talana di Molese, wielce czcigodnego człeka. Pojął on za żonę młodą i niezwykle piękną dziewczynę, imieniem Margarita, która jednak przy całej krasie wdzięków swoich tak upartą, szorstką i przekorną była, iż ani sama nigdy niczego wedle woli innych uczynić nie chciała, ani nikt jej nie mógł nigdy w niczem dogodzić. Talano cierpiał srodze z powodu tych wad żony swojej, aliści, nie mogąc jej przerobić, znosił co musiał.
Zdarzyło się, że pewnej nocy, gdy z nią razem w jednej z swoich posiadłości wiejskich przebywał, ujrzał we śnie żonę swoją przechadzającą się po pięknym gaju, znajdującym się w pobliżu ich domu. Wodząc za nią wzrokiem, ujrzał nagle wychodzącego z lasu ogromnego i straszliwego wilka, który rzucił się na żonę, chwycił ją za gardło, przewrócił na ziemię i usiłował ją porwać, mimo jej rozpaczliwego wołania o pomoc. Wreszcie białogłowa wydarła się z lutych pazurów, aliści ze srodze pokrwawioną twarzą i podrapaną szyją. O świcie, gdy Margarita zbudziła się, Talano rzekł do niej:
— Żono, jakkolwiek sprzeczność i złośliwość twoja wszystkie dni pożycia z tobą mi zatruwa, bolałoby mnie jednak, gdybyś jakiemuś nieszczęściu podległa. Posłuchaj tedy mojej rady i dzisiaj wcale z domu nie wychodź.
Gdy Margarita spytała go o przyczynę tej rady, opowiedział jej szczegółowie o śnie swoim. Żona, wysłuchawszy go, uśmiechnęła się złośliwie i rzekła:
— Kto komuś źle życzy, ten miewa niedobre sny! Udajesz wielką troskliwość o mnie, a śni ci się to, czegobyś pragnął dla mnie. Aliści bądź spokojny! Będę się strzegła tak dzisiaj, jak i jutro, i postaram się, abyś z nieszczęścia mego cieszyć się nie mógł.
— Wiedziałem zgóry — odparł na to Talano — że taką usłyszę od ciebie odpowiedź i że jak zwykle za dobro złem mi zapłacisz, jednakoż powtarzam ci raz jeszcze, nie wychodź dzisiaj z domu, a przynajmniej nie chodź do gaju!
— Dobrze, dobrze — odrzekła żona. — Możesz być pewien, że cię posłucham.
W duszy zaś rzekła do siebie:
— Rozumiemy się dobrze, łotrzyku! Chciałeś mnie zręcznie nastraszyć i odwieść od dzisiejszej przechadzki po gaju. Pewna jestem, że masz tam w gąszczu leśnym jakąś hultajkę i że nie chcesz, abym się z nią spotkała. Przyjemnie by mu było żyć pośród ślepych; znam go dobrze! Pójdę i przekonam się, co miał na myśli, przekonam się, choćbym cały dzień czatować miała.
Gdy tedy mąż odszedł od niej na chwilę, bez zwłoki pobiegła do gaju, ukryła się w najciemniejszej gęstwinie i wytężyła wzrok, czekając, zali kto nie nadejdzie. Gdy tak stała na czatach, nie myśląc o grożącem jej niebezpieczeństwie, nagle z gęstwiny pobliskiej wypadł olbrzymi, straszny wilk, który rzucił się na nią, uchwycił ją za gardło i usiłował porwać, jak małe jagnię. Biedna białogłowa zdołała tylko krzyknąć „Boże ratuj mnie!“ Drapieżne zwierzę tak silnie ją trzymało, że o obronie żadnej mowy być nie mogło i niechybnie życieby postradała, gdyby nie nadejście kilku pasterzy, którzy, wielki wrzask podniósłszy, wilka od niej odegnali.
Odniesiono ją do domu, gdzie dzięki usilnemu staraniu medyków, zdrowie odzyskała. Pozostałe po tym wypadku na szyi jej i twarzy blizny tak ją jednakoż oszpeciły, iż ta piękna ongiś białogłowa teraz odrażającą się stała. Od tej pory w samotności żyła, opłakując nieraz gorzko upór i złośliwość swoją, które nie pozwoliły jej uwierzyć w proroczy sen męża.
Powszechnem zdaniem słuchaczów było, że sen Talana nie snem lecz wizją nazwaćby należało, tak bowiem ściśle i szczegółowie w rzeczywistości się sprawdził. Gdy skończyły się uwagi nad tą materją, królowa skinęła na Laurettę, która w te słowa zaczęła:
— Miłe przyjaciółki! Wszyscy, którzy dzisiaj przede mną opowiadali, mówili pod wpływem już uprzednio zasłyszanych opowieści. Przypominając sobie opowieść Pampinei o okrutnej zemście uczonego, chcę wam opowiedzieć o tem, jak jeden człek drugiemu zapłacił. Chocia zemsta ta mniej sroga była, przecie temu, co się stał jej ofiarą, wielce ciężką się wydała.
Wiedzcie tedy, że we Florencji żył pewien człek, straszliwy obżartuch, zwany przez wszystkich Ciacco. Był to człek wielce polerowanych obyczajów, miał bystre przyrodzenie i umiał gładko mówić; dla tych to przymiotów wszędzie chętnie go zapraszano. Ponieważ majętność Ciacca nie wystarczała mu na zaspokojenie żądz podniebienia, bywał tedy tylko u ludzi bogatych, którzy smacznie jeść lubili. Ciacco zjawiał się często na obiad lub na kolację nawet bez zaproszenia.
We Florencji mieszkał w tym czasie niejaki Biondello, człek o małej posturze, ale zgrabny i czyściutki, jak myszka. Jego płowe włosy tak starannie zawsze przyczesane były, że nawet jeden włosek nie odstawał. Czapeczka po hultajsku na jego głowie siedziała. Biondello wiódł tryb życia podobny do Ciacca.
Pewnego roku, w czasie postu Biondello, znajdując się na rynku, gdzie ryby sprzedawano, i kupując właśnie dwie wielkie minogi dla pana Vieri de Cerchi, spostrzeżonym został przez Ciacca, który też natychmiast zbliżył się doń i spytał:
— A to dla kogo?
— Wczoraj wieczorem — odparł mu na to Biondello — nadesłano panu Corso Donati trzy jeszcze piękniejsze minogi i jednego jesiotra. Ponieważ jednak zdawało się mu, że ryb tych nie wystarczy dla kilku panów, których dzisiaj u siebie gościć pragnie, prosił mnie tedy, abym mu jeszcze dwie minogi dokupił. Może i ty zjawisz się dzisiaj na tej uczcie?
— Wiesz sam dobrze, że nie omieszkam uczynić tego — odparł Ciacco.
W samej rzeczy, gdy pora wieczerzy nadeszła, udał się Ciacco do domu pana Corsa i zastał go właśnie w chwili, gdy z kilkoma sąsiadami do stołu zasiadał. Ciacco, pozdrowiwszy go dwornie, rzekł:
— Panie, zapraszam się dziś do was na wieczerzę!
— Bardzo mi miło — odparł pan Corso. — Trafiliście w samą porę. Siadajmy tedy!
Zajęli miejsca i wnet wieczerzę podano. Składała się ona z groszku, solonych tuńczyków, kilku innych ryb z Arno, pośledniejszego gatunku, i na tem koniec. Ciacco poznał, że Biondello zadrwił zeń sobie i do żywego urażony, poprzysiągł, że mu hojnie za to zapłaci.
Przeszło kilka dni. Biondello wszystkim powszędy opowiadał, jak to Ciacca na hak przywieść mu się udało. Wreszcie, spotkawszy Ciacca, pozdrowił go szyderczo i spytał z uśmiechem, jak mu smakowały minogi u pana Corso?
— Nim osiem dni upłynie — odparł mu na to Ciacco — będziesz o tem lepiej wiedział ode mnie!
I odszedłszy od niego, bez zwłoki wyszukał pewnego nędzarza, kutego na cztery nogi hultaja, obiecał mu stosowną nagrodę, a potem dał mu do rąk pustą butelkę od wina i zaprowadził na rynek de‘ Cavicciuli. Tam pokazał mu rycerza, niejakiego Filippa Argenti, człeka potężnej postury, a przytem zapalczywego nad wyraz i wrażliwego wielce, i rzekł:
— Idź do tego rycerza z tą butlą w ręku i rzeknij doń w te słowa: „Panie, przysyła mnie do was Biondello z prośbą, abyście byli łaskawi tę butelkę zarubinić nieco waszem wybonem winem, którem pragnąłby siebie i kilku braci łykaczy uraczyć“. Powiedziawszy to, waruj się, aby cię nie pochwycił, mógłbyś bowiem źle wyjść na tem i mnie cały zamysł popsować.
— Czy trzeba jeszcze coś więcej powiedzieć? — spytał hultaj.
— Nie — odparł Ciacco — a skoro się z poselstwa wywiążesz, zmykaj i przychodź z tym gąsiorem do mnie po zapłatę.
Hultaj, otrzymawszy takie polecenie, zbliżył się do pana Filippa i z poselstwa swego się sprawił. Pan Filippo, który nie wiele potrzebował, aby gniewem wybuchnąć, słysząc żądanie Biondella i przekonany będąc, że są to drwiny, spurpurowiał na obliczu i wrzasnął:
— Co mi tam szczekasz o rubinowaniu i braciach łykaczach! Bogdajbyś przepadł wraz z tym, kto cię tu przysłał.
Poczem rzucił się, chcąc pochwycić hultaja za ręce, aliści ten, mając się na ostrożności i uprzedzając ruch jego, wziął nogi za pas i zatrzymał się dopiero obok Ciacca, który temu wszystkiemu z oddali się przyglądał.
Ciacco, wysłuchawszy słów hultaja, wielce ukontentowany, wypłacił mu umówioną sumę i puścił się na poszukiwanie Biondella. Spotkawszy go wreszcie, rzekł:
— Dawno już nie byłeś na rynku de‘ Cavicciuli?
— Dawno, aliści czemu pytasz mnie o to? — odrzekł Biondello.
— Bo chciałem ci powiedzieć — rzekł Ciacco, — że pan Filippo szuka cię na wszystkie strony, nie wiem już w jakiej sprawie.
— Dobrze — odparł na to Biondello — właśnie idę w tę stronę, będę więc mógł z nim pomówić.
I pożegnawszy się, podążył w tym kierunku. Ciacco, niezmiernie ciekaw, co się stanie, udał się w jego tropy.
Tymczasem pan Filippo, wściekły, że posłańca pochwycić nie zdołał, sapał i trząsł się z gniewu, a nie mogąc nic innego ze słów hultaja wymiarkować krom tego, że Biondello chciał sobie z niego zadrwić, coraz srożej się na niego zacinał. W tej chwili właśnie Biondello podszedł do niego. Ujrzawszy go, rycerz rzucił się naprzód i na pierwsze przywitanie ugodził biednego Biondella potężnie pięścią w gębę.
— Gwałtu, panie — zawołał Biondello — a to co maznaczyć?
Zanim jednak zdążył przydać coś więcej, pan Filippo porwał go za włosy, rozdarł mu czapeczkę na głowie, rzucił go o ziemię i nie przestając bić, wrzeszczał:
— Zaraz obaczysz, zdrajco, co to znaczy! Przysyłasz do mnie z prośbą o zarubinowanie wina i poczęstunek dla braci łykaczy? Myślisz, że ze mną jak z dzieckiem figle stroić można? — Tak przygadując walił go żelaznym kułakiem po pysku i garściami włosy wyrywał. Potem, wytarzawszy go w kurzu, rozdarł na nim suknie. Wszystko to stało się tak sprawnie i prędko, że biedny Biondello nie był w stanie spytać, co zawinił, ani słowa prośby wypowiedzieć. Słyszał wprawdzie o rubinowaniu i braciach łykaczach, aliści nie rozumiał, co to znaczy.
Wreszcie zbiegła się ćma ludu. Przytomni wyrwali z trudem Biondella, zbitego na kwaśne jabłko, z rąk pana Filippa, wytłumaczyli mu, za co rycerz tak się z nim obszedł i naganili go za to, że ośmielił się wysłać posłańca z podobną prośbą do pana Filippa, który przecie nigdy nie był człekiem do żartów. Biondello uniewinniał się, płacząc rzewnie i powtarzał po tysiąc razy, że nigdy mu na myśl nie przyszło z podobną prośbą kogoś do pana Filippa posyłać. Aliści co się stało, odstać się już nie mogło!
Przyszedłszy tedy nieco do siebie, Biondello, jęcząc i stękając, do domu się powlókł. Nie wątpił ani na chwilę, że to sprawka Ciacca. Wkrótce upewnił się o słuszności swego domysłu. Po kilku dniach, gdy mu już siniaki z oblicza zeszły, wyszedł z domu i zaraz prawie na progu spotkał Ciacca, który, pozdrowiwszy go z szyderczym uśmiechem, rzekł:
— Cóż, Biondello, jakże ci smakowało wino pana Filippa?
— Bodajby ci minogi pana Corso równie dobrze były smakowały — odparł Biondello.
— Wiedz — dodał Ciacco — że jeśli mnie zechcesz kiedyś znowu podobnie dobrą wieczerzą ugościć, to ja ze swej strony uczęstuję cię znowu tak przedniem winem, jak to, którego pokosztowałeś.
Biondello, przekonawszy się, że Ciaccowi więcej złego życzyć może, aniżeli mu go wyrządzić, schował urazę w głębi duszy i strzegł się odtąd drwić z przeciwnika o tak bystrem przyrodzeniu.
Królowa postanowiła zachować w mocy przywilej Dionea i dlatego też na nią teraz kolej nadeszła. Gdy damy naśmiały się już dowoli z przygody Biondella, królowa w te słowa zaczęła:
— Miłe damy! Jeśli zdrowym rozsądkiem rozważymy porządek wszechrzeczy, spostrzeżemy z łatwością, że natura, obyczaj i prawo poddają wszystkie białogłowy pod władzę mężczyzn i nakazują im wedle woli męskiej postępować. Każda białogłowa, pragnąca w małżeńskiem stadle znaleźć spokój, szczęście i radość, winna nie tylko cześć swoją ochraniać (cześć ta stanowi drogocenny skarb białogłowski) ale i być uległą, cierpliwą i powolną wobec tego mężczyzny, do którego należy. Gdyby nawet prawo, ogólne dobro zawsze mające na celu, ani obyczaj, przyjęty od wieków, o prawdzie powyższej nas nie przekonywały, to dostateczną miałybyśmy wskazówkę w naturze samej, która obdarzyła nas kruchemi i wiotkiemi ciałami, bojaźliwemi i niepewnemi siebie duszami, głosowi naszemu dała miękkość powabną, członeczkom ruchy łagodne, a ciału sił niewiele. Zaliż z tego wszystkiego nie widać jasno, że ktoś nami kierować musi? Kto zasię pomocy i kierunku potrzebuje, temu rozsądek nakazuje, aby był posłuszny, uległy i powolny przewodnikowi swemu. A któż inny może nam udzielić opieki i w życiu prowadzić, jak nie mężczyzna. Obowiązkiem naszym jest tedy wysoko czcić i słuchać mężczyzn. Białogłowa, która tego przykazania przestrzegać nie chce, jest, według mnie, nietylko nagany ale i ciężkiej kary godna. Tę uwagę, którą zresztą nieraz już czyniłam, obecnie nasunęła mi na pamięć opowiedziana przed chwilą przez Pampineę historja przekornej żony Talana i kary, jaką niebo na nią zesłało, wyręczając jej męża. Historja ta utwierdziła mnie jeszcze w przekonaniu, już wypowiedzianem powyżej, że białogłowy, nie starając się być uprzejme, przychylne i uległe, jak tego słusznie natura, prawo i obyczaj wymaga, godne są przykładnej i surowej kary.
Biorąc z tego wszystkiego pochop, chcę wam tedy opowiedzieć o radzie, udzielonej pewnego razu przez Salomona, a zawierającej w sobie wyborny środek na białogłowy, nie rozumiejące swego powołania. Niechaj jednak żadna z tych, które poprawy nie potrzebują, nie bierze tej historji do siebie, chocia i mężczyźni zwykli są powtarzać przysłowie: „Dobry jak i zły koń potrzebuje ostrogi, zła jak i dobra białogłowa kija“. Ludzie, którzy do tych słów żartobliwie się odnoszą, powiedzą ze śmiechem, że do każdej białogłowy sentencja ta się stosuje. Zaprzeczyć nie lza, że ludzie ci pewną rację mają. Wszystkie białogłowy z przyrodzenia swego są ułomne i dlatego też trzeba korbacza na te, co z właściwych sobie obrębów występują. Z drugiej strony potrzeba również kija dla ukrzepienia cnoty tych, które jeszcze z drogi cnoty nie zboczyły. Dajmy jednak pokój tym rozważaniom i do samej powieści się zwróćmy. Powiem wam tedy, że w czasie, gdy cały świat napełniała sława osobliwej mądrości Salomona, której, jak zaręczano, nikomu w radach swych nie skąpił, mnóstwo ludzi z rozmaitych stron świata napływać doń poczęło po radę w ciężkich życia terminach. Owóż tedy zdarzyło się, że między wielu pielgrzymami znalazł się także pewien młodzian, nazwiskiem Melissus, szlachetny i bogaty pan z Laizzo, gdzie się urodził i gdzie zamieszkiwał. Młodzieniec ten, wyjechawszy z Antiochji, spotkał w drodze do Jeruzalem drugiego wędrowca, równego mu wiekiem, a imieniem Józef. Ponieważ w tę samą drogę zdążali, przyłączył się do niego i jak to wśród podróżnych jest w obyczaju, wdał się z nim w rozmowę. Wywiedziawszy się od Józefa o stanie jego i miejscu urodzenia, spytał go potem dokąd i w jakim celu jedzie? Józef odparł mu, że dąży do Salomona, aby go prosić o radę, jak ma poczynać sobie z żoną, najprzekorniejszą i najbardziej złośliwą na świecie kobietą, której błaganiem, pochlebstwem, ani żadnym innym środkiem złości i uporu oduczyć nie może. Poczem nawzajem spytał Melisussa, dokąd on jedzie, na co Meliseus taki respons dał:
Pochodzę z Laiazzo, gdzie równie jak i ty swoją wioskę posiadam. Bogactw mi nie brak; obracam je na okazałe życie i ugaszczanie ziomków moich. Mimo to jednak, aczkolwiek osobliwą i dziwną to jest rzeczą, nie mogę znaleźć wśród nich ani jednego, któryby mnie miłował i sprzyjał mi prawdziwie. Dążę tedy do Salomona po radę, co mam czynić, aby mnie kochano.
Po tych słowach ruszyli dwaj towarzysze w dalszą drogę i, przybywszy wreszcie do Jeruzalem, zostali przez jednego z dostojników wprowadzeni przed oblicze Salomona. Melissus w krótkich słowach wyjaśnił królowi poco przybywa, a Salomon za całą odpowiedź, odrzekł: „Kochaj“, i natychmiast odejść mu kazał. Z kolei przed Salomonem stanął Józef i powiedział, poco przybywa. Salomon odparł mu tylko: „Uważaj na Gęsi Most“ i kazał go wprowadzić do sieni, gdzie Józef, ujrzawszy czekającego nań Melissusa, opowiedział mu, jaki respons otrzymał. Obydwaj zastanawiali się długo nad znaczeniem słów usłyszanych, nie mogąc jednak jakiejkolwiek wskazówki dla siebie w nich się dopatrzeć, do tej myśli przyśli, że mędrzec zadrwił z nich sobie i pełni głębokiego nieukontentowania w powrotną drogę ruszyli.
Po kilku dniach podróży przybyli nad małą rzeczkę, nad którą wznosił się piękny most. Ponieważ właśnie w tej chwili ciągnęła przezeń wielka karawana z objuczonemi mułami i pociągowemi końmi, musieli tedy zatrzymać się i czekać aż przejdzie. Stojąc na brzegu ujrzeli, że jeden z mułów — jak to zresztą często u tych zwierząt się zdarza — nie chce ani kroku naprzód postąpić, aczkolwiek wszystkie pozostałe muły już znalazły się na moście. Mulnik, spostrzegłszy to, chwycił za bicz i począł lekko uparte zwierzę okładać. Wszystko to na nic się nie zdało! Muł skakał to w prawo, to w lewo, kręcił się w jedną i drugą stronę, cofał się nawet, jeno naprzód postąpić nie chciał. Wówczas mulnik, wpadłszy w gniew, porwał kij w obie ręce i zaczął bez litości zwierzę okładać, nie bacząc nawet, gdzie bok, a gdzie łeb. Muł nadal stał na miejscu jak wryty.
Melissus i Józef, przyglądający się temu wszystkiemu, krzyknęli na mulnika:
— Okrutny człecze, co czynisz? Chceszże zatłuc na śmierć to zwierzę? Dlaczego nie starasz się go łagodnie do postąpienia naprzód nakłonić? Tym sposobem ani chybi łatwiej coś wskórasz, niźli pastwiąc się nad nim i katując go tak niemiłosiernie!
Mulnik na te słowa obrócił się i rzekł:
— Wy, panowie, znacie przyrodzenie waszych koni, ja zasię mojego muła, pozwólcie mi tedy radzić z nim sobie jak umiem. To rzekłszy, sypnął znów gradem ciosów na grzbiet zwierzęcia i bił je tak długo i zapamiętale, że muł ustąpił wreszcie i ruszył naprzód za resztą karawany.
Dwaj podróżni mieli już zamiar odjechać, gdy Józefowi przyszło nagle na myśl zapytać starca, siedzącego u skraju mostu, jak się ten most zowie?
— Nazywa się „Gęsi Most“, panie — odparł starzec.
Usłyszawszy tę nazwę, Józef przypomniał sobie radę Salomona i rzekł do Melissusa.
— Wiesz, przyjacielu, rada Salomona nie była tak niedorzeczna, jak nam się zdawało, teraz bowiem pojmuję dopiero, że całym moim błędem w postępowaniu z żoną było to, że nie umiałem jej obić, jak należało. Aliści, dzięki Bogu, mulnik rozumu mnie nauczył.
Po kilku dniach dojechali do Antiochji. Józef, stanąwszy w swoim domu, poprosił Melissusa, aby się kilka dni u niego zatrzymał. Żona Józefa przyjęła męża i gościa niezbyt czule, a gdy Józef polecił jej przyrządzić wieczerzę według smaku Melissusa, wysłuchała tych słów z szyderczym uśmiechem. Jak się można było spodziewać, wieczerza składała się z całkiem innych potraw, niż te, których gość sobie życzył. Józef, spostrzegłszy to, spytał się z gniewem:
— Zali nie słyszałaś, co miało być na wieczerzę?
Żona spojrzała nań hardo i odparła:
— Co znaczą te grymasy? Jedz, co jest, jeśli masz apetyt, a jeśli go nie masz, nie jedz. Co się przyrządzenia wieczerzy tyczy, zrobiłam je jak mi się podobało, a nie wedle twojej woli. Jeśliś rad z tego — to dobrze, a jeśli nie, nie wiele dbam o to!
Melissus zadziwił się ogromnie tej odpowiedzi gospodyni domu i żywo ganić białogłowę począł. Józef zaś rzekł do niej:
— Jak widzę, nie zmieniłaś się ani na włosek, aliści wierzaj mi, że cię wnet całkiem przerobię.
Poczem, zwracając się do Melissusa, przydał:
— Owóż i nadeszła pora, aby przekonać się o skuteczności Salomonowej rady. Proszę cię tylko, abyś zbyt do serca nie brał tego, co obaczysz i abyś zważył, że tak być musi. A gdybyś chciał przeszkodzić mi, wspomnij na odpowiedź mulnika, gdyśmy się nad jego bydlęciem litowali.
— Jestem w twoim domu — odparł na to Melissus — słuszna rzecz zatem, abym się do twojej woli stosował.
Usłyszawszy ten respons, Józef zeszedł do ogrodu, uciął giętki pręt jodłowy, poczem wszedł do komnaty, do której żona jego, powstawszy w rozdrażnieniu od stołu, się udała — schwycił ją za włosy, rzucił na ziemię i jął bić ile wlazło. Z początku wrzeszczała jak opętana, potem przeszła do gróźb, aliści widząc, że na to wszystko Józef głuchy pozostaje, poczęła go na miłosierdzie boże zaklinać, aby jej nie zabijał i przysięgać, że już do końca swego życia nic wbrew jego woli nie uczyni.
Aliści Józef i wtedy jeszcze nie przestał, jeno bił zapamiętale po plecach i po udach, gdzie trafił, jakby chciał skórę jej silniej do kości przytwierdzić, bił, póki z sił nie opadł, tak iż po tych zabiegach biedna białogłowa jednej zdrowej kosteczki w całem ciele nie czuła. Gdy zaś skończył nareszcie, powrócił do Melissusa i rzekł:
— Jutro się przekonamy, czy Salomonowe słowa: „Uważaj na Gęsi Most“ głębsze znaczenie miały.
Poczem odetchnął nieco, umył ręce i zasiadł do wieczerzy z Melissusem. Po spożyciu jej i po krótkiej rozmowie na spoczynek się udali.
Tymczasem małżonka Józefa, niemiłą niespodzianką całkiem zaskoczona, podniosła się z trudem i rzuciła na łoże, z którego po krótkim i przerywanym bólem śnie zerwała się o świcie, aby posłać do Józefa z zapytaniem, co sobie na śniadanie życzy. Józef naśmiał się coniemiara wspólnie z Melissusem z tak niezwykłej uprzejmości, poczem wydał stosowne rozporządzenia i wyszedł z przyjacielem na przechadzkę. Po powrocie do domu zastali śniadanie, podane na czas i zgodnie z rozkazem. Niezmiernie z tego ucieszeni, poczęli wysławiać gorąco radę Salomona, którą z początku tak letko sobie brali.
Po kilku dniach Melissus rozstał się z Józefem. Przybywszy do rodzinnego miasta, powtórzył o udzielonej mu radzie pewnemu mądremu człowiekowi, którego wielką ufnością obdarzał. Ów, wysłuchawszy słów Melissusa, rzekł:
— Nie mogło być prawdziwszej i lepszej rady! Wiesz przecie sam dobrze, że nikogo nie kochasz i że przysługi, które znajomym i przyjaciołom wyświadczasz, źródło swoje mają nie w przywiązaniu twojem do nich, lecz w twojej jeno próżności. Kochaj tedy, tak jak Salomon ci poradził, a niewątpliwie wszyscy cię także miłować zaczną.
Melissus posłuchał i dobrze wyszedł na tem. Tak oto dzięki radzie Salomona przekorna żona pozbyła się wad, a młodzieniec zdobył miłość ziomków swoich.
Opowieść królowej wzbudziła szmer nieukontentowania między damami, a wesoły śmiech w gronie młodzieńców. Gdy wszyscy wreszcie się uciszyli, Dioneo zaczął w te słowa:
— Urocze damy! Czarny kruk, znalazłszy się między wieloma białemi gołębicami, mniej ujmy ich piękności przynosi niż śnieżny łabędź — takoż, gdy wśród ludzi rozsądnych znajdzie się człek mniej na rozsądku uposażony, nie tylko powagi ich rozumu zaćmić nie może, ale owszem blask jego podnosi i wszystkim tym ludziom krotochwilę wesołą zgotować może. Wszyscy przytomni tutaj są ludźmi roztropnymi i statecznymi, ja zasię mam w sobie nieco z natury wesołka. Ponieważ wadami memi przyrodzonemi doskonałość waszą tem lepiej na jaśnię podaję, przeto muszę wam być o wiele milszym, niźli gdybym przymioty wasze mojemi zaćmiewał. Jeśli zasię tak się rzeczy mają, waszą powinno być rzeczą dozwolić mi najbardziej przestronych obrębów, wśród których przewrotność mojej natury mógłbym swobodnie objawić. Nadto musicie cierpliwie wysłuchać tego, co wam opowiedzieć zamierzam, pamiętając, że nie z rozsądnym człekiem tutaj do czynienia macie. Posłuchajcie tedy wesołej, a niezbyt długiej krotochwili, z której nauczyć się będziecie mogli, jak ściśle wypełniać trzeba nakazy tych, którzy siłą czarów czegoś dokonać mogą.
Przed niewielu laty żył w Barletta pewien ksiądz, imieniem Giovanni di Barolo, który, mając nader ubogą parafję, dla zdobycia potrzebnych do życia środków zajmował się rozwożeniem towarów na wozie, zaprzężonym w jedną klacz, jaką posiadał, oraz kupnem i sprzedażą różnych przedmiotów na jarmarkach i targach w całej Apulji. W czasie tych wędrówek zaprzyjaźnił się ściśle z pewnym człekiem, nazwiskiem Pietro de Tresanti, który znów utrzymywał się przy pomocy jedynego swego osła. Ksiądz polubił bardzo tego Pietra, którego, wedle apulijsikiego obyczaju, kumem Pietrem nazywał. Ilekroć go w Barlecie obaczył, zapraszał go natychmiast na plebanję do siebie, karmił go, nocleg mu u siebie dawał, słowem tyle mu uprzejmości wyświadczył, ile mógł tylko.
Kum Pietro, chcąc okazać wdzięczność za gościnę, doznawaną w Barecie, za przybyciem Don Gianni do Tresanti, zapraszał go pod swój dach i przyjmował go serdecznie, aczkolwiek posiadał ubogi i mały domek, ledwie wystarczający na pomieszczenie dla niego, jego pięknej żony i osła.
Co się noclegu tyczy, to kum Pietro, mimo chęci, nie mógł gościowi zbytniej wygody zapewnić, posiadał bowiem tylko jedno małe łoże, na którem sypiał pospołu ze swą urodziwą żoną. Zazwyczaj więc Don Gianni, postawiwszy klacz swoją obok osła w stajni, musiał poprzestawać na posłaniu ze słomy, rozłożonem tuż obok kopyt konia. Żona Pietra, która wiedziała dobrze, z jaką gościnnością ksiądz męża jej w Barlecie przyjmuje, nieraz już, po przybyciu Don Gianni do Tresanti chciała pójść na nocleg do sąsiadki swojej, imieniem Zita Carapresa di Giudice Leo, a księdzu miejsca obok męża ustąpić, aliści Don Gianni nigdy przystać na to nie chciał. Pewnego razu, chcąc ją tej uprzejmości na zawsze oduczyć, rzekł do niej z uśmiechem:
— Nie troszczcie się o mnie, kumo Gemmato! Lepiej ja noce przepędzam, niźli myślicie! Musicie wiedzieć, że, ilekroć tylko zechcę, zamieniam klacz moją w nadobną dzieweczkę, przy której później się kładę. Nad ranem przywracam jej znów pierwotną postać. Dla tej racji nigdy z klaczą rozstawać się nie lubię.
Młoda białogłowa wielce się zadziwiła, usłyszawszy te słowa, uwierzyła w nie święcie i przy pierwszej sposobności powtórzyła wszystko mężowi, przydając od siebie:
— Jeśli Don Gianni jest ci tak przychylnym człekiem, jak twierdzisz, to dlaczegóżby nie miał nauczyć cię tego zaklęcia, którego przy tej przemianie zwykł jest używać? Mógłbyś wówczas mnie w klacz zamieniać i tym sposobem przy mojej i osła naszego pomocy podwójne zyski ciągnąć. Po powrocie do domu zasię za każdym razem przywracałbyś mi znowa białogłowską postać.
Kum Pietro, niezbyt w ciemię bity, uwierzył również w żart księdza, rozważył radę żony i, nie mieszkając, jął prosić Don Gianni‘ego, aby go nauczył, jak taką przemianę wywołać można. Ksiądz wszelkiemi siłami starał się mu wybić z głowy tę myśl niedorzeczną, widząc jednak, że mu się to nie uda, rzekł wreszcie:
— Jeśli już tak koniecznie oboje tego pragniecie, tedy jutro rano, wstawszy o świcie, nauczę was mojej tajemnicy. Wiedz jednakoż, że, najtrudniejszą przy tej przemianie rzeczą jest przyprawienie ogona. Sam zresztą wkrótce o tem się przekonasz.
Kum Pietro i kuma Gemmata, taki respons otrzymawszy, z niecierpliwości przez noc całą oka zmrużyć nie mogli. Wstali skoro świt i zbudzili księdza, który w koszuli podniósł się z posłania, wszedł do ich izby i rzekł:
— Krom was dwojga, nie ma na całym świecie ludzi, dla którychbym coś podobnego mógł uczynić. Ponieważ jednak tak uparcie nalegacie na mnie, niechaj się stanie wedle woli waszej. Przestrzegam was jeno, że ślepo mi posłuszni być musicie, jeśli chcecie, aby przemiana się udała.
Oboje małżonkowie przyrzekli stosować się ściśle do rozkazów księdza.
Don Gianni wziął do rąk lichtarz ze świecą, wręczył go Pietrowi i rzekł:
— Uważaj dobrze, co robić będę, wbij sobie w pamięć słowa, jakie wypowiem, ale waruj się wymówić najmniejsze słówko, choćbyś i nie wiem co usłyszał albo obaczył, jeśli nie chcesz wszystkiego popsować.
Kum Pietro wziął lichtarz i przyrzekł uroczyście, że pary z gęby nie puści.
Wówczas Don Gianni rozkazał kumie Gemmacie całkiem się obnażyć i na czworakach na podobieństwo klaczy stanąć, przyczem równie surowo jej zalecił, aby nie ważyła się słówka wymówić.
Gdy już rozkazy jego przez białogłowę wypełnione zostały, ksiądz dotknął ręką jej twarzy i głowy i rzekł: — to niechaj się stanie pięknym łbem klaczy“! Potem w ten sam sposób dotknął włosów, mówiąc: „A to niech będzie bujną grzywą“. Dalej położył dłoń na jej ramionach i wyrzekł: „Stąd niech wyrosną silne nogi i kopyta“. Aliści, gdy, idąc w ten sposób dalej, dotknął jej piersi i uczuł, że ma pod ręką dwa krągłe i jędrne jabłuszka, ktoś niespodzianie zbudził się i wyprostował pod koszulą.
Mimo to, Don Gianni dalej praktyki swoje prowadził. Rzekłszy: „To niechaj będzie silną piersią klaczy“, obmacywał boki, brzuch, plecy, biodra i nogi białogłowy, powtarzając swoje zaklęcia.
Gdy mu wreszcie nic do zrobienia krom ogona nie pozostało, wyjął narzędzie, którego do szczepienia ludzi używają i wraził je żywo w przeznaczone ku temu miejsce, wołając: „To zaś niech będzie pięknym ogonem klaczy“.
Pietro, który się dotychczas wszystkiemu bardzo uważnie i spokojnie przypatrywał, nagle obruszył się i zawołał:
— Don Gianni!… Ja nie chcę ogona bynajmniej, dziękuję za ogon w tem miejscu!
I począł odciągać na stronę czarodzieja, który ledwie połowę czaru spełniwszy, rzekł pełnym boleści głosem:
— Cóżeś uczynił, nieszczęśniku? Zaliż nie przestrzegałem cię, że ci nie wolno pary z gęby puszczać, bez względu na to, cobyś i ujrzał. Przemiana już prawie dokonana była i moje starania szczęśliwy skutekby uwieńczył, gdyby nie twoja porywczość i gadulstwo. Teraz wszystko już przepadło — a co gorsza, że na nowo zaraz zaczynać nie podobna!
— Cóż kiedy mi się ogon w tem miejscu nie podobał — odparł kum Pietro. Zresztą, jeśli go już koniecznie potrzeba było, to dlaczegóżżeście mi nie powiedzieli: „Ogon zrób ty“. Przytem, jak mi się zdawa, za głębokoście go nawet wrazili.
— Tak było trzeba — odparł Don Gianni — a tego właśnie tybyś nie potrafił!
Tymczasem młoda białogłowa, której ostatnia część czarodziejskiej praktyki ogromnie do gustu przypadła, podniosła się i rzekła z gniewem do męża:
— Głupcze jeden! Dlaczegóż żeś popsuł całą sprawę? Zali widziałeś kiedy zdrową klacz bez ogona? Biedakiem jesteś, ale na mą duszę, na jeszcze większą nędzę zasłużyłeś.
Cóż jednak było robić? Gadatliwość Pietra zniszczyła wszelką możność zamienienia w klacz jego żony. To też biedna białogłowa, wielce gniewna i nieukontentowana, wdziała na się z niechęcią suknię z powrotem. Kum Pietro zarabiał dalej na życie przy pomocy jedynego osła i wspólnie z Don Giannim na jarmark do Bitonta jeździł, aliści nigdy już powtórzenia nieudanych czarów od księdza nie żądał.
Damy zrozumiały tę opowieść lepiej, niźliby sam Dioneo tego sobie mógł życzyć. Ile śmiechu słowa Dionea wywołały łatwie pojmie ten, kto opowieść niniejszą czytając, równie śmiać się z niej będzie. Po skończeniu opowieści, jako że tego dnia nikt już opowiadać nie miał, a słońce już się ku zachodowi chyliło, królowa, widząc koniec swoich rządów, powstała, wieniec wawrzynowy z głowy zdjęła, włożyła go na skronie Pamfilowi i rzekła w te słowa:
— Mój władco! Wielkie brzemię na cię czeka, bowiem ostatnim będąc, winieneś zarówno moje błędy jak i poprzedników moich zatrzeć i naprawić. Niechaj cię tedy w łasce swojej na siłach skrzepi, abyś był w stanie zadaniu swemu sprostać. Pamfilo, z radosnem obliczem słowa te przyjąwszy, odparł:
— Przymioty twoje, piękna moja poprzedniczko, jako też i innych moich poddanych sprawią, iż śladem waszym idąc, równie zasłużonych pochwał się doczekam.
Poczem wedle obyczaju poprzedników swoich porozumiał się z marszałkiem co do spraw gospodarskich, a następnie zwrócił się znowu do oczekujących nań dam i rzekł:
— Troskliwość Emilji, która dzisiaj naszą królową była, dała nam prawo wybierania materji wedle woli, tak abyśmy naszym upodobaniom pofolgować mogli. Ponieważ nacieszyliśmy się już dość swobodą, wydaje mi się tedy, że winniśmy się do naszych dawnych praw nagiąć i dlatego też taką materję do opowieści przedkładam:
O ludziach, którzy w sprawach miłosnych lub innych wielkość duszy i osobliwą szlachetność okazali.
Piękne czyny, o których z tej materji usłyszymy, zapalą niewątpliwie dusze wasze, z natury już do dobrego skłonne wzniosłą żądzą naśladownictwa, tembardziej, gdy wspomnicie, że życie nasze, ułomnością i słabością naszego ciała na krótki tu jeno pobyt skazane, jedynie sławą pięknych czynów uwiecznić się może.
Ten, kto na podobieństwo zwierząt jedynie swemu brzuchowi służyć nie chce, nie tylko tej sławy pragnąć winien, ale i wszelkiemi siłami do niej dążyć.
Dana materja zyskała aplauz całego towarzystwa. Otrzymawszy zezwolenie nowego króla, podnieśli się wszyscy z miejsc swoich i w oczekiwaniu na godzinę wieczerzy oddali się rozmaitym rozrywkom, każdy wedle upodobania swojego.
W oznaczonym czasie, zebrawszy się przy stole, po obfitej uczcie zawiedli tańce, przy których pieśni zabrzmiały. Gdy już ich wiele odśpiewano rozkazał król Neinfili, aby jakąć pieśń, przez siebie ułożoną, zanuciła Neinfile, temu wezwaniu posłuszna, czystym i wesołym głosem na ten kształt śpiewać poczęła:
Młodością kwitnę i wiosną żywota
Z piosnką na ustach w świat idę wesołą,
Bo w piersiach moich nić miłości złota!…
Dokoła wiosna, łąki strojne majem,
Tysiące kwiatów błyszczy wśród zieleni,
Lilja się śnieży, róża się rumieni,
On mi tę ziemię dwakroć czyni rajem!
Wszędzie go widzę, wciąż z sobą przestajem,
Gdziekolwiek spojrzę, błyska jego czoło,
Sieć jego spojrzeń duszę moją mota!
Jeśli wśród kwiatów tęczowego grona
Znajdę kwiat, który zaćmiewa swych braci,
Podobny jemu z wdzięku i postaci,
Do ust go przytknę, miłością szalona,
Zwierzę najskrytsze czucia mego łona,
Wplotę go dumna na bukietu czoło
Więżąc mym włosem, miękim, jak pieszczota!
A wtedy błogiem przejęta złudzeniem
Pomyślę szczęsna, że go mam przed sobą,
Który mej duszy życiem i płomieniem,
Że ten liść — usta, ta woń — jego tchnieniem
I wpadnę w marzeń tak radosnych koło,
Że nie wysłowi ich ludzka istota!
Westchnienia tylko czucia me tłumaczą,
Rwące się z głębi piersi przepełnionej,
O, nie drżą one żalem ni rozpaczą,
Lecz lekko rój ich wzlata uskrzydlony
I mknie z wezwaniem w najdroższego strony.
On gdy usłyszy, zbiegnie tu wesoło,
I wraz w raj moja zmieni się tęsknota.
Jeszcze kilka obłoczków na Zachodzie rumieńca nie straciło, a rąbki chmur, płynących od Wschodu zalśniły już jak złoto od słonecznych promieni, gdy Pamfilo powstał z łoża i rozkazał zwołać damy i kawalerów. Wkrótce zebrali się wszyscy, a wówczas król, złożywszy naradę z towarzystwem, gdzie dzisiaj na przechadzkę się udać, ruszył naprzód drogą, mając przy sobie Filomenę i Fiammettę. Reszta towarzystwa szła za nimi, tocząc ożywione rozmowy o zamysłach na przyszłość, śmiejąc się i zrywając kwiaty. Gdy, po długiej przechadzce, słońce zbyt mocno dopiekać poczęło, powrócili wszyscy do zameczku i tutaj, stanąwszy przy przezroczystem źródle, napili się trochę chłodnej wody z czystej jak kryształ czary. Poczem rozproszyli się wszyscy po cienistych ścieżkach ogrodu i zabawiali się wedle upodobania aż do obiadowej pory. Po obiedzie i po zażyciu południowego wczasu zebrało się całe grono jak zazwyczaj w miejscu wskazanem przez króla i Neinfile, pierwsza z kolei, w te słowa zaczęła:
Za znak szczególnej łaski króla, miłe damy, poczytywać to muszę, że mnie dziś pierwszej o szczodrości i wielkoduszności opowiadać kazał. Przecież owe przymioty przydają piękności i blasku wszystkim pozostałym cnotom, na podobieństwo słońca, oświetlającego niebo. Nie wychodząc poza obręby materji, na dziś naznaczonej, opowiem wam piękną nowelę, którą nieraz ani chybi, z pożytkiem dla siebie wspominać będziecie.
Do grona mężnych i sławnych rycerzy naszego miasta zaliczał się Ruggieri di Fidgiovanni, którego można było nazwać najszlachetniejszym i najodważniejszym z tych, co wojenną profesją się parali.
Opływał on we wszelkie dostatki, płonął męstwem i chciwie pragnął sławy. Ruggieri, spostrzegłszy, że w Toskanji trudno mu będzie zasłynąć, postanowił wstąpić na służbę do króla hiszpańskiego, Alfonsa. Słuchy o królu zagłuszyły gadki o cnotach innych rycerzy. Ruggieri, opatrzywszy się w broń i rumaki, z liczną świtą do Hiszpanji wyruszył.
Król przyjął go z wielką łaskawością. Ruggieri wiódł wystawny żywot, odbył kilka wojennych wypraw i zyskał sławę nieustraszonego rycerza. Żyjąc na dworze króla Alfonsa, rycerz spostrzegł, że król dość kapryśnie łaskami swemi szafuje. Podczas gdy niejeden z rycerzy otrzymał zamek lub tytuł, sam Ruggieri, nie dostawszy od Alfonsa żadnej znaczniejszej nagrody, osądził, że taki brak pamięci ze strony króla jest ujmą dla jego czci, dlatego też odjechać postanowił. Nazajutrz pożegnał się z królem, który mu swój dwór opuścić pozwolił. Na pożegnanie Alfons podarował Ruggieri muła, tak wspaniałego, że rycerz nasz lepszego do długiej podróży zapragnąćby nie mógł, poczem rozkazał jednemu ze sług swoich, aby tym albo innym sposobem stał się w czasie drogi towarzyszem Ruggieri, tak jednakoż, aby Toskańczyk nie spostrzegł, że król go śledzić każe. Alfons przykazał słudze, by sobie dobrze w pamięć wbił wszystkie słowa rycerza i aby nazajutrz wraz z Ruggieri na dwór powrócił. Sługa, śledząc rycerza, wybrał stosowną chwilę, dogonił go i rzekł, że do Włoch zmierza. Podróżni wszczęli rozmowę o różnych materjach, wreszcie rycerz rzekł:
— Zdaje mi się, że trza dać wypocząć naszym bydlęciom.
Ruggieri i sługa weszli do oberży, a konie i muła do stajni odwiedli. Zwierzęta, krom muła, podarowanego Ruggieri przez króla, dały folgę przyrodzonej swej potrzebie. Wkrótce Toskańczyk ze swą świtą i z sługą królewskim w dalszą drogę wyruszył. Sługa pilnie słuchał każdego słowa rycerza. Gdy koło drogi spostrzegli rzekę, postanowili zwierzęta napoić. Muł Ruggieri, wszedłszy do wody, uczynił wreszcie to, co rumaki zdążyły zrobić już w stajni. Ruggieri, widząc to, zawołał:
— Przeklęte to jest zwierzę i podobne do tego, kto mi je podarował!
Sługa zapamiętał dobrze ten okrzyk. Chocia później i zważał bacznie na każde słowo rycerza, przecie nic krom pochwał króla już od niego usłyszeć nie zdołał. Nazajutrz Toskańczyk chciał dalszą drogę do Florencji podjąć, aliści towarzysz podróży, spełniając rozkaz królewski, namówił go, aby na dwór Alfonsa powrócił. Rycerz przystał na to. Alfons, wiedząc już, co Ruggieri o mule powiedział, spojrzał nań wesoło przy powitaniu i zapytał, dlaczego rycerz do muła go przyrównał, a raczej, jakie podobieństwo między nim, królem, a bydlęciem znalazł?
Rycerz spojrzał na króla i rzekł:
— Dlatego, panie mój, do muła was przyrównałem, że rozdajecie łaski swoje ludziom niegodnym, skąpiąc ich natomiast tym, którzy na nie zasługują. Podobnie i muł wasz nie umiał wykorzystać ani odpoczynku w stajni, ani pojenia w rzece.
— Rycerzu — odrzekł król — prawda, że łaskami memi was nie obsypałem, tak jak to uczyniłem z wieloma, którzy wobec was są i byli niczem, aliści nie znaczy to wcale, abym zasług waszych cenić nie miał i abym nie poczytywał was za człeka, godnego nagrody jaknajwiększej. Wasz los przeciwny nie dozwolił mi nagrodzić was tak, jak tego w głębi duszy chciałem. Winę zatem ponosi on, a nie ja, czego wam zaraz jasno dowieść się postaram.
— Królu miłościwy — odparł rycerz — nie to mnie uraziło, żeście mi żadnej nagrody dać nie chcieli, nie pragnę bowiem bogactw moich powiększać. Nękała mnie tylko myśl, że widać zasług moich i przymiotów nie widzicie, albo też zbyt szybko o nich zapominacie. Tem niemniej na waszem oświadczeniu poprzestaję i wierzę wam niezachwianie, żadnych dowodów nie pragnąc.
Król zaprowadził Ruggieri do wielkiej sali, w której stały dwie wielkie skrzynie. W przytomności wielu dworzan Alfons rzekł w te słowa:
— Rycerzu! W jednej z tych skrzyń leży moja korona, sceptrum królewskie, siła drogocennych pasów, klejnotów i innych rzeczy, ogromnego szacunku. Druga natomiast skrzynia pełna jest ziemi. Wybierzcie skrzynię, która się wam bardziej podoba, a wraz waszą się stanie. Eksperjencja pokaże wam, kto był wobec was niesprawiedliwy, ja, czyli też los!
Ruggieri usłuchał króla i wybrał jedną ze skrzyń. Gdy wieka uchylono, skrzynia okazała się pełna ziemi. Król roześmiał się i rzekł:
— Teraz, rycerzu Ruggieri, widzicie chyba sami, że to, co rzekłem o waszym losie przeciwnym, najszczerszą prawdą było. Jednakoż wasze przymioty i zasługi każą mi siłom przeznaczeń na wstręcie stanąć. Wiedząc, że nie chcecie stać się Hiszpanem, nie podaruję wam zamku, ani miasta, obdarzę was natomiast skrzynią, której los zawistny chciał was pozbawić. Niechaj wasi rodacy ujrzą te dary, z których dumni być możecie, bowiem otrzymaliście je za swoje wielkie zasługi.
Ruggieri przyjął podarunek, złożył gorący dank królowi i z wesołem obliczem do Toskanji odjechał.
Wielkoduszny czyn króla Alfonsa wiele pochwał wywołał. Królowi Pamfilo opowieść także wielce do smaku przypadła. Wreszcie gdy gwar umilkł, król Elizie dalej opowiadać przykazał. Eliza, nie mieszkając, w te słowa zaczęła:
Miłe damy! Podoba się nam niezmiernie to, że król Alfons tak szczodrze i wspaniałomyślnie z Ruggieri się obszedł. W opowieści tej rzecz szła o królu i o człeku, który mu godnie służył. Oczywiście nie lza powiedzieć, że król szlachetnie postąpił, jednakoż jak nazwiemy uczynek pewnego opata, który wielką wspaniałomyślność okazał wobec człowieka, z którym, nie obawiając się czyjejkolwiek nagany, jak z wrogiem mógł postąpić? Mniemamy, że czyn króla przypisać należy jego cnocie, postępek zasię opata wprost cudem nazwać, zważywszy na to, że dzisiejsi księża skąpsi są od białogłów i że wszelkiej szczodrobliwości nienawidzą. Wszyscy ludzie pragną zemsty za obrazę, jaka ich spotkała, i tylko duchowni nakazują cierpieć pokornie i krzywdy w niepamięć puszczać. Mimo to często widzimy, że niektórzy księża większym płomieniem zemsty gorzeją, niż inni ludzie. Z mojej opowieści obaczycie, jak szlachetnie pewien opat postąpił.
— Gino di Tacco zasłynął z nieustraszonego męstwa i rozbójniczych wypraw. Grabiowie di Santa Fiore po krwawej rozprawie, wygnali go ze Sjeny. Wówczas Gino podburzył przeciw rzymskiej władzy miasteczko Radicofani, osiedlił się w niem i przy pomocy swej uzbrojonej szajki jął podróżnych grabić.
Papieżem był wówczas Bonifacy VIII. Zdarzyło się, że na dwór jego przybył pewien opat z Clugny, który za najbogatszego księdza na świecie uchodził. Przebywszy nijaki czas na dworze, opat całkiem sobie żołądek popsował, tak, iż medycy musieli zalecić mu kąpiele w sjeneńskich wodach. Otrzymawszy pozwolenie papieża, opat, nie myśląc wcale o Gino di Tacco, wyruszył w drogę z wspaniałą świtą, z mnóstwem jucznych bydląt i wielkim obozem. Gino di Tacco, usłyszawszy o jego przyjeździe, rozstawił misternie sieci i w pewnym górskim wąwozie pochwycił opata wraz z całym orszakiem, tak iż ani jeden pachołek nie wymknął się z rąk rozbójników. Do opata wysłał Gino jednego z wielce chytrych i zręcznych swych towarzyszy. Wysłannik Gina, w imieniu swego pana, wielce przyjaźnie zaprosił opata na zamek. Opat srodze rozgniewany, odparł, że do Gina żadnej sprawy nie ma, że chce w dalszą drogę ruszać, a takoż, iż pragnie dowiedzieć się, kto mu w tej podróży ośmiela się wstręty czynić. Posłaniec Gino odparł pokornym głosem:
— Znajdujecie się tam, mój ojcze, gdzie żadnej władzy, krom władzy Boga się nie szanuje, gdzie żadne nakazy i zakazy nijakiej wartości nie mają. Dlatego też radzę wam, abyście panu Gino ustąpili.
Gdy opat z wysłannikiem rozmawiał, grono uzbrojonych rozbójników otoczyło opata i jego świtę, i zmusiło go do tego, aby się ku zamkowi skierował. Opat, mając duszę pełną nienawiści i gniewu, ruszył za umyślnym Gina. Wkrótce cały orszak zatrzymał się u wrót zamku. Zgodnie z rozkazem Gina, wprowadzono opata do małej i ciemnej komnaty, rzeczy zasię jego nietknięte pozostawiono. Rumaki do stajni odprowadzone zostały. Wydawszy rozporządzenia i upewniwszy się, że wszystkie wypełnione zostały, Gino udał się do opata i rzekł:
— Świętobliwy ojcze! Gino, u którego obecnie w gościnie bawicie, przysłał mnie do was, abym się was spytał, dokąd to i w jakim celu jechaliście?
Rozumny opat, pojąwszy odrazu, że zbytnia duma nie na miejscuby tu była, odpowiedział szczegółowie na wszystkie postawione mu pytania.
Gino opuścił opata, z twardym zamysłem wyleczenia go bez pomocy kąpiel w sjeneńskich wodach. Kazał dobrze ogrzać komnatę opata i pilnować jej, jak oka w głowie, sam zasię nazajutrz rankiem znów opata odwiedził. Przyniósł z sobą na białem płótnie dwa kawały chleba i kubek, pełen białego, kornilijskiego wina, wziętego z zapasów opata, i rzekł:
— Gino, który za czarów swej młodości uczył się medycyny, twierdzi, że w przypadku chorób żołądka niemasz lepszego leku, jak ten oto, który wy, ojcze, teraz wypróbować powinniście. To, co wam przyniosłem, stanowi początek kuracji, dlatego też pokrzepcie siły wasze!
Opatowi, którego głód nękał, rozmowy wcale po myśli nie były. Duchowny zjadł chleb i wypił wino, chocia na jego obliczu malował się głęboki wyraz pogardy. Potem zadał kilka pytań, kilku rad udzielił i wyraził chęć ujrzenia Gina.
Do niektórych uwag opata odniósł się Gino, jak do pustych słów i mimo uszu je puścił, na inne odpowiedział wielce dwornie, wreszcie na zakończenie rzekł, że Gino, gdy tylko chwilę czasu znajdzie, z wielką chęcią go odwiedzi. Poczem wyszedł i powrócił dopiero nazajutrz rano, przynosząc znowu chleb i kubek białego wina. Na podobnej strawie trzymał Gino opata dotąd, aż nie spostrzegł, że duchowny zjadł suchy bób, który pan zamku przynosił skrycie do jego komnaty, ostawiając go w niej, jakby przypadkiem. Obaczywszy, że bób zniknął, Gino rzekł do opata, że jego pan pyta o zdrowie gościa. Opat odparł:
— Byłbym całkiem zdrów, gdybym się mógł stąd wyrwać i jadać obficiej. Lekarstwo Gina wzbudziło we mnie wielki apetyt.
Gino kazał przygotować wspaniałą komnatę. Słudzy opata przybrali ją kobiercami, wziętemi z obozu.
Następnego dnia Gino wyprawił bogatą ucztę, na którą zaprosił towarzyszów swoich i całą świtę opata, sam zasię wszedł rankiem do komnaty swego gościa i rzekł:
— Czujecie się już dobrze, świętobliwy ojcze, dlatego też pora wam szpital opuścić.
Wziąwszy opata za rękę, Gino zaprowadził go do przygotowanej dla niego komnaty. Opat obaczył tam z przyjemnością całą swoją świtę. Gino odszedł, aby wydać rozporządzenie co do obiadu. Opat tymczasem opowiedział swoim towarzyszom, jakie życie przez ten cały czas prowadzić musiał.
Gdy pora obiadowa nadeszła, Gino ugościł swych jeńców znakomitemi winami i wspaniałemi potrawami, jednakoż imienia swego opatowi nie odkrył. Przez kilka jeszcze dni podejmował Gino z wielką okazałością gości swoich. Wreszcie pewnego rana kazał wnieść do jednej komnaty wszystkie rzeczy opata, a na dziedzińcu, na który okna komnaty wychodziły, ustawić wszystkie rumaki swego gościa. Poczem, odwiedziwszy opata, zapytał się go, zali już jest zdrów i czy czuje się na siłach, aby dalszą drogę podjąć? Opat odparł, że się znacznie na zdrowiu poprawił, aliści, iż czułby się jeszcze lepiej, gdyby mu się z rąk Gina wyrwać udało. Miast odpowiedzi, Gino zaprowadził opata do komnaty, w której były wszystkie rzeczy zgromadzone, podszedł z nim do okna, skąd było widać rumaki i rzekł w te słowa:
— Świętobliwy ojcze, nie złe przyrodzenie uczyniło z Gina di Tacco rozbójnika, grabiącego podróżnych, oraz wroga papieskiego dworu. Gino jest szlachcicem, który, cierpiąc nędzę, musiał porzucić swój dom, aby bronić życia swego. Oto co przedzierzgnęło Gina, czyli mnie, w hardego i samowolnego człeka. Wy, ojcze, zdajecie mi się być wielce dostojnym człekiem, dlatego też wyleczywszy was z waszej słabości, nie wezmę dla siebie nic z waszego mienia, tak, jakbym to uczynił z mieniem każdego, ktoby mi do rąk wpadł. Nagrodę dla mnie, za usługę, jaką wam oddałem, ostawiam wam samym: możecie mnie oddać taką część bogactw waszych, jaka się wam podoba. Wszystkie rzeczy wasze tutaj się znajdują, a konie możecie obaczyć z tego okna. Czy mi coś dacie, czyli też nie dacie niczego — to tylko od was zależy. Możecie także odjechać, albo w zamku pozostać, od tej chwili bowiem panem swojej woli jesteście.
Opat zadziwił się, że człek, grabiący podróżnych, może na ten kształt przemawiać. Słowa Gina podobały mu się do tego stopnia, że gniew i złość zamieniły się w przyjaźń do pana zamku. Opat uścisnął Gina i rzekł:
— Zdawało mi się do tej chwili, żeś mnie prześladował, starając się na wszelki sposób o poniżenie godności mojej, aliści klnę się na wszystkie świętości, że gotów byłbym nawet srożej cierpieć, byleby tylko zdobyć przyjaźń takiego, jak ty człowieka. Niech będzie przeklęty los, który cię zmusza do parania się tak niegodziwą profesją!
Opat wziął z sobą tylko najbardziej niezbędne mu rzeczy, niewielką ilość koni i udał się w drogę do Rzymu. Resztę swego mienia ostawił w podarunku Gino.
Do papieża już doszły były słuchy o tem, że Gino został w jeństwo wzięty. Wieści te wielkiego strapienia ojcu świętemu przyczyniły. Teraz, obaczywszy opata, zapytał go, jak podziałały na niego sjeneńskie wody i kąpiele.
— Wasza Świętobliwości — rzekł opat z uśmiechem — nie dojechawszy do Sjeny, spotkałem znakomitego medyka, który mnie całkiem wyleczył.
Poczem opowiedział papieżowi, na czem leczenie Gina się zasadzało.
Papież, słuchając tej opowieści, śmiał się serdecznie. Opat, mający serce wielkoduszne, poprosił papieża o wyświadczenie mu pewnej łaski. Papież, nie wiedząc, na czem ta prośba polegać będzie, obiecał, że ją wypełni.
— Ojcze święty — rzekł opat — proszę was usilnie, abyście medyka mego, Gina di Tacco, do łask swych powrócić raczyli. Jest to jeden z tych nielicznych szlachetnych ludzi, których się mi w życiu spotkać udało. Jeśli Gino postępuje źle, to winę za to ponosi raczej jego los przeciwny, niż on sam. Dajcie mu możność żyć stosownie do jego godności, a obaczycie, że prawda była w słowach moich.
Wspaniałomyślny papież, który lubił nagradzać szlachetnych i odważnych ludzi, odparł, że jeśli Gino jest takim człekiem, jakim go tu opat wystawia, tedy nic nie stoi na wstręcie, aby do Rzymu przybył.
Gino istotnie po kilku dniach przyjechał. Wkrótce papież przekonał się dowodnie o jego przymiotach, pogodził się z nim i uczynił go rycerzem pewnego zakonu.
Gino do śmierci był wiernym i oddanym sługą rzymskiego Kościoła i opata z Clugny.
Postępek opata wszyscy jednogłośnie cudem nazwali, poczem król rozkazał Filostratowi, aby dalej opowiadał. Filostrat zaczął w te słowa:
— Szlachetne damy! Wielka była szczodrość króla Hiszpanji, aliści uczynek opata z Clugny wprost niewiarogodnym nazwać można. Jednakoż nie mniej dziwnym wyda się wam postępek pewnego człeka, który był gotów oddać swoje życie drugiemu, łaknącemu krwi jego. Ani chybi byłby swój zamysł wypełnił, gdyby tamten od swego okrutnego pragnienia nie odstąpił.
Jeśli mamy dać wiarę Genueńczykowi i innym podróżnikom, którzy do wschodnich krain jeżdżą, to żył tam ongiś wielki bogacz, z szlacheckiego rodu idący, imieniem Natan. Majętność jego leżała obok drogi, którą przejeżdżali wszyscy, kierując się ze Wschodu na Zachód lub z Zachodu na Wschód.
Natan odznaczał się wielkodusznością i szczodrobliwością. Chcąc sławę u ludzi zyskać, zebrał mnóstwo robotników, najął wielu znakomitych majstrów i począł wznosić ogromną i wspaniałą gospodę. Gdy dom już stanął, Natan kazał przybrać wspaniale wszystkie komnaty, w których pragnął przyjmować godnie wszystkich szlachetnie urodzonych podróżnych, po tej drodze przechodzących. Natan miał liczną i wierną służbę, tak iż bez trudu mógł swój zamysł w czyn wprowadzić. Po niejakim czasie z takim zapałem i usilnością do dzieła przystąpił, że nie tylko na Wschodzie, ale i na Zachodzie poczęły słuchy o nim chodzić. Z biegiem lat Natan zestarzał się, aliści rozpoczęte dzieło dalej prowadził. Mitrydat, żyjący w państwie, sąsiadującem z ojczyzną Natana, usłyszał o dobrodziejstwach, jakie starzec ludziom wyświadczał. Mitrydat, będąc panem równych bogactw, co Natan, począł zazdrościć starcowi jego sławy i dlatego też postanowił jeszcze większą szczodrobliwością go zaćmić. Mitrydat zbudował sobie dom na wzór domu Natana. Przyjmując i ugaszczając u siebie podróżnych, wkrótce wielki rozgłos zyskał. Pewnego dnia, gdy młody bogacz sam jeden w domu się znajdował, weszła do komnaty żebraczka, prosząc go o jałmużnę. Otrzymawszy pieniądze, odeszła z podziękowaniem. Po chwili staruszka powróciła, wchodząc przez inne drzwi, i znów datek otrzymała. Powtórzyło się to dwanaście razy. Gdy żebraczka przez trzynaste drzwi do komnaty weszła, Mitrydat rzekł do niej:
— Zbyt często przychodzisz, miła moja!
Usłyszawszy te słowa, staruszka rzekła:
— Niech będzie potysiąckroć wysławiona szczodrobliwość Natana. Do domu jego prowadzą trzydzieści trzy drzwi; przez każde wchodziłam do środka, o jałmużnę prosząc. Natan, czyniąc pozór, że mnie nie poznaje, nie odmówił mi pomocy i trzydzieści trzy razy dał mi jałmużnę. Tutaj weszłam tylko trzynaście razy i już mnie poznano, już mi wymówkę uczyniono!
Rzekłszy te słowa, starucha wyszła i nie powróciła już więcej. Mitrydat rozgniewał się srodze, wysłuchawszy opowieści żebraczki, bowiem do tej myśli przyszedł, że sława Natana jego sławę zaćmiewa.
— Kiedyż moja szczodrość zrówna się z szczodrością Natana — rzekł do siebie — chyba nigdy go już nie prześcignę, tak jak to dawniej myślałem. Nawet w rzeczach drobnych nie umiem postąpić tak wielkodusznie jak Natan. Widać już do końca swego życia będzie brał przedemną przodek. Chocia jest już starcem szedziwym, przecie wcale umierać nie chce, nie pozostaje mi zatem nic innego jak własnemi rękoma go zgładzić.
W zapędzie gniewu, Mitrydat, nikogo o radę nie pytając, wskoczył na konia i po trzech dniach podróży znalazł się już w pobliżu domu Natana. Wówczas rozkazał swym sługom, aby uczynili pozór, że go całkiem nie znają i aby, zatrzymawszy się w gospodzie Natana, czekali na dalsze jego polecenia. Był już późny wieczór. Mitrydat, rozstawszy się z swoją świtą, jechał sam drogą i niedaleko od domu spotkał Natana, którego zapytał się, gdzie bogacz żyje.
— Mój synu — odparł wesoło Natan — nikt lepiej ode mnie drogi do gospody ci nie pokaże, dlatego też, jeśli chcesz, do samego domu cię zawiodę.
Po przybyciu na miejsce, rozkazał Natan swemu słudze odebrać od Mitrydata konia i wydał mu pocichu polecenie, aby nikt w zamku nie ważył się zdradzić, że jest on Natanem. Poczem wprowadził Natan swego gościa do pałacu i wskazał mu wspaniałą komnatę, w której przydana mu służba miała dbać o jego wygody. Natan okazywał swemu gościowi wszelkie względy, Mitrydat zasię ze swej strony odnosił się do starca z prawdziwie synowską czcią, pytając nieustannie, co w tym domu porabia.
— Jestem jednym z niższych sług mego pana. Wziął mnie on do siebie wówczas, gdy byłem otrokiem, nie nauczył mnie jednakoż niczego, krom tych posług, które przy tobie spełniam. Dlatego też, chocia go wszyscy chwalą, ja niejedno miałbym mu do zarzucenia.
Te słowa rzekomo sługi napełniły nadzieją serce Mitrydata, bowiem do tej myśli przyszedł, że przy jego pomocy swój plugawy zamysł łatwie w czyn wprowadzi. Natan zkolei zapytał Mitrydata z wielką dwornością, kto on zacz i co go tu sprowadza i ofiarował mu się ze swą radą i pomocą.
Mitrydat zawahał się przez chwilę, wreszcie jednak postanowił wyjawić starcowi zamiary swoje. Zaczął od długiej przemowy, tak, jakby chciał starca wypróbować, poczem odkrył mu kim jest, powiedział, co go tu sprowadziło i poprosił sługę o radę i pomoc. Natan, wysłuchawszy opowiadania, osłupiał ze zgrozy, nie dawszy jednak najmniejszej o swym stanie poznaki, odparł ze spokojem:
— Mitrydacie! Rodzic twój odznaczał się wielką szlachetnością duszy, ty zasię widać naśladować go pragniesz, skoro takie sobie wzniosłe wobec bliźnich stawiasz zadania. Dlatego też pochwalam szlachetną zazdrość, jaką w tobie budzi wyższość Natana. Gdyby na ziemi żyło więcej ludzi, do niego podobnych, mniejby było zła i nędzy na świecie. Możesz był upewniony, że tajemnicy dochowam; co się jednak tyczy wykonania zamysłów twoich, to więcej radą niż pomocą będę ci mógł służyć. Widzisz ten mały gaik, o pół mili stąd rosnący? Natan zwykle co rano samotnie się po nim przechadza, łatwo ci będzie tedy przydybać go i życia pozbawić. Gdy ci się go zabić uda, nie wracaj drogą, którą tu przybyłeś, jeśli chcesz szczęśliwie do domu powrócić, ale udaj się przed siebie ścieżką, którą znajdziesz po lewej ręce. Zaprowadzi cię ona do lasów, a tam już możliwej pogoni ujdziesz.
Mitrydat, otrzymawszy taką radę, dał znać swoim ludziom, gdzie nań następnego dnia oczekiwać mają i, trwając niezachwianie w postanowieniu swojem, na noc do pałacu powrócił. Natan zasię, nie odmieniwszy zamysłu swego, przygotowany na śmierć, udał się nazajutrz rano samotnie do gaju. W godzinę potem Mitrydat zerwał się z pościeli, pochwycił miecz i łuk, dosiadł rumaka i ruszył w stronę gaju, w którym już zdaleka ujrzał przechadzającego się Natana. Młodzieniec postanowił naprzód poznać Natana, pomówić z nim, a później dopiero życia go pozbawić. Dlatego też poskoczył ku niemu, schwycił go za przepaskę, którą Natan na czole nosił, i zawołał:
— Zginiesz, starcze!
— Snać, żem zasłużył na to — odparł spokojnie Natan.
Mitrydat, usłyszawszy ten głos i spojrzawszy w oblicze mówiącego, poznał natychmiast wczorajszego sługę gospodarza, towarzysza i doradcę. Na ten widok w jednej chwili znikła cała jego zapalczywość, ustępując miejsca głębokiemu wstydowi. Z pośpiechem odrzucił od siebie miecz obnażony, zeskoczył z rumaka i ze łzami w oczach rzucił się do nóg Natana, wołając:
— Teraz dopiero, najdroższy ojcze, poznaję twoją nieporównaną wielkoduszność. Powiedziałem ci, że pragnę cię zabić, a ty przybyłeś tu, aby oddać mi życie, jedynie dlatego, że tego chciałem. Aliści dobry Bóg, troszczący się więcej o cześć i dobrą sławę moją niż ja sam, otworzył mi oczy, nędzną przyćmione zawiścią. Jeszcze bardziej winnym się czuję, gdy uprzytamniam sobie, jak prędko chciałeś moim podłym zamysłom zadość uczynić. Stoję teraz przed tobą, błagając, abyś wziął pomstę na mnie, stosownie do mojej winy.
Natan, miast odpowiedzi, podniósł Mitrydata, uściskał go, ucałował tkliwie i rzekł doń:
— Mój synu, postępek twój, choćbyśmy go złym nazwali, nie zasługuje na pomstę, nie nienawiść bowiem ku niemu cię popchnęła, jeno szczytne pragnienie przewyższenia innych w cnocie. Bądź upewniony, że nikt cię tak, jak ja na świecie całym nie miłuje. Mniemam, że duszę musisz mieć szlachetną wielce, nie idziesz bowiem śladem skąpców i nie naśladujesz ich w nienasyconem zbieraniu skarbów, a jeno pragniesz innym bogactwa swoje szczodrobliwie rozdać. Niechaj cię też nie wstydzi to, że mnie zabić chciałeś, aby się stać sławniejszym ode mnie. Wierzaj, że się temu twemu pragnieniu nie dziwię. Najznamienitsi królowie i cesarze sztuką zabijania tysiąca ludzi, paleniem miast i obracaniem krajów w perzynę rozszerzali państwa swoje i chwałę większą zdobywali. Jeśli tedy, pożerany żądzą sławy, mnie jednego tylko zabić chciałeś, nic w tem osobliwego nie znajduję, owszem rzecz tę za nader pospolitą uważać jestem skłonny.
Mitrydat, który bynajmniej usprawiedliwiony ze swego szkaradnego zamysłu się nie czuł, podziwiając skrycie wielkoduszność Natana, zapytał go, czemu mu udzielił rady, do jego, Natana, zguby zmierzającej.
— Mitrydacie — odrzekł na to Natan, — nie dziw się mojej radzie i postępkowi, od czasu bowiem, gdy się stałem samowładnym mych majętności panem i powziąłem myśl praktykowania cnót, które i tobie obce nie są, uczyniłem ślub, że nikt nie przestąpi progu mego domu bez tego, abym wszystkich jego życzeń nie zaspokoił. Przyszedłeś do mnie, żądając mego życia, a ponieważ ja sam tylko dać ci je mogłem, postanowiłem tedy bez zwłoki osiągnięcie tego celu ci ułatwić, abyś nie był jedynym, który stąd odszedł nieukontentowany. Nie chciałem również, abyś, odjąwszy mi życie, zaraz swoje miał utracić. Jeżeli nadal jeszcze zabić mnie pragniesz, uczyń to, gdyż jestem gotów umrzeć. Wierę, nie znam lepszego sposobu zakończenia dni moich.
Osiemdziesiąt lat spędzałem wśród uciech i rozkoszy i wiem, że wedle praw przyrodzenia, którym wszyscy ludzie i wszelkie rzeczy podlegają, już długo na ziemi pozostawać nie będę; lepszą mi się tedy wydaje rzeczą podarować życie moje, tak jak zawsze skarby me wszystkie rozdarowywałem, niźli chcieć je zatrzymać tak długo, aż mimo woli mojej pozbawi mnie go natura.
Zawstydzony Mitrydat odparł w te słowa:
— Niech Bóg mnie na drugi raz od podobnie grzesznych myśli zachowa. Nie tylko nie pragnę życia was pozbawiać, ale nawet chętnie oddałbym życie własne, gdybym mógł dni wasze na ziemi przedłużyć.
Wówczas Natan rzekł: — Ja zasię uczynię dla ciebie chętnie to, czegobym dla nikogo innego nie zrobił, przedtem jednak wezmę od ciebie coś, co twoją własność stanowi.
— Godzę się z chęcią — odparł Mitrydat.
— Musisz spełnić wszystko, co ci rozkażę. Przyjmiesz moje imię, osiędziesz w domu moim, a ja udam się do twego kraju, jako Natan.
— Gdybym umiał postępować tak jak wy — odparł Mitrydat — oczywiście przystałbym na to. Aliści czyny moje pomniejszyłyby z pewnością sławę Natana, ja zasię nie chciałbym niszczyć tego, co drugi zbudował. Dla tych racyj nie mogę więc przyjąć waszego imienia.
Natan długo jeszcze z Mitrydatem rozmawiał, poczem powrócili do domu, w którym Mitrydat jeszcze kilka dni spędził. Natan nie szczędził swemu młodemu przyjacielowi łask i różnych dobrych rad mu udzielał. Gdy wreszcie młodzieniec wraz ze swymi przyjaciółmi do drogi zbierać się począł, Natan pokazał mu, że go nigdy w szczodrobliwości i wielkoduszności nie prześcignie.
Głębokim podziwem przejęło wszystkich to szczodrobliwe szafowanie krwią własną. Jednogłośnie uznano, iż Natan przewyższył wspaniałomyślnością opata z Clugny i króla hiszpańskiego. Poczem, gdy już materję opowieści omówiono szczegółowie, król wezwał Laurettę, a ta zaczęła w te słowa:
— Młode przyjaciółki! Wierę, szlachetne i piękne są rzeczy, o których dotychczas słyszeliśmy i zdaje mi się, że nic już nam prawie w tej materji do opowiedzenia nie pozostało. Powinniśmy się zatem zwrócić do opowieści o trafunkach miłosnych, tak bogatą zawsze materję przedstawiających. Sam wiek nasz młody ku temu nas nęci i pociąga. Nie dziwcie się zatem, że chcę wam opowiedzieć o wspaniałomyślności pewnego kochanka. Mniemam, że rozważywszy jego postępek, wielce szlachetnym go znajdziecie, zwłaszcza, że dla owładnięcia przedmiotem miłości, człek jest gotów życie swoje na niebezpieczeństwa wystawiać, gardzić bogactwami, zemsty niechać i honor swój nawet na osławę przywodzić.
W Bolonji, znakomitem mieście lombardzkiem, żył niegdyś młody rycerz, wyróżniający się zarówno cnotą, jak i szlachetnością krwi swojej, Gentile Carisendi zwany. Zakochał się on w pewnej dostojnej damie, nazwiskiem Madonna Catalina, żonie niejakiego Niccoluccio Caccianimico. Nie mogąc jednak jej wzajemności pozyskać, odjechał, pełen rozpaczy, do Modeny, gdzie go podestą mianowano.
Wkrótce po jego odjeździe, gdy Niccoluccia także w Bolonji nie było, żona jego, spodziewająca się właśnie potomka, przebywała w jednej ze swoich posiadłości wiejskich, o trzy mile od miasta oddalonej. Pewnego dnia zachorowała nagle i to tak gwałtownie, iż wkrótce życie w niej wygasło i doktorzy za zmarłą ją uznali. Ponieważ zaś, wedle obliczenia krewnych, dziecię, które w swem żywocie nosiła, nie prędko jeszcze na świat przyjść miało, złożono ją tedy wśród oznak powszechnego żalu w grobowcu, w pobliskim kościele się znajdującym.
Pan Gentile dowiedział się o tem wszystkiem od jednego ze swoich przyjaciół. Mimo, iż zmarła zbyt łaskawą dlań nie była, odczuł wielki ból z powodu jej zgonu i rzekł:
— Nie ma cię już wśród żywych, madonno Catalino! Dopókiś żyła ani jednego przychylnego spojrzenia od ciebie uzyskać nie mogłem. Teraz jednakoż, gdy już oporu stawiać nie możesz, pójdę i będę się starał złożyć choć kilka pocałunków na twojem czole. Poczem wydał rozkaz, aby o jego odjeździe zamilczono i, wsiadłszy nocą na koń, w towarzystwie jednego zaufanego sługi, dotarł wreszcie, jadąc bez popasu, do miejsca, gdzie spoczywały śmiertelne szczątki damy. Po przybyciu otworzył grobowiec, wszedł doń ostrożnie, położył się obok zmarłej, zbliżył twarz swoją do jej oblicza i obsypał je pocałunkami, rzewliwe łzy wylewając. Ponieważ jednak ludzie zakochani w pragnieniach swoich na byle czem nie zwykli są poprzestawać, tedy i pan Gentile, mając się już ku odejściu, pomyślał sobie:
— A dlaczegóżbym, skoro już tu jestem, nie miał dotknąć się jej piersi? Wszak stanie się to poraz pierwszy i ostatni w życiu.
Ulegając temu pragnieniu, wyciągnął rękę i położył ją na piersiach zmarłej. Po chwili zdało mu się, że czuje lekkie bicie jej serca. Z początku wielce się zatrwożył, opamiętawszy się jednak i wytężywszy całą uwagę, stwierdzał, że dama nie umarła i że życie jeszcze się w jej piersi kołacze. Podniósł tedy umarłą z największą ostrożnością. Wydobył ją przy pomocy sługi swego z grobowca, wziął przed siebie na koń i, przez nikogo nie dostrzeżony, dowiózł ją do domu swego w Bolonji.
Matka jego, roztropna i szlachetna białogłowa, dowiedziawszy się szczegółowie od syna o całym przebiegu sprawy, szczerem współczuciem zdjęta, kazała przygotować gorącą kąpiel, poczem różnemi zabiegami rzekomo zmarłą do życia powróciła. Młoda białogłowa zawołała, westchnąwszy głęboko:
— O Boże, gdzie jestem?
Zacna dama odrzekła jej:
— Bądź dobrej myśli. Jesteś w bezpiecznem miejscu.
Gdy pani Catalina przyszła już całkiem do siebie, obejrzała się dokoła, a ujrzawszy pana Gentile, stojącego w pobliżu, błagać poczęła matkę jego o wyjaśnienie, jakim sposobem tu się dostała. Wówczas pan Gentile opowiedział jej o całem zdarzeniu. Madonna Catalina z początku wielce się rozgniewała, potem jednak podziękowała mu gorąco za to, co dla niej uczynił i poczęła go zaklinać na miłość, jaką dla niej żywi, aby, goszcząc ją w swym domu, nie uczynił jej nic takiego, coby ją na poczciwości drasnąć mogło i aby, gdy tylko dzień się uczyni, odprowadził ją do jej domu.
— Madonno — odrzekł na to pan Gentile — jakiekolwiek były kiedyś pragnienia moje względem ciebie, obecnie, gdy Bóg był tyle łaskaw dla mnie, iż przez wzgląd na miłość, jaką dla ciebie żywiłem, pozwolił mi od śmierci cię uratować, postanowiłem, tak teraz jak i nadal, tu i na każdem innem miejscu obchodzić się z tobą, jak z najdroższą siostrą. Jednakoż przysługa, jaką tej nocy ci wyświadczyłem, zasługuje chyba na pewną nagrodę, dlatego też proszę cię, abyś nie odmawiała mi łaski, której od ciebie chcę zażądać.
Na te słowa dama odrzekła dobrotliwie, że gotowa jest uczynić dla niego wszystko, co tylko w jej mocy będzie leżało i co ze statecznością jej się zgodzi.
— Madonno — ciągnął dalej pan Gentile — wszyscy krewni twoi, jakoteż cała Bolonja mają cię już za umarłą; nikt w twoim domu nie spodziewa się ujrzeć ciebie przy życiu. Nie będzie to więc z krzywdą niczyją, jeśli pozostaniesz tu łaskawie przy matce mojej, dopóki nie powrócę z Modeny, co wkrótce nastąpi. Oto łaska, o którą proszę, ponieważ mam zamiar w obliczu najdostojniejszych obywateli tego miasta oddać was małżonkowi waszemu, jako uroczysty i wspaniały dar.
Dama, czując wagę swoich zobowiązań względem rycerza i nie widząc, aby w tej prośbie coś niecnotliwego kryć się mogło, mimo pragnienia szybkiego ucieszenia krewnych pojawieniem się swojem, przystała na życzenie pana Gentile i słowem się związała. Zaledwie jednak ostatnich słów domówiła, poczuła, że czas rozwiązania nastał i w kilka chwil potem pięknego synka na świat wydała.
Okoliczność ta podwoiła jeszcze radość tak jej, jak i rycerza, który, wydawszy polecenia, aby damie nie zbrakło na staraniach, stosownych jej stanowi i aby jej służono, jak jego własnej żonie, pospiesznie do Modeny odjechał.
Załatwiwszy w mieście sprawy swoje, jął się do powrotu gotować. Nadzień przedtem wysłał polecenie do domu, aby w dniu jego powrotu wydano wielką i wspaniałą ucztę, prosząc na nią najdostojniejszych obywateli bolońskich, a przedewszystkiem Niccoluccia Caccianimico. Po przybyciu do domu, zsiadł z rumaka i powitał damę, którą znalazł piękniejszą niż kiedykolwiek. Tak ona, jak i jej synek doskonałem się cieszyli zdrowiem. Poczem udał się do swoich gości i z radosnym wyrazem oblicza zaprosił ich, aby do stołu zasiedli. Zaczęła się uczta, z licznych i wybornych potraw złożona. Gdy wieczerza już ku końcowi się miała, pan Gentile, który się pierwej szczegółowie z damą porozumiał, w te słowa do swoich gości przemówił:
— Przypominam sobie, że słyszałem kiedyś, iż w Persji istnieje wielce chwalebny obyczaj. Zasadza się on na tem, że każdy, kto pragnie najwyższą cześć swemu przyjacielowi okazać, zaprasza go do domu swego i pokazuje, co w nim ma najdroższego: żonę, kochankę lub córkę, zaręczając jednocześnie, że, gdyby mógł, serce swoje również muby pokazał. Ten obyczaj pragnę i ja tutaj w Bolonji naśladować. Zaszczyciliście łaskawie mój dom, a ja, chcąc się wam odwdzięczyć, pokażę wam, zgodnie z perskim obyczajem, co mam najdroższego na świecie. Pierwej jednak proszę was, abyście mi rozwiązali pewną wątpliwość, którą wam zaraz wyłuszczę. Otóż załóżmy, że istnieje człek, posiadający wiernego sługę, który zapada nagle na ciężką chorobę. Ów człek, nie czekając nawet, aż wierny sługa jego żywot zakończy, rozkazuje wynieść go na środek ulicy i całkiem już o niego troszczyć się przestaje. Wtem nadchodzi człek obcy i, współczuciem dla chorego zdjęty, zabiera go do swego domu, gdzie usilnych starań i kosztów nie litując, do zdrowia go przywraca. Chciałbym tedy wiedzieć, czy dawniejszy pan tego sługi miałby słuszne prawo żalenia się albo wyrzekania na obcego człeka, gdyby ten sługę przy sobie zatrzymał, z usług jego korzystał i na wezwanie oddać go nie chciał.
Dostojni goście poczęli szeroko tę sprawę omawiać, aż wreszcie zgodziwszy się na jedno, poprosili Niccoluccia Ceccianimica, który za miodopłynnego mówcę w Bolonji uchodził, o odpowiedź. Niccoluccio, pochwaliwszy naprzód obyczaj perski, oświadczył, iż w tej materji sądzi, wraz z wszystkimi pozostałymi, że dawniejszy pan nie ma żadnego prawa do owego sługi, dla tej racji, że go w tak ciężkiej opresji nie tylko opuścił, ale nawet wyrzucić go od siebie kazał i że sługa, obsypany dobrodziejstwami przez owego obcego człeka, słusznie staje się jego własnością, przez co jego dawniejszemu panu żadna ujma ani krzywda się nie dzieje. Wszyscy zgromadzeni przy stole (wśród których wielu rozumnych ludzi się znajdowało) oświadczyli, że są tego samego co Niccoluccio zdania. Pan Gentile, ukontentowany wielce zarówno z responsu jak i z tego, że go z ust Niccoluccia otrzymał, odrzekł, że i on myślał tak samo i temi słowy mowę swoją zakończył:
— Nadszedł czas, abym was uczcił zgodnie z uczynioną obietnicą.
I, przywoławszy dwóch służących, posłał ich do damy, z prośbą, aby raczyła się zjawić i obecnością swoją ucztę uświetniła. Po chwili dama, bogato przybrana, weszła do sali, niosąc na ręku pięknego synka swego i, zgodnie z wskazówką pana Gentilego, obok jednego z dostojnych gości zasiadła. Pan Gentile, wskazując na nią, rzekł:
— Oto mój skarb, który zawsze za najdroższy w świecie uważać będę. Przyjrzyjcie się, a upewnicie się łatwie, że mam słuszność. Szlachetni panowie poczęli się przesadzać w oznakach czci i pochwałach dla pięknej damy i zapewniali rycerza, iż podobnego skarbu nigdy nadto ocenić nie można. Gdy się zaś bliżej pozorowi jej przyjrzeli, z wielkiem zdziwieniem odkryli w niej podobieństwo do znanej im osoby i to tak dalece, że przysięgliby, iż to ona sama, gdyby nie to, że najmocniej o jej śmierci przekonani byli. Niccoluccio wpatrywał się w nią najbaczniej, pałając żądzą dowiedzenia się, kto ona zacz. Nie był już zdolny dłużej się pohamować i dlatego też, gdy Gentile nieco się oddalił, zapytał damy, czy jest mieszkanką Bolonji. Usłyszawszy głos swego męża, dama o mały włos się nie zdradziła, pohamowała się jednakoż w ostatniej chwili i milczała, dochowując danej rycerzowi obietnicy. Po chwili inny z gości zwrócił się do niej z zapytaniem, czy chłopiętko, które na rękach trzyma, do niej należy, a wkrótce potem trzeci zapytał, zali jest żoną Gentilego, czy też krewną jego tylko. Na wszystkie te pytania nikt odpowiedzi nie otrzymał. Gdy pan Gentile pojawił się znów na sali, jeden z gości rzekł do niego:
— Zaiste, piękna jest ta białogłowa, ale niemą się nam być wydaje. Czyżby tak w samej rzeczy było?
— Jej milczenie, które tak ściśle dotychczas zachowuje — odrzekł Gentile — jest jeno jej cnoty dowodem.
— Powiedzcie nam tedy kim ona jest? — zapytał jeden z gości.
— Chętnie to uczynię — odparł rycerz — jeśli mi tylko przyrzekniecie, że nikt z was nie ruszy się z miejsca, póki opowiadania swego nie skończę.
Gdy przyrzeczenie dane zostało i gdy stoły usunięto, Gentile usiadł obok Cataliny i rzekł w te słowa:
— Dama ta jest owym wiernym i dobrym sługą, o którym wam przed chwilą opowiadałem. Krewniacy wyrzucili ją na ulicę, ja zasię zabrałem ją do swego domu i do życia ją przywróciłem. Bóg ulitował się nademną i odstraszającego trupa przemienił w piękną istotę, którą tu teraz przed sobą widzicie. Abyście jednak lepiej pojąć mogli, jak się to wszystko stało, pokrótce rzecz całą wam opowiem.
Tu Gentile, poczynając od miłości swojej dla damy, opowiedział szczegółowie o wszystkiem, co się dotychczas zdarzyło i w końcu dodał:
— Jeżeliście zdania swego, pospołu z Niccolucciem, w tak krótkim czasie nie zmienili, to dama ta winna z prawa należeć do mnie i nikt żadnych do niej roszczeń żywić nie może.
Nikt ani słowa nie odparł i wszyscy czekali, co pan Gentile dalej powie. Niccoluccio, żona jego i przytomni płakali rzewliwie. Pan Gentile podniósł się wreszcie, pochwycił chłopczyka w ramiona, ujął damę za rękę i, zbliżywszy się do Niccoluccia, rzekł:
— Powstań przyjacielu! Nie żonę twoją ci oddaję, którą jej krewniacy z domu wyrzucili, ale daruję ci tę damę, kumę moją, wraz z jej maleńkiem dzieciątkiem. Synek ten niewątpliwie ma w żyłach krew twoją. Nadałem mu przy chrzcie imię Gentile. Proszę cię, nie szacuj ich przez to lżej, iż w moim domu przeszło trzy miesiące przebyli, klnę się bowiem na Boga (który, być może, natchnął mnie miłością do niej dlatego, aby ta miłość narzędziem jej ocalenia się stała), klnę się, powtarzam, na Boga, iż dama ta nigdy przy ojcu swoim, przy matce, ani przy tobie uczciwiej nie żyła, jak przez ten czas przy matce i mojej w tym domu.
Poczem, zwracając się do damy, rzekł:
— Madonno, uwalniam cię teraz od danej mi obietnicy i oddaję cię wolną w ręce Niccoluccia.
I rzuciwszy damę wraz z dziecięciem w ramiona uszczęśliwionego męża i ojca, na swoje miejsce powrócił.
Niccoluccio przyjął z uniesieniem żonę swoją i syna. Radość jego tem większa była, że ich przecież nigdy już ujrzeć się nie spodziewał. Brakło mu słów do wyrażenia podzięki Gentilemu. Całe towarzystwo, wzruszone do łez, wynosiło pod niebiosa szlachetność rycerza. Po kilku dniach dama powróciła do swego domu, gdzie ją z niewymowną radością przyjęto. Przez długi czas jeszcze uważano ją za zmartwychwstałą, tak iż dla całej Bolonji przedmiotem podziwu była. Pan Gentile żył długo w ścisłej przyjaźni z Niccolucciem, z jego krewniakami i z krewnymi swojej żony.
Cóż powiecie teraz na to, szlachetne przyjaciółki moje? Zaliż mniemacie, że króla, darowującego berło i koronę, opata, który złoczyńcę z papieżem godzi, lub wreszcie starca, nadstawiającego szyję pod nóż wroga, można porównać z panem Gentile, jeżeli o szlachetność i wspaniałomyślność chodzi? Młody kochanek, aczkolwiek czuł, że ma pełne prawo do białogłowy, którą inni porzucili, nie tylko w uczciwy sposób namiętność swoją pohamował, ale mając już w rękach to, czego od tylu lat daremnie pragnął, odrzekł się od swego szczęścia i ukochaną kobietę innemu oddał.
Wierę, rycerz Gentile wielkodusznością swoją zaćmił wielkoduszność tych wszystkich, o których dotychczas słyszeliśmy.
Wszyscy wysławiali dość długo szlachetność pana Gentilego. Poczem król wezwał zkolei Emilję, która, jakby tylko na ten znak czekając, w te słowa zaczęła:
— Nikt zaiste, drogie przyjaciółki, zaprzeczyć nie może, że pan Gentile prawdziwie wspaniałomyślnie postąpił. Gdyby ktoś jednak twierdził, że przewyższyć go pod względem szlachetności niepodobna, możeby nie trudno było go przekonać, że się myli.
Friuli leży w stronie chłodnej, tem nie mniej piękne góry, liczne rzeki i przezrocze źródła wiele uroku i piękności krajowi temu przydają. W Friuli znajduje się miasto Udine, w którem żyła niegdyś piękna i szlachetna dama, madonna Dianora, będąca żoną statecznego i dwornego człeka, nazwiskiem Gilberto. Wysokie zalety tej damy zjednały jej gorącą miłość szlachetnego i dostojnego barona, pana Ansaldo z Grado, męża wysokiego rodu, słynącego szeroko z męstwa i szlachetności obyczajów. Pan Ansaldo czynił wszystko, co w jego mocy leżało, aby wzajemność swej ukochanej pozyskać, zabiegał koło niej, ciągłe poselstwa do niej wyprawiał, aliści wszystkie te wysiłki próżne były. Madonna Dianora pojęła, że Ansaldo, na wszystko się ważący, mimo jej ciągłych odmów, nie przestanie jej nigdy nagabywać prośbami swemi. Chcąc się od natrętnika uwolnić, postanowiła obrócić się doń z jakiemś osobliwem i niemożliwem do wypełnienia żądaniem. Dlatego też pewnego dnia rzekła do białogłowy, przysłanej do niej przez barona:
— Zapewniałaś mnie tylokrotnie, dobra niewiasto, że pan Ansoldo miłuje mnie nadewszystko, a takoż ofiarowywałaś mi w jego imieniu bezcenne podarunki. Dary te niechaj zatrzyma dla siebie, dla nich bowiem ani go nie pokocham, ani powolną mu nie będę. Gdybym była upewniona, że mnie w samej rzeczy tak miłuje, jak o tem powiadasz, kto wie, może byłabym gotowa wzajemnością mu za afekt zapłacić i pragnienia jego spełnić. Niechaj mnie zatem o miłości swej przekona, czyniąc zadość życzeniu memu.
— Jakież to życzenie, madonno? — spytała posłanka — powiedzcie, co pan Ansaldo ma dla was uczynić?
— Mała to rzecz, ot, nic prawie — odparła Dianora. — Pragnę, aby w ciągu stycznia w pobliżu Udine powstał ogród, pełen zielonej trawy, ziół świeżych i drzew kwitnących, mówiąc węzłowacie, ogród taki, jaki zwykliśmy w maju oglądać. Jeśli pan Ansaldo takiego sadu stworzyć nie potrafi, niechaj nie waży się ciebie, ani kogokolwiek innego do mnie przysyłać, gdy mnie bowiem nadal nagabywać będzie, poskarżę się na niego memu mężowi i krewniakom, wobec których dotąd ścisłą tajemnicę zachowywałam.
Rycerz, dowiedziawszy się o żądaniu damy, pojął, że Dianora zapragnęła ucieszyć się w styczniu widokiem majowego ogrodu tylko dlatego, aby się od jego miłosnych prześladowań uwolnić. Chocia żądanie damy prawie niemożebnem do wykonania mu się wydało, postanowił przecie spróbować, czy mu się zadania wypełnić nie uda. W tym celu rozesłał po wszystkich krajach posłańców, aby odnaleźli kogoś, ktoby mu w tej okoliczności radą i pomocą mógł służyć. Wreszcie znalazł się człek, który za dobrą zapłatą obiecywał sztuką czarodziejską dziw taki wywołać. Rycerz zgodził się zapłacić mu wysoką sumę, poczem, pełen otuchy, jął czekać z niecierpliwością na czas oznaczony. Wkrótce nastąpiła zima. Ziemia pokryła się śniegiem i lodem. W ostatnią noc grudnia czarodziej, przy pomocy sztuki swojej stworzył na łące obok miasta jeden z najpiękniejszych ogrodów, jakie kiedykolwiek na świecie widziano, pełen ziół i drzew, okrytych zarówno kwiatami majowemi, jak i jesiennemi owocami. Pan Ansaldo, pełen uniesienia, kazał pozrywać najpiękniejsze kwiaty i soczyste owoce i posłał je tajemnie madonnie Dianorze, prosząc ją, aby zechciała zachwycić swe oczy widokiem tego ogrodu, który miał się stać dowodem i miarą jego afektów dla niej. Zarazem Ansaldo przypomniał Dianorze o danem mu przyrzeczeniu.
Dama, ujrzawszy kwiaty i owoce i wiele nowinek o cudownym ogrodzie usłyszawszy, jęła gorzko żałować danej Ansaldo obietnicy. Mimo to jednak, zdjęta ciekawością, wybrała się w towarzystwie wielu dam z miasta na obejrzenie tej wielkiej osobliwości. Przejęta szczerym podziwem, wróciła potem do domu z głębokim smutkiem na dnie serca; nękała ją bowiem myśl o niebacznie danem przyrzeczeniu. Smutek jej i zgryzota z dnia na dzień rosły, tak iż mąż zwrócił wreszcie uwagę na stan żony. Szlachetna dama milczała długo, wstydząc się przyznać do tego, co zaszło, wreszcie jednak nie wytrzymała i opowiedziała o wszystkiem.
Gilberto z początku gniewem się zapalił, potem jednak przekonawszy się, że zamysły jego żony szlachetne były, powściągnął swój gniew i rzekł:
— Dianoro, stateczna i cnotliwa białogłowa nie powinna przyjmować poselstw miłosnych i w tajne układy z kimś się wdawać. Słowa, wchodząc przez uszy, do serca się dostają przeto daleko większą moc mają, niż wielu ludzi sądzi, dla tego zasię, kto kocha, niepodobieństwa żadnego ani niemożliwości na świecie nie masz. Źleś postąpiła tedy, Dianoro, dając posłuch słowom miłości i podobną umowę zawierając. Ponieważ jednak uznaję czystość twoich intencyj i chcę cię od więzów obietnicy oswobodzić, pozwolę ci tedy uczynić to, na coby nikt inny zapewne nie pozwolił. Muszę ci wyznać takoż, że obawiam się czarnoksiężnika. Gdybyś pana Ansaldo zwiodła, ani chybi mógłby on przy pomocy czarodziejskich praktyk krzywdę i szkodę nam wyrządzić. Idź zatem do Ansalda, postaraj się, aby cię od obietnicy uwolnił, a jeśli te wysiłki na niczem spełzną, oddaj mu się ciałem, ale nie duszą.
Dama, usłyszawszy te słowa, rozpłakała się i rzekła:
— Nie chcę od ciebie tej łaski!
Gilberto jednak nie dał się zachwiać w raz powziętem postanowieniu.
Nazajutrz rankiem udała się tedy Dianora, w skromne szaty przybrana, w towarzystwie dwóch sług i pokojowej do domu pana Ansalda. Rycerz, usłyszawszy o przybyciu damy, zadziwił się wielce, kazał przywołać do siebie czarnoksiężnika i rzekł:
— Pójdź i zobacz, jaki skarb sztuce twojej zawdzięczam.
Poczem pospieszył na spotkanie damy, przyjął ją z godnością i z oznakami wielkiej czci, nie dając poznaki po sobie, że go grzeszne żądze palą. Po chwili wprowadził Dianorę do wspaniałej komnaty, w której żywy ogień płonął. Gdy na karłach zasiedli, pan Ansaldo rzekł:
— Madonno, jeśli tak wytrwała miłość, jak ta, którą dla was żywię, na jakąś nagrodę zasługuje, to zechciejcie mi powiedzieć, co was do mnie o tej porze i w tem towarzystwie sprowadza?
Dama, srogim wstydem zdjęta, odparła ze łzami w oczach:
— Ani miłość moja do was, ani dane wam przeze mnie słowo tutaj mnie nie przywiodły. Stawiłam się w waszym domu, spełniając rozkaz małżonka mego, który mając większy wzgląd na waszą grzeszną miłość, niźli na cześć moją, pójść mi tutaj polecił. Zadosyć jego woli czyniąc, gotowam jest pragnienie wasze wypełnić.
Jeśli przybycie damy zadziwiło pana Ansaldo, to słowa jej jeszcze większym podziwem go przejęły, tak iż żądze jego ustąpiły miejsca uwielbieniu dla wspaniałomyślności Gilberta. Wzruszany, odparł w te słowa:
— Jeżeli tak jest, madonno, jak powiadacie, to niech Bóg broni, abym się miał stać krzywdzicielem człowieka, który tyle współczucia dla miłości mojej okazał. Pozostańcie, pani, w domu moim tak długo, jak chcecie; będę się obchodził z wami, jak z najdroższą siostrą. Gdy będziecie pragnęli odejść, nikt wam na wstręcie nie stanie. Pamiętajcie jeno złożyć stosowne dzięki małżonkowi swemu za tyle szlachetności, dzisiaj względem mnie okazanej, i zechciejcie uważać mnie odtąd za swego brata i sługę.
Dama, usłyszawszy te słowa, zawołała z radością:
— Spodziewałam się, znając szlachetność waszą, że ze mną właśnie tak, a nie inaczej postąpicie. Bądźcie upewnieni, że wdzięczność dla was wiecznie w sercu zachowam.
Poczem Dianora pożegnała się i, ze czcią przez rycerza odprowadzona, powróciła do domu swego małżonka, któremu opowiedziała o wszystkiem, co zaszło. Odtąd wierna i ścisła przyjaźń połączyła Gilberta z panem Ansoldo.
Czarnoksiężnik, przekonawszy się o wielkoduszności obu rycerzy, rzekł do pana Ansaldo, gdy ten umówioną sumę wypłacić mu pragnął:
— Strzeż mnie, Boże, abym, obaczywszy, jak Gilberto czcią swoją, a wy miłością szczodrze szafujecie, chciał niższym od was się okazać. Pieniądze, które mi przyrzekliście, znajdują się w dobrych rękach, dlatego też niechaj w nich dalej pozostaną.
Rycerz próbował skłonić czarnoksiężnika do przyjęcia należnej mu sumy w całości lub w części przynajmniej, nie udało mu się to jednak. W trzy dni potem czarodziej zniszczył cudowny ogród i odjechał, serdecznie przez pana Ansalda pożegnany. Pan Ansaldo, wygnawszy z serca nieczystą miłość dla damy, uczciwą przyjaźń dla niej przez całe życie zachował.
Zbyt długo szerzyćby się nam wypadło nad sporem towarzystwa w tej materji, kto w odniesieniu do pani Dianory wspaniałomyślniejszym się okazał: Gilberto, pan Ansaldo, czy też czarnoksiężnik? Gdy gwar nieco ucichł, król, spojrzawszy na Fiammettę, wezwał ją do rozpoczęcia nowej opowieści. Fiammetta w te słowa zaczęła:
— Szlachetne przyjaciółki! Zawsze tego mniemania byłam, że w towarzystwach, do naszego podobnych, w toku opowieści, nie należy zbytnią zwięzłością grzeszyć, bowiem zwięzłość taka może się stać niejednokrotnie przyczyną sporów i nieporozumień. Spory bardziej są na miejscu w szkołach, wśród uczniów i uczonych, niźli między nami, którzy nie odznaczamy się zbytnią rozumu bystrością. Wiele wątpliwości w duszy miałam, aliści, widząc was sprzeczających się, poniecham opowieści o zdarzeniach, nową wątpliwość budzących i opowiem wam o postępku nie człeka prostego stanu, lecz rycerskiego króla.
Zapewne słyszeliście już nieraz o królu Karolu Starym, czyli Pierwszym. Wyruszywszy na wojenną wyprawę, pogromił on króla Manfreda, wygnał z Florencji Gibellinów i Gwelfom bramy miasta otworzył. Pewien rycerz, imieniem Neri degli Uberti, musiał wówczas wraz z całą swoją rodziną Florencję opuścić. Oddał samego siebie i wszystko co posiadał pod poruczeństwo króla Karola, poczem, zmęczony życiem, udał się w odosobnione miejsce do Castellamare, aby tam w spokoju reszty dni swoich dokonać.
Przybywszy tam, nabył majętność, oddaloną na strzał z łuku od miasta i ukrytą w cieniu drzew oliwnych, orzechów i kasztanów, i zbudował sobie piękny i przestronny dom, koło którego wkrótce uroczy ogród powstał. Pośrodku ogrodu, w którym źródełek nie brakło, obyczajem naszym, założył staw rybny, zawsze w przezroczą i czystą wodę obfitujący. Rycerz nasz myślał tylko o tem, jakby jeszcze swój ogród upiększyć i przyozdobić. Pewnego dnia król Karol, szukając chłodu przed skwarem letnim, przybył do Castellamare. Usłyszawszy o piękności ogrodu pana Neri, zapragnął go zobaczyć, zasiągnąwszy zasię wiadomości o właścicielu, dowiedział się, że należy on do wrogiego mu stronnictwa. Król postanowił okazać rycerzowi jaknajwiększą uprzejmość i polecił oznajmić mu, że następnego wieczora z czterema towarzyszami w ogrodzie jego wieczerzać będzie.
Pan Neri przyjął tę wieść z prawdziwą radością, wielkie przygotowania zarządził i porozumiał się z rodziną co do szczegółów przyjęcia króla. Ujrzawszy go nadchodzącego, wyszedł na jego spotkanie i z oznakami wielkiej czci do swego pięknego ogrodu go wprowadził.
Król, obejrzawszy ogród i dom, nie szczędził pochwał panu Neri, poczem umył ręce i zasiadł do stołu, ustawianego w cieniu drzew nad stawem. Grabia Guido z Monfortu wziął miejsce przy nim z jednej strony, a pan Neri z drugiej. Król rozkazał trzem pozostałym swym towarzyszom, aby usiedli tam, gdzie im pan Neri wskaże. Wniesiono wyborne potrawy i doskonałe wina; uczta świadczyła chlubnie o smaku i troskliwości gospodarza i nowe pochwały z ust królewskich wywołała. Towarzystwo spożywało potrawy, zachwycając się pięknością zacisznego ogrodu, weseląc się i żartując, gdy nagle pojawiły się w sadzie dwie dzieweczki, około piętnastu lat liczące. Włosy ich do złotych nici podobne, wiły się w bogatych pierścieniach, ozdobionych wiankami z pierwiosnków. Piękne i wdzięczne te dziewczynki raczej do aniołów niż do śmiertelnych istot podobne były. Odzież ich stanowiła tunika z białośnieżnego lnu na nagie ciało włożona; w pasie strój ten ściśle do ciała przylegał, ku dołowi zasię rozszerzał się i swobodnie aż do samych stóp spływał. Dzieweczka, idąca przodem, niosła na ramionach siatkę, przytrzymując ją lewą ręką, a w prawej długą laskę dzierżąc, druga, podążająca za nią, niosła na lewem ramieniu metalową rynienkę, trzymając w jednej ręce wiązkę chróstu i trójnóg, a w drugiej czarę z oliwą i płonącą pochodnię. Widok tych dziewic szczerym podziwem króla przejął. Nie wiedząc co ich pojawienie oznaczać miało, z ciekawością im się przyglądał.
Tymczasem dzieweczki z czcią i bojaźnią podeszły ku niemu, skłoniły się głęboko i postąpiły ku miejscu, skąd schodziło się do stawu. Dzieweczka, niosąca rynienkę, złożyła ją wraz z innemi przyrządami na ziemi i pochwyciła za laskę, którą jej towarzyszka w ręku trzymała; poczem obie weszły do stawu, zanurzając się po piersi w wodzie. Tymczasem jeden ze sług pana Neri rozpalił żywo ogień, ustawił rynienkę na trójnogu, wlał w nią oliwę i począł oczekiwać na ryby, które dziewice rzucać mu miały. Jedna z dzieweczek poczęła mącić laską wodę w stawie, tu i owdzie, druga zasię nastawiła sieci. Król z przyjemnością patrzył na to rybołóstwo. Dzieweczki rzucały ryby na brzeg, a sługa podnosił je i kładł żywcem na rynience. Najpiękniejsze padały na stół przed króla, grabiego Guida i pana Neri. Ryby trzepotały się na stole, co tak bawiło króla, iż chwytał niektóre i odrzucał je żartobliwie dziewicom.
Tak figlowali przez chwilę, dopóki sługa nie przyrządził z podanych mu ryb potrawy, którą jako osobliwość, zgodnie z rozkazem pana Neri, królowi podano.
Dzieweczki wyszły wreszcie z wody na brzeg. Białe ich szaty, wodą zmoczone, tak ściśle do ciał przylegały, iż z uroczych ich kształtów ciekawemu oku nic tajnem nie było.
Rybaczki zabrały przyniesione przedmioty i, wstydliwie przeszedłszy obok króla, do domu powróciły.
Król, grabia Guido i posługujący przy stole nie mogli oczu oderwać od dziewic. Każdy uznał je w duszy nietylko za piękne i kształtowne wielce, aliści też oddał należną pochwałę ich wdziękowi i skromności. Najmocniej jednak królowi się podobały. Gdy wyszły z wody, począł je chłonąć zachwyconym wzrokiem i tak się zapatrzył, że gdyby go ktoś w tej chwili uderzył, ani chybi nie poczułby tego. Gdy zasię dzieweczki zniknęły, nie przestał myśleć o nich.
Nie wiedząc jeszcze kto one zacz i skąd pochodzą, poczuł nagle ogromne pragnienie przypodobania się im i wraz poznał, że w sercu jego miłość rodzić się poczyna.
Król nie mógł sobie nawet zdać sprawy, która z dzieweczek bardziej mu do gustu przypada, tak bowiem uderzająco podobne do siebie były. Długo siedział w milczeniu, pogrążony w myślach, aż wreszcie zwrócił się do pana Neri i spytał kim są te dzieweczki?
— Najjaśniejszy panie — rzekł Neri — są to moje córki bliźniaczki. Jedna nazywa się Ginerva Piękna, druga Isotta Jasnowłosa.
Król odnowa począł wysławiać urodę dzieweczek i poradził panu Neri, aby prędko za mąż je wydał. Pan Neri odparł, że narazie myśleć o tem mu nielza, ponieważ na wstręcie stoi brak stosownych środków. Uczta dobiegała końca i jeszcze tylko owoców nie dostawało. Do stołu zbliżyły się znowu dzieweczki, tym razem w inne, odświętne szaty przybrane, niosąc w rękach wielkie srebrne półmiski, pełne rozmaitych owoców, i postawiły je przed królem, poczem, usunąwszy się nieco na stronę, zanuciły pieśń, poczynającą się od słów następujących:
Gdzie mnie zawiodłeś Amorze zdradliwy
Nie zdołam tego wyrazić słowami.
Śpiewały tak wdzięcznie i czarująco, iż królowi, przysłuchującemu się w zachwycie, zdało się, że to chóry anielskie zeszły na ziemię. Gdy pieśń przebrzmiała, obie dziewice klękły ze czcią przed królem i prosiły, aby im odejść pozwolił. Chocia królowi niesporo było się z niemi rozstawać, przecie odpuścił je, czyniąc wesołości pozór.
Wkrótce potem, po skończonej wieczerzy król siadł na koń wraz z towarzyszami swymi i, pożegnawszy pana Neri, powrócił do swego obozu.
Król ukrywał starannie przed wszystkimi skłonność swoją, aliści nawet ważne sprawy państwowe nie pozwoliły mu zapomnieć o urodzie i wdzięku Ginerwy Pięknej. Karol uwikłał się w pęta miłości. Isotta była mu także droga, przez swoje podobieństwo do Ginerwy. Afekt jego z dnia na dzień się wzmagał, tak iż już myśleć o czemś innem zdolny nie był. Pod różnemi pozorami począł ścisłe stosunki z panem Neri utrzymywać i odwiedzał często piękny ogród jego, jedynie dla obaczenia dzieweczki ukochanej.
W końcu jednak hamowana ta miłość istną katuszą dla niego się stała. Nie wiedząc jakiego się środka chwycić, postanowił porwać obie dziewice. Król zwierzył się ze swego zamysłu grabiemu Guido.
Grabia, człek rycerski i mądry, odrzekł monarsze w te słowa:
— Najjaśniejszy Panie! Słowa twoje niezmiernem zdziwieniem mnie przejęły, tem większem, że znając cię od dzieciństwa prawie, mogłem poznać przyrodzenie i skłonności twoje.
Nigdy przecie, za czasów twojej młodości, gdy miłość przemożniejszą władzę nad tobą mieć była powinna, podobnej namiętności w tobie nie dostrzegłem.Dlatego też, dowiedziawszy się przed chwilą, że dziś, gdy już do starości się zbliżasz, uczuciem miłości zapłonęłeś, wierę, prawdziwym cudem mi się to być zdawa.
Gdyby mi się godziło nauki ci dawać, powiedziałbym, że w obecnych okolicznościach, gdy się znajdujesz w państwie niedawno zdobytem, wśród ludności obcej i zawsze do fałszu i zdrady skłonnej, mając do ukończenia sprawy ważkie i zwłoki niecierpiące, winieneś nie zaniedbywać ich dla płochej miłostki, zważ bowiem, że postępujesz jak słaby i nierozważny młodzieniec, a nie jak wielki i roztropny król.
Nie dosyć na tem!
Powiadasz mi, żeś postanowił wydrzeć obie córki biednemu rycerzowi, który cię w domu swoim ugościł nad możność swoją i dla tem większego uczczenia cię dziewice te nagiemi prawie ci pokazał, dając przez to poznać, jak wielką ufność w tobie pokłada. Jesteś przecie królem a nie wilkiem drapieżnym. Jakże to? Zaliżeś już zapomniał, że właśnie gwałty, popełnione przez Manfreda, otwarły ci wejście do tego królestwa? Jakaż to zdrada na gorsząby karę zasługiwała od tej, którejbyś ty się dopuścił, wydzierając biednemu, oddanemu ci człekowi jego cześć, nadzieję i pociechę.
Cóżby powiedziano o tobie, gdybyś to uczynił? Może wystarczającem usprawiedliwieniem ci się to wyda, gdy powiesz sobie: To Gibellin!
Zali tak się zmieniło pojęcie królów o sprawiedliwości i zali w ten sposób postępować oni powinni z tymi, którzy u nich opieki szukają? Bacz królu, że, jeżeli zwycięstwo nad Manfredem wielką cię okryło chwałą, to zwycięstwo nad samym sobą jeszcze większą sławę ci przyniesie.
Przemóż tedy naprzód samego siebie, ty, któremu Bóg kazał innych prowadzić i karać, okiełznaj żądze swoje i nie chciej podobnie szkaradną plamą lśniącego blasku swoich czynów zaćmiewać.
Słowa te głęboko przejęły króla, który słuszności grabieniu zaprzeć nie mógł. Dlatego też, westchnąwszy po kilkakroć, rzekł:
— Grabio! Zaiste poznaję teraz, że wszelki wróg w porównaniu do namiętności, doświadczonemu wojownikowi słabym i łatwym do zwyciężenia się wydaje. Jakkolwiek wielka jest boleść moja i mimo, że nadprzyrodzonej siły w tej chwili mi potrzeba, słowa twoje takiego bodźca mi dodają, że nim kilka dni upłynie, dowiodę ci czynem, że nietylko innych zwyciężać umiem, ale i nad samym sobą zapanować.
Po kilku dniach król do Neapolu powrócił. Tak dla odjęcia sobie możności szkaradnego postępku, jak i dla wynagrodzenia rycerza za gościnność u niego doznaną postanowił wydać obie dziwice zamąż i takie wesele im wyprawić, jakby jego rodzonemi córkami były. Za zgodą tedy pana Neri wyposażył je świetnie i dał Ginewrze Pięknej za męża pana Matteo de Palicci, Isocie Jasnowłosej pana Wilhelma della Magna, obydwu znakomitych rycerzy, z wysokich rodów idących. To uczyniwszy, sam w niewymownej boleści pogrążon, do Anglji się udał i tam dzięki nieustannym usiłowaniom i trudom z pęt nieszczęsnej miłości się wyrwał, aby już do końca życia od podobnych namiętności wolnym pozostać.
Gdy Fiammetta opowieść swoją skończyła, wszyscy poczęli wysławiać wielkoduszność króla Karola. Tylko jedna z dam, jako stronniczka Gibellinów, chwalić go nie chciała. Wreszcie Pampinea na wezwanie króla w te słowa zaczęła.
— Nikt rozumny, zacne damy, nie będzie się mógł odnieść do osoby króla inaczej, niźliście wy się odniosły, chyba że będzie doń żywił jakiś rankor lub urazę. Przyszło mi na pamięć, jak się zachował inny król względem pewnej młodej Florentynki; opowiem wam tedy o tem.
W czasie, gdy już Francuzów z Sycylji wypędzono, żył w Palermo pewien Florentczyk, nazwiskiem Bernardo Puccini, handlem korzennym się zajmujący. Był to człek bogaty. Żona obdarzyła go jedną córką, będącą w wieku już do zamęźcia zdolnym. Król Piotr Aragoński, stawszy się panem wyspy, wydał w Palermo wspaniały turniej, w którym wziął udział pospołu ze swymi baronami, w katalońskie zbroje zakutymi. Córka Bernarda, Liza, przyglądająca się grom rycerskim z okna swego domu, ujrzała króla, kruszącego kopje, i takie doń upodobanie poczuła, że wkrótce miłość do jej serca się zakradła. Gdy turniej dobiegł do końca, o niczem innem już myśleć nie była w stanie, jak tylko o swej zuchwałej miłości. Dręczyła ją niezmiernie świadomość pomiernego stanu, który stał na wstręcie spełnienia jej życzeń. Jednakoż mimo to afektów swoich zwalczyć nie mogła. Trzymała miłość swoją w głębokiej tajności, aby przy wyznaniu srogiego zawodu nie doznać. Król oczywiście o niczem nie wiedział i niczego się nie domyślał; biedna dziewczyna znosiła tedy w cichości najstraszniejszą boleść, jaka jest na ziemi. Nieszczęśliwa miłość z dnia na dzień w sercu jej rosła, aż wreszcie w głęboką się przemieniła melancholję. Nie zdolna dłużej wytrzymać w tym stanie zachorowała i poczęła topnieć jak śnieg na słońcu.
Ojciec i matka, stroskani tą chorobą, silili się dopomóc córce na wszelki możliwy sposób; przywoływali różnych doktorów, pokrzepiali serdecznemi słowami, wszystko to jednak nic nie pomagało, ponieważ dzieweczka, udręczona swoją nieszczęśliwą miłością, straciła wszelką do życia ochotę. Rodzic starał się odgadywać jej myśli i wszystkie życzenia wypełniać.
Pewnego dnia przyszło jej na myśl, że przed śmiercią powinna spróbować, zali nie uda się jakimś stosownym sposobem powiadomić króla o swej miłości dla niego. Poprosiła tedy ojca, aby wezwał do niej niejakiego Minuccia z Arezzo. Ów Minuccio za znakomitego lutnistę wówczas uchodził, a ciesząc się wielkiemi łaskami samego króla Piotra, często na jego dworze był przyjmowany. Bernardo przekonany, że jego córka chce się grą i śpiewem rozweselić, poprosił lutnistę o odwiedzenie swego domu; Minuccio, człek wielce dworny, przybył nie mieszkając.
Wprowadzony do komnaty chorej, obrócił się do niej z kilkoma serdecznemi słowami, rozweselił ją trochę i przy wtórze lutni kilka piosenek jej zaśpiewał. Piosenki te miast serce dzieweczki ukoić, stały się dla niej ogniem i płomieniem. Gdy lutnista skończył, dzieweczka rzekła, że chciałaby z nim pomówić w cztery oczy. Wszyscy opuścili komnatę, a wówczas Liza w te słowa zaczęła:
— Wybrałam cię, Minuccio, na powiernika pewnej tajemnicy i spodziewam się, że nigdy jej nikomu nie zdradzisz, krom osoby, której imię ci wymienię. Mniemam takoż, że nie odmówisz mi pomocy, o którą z całych sił teraz cię błagam. Wiedz tedy, szlachetny mój Minuccio, że w tym dniu, gdy król Piotr z racji objęcia władzy nad Sycylją, wielki turniej urządził, ja, obaczywszy go w zbroi rycerskiej, taką doń miłością zapłonęłam, że miłość ta dowiodła mnie wkrótce do dzisiejszego, nieszczęśliwego stanu. Pojmuję dobrze, że miłość moja tak wysokiego kochanka godna nie jest, jednakoż nie mogąc jej z serca wyrwać, ani siły jej osłabić, postanowiłam umrzeć, aby kres okrutnym moim cierpieniom położyć. Zaprawdę jednak odeszłabym z tego świata bez pociechy, gdyby król nie dowiedział się przedtem o miłości mojej. Któż jednak mógłby mu donieść o tem? Mniemam, że krom ciebie, niktby się tego nie podjął, dlategoteż błagam cię, abyś to zadanie wziął na się. Wybierz stosowną chwilę i powiedz królowi o mojej miłości, tak, abym mogła umrzeć spokojnie. Co rzekłszy, zamilkła i rzewliwemi łzami się zalała.
Minuccio zadziwił się wielkoduszności jej serca i srogiemu postanowieniu, które go wzruszyło głęboko. Pomyślawszy kęs czasu nad tem, w jakiby sposób jej życzenie wypełnić, rzekł:
— Klnę się na mą duszę, Lizo, że cię nigdy nie zdradzę. Pochwalam wysokie twoje uczucia i nie dziwię się, że serce tak wielkiemu królowi oddałaś. Ochotnie przyrzekam ci pomoc moją, tę nadzieję żywiąc, iż po trzech dniach przyniosę ci wiadomość, która cię ukontentuje. Przyrzeknij mi jednak, że przez ten czas zdrowie swoje na pieczy będziesz miała. Teraz zasię, nie chcąc chwili czasu tracić, opuszczam cię, aby do dzieła przystąpić.
Liza raz jeszcze powtórzyła swoje prośby, obiecała mu, że będzie dbała o siebie i czekała cierpliwie, poczem pożegnała go, poleciwszy go Bogu. Minuccio, po rozstaniu z nią, udał się natychmiast do niejakiego Mica ze Sieny, który wówczas jako znakomity wierszopis słynął, i prośbami swemi do ułożenia następującej pieśni go skłonił:
Miłości boże, leć do mego pana
Z wieścią, w jak wielkiem tu cierpieniu mdleję,
Że śmierć mi tylko jedna pożądana,
Bom w sobie zabić musiała nadzieję!
O błagam ciebie rzewnych łez potokiem,
Idź go poszukać w zamkach, gdzie przebywa,
Powiedz, że za nim tylko błądzę wzrokiem,
Umierająca przezeń, przezeń żywa,
Płomieniom takim jakże się obronię?
Śmierć mnie wyzwolić jedna od nich zdoła,
Lecz próżno tęsknie czekam jej anioła,
By wstyd i żądzę zgasił w mojem łonie;
Serce mi pęka, głowa żarem płonie
A Bóg wciąż jeszcze nie woła!
Miłości boże, wlałeś do mej duszy,
Uczucia nadto, odwagi zbyt mało,
Serce me nigdy wyznać mu nie śmiało
Najmniejszem drgnieniem wewnętrznych katuszy,
Gdy o tem kiedyś pomyślę zuchwała,
Wszystka krew w żyłach stygnie mi z obawy,
A jednak czuję, że gdybym umiała
Dzieje boleści mej opisać krwawej,
Onby mnie słuchał, słodki i łaskawy,
I twarzby jego jaśniała!
Lecz nigdy, nigdy siebie nie przemogę,
Nie zgłuszę trwogi, co mi duszę kowa,
Umrą wraz ze mną mej miłości słowa,
Wraz ze mną pójdą w tajemniczą drogę,
Więc za tę krzywdę, o miłości boże,
O jedną łaskę proszę cię na ziemi,
Wspomnij mu dzień ten, kiedy w panów zborze
Kopije kruszył dłońmi rycerskiemi,
Od tego czasu myślami wszystkiemi
On pan mój — wołam w pokorze!
Do słów tych Minuocio natychmiast melodję dorobił, stosowną do treści piosenki, a po upływie trzech dni, udał się na dwór, w porze, gdy król Piotr jeszcze przy stole siedział. Monarcha, ujrzawszy go, rozkazał mu zaśpiewać coś przy wtórze lutni. Minuccio, posłuszny rozkazowi króla, zanucił natychmiast powyższą piosenkę. Śpiewał z takim kunsztem i takiem w głosie wzruszeniem, że wszyscy przytomni w królewskiej komnacie głębokie wzruszenie uczuli.
Gdy Minuccio skończył, król zapytał go, skąd nauczył się tej piosenki, której nigdy jeszcze dotąd nie śpiewał.
— Miłościwy panie — odrzekł Minuccio — słowa do tej pieśni dopiero przed trzema dniami ułożono.
Król zapragnął dowiedzieć się, kto jest twórcą słów i melodji. Wówczas Minuccio odparł:
— Mogę to odkryć tylko samej Waszej Królewskiej Miłości!
Król, wielce ciekawy, wezwał Minuccia do swoich komnat. Lutnista opowiedział mu z kolei o wszystkich okolicznościach, wiążących się z usłyszaną przed chwilą piosenką. Król, mile zdziwiony, pochwalił dzieweczkę i rzekł, żedla tak wielkodusznej istoty współczucie mieć należy. Polecił przeto Minuccio udać się do niej, dodać jej otuchy i oświadczyć, iż król tegoż dnia jeszcze nad wieczorem niechybnie ją odwiedzi.
Minuccio, uszczęśliwiony, że tak radosną wieść będzie mógł dziewicy zanieść, opuścił, nie mieszkając, komnaty królewskie, udał się do Lizy, opowiedział jej o wszystkiem i zaśpiewał piosenkę przy wtórze lutni.
Dzieweczka tak się uradowała, że wróciły jej utracone siły. Pełna tęsknoty oczekiwała wieczora i odwiedzin swego pana, nie uprzedziwszy o niczem domowników.
Tymczasem król, pan wiele łaskawy i dobrotliwy, szczegółowie całą sprawę rozważył. Znając piękność dziewicy, coraz większem współczuciem dla niej się przejmował. Gdy wieczór zapadł, siadł na koń i pod pokrywką, że na przechadzkę wyrusza, udał się do domu kupca. Po przybyciu kazał powiedzieć gospodarzowi, że pragnie obejrzeć jego piękny ogród. Bernardo z radością wprowadził króla do ogrodu. Po chwili monarcha zapytał Bernarda, czy córka jego jeszcze zamąż nie wyszła?
— Miłościwy panie — odparł Bernardo — córka moja jeszcze zamężna nie jest, co się zaś jej zdrowia tyczy, to chorzeje mi ciężko od pewnego czasu. Dzisiaj jednakoż od rana stan jej znacznie się polepszył.
Król odgadł odrazu jaka jest tej poprawy przyczyna i rzekł:
— Nieopłakana byłaby to szkoda, gdyby tak piękną istotę przedwczesna śmierć miała wydrzeć światu. Pozwól Bernardo, że córkę twoją odwiedzę.
Uszczęśliwiony Bernardo wprowadził króla i dwóch towarzyszy jego do komnaty dziewicy. Po chwili król zbliżył się do łoża, na którem leżała oczekująca nań Liza.
— Co to ma znaczyć, madonno — rzekł król. — Młodzi jesteście, przeznaczeni k‘temu, aby innym życie osładzać, przeczże tedy poddajecie się tak chorobie? Prosimy, abyście przez miłość dla nas lepszej myśli nabrali i starali się wyzdrowieć jaknajprędzej.
Dziewica, dotknięta ręką człeka ukochanego nad wszystko w świecie, uczuła w głębi duszy taką rozkosz, jakby ją do raju przeniesiono. Po chwili, pokonawszy zmieszanie i zawstydzenie, rzekła w te słowa:
— Najdostojniejszy Panie! Przyczyną mojej choroby jest, że memi nikczemnemi siłami zbyt wielki ciężar podjąć chciałam. Teraz czuję jednakoż, że dzięki łaskawości waszej, zdrowie mi już powracać zaczyna.
Król pojął ukryte znaczenie słów dziewicy i tem większy szacunek dla niejpoczuł, a nawet użalać się począł na los, że tak szlachetną istotę uczynił córką człeka nikczemnego stanu. Poczem, pokrzepiwszy ją jeszcze łagodnem słowami, odjechał.
Ta łaskawość wiele pochwał dla króla wywołała. Odwiedziny monarchy Bernardowi i jego córce wielki zaszczyt przyniosły. Liza, łaską królewską tak była uszczęśliwiona, jakby ją kochanek najczulszemu obsypał pieszczotami. Mając duszę pełną nadziei, wkrótce do zdrowia przyszła i piękniejsza niż kiedykolwiek się stała.
Król, uznawszy o jej powrocie do zdrowia, naradził się z królową nad tem, jakiej nagrody podobna miłość jest godna, poczem siadł na koń i w otoczeniu baronów swoich udał się do domu Bernarda. Wszedłszy do ogrodu, polecił mu córkę przywołać. Wkrótce przybyła także królowa z kilkoma damami, które, wziąwszy dzieweczkę między siebie, mnóstwem serdeczności ją obsypały. Król, stanąwszy przy boku królowej, rzekł w te słowa:
— Szlachetne dziewczę! Niezmierna miłość, jakąś dla nas żywiła, dała ci prawo do otrzymania stosownej nagrody. Pragniemy gorąco, abyś z ukontentowaniem z rąk naszych ją przyjęła.
Nagroda ta na tem się zasadza, iż chcemy ci dać za małżonka człeka naszego wyboru, a mimo to imię twojego rycerza dla siebie zatrzymać. Za miłość twoją zasię nie chcemy innej nagrody, krom jednego pocałunku.
Dziewica na te słowa spłonęła ze wstydu, poczem poddając się woli królewskiej, odrzekła:
— Miłościwy Panie! Wiem, iż gdyby dowiedziano się, żem was pokochała, większość ludzi na świecie za szalonąby mnie poczytała, nie pojmującą tej różnicy, jaka między waszym a mym stanem zachodzi. Bóg, który serca ludzkie przenika, wie dobrze, że w chwili, gdym wam serce moje oddawała, wiedziałam przecie, iż jesteście panem i królem moim, ja zasię córką korzennego kupca. Rozumiałam takoż, jak zuchwałą jest rzeczą pragnienia serca ku tak wysokiemu celowi kierować.
Miłość, jednakoż, nie z rozmysłu lecz z nieodpartego rodzi się pociągu. Długo i daremnie walczyłam z nią wszelkiemi siłami, wreszcie ulegam, pokochałam was i już wiecznie miłować was będę.
Ponieważ w chwili, gdym się poczuła własnością waszą postanowiłam nie mieć innej woli krom waszej, nie tylko tedy przyjmuję tego, kogo za małżonka mi dajecie, ale przysięgam, że gdybyście w ogień skoczyć mi kazali, uczyniłabym to z radością, szczęśliwa, że się wam przez to podobam.
Mało mi przystoi, o królu, mieć was za rycerza swego; sami przecie dobrze o tem wiedzieć powinniście. Co się zaś tyczy pocałunku, którego od miłości mojej żądacie, to bez pozwolenia królowej udzielić go wam nie mogę.
Za łaskę, jaką mnie teraz pospołu z królową wyrządzacie, niechaj wam Bóg zapłaci, ja bowiem stosownej nagrody dać wam nie umiem.
To rzekłszy zamilkła. Królowej odpowiedź ta podobała się wielce, a dziewica wydała się jej tak rozumna, jak król ją przedstawił.
Król polecił przywołać matkę i ojca dzieweczki, a widząc, że zamiarom jego na wstręcie nie stają, przyzwał pewnego ubogiego młodzieńca, szlachetnego rodu, imieniem Perdicon i, wręczywszy mu dwa pierścienie, wezwał go do zaręczenia się z Lizą, na co młodzieniec z radością przystał. Poczem król obdarował ich drogiemi klejnotami, oraz dwoma pięknemi majętnościami, Ceffalu i Calatabellota, a następnie rzekł w te słowa do Perdicona:
— Dajemy ci to w podarku jako wiano twej narzeczonej. W przyszłości dowiesz się, co jeszcze dla ciebie uczynić zamierzam.
Poczem, zwracając się do Lizy, rzekł:
— A teraz uszczknijmy owoc, który się nam od miłości twojej należy.
I wziąwszy Lizę za głowę oburącz, w czoło ją pocałował.
Perdicon i rodziciele Lizy, uszczęśliwieni narówni z nią, wspaniałą ucztę wydali i świetne wyprawili wesele.
Król wiernie dotrzymał przyrzeczenia, danego dzieweczce; przez cały bowiem ciąg życia swego mienił się zawsze jej rycerzem i nie wyruszał nigdy na jakąkolwiek rycerską wyprawę z inną przepaską, jak z jej rąk otrzymaną.
Takiemi oto czynami jedna się sobie serca poddanych, innych do wzniosłego naśladownictwa się zachęca i nieśmiertelną pozyskuje sławę. Do czynów takich jednakoż mało są nakłonieni dzisiejsi władcy, którzy okrucieństwu i tyranji coraz bardziej hołdują.
Gdy Pampinea opowiadanie swoje skończyła, wszyscy, a zwłaszcza stronniczki Gibellinów, żywemi pochwałami króla Piotra obsypali, poczem Filomena, królewskiemu rozkazowi posłuszna, w te słowa zaczęła:
— Szlachetne przyjaciółki! Komuż z nas nie jest wiadome, że królom gdy tylko zechcą, największych rzeczy dokonać jest łatwo. Czy jednakoż zasługują oni przez to na podziw największy? Kto, mając potemu możność, czyni, co czynić powinien, jest sprawiedliwym człekiem; na większy podziw i pochwałę zasługuje jednakoż ten, co mniejszą możność mając, podobnie chwalebnie zwykł postępować.
Chwalicie postępek króla i za piękny go uważacie, ja zasię nie wątpię, iż czyn człowieka, równego nam stanem swoim, więcej jeszcze się wam podoba i gorętsze z ust waszych wywoła pochwały. Postanowiłam przedstawić wam w opowieści mojej wspaniałomyślny i chlubny postępek dwóch prostych obywateli.
Za czasów tedy, gdy Cezar Oktawjusz nie nosił jeszcze przydomku Augusta, ale jako członek triumwiratu państwem rzymskiem zarządzał, żył w Rzymie pewien szlachetny obywatel, nazwiskiem Publius, Quinctius Fulvius. Syn jego, imieniem Tytus, młodzian wielkich zdolności, został wysłany do Aten dla dopełnienia nauk swoich. Ojciec polecił go staremu przyjacielowi swemu, szlachetnemu człekowi, imieniem Chremes. Chremes przyjął Tytusa do domu swego i swemu synowi za towarzysza go przydał, obydwóch zasię oddał pod poruczeństwo mędrca Aristippa.
Młodzieńcy, ciągle razem przebywający, podobni do się obyczajami i skłonnościami, tak ścisłą między sobą przyjaźń zawiązali, że chyba jeno śmierć rozdzielić ich byłaby zdolna.
Nauki swoje rozpoczęli wspólnie i jednakiemi zdolnościami obdarzeni, dościgli, ku wielkiej chlubie swojej, wyniosłych szczytów mądrości.
Ku wielkiej radości Chremesa, który sam nie wiedział kogo z nich bardziej po ojcowsku miłuje, młodzieńcy nasi przez trzy lata wspólne nauki pobierali, coraz bardziej w różnych umiejętnościach zawołanymi się stając. Po pewnym czasie Chremes, już w wieku szedziwym będący, z życiem się rozstał.
Strata ta obu przyjaciół równą boleścią przejęła. Jęli nosić po zmarłym jednaką żałobę, niby po wspólnym ojcu, tak że przyjaciele i krewniacy Chremesa nie wiedzieli, który z nich w nieszczęściu większej potrzebuje pociechy.
Gdy kilka miesięcy minęło, przyjaciele Gisippa i jego krewniacy poczęli go do ożenku nakłaniać. Swatali mu dzieweczkę wielkiej piękności, z szlachetnego rodu idącą. Zwała się Sofronja i zaledwie szesnastą wiosnę życia liczyła.
Przed umówionym dniem zaślubin, Gisippus poprosił Tytusa, aby poszedł z nim odwiedzić jego narzeczoną, której do tej pory nie był jeszcze widział. Gdy weszli do jej komnaty, Tytus, chcąc ocenić piękność oblubienicy, począł się jej uważnie przypatrywać. Wdzięk jej i uroda tak mu niezmiernie do gustu przypadły, iż od gorących pochwał wstrzymać się nie mógł i wkrótce zapłonął do niej szaloną miłością, nie dając jednak poznać po sobie, co się w jego duszy dzieje.
Zabawiwszy kęs czasu w domu dziewczęcia, dwaj przyjaciele pożegnali Sofronję i do domu powrócili. Tytus, ujrzawszy się samotnym w swojej komnacie, oddał się myślom o pięknej dziewicy. Im szczegółowiej wdzięki jej rozważał, tem silniejszym żarem się zapalał. Spostrzegł wreszcie, co się z nim dzieje i, wzdychając głęboko, zawołał do siebie:
— Biada ci, Tytusie! Dokądże to i ku czemu obracasz myśli twoje, miłość twą i nadzieję? Jakże to? Zali nie wiesz, że tak dla wyświadczonej ci przezChremesa i jego rodzinę gościnności, jako też dla ścisłej przyjaźni, z Gisippem cię wiążącej, powinieneś patrzyć na tę dziewicę ze czcią przynależną siostrze.
Dlaczego pozwalasz porywać się żądzy; jakiejż to zdradzieckiej poddajesz się nadziei? Otwórz oczy rozumu swego i opamiętaj się, nieszczęśniku. Daj do siebie przystęp rozwadze i żar swoich zmysłów pohamuj, okiełznaj szaloną żądzę, myśli swoje zwróć ku innej stronie, oprzej się pokusie i przemóż się póki czas jeszcze.
Nie przystoi ci, abyś miał pożądać tego, co z czcią twoją pogodzić się nie da, abyś gonił za tem, przed czem uciekać powinieneś, uciekać nawet wówczas, gdybyś był pewien osiągnięcia swego celu.
Cóż tedy uczynisz, Tytusie! Wyrwiesz, ani chybi, tę nieszczęsną miłość z serca, jeżeli resztka czci jeszcze ci w duszy pozostała!
Po chwili, myśl jego zwróciła się znowu ku Sofronji. Odrzuciwszy wszystkie poprzednie argumenta, jął tak rozumować:
— Prawo miłości — rzekł do siebie — potężniejsze jest od wszystkich innych. Łamie ono nietylko przyjaźń ale nawet zakon boży. Ileż to razy się zdarzało, że ojciec zakochał się we własnej córce, brat w siostrze, macocha w pasierbie? Takie uczucia stokroć trudniejsze są do pojęcia, niźli afekt przyjaciela do narzeczonej przyjaciela. Młody przecie jestem, a młodość całkiem prawu miłości podlega. Co się przeto Amorowi podoba, to i mnie podobać się musi. Czyny szlachetne i ofiary są tylko latom dojrzałym właściwe. Pragnąć mogę tylko tego, czego chce miłość. Piękność Sofronji na afekt i podziw zasługuje; jeżeli tedy kocham ją, któż mnie za to ganić może? Przecie nie dlatego ją kocham, że do Gisippa należy, kochałbym ją bez względu na to, czyjąkolwiekby była. Los zawinił, że ją Gisippowi, przyjacielowi memu miast komuś innemu przeznaczył. Jeśli ona kochana być musi (tak musi, ze względu na wdzięki swoje) to Gisippus powinien się cieszyć, że właśnie ja, a nie kto inny ją miłuje.
Od tych sofismów przeszedł znowu, szydząc sam z siebie, do myśli wprost przeciwnych. Tak z jednego przeciwieństwa w drugie wpadając, kilka dni i nocy spędził, aż wreszcie, dzięki tej walce sen i apetyt postradał i znękany legł na łożu w niemocy ciężkiej.
Gisippus, który go w ciągu kilku dni w melancholji pogrążonego widział, a teraz chorym obaczył, zasmucił się wielce z powodu stanu jego i, nie odstępując go ani na krok, pokrzepić go się starał. Błagał go przytem usilnie i bez ustanku, aby powody swej zgryzoty i choroby mu wyznał. Tytus rozmaitemibaśniami go zbywał. Jednakoż Gisippus poznał się na tych wykrętach i nie przestał nań nalegać. Wreszcie Tytus, płacząc i wzdychając, w ten sposób mu odparł:
— Bogdajby podobało się bogom rychłą śmierć mi zesłać! Milsza mi byłaby ona, niźli teraźniejsze życie. Fortuna zechciała tak ciężką próbą cnotę moją doświadczyć, że uległem, i dzisiaj cnotę moją zwyciężoną widzę. Zaprawdę jednak, nie długo już czekał będę na śmierć, jako na należną mi zapłatę. Droższa mi ona będzie od życia ze wspomnieniem sromu, którego powodu ukryć przed tobą nie mogę. Zaraz ci tedy wszystko wyznam ze szkarłatnym na licu rumieńcem.
I tu począł mu opowiadać o wszystkiem. Przedstawił mu walkę myśli swoich, wyznał, że umiera z miłości do Sofronji, wreszcie dodał, iż, mając świadomość swojej winy, umrzeć postanowił, co się ani chybi już wkrótce stanie.
Usłyszawszy tę spowiedź przyjaciela, Gisippus trwał przez chwilę w zamyśleniu. Miłował i on Sofronję, jednakoż mniej płomiennie od Tytusa. Pojąwszy, że życie przyjaciela droższe mu jest od Sofronji, widokiem płaczącego druha do płaczu doprowadzony, tak mu ze łzami w oczach odpowiedział:
— Gdybyś nie potrzebował tyle pociechy Tytusie, zacząłbym się przed tobą na ciebie samego użalać, za to, żeś obraził przyjaźń naszą, tak długo namiętność swoją przedemną ukrywając.
Gdyby nawet niegodziwą żądza ta ci się wydawała, to zważ, że przed przyjacielem nielza ukrywać zarówno godziwej jak i niegodziwej rzeczy, bowiem przyjaciel prawdziwy równie szlachetną myślą druha swego się cieszy, jak niegodną z duszy jego wyrwać się stara. Zamilczę jednak na ten raz o tem, przechodząc do rzeczy, która w tej chwili bardziej stosowna mi się być wydaje. Nie dziwuję się wcale, że miłujesz tak narzeczoną moją, Sofronję, owszem dziwiłbym się raczej, gdyby tak nie było, znam bowiem zarówno dobrze jej wdzięki, jak i wzniosłość duszy twojej, tem zdolniejszej do gwałtownej namiętności, im ukochana istota więcej doskonałości w sobie zawiera. Jak wiele tedy masz słuszności, Sofronję miłując, tak znów zbyt masz jej mało, żaląc się na los, iż mnie nią obdarzył, zdaje ci się bowiem, że miłość twoja całkiem zgodna z honorem twymby była, gdyby dziewica ta do kogoś innego należała.
Jeżeli cię rozsądek twój nie opuścił, to powiedz mi, zali los mógł ją komuś lepszemu powierzyć? Każdy, któremuby się w udziale dostała, miłowałby ją więcej dla siebie, niźli dla ciebie.
Jeśli o mnie chodzi i jeśli w samej rzeczy masz mnie za przyjaciela swego, to obawiać się tego nie potrzebujesz, nie przypominam sobie bowiem, abyśmy przez ciąg przyjaźni naszej coś posiadali, coby nam wspólnem nie było. I teraz stałoby się podobnie, gdyby rzeczy zaszły tak daleko, że innegoby już nie było sposobu; na szczęście jednak sprawa tak się przedstawia, że mogę cię uczynić jedynym posiadaczem Sofronji.
Cóżby moja przyjaźń dla ciebie warta była, gdybym w podobnym przypadku, honorowi swemu uszczerbku nie czyniąc, nie starał się ciebie zadowolnić?
Prawda, że Sofronja jest narzeczoną moją, prawda, żem ją kochał gorąco i że z wielką radością dnia naszych zaślubin oczekiwałem.
Widząc jednakoż, że ty, człek znacznie odemnie rozumniejszy z taką siłą jej pragniesz, oddaję ci ją. Bądź tedy upewniony, że Sofronja wejdzie do komnat moich jako twoja, a nie moja żona. Precz zatem ze zgryzotą, precz ze smutkiem, niechaj ci powróci zdrowie, dawna wesołość i myśl dobra i czekaj od tej chwili nagrody, na którą miłość twoja o wiele więcej od mojej zasługuje.
Tytus, słysząc te słowa z ust Gisippa, odczuwał naprzemian radość i wstyd na myśl, że im większa jest wspaniałomyślność przyjaciela tem większą niegodziwością byłoby Sofronję przyjąć. Nie przestając płakać, odparł przyjacielowi:
— Twoja wielkoduszna i prawdziwa przyjaźń wskazuje mi, Gisippie, jasno, com uczynić powinien. Nie dopuść Boże, abym istotę, którą ci los, jako godniejszemu odemnie przeznaczył, miał z rąk twoich wydzierać. Gdyby mi była przeznaczona, byłaby mi się odrazu dostała. Używaj tedy w szczęściu owocu twego wyboru, nie pogardzaj roztropną radą przyjaciela i łaską bożą, mnie zasię pozwól umrzeć pośród łez, które mi Bóg, jako niegodnemu takiego skarbu, przelewać kazał. Jeśli przemogę tę boleść, będziesz się mógł w spokoju szczęściem swojem cieszyć, jeśli zaś ona mnie przemoże, wtedy stanę się wolny od męczarni okrutnej.
— Tytusie — odrzekł na to Gisippus — jeśli przyjaźń nasza daje mi władzę do tego, abym cię przymusił do spełnienia jednego z życzeń moich, to władzy tej w tym wypadku użyć jestem gotów. Jeśli prośby mojej po dobrej woli nie spełnisz, sprawię to mocą gwałtu, że Sofronja będzie twoją. Znam potęgę miłości i wiem, że nie raz i nie tysiąc razy kochanków do żałosnej śmierci przywodziła. Widzę przecie, że ani wyleczyć się ani boleści uspokoić nie możesz, przeciwnie w końcu z pewnością jej ulegniesz, a to i mnie w grób wtrąci. Gdybym innych powodów do ratowania się nie znalazł, względ na moje własneżycieby wystarczył. Sofronja tedy będzie twoją, nie łatwo bowiem znalazłbyś drugą, któraby ci się równie podobała, ja zasię bez najmniejszej trudności mogę zwrócić swe uczucia ku innej i tym sposobem nas obydwu zarazem uszczęśliwić.
Nie byłbym zapewne tak hojny pod tym względem, gdyby dobrą żonę równie trudno było znaleźć, jak dobrego przyjaciela. Dlatego też wolę Sofronję na inną białogłowę zamienić (zamienić, mówię, a nie utracić, nie tracę jej bowiem, oddając ją tobie), wolę, powtarzam, narzeczoną moją ci oddać, niźli ciebie na zawsze utracić.
Jeżeli tedy prośby moje jakikolwiek skutek odnieść mogą, zaklinam cię ratuj mnie a i siebie zarazem i, pełen dobrej myśli, gotuj się na przyjęcie tej miłości, której jak gorąco serce twoje zapragnęło.
Tytus długo jeszcze opierał się przyjąć Sofronję z rąk Gisippa i racjom jego się sprzeciwiał. Pobudzany jednakoż z jednej strony miłością, a z drugiej serdecznemi słowami przyjaciela, uległ wreszcie i rzekł:
— O Gisippusie! Zaiste, nie wiem już teraz, czy przychylając się do tego, co wedle zaręczeń twoich, miłem ci będzie, ulegam więcej moim czy też twoim pragnieniom? Ponieważ jednak wspaniałomyślność twoja nawet przyrodzony wstyd we mnie zwycięża, tedy poddaję się jej całkowicie. Bądź jednak upewniony, że czynię to nie bez świadomości, iż nie tylko kochankę, ale i życie winien ci będę. Oby bogowie dali mi kiedyś możność godnego odpłacenia ci za to i dania dowodu, jaką cenę ma u mnie łaska, którą ty, miłosierniejszy dla mnie niźli ja sam dla siebie, dziś mi wyrządzasz.
— Tytusie — odparł na to Gisippus — jeśli pragniemy, aby zamiar nasz się urzeczywistnił, to jedyna droga do tego następująca będzie: Jak wiesz, Sofronja po umowie, zawartej między jej a mymi krewniakami, narzeczoną moją została. Gdybym więc teraz znagła oświadczył, że jej za żonę nie biorę, wielka wrogość między dwiema rodzinami powstaćby stąd mogła. Nie robiłbym sobie wiele z tego, gdybym był upewniony, że tym sposobem Sofronję twoją uczynię, obawiam się jednak, że gdybym ją teraz opuścił, krewniacy coprędzej innemu by ją oddali — tak tedy jabym ją stracił, a tybyś jej nie zyskał. Uważam przeto za najlepsze dalej całą rzecz prowadzić, to znaczy zabrać Sofronję jako moją żonę do mego domu, wesele wyprawić, a potem tak wszystko uładzić, abyś ty z nią noc poślubną jako z małżonką swoją spędził. Później w stosownem miejscu i czasie całą rzecz odkryjemy. Jeżeli się to krewniakom podoba, dobrze tedy, jeżeli nie, sprawa już dokonana będzie, tak, że w końcu zgodzić się będą musieli.
Tytusowi zamysł ten bardzo do smaku przypadł. Gisippus przyjął Sofronję jako żonę w swoim domu w tym dniu, gdy Tytus całkiem już do sił i do zdrowia przyszedł. Wesele odbyło się z wielką wystawnością, a gdy noc nadeszła niewiasty pozostawiły młodo zaślubioną w łożnicy małżeńskiej i odeszły. Komnata Tytusa przylegała do komnaty Gisippa, tak, że z jednej do drugiej przejść było łatwo. Gdy tedy światła pogaszono, Gisippus zakradł się do komnaty Tytusa i wezwał go, aby zajął miejsce w łożu przy ukochanej swojej. Zawstydzony Tytus opierał się z wszystkich sił swoich, ale Gisippus, który nie tylko w słowach chciał mu tę przysługę wyświadczyć, po długiej walce skłonił go wreszcie do wejścia do małżeńskiej komnaty.
Tytus legł obok dziewicy, uścisnął ją i spytał cichutko, zali jego żoną zostać pragnie? Sofronja, biorąc go za Gisippa, odparła, że tak. Wówczas Tytus, wsuwając jej na palec piękny i kosztowny pierścień, rzekł: — A więc i ja chcę być twoim mężem. Poczem dopełnił z nią istoty małżeńskiego związku i długo jej miłością się rozkoszował. Oczywista nikomu do głowy nie przyszło, że Tytus w ten sposób Gisippa wyręczył.
W ten sposób dokonał się związek Tytusa z Sofronją. Właśnie w tym czasie umarł ojciec Tytusa, Publius. Doniesiono mu o tem z Rzymu, prosząc, aby przybył i majętności we władanie objął. Tytus powiadomił o tem Gisippa i ułożył się z nim, iż Sofronję z sobą zabierze. Aliści nie możebnem się to okazało bez odkrycia jej właściwego stanu rzeczy. Przyzwali ją tedy obydwaj pewnego dnia do komnaty swojej i całą prawdę jej odkryli.
Tytus dla lepszego przekonania Sofronji, napomknął o kilku drobnych okolicznościach, które tylko jej mężowi znane być mogły. Sofronja, popatrzywszy z gniewem na Tytusa i Gisippa, jęła płakać rzewnie i gorzkie wyrzuty Gisippowi czynić. Poczem udała się do domu rodziców swoich i opowiedziała ojcu i matce, jak Gisippus ich oszukał, dzięki czemu nie jest, jak dotąd mniemała, jego żoną, jeno małżonką Tytusa.
Rodzic jej, dowiedziawszy się o tem, głęboko urażony się poczuł i odtąd między rodziną Sofronji a krewniakami Gisippa zaczęły się kłótnie, niesnaski i swary.
Gisippus stał się przedmiotem nienawiści obu rodzin. Wszyscy twierdzili zgodnie, że nie tylko na naganę, ale i na surową karę zasługuje. On jednak odpowiadał na to, że przeciwnie wcale postępek jego jest uczciwynad wyraz i że krewni Sofronji wdzięczni mu za to być powinni, że połączył ją z lepszym niż on sam człowiekiem.
Tytus, który był jeszcze nie wyjechał, wiedział o tych udrękach przyjaciela i wielce się niemi martwił. Znając jednak przyrodzenie Greków, iż dotąd grożą i wrzask podnoszą, póki nie znajdą kogoś, kto im godnie odpowie, a gdy to nastąpi pokornieją i nawet obleśni się stają, postanowił raz temu koniec położyć. Tytus był człekiem, w którym odwaga rzymska z ateńską się łączyła mądrością. Pewnego dnia zgromadził w świątyni krewniaków swoich i Sofronji, stanąwszy wśród nich w towarzystwie Gisippa, rzekł w te słowa:
— Wielu mędrców mniema, iż wszystko, co śmiertelni czynią, jest dziełem opatrzności i wyroku bogów. Jedni wnoszą stąd, że wszystko co się dzieje jest koniecznem, inni zasię sądzą, że odnosi się to rzeczy, które już się stały, nie zaś do tych, co nastąpić dopiero mają. Kto zada sobie trud wniknięcia w te różne mniemania, ten łatwie zrozumie, że ganić to, czego już odrobić nielza, jest to to samo, co chcieć być mądrzejszym od bogów, którzy przecież z wielką przezornością naszemi sprawami kierują. Tylko zuchwały głupiec ośmiela się wyroki bogów osądzać. Ci, co na podobną rzecz się ważą, wielkiej kary są godni. Do nich, wedle mego zdania, należycie wy wszyscy, oburzający się na to, że Sofronja moją żoną została, chociaż ją Gisippowi przeznaczyliście. Zważcie, iż tak od wieków postanowione być musiało, skoro tak się stało.
Przestańmy mówić jednakże o tajemnych wyrokach bogów; rzeczy te dla wielu ciemne i trudne do pojęcia się zdają. Przypuszczam tedy iż bogowie nie troszczą się bynajmniej o nasze sprawy i do pojęć czysto ziemskich się zwracam, chocia dzięki temu uczynić będę musiał dwie rzeczy, naturze mojej zgoła przeciwne, a mianowicie siebie pochwalić i innych zganić. Ponieważ jednak od prawdy oddalać się nie myślę, zacznę tedy w bardziej zrozumiały dla was sposób.
Bo gniewem bardziej niźli poczuciem słuszności wiedzeni, gwałt i hałas czyniąc, oczerniacie i potępiacie Gisippa, ponieważ wola jego oddała mi tę, którą wola wasza jemu przeznaczyła. Tymczasem mniemam, że powinniście wychwalać go za to gorąco, a to z następujących powodów: Naprzód, że obowiązek przyjaciela wypełnił, a po drugie, ponieważ, w ten sposób postąpiwszy, więcej niźli wy rozsądku okazał.
Jakie obowiązki nakładają święte prawa przyjaźni, nie będę wam tutaj przedstawiał. Dosyć na tem, że węzeł przyjaźni ścislej łączy ludzi, niźli związki pokrewieństwa i powinowactwa. Przyjaciół wybieramy sobie, krewnych zasię musimy przyjąć takich, jakich nam Bóg daje. Jeżeli tedy Gisippowi droższem było życie moje, niźli wasza przychylność, nikt się temu dziwić nie powinien.
Przejdźmy teraz do drugiego dowodu, dzięki któremu dowiodę wam, że Gisippus mądrzejszy był od was. Widzę, że mniej pojmujecie prawa przyjaźni, niźli tajnie boskich wyroków. Po głębokiej rozwadze i z nieprzymuszonej woli daliście Sofronję za żonę Gisippowi, młodzieńcowi i filozofowi. Gisippus oddał ją również młodzieńcowi i filozofowi. Wasza wola oddała ją Ateńczykowi, wola Gisippa Rzymianinowi. Wybraliście jej za męża człeka szlachetnego rodu, a Gisippus dał jej męża jeszcze znaczniejszej krwi. Przeznaczyliście ją człowiekowi, który ją zaledwie kochał, Gisippus zasię oddał ją człekowi, miłującemu ją nad życie własne.
Rozpatrzmy teraz szczegółowie, czy to, com powiedział o sobie jest prawdą i czy istotnie Gisippowi pochwała się należy. Żem jest młodzieńcem i filozofem o tem dowodnie świadczy zarówno mój pozór, jak i ukończone nauki.
W równym jesteśmy obydwaj wieku i jednakie w naukach postępy czyniliśmy. Prawda, że on jest Ateńczykiem, a ja Rzymianinem, gdyby jednak chodziło o wykazanie wyższości mojej, to wspomniałbym, że pochodzę z wolnego miasta, podczas gdy on z hołdowniczego. Ja z miasta, które włada światem, on z podwładnego mojemu; ja z miasta, wsławionego czynami wojennemi, prawodawstwem i naukami, on zaś z wsławionego naukami jeno.
Chocia znacie mnie tutaj tylko jako skromnego ucznia, nie pochodzę przecie bynajmniej z plebsu rzymskiego. Place Rzymu pełne są posągów przodków moich, a roczniki rzymskie przepełnione są opisami triumfalnych pochodów Quintusów na Kapitol. Imię nasze, mimo, że je rdza wieków pokryła, błyszczy jeszcze jak dawniej. Zamilczę przez wstydliwość o bogactwach moich, zresztą uczciwe ubóstwo może być również starożytną i kwietną spuścizną dla szlachetnego obywatela Rzymu.
Gdybym jednak chciał zniżyć się w tej mierze do pojęć tłumu, tłumu, który skarby tylko oceni, mógłbym powiedzieć, że posiadam je w obfitości i to nie chciwością nabyte, ale szlachetną zasługą i fortuny łaską. Pojmuję, iż bardzo wam na rękę było mieć Gisippa jako sojusznika, ale i ja w Rzymie wartość dla was mieć mogę, jeśli zważycie, że w domu moim znajdziecie zawsze gościnę, we mnie samym zasię możnego i gorliwego opiekuna nie tylko w sprawach publicznych, ale i prywatnej natury.
I tak zapytuję teraz po tem wszystkiem, co już powiedziałem, kto ośmieli się źle osądzić postępek Gisippu? Zaiste, nikt! Sofronja trafiła szczęśliwie, dostawszy za męża Tytusa, Quinctiusa, Fulviusa, młodzieńca szlachetnego rodu, bogatego obywatela Rzymu, a do tego przyjaciela waszego Gisippa. Kto na to narzeka lub oburza się, źle czyni, lub też nie wie, co czyni. Może jednak niektórzy z was zauważą, iż Sofronja skarży się nie na to, iż jest żoną Tytusa, jeno na ów zdradziecki sposób, dzięki któremu nią została. Nie powiadomiono nikogo z jej krewniaków i przyjaciół, jednakoż niema w tem nic osobliwego, ani po raz pierwszy się przytrafiającego.
Ileż to dziewic wbrew woli rodziców za mąż poszło, ileż z kochankami swymi uciekło i nim miano małżonek zyskało, już należało do nich, ileż wreszcie brzemiennością swoją wymusiło zgodę rodziców na swój związek.
Z Sofronją tymczasem żadna z tych rzeczy się nie stała.
Owszem, w uczciwy i rozważny sposób oddana ona została przez Gisippa Tytusowi.
Tu znów inni pewnie mi zarzucą, że wydał ją zamąż ten, który prawa po temu nie miał. Odpowiem na to, że podobne zarzuty są owocem braku wszelkiej rozwagi. Zali los nie posługuje się różnemi drogami, aby rzeczy do przeznaczonych im celów doprowadzić? Zali także nie wszystko jedno, czy szewc, czyli też filozof jawnie lub skrycie jakąś sprawę prowadzi, byleby ją tylko do końca szczęśliwie dowiódł?
Skoro tedy Gisippus dobrze Sofronję zamąż wydał, to nie trza się żalić na sposoby, jakich ku temu celowi użył. Jeśli nie dowierzacie jego rozsądkowi, zważajcie w przyszłości, aby córek waszych zamąż nie wydawał, teraz jednakoż dank stosowny mu złóżcie.
Nadto dowiedzcie się, iż ja, używszy fortelu, nie miałem zamiaru pohańbić krwi waszej w osobie Sofronji i że jakkolwiek w głębokiej tajności ją za żonę pojąłem, nie dybałem na jej niewinność, ani nie chciałem posiąść jej w niegodziwy sposób, gardząc trwałym z nią związkiem i pokrewieństwem z wami. Inny był mój cel i inna podstępu mego przyczyna. Oto, rozpłomieniony jej wdziękami i przymiotami, przewidziałem, iż, gdybym sięo nią starał w sposób, który się wam przyzwoity wydaje, nie byłbym tej ukochanej przez was dziewicy dostał, balibyście się bowiem, że ją z sobą do Rzymu zabiorę. Użyłem tedy tej zręcznej sztuczki, która dziś już tajemnicą dla was być przestała. Skłoniłem Gisippusa, aby uczynił dla mnie to, czego dla siebie uczynić nie zamierzał. Potem zaś, mimo całej mojej miłości do niej, nie jako kochanek ale jako mąż jej uściski przyjąłem, nie pierwej bowiem do niej się zbliżyłem, jak to sama potwierdzić może, aż po wsunięciu jej pierścienia na palec i zapytaniu, czy mnie za męża mieć pragnie.
Jeżeli mimo to mniema się być oszukaną, nie moja w ten wina ale jej, że mnie nie zapytała kim jestem.
Oto jest owa wielka krzywda i niezmierna zniewaga przez Gisippa i przeze mnie wam wyrządzona! Za co grozicie mu, oczerniacie go i prześladujecie? Cóżbyście poczęli, gdyby ją jakiemuś łotrowi lub niewolnikowi oddał? Jakież łańcuchy, więzienia i jakie męki dostatecznemiby się wam wówczas wydały. Ale dajmu już temu obecnie pokój. Zaszła niestety okoliczność, której się nie spodziewałem: ojciec mój umarł i oto do Rzymu wracać muszę, zabierając Sofronję ze sobą. Dlatego też odkryłem wam to, co dotychczas tajemnicą było. Jeśli ludźmi roztropnymi jesteście, to prawdę tę z radością przyjmiecie. Gdybym was chciał oszukać lub znieważyć, ostawiłbym tu teraz Sofronję, okrytą sromem.
Ale na Boga, nigdy podobnie nędzna myśl w rzymskiej nie powstała piersi. Sofronja za przyzwoleniem bogów, przy szlachetnej pomocy mego przyjaciela Gisippa, a wreszcie dzięki memu podstępowi, moją żoną się stała. Oburzacie się na to, poczytując się za mądrzejszych od bogów, i obrażacie mnie niesprawiedliwie, chcąc Sofronję przy sobie zatrzymać, a powtóre, obchodząc się z Gisippem, któremu głęboką wdzięczność winniście, jak z nieprzyjacielem. Nie będę wam tu obecnie dłużej wykładał, jak niedorzecznie sobie poczynacie, dam wam tylko radę, abyście gniew od serca oddalili, wszystkich niechęci swoich się zbyli i Sofronję mi oddali, abym mógł w zgodzie was pożegnać i życzliwym krewnym dla was pozostać. Tego bowiem bądźcie pewni, że zabiorę z sobą Gisippa i że po przybyciu do Rzymu wbrew waszej woli odzyskam tę, która prawnie do mnie należy. Wówczas poznacie do czego jest zdolna dusza prawego Rzymianina, gniewem zapalona!
Tutaj zawarł mowę Tytus i z pałającym od gniewu obliczem pochwycił za rękę Gisippa, poczem wyszedł z świątyni z dumnie podniesioną głową i groźnym na licach wyrazem, dając po sobie poznakę, że nie wiele dba o całe zgromadzenie.
Przytomni wymową Tytusa w sercach do niego nakłonieni, a takoż nastraszeni jego ostatniemi słowami, uznali, że lepiej będzie przyjąć go za szwagra, niźli z niego wroga uczynić. Udali się więc pospiesznie za Tytusem dla oświadczenia mu, że nic temu na wstręcie nie stoi, aby Sofronja przy nim pozostała i że chcą w nim widzieć miłego krewniaka, a w Gisippie przyjaciela. Poczem pozdrowili się serdecznie, jak na krewniaków i przyjaciół przystało. Krewni Sofronji, powróciwszy do domu, natychmiast ją do męża odesłali. Sofronja, jako roztropna białogłowa, pogodziła się z swym losem, przeniosła miłość, jaką do Gisippa czuła, na Tytusa, udała się z nim do Rzymu i tam z wielką czcią przyjęta została.
Tymczasem Gisippus, który pozostał w Atenach, mimo wszelkich obietnic, powszechnej niechęci doznawał. Wkrótce, wskutek pewnych zatargów z krewniakami swymi, został wypędzony z Aten i na wieczne wygnanie skazany. W nędznym stanie żebraka powlókł się do Rzymu, aby spróbować, zali Tytus go sobie nie przypomni.
Przybywszy do miasta, dowiedział się, że Tytus żyje jeszcze i że u obywateli Rzymu powszechnej czci używa. Stanął tedy przed bramą jego domu i czekał, aż wyjdzie. Nie miał odwagi zaczepić go, zważywszy na swoje nędzne szaty, postanowił tylko czekać, aż Tytus, poznawszy go, przywołać go każe. Aliści Tytus przeszedł, nie zwracając nań uwagi. Wówczas Gisippus, przekonany, że dawny przyjaciel przecie go dojrzał, lecz że się go wstydzi, pełen żalu i rozpaczy, poszedł błąkać się po ulicach. Tymczasem noc zapadła. Gisippus głodny, grosza pozbawion i już tylko śmierci pragnący, zaszedł w opuszczoną dzielnicę miasta. Spostrzegłszy obszerną grotę, wszedł do niej, z zamysłem spędzenia w niej nocy. Rzucił się na gołą ziemię i wkrótce, znękany myślami i płaczem zmęczony, zasnął twardo.
Nad ranem weszło do groty dwóch ludzi, wracających z złodziejskim łupem. Gdy przyszło do podziału, pokłócili się, a potem jeden z nich zabił drugiego i uciekł. Gisippus widział i słyszał to wszystko. Zdało mu się, że los tym razem podaje mu znakomitą sposobność do znalezienia śmierci bez popełnienia samobójstwa. Pozostał tedy na tem miejscu tak długo, aż zbiry sądowe, poszukujący złoczyńców, zaszli do groty i, znalazłszy go uśpionego w kącie, pod zarzutem morderstwa uwięzili. Gisippus zeznał, że istotnie tego człeka zamordował i że z groty uciec nie zdążył. Pretor, nazwiskiem Marcus Varro, wedle ówczesnego obyczaju, skazał go na śmierć na krzyżu.
W chwili gdy wyrok zapadł, wszedł Tytus do pretorjum. Spojrzawszy na nieszczęsnego skazańca i poznawszy w nim Gisippa, zadziwił się zarówno nędznej doli jego, jak i temu, że go w Rzymie widzi. Zapragnął wszelkiemi siłami przyjaciela ratować. Nie widząc jednakoż innej drogi po temu, jak samego siebie o zbrodnię oskarżyć, przystąpił do pretora i rzekł głośno:
— Marku Varro, każ powstrzymać wykonanie kary na biednym człeku, któregoś dopiero co osądził, nie ponosi on bowiem żadnej winy. Jam jest prawdziwym winowajcą, który już dostatecznie bogów obraził przez zamordowanie ofiary, znalezionej dziś przez zbirów twoich, aby chciał jeszcze powiększać winę swoją przez milczące przyzwolenie na śmierć niewinnego.
Varro osłupiał z podziwu. Ponieważ jednak całe pretorjum zeznanie to słyszało, a sędzia nie mógł uchylić się od obowiązku, przepisanego w tym wypadku przez prawo, kazał Gisippa na nowo przed siebie przywołać, poczem rzekł do niego w przytomności Tytusa:
— Jak mogłeś być tak głupim, aby bez najmniejszego przymusu przyznać się do zbrodni, której nie popełniłeś, a która karą śmierci grozi. Upewniłeś mnie, iżeś to ty zabił zeszłej nocy owego człeka, a oto staje przedemną inny, który twierdzi, że on to uczynił.
Gisippus podniósł oczy, poznał Tytusa i pojął odrazu, że czyni on to w celu ratowania go i przez wdzięczność, za doznaną niegdyś przysługę. Płacząc tedy ze wzruszenia, odparł pretorowi:
— Varrusie — zaiste ja jestem prawdziwym mordercą. Tytus przez współczucie chciał mi przyjść z ratunkiem, niestety zapóźno już na to.
Tytus, przerywając mu, zawołał:
— Pretorze, jak widzisz, człek ten jest cudzoziemcem. Znaleziono go obok zamordowanego, bez broni w ręku. Nieszczęście widać skłonić go musiało do poszukiwania w ten sposób śmierci. Puść go tedy na wolność, a mnie ukarz, bowiem na to zasłużyłem.
Varro zadziwił się postępkowi tych dwóch ludzi, a potem do tej myśli przyszedł, że obaj niewinni być muszą. Nagle przed obliczem pretora stanął młodzieniec, Publius Ambustus, człek rozpustny i w całym Rzymie złą cieszący się sławą. On to był owo morderstwo popełnił. Słysząc, jak Gissipus i Tytus o dokonanie zbrodni się oskarżają, wielkiem dla nich współczuciem zdjęty, rzekł w te słowa:
— Pretorze, los mój widać tego po mnie wymaga, abym ten spór rozwiązał. Sumienie zmusza mnie do wyznania mej zbrodni. Dowiedz się, iż żaden z tych dwóch ludzi nie jest winien tego, o co się oskarża. Jam to zabił dzisiaj rano człeka, którego zwłoki ci przyniesiono. Nim uciekłem z groty, ujrzałem w niej tego oto biedaka, pogrążonego w głębokim śnie. Tytus mego usprawiedliwienia nie potrzebuje. Wielka cześć, jaką u ludzi się cieszy, dowodzi aż nadto, że byłby niezdolny do podobnego czynu. Puść tedy tych obu wolno, a mnie ukarz, wedle całej surowości prawa.
Do cesarza Oktawjana dotarł słuch o tej całej sprawie. Wezwał wszystkich trzech przed siebie i spytał o przyczynę, dla której każdy z nich skazany być pragnął. Wyznali mu wszystko szczegółowie, a wówczas on uwolnić ich kazał, pierwszych dwóch z czcią wielką i pochwałą, trzeciego zasię przez wzgląd na tamtych.
Gdy ich uwolniono, Tytus pochwycił Gisippa za rękę i, zgromiwszy go wprzód za nieufność, dał folgę radości niewymownej, poczem powiódł go do domu swego, gdzie Sofronja, płacząc rzewnie, jak brata go przyjęła. Tytus, skrzepiwszy nieco jego siły i odziawszy go, stosownie do jego godności, podzielił się z nim skarbami i posiadłościami swemi, a potem dał mu za żonę siostrę swoją, młodą dzieweczkę Fulvię, i rzekł w te słowa:
— Gisippie, od ciebie teraz zależy, czy chcesz u mnie na zawsze pozostać, czy też do Grecji powrócić.
Gisippus, wspomniawszy z jednej strony na wygnanie swoje z Aten, a z drugiej, miłością dla Tytusa przejęty, postanowił w Rzymie na zawsze osiąść.
Żyli razem w jednym domu przez długie, długie lata pospołu z żonami swemi, coraz ściślejszemi węzłami przyjaźni się łącząc.
Świętą tedy rzeczą jest przyjaźń, godną nietylko czci osobliwej, ale i pochwał wieczystych — jako matka wspaniałomyślności, siostra wdzięczności i miłości bliźniego, a nieprzyjaciółka nienawiści i skąpstwa. Ona to gotowa jest zawsze uczynić dla drugich to, czego pragnie, aby i dla niej czyniono. Zato, że święte jej ogniwa tak rzadko teraz ludzi wiążą, winę ponosi nędzna chciwość współczesnych, którzy, własną tylko korzyść na oku mając, skazali słodkie związki przyjaźni na wygnanie na najdalszy ziemi kraniec. Jakaż miłość, jakieskarby, jakież pokrewieństwa zdołałyby tak zmiękczyć serce Gisippa dla Tytusa, aby dla nich swoją młodą narzeczoną mu oddał — jeśli nie przyjaźń?
Jakaż świetność, jaka nagroda i korzyść mogłyby skłonić Gisippa do wyrzeczenia się Sofronji i życzliwości krewniaków, do znoszenia szyderstw i pogardy najbliższych — jeśli nie to boskie uczucie? A z drugiej strony, cóż pobudziło Tytusa do narażania się bez chwili namysłu na śmierć pewną, jedynie, aby Gisippa od męczarni uchronić — jeżeli także nie przyjaźń? Cóżby wreszcie
Tytusa tak hojnym uczynić zdołało, iż dziedzictwem swojem podzielił się z Gisippem, któremu los całe mienie zabrał — jeżeli nie ona — i coby go popchnąć mogło do oddania bez namysłu nędznemu i opuszczonemu od wszystkich Gisippowi siostry — jeżeli znowu nie przyjaźń? Niechaj więc ludzie pragną wielkiej gromady krewnych i jaknajwiększej liczby dzieci, niech za pieniądze czeredę służby swojej powiększają, nie bacząc, iż współbiesiadnicy, bracia, dzieci, słudzy więcej zwykli troszczyć się o siebie, niż o gospodarza, krewniaka, ojca lub pana — co się mnie tyczy, to wyżej cenię przyjaciela, ten bowiem zgoła inaczej postępuje.
Gdy Filomena opowieść swoją skończyła, wszyscy przytomni pochwalili Tytusa za jego wdzięczność. Tylko jeden Dioneo tego dnia miał jeszcze opowiadać. Król zaczął w te słowa:
Piękne damy! Filomena w swoich sądach o przyjaźni niewątpliwie całkowitą słuszność miała, a takoż bardzo słusznie żaliła się, że w dzisiejszych czasach ludzie lekce sobie przyjaźń ważą. Gdybyśmy się tu byli zebrali, aby ludzi za ich wady naganiać, tobym się w tej materji sam szerzyć zaczął. Ponieważ jednak cel nasz jest całkiem inny, przeto przychodzi mi na myśl opowiedzieć w nieco przydługiej noweli o jednym ze szlachetnych czynów Saladyna. Ze zdarzeń, o których usłyszycie, wypłynie dla was ta nauka, że gdybyśmy nawet wzajemności w przyjaźni nie uzyskali, winniśmy jednak chętnie innym radą i pomocą służyć, mając nadzieję, że usługi te wcześniej czy później stosowną nagrodą uwieńczone zostaną.
Powiem wam tedy, iż za czasów cesarza Fryderyka I wszystkie narodychrześcijańskie podjęły wyprawę krzyżową w celu odebrania krainy świętej. Usłyszał o tem zawczasu Saladyn, podówczas sułtan Babilonu, wielce dzielny wojownik, i postanowił przygotowaniom wojennym panów chrześcijańskich własnemi oczyma się przyjrzeć, aby potem wrogom tem skuteczniej czoło stawić. Uporządkowawszy tedy wszystkie sprawy swoje w Egipcie, udał, iż wybiera się w pielgrzymkę i wyruszył w drogę w towarzystwie dwóch roztropnych doradców swoich i trzech sług, wszędzie w drodze za kupca się podając.
Gdy już w ten sposób wiele chrześcijańskich dzierżaw przemierzył i gdy, jadąc przez Lombardję, miał zamiar na drugą stronę gór się przeprawić, spotkał w drodze z Medjolanu do Pawji pewnego szlachcica, nazwiskiem Torello dʻIstria z Pawji. Szlachcic ów w otoczeniu sług swoich, z psami i sokołami dążył do pięknej willi swojej w pobliżu Tessino się znajdującej, aby tam lato przepędzić.
Pan Torello, spostrzegłszy Saladyna i jego orszak, poznał odrazu, że to jacyś dostojni ludzie być muszą i uczcić ich zapragnął. Gdy tedy Saladyn zapytał jednego z dworzan Torella, jak daleko jeszcze do Pawji i czy podobna zdążyć tam dość wcześnie, aby nocleg znaleźć, pan Torello odparł za sługę:
— Nie, panie! Przyjedziecie do Pawji zbyt późną nocą, aby jakieś wygodne pomieszczenie znaleźć.
— Poradźcie nam tedy łaskawie — odparł Saladyn — co uczynić mamy, całkiem bowiem obcy tutaj jesteśmy.
— Jaknajchętniej — rzekł pan Torello — rzecz się dobrze składa, bowiem przed chwilą właśnie zamierzałem posłać jednego z ludzi moich dla załatwienia pewnej sprawy pod Pawję. Będzie on waszym przewodnikiem i zawiedzie was do pewnego domu, gdzie znajdziecie wszystko, czego wam potrzeba.
Rzekłszy te słowa, zbliżył się do jednego ze sług swoich, stosowne polecenie mu wydał i z cudzoziemcami w drogę odprawił, sam zasię podążył co tchu do swojej willi, rozkazał przygotować wspaniałą wieczerzę i stoły w ogrodzie zastawić, poczem wyszedł przed bramę i począł na gości oczekiwać.
Tymczasem sługa pana Torello, chcąc zyskać trochę czasu, wiódł cudzoziemców okrężnemi drogami, aby wreszcie do willi pana Torello ich przyprowadzić. Pan Torello, ujrzawszy zbliżających się gości, postąpił ku nim i zawołał, śmiejąc się serdecznie:
— Witam was, panowie!
Saladyn, człek wielce przenikliwy, zrozumiał odrazu, iż rycerz, obawiając się, że ludzie, na drodze spotkani, mogą jego zaprosin nie przyjąć, użył podstępu, aby ich móc w swoim domu ugościć.
Odpowiedziawszy tedy równie serdecznie na zaproszenie gospodarza, rzekł:
— Panie, gdyby się żalić można było na tak uprzejmych jak wy ludzi, skarżylibyśmy się, że nas, którzyśmy niczem na dobroć waszą nie zasłużyli, do przyjęcia tak zaszczytnej gościny u was przymuszacie.
Na to rycerz, jako człek wielce polerowny, tak odparł:
— Grzeczność, którą wam świadczę, panowie, żadną jest prawie w porównaniu z tą, jaka się wam należeć powinna. Poznaję to dowodnie z pozoru waszego. Ponieważ jednak w Pawji nie znaleźlibyście teraz żadnej austerji, któraby wam ladajaki schron dać mogła, ośmieliłem się tedy przerwać podróż waszą, abyście pokrzepić się i odpocząć u mnie mogli.
Tymczasem zbliżyła się służba i do stajni konie odwiodła. Pan Torello zaprowadził gości do komnat dla nich przeznaczonych. Tam zmusił ich do zdjęcia obuwia, pokrzepił winem mrożonem i do samej wieczerzy ożywioną bawił rozmową.
Saladyn, towarzysze i słudzy jego biegle łaciną władali, rozmowa tedy szła z łatwością. Wszyscy doszli wnet do przekonania, że gospodarz jest jednym z najbardziej oświeconych ludzi, jakich dotychczas im się napotkać udało. Pan Torello osądził ze swej strony, iż cudzoziemcy ci są ludźmi wielce rozumnymi i że stan jest ich znaczniejszy, niźli początkowo mniemał.
Przykro mu było niezmiernie, że nie może ich uczcić uroczystszą biesiadą i dlatego też dnia następnego wynagrodzić ich postanowił. Uwiadomiwszy jednego ze sług o zamiarach swoich, wysłał go do swej małżonki, wielce rozumnej i szlachetnej damy. Przebywała ona właśnie w pobliskiej Pawji, gdzie nie miano zwyczaju bram na noc zamykać.
Poczem pan Torello zawiódł gości swoich do ogrodu i spytał się ich uprzejmie, jaką profesją się parają.
— Jesteśmy — odrzekł mu na to Saladyn — cypryjskimi kupcami. Przebywamy z Cypru, a dążymy do Paryża.
— Dałby Bóg — odparł na to pan Torello — aby kraj nasz wydawał tak godnych rycerzy, jak Cypr kupców.
Wśród podobnych rozmów nadeszła godzina wieczerzy. Pan Torello poprosił gości swoich, aby zasiedli do stołu i rozpoczęła się świetna uczta. Wkrótce potem uprzątnięto stoły i pan Torello, przypuszczając, że goście znużeni być muszą, zawiódł ich do łożnicy na spoczynek, a w chwilę potem sam się położył.
Tymczasem sługa, wysłany do Pawji, sprawił się ze swego poselstwa przed małżonką pana Torello. Dama ta przyzwała przyjaciół męża, wydała polecenia do przygotowania wspaniałej uczty i udała się z zaproszeniem na biesiadę do wielu dostojnych obywateli miasta. Poczem kazała przynieść różne kobierce, futra i dywany, wypełniając jaknajściślej zlecenia swego dostojnego małżonka.
Gdy dzień nastał, szlachetni goście pana Torella z łożnic się podnieśli.
Gospodarz wsiadł na koń, zabrał sokoły i zawiódł gości na pobliskie bagna, gdzie im zręczność i siłę ptaków swych pokazał.
Gdy Saladyn spytał go, czy nie ma kogoś pod ręką, aby ich do dobrej austerji w Pawji zaprowadził, pan Torello rzekł:
— Ja sam to uczynię, ponieważ mam kilka spraw do załatwienia w mieście.
Cudzoziemcy wyruszyli w drogę w jego towarzystwie. Stanęli w Pawji około trzeciej godziny nad ranem. Pewni, że pan Torcello prowadzi ich do najlepszej w mieście gospody, zbliżyli się do jego domu, przed którym około pięćdziesięciu najznaczniejszych obywateli na ich przyjęcie czekało. Wyszli na ich spotkanie, wyjęli im cugle z rąk i przytrzymali strzemiona.
Saladyn i jego towarzysze pojęli dobrze, co to oznacza i rzekli:
— Nie godzi się tak, panie Torello, wszakżeśmy nie tego wcale pragnęli. Tej nocy dosyć nam już uczynności okazałeś, więcej nawet niż się należało, pozwól nam tedy dzisiaj spokojnie w dalszą drogę wyruszyć.
— Panowie — odparł na to Torello, — za to, co mi się wczoraj przytrafiło, winien jestem o wiele więcej wdzięczności szczęsnemu losowi niż wam. Los bowiem zetknął mnie z wami w drodze z Medjolanu do Pawji. Dzisiaj natomiast chcę być już nie losowi, jeno wam samym obowiązany, pospołu z tymi szlachetnymi, a przytomnymi tutaj mężami. Jeśli tedy nie chcecie mnie i im ciężkiej krzywdy wyrządzić, pozostańcie i pozwólcie ucztą się ugościć.
Saladyn i towarzysze jego zmiękli na te słowa. Wśród radosnych okrzyków wszystkich przytomnych, cudzoziemcy wprowadzeni zostali do komnat, nad wyraz suto przystrojonych. Wkrótce zaczęto roznosić wodę do rąk umycia. Potem wszyscy zasiedli do stołu, aby uraczyć się tak wybornemi potrawami i winami, że lepszych i sam królby nie używał.
Uczta była tak świetna, że aczkolwiek Saladyn i jego towarzysze byliwielkimi panami, przywykłymi do okazałości, zadziwili się jednak niepomału przepychowi, roztoczonemu wokół nich. Skoro wieczerza się skończyła i stoły uprzątnięto, szlachetni obywatele Pawji udali się na spoczynek, ponieważ żar letni wielce dokuczliwy się stawał, pan Torello zasię ze swymi trzema gośćmi sam w komnacie pozostał.
Wkrótce powiódł ich do innej komnaty, aby obaczyli to, co ma najdroższego, czyli żonę. Białogłowa stanęła na progu w całej krasie piękności swojej, bogato przystrojona, trzymając za ręce dwóch synków, podobnych do aniołów, i dwornie cudzoziemców pozdrowiła.
Ci, ujrzawszy ją, podnieśli się z czcią z ław, a skoro miejsce między nimi zajęła, nacieszyć się dostatecznie jej dziećmi nie mogli.
W ciągu ożywionej rozmowy dama spytała gości, kto są zacz i dokąd dążą, na co otrzymała tę samą odpowiedź, co pierwej jej mąż. Dowiedziawszy się, jak daleką jeszcze przed sobą drogę mają, z wesołym wyrazem oblicza w te słowa rzekła:
— Z radością się dowiaduję, że moja białogłowska pomoc na coś się wam przydać może. Proszę was tedy, okażcie mi ten osobliwy wzgląd i nie odrzucajcie tych małych podarków, które wam ofiarować pragnę. Zważcie, że białogłowy nie wiele dać mogą, ale że ze szczerego serca dają; bardziej tedy na dobre ich intencje, niźli na wartość ich darów zważać należy.
Poczem poleciła przynieść dla każdego z nich po parze szat. Jedne z nich były z lekkiego sukna sporządzone, drugie futrem bramowane. Wskazując na trzy kaftany, mające krój szlachecki, dama rzekła:
— Przyjmijcie je. Z takiego samego sukna kazałam sporządzić szaty dla męża mego. Sądzę, że ten dar powinien mieć dla was wartość, oddaleni bowiem jesteście od żon waszych i macie jeszcze długą przed sobą drogę. Wiem przecie, że jako kupcy do czystości i wygody przyzwyczajeni być musicie.
Uprzejmość damy nowem podziwieniem gości przejęła. Przypatrując się okazałym strojom, poczęli się obawiać, że gospodarz odgadł kim są. Dlatego też jeden z nich rzekł w te słowa do małżonki pana Torello.
— Nie przystoją nam, madonno, tak okazałe stroje, i zaiste, gdyby nie uprzejma prośba wasza, nigdybyśmy ich nie przyjęli.
Wkrótce potem powrócił pan Torello. Żona jego, pożegnawszy gości i poleciwszy ich Bogu, odeszła, aby służbę w niezbędne rzeczy zaopatrzyć.
Pan Torello natarczywemi prośbami skłonił cudzoziemców do pozostania u niego w domu jeszcze przez dzień jeden.
Zażywszy nieco wczasu i przyodziawszy się w podarowane im szaty, wyjechali z gospodarzem swym na małą przejażdżkę po mieście. Gdy godzina obiadowa nadeszła, w towarzystwie wielu dostojnych obywateli do uczty zasiedli.
Nazajutrz, podniósłszy się o świcie, ujrzeli na miejscu swoich zmęczonych rumaków trzy piękne konie, a obok tyleż podjezdków dla służby. Saladyn na ten widok zwrócił się do swoich towarzyszy i rzekł:
— Przysięgam na Boga, żem nigdy bardziej dwornego rycerza nie spotkał. Gdyby królowie chrześcijańscy umieli tak po królewsku postępować, jak ten rycerz po rycersku, zaiste sułtan Babilonu im ani ich wojskom oprzećby się nie był w stanie.
Poczem wsiedli wszyscy na koń i odjechali po serdecznem pożegnaniu. Aliści uprzejmość pana Torello nie skończyła się z tą chwilą. Gospodarz wraz z liczną kompanją za miasto ich odprowadził. Saladyn, aczkolwiek ciężko mu było z tak zacnym mężem się rozstawać, poprosił pana Torello, aby już do domu powracał. Torello odparł:
— Jeśli życzycie sobie, panowie, tego, abyśmy się już rozstali, gotów jestem do woli waszej się zastosować. Pierwej jednak powiem wam jedną rzecz: Nie wiem, kim jesteście i wbrew waszej woli nigdy nie będę próbował dowiedzieć się o tem. Nie wmówicie we mnie jednakoż tego, że kupcami jesteście. A teraz Bogu was polecam!
Saladyn, który właśnie z całą kompanją pana Torella się pożegnał, rzekł, zwracając się do niego:
— Kto to może wiedzieć, panie! Może zdołamy pokazać wam kiedyś nieco naszego towaru i przekonać was o prawdzie słów naszych; teraz zasię żegnamy was i również panu Bogu polecamy.
Saladyn po tem pożegnaniu ruszył wraz z towarzyszami swymi w dalszą drogę. Sułtan uczynił w duszy ślub, że jeśli w zbliżającej się wojnie nie zginie, będzie się starał uczcić pana Torello nie mniej godnie, jak przez niego był uczczony.
Długo rozmawiał jeszcze ze swymi towarzyszami o panu Torello i jego żonie i ustawicznie najgorętsze pochwały jego gościnności oddawał. Następnie zasię, wszystkie ziemie zachodnie zjeździwszy, powrócił z towarzyszami swymi do Aleksandrji i, sił nieprzyjacielskich dostatecznie świadomy, do obrony swego kraju gotować się począł.
Pan Torello, powróciwszy do Pawji, myślał jeszcze długo nad tem, kimmogli być ci trzej cudzoziemcy, nic jednakże odgadnąć nie mógł. Tymczasem nadszedł czas wyprawy krzyżowej. Z każdego kraju wyruszyły zbrojne orszaki. Pan Torello, mimo błagań i łez swojej żony, postanowił wraz z innymi na wojnę pociągnąć. Po ukończeniu wszystkich przygotowań, gdy już na koń siadać miał, rzekł do swej, nad wszystko ukochanej, małżonki:
— Jak widzisz, udaję się na wyprawę krzyżową, tak dla pozyskania nieśmiertelnej sławy, jak i dla zbawienia duszy mojej. Powierzam ci wszystkie sprawy nasze i cześć imienia naszego.
Ponieważ jednak odjazdu pewien jestem, a powrotu, zważywszy na tysiąc przygód, jakie mnie spotkać mogą, żadną miarą przewidzieć nie mogę, chcę cię tedy o jedną łaskę prosić. Cokolwiek ze mną się stanie, dopóki nie otrzymasz pewnej wiadomości o śmierci mojej, nie wchodź w nowe związki małżeńskie i czekaj na mnie rok, miesiąc i dzień jeden, licząc od dnia naszego pożegnania.
Żona, zalewając się łzami, odrzekła:
— Zaiste, panie, nie wiem, jak zniosę boleść, w którą mnie rozłąka z tobą pogrąży. Jeżeli jednak życie moje silniejsze od cierpienia się okaże, a ty zginiesz, to wiedz, że jako małżonka twoja, wierna twojej pamięci, będę w tym domu żyła do śmierci.
— Żono — odparł na to pan Torello — najmocniej przekonany jestem, że, o ile to od ciebie zależeć będzie, dotrzymasz danej mi obietnicy. Jednakoż jesteś przecie młodą, piękną i z wysokiego idącą rodu, białogłową, a do tego masz wiele chwalebnych przymiotów. Nie wątpię tedy, że wielu znacznych i dostojnych panów, wówczas, gdy słuch już o mnie zaginie, starać się pocznie o zdobycie ręki twojej i wraz pomocy braci twoich i krewniaków wzywać. Otóż namowom twej rodziny oprzeć się napewno nie zdołasz i zmuszona będziesz uczynić to, co oni zechcą. Z tej więc oto przyczyny powyższy termin ci naznaczam.
— Zrobię wszystko, co będzie leżało w mej mocy, aby ci do mej śmierci wierną pozostać — odparła żona. Jeżeli jednak zmuszą mnie do tego, abym od postanowienia mego odstąpiła, to w każdym razie uczynię to nie prędzej, aż upłynie termin, wyznaczony mi przez ciebie. Tuszę jednakże, że modły moje wszelką złą przygodę od nas obojga odwrócą.
Rzekłszy to, z głośnym płaczem rzuciła się na szyję pana Torello, poczem zdjęła pierścień z palca i wręczyła mu go, mówiąc:
— Jeślibym umarła, nim się znów ujrzymy, niechaj ten pierścień, ilekroć nań spojrzysz, przypomina ci o mnie.
Pan Torello przyjął pierścień, wsiadł na rumaka i, pożegnawszy raz jeszcze wszystkich domowników swoich, w drogę wyruszył. Przybywszy z całym swym orszakiem do Genui, wsiadł natychmiast na galerę, wypłynął na pełne morze i w krótkim czasie dobił do Acri, gdzie połączył się z resztą chrześcijańskiego wojska.
Wkrótce wśród rycerstwa zaczęły się szerzyć rozliczne choroby, tak iż straszliwa śmiertelność zapanowała.
Saladyn, korzystając z tego, dzięki chytrości swojej i szczęściu, które mu sprzyjało, prawie bez dobycia miecza pochwycił do niewoli resztę, oszczędzonych przez chorobę, chrześcijan. W różnych więzieniach ich pozamykał. Jednym z takich więźniów był i pan Torello. Zawiedziono go do więzienia w Aleksandrji.
Nikt go tam nie znał, on zasię z swojej strony bał się wymienić swojego nazwiska. Przymuszony nędzą, zabrał się do układania sokołów, w której to sztuce był mistrzem znamienitym. Wieść o jego biegłości doszła wreszcie do uszu Saladyna. Sułtan uwolnić go kazał i jako sokolnika na swój dwór go przyjął. Ani on jednak Saladyna nie poznał, ani Saladyn, któremu pana Torello po imieniu nazwano, nie przypomniał go sobie. Służył tedy rycerz sułtanowi, duszą jednak w Pawji przebywał. Próbował się kilkakrotnie ucieczką salwować, aliści nigdy mu się to nie udawało. Wreszcie zdarzyło się, iż na dwór sułtana przybyło kilku posłów genueńskich w zamiarze wykupienia z niewoli rodaków swoich. Pan Torello, wiedząc, że wkrótce odjechać mają, postanowił z tej okazji skorzystać i napisać przez nich list do żony. Doniósł w nim, że będzie się starał jaknajprędzej do niej powrócić, aby więc na niego czekała. Oddał pismo do rąk jednego z posłów, prosząc go gorąco, aby je doręczył opatowi z San Pietro w Ciel d‘Oro, wujowi jego, który już je do żony odeśle.
Pewnego dnia zdarzyło się, iż w czasie rozmowy z sułtanem o sokołach, pan Torello śmiać się począł, przytem uczynił właściwe sobie poruszenie głową, które Saladyn w czasie pobytu u niego w Pawji wybornie zauważył. Począł mu się tedy bacznie przyglądać. Chcąc jednak jeszcze lepiej się upewnić, zmienił materję rozmowy i rzekł:
— Powiedz mi, chrześcijaninie, z jakiej krainy Zachodu pochodzisz?
— Mój władco, — odparł pan Torello, — jestem Lombardczykiem, rodem z miasta, zwanego Pawją, a do tego człekiem ubogim i z niskiego rodu idącym.
Saladyn, usłyszawszy to, pewien już, z kim ma do czynienia, pomyślał z radością:
— Bóg nadarza mi sposobność okazania temu mężowi, jak dobrze jego gościnność pamiętam.
Poczem, nie mówiąc już ani słowa, polecił znieść mnóstwo szat swoich do jednej komnaty. Wprowadził do niej pana Torella i rzekł:
— Zobacz, chrześcijaninie, czy nie masz między temi sukniami takiej, którejbyś już gdzieś nie widział?
Pan Torello jął przeglądać suknie i spostrzegł te, które żona jego kiedyś Saladynowi ofiarowała. Nie wierząc jednak, aby to te same być mogły, odparł:
— Wszystkie te suknie są mi nieznane. Tylko dwie podobne są do szat, w które niegdyś odziałem trzech kupców, goszczących wówczas w moim domu.
Usłyszawszy te słowa, Saladyn nie zdołał się już dłużej powstrzymać, jeno rzucił mu się w objęcia, wołając:
— Jesteś tedy panem Torello d’Istria. Czyli nie widzisz we mnie jednego z trzech kupców, których żona twoja szatami obdarowała? Teraz nadszedł czas, abyś uwierzył w towary moje. Obiecywałem ci to przy rozstaniu i, na Boga, obecnie obietnicy dotrzymać pragnę.
Usłyszawszy te słowa, pan Torello uradował się niezmiernie, a równocześnie i zawstydził się nieco. Uradował się, że miał zaszczyt tak potężnego gościa przyjmować, a zawstydził, zważywszy, jak ubogiem było to przyjęcie w stosunku do godności sułtana.
Aliści Saladyn, przerywając bieg jego myśli, rzekł:
— Ponieważ Bóg mi was zesłał, panie Torello, wiedzcie tedy, iż nie ja, ale wy tutaj panem jesteście.
Rzekłszy te słowa, wśród objawów radości najwyższej kazał go w książęce szaty przybrać, dał mu przodek przed wszystkimi wasalami swymi, obsypał go w przytomności innych gorącemi pochwałami i oznajmił, iż każdy pod grozą utraty łaski sułtańskiej ma czcić pana Torello nie mniej, niż jego osobę.
Wszyscy byli temu rozkazowi posłuszni. Najgorliwiej jednak uczcili pana Torello owi dwaj panowie, których niegdyś rycerz lombardzki wraz z Saladynem w domu swoim gościł.
Świetność dworu sułtańskiego oderwała na pewien czas myśli pana Torello od Lombardji, tem bardziej, iż szlachcic był prawie upewniony, że listy jego do celu dojść muszą. Tymczasem zaszła wielce niespodziewana okoliczność. W obozie, a raczej w wojsku chrześcijańskiem znajdował się pewien rycerz prowansalski, imieniem Torel de Dignes, który umarł i pogrzebiony został właśnie w dniu, gdy Saladyn Krzyżowców otoczył. Podobieństwo nazwiska wszystkich w błąd wprowadziło, tem bardziej, że pan Torello d’Istria daleko więcej był znany, niźli pan Torel de Dinges. Powszechnie tedy mniemać zaczęto, że to on umarł.
Wielu Włochów z wieścią tą do kraju powróciło. Niektórzy twierdzili nawet, że widzieli jego ciało i na pogrzebie byli.
Wieść ta dotarła wkrótce do żony pana Torello i jego krewniaków, i wszystkich niewymowną boleścią przejęła.
Zbyt długo szerzyćby się tu nad tem wypadło, jak wielką była boleść, żałoba i rozpacz żony jego. Przez kilka miesięcy żyła ona, nieustannie jęcząc i gorzkie łzy przelewając. Gdy po pewnym czasie nieco się uspokoiła, wielu dostojnych i znacznych z Lombardji ludzi ruszyło w zaloty do niej, a krewniacy i bracia poczęli ją nakłaniać k’temu, aby w powtórne związki małżeńskie wstąpiła.
Napróżno, zalewając się łzami, opór stawiała, daremnie uciekała się do próśb i wybiegów, musiała wreszcie ustąpić, co też uczyniła pod tą jednakoż kondycją, że ją ostawią w wdowieńskim stanie aż do upływu oznaczonego przez pana Torello terminu.
Tymczasem, gdy w Pawji tak sprawy stały i gdy już tylko osiem dni brakowało do dnia, w którym pod władzę nowego małżonka przejść miała, zdarzyło się, iż pan Torello spotkał w Aleksandrji człowieka, którego widział niegdyś, gdy wsiadał z posłami na pokład okrętu, dążącego do Genui. Rozkazał go tedy przysłać i spytał, jaką mieli podróż i kiedy do Genui powrócili?
— Panie — odrzekł mu na to ów człowiek — nieszczęsną wielce podróż ta galera miała. Dowiedziałem się o tem na Krecie, gdziem się zatrzymał. W pobliżu Sycylji zaskoczyła ją burza, rozbijając ją o brzegi berberyjskie tak, że żywa dusza z niej nie uszła. Między innymi zginęli także moi dwaj bracia.
Pan Torello uwierzył jego słowom, które zresztą całkiem prawdziwe były. Wspomniawszy, iż termin, wyznaczony małżonce, za kilka dni upływa, za rzecz pewną to uznał, iż żona jego albo już komuś innemu poślubiona została, albo też z zamysłem powtórnego małżeństwa się nosi. Myśl ta tak głębokim smutkiem go przejęła, iż stracił sen i apetyt, aż wreszcie zachorzał i umrzeć postanowił.
Saladyn, niezmiernie go miłujący, przybył pospiesznie do niego i, dowiedziawszy się od pana Torello o przyczynie jego choroby, zganił go naprzód, że mu o tem wszystkiem nie powiedział, poczem zaklął go, aby się uspokoić raczyłi zaręczył, że jeśli to uczyni, to on, sułtan, na oznaczony termin do Pawji go dostawi.
Pan Torello zaufał słowom Saladyna. Wiedząc, że podobne czarodziejskie sztuczki już nieraz się zdarzały, pokrzepił się na duchu i jął nalegać na sułtana, aby mu słowa dotrzymał. Saladyn rozkazał jednemu ze swych czarowników, którego sztukę już nieraz wypróbował, znaleźć środek przeniesienia pana Torello do Pawji w ciągu jednej nocy.
Czarownik odparł, że chętnie to uczyni, ale że przedtem musi uśpić pana Torella, dla jego własnego dobra.
Saladyn takie przyrzeczenie otrzymawszy, powrócił do pana Torello i znalazł go gotowym na wszystko, rycerz nasz bowiem postanowił albo do Pawji przed upływem oznaczonego czasu przybyć, albo też zejść z tego świata.
Saladyn, uspokoiwszy go nieco, rzekł w te słowa:
— Widzę, panie Torello, że miłujecie czule żonę swoją i obawiacie się, aby jej ktoś w stadło nie pojął. Bóg widzi, że nie mogę was ganić za to, ze wszystkich bowiem kobiet, jakie kiedykolwiek widziałem, ona wydaje mi się największej pochwały godną ze względu na przyrodzenie swoje i obyczaje, że już nie wspomnę o piękności, która nietrwałym jest kwiatem.
Wierę, o wiele milejby mi było, gdybyście, skoro was los tu już przywiódł, czas, jaki wam jeszcze do życia pozostaje, w mojem państwie, wspólnie ze mną i w równym memu stanowi stanie przeżyli. Skoro mi jednak Bóg tej łaski dozwolić nie chciał i skoro postanowiliście umrzeć, albo też w oznaczonym terminie w Pawji stanąć, to pragnąłbym był przynajmniej wcześniej uznać o tem.
Byłbym wówczas w możności odesłania was do ojczyzny z czcią, osobie waszej przyzwoitą. Aliści dzisiaj nie ma już po temu sposobu ani czasu, odeślę was zatem tak, jak na to okoliczności pozwalają.
— Mój władco — odparł na to pan Torello, — słowa tutaj są całkiem zbyteczne, bowiem czyny wasze dowiodły mi już dostatecznie waszej dla mnie życzliwości, na którą przecie żadną miarą nie zasłużyłem.
Choćbyście mnie tedy o łasce waszej nie zapewniali, będę o niej wiedział i pamiętał, aż do kresu ziemskich dni moich. Teraz zasię gorąco was proszę i błagam, abyście raczyli pospieszyć się z odesłaniem mnie do Pawji, jutro bowiem przypada ostatni dzień oznaczonego przeze mnie żonie mej terminu.
Saladyn, upewniwszy go, że najmniejsza zwłoka nie zajdzie, pożegnał go czule i odszedł.
Następnego dnia rozkazał sułtan ustawić w swej komnnacie wielkie łoże, na które rzucono materace aksamitem i złotą lamą pokryte. Nad łożem wznosił się baldachim, wyhaftowany w misterne skręty drogiemi kamieniami i wielkiemi jak groch perłami.
Dwie cudnej roboty poduszki na węzgłowiu umieszczono. Poczem sułtan polecił ubrać pana Torello, który tymczasem prawie całkiem do sił przyszedł, w saraceńską szatę, tak bogatą i piękną, iż drugiej takiej chyba ma całym świecie nie masz, a na głowę włożyć mu jeden z najświetniejszych zawojów swoich.
Tymczasem noc nastała. Wówczas Saladyn z wieloma dostojnymi panami wszedł do komnaty pana Torello, usiadł przy nim i płacząc rzewliwie, w te słowa przemówił:
— Panie Torello! Oto zbliża się godzina rozłąki naszej. Ponieważ ze względu na sposób podróży waszej, nie mogę wam ani sam towarzyszyć, ani nikogo do kompanji wam przydać, muszę tedy tutaj na miejscu z wami się pożegnać. Po to tu właśnie teraz przyszedłem.
Zanim jednak Bogu was polecę, zaklinam was na miłość i przyjaźń, jaka nas łączy, abyście o mnie pamiętali, i aby po ukończeniu różnych spraw w Lombardji, przed śmiercią moją jeszcze raz przybyć tu raczyli. Dacie mi możność nie tylko ujrzenia was znowu, co mnie najżywszą napełni radością, ale, co więcej, naprawienia winy, w którą z powodu tak wielkiego pośpiechu waszego, obecnie popaść muszę. Nim się to jednak stanie, zechciejcie jaknajczęściej obdarzać mnie listami i żądać ode mnie, czego tylko chcecie, zaprawdę bowiem nikomu na świecie równie użytecznym być nie pragnę, jak wam, o mój przyjacielu!
Pan Torello na te słowa nie mógł się od płaczu powstrzymać i dlatego też odpowiedział głosem od łez przerywanym.
Rzekł, iż niemożliwą to jest rzeczą, aby kiedykolwiek o dobrodziejstwach Saladyna i wielkoduszności jego zapomniał i że do wszystkich jego życzeń się zastosuje, jeśli mu Bóg tylko jeszcze kilku lat życia udzieli.
Saladyn uściskał go tkliwie, ucałował, rzekł:
— A więc Bogu cię polecam!
Poczem pożegnał go raz jeszcze. Po chwili wszyscy udali się do komnaty, w której stało łoże, dla pana Torello przygotowane.
Tymczasem noc zapadła. O zmroku zjawił się czarodziej, niosąc w ręku czarę z napojem. Czarodziej podał tę czaszę panu Torello, prosząc, aby ją wychylił. Pan Torello uczynił to i zapadł w sen głęboki. Na rozkaz Saladynaprzeniesiono śpiącego rycerza na przygotowane łoże, na którem sam sułtan położył djadem wielkiej ceny.
Dalej włożył sułtan panu Torello na palec pierścień z tak lśniącym karbunkułem, iż do płonącej pochodni był podobny. Następnie kazał mu przypasać do boku miecz, którego wartość trudno było oznaczyć. Pas był zapięty na klamrę, wysadzoną perłami, które na całym świecie nie miały sobie równych, oraz mnóstwem innych klejnotów. Na rozkaz sułtana postawiono u boków śpiącego dwa wielkie puhary, pełnie złotych dukatów, a u nóg jego wazy, pełne pereł, pierścieni, pasów i innych kosztownych rzeczy, któreby tutaj za długo wyliczać było.
Gdy już tego wszystkiego dokonano, ucałował Saladyn raz jeszcze pana Torello, poczem, dzięki sztuce czarnoksiężnika, łoże z rycerzem, śpiącym na niem, podniosło się ku górze, znikając po chwili. Sułtan pozostał długo jeszcze na tem miejscu, rozmawiając ze swymi panami o panu Torello.
Tymczateem uśpiony pan Torello, wraz ze wszystkiemi kosztownościami i ozdobami, złożony został w kościele San-Pietro w Ciel d‘Oro w Pawji, tak jak tego był pragnął.
Rankiem zakrystjan ze światłem w ręku wszedł do kościoła. Ujrzawszy niespodzianie tak bogate łoże, naprzód osłupiał z podziwu, a potem gwałtowną trwogą zdjęty, rzucił się do ucieczki. Opat i mnisi zapytali go, co się stało. Zakrystjan, ledwie dysząc, opowiedział, co widział.
— Zaprawdę — zawołał opat, wysłuchawszy go — coś niecnotliwego w tem się kryć musi. Nie jeden raz zakrystjan ten już w tym kościele bywał, lada czem tedyby się nie wystraszył. Pójdźmy tedy i obaczmy, co go tak zatrwożyło.
Opat kazał zapalić pochodnie, poczem wszedł z wszystkimi mnichami do kościoła. Ujrzawszy wspaniałe łoże i uśpionego na niem rycerza, stanęli na miejscu, nie śmiąc się zbliżyć. Tymczasem napój, panu Torello zadany, moc swoją utracił, i rycerz nasz zbudził się ze snu z głębokiem westchnieniem. Mnisi na ten widok rzucili się do ucieczki z krzykiem: Boże, ratuj!
Pan Torello na ten okrzyk otworzył oczy, obejrzał się i poznał odrazu, że znajduje się tam, gdzie być pragnął. Wielce rad temu, podniósł się z łoża i patrzyć począł na skarby, rozsiane wokół siebie.
Chocia wspaniałomyślność Salandyna znał już dobrze przedtem, jednakoż teraz dopiero cały jej ogrom pojął. Widząc uciekających mnichów, odgadłprzyczynę ich trwogi i jął wołać na opata, aby się nie bał, ma bowiem swego siostrzeńca, Torella, przed sobą.
Opat jeszcze bardziej temi słowy się przeraził, uważał bowiem Torella już od wielu miesięcy za umarłego. Opamiętawszy się jednakoż, po chwili uczynił znak krzyża świętego i przybliżył się do rycerza.
— O mój ojcze! — rzekł pan Torello — czegóż się tak lękacie? Ja to jestem, żywy i zdrowy. Dzięki łasce Boskiej, dzisiaj zza morza szczęśliwie wróciłem.
Jakkolwiek pan Torello miał długą brodę, a na sobie strój arabski, opat poznał go, wpatrzywszy się weń baczniej nieco. Poczem wziął go za rękę i rzekł:
— Witaj mi z całego serca, mój synu!
Potem dodał:
— Nie masz się co trwodze naszej dziwować, nie znajdziesz bowiem w całem mieście człowieka, któryby cię za umarłego nie poczytywał. Powiem ci nawet więcej jeszcze. Oto madonna Adalicta, małżonka twoja, uległszy groźbom i namowom krewniaków twoich, wbrew woli swojej, ma zamiar wejść w nowe związki. Dzisiaj rano ma się udać do domu małżonka swego, wieczorem zaś wesele odprawione zostanie.
Pan Torello na te słowa podniósł się żywo z łoża i, pozdrowiwszy serdecznie mnichów, poprosił zarówno ich, jak i opata, aby nikomu o jego powrocie nie wspominali, dopóki on pewnej ważnej sprawy nie załatwi. Poczem, rozkazawszy przenieść przywiezione skarby w bezpieczne miejsce, opowiedział opatowi o wszystkich swoich dotychczasowych przygodach. Opat, uszczęśliwiony pomyślnym jego losów obrotem, złożył gorące dzięki Bogu, poczem pan Torello zapytał, kto ma się stać mężem jego żony?
Opat wymienił imię oblubieńca, a wówczas pan Torello rzekł:
— Nim o powrocie moim się dowiedzą, chcę obaczyć, w jakim stanie ducha żona moja się znajduje i jak dzisiaj wieczorem postępować będzie. Dlatego też proszę was — jakkolwiek nie jest we zwyczaju, aby duchowni w takich obrzędach udział brali — abyście udali się tam ze mną.
Opat odrzekł, iż chętnie to uczyni. Gdy rozedniało, posłał tedy do oblubieńca z oznajmieniem, że wraz z towarzyszem swoim na wesele przybyć pragnie. Oblubieniec z chęcią przystał na to. Skoro tedy pora stosowna nastała, pan Torello, w stroju, w którym do Pawji przybył, udał się wraz z opatem do domu narzeczonego.
Tym, którzy się pytali, opat opowiadał, że jest to Saracen, wysłany w poselstwie przez sułtana do króla Francji. Posadzono tedy pana Torello przy stole naprzeciwko małżonki. Rycerz nasz przyglądał się z rozkoszą licom damy, na których ciężkie strapienie się malowało.
I ona także spojrzała na niego kilkakroć, nie poznając go jednak, bowiem długa broda, strój obcy, całkiem jego pozór zmieniły, a do tego przekonana była przecież o jego śmierci.
Pan Torello pomyślał, że nastał czas poddania żony próbie. Zdjął tedy pierścień, dany mu przy pożegnaniu, przywołał pazia i rzekł:
— Oświadcz oblubienicy ode mnie, iż w ojczyźnie mojej leży to w obyczaju, że gdy cudzoziemiec w ślubnej uczcie udział bierze, narzeczona na dowód, że przytomność jego jest mu miła, przysyła mu pełny puhar wina, w którym uprzednio usta umoczyła. Cudzoziemiec wypija nieco wina, nakrywa puhar i odsyła go narzeczonej, która resztę wypija. Paź powtórzył te słowa oblubienicy i wkrótce z puharem powrócił.
Wówczas pan Torello, wziąwszy pierścień swej żony do ust, niepostrzeżenie, w trakcie picia wina, wpuścił go do puharu, który potem znów damie odesłał.
Dama, chcąc cudzoziemskiemu obyczajowi zadosyć uczynić, odkryła puhar, podniosła go do ust i wówczas na dnie pierścień ujrzała. Nie mówiąc ni słowa, przyglądać mu się poczęła. Wreszcie poznała, iż jest to pierścień, mężowi przy pożegnaniu darowany. Chwyciła go tedy w rękę, spojrzała bystro na rzekomego cudzoziemca i, poznawszy go nagle, porwała się z miejsca, jakby obłądem rażona, przewróciła stół, stojący przed nią i krzyknęła:
— To on, to mój mąż, na Boga, to pan Torello.
Poczem rzuciła się ku niemu, nie bacząc na nic, ani na nikogo. Padła mu w ramiona i tak silnie chwyciła go w objęcia, że ani słowami, ani siłą oderwać jej od niego nie można było, dopóki sam pan Torello nie począł błagać, aby się nieco pomiarkowała. Teraz dopiero posypały się pozdrowienia, podziękowania i okrzyki podziwu. Pan Torello poprosił przytomnych, aby się uciszyli. Uczyniono tej prośbie zadość. Wówczas nasz rycerz opowiedział obecnym o wszystkiem, co mu się od dnia odjazdu przytrafiło i zakończył prośbą, zwróconą do oblubieńca, aby mu tego nie wziął za złe, iż damę, którą on chciał za żonę pojąć, biorąc go za umarłego, teraz jako żonę swoją odbierze. Oblubieniec, jakkolwiek strapiony bardzo, przemógł się i odrzekł przyjaźnie, że pan Torello ma do własności swojej całkowite prawo.
Dama zwróciła pierścień i djadem wzięty od oblubieńca i włożyła na palec pierścień, darowany przez sułtana. Poczem małżonkowie opuścili dom, w którym się znajdowali, i, wraz z całym orszakiem weselnym, i do swego domu pociągnęli. Zbiegli się tam wkrótce krewniacy, przyjaciele i obywatele miasta, niepocieszeni po rzekomej śmierci pana Torello, i poczęli się w czasie uczty weselić.
Pan Torello podarował część swoich klejnotów narzeczonemu, chcąc go za koszty wesela wynagrodzić, resztę zasię darował opatowi i goszczącym w domu jego.
Wkrótce potem dał znać Saladynowi o szczęśliwem przybyciu swojem. Uważając się zawsze za przyjaciela sułtana, żył długie lata z cnotliwą małżonką swoją.
Taki był koniec przygód pana Torella, taki kres cierpień jego umiłowanej małżonki i taka nagroda ich serdecznej gościnności. Podobną gościnność wiele osób naśladować się stara, jednakoż nie rozumiejąc jej istoty, każe płacić za nią pochlebstwem i poniżeniem. Jeśli tedy takich ludzi żadna nagroda nie spotyka, skarżyć się na to całkiem nie mają prawa.
Długa opowieść króla przez całe towarzystwo przychylnie przyjęta została. Dioneo, śmiejąc się, rzekł w te słowa:
— Ów poczciwy oblubieniec, któremu sądzone było nader smutnie ślubną noc przepędzić, nie dałby, jak mi się zdawa, złamanego szeląga za te wszystkie pochwały, których panu Torello nie szczędzicie.
Poczem, widząc, że na niego kolej opowiadania przypada, w te słowa mówić począł:
— Najmilsze damy! Dzień dzisiejszy samym królom, sułtanom i innym dostojnym ludziom poświęcony został. Aby od moich poprzedników zbytnio się nie różnić, opowiem wam o pewnym markizie. Nie o wspaniałomyślnym czynie będę jednak mówił, lecz o okrucieństwie, które potem na dobre się obróciło. Nikomu nie radzę, aby przykład ten naśladował, zaprawdę bowiemżałować należy, że ów człek nie został za postępek swój tak ukarany, jak na to zasłużył.
Wiele już lat zbiegło od tej pory, gdy przodek w rodzinie markizów de Saluzzo dzierżył młody człek, imieniem Gualtieri. Nie mając żony ani dzieci, trawił swój czas na zaprawianiu do łowów swoich sokołów. Nie myślał wcale o ożenku, co zresztą dobrze o mądrości jego świadczyło.
Wasale jego, wielce z tego nieukontentowani, prosili go nieraz, aby sobie żonę wybrał i postarał się o dziedzica dla swego imienia i majętności, a dla nich o przyszłego pana. Ofiarowali się nawet sami, że znajdą mu stosowną dziewicę, z szlachetnego rodu idącą i tak pięknemi przymiotami obdarzoną, że w niej szczęście swoje znajdzie.
Gualtieri odrzekł im na ten kształt:
— Zmuszacie mnie, przyjaciele moi, abym uczynił to, czegom nigdy zrobić nie chciał. Wiedziałem zawsze, że trudno jest znaleźć żonę, której natura i obyczaje, do natury i obyczajów męża podobneby były. Wielu ludziom źle dobrane żony prawdziwie smutne życie zgotowały. Powiadacie, że znajdziecie mi małżonkę, w ten sposób, że przy jej wyborze będziecie baczyli na naturę i skłonności jej rodziców. Wszystko to jest prawdziwą niedorzecznością. Jakże dowiecie się wszystkiego, czego trza o ojcach, jak przenikniecie tajemnice matek? Pozatem zaliż nie wiemy, że córki są częstokroć do rodziców swych nie podobne. Ponieważ jednak koniecznie chcecie mnie w te łańcuchy zakuć, niechaj się więc według waszej woli stanie. Abym się jednak na samego siebie mógł tylko skarżyć w przypadku, gdy jakoweś zło z tego się urodzi, tedy sam sobie chcę żony poszukać. Wam zasię oświadczam, że jeśli tej, którą wybiorę, nie będziecie czcili jako pani waszej, bez względu na jej stan poprzedni, to wkrótce przekonacie się, jak wdzięczny jestem wam za to, żeście mnie wbrew woli mojej ożenili.
Poczciwi poddani odrzekli, że zgadzają się na wszystko, byleby on na swój ożenek przystał.
Gualtieri już dawno zwrócił uwagę na pewną ubogą dzieweczkę, pochodzącą z wioski, w pobliżu zamku leżącej. Wielce urodziwą mu się wydała, a przytem jej skromność bardzo mu do smaku przypadła. Nie namyślając się tedy dłużej, za żonę pojąć ją postanowił. Pewnego dnia kazał przywołać ojca jej, człeka podłego wielce stanu, i rzekł, że córkę jego w stadło chce pojąć. Poczem, zgromadziwszy wszystkich przyjaciół swoich i wasali, tak rzekł do nich:
— Pragniecie, moi przyjaciele, abym się ożenił! Zgodziłem się na to, raczej, aby waszej prośbie zadosyć uczynić, niźli sobie przyjemność sprawić. Obiecaliście mi, że tej, którą pojmę za żonę, okazywać będziecie cześć, należną pani waszej. Teraz nadszedł czas, aby obopólne przyrzeczenia wypełnione zostały. Znalazłem dziewicę, która mi do serca przypadła i którą mam zamiar za kilka dni do domu mego, jako żonę, wprowadzić. Zajmijcie się tedy przygotowaniem świetnej uczty weselnej i przyjmijcie moją narzeczoną, abym mógł być z was ukontentowany, tak jak wy ze mnie już być dzisiaj możecie.
Wszyscy przytomni odparli, że wiadomość ta ucieszyła ich niezmiernie i że będą wybraną przez niego dziewicę czcili i za swoją panią uważali.
Po kilku dniach Gualtieri jął przygotowywać wspaniałą ucztę weselną, na którą sprosił krewniaków swoich, przyjaciół i okolicznych sąsiadów. Poczem kazał uszyć mnóstwo bogatych i ozdobnych szat na miarę pewnej dziewczyny, której wzrost wydał mu się podobny do wzrostu przyszłej jego żony. Postarał się takoż o przepaski, pierścienie i o wieniec dla oblubienicy.
Gdy zbliżył się dzień, na wesele oznaczony, Gualtieri wsiadł o drugiej zrana na rumaka i wyruszył z zamku w towarzystwie wszystkich gości swoich, rzekłszy do nich uprzednio:
— Nastał czas, abyśmy narzeczoną moją tu sprowadzili.
Wszyscy ruszyli za nim drogą ku owej wiosce i wnet stanęli przed domem ojca owej dziewicy, którą spotkali, dążącą właśnie po wodę do studni. Pospołu z innemi białogłowami wyszła ona przed dom, chcąc obaczyć narzeczoną pana Gualtieri.
Gualtieri, ujrzawszy ją, zawołał na nią po imieniu (dzieweczka zwała się Gryzeldą) i spytał, gdzie się jej ojciec znajduje.
— Powinien być teraz w domu, dostojny panie — odrzekła dzieweczka, srodze zawstydzona.
Wówczas Gualtieri zsiadł z rumaka, polecił wszystkim, aby czekali na niego, a sam wszedł do nędznej lepianki. Zastawszy ojca dzieweczki, zwanego Giannucole, rzekł doń:
— Przybyłem po Gryzeldę. Pierwej jednak muszę ją o coś w przytomności waszej zapytać.
I tutaj zapytał ją, czy, gdy ją pojmie za żonę, będzie się starała zawsze wedle jego woli postępować, nie obruszać się nań, ani nie gniewać, cokolwiekby czynił lub mówił, a takoż wiele innych zapytań jej zadał, na które Gryzelda, po dłuższym namyśle, odpowiedziała twierdząco. Gualtieri wziął ją za rękę, wywiódł z domu i kazał ją w przytomności całej świty swojej rozebrać do naga, aby ją potem odziać w szaty, dla niej przygotowane, i na włosy jej, w wielkim nieładzie będące, wieniec włożyć.
Potem, obracając się do zadziwionych srodze świadków, rzekł w te słowa:
— Panowie, oto dziewica, którą pojmę za żonę, jeżeli tylko wyjść za mnie zechce.
I obróciwszy się do niej, stojącej w pomieszaniu i zawstydzeniu, zapytał:
— Gryzeldo, chcesz mnie wziąć za męża?
— Tak, panie! — odparła.
— Ja zasię — rzekł Gualtieri — chcę cię pojąć za żonę.
Wyrzekłszy te słowa, zaręczył się z nią pierścieniem w przytomności całego zgromadzenia, poczem wezwał ją, aby siadła na rumaka i powiódł ją do swego domu.
Nazajutrz odbyło się wesele tak okazałe, jakby pan domu z córką króla francuskiego się żenił. Co do narzeczonej, to mogło się zdawać, że wraz z sukniami, swoją naturę przemieniła.
Była ona, jak już o tem wspomnieliśmy, piękną z kształtów i rysów dzieweczką, teraz zasię stała się także uprzejmą i delikatną nad wyraz, tak, iż wkrótce niktby już nie uwierzył, że to córka Giannucola i że kiedyś pasterką owiec była.
Owszem, dzieckiem szlachetnych rodziców być się zdawała i to do tego stopnia, że zdziwieniem przejmowała każdego, kto ją był znał uprzednio.
A przy tem wszystkiem okazywała mężowi swemu takie posłuszeństwo, iż poczytywał się on za najszczęśliwszego na świecie człowieka. Do poddanych swego małżonka Gryzelda z taką uprzejmością i dobrotliwością się obracała, iż nie było między nimi ani jednego, ktoby jej więcej niż samego siebie nie kochał i najgłębszej czci jej nie okazywał. Wszyscy modlili się za jej zdrowie i szczęście, ci zasię, którzy wkrótce po weselu twierdzili, że Gualtieri nierozważnie postąpił, za żonę ją biorąc, teraz zapewniali, że jest to najprzenikliwszy i najroztropniejszy na świecie człowiek, nikt bowiem, krom niego, nie mógłby odgadnąć tak wielkiej cnoty, ukrytej pod nędznemi łachmanami i wieśniaczą świtką. W krótkim czasie młoda markiza zasłynęła dzięki swym przymiotom w całej okolicy, tak, iż wszyscy zmienili przekonanie o lekkomyślnym wyborze Gualtieri.
W niedługi czas po ślubie Gryzelda wydała na świat córkę, czem Gualtieri nad wyraz się uradował.
Pewnego dnia przyszła mu do głowy osobliwa myśl, aby długiem doświadczeniem i okrutnemi cierpieniami żonę swoją wypróbować. Naprzód tedy jął ją dręczyć słowami, udając wielce strapionego i napomykając, że wasale jego niezadowoleni są z jej nikczemnego stanu, jako też i z tego, że nie syna, a córkę na świat wydała.
Gryzelda, wysłuchawszy tych słów, nie pokazała po sobie najmniejszego gniewu i rzekła łagodnym głosem:
— Uczyń ze mną, panie mój, co ci się zdaje właściwem dla honoru i spokoju twego. Zgadzam się na wszystko, wiem bowiem, że niegodną jestem zaszczytów, któremi dobroć twoja mnie obsypała.
Respons ten wielkie ukontentowanie panu Gualtieri sprawił, okazało się bowiem jawnie, że wszystkie honory i zaszczyty najmniejszej pychy w Gryzeldzie nie rozbudziły.
Mimo to, wkrótce potem, oświadczywszy jej raz jeszcze, że wasale córki z niej zrodzonej ścierpieć nie mogą, wysłał do niej jednego z zaufanych sług swoich, który, stanąwszy przed nią, rzekł:
— Madonno, pod grozą śmierci, wykonać muszę rozkaz mego pana. Kazał mi zabrać córeczkę waszą, abym ją...
Dama, usłyszawszy te słowa i przypomniawszy sobie, co jej małżonek przed kilkoma dniami mówił, pojęła, iż sługa ma rozkaz zabicia dziecięcia.
Wyjęła tedy córeczkę swoją z kołyski, ucałowała ją, pobłogosławiła i mimo bezmiaru boleści, jaką w sercu czuła, oddała dziecię w ręce sługi z temi słowy:
— Weź dziecko i spełnij, co twój i mój pan ci rozkazał. Proszę cię jeno, abyś nie rzucał dziecka na rozszarpanie drapieżnym zwierzętom, jeśli to się woli mego męża nie sprzeciwi.
Sługa wziął dziecię i powrócił do pana Gualtieri, który, usłyszawszy o zachowaniu się małżonki swojej, oniemiał z podziwu nad siłą jej duszy. Niemniej jednak wysłał sługę z dziecięciem do Bolonji, do jednej ze swych krewniaczek, prosząc ją, aby dziecku staranne wychowanie dała, nie odkrywając czyją jest córką. W niejaki czas potem Gryzelda urodziła syna, którego pan Gualtieri tak gorąco pragnął. Ponieważ jednak dotychczasowe próby nie wydały mu się jeszcze dostatecznemi, odezwał się do żony pewnego dnia z gniewnym wyrazem twarzy, aby ją jeszcze głębszą boleścią przejąć:
— Żono, od czasu, jak urodziłaś tego chłopca, nie mogę żadną miarą z wasalami mymi trafić do ładu, tak szemrzą na to, iż wnuk Giannucola mapo mnie nad nimi panować. Obawiam się tedy, że mnie wypędzą, jeśli z tem dzieckiem nie postąpię, jak z tamtemi, i jeśli innej żony nie pojmę.
Dama wysłuchała tych słów z łagodnem obliczem i odrzekła:
— Panie mój, dbaj jeno o to, abyś był spokojnym i szczęśliwym, a o mnie nie troszcz się bynajmniej. Nie ma dla mnie nic na świecie, krom szczęścia twojego.
Po kilku dniach Gualtieri postąpił z synem w ten sposób, jak pierwej z córką, ostawiając Gryzeldę w przekonaniu, że dziecię zabite zostanie. I tym razem dama ani jednem słowem nie zdradziła ciężkiej boleści swojej, co Gualtierego w najwyższy wprowadziło podziw. W głębi duszy przyznawał, iż żadna inna kobieta nie zdolnaby była czegoś podobnego dokonać. Gdyby nie był twardo przekonany o miłości, jaką do swych dzieci żywiła, byłby sądził, że postępuje tak z obojętności w stosunku do nich.
Wasale, mniemając, że istotnie swoje dzieci pozabijać kazał, groźnie szemrać poczęli. Im okrutniejszym człowiekiem im się zdawał, tem żywszem współczuciem dla biednej Gryzeldy się przejmowali.
Ona jednakoż na wszystkie słowa pociechy, płacząc rzewliwie, odpowiadała jeno, że tak postanowił ten, kto je do życia powołał.
Gdy kilka lat od urodzenia córki upłynęło, panu Gualtieremu wydało się, iż przyszła pora, aby cierpliwość swojej małżonki na ostatnią i najcięższą wystawić próbę. Oświadczył tedy w przytomności wielu osób, że żony swojej dłużej już ścierpieć nie może i że teraz dopiero widzi, jak źle i nieopatrznie postąpił, do swego domu ją wprowadzając. Dlatego też postanowił zwrócić się do papieża z prośbą o rozwiązanie małżeństwa swego, tak, aby mógł poraz wtóry się ożenić.
Wielu uczciwych ludzi ostro mu ten zamiar zganiło, Gualtieri odparł jednak, że tak być musi.
Dama, usłyszawszy o tem postanowieniu, wiedziała, że będzie musiała powrócić do ojcowskiej chaty, owce pasać, a takoż znosić to, że inna białogłowa będzie posiadała jej męża, ukochanego nad wszystko. Cierpiąc najsroższe męczarnie, zbierała siły, aby z pogodą przyjąć ten nowy dopust losu.
Po kilku dniach pan Gualtieri wręczyć sobie kazał zmyślone listy, niby to z Rzymu nadesłane, i wmówił w swoich poddanych, iż papież udziela mu dyspensy na powtórne ożenienie się. Gualtieri wezwał Gryzeldę i w przytomności wasali rzekł do niej w te słowa:
— Żono, na mocy pozwolenia papieskiego, mam prawo pojąć inną małżonkę. a ciebie opuścić.
Przodkowie moi byli władcami tego kraju, twoi zasię szli z nikczemnego chłopskiego stanu, dlatego też nie chcę cię już za żonę i rozkazuję ci, abyś do swego ojca powróciła wraz z wianem, któreś mi wniosła.
Dama wysłuchała tych słów ze strasznym bólem, aliści przezwyciężywszy swoją mdłą, białogłowską naturę i powstrzymawszy łzy, gwałtem do oczu się cisnące, rzekła:
— Panie mój, nie zapomniałam o tem nigdy, że mój nikczemny stan twemu dostojnemu rodowi nie odpowiada. To, że twoją żoną się stałam, uważałam zawsze za dar twojej i bożej łaski. Nigdy nie sądziłam, że ten zaszczyt z prawa mi się należy. Obecnie, ponieważ podoba ci się żądać zwrotu darów twoich, muszę ci je oddać. Oto twój pierścień którym się ze mną zaręczyłeś, przyjm go z powrotem. Rozkazujesz mi, abym zabrała wniesione ci wiano. Nie potrzebuję na to skrzyń, ani tragaży, nie zapomniałam bowiem, iż nagą mnie wziąłeś. I jeśli godziwą ci się wyda rzeczą, aby to łono, które dzieci twoje nosiło, na pośmiewisko tłumu wystawione zostało — odejdę stąd naga. Proszę cię jednak, abym wzamian za moje dziewictwo, które ci przyniosłam, a którego z sobą napowrót zabrać nie mogę, odeszła stąd choćby w jednej koszuli.
Gualtieri, bliski płaczu, zachował niewzruszony, surowy wyraz oblicza i rzekł:
— Dobrze, weź jedną koszulę.
Wszyscy przytomni prosili go, aby jej przynajmniej jedną sukienkę podarował, jakżeby bowiem znieść to mógł, aby kobieta, która przez kilkanaście lat jego żoną była, tak haniebnie i nędznie w jednej koszuli tylko z jego domu wyjść miała. Wszystkie prośby na nic się jednak nie zdały i Gryzelda, boso, w koszuli i z odkrytą głową, gorąco wszystkich Bogu poleciwszy, opuściła dom małżonka swego, wśród rzewnego płaczu wszystkich przytomnych. Giannucole, który nigdy nie mógł uwierzyć, że jego córka naprawdę żoną Gualtieri się stanie i który z dnia na dzień czekał na wypędzenie Gryzeldy z zamku, zachował stare jej suknie, które miała na sobie owego poranku, gdy Gualtieri przybył po nią. Stary wieśniak wydobył teraz szatki te z ukrycia i wręczył jej. Gryzelda, odziawszy się w nie, zajęła się domową pracą, którą ongiś wykonywała, znosząc z pokorą okrutny cios wrogiej doli.
Gualtieri tymczasem udał przed swymi ludźmi, że wybrał sobie za żonę córkę hrabiego Panago i, zarządziwszy okazałe przygotowania do wesela, po Gryzeldę posłał. Gdy się zjawiła, rzekł do niej w te słowa:
— Mam zamiar sprowadzić moją narzeczoną, którą niedawno sobie wybrałem. Chciałbym ją godnie przyjąć. Nikt lepiej od ciebie na tych rzeczach się nie zna. Urządź więc wszystko jak należy, sproś damy wedle swego wyboru i przyjmij je, jakbyś panią tego domu była. Po weselu będziesz mogła znów do ojca powrócić.
Jakkolwiek każde z tych słów było ciosem sztyletu dla serca Gryzeldy, która miłości do Gualtierego razem ze szczęściem wyrzec się nie mogła, odrzekła jednak spokojnie:
— Jestem gotowa uczynić, mój panie, wszystko, co tylko każesz.
I powróciwszy w grubych szatach z sukna romańskiego do tego samego domu, który niedawno w koszuli opuściła, jęła komnaty czyścić i porządkować, tkaniny rozwieszać, kuchnią się zajmować, słowem, jak prosta służebna do wszystkiego rękę przykładać. Spoczęła nie pierwej, aż wszystko urządziła tak jak należało. Wówczas, zaprosiwszy jeszcze w imieniu Gualtierego wybrane damy, czekała dnia uroczystości. Gdy dzień ten nadszedł, Gryzelda, w nędzne szaty odziana, z godnością i wesołem obliczem przyjęła damy, na wesele przybyłe.
Gualtieri oddał dzieci swoje na wychowanie do pewnej krewniaczki, zamężnej za grabią Ponago. Córka jego, tak urodziwa, że piękniejszej trudnoby było na całym świecie znaleźć, liczyła dwanaście lat, syn zasię był sześcioletnim chłopcem. Gualtieri wyprawił poselstwo do krewniaka w Bolonji, prosząc go, aby przybył do Saluzzo wraz z dziećmi, w otoczeniu dobranego orszaku i aby po drodze mówił każdemu, iż panu Gualtieremu narzeczoną wiezie.
Krewniak spełnił wolę markiza i, wyruszywszy w drogę, po kilku dniach przybył do Saluzzo wraz z młodą dzieweczką, bratem jej i świetnym orszakiem. Znalazł tam już wielu obywateli miasta, a takoż mieszkańców okolic, oczekujących nowej małżonki Gualtierego. Młodą narzeczoną powitały wszystkie damy, wprowadzając ją do sali, w której stoły nakryto. Tutaj Gryzelda wyszła jej naprzeciw i rzekła, zwracając się do dziewicy:
— Witaj, pani moja!
Damy daremnie błagały Gualtieri, aby Gryzeldę w jej komnacie w spokoju zostawił, albo też przyodział ją w jakieś stosowne szaty, tak, aby przed obcymi w tak nędznym stroju nie była zmuszona się pokazywać; jednakoż wszystkie te prośby na niczem spełzły. Wkrótce goście zasiedli do stołu i uczta się rozpoczęła. Oczy wszystkich zwrócone były na dziewicę; powszechnie się zgadzano, że Gualtieri dobrą zamianę uczynił. Gryzelda najbardziej się dzieweczką zachwycała.
Gualtieri, któremu wreszcie się wydało, że dość ma już dowodów cnoty żony swojej, i widząc, że niestatek losu w niczem jej nie zmienił (wiedział przytem, że ta twardość nie płynie wcale z tępego przyrodzenia) osądził, że nadszedł czas, aby uwolnić ją od ciężkich doświadczeń i położyć kres jej męce, którą skrywała pod spokojnym oblicza pozorem.
W przytomności całego zgromadzenia przywołał ją przeto do siebie i rzekł:
— No, jakże ci się podoba moja nowa małżonka?
— Panie mój — odparła Gryzelda — siła dobrego o niej powiedziećbym mogła. Jeżeli ma tyle rozsądku, ile piękności, to nie wątpię bynajmniej, że najszczęśliwszym na świecie człowiekiem was uczyni. Zaklinam was jeno i błagam, abyście oszczędzali sercu jej tych doświadczeń, których inna białogłowa, niegdyś do was należąca, tak wiele znosić musiała. Ledwie bowiem uwierzyć mogę, aby ta dziewica tak młoda i w takich dostatkach wzrosła, mogła przenieść to, co ścierpiała tamta, przywykła od dziecka do trudów i ciągłej walki.
Gualtieri, widząc, że Gryzelda najmocniej przekonana, iż dziewica ta ma jego żoną zostać, jednak jaknajlepiej o niej mówi, wezwał ją, aby obok niego usiadła i rzekł:
— Gryzeldo, nadszedł czas, abyś wreszcie zakosztowała owoców twojej długiej cierpliwości i aby ci, którzy mnie za okrutnika, tyrana i szaleńca poczytywali, przekonali się, że wszystko, co czyniłem do jednego celu zmierzało. Poddanych moich chciałem nauczyć, jak im żony wybierać należy, ciebie dobrą żoną uczynić, a samemu sobie zapewnić spokój na cały czas pożycia z tobą. Żeniąc się, obawiałem się, że nieszczęście sobie gotuję, dlatego też postanowiłem doświadczać cię na różne sposoby. Ponieważ jednak przez cały ten czas słowem ani czynem woli mojej się nie sprzeciwiłaś, pojąłem, że znalazłem w tobie to szczęście, jakiegom pragnął. Teraz zasię chcę ci powrócić wszystko, com ci częściowo zabierał, i żywą radością zagoić rany serca, jakie ci zadałem. Przyjmij z wesołem obliczem tę, którą za narzeczoną moją poczytywałaś i jej brata; są to twoje i moje dzieci, które wszyscy poczytywali już za okrutnie przeze mnie pomordowane. Ja sam jestem małżonkiem twoim, miłującym cię nad wszystko, i to przekonanie żywiącym, że na całym świecie niemasz drugiego męża, któryby z żoną swoją podobnie był szczęśliwy.
Po tych słowach uścisnął ją, ucałował i, wstawszy od stołu wraz z Gryzeldą, zalaną łzami, skierował się ku córce swojej, nie pojmującej niczego z tego, cozaszło. Rodzice uścisnęli czule dzieci swoje i wszystkich przytomnych z błędu wywiedli.
Damy podniosły się z miejsc swoich i udały się pospołu z Gryzeldą do jednej z komnat, gdzie w wspaniałe szaty ją przyodziały, a potem znów jako panią domu do sali wprowadziły. Zaczęła się uczta, która przez kilka dni trwała. Gualtierego poczęto uważać od tej chwili powszechnie za wielce mądrego człeka, chocia próby, którym poddał swoją żonę, wszystkim zbyt okrutnemi się zdawały. Osobnemi pochwałami Gryzeldę wysławiano.
Hrabia di Ponago po kilku dniach do Bolonji powrócił. Gualtieri teścia swego Giannucole od biedy wybawił i w szczęściu i spokoju żyć mu pozwolił. Później markiz wydał swą córkę zamąż za pewnego szlachetnego młodzieńca, sam zasię żył długo i szczęśliwie z Gryzeldą, w osobnem zachowaniu i czci ją mając.
Cóż możecie powiedzieć o tej materji? Chyba jeno to, że do chat ubogich czasami duch boży z niebios zstępuje i że w pysznych pałacach można znaleźć nieraz takich, którzy winni raczej trzody pasać niż ludami rządzić. Któż, krom Gryzeldy, zdolny byłby znieść z spokojnem obliczem twarde próby, jakim ją Gualtieri poddał. Jego zasię zasłużonaby spotkała kara, gdyby Gryzelda, wygnana z domu w jednej koszuli tylko, pozwoliła innemu gładzić białą skórkę swoją.
Gdy Dioneo opowiadanie swoje zakończył, damy ożywioną rozmowę zaczęły, różne przeciwne sądy wypowiadając, chwaląc i ganiąc naprzemian niejedno w materji opowieści. Wreszcie król, spojrzawszy na niebo i obaczywszy, że słońce już się ku zachodowi chyli, rzekł w te słowa:
Piękne damy! Trud rozumu śmiertelników nie tylko na tem się zasadza, aby w pamięci przeszłość zachowywać i znać teraźniejszość, ale i przyszłość przewidywać. Najroztropniejsi ludzie za szczyt mądrości to poczytują. Jak wam wiadomo, jutro upływa czternaście dni od czasu, gdyśmy Florencję opuścili, aby swoje życie i zdrowie ochronić, a takoż rozproszyć owe troski i smutki, jakie nas w mieście rodzinnem dręczyły, odkąd morowa zaraza w niem wybuchła.
Wydaje mi się, że wszystko, cośmy zamierzyli, spełnione zostało. Zajmowaliśmy się wesołemi opowieściami, piliśmy i jedliśmy do syta, śpiewaliśmy i tańczyli i czyniliśmy wszystko, aby upadłego ducha nieco podnieść. W trakciepobytu tutaj żadne słowo, ani uczynek żaden, tak z waszej, jak i naszej strony na naganę nie zasłużył. Panowały wśród nas dobre obyczaje, zgoda i rodzinna zażyłość. Oto, o czem się przekonałem, jeśli tylko dobrze patrzyć umiałem. Niewątpliwie ze względu na waszą i moją cześć, a także wspólny nasz pożytek, przekonanie takie miłe wam być musi. Aby jednak do nudy między nami nie dopuścić i nie dać powodu do uchybiających naszej czci pogłosek, uważam, że powinniśmy powrócić tam, skąd przybyliśmy, zwłaszcza, że każdy już miał udział w zaszczycie królowania, który teraz ja piastuję. Dodam do tego jeszcze tę okoliczność, że o naszym pobycie tutaj wieści się szeroko rozniosły tak, iż inni ludzie mogliby się do nas dołączyć, coby zapewne wiele uroku dniom naszym, tutaj spędzanym, odebrało. Jeżeli tedy rada moja wam się podoba, to zatrzymam powierzoną mi koronę aż do chwili powrotu, który, jak mniemam, jutro rano nastąpić powinien. Jeśli jednak inną uchwałę poweźmiecie, to mam już na myśli kogoś, którego jutro ukoronujemy.
Młode damy i kawalerowie długo naradzali się między sobą, wreszcie jednak radę króla za dobrą uznali i postanowili do niej się zastosować. Król kazał przywołać marszałka, omówił z nim wszystko, co nazajutrz uczynić należało, a potem dał towarzystwu swobodę, aż do wieczora. Wszyscy, jak to w zwyczaju leżało, różnym rozrywkom się oddali. Potem, gdy stosowna pora nastała, zasiedli do stołu. Po wieczerzy rozpoczęły się śpiewy i tańce, którym Lauretta przewodziła. Fiammetta, na rozkaz króla, taką piosenkę zanuciła:
— Gdyby się zazdrość zbytnio nie łączyła
Z miłości kwiatem,
Szczęśliwszą którażby ode mnie była?
W kochanku moim młodości uroki,
Wiosny świeżością błyszczą i nadzieją,
Cześć oraz godność wiedzie jego kroki,
W uczynkach dzietność i dobroć jaśnieją;
Z mądrością łączy wymowy słodycze,
Kształty posągu z ruchy szlachetnemi,
Któraż dziewica na szerokiej ziemi
Piękniejsze kiedy kochanka oblicze,
Piękniejszą duszę wyśniła?
Lecz właśnie wszystkich tych przymiotów całość
O niego lękać się i drżyć mi każe:
I inne widzą jego doskonałość
I z nimby siebie chciały ujrzeć w parze!
Kto wie, z jakiemi myślami się noszą,
Jakie zasadzki, jakie stawią sieci!
Więc wdzięki jego są dla mnie rozkoszą.
Która zarazem wieczną troskę nieci,
Drżę, że rywalki mój sen szczęścia spłoszą,
Że mi go porwie ich siła!
Och, gdybym mogła mieć tyle ufności,
Ile miłości mam dla niego w duszy,
Byłabym wolna od srogich katuszy,
Które sprowadza zazdrość z sobą w gości.
Lecz mężczyzn plemię, w kochaniu niestale,
Za każdą nową idzie kusicielką,
Więc nie bez racji życie moje całe
Jest ciągle trwogą i męczarnią wielką,
Umieram w chwili, gdy oko zuchwałe
Któraś na niego zwróciła!
I błagam Boga, by od sióstr mej duszy
Oddalał wiecznie zdrody myśl złośliwą.
Skarbu mojego żadna z was nie ruszy,
Lecz gdyby która miną pieszczotliwą,
Pochlebnem słowem, lub choćby skinieniem
Ku sobie kiedy przywabić go chciała,
Przed gniewem moim niechaj drży zuchwała!
Stanę się zemsty trawiącym płomieniem.
Nie będę ciszy, ni spoczynku miała.
Aż zginie ta, co zdradziła.
Gdy Fiammetta pieśń swoją skończyła, Dioneo, stojący obok niej, rzekł z uśmiechem:
— Madonno, dobrze uczynicie, mówiąc, kim jest wasz kochanek, tak, aby żadna z dam nim nie owładnęła i nie naraziła się przez to na gniew wasz srogi.
Potem wiele jeszcze pieśni odśpiewano, a gdy połowa nocy upłynęła, wszyscy, wolę króla wypełniając, na spoczynek się udali.
O świcie podnieśli się i pod przewodnictwem króla powrócili do Florencji, dokąd marszałek wszystkie ich rzeczy już był odesłał. Przybywszy do miasta, pożegnali się trzej młodzieńcy z siedmioma damami w kościele Santa Maria Novella, gdzie je kiedyś spotkali. Damy powróciły wkrótce do domów swoich.
Szlachetne damy! Chcąc wam uciechę zgotować, poświęciłem się tej długiej pracy. Raczej modlitwy wasze i pomoc boża, niż zasługi moje to sprawiły, że w zupełności dokonałem tego, com na wstępie mojego dzieła dokonać obiecał. Korny dank Bogu złożywszy, mogę teraz dać folgę pióru i utrudzonej ręce. Nim jednak to uczynię, zamierzam pierwej krótkim responsem odeprzeć zarzuty, jakie niejedna z was postawićby mi mogła. Nie czynię tego bez racji, zdaje mi się bowiem, że praca moja zbytniego aplauzu nie uzyskała, jak o tem już zresztą we wstępie do czwartego dnia opowieści napomknąłem.
Niektóre z was powiedzą ani chybi, że, pisząc te opowieści, na zbytnią swobodę sobie pozwoliłem, wkładając damom w usta słowa plugawe, lub każąc im słuchać rzeczy, których szlachetnym niewiastom ani mówić, ani słuchać się nie godzi. Jednakoż na moją obronę powiem, że nie masz tak nieprzystojnej rzeczy, coby przystojnemi wyrażona słowami, bez ujmy czci słuchać się nie dała. Zdaje mi się, żem tego sposobu wypowiadania się z powodzeniem zawsze używał. Załóżmy jednak, że macie rację — nie będę z wami w tem sporu trzymał, wiem bowiem, że mnie zwyciężycie. Jeśli w tej czy w innej opowieści coś niecnotliwego się trafiło, widać istota jej tego wymagała. Każdy rozsądny człek uzna, iż inaczej nie mogłem opowieści prowadzić. Z drugiej strony, jeśli w nowelach moich tu i ówdzie znajdzie się jakieś słowo rozwiązłe, a cnotliwcom nie przypadające do smaku, dlatego, że więcej zwykli są baczyć na słowa niźli na czyny i pozór cnót wszelkich brać na się, to twierdzę, że przez użycie tych słów nie popełniłem nic nieprzystojniejszego od mnóstwa białogłów i mężczyzn, mówiących co chwila o moździerzu i tłuczku, lub o szczelinach i klinie. Nadto pióro moje powinno przynajmniej tyle mieć wolności, co pendzel malarza, który, nagany na siebie nie ściągając, świętego Michała z mieczem i kopiją, a świętego Jerzego na smoku wyobraża, Pana naszego, Chrystusa, w męskiej,a Ewę w żeńskiej przedstawia postaci i temu, który dla zbawienia ludzkości śmierć męczeńską ponieść raczył, nogi dwoma gwoździami przebija.
Wziąć także i to pod uwagę należy, że o wszystkich tych rzeczach opowiada się nie w kościele, o którego sprawach jeno z czcią najwyższą mówić wolno, ani w szkole, gdzie zachowanie przystojności równie jest potrzebne, jak i gdzieindziej, nie w gronie mędrców i filozofów, ale w ogrodach, między ludźmi dość dojrzałymi na to, aby pokusom się oprzeć i nadto w czasie, gdy najbardziej stateczni brali nogi za pas, aby jeno życie ocalić.
Opowieści moje mogą szkodliwemi lub pożytecznemi się okazać, zależnie od natury słuchacza. Któż nie wie, że wino, jak opój pospołu z pijanicą zaręczają, jest zbawienną dla zdrowych rzeczą, szkodliwą zasię dla ludzi gorączką trawionych? Mamyż więc dlatego, że gorączkującemu szkodzi, powiedzieć, iż jest złe? Komuż nie wiadomo także, iż ogień jest niezbędny dla śmiertelników? Zali widząc, jak domy i miasta pożera, szkodliwym go nazwać możemy?
Broń służy równie dla bezpieczeństwa ludzi spokojnych, jak i dla popełniania morderstw; wina wówczas spada na tych, którzy jej na złe użyli. Umysł pośledni żadnego słowa w jego prawdziwem znaczeniu nie weźmie. Najszlachetniejsze słowa pożytku mu nie przyniosą, równie jak nieprzystojne znów nie zdołają splamić czystej duszy, bowiem kurz nie ima się promieni słonecznych, a brud ziemski czystości niebios. Jakież to słowa i jakie księgi świętsze i wznioślejsze są od pisma świętego? A jednak wielu ludzi, fałszywie je sobie tłumacząc, zgubę znalazło. Każda rzecz sama w sobie na coś przydatną być może, źle natomiast użyta, znaczne wyrządza szkody. Kto chce z pism złej rady zaczerpnąć, znajdzie ją ani chybi, kto jednak korzyści i nauki będzie pragnął — także się nie zawiedzie. Jeśli księgi będą czytane w stosownych okolicznościach, a przytem przez osoby, dla których je napisano — pożytecznemi i przyzwoitemi się okażą. Kto przekłada nad nie trzepanie „Ojczenaszków“ i rozmowy ze spowiednikami, niechaj ich nie rusza. Księgi nie uganiają się za nikim, nie proszą, aby je czytano; z drugiej strony, wśród świętoszków nie brak takich, co się wesołemi historyjkami delektują.
Niektórzy powiedzą zapewne, że tę czy inną opowieść opuścić mi należało. Zgadzam się i na to, aliści na swoją obronę powiem, że mogłem tylko te spisać, które opowiedziane zostały. Gdyby ktoś jednak przypuścił, że sam jestem ich wynaleźcą i pisarzem, — czem w istocie nie jestem to powiem, że nie wstydzę się, jeżeli nie wszystkie są piękne. Prócz Boga bowiem nie masz mistrza, któryby coś doskonałego mógł stworzyć.Nawet Karol Wielki, pierwszy twórca palatynów, nie mógł z nich całego wojska utworzyć. W zbiorze wszelkich rzeczy różne przymioty trafiać się muszą. Nie było pola, tak dobrze uprawionego, aby na niem oset, kąkol lub inne zielsko między najlepsze zboże się nie wmieszały. Zresztą głupotąby było, abym, mając do czynienia z prostodusznemi dziewczętami, jakiemi po największej części są moje czytelniczki, silił się na wyszukiwanie materyj osobliwych i troskał się o umiar w słowach. Kto te opowieści do ręki weźmie, niechaj opuści te, które dlań coś rażącego mieć będą, a wszystkie inne czyta. Aby nikogo w zatrudnienie nie wprawiać, przed każdą opowieścią wymieniłem, co w jej łonie się chowa.
Niektórzy powiedzą znów, że ta czy inna opowieść jest zbyt długa. Takim odpowiem, że ów, co czasu nie mając, zabiera się do czytania najpiękniejszych opowieści, głupio czyni. Choć bowiem wiele czasu upłynęło od chwili, gdym począł pisać tę książkę, do dnia, gdy trud mój zakończony został, nie zapomniałem, że praca moja dla ludzi próżnujących jest przeznaczona. Dla tego, co chce czas zabić, niema opowieści zbyt długich, byleby tylko materja ich do jego smaku trafiała. Krótkie opowieści stosowniejsze są dla ludzi uczących się, którzy czas swój winni obracać na czytanie tych ksiąg, co im pożytek przynieść mogą.
Wy natomiast, białogłowy, niezbyt dobrze wiecie, co robić z czasem, pozostającym wam od uciech miłości. Ani jedna z was nie uda się na studja do Aten, Bolonji czy Paryża, dlatego też trzeba z wami mówić, nie ścieśniając się w słowach, mówić przystępniej, niźli z ludźmi, których umysł już nauka wyostrzyła.
Nie wątpię także, że znajdą się i tacy, co powiedzą, że opowieści moje roją się od nieprzystojnych żartów i krotochwil, które nie przystoją statecznemu pisarzowi większej wagi. Dziękuję im gorąco, że chlubną gorliwością powodowani, o moją sławę tak się troszczą. Na ich zarzuty to jedno odpowiem: Wyznaję, że jestem człekiem większej wagi i że mnie nieraz w ciągu mego życia ważono, jednakoż ci, którzy mnie na wagę nie kładli, winni wiedzieć, iż jestem tak lekki, że na powierzchni wody unosić się mogę. Z drugiej strony myślę, że skoro w kazaniach mnichów, karcących ludzkie wady i grzechy, zdarzają się różne figle i igraszki, to mnie grzesznemu chyba wybaczone będzie, że różnych krotochwil w swych opowieściach się chwytam, aby jeno czytelniczek mych nie nudzić. Gdyby jednak zbytnio się niemi rozweseliły, to przecie lament Jeremjasza i pokuta świętej Magdaleny łatwie złu zaradzi.
Wiem, że niektórzy naganią mnie także za złośliwość języka, dlatego, że nieraz prawdę o mnichach mówiłem. Mnisi są ludźmi cnotliwymi, unikającymi trosk i trudów, gwoli służenia Bogu; a przytem okazującymi wielkie usługi białogłowom.
Gdyby nie śmierdzieli tak dalece kozłem, za całkiem miłych ludzi poczytaćby ich było można.
Nie chcę wydawać sądu o mym języku, aliści jedna z sąsiadek moich twierdzi, że od mego języka nie ma nic na świecie słodszego.
Po tem, co tu powiedziałem, pozwalam już wszystkim mówić i myśleć, co im się podoba. Uważam, że czas już mowę moją zawrzeć, dlatego też kończę, dziękując pokornie Temu, który pomocą swą do upragnionego celu mnie doprowadził. Wy zasię, miłe damy, ostawajcie z łaską Bożą, wspominając mnie, gdy wam w opowieściach moich to lub owo do gustu przypadnie.
Gdy się usiądzie na ławce przed starym, feluzańskim klasztorem, widzi się w dole, między ramami cyprysów, Florencję, podobną zaiste do gwiazdy, jaką była w czasach Odrodzenia. Po drugiej stronie wzgórza rozciąga się cudowna dolina, gdzie bieleją, ocienione cyprysami, stare mury. Jest to willa „Podere della Fonte“, w której, zgodnie z podaniem, Boccaccio miał umieścić swoje towarzystwo z „Dekamerona“. Wielki symbol zawiera się w tej nazwie „Moc źródeł“, bowiem mocą źródła dla przyszłych wieków literatury włoskiej, wyzwolonej z powijaków średniowiecza, stać się miały niefrasobliwe gawędy messera Giovanni Boccaccia z Certaldo. W willi „Podere delle fonte“ umarła komedja boska, a narodziła się ludzka. Nie wyskoczyła odrazu na świat, jak Minerwa z głowy Jowisza, bowiem nieukształtowana, gruba materja istniała już przed nią, tak jak istniały też w łonie społeczeństwa średniowiecznego zarodki przyszłych, renesansowych poglądów. Niespokojny i niesforny duch świecki podniósł we Włoszech głowę wcześniej, niż gdzieindziej i wcześniej także na półwyspie Apenińskim zbladły cienie w świątyni Wenery. Zresztą trzeba tutaj przypomnieć, że „Danse macabre“, ten straszliwy twór fantazji średniowiecznej, mniej przypadł do gustu Włochom, niż innym narodom i że święty Franciszek, nakazujący w swoich „Fioretti“ radosną pogodę duszy, nie mógł być wielkim przyjacielem okropnych wizyj piekielnych. Oczywiście, średniowiecze we Włoszech, jak zresztą wszędzie, było epoką tragiczną. Oczy, zmęczone długim płaczem, zapatrzyły się w anielskie wizje, aby poprzez piekło ziemskie śledzićza rajem niebios. To mistyczne szczęście duszy miało jednak swoją antytezę w realizmie, w materjalnym procesie wielkiej tragedji umierania. Na poparcie tej tezy wystarczyć mogą „Poezje“ Jacopone da Todi, poety, którego z nieprzemożoną siłą pociągała wizja rozkładu, stan trupa, gnijącego w grobie. Poetów i malarzy tych lat cechował gorączkowy głód krwawych wizyj, łez i okropności piekielnych. Na fasadach kościołów widać było skrzydła smoka obok skrzydeł anioła, lub Lucypera, deptanego jasną stopą Dziewicy Marji. — We wnętrzu katedr rozlegały się rozpaczliwe śpiewy bólu, jak „Stabat“ i przerażenia, jak „Dies irae“. Spójrzmy na „Matres dolorosae“ szkoły umbryjskiej lub sjeneńskiej. Cóż za intensywność wizyj ascetycznych, jakaż nienawiść do marnego świata i grzesznego ciała! Jednakże średniowiecze nie darmo było antytezą historyczną, której transcedentalnym głosem stał się Dante.
Dzięki tej antytezie obok Gioacchino di Fiora, sekty biczowników i apostołów Wiecznej Ewangelji, istnieć mogła sekta Epikurejczyków, obok Katarzyny ze Sieny, Giovanna z Neapolu. Radosne słowa Świętego Franciszka, zwrócone do ptaków lub do brata-słońca, głuszył huk młotka, wbijającego gwoździe w ręce Zbawiciela lub szmer krwi, spływającej z pod cierniowej korony, a na złote legendy Cavalca padał mroczny cień od zjaw umarłych i „cavalcate notturne“ Passavanti. Biorąc ogólnie, katolicyzm średniowieczny to anatema, rzucona na naturę, to przykaznie życia między niebem a ziemią, w stanie ekstazy i świętej trwogi naprzemian. Jednakże od tej reguły nie brak wyjątków. Cesarz Fryderyk II, namiętny eksperymentator i zaciekły wróg Kościoła, Manfred, a poczęści i Guido Cavalcanti odmawiali duszy ludzkiej prawa do nieśmiertelności, a o legendy niebiańskie i wizje piekielne mało zapewne dbały gromady hulaków, jak owa „brigata sponderaccia“ w Sienie, złożona z bogatych młodzieńców, którzy, skupiwszy po sprzedaży mienia, olbrzymią sumę 200.000 dukatów, zdołali ją wydać w ciągu dwudziestu miesięcy. Kontrast wrogich elementów, mistyczna zasłona, spowijająca, niby chmura, świat natury, martwe formy, ciemiężące swem konwencjonalizmem żywą i nową treść — wszystko to, na przełęczy dwóch epok, najwidoczniejsze jest w duszy Boccaccia. Boccaccio myśli jeszcze czasem, jak Dante, bowiem teorje abstrakcyjne pozostały te same, jednakże już nie Amor, złączony z intelektem, porusza ten świat, lecz instynkt, będący gwałtowną reakcją przeciwko mistycyzmowi.
Komedją dla Dantego była szczęśliwość niebieska, „komedją“ dla Boccaccia szczęśliwość ziemska. Odwróciwszy się plecami od nieba, na gruzach scholastycznego świata wizyj i alegoryj autor, „Dekamerona“ zbudował światpogodnego poganizmu, z uczłowieczonemi bóstwami i z żywem odczuciem piękna. Jego bohaterowie, jak ser Ciappelletto, fra Cipolla, Martellino, Masetto z Lamporecchio święcą uroczystość radosnego pogrzebu wieków średnich i śpiewają pochwałę nowego życia. Z grzęzawiska mistycyzmu wynurza się radosny człowiek, dla którego przykazaniem piękna nie jest już apoteoza bólu i ukrzyżowany trup martwego Boga, lecz piękność plastyczna, zamknięta w siostrzanym uścisku prawdy. Na progu historji stają: Wawrzyniec Medyceusz i Angelo Poliziano, żywe syntezy klasycyzmu i ducha narodowego, Pallaiuolo, krający trupy, i Massaccio, studjujący zagadnienie światła i cieni. Narazie jednak godzina Odrodzenia jeszcze nie wybiła.
Dlatego też z willi i parków w Dekameronie przejść bezpośrednio do zaczarowanych pałaców „Szalonego Rolanda“ jest równie trudno, jak trudno było zasadzić odrazu winną latorośl śmiechu na ziemi, po której wędrował posępny Ghibellin, wyszedłszy przed chwilą z piekła. Jedno jest pewne. Średniowiecze ze swemi wizjami, legendami i tajemniczym mrokiem ustępuje powoli z świątyni sztuki. Wkracza do niej — jak pisze De Sanctis — hałaśliwie Boccaccio i na długie lata pociąga całą Italję za sobą.
W literaturze XIII wieku mistycyzm miłosny stapiał się w jedno z mistycyzmem religijnym. Czy to o kobiecie, czy o Madonnie jest mowa? — można pytać ze zdumieniem, czytając niektóre poezje Guinicellego, Cavalcanti lub Dantego. Kto chce coś wiedzieć o Bogu, niechaj miłuje — mówi Ugo da San Vittore, a Ecchardt: „Miłość jest okiem duszy“. Dla poetów z lat 200 miłość była czemś więcej, niż namiętnością i pragnieniem. To nie epizod lecz historja życia. Jednakże lirycy ci więcej niż kobietę żywą kochali miłość.
Ze zdań i frazesów Guinicellego, Cavalcanti i Cino, jak słusznie mówi Nencioni w swojej „Letteratura mistica“, możnaby ułożyć książeczkę pod tytułem: „Teologja miłości“. Genjusz Dantego unieśmiertelnił wszystkie te abstrakcje platoniczne i scholastyczne fantazje w „Vita Nuova“, która jest jak róża mistyczna, zlana czystą rosą łez. W stanie wiecznej ekstazy wszystko stawało się symbolem, a teologiczno-mistyczna zasłona spowija szczelnie umiłowaną kobietę. Porównywano ją do znudzenia do schodów niebieskich, do gwiazd Djany, do symbolów i sakramentów — a w życiu w okresie menstruacji nie wpuszczano jej do kościoła. Nosiła białą tunikę dziewicy i anioła, miała przy piersiach różę białą — dar Madonny, malował ją na złotem tle Giotto i Angelico, oznaczała wiedzę teologiczną lub łaskę odkupiającą — a jednocześnie musiała się godzić na „pasy cnoty“ i mdleć ze strachu, czując za sobą cień demona. Cóż wiemy o tych uskrzydlonych anielicach, utkanych ze srebrnych snów poety? Dante nie opisał nam nawet wyglądu Beatryczy. Rosetti w obrazie „Błogosławiona Beatrix“ przedstawia nam ją bladą, z czarnemi oczyma i rozwianą grzywą czarnych włosów. Każdy zresztą może wyobrażać ją sobie jak chce, wiedząc zgóry, że i tak ją kochać będzie, jako niematerjalne pojęcie, wolne od konfliktu z rzeczywistością. Inaczej natomiast przedstawia się już sprawa z madonną Laurą. Mamy ją odmalowaną w gorących barwach tycjanowskich, jako różową, kwitnącą i dość pulchną piękność. Anielica weszła w kształt człowieczy — któż jednak mógł ją pokochać, prócz messera Petrarki? A teraz pójdźmy o jeden krok dalej! W jednym z najpiękniejszych erotyków mistycznych: „lo mi sen pargoletta“ przedstawia Dante Beatryczę, jako anioła, zeszłego ku niemu z Raju:
„Maleńka jestem, dorodna i młoda,
By was ucieszyć zeszłam tutaj w gości,
Z krainy piękna i nieśmiertelności“...
Boccaccio nie może już zrozumieć tej miłości mistycznej i dlatego też wykłada ją na swój sposób, bardzo dosłownie i bardzo po ziemsku. Aniołeczek, tracąc idealne cechy, staje się postacią z krwi i ciała; z nadziemskich wyżyn Dantego przechodzimy odrazu do fizjologji i anatomji. Oto, jak przedstawia się Beatrycze oczom profana Boccaccia.
„Czego trzeba do przyjemnej twarzy, wszystko się tu zeszło, a więc rysy bardzo kształtownie ułożone i liczka, krom nadziemskiej krasy, taką modestją, takim wdziękiem tchnące, że wielu mieniło ją być aniołeczkiem“.
Z gotyckiej katedry Dantego, autor „Dekamerona“ „tranquillitatem et felicitatem sectator“ prowadzi nas na radosny bankiet egzystencji, na który poraz pierwszy zostały zaproszone kobiety z ciała i z krwi. Między „donna Pietosa“ i innemi bohaterkami „Vita Nuova“, a protagonistkami „Dekamerona“istnieje napewno większa różnica, niż między kobietą z epoki bufiastych rękawów i turniur, a dzisiejszą wysportowaną panną.
„Wieczna kobiecość“, 'uzmysłowiona w Madonnie, dominowała nad całą sztuką XIII i XIV wieku. Cimabue i Giotto, Dante i Petrarka poświęcali jej serca i talenty. Madonna, do której w kościele Santa Maria Novella rzesze pobożnych od sześciu wieków zasyłały modły, stała się pierwszem „Magnificat“ sztuki. Tego mistycyzmu miłości nie zabił później pogański realizm Odrodzenia, nie zabiła go także wiedza współczesna. Dosyć przypomnieć Novalisa, Rückerta, Shelley’a, a przedewszystkiem Dantego, Gabryjela Rosetti, „il dugentista italiano“, urodzonego przez anachroniczny kaprys na dalekiej Północy. W działach tych artystów dusza jest zawsze widzialna poprzez zasłonę pięknej formy. Wewnętrzne światło pada na nieskalaność kształtów, nadając transcedentalne znaczenie głębokim spojrzeniom i błogosławionym uśmiechom.
„Beata Donzella“, zjawa, wyczarowana w „Vita Nuova“, stała się prototypem kobiety w literaturze od Guinicellego aż po Roberta Browninga. Była mistyczno-anemiczną koncepcją, bezcielesną ideą poetycką i religijną „rêverie“.
W wieku XIV, dzięki „Dekameronowi“ miejsce jej w literaturze zajęły krwiste, pulchne, rubensowskie typy kobiet. Już Petrarce nie wystarczała idea i imaginacja, stanowiąca istotę sztuki Dantego. Pozostał człowiekiem średniowiecza, dzięki swej wierze i swym doktrynom, chociaż ze względu na swą kontemplację rozkoszy estetycznej, należał poczęści do nowego świata plastyki. Natomiast Boccaccio spłacał jedynie długi modzie swego wieku.
W „Amorosa visione“ tendencja ascezy daremnie chciała wziąć górę nad ponętami świata. Uwidoczniła się tutaj natura Boccaccia, obca wszelkim umartwieniom i niezdolna do ucieczki od życia. Droga zbawienia, ku której wiodła go Fiammetta, jakże odmienna była od drogi Dantego i Beatryczy. Po śmierci Marji, będąc już człowiekiem dojrzałym, nie zobojętniał Boccaccio w stosunku do kobiet, jak Guido Cavalcanti, Dante i Cino, ale uczuciowość nie wystarczyła, aby ożywić go siłą miłości platońskiej, którą tak wysławiał w swej monografji o Dantem. Autor „Fiammetty“ stał się znów Dioneem z pierwszej części „Dekamerona“. Zmysłowa i rozpustna wyobraźnia, rozwinięta dzięki długim godzinom, spędzonym nad Owidjuszem, i realizm, będący wyrazem wnikliwej obserwacji ludzi i życia, ukróciły odrazu wszelkie zapędy mistyczne. Nie mogło być zresztą inaczej w człowieku, który świadomie czy też podświadomie uprawiał zawsze rozkosznictwo zmysłowe. Przykładem niechaj posłuży opis rybołóstwa („Dekameron“. Dzień X), któremu na oczach króla Karola d’Anjouoddają się dwie córki pana Neri degli Uberti, dzieweczki piętnastoletnie, o złotych, kędzierzawych włosach, ozdobionych girlandami z pierwiosnków. ...„Dzieweczki wyszły ze stawu na brzeg. Białe, zmoczone ich szaty tak ściśle do ciał przylegały, że z uroczych ich kształtów nic prawie ciekawemu oku tajne nie było. Król patrzył na ich piękne członeczki z takiem pożądaniem, że gdyby go ktoś w tej chwili mocno trącił, nie poczułby tego“.
Obraz ma wiele wdzięku i świeżości, ale przyznać trzeba, że nie grzeszy zbytnią wstydliwością, tak jak nie grzeszył nią sam autor, zaglądający ustawicznie z lubieżną przyjemnością do każdej alkowy. Czy na jego usprawiedliwienie trzeba tu przypominać komunały o zepsuciu wieku i powoływać się na prawdziwie ordynarnych prozatorów? Przed „Dekameronem“ istniały już francuskie „fabliaux“, po nim pojawiły się w literaturze opowieści Sercambi, świństwa, wypisywane przez pobożną królowę Nawarry, nowele Bandella oraz djalogi Aretina. Uwolnijmy się przeto raz wreszcie od sugestji fałszywego portretu. Boccaccio — stały bywalec domów publicznych, zapraszający wszystkich do nurzania się w bagnie, — to wynalazek czytelników „Dekamerona“. Ten, który był kochankiem wytwornej Marji d’Aquino, miał gusta bardziej arystokratyczne, a jego namiętność, czy też rozwiązłość filtrowała się zawsze przez duchową „l‘onestá“.
W pismach młodzieńczych, idąc za przykładem poetów „il dolce stil nuovo“, malował Boccaccio kobiety nie tylko jako istoty ziemskie, ale też często jako ideały, wyposażone we wszystkie możliwe cnoty.
W „Filostrato“ zamiast do muz i do bogów, zwracał się z inwokacją do Fiammetty. Między kobietą ukochaną a muzą nie było więc żadnej różnicy. Stanowiły one nierozłączną jedność. Podział nastąpił dopiero w czwartym dniu „Dekamerona“. Filippo Balduzzi uwierzył, że, wychowując swego syna na pustyni, uchroni go od zgubnych wpływów namiętności. Młodzieniec, znalazłszy się któregoś dnia na ulicy we Florencji, zobaczył poraz pierwszy w życiu grupę kobiet. „Co to za stworzenia, mój ojcze?“ — zapytał. — „Są to gęsi“ — odparł starzec. „Ach, ojcze, jeśli chcesz, abym był szczęśliwy, zabierzmy taką jedną gęś do naszej pustelni“.
W „Dekameronie“ też (Dzień VIII) znajduje się opowieść, którą uważać można za symptomatyczną zapowiedź przyszłego sarkastycznego stosunku do kobiet. Uczony człowiek, Rinieri, zakochał się w przewrotnej wdowie florenckiej. Mszcząc się za zniewagi i drwiny, wciągnął ją w zasadzkę i trzymał cały dzień na wieży, patrząc jak muchy i bąki dokuczają jej pięknemu ciału. „Mógłbym schwycić za pióro i napisać o tobie rzeczy takie, żebyś przeklinała dzień swego narodzenia“. Pogróżki scholara urzeczywistnił później autor „Corbaccia“. Przyczyną gniewu był jakiś fakt życiowy. Wiemy tylko tyle, że starzejący się już autor zakochał się w jakiejś wdowie. Ta pokazała list miłosny swemu kochankowi i kumoszkom i Boccaccio padł ofiarą drwin i szyderstw. Nieprzyjemna awantura miłosna miała ten skutek, że autor stał się zaprzysięgłym wrogiem kobiet. „Winieneś pracować i ćwiczyć ducha, aby dążył do doskonałości i pomnażał sławę swoją nie tylko przez słowa, ale i przez czyny. W leśnych samotniach nie opuszczą cię nimfy kastalskie, do których kobiety daremnie upodobnić się pragną. Piękność ich nie zapali w tobie płomienia grzesznej żądzy, a cnoty będą służyły przykładem dla czynów szlachetnych i prawych. Idź więc teraz z powrotem do swych kobiet, albo lepiej djablic, gdzie nic, prócz smrodu nie znajdziesz. W „Laberintho d‘amore“, tej ostatniej, alegorycznej legendzie Boccaccia miłość zmysłowa wyobrażona jest jako czyściec z perspektywą piekła w głębi: mroczna dolina odpowiada lasom, gdzie zabłądził Dante. Obydwaj nie wiedzą, jak dostali się w te straszne miejsca. Obydwóch ratują przewodnicy niebiescy, posłani przez Matkę Bożą. Alegoryczne słońce poznania i prawdy oświetla umysły. Trzeba przyznać, że umysł Boccaccia stał się wówczas właśnie śmiertelnie nudny. „Tempora mutantur“... Przypomina mi się Pietro Aretino i Tycjan. W pałacu Loredan, naprzeciwko kościoła San Silvestro mieszkała kurtyzana, Angela Zafetta, dawna przyjaciółka Aretina, której do końca życia wiernym pozostał. Dawni rozpustnicy przekształcili się już w niesłychanych obżartuchów i nieprawdopodobnych moralistów. Przy suto zastawionym stole dwaj artyści w towarzystwie starej kurtyzany dysputowali gorąco już nie o piękności kobiet, ale o ewangeljach Świętego Marka, sprawach Kościoła i innych godziwych historjach.
Mam wrażenie, że rozmowy te musiały być równie nudne, jak nudnym jest, moralnie podniosły i wzniosły, dziesiąty dzień „Dekamerona“.
Na starość, złemi przeczuciami nękany, przebywał pewien czas w klasztorze Kartuzów w San Stefano. Florentczycy powołali go do komentowania „Boskiej Komedji“ Dantego. Wśród tej komentatorskiej pracy zaskoczyła go śmierć. Spoczywa w Certaldo w kościele św. Jakóba pod marmurową płytą z napisem:
„Hac sub mole jacent cineris et ossa Johannis
Mens sedet ante deum meritis ornata laborum.
Mortalis vitae. Genitor Boccaccius illi,
Patria Certaldum, studium fuit alma poesis“.
1930—1932 r.
- ↑
Ilustracje Mai Berezowskiej (1892-1978) będą możliwe do udostępnienia w 2049 roku.
- ↑ Studjum o życiu i dziełach Boccaccia p. t. „U świtu Renesansu“ znajdzie czytelnik przy końcu ostatniego zeszytu, jako posłowie tłumacza.
- ↑ Tu i w ok. trzydziestu dalszych wystąpieniach najprawdopodobniej błąd wydania: w oryginale, w tłumaczeniach na inne języki oraz w innych wydaniach polskich jest Neifile (Neìfile).
