Pamiętnik Wacławy/Część I/całość
| <<< Dane tekstu >>> | ||
| Autor | ||
| Tytuł | Pamiętnik Wacławy | |
| Podtytuł | Ze wspomnień młodéj panny ułożony | |
| Wydawca | S. Lewental | |
| Data wyd. | 1884 | |
| Druk | S. Lewental | |
| Miejsce wyd. | Warszawa | |
| Źródło | Skany na Commons | |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cały tekst | |
| ||
| Indeks stron | ||
Eliza Orzeszkowa.
|
Варшава 8 Іюня 1884 года.
CZĘŚĆ I.
Byłam w przededniu opuszczenia naukowego zakładu, w którym przepędziłam lat ośm, a jako pensyonarka na wylocie, stałam na stopie pewnéj emancypacyi i od kilku tygodni otrzymałam przywiléj posiadania osobnego malutkiego pokoiku.
W tym tedy osobnym pokoiku, wieczorem, siedziałam na nizkim drewnianym stołeczku przed palącém się w piecu ogniskiem. Patrząc w płomień machinalnie, słuchałam, jak z jednéj strony dźwięczał po szybach okien deszcz marcowy, z drugiéj rój koleżanek moich wrzał ruchem i gwarem, w odległych salach i korytarzach.
Ostatni-to wieczór przepędzałam na pensyi. Nie miałam już na sobie szkolnego munduru z zielonéj wełnianéj materyi, ale ubrana byłam w bronzowy jedwabny szlafroczek, delikatna koronka otaczała mi szyję i ręce, a na piersi wił się złoty łańcuszek piérwszy raz włożonego przeze mnie zegarka. Modny ten szlafroczek, koronki i zegarek, wraz z karetą i służbą, przysłała mi matka moja, do któréj z pensyi odjechać na wieś miałam.
Ze wszystkich ładnych rzeczy, które mi przywieziono, najbardziéj mię ucieszył śliczny malutki zegareczek. Zostawał on czas jakiś w prawdziwém niebezpieczeństwie, bo, otrzymawszy go, co minuta prawie wydobywałam z za paska, otwierałam, obracałam na różne strony, cofałam, posuwałam niewinne żadnego opóźnienia lub pośpiechu wskazówki.
Przez cały dzień jednak, nabawiwszy się do syta cackiem, będącém mi niby dyplomem na godność dorosłéj panny, nie myślałam już o niém, siedząc wieczorem naprzeciw ognia, lecz myśl moja biegła w świat nieznany, który nazajutrz miał się otworzyć przede mną.
Nieznany? Zupełnie takim nie był on dla mnie. Widywałam go już w marzeniach moich, słyszałam o nim od starszych koleżanek, spotykałam go niekiedy we wspomnieniach lat dziecięcych, w domu rodziców spędzonych.
W owéj chwili utonęłam całkiem w marzeniach. Zapomniałam o drewnianym stołeczku, na którym siedziałam, a wydało mi się, że fala jakichś wód błękitnych, kołysząc się miękko, unosi mię kędyś... kędyś, zkąd dolatują do mnie akordy oddalonéj muzyki i niewyraźna wrzawa mnóztwa zmieszanych głosów. Przymknęłam oczy i straciłam pamięć rzeczy, które mię otaczały. Splątane myśli roiły się po méj głowie, jak szybko mknące motyle; nie było w nich ciągu ni ładu, a fala marzeń niosła mię coraz prędzéj w przestrzeń szeroką, promienistą, wonną, pod stopy borów ciemnych, między zielone góry, strumieniami przerżnięte, śród których wiedziałam, że stał piękny dom mojéj matki.
I w jéj objęcia naprzód rzuciły mię marzenia moje; zobaczyłam oczy mojéj matki utkwione we mnie, a z czułością i pocałunek jéj na mém czole poczułam. Aliści trwało to tylko sekundę; fala, unosząca mię, poruszyła się i wraz ze mną zawisła nad jakiémś nieznaném mi, a czarującém miejscem.
Żaden monarcha tego świata nie posiada, żaden bajarz wschodni nie wyśnił w swych mytach takiego pałacu, takiego zamczyska zaczarowanéj piękności, jakiego obraz nosi w swéj głowie każda dorastająca pensyonarka. Ten pałac, to zamczysko, zbudowane z kryształu, tęcz i brylantów, to świat, w który ma ona wstąpić. Wszystko jest w tym świecie: piękna suknia, złote cacka, ludzkie pochwały i oklaski, sala balowa, trwożny obraz miłości, uboga chatka z mieszkańcami, wzywającymi litości młodego serca, niewyraźne przeczucia cierpień życiowych, niby szare plamki na tle jaskrawém.
Fala, która mię unosiła z tych przeróżnych części wielkiego obrazu, wybrała salę balową i nad nią wraz ze mną zawisła.
Nie wiedziałam dokładnie, jak ma wyglądać w szczegółach sala balowa. Migotały przed memi oczyma tylko wspomnienia zabaw, jakie, małém dziecięciem będąc, widywałam w domu u rodziców. Koleżanki moje, starsze ode mnie a wracające z wakacyi, opowiadały mi nieraz cuda o wieczorach i balach, do których przypuszczane były, jako prawie dorosłe już panny; w ostatnim roku pobytu na pensyi czytywałam wiele powieści i z nich zaczerpnęłam wiedzy o wrzawie światowéj.
Patrząc w płomienie, które kołysały się w różne strony mnóztwem żółtych ognistych języków, zobaczyłam przestrzeń obszerną, zalaną eteryczną atmosferą światła i woni.
Pośród eteru tego wznosił się rój istot pół-ludzkich, pół fantastycznych. Byłam pewna, że to chór Archaniołów. Zamiast w suknie zwyczajne, odziane one były w różnobarwne obłoczki, nad białemi twarzami miały zawieszone wieńce, a u piersi ich błyszczały dyamenty, nie takim przecie silnym blaskiem, jakim płonęły ich rozradowane oczy. Istoty te brały się za ręce i wirowały w szybkim tańcu, albo przechadzały się wolno pod ścianami, obwieszonemi smugami światła, i szeptały między sobą, a szept ich wydawał się podobnym do tego szmeru, jaki wydają młode listki brzozowego gaju, poruszone wiosennym wietrzykiem.
Fala moja przestała się kołysać i wraz ze mną stanęła po środku światłéj przestrzeni. Poczułam zawrót głowy, bo chóry Archaniołów zwróciły się w moję stronę i utkwiły we mnie oczy.
Zdawało się, że to Olimpijskie zebranie pytało niespokojnie, kim jest i jakim nowy do ich grona przybysz, a twarz moję, postać, różowy obłoczek z gazy, który mię okrywał, poddawało ścisłemu rozbiorowi.
Myślałam, że zemdleję z pomieszania i trwogi, ale przykre uczucie to krótko trwało, bo postrzegłam między Archaniołami ruch wielce dla mnie przychylny, usłyszałam usta ich, szepcące pochwały na cześć moich oczu, włosów, kibici i sukni z różowéj gazy. Poczułam rozkoszne łechtanie około serca, podniosłam głowę z tryumfem i zaczęłam wraz z innymi wirować w szybkim tańcu po ziemi, która wyglądała jak zwierciadło, albo jak szyba wód spokojnych. Fala moja kołysała się coraz żywiéj i niosła mię coraz prędzéj, między tłum, który mię chwalił, w wir tańca odurzającego, aż zatrzymała się nagle, a na niéj już nie ja jedna stałam, ale stał obok mnie ktoś nieznany, czy na-pół-znany i patrzył na mnie dziwnemi oczyma. Czułam tylko na sobie to spojrzenie, bom go widziéć nie mogła. Ciężar nieśmiałości i wzruszenia w dół mi kłonił powieki. Gdy nareszcie przemogła ciekawość i podniosłam oczy, zobaczyłam mężczyznę, zupełnie podobnego do bohatera ostatniéj czytanéj przeze mnie powieści. Miał ten sam wzrost, te same włosy i oczy, i mówił do mnie te same słowa, jakiemi powieściowy bohater przemawiał do swéj bohdanki.
Wstyd mię ogarnął niezmierny, poczułam chęć do ucieczki, zakryłam oczy dłońmi i, zeskoczywszy z fali, która mię unosiła, znalazłam się siedzącą na moim nizkim drewnianym stołeczku.
Parsknęłam głośnym śmiechem i odjęłam dłonie od oczu.
Nade mną pochyliła się dobrze mi znana głowa piastunki mojéj, w czepcu śnieżnéj białości, z pod którego wyglądały pasma włosów siwych, z oczyma, które łagodnie i rozumnie patrzyły z za okularów. Uśmiechnęłam się do kobiety, która od urodzenia mego aż dotąd nie odstępowała mię ni na dzień jeden, i patrzyłyśmy na siebie przez chwilę. Wydało mi się, że w poczciwych oczach mojéj piastunki malował się niepokój.
— O czém tak długo myślałaś, Waciu? — spytała, siadając naprzeciw mnie na krześle.
— O piérwszym balu, na jakim się znajdę — odpowiedziałam bez wahania, bo nigdy żadnéj myśli nie taiłam przed dobrą kobietą.
W oczach piastunki mojéj zdwoił się niepokój.
Smutnie skinęła głową parę razy i rzekła:
— Źle jest, że w przeddzień wyjścia twego w świat myślisz tylko o przyszłych balach. Wolałabym, abyś o czém inném myślała.
Smutno mi się trochę zrobiło, gdy usłyszałam te słowa i po chwili odrzekłam:
— Moja Biniu! (tak zwykłam była od dzieciństwa nazywać moję piastunkę, któréj imię było Balbina), moja Biniu, pocóż mam odwracać myśl moję od wesołych obrazów, gdy mi się one same nasuwają przed oczy?
— Po co? — odparła Balbina, — po to, aby nie napełniać sobie głowy mydlanemi bańkami, które, choć błyszczą pięknie, ale prędzéj czy późniéj pękną i zostawią po sobie samę pustkę.
Posłuchaj mię, Wacławo, a lepiéj może zrozumiész, co chcę powiedziéć.
Tu piastunka moja splotła ręce na szaréj sukni i tak daléj mówiła:
— Ośmnaście lat temu, w tym samym pokoiku, na tém samém miejscu, na którém siedzisz w téj chwili, siedziała matka twoja, o rok młodsza, niż jesteś teraz i, tak jak ty, mająca nazajutrz opuścić pensyą. Obok niéj siedziałam ja, bo wyhodowałam ją, jak ciebie, na moich ręku. Otóż matka twoja zamyślona była także, a gdym ją zapytała, o czém myśli, odrzekła: „o piérwszym balu, na którym się znajdę”. Wówczas zdawało mi się rzeczą bardzo naturalną, że piękna i bogata panna, która z pensyi w świat wychodzi, myśli o balu. Ale gdy potém patrzyłam na życie twéj matki, to, lepiéj może niż kto inny znając jéj dobre i zarazem nieszczęśliwe serce, nieraz z przywiązania do niéj gorzkiemi zalewałam się łzami. Ztąd-to doszłam do przekonania, że źle jest, jeśli kobieta przygotowuje się do przyszłości, która ją czeka, myślami o balach, i wolała-bym, abyś ty, Wacławo, w przeddzień wyjścia twego w świat, o czém inném myślała.
Jakie mają być myśli, któremi pragnęła-bym, abyś była zajęta, nie potrafię ci dokładnie powiedziéć, ale radzę ci, abyś otworzyła list, któryś wczoraj otrzymała od ojca twego i raz jeszcze przeczytała go z uwagą.
Słowa te, wymawiane przez piastunkę moję łagodnie i z oddźwiękiem smutku w głosie, silne na mnie wywarły wrażenie. Rojenia wesołe pierzchnęły daleko, a gdym podniosła zamyśloną głowę, piastunki mojéj nie było już przy mnie.
Sięgnęłam do kieszonki szlafroczka i wydobyłam z niéj dwa listy: jeden był od matki mojéj, drugi od ojca.
Mimowoli prawie po raz dziesiąty już może przebiegłam oczyma list matki. Zawierał on następne słowa:
„Przedmioty do stroju potrzebne, które ci posyłam, są przeznaczone dla tymczasowego twego użytku; po przybyciu do domu, znajdziesz daleko więcéj podobnych, które przygotowałam dla ciebie z myślą, abyś jak najświetniéj mogła w świat wstąpić. Całe sąsiedztwo moje, jak téż i liczni znajomi moi w mieście W., pałają ciekawością poznania ciebie. Młode panny przeczuwają w tobie niebezpieczną rywalkę; matki ich z góry już zaczynają na mnie poglądać z ukosa; ogólna wieść rozniosła tu, że jesteś piękną, a wychowanie, jakie odebrałaś w najlepszym zakładzie krajowym, rzuca na ciebie blask niemały. Przytém cały dom odświeżyłam na twe przybycie, powozy i uprząż sprawiłam nowiuteńkie, liberyą będziemy miały najmodniejszą. Fortepian Erarda stoi w salonie, oczekując twéj gry umiejętnéj, w garderobie przybycia twego oczekuje panna służąca, którą sprowadziłam z Warszawy, zastrzegłszy wprzód, aby wzięła tam kilkadziesiąt lekcyi od najlepszego fryzyera i krawca.
„Musisz mi zabłysnąć w świecie, jak brylancik piérwszéj wody. Oprawę urządziłam tak, aby dyament mój mógł wydać się w niéj jak najlepiéj. Lubo sama jestem jeszcze dość młoda i lubię świat, nie będę naśladowała pewnych matek, które, gdy nie są jeszcze zbyt zestarzałe, pragną gasić sobą wdzięk swych córek i zazdroszczą im powodzenia w towarzystwach. Przeciwnie, twoja chluba będzie moją chlubą, twoje szczęście mojém szczęściem, a ostatnie, wedle wszelkiego prawdopodobieństwa, nie powinno cię minąć.
„Dziś już najlepsze partye w okolicy z niecierpliwą ciekawością oczekują twego przybycia; najbogatsi młodzi ludzie zawczasu batystowemi chustkami przecierają szkiełka swoich pince-nez, aby za twojém pojawieniem się włożyć je na oczy i jak najlepiéj módz przyjrzéć się tobie. Serce moje mówi mi, że zobaczą więcéj jeszcze, niż się spodziewają.
„Nie przyjeżdżam po ciebie sama, bo daleka podróż zbyt była-by fatygującą dla mnie po ostatniéj przebytéj chorobie. Balbina, według rozporządzeń, jakie jéj w liście posyłam, załatwi pieniężne sprawy z pensyą i będzie towarzyszyła ci w drodze. Poczciwy mój kamerdyner, Józef, aż płakał z radości, że jedzie po ciebie; będzie więc także strzegł cię troskliwie. Za kilka dni będę cię już miała obok siebie, a z boleścią myślę, że na rok jeden tylko, bo według umowy z twoim ojcem, rok następny przy nim masz spędzić. Ale któż może wiedziéć, co się przez rok stanie?
„Jeśli spełni się pewien planik, jaki ukartowałam dla ciebie w méj głowie, zostaniesz na zawsze w mojém sąsiedztwie panią już swego domu i serca pewnego młodego sąsiada, który, oprócz dystyngowanéj powierzchowności i pięknego nazwiska, posiada wcale ładny majątek z gotyckim pałacykiem.”
Przebiegając oczyma ten list mojéj matki, poczułam zawrót głowy. Znowu porwała mię fala marzeń, unosząc po świecie; pokazywała salony, suknie, perły, koronki, salę balową, w któréj tańczyły chóry Archaniołów, a z pomiędzy nich zwolna i nieśmiało wysuwał się ku mnie ów sąsiad młody, o którym pisała matka moja, i batystową chusteczką wycierał szkiełko swego pince-nez...
Oczy moje wpadły na drugi list, który trzymałam w ręku; rozwinęłam go i czytałam następne słowa:
„Smutno mi bardzo, córko moja droga, że w chwili, gdy masz opuścić ustroń, w któréj się wychowałaś, w chwili tak ważnéj twego życia, nie mogę być przy tobie choćby przez dzień jeden, aby obdarzyć cię na drogę, jaką rozpoczniesz, ojcowskiém słowem i uściskiem. Obowiązki publicznego zawodu, któremu poświęciłem życie moje, powołały mię w kraje odległe. Wrócę za rok, to jest wtedy, gdy, według umowy méj, z matką twoją zawartéj, opuścisz dom jéj, aby na rok znowu przy mnie zamieszkać.
„Wychodzisz w świat. Znam towarzystwo, jakie cię otoczy: jest ono błyszczące, świetne z pozoru, a tym samym blaskiem zechce odziać ciebie, niby okuć w ciasny pancerz blaszki pozłoconéj.
„Ale nie ufaj zbyt połyskom, dziecię moje, i nie oddawaj im całego serca twego. Wejdź w życie z myślą, że zabawy i zbieranie hołdów nie są celem, dla którego żyć ma kobieta. Odurzą cię one i upoją z razu, ale staraj się co prędzéj o wytrzeźwienie. Strzeż się utonięcia we fraszkach. Nie zapominaj, że po-za tém bawiącém się i błyszczącém kołem, które cię otoczy, jest świat rozleglejszy. Na świecie tym ludzie pracują pługiem, piórem, myślą podniesioną wysoko, ręką czynną a nigdy nie usypiającą; na świecie tym jest wiele boleści, ale i radości wysokich, i są wielkie cnoty, rozsiane z rzadka, lecz przyświecające ziemi, jak szeroko rozpalone pochodnie. W ten-to świat jak najczęściéj posyłaj ducha twego i szanuj wszystko, co z niego pochodzi, a przyjdzie chwila, w któréj zapragniesz znaléźć w nim miejsce dla siebie.
„Kiedy ci przyjdzie to pragnienie, ja będę przy tobie, aby ci powiedziéć, jak i kędy iść ma droga twoja. Tymczasem strzeż pilnie młodego serca twego i myśli twéj wpół dziecięcéj jeszcze, aby ich nie rozproszyć na pył błyszczący, z którego podstawy życia wykuć nie podobna. Mam nadzieję, że gdy wrócę do kraju, znajdę cię zdrową na ciele i duszy, i będę mógł przelać w twego ducha zasady i przekonania, których sam przez całe życie byłem wiernym wyznawcą.”
Długi list mego ojca brzmiał cały w podobnym tonie. Gdym go odczytała, pierzchły z przed mych oczu błyskotliwe obrazy, wywołane pismem méj matki, i już nie fala marzeń mię kołysała, ale nieznane dotąd myśli porywały w światy nieznane. Zamiast sali balowéj, ujrzałam wyobraźnią przestrzeń szeroką pustą z razu, ale która stopniowo zapełniała się rojem ludzi, to pług ciągnących po glebie rodzinnego kraju, to siedzących nad księgą z pochylonemi czołami, to tułających się w łzach i boleści po różnych stronach ziemi, to modlących się po Świątyniach, lub przy domowych ogniskach pędzących życie w pokoju i miłości.
Nie byłże to ów świat pracy, myśli, cierpień i szlachetnych radości, o którym pisał mi mój ojciec?
Tak, ten-to świat pokazały mi myśli moje, połączone z jego myślami.
Do świata tego mocno uderzyło moje serce.
A oweż salony, karety, liberye, sale balowe, ów sąsiad młody, który w gotyckim swym pałacyku oczekiwał mego do domu matki przybycia, zawczasu wycierając chusteczką szkiełko swego pince-nez? Czyliż to wszystko całkiem zniknęło mi z przed oczu? Nie; niby rój latających iskierek, migotały przede mną błyskotki, ale nie mogły zasłonić potężnego obrazu, na którym, wielkiemi wymalowane zarysami, zobaczyłam ludzkość, kraj mój ojczysty, nieszczęśliwych i pracujących spółbraci, a wpośród tego wszystkiego miejsce niezajęte, na którém ja miałam stanąć, aby pracować, cierpiéć, modlić się i cieszyć wraz z innymi.
Dwa obrazy stały przede mną: jeden błyskotny i powiewny, drugi smętny i surową owiany powagą.
Piérwszy był światem mojéj matki, drugi światem mego ojca.
Dlaczego pomiędzy światami, w których zamknęło się każde z rodziców moich, tak wielka zachodziła różnica? Dla czego każde z nich, kochając mię zarówno, w tak różny sposób objawiało miłość swoję i tak odmienne drogi pragnęło gotować przede mną? Dla czego wreszcie ja, co posiadałam i ojca, i matkę, miałam przy jednym i przy drugiéj przebywać tylko z kolei, po roku, wedle umowy, jaką oni między sobą zawarli, aby dzielić się moją obecnością, chociaż sercem mojém podzielić się nie mogli, bo ono zarówno do nich obojga należało?
Czemuż, gdy wejdę w świat mojéj matki, będę zmuszoną oddalić się od świata mego ojca, a może i całkiem utracić go z oczu? A jeśli przestrogi i pojęcia ojcowskie głęboko w sercu wyryję i wedle nich kierować mém życiem zechcę, toć już usunę od siebie czarę z napojem blasku i wesela, podawaną mi przez kochającą matki méj rękę?
Smutek zaciężył mi na sercu, opuściłam głowę w zadumie, a wywołane wspomnieniami o rodzicach stanęły mi przed pamięcią dziecięce lata moje.
Piérwszym widokiem, który uderzył oczy moje, budzące się do pojęcia zewnętrznego świata, były pełne ludzi i turkotu ulice wielkiego miasta. Urodziłam się w ludnym i wspaniałym grodzie, w obszerném mieszkaniu moich rodziców, którego okna wychodziły na jednę z pryncypalnych grodu tego ulic.
Matkę moję pamiętam bardzo piękną. Miała twarz białą przy kruczych włosach i wyniosłą, pełną dumy, postawę. Na wysokiém czole mego ojca leżała także duma i pewna surowość, którą jednak łagodził wyraz ust, pełnych dobroci.
Byli więc oboje młodzi i piękni, mieli we mnie jedyne dziecię, które kochali bardzo, a jednak ciemna jakaś chmura wisiała nad domem naszym, nie usunięta nawet gwarem gości, nieustannie zapełniających mieszkanie. Owszem, zdawało się, że właśnie z łona gwaru tych ustawicznych zabaw chmura wypływała.
Ojciec mój ukazywał się w salonach rzadko, a gdy wracał do swego gabinetu, wydawał się smutnym i zmęczonym; matka sama jedna najczęściéj przyjmowała gości, a gdy się rozeszli, widywałam ją często płaczącą. Niepamiętam, abym widziała kiedy rodziców moich długo rozmawiających z sobą. Pokoje ich nawet położone były na dwóch odległych od siebie końcach mieszkania, a ja, przebiegając często z jednych do drugich, zdawałam się być jedyną łączącą je nicią. Pamiętam, że, szybko biegnąc z pokojów matki do pokojów ojca, gniewałam się na długi szereg salonów, które przebywać musiałam, myśląc, że one-to dzielą rodziców moich tak, iż ich nigdy razem widziéć nie mogę. W dziecięcéj naiwności zastanawiałam się nad tém, dla czego ludzie budują sobie tak rozległe mieszkania, aby ci, co je zamieszkują, wiecznie rozdzieleni żyć musieli, i z dziecięcym gniewem uderzałam drobną stopą posadzkę salonów, wyobrażając sobie, że karzę je za rozdział, jaki tworzą one pomiędzy rodzicami memi. Późniejsze doświadczenie przekonało mię, że dziecinny gniew mój miał słuszne podstawy, lubom ich wtedy nie rozumiała jeszcze. Tak, salony te w istocie dzieliły tych, których kochałam...
Jak sięgnę pamięcią, miałam zawsze obok siebie poczciwą moję Binię, w białym czepcu i okularach, a oprócz niéj bonę Niemkę; późniéj zaś nieco, Francuzkę. Pamiętam, że sercem lgnęłam do Bini, lubo karciła i gderała na mnie nieraz, a obojętną czułam się względem bon, chociaż pochlebiały mi i dogadzały. Bo téż Binia umiała mi opowiadać dziwnie piękne powieści, które głęboko wnikały w mój umysł i wyobraźnią i budziły do piérwszych życia marzeń i zachwytów. Codziennie prawie, o zmroku, w ustronnym pokoiku staréj piastunki mojéj, siadałam u kolan jéj na nizkim stołeczku, a ona opowiadała mi. Binia umiała téż na pamięć śliczne wiersze, legendy i gadki ludu naszego, poetyczne a rzewne. Uczyłam się ich od niéj; wiała z nich na mnie dziwna tęsknica, któréj często rozproszyć nie mogły ani szczebiotania bon, opowiadających mi cuda o obcych krajach, ani ładna sukienka, w którą strojono mię przed wieczorem dla pokazania mię w salonach méj matki, napełnionych gośćmi, ani pochwały tych gości, głośno zachwycających się moją twarzyczką i figurką i przepowiadających, że będę bardzo piękną, gdy dorosnę. Niekiedy pochwały te unosiły mię w siódme niebo, budząc wcześnie w piersi méj rozkosz, z zadowolenia miłości własnéj płynącą. Ale nieraz, gdy towarzystwo bawiło się wesoło, siadywałam w kąciku salonu i myślałam sobie o królowéj Jadwidze, lub mężnym Żółkiewskim, albo powtarzałam w myśli którą z opowieści ludowych, prawiących o sierotach biednych i o Aniołach Stróżach, które, z rozkazu Bożego nad głowami sierot tych wciąż wzlatują. Niekiedy także Binia dawała mi moralne nauki.
— Próżnujesz dziś, Waciu — mówiła — idź i zajmij się czémkolwiek. Ucz się, czytaj lub szyj co dla lalki; każdy człowiek zawsze coś robić powinien.
— A cóż robi mama? — pytałam Bini.
Zakłopotanie malowało się na twarzy mojéj piastunki, ale obecna rozmowie bona cudzoziemka podchwytywała prędko:
— Mama nic robić nie potrzebuje, bo jest bogatą panią.
— A co robi mój ojciec? — zwracałam się z nowém pytaniem do Bini.
Tym razem Binia nie była w kłopocie z odpowiedzią.
— Ojciec twój, Waciu — odpowiadała — zasiada codziennie na wysokiém krześle, które się katedrą nazywa, i tego, co sam umié, uczy kilkuset dorosłych już młodych ludzi. — Zastanawiałam się kilka chwil nad słowami Bini, a w umyśle moim tworzył się ze słów tych obraz, w którym wyobrażałam sobie mego ojca, siedzącego na tronie i przemawiającego do tłumu poddanych swoich, którzy go otaczali. Teraz rozumiem, że ojciec mój zasiadał na tronie królestwa nauk, a słuchacze jego byli podwładnymi jego ducha.
— Powiedz mi, Biniu — pytałam jeszcze — jeżeli mama jest bogatą, to i ojciec bogatym musi być także. Dlaczegoż mama nic nie robi, a ojciec jedzie tam codzień zasiadać na téj, jak mówisz, katedrze i nauczać innych tego, co sam umié?
Tu Binia była znowu w kłopocie.
— Bo widzisz, moje dziecko — mówiła, jąkając się — mama twoja jest światową damą, a ojciec uczonym naturalistą.
— Co to jest naturalista? — pytałam zdziwiona.
— Ja ci tego dokładnie wytłómaczyć nie potrafię — odpowiadała Binia — wiem tylko, że naturalista jest to człowiek, który wié, jak wzrasta każda trawka na ziemi i jakiemi drogami chodzą po niebie gwiazdy niezliczone; dlaczego kwiaty zapach wydają, robak pełza nizko, ptak wysoko lata, a człowiek czuje i myśli.
Znowu zastanawiałam się długo nad słowami Bini, a mała moja główka rady sobie z niemi dać nie mogła.
— Myślałam, że o tém wszystkiém wié tylko jeden Bóg, królujący nad gwiazdami — czyniłam w końcu uwagę. Binia odpowiadała:
— To téż człowiek, który, jak twój ojciec, zamyka się codziennie w cichym gabinecie i noce długie przepędza z książkami i myślami swemi, uczy się Boga rozumiéć.
Dziecięcy umysł mój uginał się pod wielkością orzeczenia Bini, a postać ojca przybierała w moich oczach olbrzymie rozmiary. Wyobrażałam go sobie siedzącym na tronie, który Binia nazywała katedrą, pośród mnóztwa ludzi, co słuchali jego mowy; albo w ciszy gabinetu swego uczącego się rozumiéć Boga, królującego nad gwiazdami.
Do gabinetu tego zbliżałam się często z przyśpieszoném biciem serca, uchylałam drzwi cichutko i wsuwałam się na palcach do pokoju, który miał dla mnie coś uroczystego.
Tam, pomiędzy ścianami, od góry do dołu zastawionemi mnóztwem książek, stało obszerne biuro, a na niém piętrzyły się rękopisma, rozkładały się karty geograficzne, stały globusy i różne niezrozumiałe dla mnie przyrządy, a o których wiem teraz, że były mikroskopami, retortami i t. p. naukowemi narzędziami.
Ojciec mój nie spostrzegał czasem mego wejścia, zajęty książką lub pisaniem. Wtedy wdrapywałam się na fotel, stojący w kącie pokoju, i przyglądałam się ciekawie otaczającym mię przedmiotom; raz usnęłam, tak siedząc,i obudziłam się w objęciu ojca, który zdjął mię z fotelu, posadził u siebie na kolanach i zapytał łagodnie:
— Pocoś tu przyszła, mała?
— Chciałam, ojcze, zobaczyć, jak uczysz się rozumiéć Boga — odpowiedziałam.
— Co ty prawisz, dziecko? — zaśmiał się ojciec, ale ja się nie śmiałam, bo pokój jego nastrajał mię poważnie.
— Binia mówiła mi — rzekłam — że ty, ojcze, Boga rozumiész.
Uśmiechnął się ojciec i odpowiedział, całując mię w czoło:
— Każdy człowiek, który pracuje, rozumié myśl Bożą. — Innym razem siedziałam sobie według zwyczaju mego na fotelu, stojącym w kątku pokoju, a ojciec, nie zważając na moję obecność, czytał pilnie w jakiéjś książce. Potém wstał, wydobył z szafy kilka jakichś słoiczków i buteleczek, ustawił na stole nieznany mi przyrząd, i długo a powoli wlewał i wsypywał coś do niego ze słoiczków i buteleczek. Przypatrywałam się ciekawie téj robocie, gdy nagle trysnęły z przyrządu iskry, po nich zapalił się żółtawy płomyczek o sinych brzeżkach, które zwiększały się coraz, aż z przyrządu buchnął szeroki, szafirowy płomień, a zarazem przyrząd zaczął huczéć, szumiéć i pryskać iskrami na wszystkie strony.
Z razu przelękłam się i zeskoczyłam z fotelu, zbierając się do ucieczki, ale gdym zobaczyła, że ojciec mój spokojnie siada naprzeciw płomienia i uważnie przypatrywać się mu zaczyna, usiadłam znowu na mojém miejscu, zdjęta wielką ciekawością.
Było to już przy schyłku dnia, pół-zmrok zapełniał pokój. Światło szafirowego płomienia padło prosto na twarz mego ojca, a rysy jego, obleczone sinawym kolorytem, odskakiwały od wpółciemnego tła pokoju z wyrazistością i nieruchomością pięknéj rzeźby. Szczyt płomienia śpiczastym językiem kołysał się w różne strony, tworząc na przeciwległéj ścianie migocącą grę świateł i cieniów. Nigdy nie widziałam ojca tak pięknym i majestatycznym, jak wtedy.
Po czarnych jego włosach przemykały sinawe odbłyski, niby fosforyczne, z płonącego płomienia wychodzące nici; czoło jego sfałdowało się nieco pod wpływem głębokiego namysłu, usta poruszały się cichym szeptem, a w źrenicach, wpatrzonych w przyrząd, nurtowała myśl, niezrozumiała wtedy dla mnie, ale tak potężna, że po ciele mojém przebiegły dreszcze wzruszenia i poczułam ochotę upaść na kolana. Nie wiem, jak długo trwał obraz ten, od którego nie mogłam oczu oderwać; powoli płomień zmniejszał się, w przyrządzie szum ustawał, parę razy jeszcze kilkadziesiąt iskier trysnęło i rozprysło się w powietrzu, aż nakoniec buchnęły kłęby dymu i niby obłokiem owionęły postać i twarz mego ojca. Powstał i wyprostowany wyciągnął rękę ku zgasłemu ognisku; na podniesioném czole jego spoczął wyraz tryumfu, a oczy zapałały śród cieniu ogniem wielkiéj radości.
Przysunęłam się po cichu i wzięłam go za rękę. Zbudził się z zamyślenia, ale się nie rozgniewał.
— Więc byłaś tu? — zapytał, schylając się nade mną.
— Ojcze — odpowiedziałam — tyś przed chwilą z Bogiem rozmawiał?
Wziął mię w objęcia i przytulił do piersi.
— Tak, dziecko — rzekł — w téj chwili Bóg odsłonił przede mną jednę z tajemnic swoich.
Nieprędko potém dowiedziałam się, że dnia tego ojciec mój zrobił ważne chemiczne odkrycie.
Jakże różnym od gabinetu mego ojca był budoar méj matki. Pod ścianą, orzuconą złoconemi kwiatami obicia, stała tam rzeźbiona toaleta z mnóztwem szuflad i szufladek i z wielkiém zwierciadłem. Po stolikach i stoliczkach stały cacka różne: kryształowe kubeczki, porcelanowe figurki, flakony z perfumami, bombonierki, koszyczki misternie wyrabiane.
Na stole przed kanapą leżały rozrzucone wkoło mapy, dzienniki mód, z których ja wybierałam najpiękniejsze malowane figurki; według ich wzorów szyłam suknie dla lalek, a potém wspaniałomyślnie darowywałam je Bini, która wyklejała niemi sobie parawan. Trzy razy na dzień matka moja siadywała przed toaletą i zmieniała ubranie. Lubiłam przypatrywać się, jak służąca umiejętną ręką rozplatała połyskliwe jéj włosy, które były tak długie, że po krawędzi taboretu zwieszały się aż na ziemię. Ale najwyższéj już doświadczałam przyjemności, gdy matka moja otwierała szuflady toalety i wydobywała z nich wstążki, koronki i różne pudełeczka. Wyciągałam wtedy na przód ciekawą głowę i ze szczególną uwagą zaglądałam w ostatnie. Były tam w złoto oprawne kamienie, zielone, ponsowe, błękitne i białe, o tęczowych połyskach.
— Jak się nazywa ten kamień? — pytałam moję matkę, pokazując broszę, zawartą w jedném z pudełek.
— To szmaragd — odpowiadała mi matka.
— A ten w bransolecie?
— To rubin.
— A te, które składają to kolie?
— To są turkusy.
— A ten w pierścionku?
— Brylant.
— Jak się nazywa ta materya? — pytałam innym razem, wskazując suknią, którą wkładała na siebie moja matka.
— Atłas — odpowiadano mi.
— A tamta, którą wczoraj mama miała na sobie?
— Tamta była mora.
Mając lat siedm, znałam po imieniu wszystkie drogie kamienie i materye.
— Jak wyrosnę, będę nosiła takie same — mawiałam do matki, a ona, śmiejąc się i żartując, przypinała mi u szyi brylantową broszę, wkładała w uszy ciężkie szmaragdy i całą moję figurkę owijała, jak w pieluchy, wielką chustką z pajęczéj koronki. Wtedy wskakiwałam na krzesło, stojące przed toaletą, stawałam na niém i z upodobaniem patrzałam, jak błyskały i migotały na mnie klejnoty kosztowne, i jak w malowniczych fałdach biała koronka do stóp mi spływała.
— A jak Wacia piękną będzie, gdy, dorosłszy, ustroi się już na dobre w to wszystko! — mawiały mi wtedy bony i służące.
— A jeśli do tego będzie jeszcze i rozumną — odzywał się pomiędzy niemi niekiedy głos mojéj Bini.
Lubo budoar mojéj matki zajmował mię nieskończenie i bawił zawierającemi się w nim przedmiotami, gdy tylko wiedziałam, że ojciec mój jest u siebie, biegłam do jego gabinetu, wsuwałam się na palcach i cichutko siadywałam w moim kąciku. Tam patrząc na twarz mego ojca i wodząc oczyma po tytułach książek, ustawionych przy ścianach, zapominałam o klejnotach i koronkach, jakie mię zajmowały w budoarze méj matki, a młodą duszyczkę moję nawskroś przejmowała uroczysta cisza pokoju, w którym, wedle wyobraźni mojéj i słów Bini, ojciec mój rozmawiał z Bogiem, królującym nad gwiazdami.
Te-to może chwile, w gabinecie ojcowskim spędzone, sprawiły, że potém, gdy wesołe grono koleżanek moich huczało wkoło mnie zabawą i swawolą, ja siadywałam niekiedy sama jedna w ciemnym jakim kąciku, nieokreśloną ogarnięta tęsknicą; tym-to chwilom może, winna byłam mój poryw do nauk i coraz nowe budzące się w méj głowie pytania, wiodące mię do zastanawiania się nad wszystkiém, co mię otaczało.
A również może z chwil, przepędzonych w budoarze mojéj matki, wyniknęły owe w przededniu opuszczenia pensyi, marzenia moje o sali balowéj i radość, jaką czułam na myśl o oczekujących mię blaskach i świetnościach.
Tak, niezawodnie, atmosfera, w któréj człowiek spędza dzieciństwo swe, niewidomym strumieniem przenika całą przyszłość jego. Piérwsze wrażenia życia wsiąkają w umysł i serce, tworząc szereg wpływów, najdłuższemi niezwalczonych latami.
Uwaga ta przerwała wątek wspomnień moich. Pomyślałam o tém, że dzieciństwo moje owiane było dwiema, całkiem sprzecznemi ze sobą, atmosferami: tą, w jakiéj pogrążony był mój ojciec, i tą, jaka otaczała moję matkę. I pomyślałam jeszcze, że dwa te wpływy aż dotąd pozostały we mnie niestarte, że przed chwilą jeszcze wpatrywałam się w świat mojéj matki i w świat mego ojca, a oba pociągały mię jednakowo, lubo wiedziałam, że z natury swojéj pogodzić się i dać się razem posiąść nie mogą. Jam pragnęła jednego i drugiego; ani jednego, ani drugiego wyrzec-bym się nie chciała. Cóż więc nastąpi? jaki wybór uczynię? jaką się stanę? Czy nauczę się, jak ojciec mój, w godzinach pracy rozumiéć myśl Bożą? czy, jak matka, przez życie całe zostanę zapatrzona w kameleonowe oblicze świata?
Doświadczyłam przeczucia walki: dwoistość przeznaczenia mego objawiła się mnie w dwoistości nastroju duszy mojéj. Zamyślonemi oczyma popatrzyłam w dogasający ogień i w myśli mojéj nawiązałam znowu nić wspomnień, czerpanych z ubiegłego dzieciństwa.
Miałam lat dziewięć, gdy nadeszły wypadki, które stanowczy wpływ wywarły na moje życie i ukochanych moich.
W domu naszym miało być wieczorem liczne zebranie. W budoarze mojéj matki paliły się na toalecie dwa kandelabry; szuflady, pełne kosztowności, były otwarte; na kanapie rozłożono suknią z białego atłasu, ozdobioną srebrnym haftem. Sukni téj przypatrywałam się z zachwyceniem, spoglądając téż niekiedy na zwinne ręce służącéj, która w misterne pukle i zwoje układała włosy mojéj matki, przed toaletą siedzącéj.
W przyległym pokoju posłyszałam kroki mego ojca. Rzuciłam się do drzwi, ale, otworzywszy je, stanęłam na progu jak wryta: ojciec mój chodził po rzęsiście oświetlonym salonie, w czarném balowém ubraniu; ręce miał skrzyżowane na piersi, brwi zsunięte, a na czole chmurę posępną. Nigdy, ani piérwéj, ani potém, nie widziałam go tak smutnym, czy tak rozgniewanym. Dotąd jeszcze zdaje mi się, że smutek i gniew był w jego fizyognomii, a nawet oba te uczucia toczyły z sobą walkę widoczną. Zabiegłam mu drogę i, według mego zwyczaju, objęłam go drobnemi rękoma. Jakże byłam zdziwioną, gdy ojciec mój, zamiast przemówić do mnie, jak zwykle bywało, usunął mię zlekka od siebie i znowu zaczął, jak wprzódy, szybko przebiegać salon. Zostałam na miejscu, spuściłam głowę i łzy zakręciły mi się w oczach. Ojciec rzucił na mnie spojrzenie, a widząc mą osmuconą postawę, wziął mię za rękę, pociągnął pod jeden z kinkietów, płonących przy ścianie, i długo wpatrywał się we mnie. Byłam już ustrojoną, jak wypadało dla pokazania się licznym gościom. Miałam na sobie białą sukienkę, upstrzoną mnóztwem kolorowych kokardek i włosy, zaczesane wysoko à la Pompadour: ojciec mój oprowadził wzrokiem po całém ubraniu mojém, popatrzył w moje oczy podniesione ku jego twarzy i rzekł z cicha:
— Jakże ustrojona! tak wcześnie już przywyka... biednę dziecię!
Przesunął ręką po czole, a w oczach jego piérwszy raz w życiu zobaczyłam łzę, która wnet pod powieką zniknęła. Krzyknęłam i chciałam rzucić się mu na szyję, ale odwrócił się i wyszedł z pokoju.
Smutna i ze zwieszoną głową wróciłam do budoaru. Matka moja stała przed toaletą, już ubrana w atłasową, srebrem haftowaną, suknią; na włosach jéj leżał zielony wieniec à la Norma, migocący mnóztwem srebrnych i kryształowych błyskotek, naśladujących spadające krople rosy. Służąca spinała fermoar od kilku sznurów pereł, które spływały po obnażonych ramionach. W stroju tym matka moja była bardzo piękną. Patrzyła na postać swą, odbitą w wielkiém zwierciedle, oczy jéj błyszczały niemniéj jak brylanty w fermoarze, a usta otwierały się nieco z uśmiechem zadowolenia.
Nie wiem już, jaki zwrot nagły uczyniły myśli w dziecinnéj mojéj głowie, ale chmura, pokrywająca czoło mego ojca i łza, którą dostrzegłam w jego oku, stanęły przede mną obok radością błyszczącego spojrzenia i uśmiechu mojéj matki.
— Czegóż taką zamyśloną masz minkę? — spytała matka, głaszcząc mię po twarzy.
— Ojciec dziś taki czegoś smutny — odpowiedziałam, czując sama, że w głosie moim drżała żałość.
Widoczny rumieniec oblał na te słowa twarz mojéj matki, odwróciła się ode mnie i rzekła:
— Niech Wacia idzie teraz do panny Zelii, albo do Bini i pozostanie przy nich, póki jéj do salonu nie zawołają.
Odeszłam i smutna przytuliłam głowę do piersi mojéj dobréj piastunki, z wielkiém niebezpieczeństwem dla mojéj fryzury à la Pompadour. Ale nie myślałam wtedy o fryzurze, bo przede mną stała wciąż łza, dojrzana w oku ojca, a obok niéj igrający na twarzy matki uśmiech. Nie mogłam tych dwóch zjawisk pogodzić w mojéj głowie; myśl moja pracowała nad rozwiązaniem pytania: dlaczego mój ojciec smutny, gdy matka wesoła? Dlaczego oczy matki błyszczały radością, gdy wzrok ojca zamglił się łzą? Pytanie to prześladowało mię i wtedy, gdy przyzwano mię do salonu, gdy zobaczyłam mnóztwo strojnych pań i panów, gdy goście nosili mię prawie na rękach, nazywając mię „śliczną dzieciną” i napełniając mi ręce karmelkami.
Pomiędzy bawiącym się tłumem szukałam wzrokiem mego ojca i widziałam go, jak uprzejmie i wesoło na pozór rozmawiał z gośćmi. Ale chmura, ciążąca mu wprzód na czole, przeszła do oczu, które bywały chwilami zamyślone i bardziéj surowe, niż zwykle.
Matka moja tańczyła wiele, najwięcéj z jakimś wysmukłym panem o jasnych włosach, którego tytułowano księciem i który często zwracał się ku mnie, obsypując mię pochwałami i przysmakami.
Gdy późno po północy panna Zelia poprowadziła mię do mego sypialnego pokoiku, przytykającego do budoaru, byłam tak odurzoną gwarem, muzyką i myślami, które, jak spłoszone ptaki, trzepotały po mojéj głowie, że długo zasnąć nie mogłam i słyszałam, jak w salonach przycichał gwar ubywających gości, orkiestra coraz rzadszemi odzywała się akordami, powozy, zabierające towarzystwo, turkotały w bramie domu i odjeżdżały, milknąc w oddalonych ulicach, aż nareszcie słychać było samo stąpanie lokajów, gaszących światła w salonach; otworzyły się drzwi od budoaru i posłyszałam szelest atłasowéj sukni, ciągnącéj się po kobiercu. Po tym szeleście nastąpił inny: były to stąpania mężczyzny, wchodzącego do budoaru; poznałam w nich kroki mego ojca.
Nagle przed oczyma memi stanął znowu uśmiech, z jakim moja matka przeglądała się w zwierciedle przed rozpoczęciem balu, i łza, jaką widziałam w oku ojca, gdy patrzył na mnie. Wydało mi się, że za ścianą, która dzieliła pokój mój z budoarem, ta sama łza krzyżować się musi z tym samym uśmiechem. Poczułam instynktowy niepokój, podniosłam się nieco na łóżku, i śród ciszy, która mię otaczała, usłyszałam głos mego ojca, mówiący:
— Matyldo, nie dzwoń na służące twoje; chcę rozmówić się z tobą sam na sam, stanowczo i ostatecznie. — Nigdy nie słyszałam u mego ojca głosu podobnego, jak ten, którym wymówił te wyrazy. Brzmiał on spokojnie, ale zarazem tak uroczyście, że aż drżenie przebiegło po mojém ciele.
Odpowiedź matki mojéj cicha była i słów jéj nie dosłyszałam; potém ojciec mój mówił znowu, ale z mowy jego nic więcéj pochwycić nie mogłam, jak kilka razy powtórzone moje imię i oderwane wyrazy: zły przykład, płochość, trzeba, aby się to już skończyło. Ostatnie słowa ojciec wypowiedział głośniéj i wyraźnie posłyszałam, jak mówił:
— Gorzko żałuję słabości, jaką w piérwszych dniach naszego pożycia powodowałem się względem ciebie. Ale... kochałem cię.
Odpowiedzią na to był lekki wykrzyk mojéj matki, a szelest jéj sukni oznajmił, że żywo powstała z siedzenia.
— Kochałeś mię! — zawołała tak głośno i wyraźnie, że każde słowo dosłyszéć mogłam. — Dlaczego więc przez miłość dla mnie nie uczyniłeś tego, o co cię tyle razy bezskutecznie błagałam? Dlaczego nie porzuciłeś zawodu swego, który przed ślubem naszym stał między nami jako zapora, którą bezrozumnie złamałam i zdeptałam, nie wiedząc sama, co czynię. Wszak wiész, że zostałam żoną twoją wbrew woli całéj mojéj rodziny, która w połączeniu się naszém widziała mezalians! Dlaczegóż późniéj, przez miłość dla mnie, nie chciałeś porzucić tych książek, co nas wiecznie dzieliły, i tego zarobkowania na chleb, które mi wstyd przynosi? Wszak posiadam dość znaczny majątek, abyś mógł przy nim obejść się bez pracy!
Ojciec długo nie odpowiadał.
— Porzucić mój zawód? — zaczął po chwili stłumionym głosem — kobieto! czy ty rozumiész sama to, o czém mówisz? Czy ty znasz to niezmierne zamiłowanie nauki, które mnie całego przenika? Czyś myślała o tém, jakie obowiązki ciążą na mężczyznie, który wié, co to honor? nie chce żyć z cudzego mienia, a pragnie być użytecznym obywatelem swego kraju? Mówisz mi o swoim majątku!... alboż go potrzebuję? Oddaj go komu, a w zamian bądź mi żoną nie tylko z imienia!
— Jak ja ci mogę być żoną, tak jak tego pragniesz, kiedy ty mię nie pojmujesz! — zawołała moja matka ze łzami w głosie.
— A ty czy mię pojęłaś? — odparł z uniesieniem ojciec i mówił daléj a długo, ale głos jego tak opadał i podnosił się z kolei, takie w nim były głębokie wibracye boleści, zawodu, tłumionego gniewu, że serce moje bardzo mocno uderzać zaczęło, ukryłam twarz w dłonie i ani jednego więcéj nie dosłyszałam słowa.
Potém głosy rodziców moich mieszały się i plątały z sobą z dziwną mieszaniną skargi, wyrzutu, żalów; dosłyszałam parę łkań mojéj matki, potém dwa jakieś wyrazy, stanowczo wymówione przez ojca, i cisza zupełna zaległa budoar. Słyszałam tylko uderzenia własnego serca i za drzwiami budoaru szmer jakiś, niby ciężkie oddychanie dwojga piersi.
— Wybieraj! — ozwał się nakoniec stanowczy głos mego ojca. — Znowu było milczenie, które zdawało się bardzo długiém.
— Wybieram piérwsze! — odpowiedziała w końcu matka moja, mocno zmienionym głosem.
Posłyszałam ciężkie westchnienie mego ojca.
— Stanowczo? — zapytał po chwili.
— Stanowczo — odpowiedziała matka.
Kroki mego ojca zwróciły się ku drzwiom od salonów. Posłyszałam jednak, że zatrzymał się przy drzwiach.
— Matyldo! — wyrzekł — namyśl się!
Nie było odpowiedzi.
— Gdybyś wybrała drugie, gdybyś chciała ze swojéj na moję wejść drogę, przebaczył-bym ci wszystko — przejmująco, łagodnie a smutno, zabrzmiał głos mego ojca.
— Przebaczenia nie potrzebuję; drogi nasze na zawsze rozchodzą się odtąd! — zawołała moja matka.
— Na zawsze! — powtórzył ojciec — wielkie wyrzekłaś słowa i obyś tego nigdy nie żałowała!
Otworzyły się potém i zamknęły z cicha drzwi od salonów. Ojciec mój wyszedł z budoaru.
Anim dokładnie słyszała rozmowę rodziców moich, anim znaczenia jéj zrozumiéć w zupełności nie mogła, a jednak przejęła mię całą trwoga nieopowiedziana, ściśnięte serce uderzało w piersi coraz mocniéj, w uszach brzmiały nieustannie ostatnie słowa mego ojca: „obyś tego nigdy nie żałowała”.
Zdaje mi się, że miejsca, w których odgrywają się dramata serc ludzkich, są tak nawskróś przeniknięte tragicznych uczuć atmosferą, że ogarnia ona znajdujące się w nich te nawet istoty, które i wyobrażenia nie mają, czém jest dramat.
Mnie owiała całą tajemnicza atmosfera, płynąca z niepojętéj dla mnie rozmowy rodziców moich, w małéj główce mojéj działy się dziwne rzeczy. Dziś jestem pewna, że w chwili owéj miałam uroczyste acz nieme objawienie, krążącego koło mnie i wiszącego nad domem naszym, nieszczęścia.
Zerwałam się z posłania i, narzuciwszy szlafroczek, nagiemi stopy przybiegłam do drzwi budoaru i uchyliłam je pocichu. Nie śmiałam wejść; nie wiem, jaka trwoga powstrzymywała mię; przykucnęłam tylko na progu i przez szpary zajrzałam do wnętrza pokoju.
Na toalecie paliło się jeszcze kilkanaście świec w srebrnych kandelabrach. W głębi budoaru na nizkiéj sofie w pół leżała moja matka w balowém swém ubraniu, tylko włosy jéj, ze wszelkich pęt uwolnione, w bezładnych a obfitych pasmach opływały stan i nagie ramiona. Twarz miała mocno zrumienioną, oczy nieruchomo utkwione w ziemię, drżącemi rękoma rozrywała na drobne kawałki zdjęty z głowy wieniec, rzucając sobie pod stopy szczątki pięknego stroju. Szarpnięty snać przed chwilą rozpaczną lub gniewną ręką naszyjnik z pereł rozerwał się, a mleczne perły kilku wązkiemi strumieniami zsuwały się po sukni i z cichym szmerem spadały na posadzkę, rozsypując się na różne strony. W twarzy i postawie mojéj matki było tyle przygnębienia i gorączkowego niepokoju, tyle boleści i gniewu zarazem, że zaczęłam drżéć całém ciałem; trudno mi było utrzymać się na nogach, i powoli, opierając się o sprzęty, zaledwie zdołałam wrócić do mego łóżeczka.
Tu porwał mię płacz spazmatyczny; łzy jak groch sypały się z moich oczu. Nie wiem, jak długo płakałam, ale gdy podniosłam głowę, zobaczyłam przez szparę od drzwi, że ciemno już było w budoarze. To uspokoiło mię nieco. W istocie, nic a nic nie rozumiałam tego, co się wokoło mnie działo, a czułam tylko, że było to coś niezwykłego a groźnego.
Stopniowo zmęczenie zaczęło mię ogarniać, oczy zamykały się, w myśli pół uśpionéj błąkały się bezładnie różne pytania, obrazy, twarze. Myślałam: dla czego mój ojciec miał dziś łzę w oku? i tuż przy pytaniu tém stanęła piramida cukrowa, którą lokaje umieszczali na stole do wieczerzy. Dla czego matka moja porwała swój naszyjnik z pereł? — pomyślałam, i zdawało mi się, jak perełki cichutko jedna po drugiéj na posadzkę spadają. Nagle wsunęła mi się pod powieki jasno-włosa głowa księcia, który mi najwięcéj dawał cukierków, a potém ręka jego, trzymająca wachlarz mojéj matki. Obraz księcia zasłoniła mi twarz Bini w okularach, otoczona szeroką listwą od czepca. Po chwili na jéj miejscu zamajaczyła przede mną czaszka Żółkiewskiego, o któréj znalezieniu na Cecorskiém polu dnia tego opowiadała mi Binia, nareszcie ostatni ze wszystkich objawił się mnie długi i czerwony nos panny Zelii, a na nim wypisana cała odmiana czasu teraźniejszego, trybu oznajmującego francuzkiego słowa donner. Na ten widok raz jeszcze otworzyłam pół uśpione oczy, bo przypomniałam sobie, że nazajutrz miałam przed panną Zelią wydawać lekcyą gramatyki francuzkiéj. Myśl ta zaniepokoiła mię trochę. Zamknęłam znowu powieki, ciężkie jak ołów, i sennemi usty zaczęłam wymieniać końcówki czterech form francuzkiego słowa. Piérwsze na er, szeptałam, drugi na ir, trzecia na oir, czwarta na re. Na ostatniéj końcówce usnęłam.
Nazajutrz, budząc się, posłyszałam w całym domu ruch niezwykły. Zerwałam się i ubrałam na prędce. Z wypadków dnia wczorajszego mało mi zostało w pamięci, czułam tylko wielkie zmęczenie i oczy mię bolały od płaczu. Na samym wstępie spotkała mię panna Zelia z twarzą rozzłoszczoną i nosem czerwieńszym jeszcze, niż zwykle, i z gniewem zawołała do mnie, że nie będę już z nią miała lekcyi, gdyż jest odprawioną. Przytém zaczęła głośno wyrzekać, że odprawiono ją przed umówionym terminem.
— Nie masz pani powodu do uskarżania się, bo zapłacono ci trzy razy więcéj, niż należało — z przekąsem odpowiedziała jéj najstarsza panna służąca, zajęta wydobywaniem z szuflad rzeczy mojéj matki i pakowaniem ich do tłomoczków.
— Co to robisz, Marychno? — spytałam.
— Układam rzeczy pani do podróży — rzekła.
— Alboż mama dokąd wyjeżdża?
— Wyjeżdża jutro na wieś.
Zakręciło mi się po głowie pytanie, czy ja pojadę z mamą, i pobiegłam z niém do Bini. Ale Binia, przeciwko swemu zwyczajowi, była bardzo milcząca i tylko bardzo często wycierała okulary, które dnia tego wilgotniały jakoś co chwila. Na pytania, jakie jéj zadawałam, odpowiadała jednostajném: — Nie wiem, moje dziecko! — Gdzie spojrzałam, wszędzie panował ruch niezwykły; służące biegały, znosząc zewsząd suknie, futra, bieliznę i różne drobnostki; lokaje brząkali srebrem stołowém, układając je także w kufry; szuflady od toalety mojéj matki wysunięte były jak długie i całkiem wypróżnione; przez okno od garderoby zobaczyłam na dziedzińcu wyciągniętą z wozowni karetę, którą ze wszech stron oglądali rzemieślnicy, niby wypatrując, czy niéma w niéj czego do naprawienia przed daleką podróżą.
Tułałam się po domu, jak zbłąkana owieczka. Nikt do mnie nie mówił i nikt nie zwracał na mnie uwagi. Cała służba wyraźnie głowy traciła z pośpiechu. Binia szyła pod oknem tak pilnie, jak nigdy, i tylko co moment wycierała okulary.
Matka moja była dnia tego tak blada, jak nie widziałam jéj nigdy przed tém; siedziała na kanapie w jednym z salonów, z czołem opartém na dłoni, z oczyma spuszczonemi na suknią, nieruchoma jak posąg pośród otaczającéj ją wrzawy i bieganiny. Zbliżałam się do niéj kilka razy, ale głaskała mię tylko łagodnie po głowie i zapadała w zadumę. Za każdym razem jak lokaj oznajmiał jaką wizytę, odpowiadała: nie przyjmuję! Przyjęła tylko wczorajszego księcia o jasnych włosach. W czasie jego odwiedzin wypadkiem wbiegłam do salonu. Książę siedział naprzeciw mojéj matki w pozie pełnéj uszanowania, ale na twarzy miał wyraz, który-bym dziś nazwała rozpromienieniem i rozmarzeniem zarazem. Trzymał oczy, utkwione stale w moję matkę, która siedziała przed nim blada bardzo, chłodna i milcząca, jak wprzódy. Książę bawił krótko. Ojciec mój cały dzień nie był w domu, wypatrywałam go przez okno i nad wieczór zobaczyłam, jak wchodził w bramę domu. Pobiegłam wnet do jego gabinetu, aby go powitać, ale po raz piérwszy znalazłam drzwi zamknięte na klucz.
Wieczorem ruch w mieszkaniu ustał zupełnie, ale w salonach nie zapalano jak zwykle świateł. Matka moja siedziała w budoarze przy lampie i miała przed sobą otwartą książkę.
Cicha i nieśmiała, jak ptaszek spłoszony, siedziałam w kątku pokoju, patrzyłam na nią i widziałam wyraźnie, że nie czytała, a od czasu do czasu wielkie krople łez kapały zwolna z oczu jéj na karty książki.
Bardzo wcześnie Binia odmówiła ze mną pacierz wieczorny i ułożyła mię do snu. Kiedy pomagała mi zdejmować suknią, osunęły się wypadkiem jéj okulary i zobaczyłam, że miała oczy nabrzękłe od płaczu. Usnęłam prędko, znużona wrażeniami i przeszłą niespaną nocą.
Obudził mię szelest sukni jedwabnéj. Otworzyłam oczy i, w półzmroku zaledwie wschodzącego dnia, zobaczyłam stojącą przy mojém łóżku moję matkę. Była w okryciu i kapeluszu. Z pod okrycia widać było wiszącą u paska torebkę podróżną. Nie zdołałam jeszcze całkiem otrzeźwić się ze snu, gdy matka moja pochwyciła mię na ręce, przycisnęła mocno do piersi i pocałunkami okryła mi twarz i głowę. Czułam, pierś jéj podnosiła się płaczem tłumionym. Chciałam coś powiedziéć, o coś zapytać, ale wzruszona, przestraszona, rozżalona, na żadne słowo zdobyć się nie mogłam. Matka moja złożyła mię znowu na łóżku, raz jeszcze przylgnęła ustami do mego czoła długo, długo — i wyszła prędko z pokoju. W kilka minut potém posłyszałam turkot wyjeżdżającéj z dziedzińca bramą karety, jeszcze w parę minut kareta wytoczyła się na ulicę, odgłos kół ucichł w oddali i umilkł zupełnie, do pokoju mego weszła Binia. Zeskoczyłam z łóżka i rzuciłam się na jéj piersi.
— Biniu! gdzie mama pojechała? — zawołałam, z trudnością wstrzymując się od płaczu.
— Na wieś, do majątku swego — odpowiedziała.
— Na długo?
Binia milczała chwilę, potém szepnęła po cichu:
— Na zawsze.
Jak piorunem raził mię ten wyraz.
— Na zawsze! — krzyknęłam — a czemuż mnie z sobą nie wzięła?
— Bo Wacię ojciec na pensyą odwiezie — wyjąkała Binia z trudnością.
Upadłam na łóżko, zanosząc się od płaczu.
Gdy podniosłam głowę, ojciec mój siedział przy mnie, zamyślony ale łagodny. Wziął obie moje ręce i rzekł głosem, który słodyczą swą przeniknął mię i uspokoił:
— Nie obawiaj się niczego, Waciu. Ja opiekuję się tobą i nic ci się złego nie stanie. Pensya nie jest rzeczą tak straszną, jak sobie wyobrażasz. Znajdziesz tam wiele towarzyszek miłych i wesołych, które cię będą kochały, i będziesz uczyła się wielu pięknych rzeczy, aby wzrosnąć na kobietę dobrą i rozumną. Zresztą Binia zostanie tam przy tobie.
Łagodne słowa ojca, pocałunek, jaki, mówiąc je, złożył na mém czole, wreszcie pewność, że nie rozłączę się z Binią, uspokoiły mię nieco. Ubrałam się żwawo, z cichemi łzami zmówiłam pacierz poranny i spokojnie patrzyłam, jak piastunka moja układała w paki suknie moje i książki. Na sercu mojém leżał jednak ciągle ciężar niewymowny... tęskno mi było do matki...
Po południu jechałam z ojcem w powozie przez ulice W... a przed wieczorem byłam przyjętą jako uczennica do najlepszéj pensyi krajowéj.
Dnia tego wieczorem, gdy nowe towarzyszki moje usnęły i cisza zaległa salę sypialną, Binia siedziała na pensyonarskiém łóżeczku mojém, a ja, obejmując jéj szyję i tuląc się do jéj piersi, pytałam cicho: dlaczego matka moja odjechała tak nagle? czemu ojciec mój taki smutny i zamyślony? dlaczego nie pozostałam w rodzicielskim domu, ale oddano mię na pensyą, gdzie mi tak chłodno jakoś, tak obco?
Binia z czułością przytuliła mię do siebie i szepnęła na ucho:
— Biedne dziecię! rodzice twoi rozstali się!
Nie zrozumiałam znaczenia wyrazu tego. Łamałam sobie nad nim głowę do późnéj nocy. Myślałam jeszcze nad nim cały dzień następny i dziwiło mię bardzo, że Binia wytłómaczyć mi go nie chciała.
Dopiéro, gdy w parę dni potém ojciec mój przyszedł mię odwiedzić, wytłómaczenie wyrazu przez Binię wymówionego znalazłam w zmarszczce, która sfałdowała gładkie wprzódy jego czoło, i w boleści pełném spojrzeniu, jakiém patrzył na mnie. W zmienionéj twarzy mego ojca wyczytałam, że wyraz ten znaczył: — nieszczęście.
Tu urwała się w myśli mojéj nitka wspomnień i nie chciałam nawiązywać jéj daléj. Smutna byłam bardzo; odjęłam dłonie od oczu i spojrzałam w ogień. Zagasł już prawie, a tylko żar płonących jeszcze węgli osuszał dwie łzy, płynące po mojéj twarzy.
Obejrzałam się i zobaczyłam w kącie pokoju Binię, która siedziała z brodą wspartą na dłoni i przypatrywała mi się z uwagą.
— Nie śpisz jeszcze, Biniu? — zapytałam.
— Nie — odrzekła — czytałam w twarzy twojéj.
Zbliżyłam się do niéj i wzięłam ją za rękę.
— I cóż — spytałam — wyczytałaś w méj twarzy?
— Dobrą wróżbę — odparła.
— A zkądżeś tę dobrą wróżbę zaczerpnęła?
— Z łez, które stoczyły się po twych policzkach!
— Z łez — zawołałam — Biniu moja, co mówisz? alboż łzy dobrą wróżbę stanowić kiedy mogą?
Popatrzyła na mnie długo i rzekła z powagą:
— Kiedy widziałam, że w przeddzień wyjścia twego w świat marzyłaś o balach i błyskotkach, byłam niespokojna o ciebie i zmartwiona, ale gdy zamyśliłaś się i łzy popłynęły ci po twarzy, podziękowałam Bogu, że w stanowczéj porze twego życia dał ci chwilę rozwagi i smutku. Bo, dziecię moje, życie nie jest balem wesołym, a kto je sobie wyobraża takiém, zawieść się musi. Dobrze więc, że przygotowałaś się do niego zadumą i łzą.
Umilkła, a mną smutne owładnęło wrażenie.
— Myślałam o rodzicach moich — wyrzekłam cicho — i o tém, dlaczego rozeszły się ich drogi? dla czego każde z nich w osobnym zamieszkuje świecie, i który z ich światów moim stanie się światem?
— Myśl o tém jak najczęściéj — powiedziała Binia — z historyi rodziców twoich, jeśli ją zdołasz zrozumiéć, wielka dla ciebie wypłynie nauka.
Deszcz mocny uderzał z dźwiękiem po szybach okien, późne popółnocne godziny głosiły zegary, a jam ani myślała iść do spoczynku.
Nagle lampa mi zagasła. Świtało.
Zbliżyłam się do okna i uchyliłam roletę. Brzask dzienny szarawo rozświecał pomieszane dachy i gzemsy domówstw rozlicznych ulic; nad rzeką, płynącą u stóp góry, na któréj stały gmachy zakładu, unosiła się mgła popielata. Za rzeką bielał szeroki pas drogi, którą za kilka godzin przebywać miałam, uroczysta cisza zwieszała się nad uśpioném jeszcze miastem.
Po chwili naprzeciw mnie zróżowiał brzeżek horyzontu, popielata mgła, unosząca się nad wodą, pierzchnęła, i jednocześnie w spokojnych falach rzeki zaiskrzyły się piérwsze promienie wschodzącego słońca.
Pomyślałam sobie, że jak w téj chwili słońce wstępuje dla ziemi, tak dla mnie dziś wschodzi jutrzenka rozpoczynającego się życia.
I któż mi powié, że dzień o ranku pogodnym w południe zmąconym nie będzie burzą lub słotą?
Kiedy blaski słoneczne upadły na okna domówstw, a rzeka, całkiem już otrząśnięta ze swéj nocnéj szaty, płynęła spokojną pozłacaną wstęgą, ja klęczałam u okna i prosiłam Boga, królującego nad gwiazdami, aby pobłogosławił wstęp mój w świat nieznany i odsłonił przede mną drogi, jakiemi wstępować winnam.
I oplotły mię ramionami towarzyszki drogie, poczułam na méj twarzy łzy ich pożegnania, zamknęły się za mną wrota, za któremi przebyłam lat tyle i stary sługa mojéj matki na ręku prawie zaniósł mię do karety, w któréj obok mnie usiadła Binia.
Zabrzmiała trąbka pocztowa, koła potoczyły się szybko, za szybami karety przemknęły ulice rodzinnego miasta, rzeka zniknęła mi z oczu. Unoszona bystrym biegiem sześciu koni, uleciałam białym szlakiem drogi w świat, w dal, ku rodzinnym stronom méj matki.
Koleje żelazne nie łączyły jeszcze wówczas różnych a odległych stron kraju; podróż nasza, lubo pośpieszna, trwała dwie doby i, pomimo zajmującego widoku okolic, jakie przebywałam, czułam już pewne znużenie, gdy Binia, wychyliwszy głowę z karety, milcząc, ukazała mi rozległy dwór, położony między malowniczemi wzgórzami.
Zrozumiałam jéj giest milczący, serce uderzyło mi silném wzruszeniem, byłam już tylko o kilka staj od domu mojéj matki.
Blado-złota tarcza marcowego słońca oświetlała obszerny dziedziniec, na który przez wysoką bramę wjazdową wtoczyła się kareta.
Na wzniesionym ganku murowanego domu stała moja matka. Zanim służący zdołał zstąpić z kozła, otworzyłam sama drzwiczki powozu, przeskoczyłam przez Binię i upadłam w otwarte ku mnie jéj ramiona.
Przez szerokie okno, zdobne w ciężkie firanki, wnikało południowe słońce wiosenne i oświetlało wiejskie mieszkanie, przez które prowadziła mię matka moja, trzymając za rękę. Przebyłyśmy naprzód trzy niewielkie pokoje bawialne, przybrane ze smakiem i komfortem, salę do tańca, w któréj kilkadziesiąt par swobodnie obracać się mogło w mazurze, salę jadalną z wielkim pośrodku stołem, mogącym zmieścić kilkadziesiąt nakryć, i zatrzymałyśmy się w budoarze mojéj matki. Na widok tego pokoju, dziecinne lata moje żywo mi stanęły w pamięci.
Był on zupełnie podobnym do tego, w jakim między rodzicami memi odbywała się owa scena rozłączenia, która niestarte niczém wrażenie zostawiła w mym umyśle. Takie same nizkie i miękkie meble stały pod ścianami, takiemi samemi cackami i gracikami zastawione były stoliki i konsole, taż sama między oknami stała toaleta, i wydało mi się, że w głębi zamkniętych jéj szuflad widzę te same różnobarwne kamienie, które niegdyś stanowiły przedmiot zachwytu dla mych dziecinnych oczu. Za oknami widać było obszerny ogród o starożytnych alejach i kilku ogrodników, pracujących nad kwiatowemi klombami, wijącemi się w przeróżne gzygzaki, pod wysoko wzniesionym gankiem.
Przyzwyczajona od lat wielu do jednostajnych nagich sal pensyonarskich, monotonnemi zastawionych ławkami, poczułam się olśniona pełném smaku, barw i błyskotek otoczeniem, w jakiém się znalazłam. Powiało na mnie tchnienie ciągłego gwaru i zabaw, jakiém owiane było dzieciństwo moje; zdawało mi się, że za ścianami salonów, przez które przechodziłam, brzmi wrzawa ostatniego balu, na którym, w przeddzień odjazdu mego na pensyą, znajdowała się malutka wówczas moja osóbka. Dziwnym zwrotem wyobraźni, przy wspomnieniu o téj pamiętnéj dla mnie zabawie, zamajaczyła przed memi oczyma wysmukła postać i jasno-włosa głowa owego księcia, z którym matka moja tańczyła najwięcéj, a którego powierzchowność utkwiła w mojéj pamięci z zadziwiającą dokładnością. Uśmiechnęłam się z saméj siebie, ale jednocześnie podniosłam oczy na matkę i wzrok mój upadł na dwie zmarszczki, które między brwiami podłużną linią przerzynały aż do połowy gładkie zresztą i wyniosłe jéj czoło.
Szybka jak błyskawica myśl przemknęła mi przez głowę, że te bruzdy na czole mojéj matki, cierpieniem jakiémś zapewne wyryte, miały może związek z ową męzką postacią, która przypłynęła ku mnie ze wspomnień odległych... Stałyśmy obie na środku budoaru i patrzyłyśmy wzajem na siebie w milczeniu. W oczach matki mojéj była czułość macierzyńska, połączona z ciekawością kobiety, która innéj, a młodszéj od siebie, przypatruje się kobiecie. Jestem pewna, że w moim wzroku musiało być uwielbienie.
Jakże piękną jeszcze była matka moja! Utraciła już wprawdzie dawną szczupłość i powiewność kształtów, ale wysoka postać jéj tém więcéj jeszcze miała majestatycznéj wyniosłości i dumy. Czarne jak heban, ogromne jéj włosy, obfitemi warkoczami ciążyły z tyłu głowy i ani jednéj jeszcze nie było między niemi srebrnéj niteczki. Matowa i delikatna jéj cera nic nie straciła na swéj świeżości, usta tylko nieco bledszy miały koloryt, a dwie fałdy, które rysowały czoło, nie tylko nie szpeciły twarzy, ale dodawały jéj pewnego uroku powagi i zamyślenia. Ubrana była w ciemną suknią z grubéj materyi, takaż sama mantyla okrywała jéj kibić malowniczemi fałdami.
Matka moja musiała spostrzedz zachwycenie, z jakiém się jéj przypatrywałam, uśmiechnęła się, pogłaskała mię po twarzy i zaprowadziła do przeznaczonych dla mnie pokojów. Śliczne to były pokoiki! jeden gabinet okrągły, pełen zwierciadeł, kwiatów i świecidełek, z meblami, pokrytemi paliowym atłasem; drugi sypialny, cały zielony, z alkową w głębi w któréj stało łóżko; trzeci bieluchny, czyściuchny dla mojéj Bini, która obok mnie sypiać miała. Zachwycenie moje było niezmierne. Skakałam i klaskałam w ręce, jak dziecko, biegając od sprzętu do sprzętu, od cacka do cacka, od jednéj rośliny wazonowéj do drugiéj; dotykałam się wszystkiego, wszystko z różnych stron oglądałam, słowem, radość moja ze ślicznego, a mego wyłącznego mieszkania, nie miała granic.
Matka moja przerwała te pensyonarskie uniesienia słowami:
— Teraz zostawiam cię u siebie. Oto masz taśmę od dzwonka, przeprowadzonego do pokoju twojéj panny służącéj; zadzwoń na nią i powiedz jéj, aby ci pokazała twoję garderobę, zamkniętą w szafach i komodach, ustawionych w pokoju Balbiny. Wybierz sobie suknią, jaką zechcesz, byle tylko, naturalnie, nie z wieczorowych, których tam także jest kilka, i odmień toaletę. Każ się także uczesać. Suknia twoja zszyfonowana w podróży i koafiura także w wielkim nieładzie. Mamy dopiéro południe i dziś jeszcze przybyć może ktoś z gości. Kobieta dobrego tonu powinna zawsze tak być ubraną pomiędzy swemi czterema ścianami, aby w każdéj chwili módz się całemu światu pokazać. — Rzekłszy to, matka moja raz jeszcze pocałowała mię w czoło i opuściła pokój, a ja z pośpiechem pociągnęłam za taśmę od dzwonka.
I znowu płynęłam z rozpiętemi żaglami na łodzi zachwycenia. Zwinna i szczebiotliwa garderobiana z Warszawy otwierała przede mną szafy i komody, a ja, siedząc pośrodku pokoju na dywanie, znalazłam się istnie zakopana w stosie sukien, okryć i różnych toaletowych fraszek, które kazałam służącéj podawać sobie i rozkładałam wokoło. W godzinę potém, świeżo uczesana i ubrana, stałam sama jedna w gabinecie przed lustrem, spuszczającém się aż do posadzki. Przede mną stała w zwierciadlanéj szybie siedmnastoletnia dziewczyna, w błękitnéj sukni, średniego wzrostu, cienka w pasie i o spadzistych ramionach. Główkę miała małą, okrągłą, pokrytą lasem kasztanowatych włosów, modnie teraz uczesanych. Pod tą modną fryzurą było czoło, w regularny owal wykrojone, pod niém para podługowatych, szafirowych oczu z długiemi rzęsami; między oczyma mieścił się nosek, wcale nieładny, bo za duży i za szeroki dla reszty rysów, ale za to poniżéj kwitła buzia, ponsowa, jak odłam korala. Policzki nie były ani różowe, ani blade, miały białą przezroczystość porcelany, osypanéj brzoskwiniowym puszkiem.
Uśmiechnęłam się do dziewczyny, stojącéj w lustrze.
Oddała mi uśmiech, pokazując białe ząbki.
— Ładna jesteś — szepnęłam do niéj.
— Ładna jesteś! — odszepnęła.
Wyprostowałam się i podniosłam głowę tak wysoko, jak ją zwykła była nosić moja matka. Dziewczyna w lustrze uczyniła to samo.
— Będziesz tak piękną, jak twoja matka! — rzekłam do niéj.
— Jak twoja matka! — powtórzyła.
— Będą cię ludzie uwielbiać! — wymówiłam.
— Będą cię ludzie uwielbiać! — odpowiedziała.
— I starać się o twoję rączkę!...
Tu zaśmiałam się głośno i długo. Na myśl przyszedł mi ów konkurent mój in spe, o którym pisała mi matka, a którego inaczéj wyobrazić sobie nie mogłam, jak wycierającego chusteczką szkiełko od pince-nez. Przedstawiłam sobie, że stoi on przede mną, ujęłam delikatnie obiema rękoma suknią i, robiąc dyg głęboki, rzekłam:
— Dzień dobry panu! a! bardzo przepraszam! bon jour monsieur! zapomniałam, że na wielkim świecie piérwszy wyraz rozmowy nie wymawia się nigdy po polsku. Mówiono mi o tém, ale widzisz pan, jestem świeżo wyemancypowaną pensyonarką, niewprawną jeszcze w zwyczaje światowe. Otóż — bon jour monsieur! proszę skończyć już raz przecieranie swego szkiełka i włożyć je na nos. O tak! dobrze! c’est parfait! teraz proszę patrzéć na mnie! dygam panu po raz drugi; czy prawda, że dygam zgrabnie? Dawała mi lekcye panna D., najsławniejsza tancerka. Zachwycony pan jesteś moim dygiem i całą moją osóbką, nie prawdaż? proszę tylko nie bardzo patrzéć na mój nosek, bo jest niezgrabny! Masz pan zamiar starać się o moję rączkę? bardzo dobrze! przypatrzę się i ja panu, i jeśli mi się podobasz... no... to nie wiem..., a jeśli się nie podobasz, dostaniesz harbuza! cha, cha, cha!... po francuzku harbuz nazywa się citrouille, po angielsku english melon, cha, cha, cha!
W czasie tego monologu śmiech mię zdjął długi i serdeczny, dziewczyna w lustrze zanosiła się także od śmiechu. Nagle umilkłam i spoważniałam. Wzrok mój upadł wypadkiem na papier, leżący u stóp moich na posadzce, a w oczy rzuciły się wyraźném pismem nakreślone słowa: „Nie ufaj zbyt połyskom, dziecię moje, i nie oddawaj im całego serca twego!” Był to list mego ojca, który wypadł mi z kieszonki podróżnego szlafroczka. Podjęłam go z poszanowaniem i machinalnie prawie czytałam daléj: „Wejdź w życie z myślą, że zabawy i zbieranie hołdów nie jest celem, dla którego żyć powinna kobieta. Odurzą cię one i upoją z razu, ale staraj się coprędzéj o wytrzeźwienie. Strzeż się utonięcia we fraszkach. Po-za tém błyszczącém kołem, które cię otoczy, staraj się dojrzéć świat najrozleglejszy, świat pracy, myśli, uczuć wielkich...”
Opuściłam ręce i zamyśliłam się głęboko. Zdawało mi się, że z papieru, który trzymałam w ręku wychodził głos poważny, surowy nieledwie, głos z innego jakiegoś świata, niż ten do którego weszłam, który mię już na samym wstępie upoił. Głos ten przychodził do mnie od ojca, ze stron dalekich, z dalekich krain, po których on wędrował... Rzewnie zaczęło mi się robić około serca, zapomniałam o dziewczynie, która w lustrze śmiała się przed chwilą tak swawolnie, i pismo ojca do ust poniosłam.
W téj chwili zawołano mnie do matki.
Przy obiedzie matka moja rozmawiała ze mną po francuzku i po angielsku naprzemian, a wstając od stołu, rzekła do mnie:
— Bardzo się cieszę z tego, że posiadasz wprawę mówienia dwoma językami, które są powszechnie używane po salonach. Chciałam się o tém przekonać i wyszłaś z próby zwycięzko.
Tu pogłaskała mię po głowie z zadowoleniem.
— Umiem jeszcze mówić po niemiecku — rzekłam, ucieszona pochwałą matki.
— O niemiecki język mniejsza — odpowiedziała — potrzebny on tylko w razie podróżowania, a i to niekoniecznie, bo z francuzkim i angielskim cały świat objechać można. — Zdziwiły mię nieco te słowa, bo na pensyi powiadała mi często jedna z nauczycielek naszych, że znajomość niemieckiego języka jest prawie niezbędną dla każdego, kto chce kształcić swój umysł.
Podzieliłam się tą uwagą z moją matką.
— Nauczycielka wasza — rzekła — miała słuszność, jeśli to, co mówiła, stosowała do mężczyzn; kobiety zaś nie mają potrzeby ślęczéć nad naukami, chyba jeśli się kształcą na guwernantki.
Słowa te dały mi wiele do myślenia.
— Moja mamo — zawołałam po długim namyśle — nie rozumiem dobrze tego, coś mi powiedziała. Jeśli dla mężczyzny nauka jest rzeczą potrzebną, dla czegóż-by dla kobiety nie miała być równie taką?
Uśmiechnęła się moja matka.
— I mężczyźni nie potrzebują głębszéj nauki... a ci tylko jéj się oddają, którzy zmuszeni są za jéj pomocą zarabiać sobie na kawałek chleba, jak np. doktorowie, prawnicy, urzędnicy i tym podobnych zawodów ludzie.
— Więc bogaci mężczyźni wcale się nie uczą? — zawołałam.
— I owszem — odpowiedziała mi matka — uczą się języków obcych, muzyki, tańca i przyzwoitéj w towarzystwie maniery.
Języków, muzyki, tańca! pomyślałam, a więc tego samego, czego i ja się uczyłam! Miałam wielką ochotę zapytać moję matkę, czy ów sąsiad z gotyckim pałacykiem i piękném nazwiskiem, o którym mi pisała, niczego się więcéj nie uczył? Bo w takim razie musi on być zupełnie takim samym, jak ja, a więc nic w nim niéma ciekawego, bo przecie dobrze znam moję własną osobę. Żeby to on wiele, wiele umiał i wiele, wiele widział na świecie i mnóztwo nowych ciekawych rzeczy umiał mi powiedziéć, to-by się mnie bardzo spodobał. Ależ znowu, ponieważ jest bogatym i nie potrzebuje zarabiać sobie na kawałek chleba, musiał uczyć się tylko języków, muzyki, tańca i maniery. A może téż ta maniera jest przymiotem wielce zajmującym? Nie uczyłam się wprawdzie maniery... a zobaczymy!
Rozmyślania te przerwała moja matka, mówiąc mi, abym usiadła do fortepianu. Poskoczyłam do moich pokojów i przyniosłam nuty, przywiezione z sobą z pensyi. Na pensyi uczył mię muzyki jeden z ludzi, którzy poczucie artystyczne, jakie sami noszą w piersi, umieją zaszczepić w dusze tych, których wprowadzają w krainę sztuki. Nauczyciel mój pojmował sztukę w wysokiém jéj znaczeniu i mnie tak ją pojmować nauczył. Sama zresztą czułam nieraz przy grze te drgnienia tajemnicze, które są świadectwem iskry wewnętrznéj, noszącéj nazwę talentu. Na pensyi, gdy tylko miałam czas wolny od nauk, grywałam godzinami całemi, nie mogąc oderwać się od fortepianu. Koleżanki moje i nauczycielki nazywały mię artystką pensyi. Najwięcéj miałam zamiłowania w niemieckiéj muzyce. Z pomocą nauczyciela mego, od którego zamiłowanie to przejęłam, studyowałam wyłącznie prawie Beethovena, Haydna, Mozarta. Regularne ich passaże, poważne akordy, słodki rytm melodyi, który wypływał z powodzi nagromadzonych tonów, niby coraz nowa, wyłaniająca się z cieni, tajemnica, miały dla mnie urok niewymowny. Gdy palce moje wywoływały je z klawiszów, przed oczyma rozwijały się całe szeregi obrazów poetycznych, wielkich; a choć potém obrazy te znikały nieraz bezpowrotnie, zostawał mi po nich w głowie jakiś szlak gwieździstych myśli, niby mleczna droga na nocném niebie. I teraz więc wybrałam jednę z ulubionych moich sonat i od niéj zaczęłam mój popis muzyczny. Grałam dość długo, a gdy uderzyłam ostatnie akordy sonaty, matka moja zbliżyła się do fortepianu.
— Doskonale wykonałaś tę sonatę — rzekła — szkoda tylko, że podobne rzeczy są zbyt poważne i rzadko się komu podobają.
— Moja droga mamo — odpowiedziałam — ponieważ podobają się one tobie i mnie, czegóż więcéj potrzeba?
— Nie powiedziałam tego, że najbardziéj lubię ten rodzaj muzyki — rzekła znów matka — przekładam włoską, w któréj śpiewność jest wyraźniejsza, i francuzką, która posiada więcéj życia. Ale o to, jaki jest mój gust w tym względzie, mniejsza. Jestem twoją matką i nie potrzebujesz popisywać się przede mną. Co innego zaś z obcymi ludźmi, którzy ciekawi będą poznać twój talent. Do ich-to upodobań i skali artystycznéj zastosować się w twéj grze powinnaś, inaczéj okrzyczą cię za nieumiejętną w muzyce, co będzie z wielką twoją szkodą, bo każda dobrze wychowana panna ładnie grać powinna.
Gdy matka moja to mówiła, mnie przyszły na myśl słowa nauczyciela mego o tém, że sztuka uszlachetnia człowieka, wlewając w umysł jego żywioł piękna; przypomniałam sobie owe szlaki gwieździstych myśli, które zostawiały mi po sobie melodye mistrzów, i odezwałam się po chwili namysłu:
— Przykro-by mi zapewne było, gdyby ludzie zganili grę moję, bo bardzo lubię być chwaloną; jednakże zostały-by mi zawsze te miłe myśli, jakie mi przychodzą do głowy za każdym razem, gdy gram ulubionych moich kompozytorów.
— Moja droga — odrzekła mi matka — muzyka stanowi zapewne przyjemne przepędzenie czasu w samotności i środek rozrywki w nudach, ale są to tylko uboczne cele, dla których młode panny grać się uczą. Głównym zaś celem umiejętności grania jest możność przyjemnego zabawienia towarzystwa, w jakiém znajduje się młoda osoba.
— W takim więc razie — odrzekłam — muzyka jest cackiem, przeznaczoném do bawienia uszu ludzi, jak naprzykład ten kotek porcelanowy, który stoi na etażerce, ma bawić ich oczy.
— Między muzyką i porcelanowym kotkiem niepodobna zrobić porównania — odpowiedziała z uśmiechem matka — kotek jest nieżywy i żadnego na nikim zrobić nie może wrażenia, wtedy, gdy piękną muzyką młoda osoba daje dowód, że jest starannie wychowaną.
Ostatnie słowa szczególniéj uderzyły mój umysł. Dla czego mianowicie muzyka ma być cechą starannego wychowania? Czemu nie jest nią również znajomość rysunku, historyi, arytmetyki i t. d.? Zadawszy sobie w myśli te pytania, rzekłam:
— Moja mamo, ponieważ umiejętność grania ma za jedyny cel bawić ludzi i świadczyć przed nimi o staranném wychowaniu młodéj osoby, dla czegoż w tych samych celach nie uczą nas skakać przez sznur, albo kulki przewracać po podłodze? Toby tak samo i bawiło, i stanowić mogło cechę dobrego wychowania, gdyby ludzie zgodzili się na to zapatrywać w ten sposób, a nauka przychodziła-by nam wszystkim z większą łatwością.
Rozśmieszona tą uwagą, która mi nie wiedziéć zkąd przyszła do głowy, zaśmiałam się serdecznie. Moja matka uśmiechnęła się także, ale prędko spoważniała i rzekła z odrobiną niezadowolenia:
— Uważam, Waciu, że masz wielką skłonność do analizowania wszystkiego i do łamania swojéj młodéj główki nad każdym przedmiotem, o którym rozmawiasz. Otóż staraj się tego pozbyć, bo gdy ludzie skłonność tę w tobie spostrzegą, nazwą cię pedantką i panną emancypowaną.
Zmartwiło mię to piérwsze spostrzeżenie, jakie matka moja uczyniła na moję niekorzyść. Pocałowałam ją w obie ręce i rzekłam:
— Myślałam dotąd, moja mamo, i mówiono mi tak na pensyi, że dobrze jest zastanawiać się nad wszystkiém i wszystko starać się zrozumiéć.
— Tak — przerwała mi matka łagodnie, głaszcząc moje włosy — dobre to jest i pożyteczne, ale tylko dla mężczyzn, dla tych istot uprzywilejowanych, którzy wszędzie w życiu między ludźmi we własnych myślach mają prawo być samymi sobą. My kobiety takiego prawa nie mamy. Każda z nas, wchodząc w świat, znajduje kodex, według którego artykułów ma postępować, a kodexem tym są: zwyczaje. Rządzą one już naprzód jéj wychowaniem, a potém, jeśli się niemi choć na jotę rozminie, otwiera się przed nią inna księga praw, która się kodexem karnym nazywa. Ten kodex karny, to sądy, obmowy i potępienie świata, z którego uświęconym regulaminem kobieta rozminąć się ośmieliła. Niech cię Bóg broni, abyś się z tą karną księgą spotkać miała. Wiem ja, co ona znaczy i lękam się jéj dla ciebie śmiertelnie.
Gdy matka moja to mówiła, dwie fałdy, rysujące jéj piękne czoło, stały się głębszemi i smutek zagrał w oczach. Objęłam ją i przytuliłam się do niéj, czując, że przygarnia mię do siebie z miłością.
— Moja mamo — szepnęłam po chwili — czyliż niéma na świecie kobiet, które-by probowały zniszczyć ten brzydki kodex, co nie pozwala im ani myśléć, ani postępować według własnego rozumu i serca, ale wedle przyjętych praw, których one same nie pisały przecie?
— Bywają takie kobiety, które w części, albo zupełnie probują się rozmijać z kodexem światowych zwyczajów, jeśli te nie zgadzają się z ich przekonaniami — mówiła moja matka — ale są to nieszczęśliwe istoty, których naśladować nie należy. Jeśli są one ubogie, giną przez to marnie najczęściéj, bo świat wyrzeka się ich, jak nieposłusznych sobie dzieci; jeśli są bogate, cofają się prędko z niebezpiecznéj drogi, wracają na utarte szlaki, a raz na nie wróciwszy, przyjmują za swoje to, co im z razu obce naturą swoją było i wyrzekają się siebie samych, aby nie ściągnąć na swe głowy srogich wyroków karnego kodexu. — To rzekłszy, powstała moja matka i, pocałowawszy mię w głowę, opuściła pokój. Zostałam sama i długo siedziałam zamyślona.
Niewyraźne jakieś światła przebiegały mi przez głowę. A więc, myślałam, mówię obcemi językami i umiem grać dla popisu przed ludźmi? Nie wolno mi zastanawiać się nad tém, co mój umysł uderza; bo ludzie nie lubią tego w kobiecie? Czyliż wszystko, co jest we mnie, na mnie i koło mnie, ma istniéć tylko dla ludzi, dla ich zabawy, pochwały, lub dla uniknięcia ich nagany? Więc jestem cała własnością ludzi i tego kodexu prawnego, który się nazywa: zwyczaje? A cóż będzie własnością moją i tych, których kocham? Czyliż nie mam grywać ulubionych moich sonat dla tego, że ich większość ludzi nie rozumié? Czyż niemiecki język niepotrzebnym mi jest, skoro nim nie rozmawiają w salonach? Mamże odpędzać od siebie uwagi i myśli, które mi przychodzą do głowy, choć-by one były najbardziéj mię zajmujące, dla tego, że nie jest w zwyczaju, aby kobieta myślała, zastanawiała się w ten sposób? Nie, zawołałam w myśli, może to i dobrze, może tak być i powinno, ale ja tego nie rozumiem!
A matka moja czy rozumié sama tę naukę, jaką mi dała przed chwilą? — zapytałam znowu siebie i przypomniałam smutny ton jéj głosu, gdy wymawiała ostatnie owe słowa, owo powiększenie się fałd na jéj czole i żal tajony, co przez chwilę zamigotał w jéj oczach.
Tak, myślałam, matka moja rozumié to, co dla mnie jest tajemnicą.
I przemknęła mi myśl, że na dnie téj tajemnicy leży coś bardzo smutnego.
I doświadczyłam przeczucia, że świat mojéj matki nie jest tak bezchmurnie wesołym, jak go sobie wyobrażałam.
Gdy takim oddawałam się myślom, nagle zaturkotały pod gankiem koła, a turkotowi temu zawtórowało przyśpieszone bicie mego serca.
Ktoś przyjechał, piérwszy gość, którego ujrzéć miałam w domu méj matki. Piérwsza osoba z jéj świata, która mnie miała zobaczyć. Trwoga mię zdjęła. A tu jeszcze matki mojéj niéma w bawialnym pokoju. Tuż, tuż gość wejdzie, jakże się ukłonię, jakie piérwsze słowo wymówię? Zerwałam się z krzesła na równe nogi. Ucieknę, pomyślałam, i frunęłam przez pokój.
Niestety! u wejścia do drugiego pokoju musiałam stanąć na progu, jak wryta: bulion od portyery zaplątał się w szerokiéj białéj frendzli, którą oszyta była moja błękitna suknia. Pochyliłam się i drżącemi rękoma zaczęłam rozplątywać frendzlę. Ale nie łatwa była z nią sprawa. Jedwab okręcił się i zamiast rozwikłać go, jeszcze gorzéj plątałam.
W przyległym pokoju posłyszałam męzkie stąpanie. Czułam, że rumieńce uderzają mi do twarzy. Otóż, myślałam, zamiast polepszyć, pogorszyłam moje położenie. Będę musiała powitać gościa, nie mogąc ruszyć się od progu! Targnęłam raz jeszcze i zrobiłam to tak silnie, że uwikłanie mojéj odzieży jeszcze się wzmocniło. Do pokoju wszedł młody mężczyzna.
W stanowczéj chwili wróciła mi odwaga. Wyprostowałam się rezolutnie, o ile pozwalała mi na to przymocowana do portyery suknia, i ozwałam się:
— Bardzo przepraszam pana, że nie mogę ani kroku postąpić na powitanie, ale frendzla od sukni splątała mi się z portyerą.
Mówiłam to prawie z płaczem, tak upokarzało mię śmieszne, jak mi się zdawało, moje położenie.
Młody człowiek z uśmiechem podszedł do mnie i rzekł:
— Wszak to zapewne kuzynkę Wacławę widzę?
— Tak — odpowiedziałam.
— Jestem Franciszek W. — wymówił z ukłonem i podał mi rękę.
— Kuzynek Franuś! — zawołałam — odzyskując zupełnie śmiałość; — o! jakże się to stało, że nie poznałam kuzynka!
— Trudno to kogoś poznać, jeśli się go widziało dwunastoletnim malcem, a spotyka na nowo dorosłym człowiekiem. I jabym kuzynki może nie poznał, gdybym nie wiedział, że ją tu znajdę.
— O, niechże mi kuzynek pomoże wyplątać się z uwięzi, bo doprawdy poruszyć się nie mogę!
— Najchętniéj to uczynię — odpowiedział kuzynek, i przyklęknąwszy na jedno kolano, zaczął mocować się z poplątanemi nićmi jedwabiu.
— Ależ, jak widzę, kuzynka w formalną popadłaś niewolę! — wymówił z uśmiechem.
Wyraz niewola przypomniał mi przed chwilą rozmowę moję z matką i wywołane nią moje rozmyślania. Spoważniałam nagle i wyrzekłam bardzo seryo:
— Rozplącz coprędzéj moje frendzle, kuzynku, bo znieść nie mogę niewoli.
Kuzynek, który ciągle klęczał na jedném kolanie, podniósł nagle głowę i prosto w twarz mi popatrzył.
— A jednak — rzekł, uchylając się znowu nad splątaną frendzlą — kuzynka często spotkasz się w świecie z niewolą.
Kiedy kuzynek patrzył na mnie, piérwszy raz spostrzegłam, że ma błękitne oczy z bardzo miłym wyrazem, a gdy wymawiał ostatnie słowa, zdało mi się, że głos jego był trochę smutny.
W téj chwili z sąsiedniego pokoju weszła moja matka: spostrzegłszy mię stojącą nieruchomie i kuzynka klęczącego, zatrzymała się na progu zdziwiona.
— Co to jest? — spytała — Franusiu; w jakiéj-że romantycznéj znajduję cię postawie?
Wyrzekła to ze śmiechem, ale zdawało mi się, że śmiech ten był nieco przymuszony. Kuzyn, który właśnie co uwolnił moję suknią, częścią porwawszy, częścią rozplątawszy jedwab’, w którym utkwił nieszczęsny bulion, zerwał się śpiesznie i, z wielkiém uszanowaniem powitawszy moję matkę, opowiedział jéj historyą całego zdarzenia. Wysłuchawszy go z uśmiechem, matka moja rzekła do mnie:
— Jest to dla Waci mała nauczka, że panna dorosła, która przestała już być pensyonarką i nosi długie suknie, powinna na każdym kroku być bardzo uważną i ostrożną. — Z tonu, jakim matka moja to mówiła i ze spojrzenia, jakie rzuciła na mnie, poznałam, że wyrazy jéj nie były tak proste, jak się zdawało, ale miały podwójne jakieś znaczenie.
Kuzyn zajął się rozmową z moją matką i przestał zwracać na mnie uwagę. Ośmielona tém, przypatrywałam się mu ciekawie.
Przed wyjazdem na pensyą widywałam go małym chłopaczkiem, gdy go do rodziców moich przywoziły w odwiedziny dwie ciotki mojéj matki a jego dalekie krewne, które, jak mi mówiono, miały go na opiece. Jakże się od téj pory odmienił. Z małego chłopaczka, trochę niezgrabnego i wiecznie rozczochranego, stał się wcale przystojnym młodym człowiekiem. Już wtedy, kiedy, klęcząc przede mną, spełniał wielkie dzieło rozplątywania mojéj frendzli, uważałam, że miał błękitne oczy z miłym wyrazem; teraz zobaczyłam jeszcze światło-płowe gęste włosy, odrzucone w tył nad czołem niezbyt wysokiém, ale białém i pogodném. Rysy miał ściągłe, delikatnością przypominające twarz kobiecą i małe jasne wąsiki.
Podano herbatę, przy któréj kuzynek rzekł do mojéj matki:
— Ciotka Hortensya i ciotka Ludgarda przysłały mię tu z oświadczeniem, iż pragną co prędzéj zobaczyć kuzynkę Wacławę.
Wiedziałam, że mówił o krewnych swych, które go wychowały, a były rodzonemi ciotkami mojéj matki.
Matka moja odpowiedziała:
— Jak tylko Wacia opatrzy się trochę w domu, natychmiast pojedziemy do Rodowa i zaprezentuję ją ciotkom. Czy pamiętasz babki twoje, Waciu? — zwróciła się do mnie z zapytaniem.
Odpowiedziałam, że pamiętam tylko długie szeleszczące ogony ich sukien i białe koronkowe ich czepce.
Uśmiechnęła się na to moja matka.
— Ciotki moje — rzekła — lubo są już w podeszłym wieku, pilnie dotąd strzegą wszystkich zwyczajów światowych. Zobaczysz w nich prawdziwe wzory dam wielkiego świata, które do późnych lat zachowały w ubiorze, układzie i obejściu się dystynkcyą wyższych towarzystw. A jakże tam idzie gospodarstwo w Rodowie? — zwróciła się z zapytaniem do kuzynka Franusia.
Kuzynek zarumienił się trochę.
— Doprawdy... nie wiem — odpowiedział z zakłopotaniem.
— Przecież jesteś niby zarządcą gospodarstwa ciotek? — zaśmiała się moja matka.
— Przyznam się kuzynce — odpowiedział zawsze z pewném zakłopotaniem się Franuś — nie mam szczególnego zamiłowania w gospodarstwie. Potém ciotka Hortensya sama się miesza bardzo do rządów, a mnie pozostaje tylko spełnić niekiedy jéj polecenia.
Gdy to mówił, spostrzegłam, że po twarzy jego przemknął się wyraz smutku.
Po herbacie matka moja wyszła z salonu, a kuzynek przysunął się do mnie.
— Czy pamięta kuzynka — rzekł — jak to, gdy przyjeżdżałem z ciotkami do jéj rodziców, uczyliśmy się razem przez sznur skakać, a kuzynka śmiała się ze mnie, że niezgrabnie skakałem...
— O, pamiętam! — odpowiedziałam — a kuzyn pamiętasz, jak rozbiłeś piłką lustro w mamy pokoju?
— O! pamiętam, ciotka Hortensya kazała mi wtedy klęczeć za karę, a kuzynka tak mię żałowałaś, że aż zanosiłaś się od płaczu...
— O! pamiętam, pamiętam! i potém ojciec na pocieszenie nas przywiózł nam z miasta książkę z obrazkami.
— W któréj była powiastka o jakimś grzecznym Franusiu, a kuzynka mówiłaś, że to ja jestem taki grzeczny...
— Spodziewam się, że kuzynek i teraz jest grzeczny...
— Do usług kuzyneczki.
Ostatnie słowa wymówił z bardzo zgrabnym ukłonem.
— A ileż-to już lat upłynęło od tego czasu, jak kuzynek przyjeżdżałeś do nas?
— O, wiele, wiele! kuzynka nie miałaś wtedy więcej, jak lat ośm.
— A kuzyn ile lat miał wtedy?
— Dwanaście.
— Więc kuzyn o cztery lata ode mnie starszy?
— Tak.
— Więc teraz ma rok dwudziesty drugi...
— Dwudziesty drugi.
— A ja siedmnaście lat skończyłam miesiąc temu.
— Tośmy to oboje starzy!
— Okropnie!
— Co widzę? kuzynka masz już siwe włosy!
— Kuzynek pełno zmarszczek na czole!
I śmieliśmy się długo, głośno, wcale nie po staremu.
— Ależ kuzynek tak się odmienił... — zaczęłam znowu rozmowę.
— A kuzynka wcale nie — przerwał Franuś — jak była, tak i jest prześliczną.
Musiałam zarumienić się po uszy, bo poczułam na twarzy straszne gorąco. Męczyłam w palcach moję nieszczęśliwą frendzlę i nie mogłam oczu podnieść na kuzynka, tak byłam zmieszana jego komplementem.
Gdy nareszcie wzrok podniosłam, zobaczyłam, że patrzył na mnie ciągle, a błękitne jego oczy były błękitniejsze niż wprzódy.
Podobałam się mu! — mignęła mi myśl przez głowę i piérwszy raz w życiu poczułam przyjemność, jaką myśl taka sprawia. Była ona tak żywą, że aż mi serce żywiéj uderzać zaczęło. W téj chwili weszła do pokoju moja matka i powiedziała, że ponieważ muszę być zmęczona podróżą, powinnam już udać się na spoczynek. Miałam wielką ochotę zostać jeszcze trochę z nią i z kuzynkiem i oświadczyłam, że nie czuję się wcale zmęczoną.
— Co mi tam prawisz — łagodnie odpowiedziała matka — wiem ja, że takie, jak ty, nowicyuszki w świecie, nigdy spać nie chcą. Pomimo to, zbyt długiego czuwania strzedz się należy, bo źle wpływa na piękność cery. Idź więc, idź i odpocznij po tak dalekiéj drodze!
Niechętnie powstałam, aby być matce posłuszną i widziałam, jak kuzynek aż do drzwi przeprowadził mię wzrokiem.
W gabinecie moim paliły się świece i przy toalecie stała, oczekując mię, panna służąca.
— Jaką suknią mam panience przygotować na jutro? — spytała.
Nad rozstrzygnięciem téj kwestyi myślałam długie dwie minuty, ale, niestety, nie mogłam ogarnąć pamięcią kolorów i form wszystkich sukien, jakie były w mém posiadaniu. Służąca szafy znowu pootwierała przede mną, a ja, po półgodzinném wahaniu się, wybrałam na jutro blado-liliową suknią, ozdobioną czarnemi koronkami. W kwadrans potém leżałam już w mięciuchném łóżeczku, zasłaném haftowaną bielizną, a przy mnie stała moja Binia, która, jak zwykle, przyszła mię pożegnać przed nocą. Alabastrowa lampka z przyćmioném światłem paliła się na kominku i łagodnie oświetlała zielony sypialny pokoik. Zgrabne sofki i fotele wychyliły się z cienia, po stolikach błyskały złocone kubeczki i flakony, zielona firanka w miękkich fałdach zasłaniała do połowy otwór alkowy, w któréj stało łóżko, napełniając ją dziwnie przyjemną ciszą i półświatłem.
— Jakiż śliczny ten mój pokoik! to raik prawdziwy! — rzekłam do Bini.
— Daj Boże — odpowiedziała — aby ci w nim dobrze i spokojnie było.
— Ja nie chcę, Biniu, aby było spokojnie! — zawołałam ze śmiechem. — Przeciwnie, chcę, aby u mamy bywało wiele, wiele gości, ażebym się wszystkim podobała, aby mię wszyscy chwalili, aby mama co najprędzéj wydała u siebie tańcującą zabawę i abym piérwszego mazura tańczyła z kuzynkiem Franusiem! — Binia nic nie odpowiedziała, tylko uśmiechnęła się i znacząco pokiwała głową. Ucałowałam ją w oba policzki; a gdy odeszła, zaczęłam rozmyślać nad tym piérwszym dniem, co mi upłynął w domu matki. Jakże szczęśliwa jestem, że mam tak dobrą, śliczną, miłą matkę! pomyślałam i przy téj myśli zaczęły mi się zamykać do snu powieki, a przed rozmarzonym wzrokiem przesuwały się piękne pokoje domu naszego, szafy pełne sukien, cacka toaletowe, pomiędzy któremi zamigotały parę razy błękitne oczy kuzynka. Błogość nieokreślona ogarnęła mię całą, serce uderzało mi w piersi zwolna, rozkosznie... poduszki, na których spoczywała moja głowa, były tak miękkie... alkowa taka cicha... wpółoświetlona... wpółciemna... Zamknęłam zupełnie oczy i zdawało mi się, że firanka, przysłaniająca alkowę, kołysze się powoli, fałdy jéj pochylają się ku sobie, z cichym szmerem coś szepcą do siebie, niby te drzewa, co na polach dotykają się szczytami, wietrzykiem poruszane. Coraz mgliściéj, coraz niewyraźniéj snuły się przed mym wzrokiem obrazy, w dzień widziane, coraz ciszéj, coraz tajemniczéj szeptała nade mną firanka...
Nagle otworzyłam uśpione już oczy i usiadłam na łóżku. Wyraźnie, wyraźnie posłyszałam, jak ktoś obok mnie wymówił: „nie ufaj zbyt połyskom, dziecię moje, i nie oddawaj im całego serca twego!”
Obejrzałam się wokoło z instynktową trwogą i naturalnie nikogo nie zobaczyłam. Na stoliczku tylko przy łóżku leżał list mego ojca, który wyjęłam z kieszonki od sukni i tam położyłam. Oparłam twarz na ręku i zamyśliłam się. Wtedy na pamięć przyszedł mi ojciec mój. Dlaczego nie jest on tutaj z nami? myślałam. Wyobraziłam go sobie w krajach dalekich, cudzych, i łzę poczułam w oku.
Piérwsze dwa tygodnie pobytu mego w domu matki przemknęły, jak sen, szybko i rozkosznie. Wszystko było dla mnie tak nowe, tak zajmujące; byłam zupełną panią mego czasu, moich sukien, moich śliczniuchnych pokoików i mego, posłusznego każdemu skinieniu, kuzynka. Bawił on u nas całe dwa tygodnie, z czego niezmiernie byłam zadowolona. Trudno-by było o zręczniejszego, grzeczniejszego i potulniejszego chłopaka. Codziennie z rana spotykał mię z bukietem hyacyntów i narcyzów, które zaczynały już kwitnąć w ogrodzie, i oddawał mi go na „dzieńdobry”. Po całych dniach przechadzaliśmy się po domu i ogrodzie.
Ja mu opowiadałam o pensyi i o towarzyszkach moich, on mi różne prawił rzeczy o sąsiedztwie, którego jeszcze nie znałam; przypominaliśmy sobie wzajemnie czas, spędzony w dzieciństwie, a śmiech nasz wesoły rozlegał się po salonach.
Nie mogłam nie spostrzedz, że czynię na kuzynku bardzo miłe wrażenie. Często, podnosząc wzrok, spotykałam się z jego oczyma, które tkwiły w mojéj twarzy i bywały wtedy bardzo błękitne. Niekiedy także, gdy patrzyłam na niego, spuszczał nagle oczy i leciuchny rumieniec przesuwał się mu po czole. Raz matka moja zaczęła grać walca i powiedziała nam, abyśmy tańczyli, bo chce zobaczyć, jak téż ja tańczę. Kuzynek objął mię i puściliśmy się wkoło salonu; zrobiliśmy krąg jeden, drugi, trzeci, w głowie mi się kręciło, tchu brakło w piersi, a kuzynek tańczył jeszcze i mnie za sobą pociągał. Dosyć! — szepnęłam — nie mogę oddychać. — Dosyć, dzieci! — wołała moja matka, ale Franuś nic nie słyszał. W końcu matka moja musiała urwać muzykę, a ja bez tchu upadłam na sofę. W parę minut potém kuzynek pocałował mię w rękę i rzekł cichutko:
— Przebacz, kuzynko, że nie posłuchałem cię, gdyś mi mówiła, aby zaprzestać walca. Straciłem pamięć wszystkiego... był-bym tak z chęcią na koniec świata zabiegł...
— Tobyś się dopiéro zmęczył, kuzynku! — odpowiedziałam, śmiejąc się, ale serce biło mi bardzo mocno, nie wiem, czy od walca, czy od słów Franusia.
Jednego dnia przechodziliśmy w ogrodzie około młodéj brzózki, białą korą okrytéj.
— Ile razy spojrzę na tę białą brzózkę — rzekł kuzyn — tyle razy myślę, że drzewa i ludzie miewają niekiedy między sobą podobieństwa!
— I do kogoż ta brzózka podobna? — spytałam.
— Do pewnéj kuzyneczki mojéj, któréj na imię Wacława.
— Jakto?
— Taka sama cieniuchna i wysmukła, a młode jéj listeczki, co zaledwie się rozpuszczają, to jak naiwne i poetyczne rozmowy kuzynki!
Zaśmiałam się i obejrzałam dokoła siebie:
— A ty, kuzynku — rzekłam, chcąc porównaniem za porównanie odpłacić — podobny jesteś do tego gładkiego wysokiego dęba, co tam nad stawem stoi...
Franuś zarumienił się nagle.
— Czy kuzynka żartuje ze mnie? — zapytał mię, a ton jego był taki jakiś dziwny, że aż się przelękłam, czy go nie obraziłam.
— Wcale nie! — zawołałam — ale jeśli młodą, jak ja, osóbkę, można przyrównać do brzózki, dla czegożby słusznie mężczyzna do dębu przyrównanym być nie mógł?
— Dąb, to godło siły!... — wymówił po chwili kuzyn, i spuścił nagle oczy, a po twarzy jego rozlał się przejmujący smutek. Nie wiedziałam, co mam o tém myśléć, podałam mu rękę i rzekłam:
— Przebacz, kuzynku, jeśli ci mimowoli przykrość sprawiłam! — Pocałował mię w rękę i odpowiedział:
— Nie to, kuzyneczko, porównaniem swém przypomniałaś mi tylko to, co mi zawsze najmocniéj dolega...
Widząc, że nie chce mi nic więcéj powiedziéć, nie pytałam daléj i wkrótce wyszła mi z myśli ta rozmowa, a kuzynek rozweselił się i nad wieczór porównywał mię znowu z jakimś kwiatem: białą różą, podobno, czy konwalią, już dobrze nie pamiętam.
Pewnego dnia włożyłam tę samę błękitną suknią z białą frendzlą, którą miałam na sobie zaraz po przyjeździe i przechadzałam się z kuzynkiem około klombów, niedaleko ganku. Naraz spostrzegłam, że oczy kuzynka spoczywały upornie na mojéj frendzli.
— Co się kuzynek tak przypatruje memu ubraniu? — spytałam.
— Ubranie to przypomina mi najpiękniejszą chwilę mego życia — odpowiedział.
Instynktowo spuściłam oczy i poczułam przyśpieszone bicie serca.
— I jakąż-to chwilę tak piękną przypomina kuzynkowi moja suknia? — spytałam,zwyciężając wzruszenie.
— Tę, w któréj piérwszy raz ujrzałem cię, kuzynko — odpowiedział.
Zmieszałam się jeszcze bardziéj, ale uczyniłam wysilenie i zażartowałam:
— A więc takich chwil kuzynek masz teraz pełno, bo ciągle na mnie patrzysz!
— Ale od tamtéj zaczęło się dla mnie nowe życie — odrzekł kuzyn i utkwił we mnie oczy, które w téj chwili stały się bardzo błękitnemi.
Nie mogłam ani sekundy dłużéj znieść jego spojrzenia, odwróciłam się żywo i poskoczyłam ku gankowi. Gdy stanęłam na piérwszym stopniu balkonu, obejrzałam się i zobaczyłam Franusia, stojącego nieruchomie między klombami, ze spuszczoną głową i wzrokiem, utkwionym w ziemię. Miał minę tak zasmuconą, że żal mi się go zrobiło bardzo... wróciłam zwolna pomiędzy klomby i stanęłam przy nim.
— Kuzynku — rzekłam — czy rozgniewałeś się na mnie za to, że cię tak prędko odbiegłam?
— Ja-bym się miał gniewać na kuzynkę? — zawołał — ja-bym za kuzynkę moje życie oddał.
W głosie jego było tyle szczerości i prawdy, a w oczach taki migotał smutek, że aż przycisnęłam dłoń do serca, aby mi z piersi nie wyskoczyło. Pochyliłam się i zerwałam biały narcyz, a oddając go kuzynkowi, rzekłam:
— Weź ode mnie ten kwiatek, kuzynku, a ile razy na niego spojrzysz, pomyśl, że mam dla ciebie wielką... wielką przyjaźń. — Mówiąc te słowa, czułam, że rumienię się silnie, zdjął mię wstyd jakiś niezmierny i tym razem na dobre już uciekłam z ogrodu, a w mgnieniu oka znalazłam się już w moim pokoju. Rzuciłam się na sofkę, zakryłam oczy rękoma i ogarnęło mię nieznane dotąd uczucie. On mię pokochał! szeptało mi coś do ucha, a szept ten przechodził do serca i zrodził w niém ciche pytanie: a ja czy kocham go?
Porwałam się nagle i usiadłam na sofce z oczyma, wlepionemi w przestrzeń. W przestrzeni téj zawieszony w powietrzu stał przede mną kuzynek, a obok niego wymarzona przeze mnie postać jednego z bohaterów powieści, o którym na pensyi jeszcze czytałam, a który tak silne zrobił na mnie wrażenie, że śniłam o nim przez dwie noce z rzędu. Patrzyłam na obydwóch i robiłam porównanie... po kwadransie pokazało się, że Franuś nie był wcale podobnym do mego ulubionego bohatera. Tamten był brunet, a on miał płowe włosy, tamten podróżował po całym świecie, a w podróżach swych walczył z dzikiemi narodami i zwyciężał lwów pustyni, a Franuś, nie wiem, czy kiedykolwiek wyjeżdżał ze swych stron rodzinnych; tamten nie tylko był bardzo czułym dla swéj bohdanki narzeczonym, ale jeszcze wielce uczonym, odważnym i sławnym człowiekiem. A Franuś czy był uczonym, odważnym? nie wiedziałam i ta-to może niewiadomość włożyła w moje usta następny cichutki monolog, wypowiedziany pod sekretem dziewczynie w błękitnéj sukni, która stała w lustrze przede mną i poprawiała sobie włosy, rozrzucone śród uprzedniego rozmyślania. Nie, nie kocham go, ale go bardzo, bardzo lubię! Takie ma ładne błękitne oczy, taki jest dobry, a taki smutny bywa czasami! Dla czego on taki smutny bywa? o bardzo go lubię! a jeśli on taki sam uczony i odważny, jak tamten w powieści, no, to może... może...
Nie miałam czasu dokończyć mego monologu, bo zawołano mię na herbatę.
Weszłam do salonu z niezwykłym na twarzy rumieńcem i dobrą godzinę nie miałam odwagi spojrzéć na kuzynka.
Milczałam, byłam jak złapana, a ile razy spojrzałam na matkę, widziałam, że patrzyła na mnie z większą niż zwykle uwagą.
Wieczór mniéj wesoło przeszedł, niż zawsze. Matka moja przerzucała dzienniki i była bardzo zamyśloną; Franuś milczał i nie zbliżał się do mnie; grałam trochę na fortepianie, ale muzyka mi nie szła, palce niezgrabnie jakoś plątały się po klawiszach, a wywoływane niemi tony nie zostawiały po sobie dawnych gwieździstych szlaków myśli. Wcześniéj niż zawsze odeszłam do moich pokojów; w sercu czułam niespokój, po głowie majaczyły splątane myśli, nie mogąc dobić się ładu ni ciągu... Rozbierałam się powoli, nie odpowiadałam służącéj, która mię zapytywała o strój jutrzejszy, a gdy tylko zostałam sam na sam z Binią, wzięłam ją za rękę i spytałam:
— Powiedz mi, Biniu, jak ci się podoba kuzynek Franuś? — Popatrzyła na mnie z uwagą i odpowiedziała:
— Znam go od dziecka, dobry z niego chłopiec zapewne, ale źle bardzo, że przyzwyczaił się do próżniactwa i, choć jest dorosłym człowiekiem, nie ma dotąd żadnego stałego zajęcia. — Słowa te sprawiły mi przykrość. Były one niby oskarżeniem, rzuconém na dobrego kuzynka.
— A zkąd-że wiész o tém, że Franuś niczém się nie zajmuje? — spytałam.
— Bo znam cały sposób jego życia. Wychowały go dwie stare a bogate krewne i źle go wychowały. A teraz siedzi u nich na łasce, jak stary jaki lub niedołęga.
Poczułam jeszcze większą przykrość i przestałam wypytywać Binią o kuzynka. Pocałowałam ją tylko na dobranoc w milczeniu, a gdy odeszła, długo myślałam nad jéj słowami. Nie, nie wierzyłam temu, co mi powiedziała o kuzynku. Musiała być źle uwiadomioną, bo czyliż możebném było, aby taki dorodny, miły, dowcipny, młody człowiek, jak Franuś, był próżniakiem i żył na czyjéjś łasce!
Usnęłam, myśląc wciąż o kuzynku, porównywając go z moim ulubionym powieściowym bohaterem.
Obudził mię turkot kół na dziedzińcu. Pociągnęłam taśmę od dzwonka, a gdy służąca weszła, spytałam, czyby to kto przyjechał.
— Nie — odpowiedziała — to owszem pan Franciszek odjechał.
Poczułam w sercu jakby nagłe ukłucie szpilką. Taki mię żal ogarnął, że schowałam się do alkowy, z bojaźni, aby sługa nie dojrzała łez, które mi się zakręciły w oczach. Wczoraj przecie nie mówił mi, że odjeżdża, myślałam; żeby się był choć pożegnał! a może go czém obraziłam? Mój Boże! musiał odjeżdżać bardzo smutny. Nie wiedziałam dobrze, dla czego-by koniecznie miał być smutnym, odjeżdżając; przeczuwałam tylko, że żal mu było mię opuszczać. Gdy tak rozmyślałam, siedząc na łóżku, weszła do alkowy Binia.
— Czy nie wiész, Biniu — spytałam — dla czego kuzynek Franuś tak niespodzianie dziś odjechał?
— I owszem — odpowiedziała — nad rankiem otrzymał list od swych ciotek, rozkazujący natychmiast do nich wracać. — Na wyrazie rozkazujący, Binia położyła szczególny nacisk.
— O mój Boże! — zawołałam — czyż-by téż nie mógł o kilka godzin opóźnić wyjazdu, aby się pożegnać z mamą i ze mną!
Binia pokiwała głową znacząco.
— Jak się jest u kogo na łasce — wyrzekła zwolna — to się traci prawo rozporządzania choćby jedną godziną swego życia!
Znowu brzydki wyraz: na łasce, wpadł mi w ucho i zaćmił sobą miły obraz kuzynka. Straciłam zupełnie humor. Ubierałam się tak niedbale, że aż mi to przyganiała służąca, a gdy wyszłam z mego pokoju i znalazłam matkę przy rannéj herbacie, o mało się nie rozpłakałam, spojrzawszy na niezajęte miejsce przy stole, na którém zwykle z powitalnym bukietem siadywał Franuś. Powściągnęłam jednak, jak mogłam, przykre wzruszenie, bo zobaczyłam oczy mojéj matki utkwione we mnie z baczną uwagą. Gdy usiadłam przy niéj, wzięła mię za rękę i rzekła z łagodnością, ale zarazem bardzo poważnie:
— Czy pamiętasz, Waciu, że piérwszego dnia twego tu pobytu, gdyś to zaplątała swoję frendzlę z bulionem portyery, mówiłam ci, że panna, która nie jest już pensyonarką i nosi długie suknie, powinna być na każdym kroku bardzo ostrożną i uważną?
Odpowiedziałam, że pamiętam to bardzo dobrze, ale nie dorozumiewałam się jeszcze wcale, do czego stosują się te słowa.
— Chcę ci więc teraz powiedziéć — ciągnęła matka — że w życiu daleko gorsza może się stać plątanina, niż zaczepienie frendzli, jeśli młoda osoba nieuważnie postępuje z młodym mężczyzną.
Zaczynałam domyślać się, o co idzie, ale jeszcze nie pojmowałam w zupełności słów matki.
— Chcę tu mówić o twojém postępowaniu z kuzynem Franusiem — mówiła daléj; — zanadto się z nim spoufaliłaś. Widziałam wczoraj przez okno, jak w ogrodzie dałaś mu narcyza. To nie dobrze. Młoda panna nie powinna nigdy postępować w ten sposób z młodym człowiekiem, który dla niéj partyi do maryażu stanowić nie może. Franuś dobry jest chłopak, to prawda, i sama go bardzo lubię, ale nie ma żadnego funduszu, a zatém odpowiedniéj pozycyi w świecie; nie może więc ani pomyśléć o ożenieniu się z panną posażną i tak, jak ty, starannie wychowaną. Ludzie, widząc między wami zbyt poufne stosunki, mogli-by jeszcze przypuścić, żeś się nim zajęła, a przez to odstręczyła-byś od siebie dobre partye, które ci się zdarzyć mogą.
Słuchałam mowy mojéj matki z wielkiém zdziwieniem i nieokreślonym jakimś bólem w sercu. Dziwiło mię twierdzenie, że Franuś ani pomyśléć nie może o ożenieniu się z panną posażną i dobrze wychowaną dlatego tylko, że jest ubogim. Wewnętrzny głos mówił mi, że było to niesprawiedliwém. Cóż on winien temu, że mu los nie dał bogactwa? A gdyby pokochał taką pannę, o jakiéj mówiła moja matka, czyżby się miał rozstać z nią i cierpiéć dlatego tylko, że nie posiadał funduszu? Przecież tyle razy czytałam w powieściach, że ubodzy młodzi ludzie pracą zdobywali bogactwa i żenili się potém z temi, dla których uderzyły ich serca! Obok téj myśli przypomniałam sobie słowa Bini, że Franuś był próżniakiem i żył na łasce bogatych krewnych, a przypomnienie to właśnie zabolało mię. Zabolały mię jeszcze słowa matki o dobrych partyach, które-bym mogła odstręczyć od siebie zbyt poufałém obejściem się z kuzynkiem. Więc miałam zadawać kłam moim chęciom i poczuciom, zapierać się przyjaźni, jaką czułam dla dobrego kuzyna, dlatego tylko, aby nie zrazić kogoś tam do ożenienia się ze mną? Głęboko mię ta myśl upokorzyła. Czyliż mi tak koniecznie potrzebne te dobre partye? Dla czegoż kuzynek nie może się nazywać dobrą partyą? Czyliż tylko bogaty człowiek dobrą partyą nazwać się może?
Obudziłam się z zamyślenia i zwróciłam się do matki z pytaniem:
— Moja mamo, co właściwie nazywa się w świecie dobrą partyą?
Zdawała się zdziwioną tém zapytaniem, które nagle inny zwrot nadawało rozmowie.
— Dobrą partyą — odpowiedziała — nazywa się maryaż, który daje młodéj osobie stosowne do jéj urodzenia i wychowania stanowisko w świecie.
— A cóż to jest stanowisko w świecie? — ponowiłam pytanie.
— Jest to położenie społeczne, oparte na urodzeniu, i majątkowe, płynące z posiadanego funduszu.
— Więc, ażeby mężczyzna mógł stanowić dobrą partyą, musi posiadać piękne nazwisko i znaczny majątek?
— Niezawodnie — odrzekła moja matka.
— A jeśli przy nazwisku i majątku — rozumowałam daléj — ma on zyzowate oczy, albo nie ma wcale nosa, albo jest garbaty czy kulawy, albo ma złe serce, albo nic nie umié, czy pomimo to zawsze stanowi on dobrą partyą?
Matka moja wyraźnie zmieszała się i długo nie odpowiadała, nakoniec rzekła:
— Niéma tu mowy ani o zyzowatych oczach, ani o braku nosa, ani o garbie, ani o złém sercu; są to wszystko rzeczy bardzo wyjątkowe. To tylko pewna, że brak odpowiedniego stanowiska w świecie jest największą, stanowczą przeszkodą, jaka stoi między ubogim mężczyzną a panną posażną i dobrze urodzoną. Dla tego téż nie chciała-bym, aby ludzie widzieli zbytnią twą przyjaźń dla Franusia, bo samo nawet przypuszczenie, że się nim zajmujesz, rzuciło-by na ciebie śmieszność i mogło-by cię skompromitować.
To rzekłszy, moja matka pocałowała mię w czoło i, zamieniwszy jeszcze kilka słów o potocznych rzeczach, wyszła z pokoju.
I znowu wystąpił mi przed oczy wyraz: ludzie! Była to więc ta sama historya niestosowności dla kobiety zbytniego rozumowania, która mię tak zajmowała w piérwszym dniu po przybyciu. Szło tu jednak o rzecz bardziéj dla mnie na dobie dotkliwą. Przyjaźń moja dla Franusia, którą mu tak seryo przyrzekłam, przy oddawaniu narcyza, miała paść ofiarą ze względu na ludzi! Czułam, że jeśli w tym razie pójdę za wskazówkami, jakie podawała mi moja matka, i okażę się obojętną dla biednego kuzyna, popełnię niesprawiedliwość. Przypomniałam sobie smutek, jaki w nim parę razy spostrzegłam, a to przypomnienie wzmogło moję eteryczną i bezwiedną sympatyą dla niego. Wyszłam do ogrodu i całą godzinę, chodząc po aleach, myślałam o Franusiu. Stopniowo coraz więcéj zaczynałam znajdować podobieństwa między nim, a moim ulubionym bohaterem z powieści.
Znowu minęło parę tygodni, przepędziłam je w ciągłych marzeniach. Nic nie robiłam. Budziłam się późno, przepędzałam przy toalecie długich parę godzin, bo panna służąca moja, chcąc się popisać z korzyścią, jaką odniosła z lekcyi, wziętych od najlepszego w Warszawie fryzyera, codzień inną a bardziéj skomplikowaną urządzała mi koafiurę. Raz splatała włosy moje w warkocze i okręcała mi je wkoło głowy, tworząc w ten sposób nad czołem wysoki dyadem; innym razem nielitościwie zakręcała je w papiloty, a potém przypiekała rozpaloném żelazkiem, z czego tworzyły się długie i gęste jak las angielskie loki; to znowu urządzała z tyłu głowy tak misterne pukle, iż wydawały się wielką kokardą, z szerokiéj ułożoną wstęgi. Zajmowały mię te zmiany niezmiernie, z niezmąconą cierpliwością siadywałam całemi godzinami przed lustrem, ze sztywnie wyprostowaną głową, aby najlżejszém poruszeniem nie zepsuć lub nie utrudnić dzieła, które się nade mną dokonywało. Czasem nudziło mię to nieruchome siedzenie i natenczas patrzyłam w lustro, poddając dla rozrywki twarz moję najściślejszemu rozbiorowi. Niekiedy uśmiechałam się do mego obrazu w zwierciedle, bo za nim spostrzegałam błękitne oczy Franusia, które wyraźnie mówiły mi, że jestem ładna.
Późno po południu wychodziłam po skończonéj toalecie do salonów i przepędzałam parę godzin z moją matką na pogadankach, które toczyły się zawsze prawie około stroju, sąsiedztwa, którego jeszcze nie znałam, i różnych zwyczajów światowych. Następnie cały prawie dzień przepędzałam w ogrodzie, gdzie zaczynało być z wiosną bardzo pięknie.
Był to ogród starożytny i obszerny: dzielił się na dwie części, z których jednę przerzynały cieniste sklepione aleje; druga, w angielskim rodzaju, pełna była gajów, trawników, altanek, ścieżek krętych i sztucznych grot z mchu i kamieni. Zapoznałam się z ogrodnikiem Niemcem, który uszczęśliwiony był, że mógł rozmówić się ze mną swoim rodzinnym językiem i, wziąwszy na to pozwolenie od matki, kazałam mu pod moją dyrekcyą urządzić parę altan i mnóztwo klombów o fantastycznych kształtach, do których wzory czerpałam z własnéj wyobraźni. Bawiły mię bardzo te roboty, a szczególniéj możność rozkazywania komuś, któréj używałam po raz piérwszy w życiu, ale nierównie więcéj jeszcze zajęta byłam własnemi marzeniami, które roiły się w méj głowie z mnogością młodych pszczółek, unoszących się nad kwiecistą łąką.
Pomiędzy temi marzeniami najwyraźniejsze majaczyły trzy postacie: kuzynka Franusia, owego ulubionego bohatera z powieści i młodego sąsiada z Gotyckiego pałacyku, którego obraz najrozmaiciéj przedstawiał się méj wyobraźni. Kuzynek jednak otrzymał najczęściéj zwycięztwo nad owymi dwoma rywalami. Zaraz po owéj rozmowie, jaką miałam o nim z moją matką, poczułam dla niego żywszą niż wprzódy sympatyą. Zdradzała się ona spółczuciem dla biednego chłopca, względem którego nie wolno mi nawet było okazywać przyjaźni bez narażenia się na śmieszność i obmowy. Nazajutrz myślałam o nim więcéj, na trzeci dzień jeszcze więcéj, a czwartego dnia zatęskniłam za nim bardzo. Piątego dnia chodziłam nad wieczór po lipowéj alei; zmrok zapadł i gwiazdy występowały na niebo jedna po drugiéj. Powietrze ciepłe napełniała woń wiosennych kwiatów, które obficie kwitły na klombach: w gajach brzozowych parę razy ozwał się słowik i wietrzyk łagodny cicho zaszeleścił w gałęziach lip. Pomyślałam o kuzynku i serce zaczęło mi uderzać w piersi mocno; zapragnęłam, aby był przy mnie; wymarzone postacie bohatera powieściowego i możnego sąsiada rozwiały się jak mgła, a wysoko między gwiazdami zaświeciły nade mną błękitne oczy Franusia i patrzyły na mnie smutnie a z uwielbieniem.
Kiedy wróciłam do salonu, matka moja spojrzała na mnie przy świetle lampy i rzekła:
— Nie dobrze jest, że tak późno przechadzasz się po ogrodzie; chłód wieczorny może ci szkodzić. Uważam, że oczy masz trochę zaczerwienione... od zimna zapewne.
Matka moja, która była trochę cierpiącą i cały dzień nie wychodziła z pokoju, nie wiedziała o tém, że w ogrodzie było bardzo ciepło, a oczy moje zaczerwieniły się nie od zimna, ale od dwóch łez, które mi spadły na jedwabną sukienkę, gdy, wchodząc na ganek domu, pozostawiłam za sobą cienistą aleę z zamkniętą w jéj cieniach postacią kuzynka i świecącemi nad nią jego wymownemi oczyma.
Nazajutrz od samego już ranka, gdzie się tylko obróciłam, wkoło mnie błąkała się twarz Franusia; głos jego słyszałam w szumie gajów brzozowych, oczy jego spuszczały się ku mnie na promieniach słońca. Gdy usypiałam, wydawało mi się, jak piérwszego wieczora, że firanki, przysłaniające alkowę, szeptały niewyraźnie jego imię. Usnęłam i w śnie widziałam zwieszone nad sobą niebo wieczorne, a na niém między złotemi gwiazdami dwie gwiazdy błękitnych oczu... Obudziłam się, położyłam rękę na sercu i nieśmiało, bardzo nieśmiało, zapytałam: czyliż-bym go kochała?
Biała lampka paliła się na kominku, a przyćmione jéj światło tak drżąco i niepewnie migotało po ścianach pokoju, jak drżąco i niepewnie migotały w méj głowie myśli, gdy siliłam się dać odpowiedź na własne pytanie.
Pewnego dnia, zaledwieśmy z matką powstały od obiadu, który jadałyśmy o szóstéj po południu, rozległo się za bramą podwójne uderzenie z bata i na dziedziniec wtoczyła się ciężka kareta z sześciu końmi.
Spojrzałyśmy pośpiesznie w okno.
— To pani S. z córkami przyjechała! — rzekła moja matka.
Słyszałam już była od matki i Franusia o téj naszéj sąsiadce; ciekawa byłam ją poznać, a przy tém ucieszyłam się, widząc wysiadające z powozu dwie młode panny.
Matka moja uprzejmie podbiegła ku drzwiom, które lokaj na oścież otworzył, i ujęła ręce wchodzącéj sąsiadki. Była to czterdziesto-letnia przeszło kobieta, wysoka, otyła, ubrana w suknią aksamitną i kapelusz o strusich piórach, z pewnym wyrazem dumy na ustach i złośliwości w oczach. Za nią weszły dwie jéj córki, alem zrazu mało na nie zwróciła uwagi, bo, stojąc na stronie, przypatrywałam się powitaniom mojéj matki z przybyłą. Ściskały się serdecznie za ręce.
— Bonjour, bonjour chère M-me Mathilde — mówiła pani S. — tak-em się za panią stęskniła, ma toute bonne! ma toute aimable!
— Oh, merci, merci! — odpowiedziała moja matka, ściskając ciągle ręce pani S. — wybierałam się w tych dniach do pani, bo nigdy nie mam dosyć jèj miłego towarzystwa!
— Dobra jesteś o tyle, o ile piękna, nieoceniona pani Matyldo! — z nowém przymileniem wyrzekła pani S.
— Zawsze nie tyle dobra i miła, jak pani — odpowiedziała moja matka.
W ciągu téj arcy grzecznéj i czułéj rozmowy, słyszałam jakiś fałszywy ton, brzmiący w głosie mojéj matki, i pochwytywałam złośliwe błyski oczu pani S. Byłam pewną, że obie te panie mówiły nieprawdę i zdziwiłam się.
— Córka moja, Wacława — wymówiła moja matka, prezentując mię sąsiadce.
Pani S. orzuciła moję osobę takiém spojrzeniem, iż byłam pewna, że w tém mgnieniu oka porachowała wszystkie włosy na mojéj głowie i guziczki przy sukni, potém wyciągnęła do mnie rękę i rzekła:
— Bonjour, mademoiselle! oto są moje córki: panna Emilia i panna Zenona. Spodziewam się, że poznacie się z sobą bliżéj i poprzyjaźnicie.
Obie panny podały mi ręce i wtedy dopiéro uważniéj na nie spojrzałam. Były to młode dziewczęta w moim wieku, lub mało starsze ode mnie, ni ładne, ni brzydkie, białe, różowe z zadartemi noskami, wyprostowane, sztywne, bardzo modnie i kosztownie ubrane. Matka moja i pani S. usiadły na kanapie, ja i dwie panny na fotelach i zaczęła się rozmowa.
Z razu przecież ja i panny S. tworzyłyśmy milczącą trójkę; czułam, że wypadało mi rozpocząć z niemi rozmowę, ale nie wiedziałam od czego zacząć. Wybawiła mię z kłopotu panna Zenona, odzywając się:
— Pani długo była na pensyi?
— Ośm lat — odpowiedziałam.
— I zupełnie już pani pensyą ukończyła?
— Zupełnie.
— Jakże się pani wieś podoba?
Odpowiedziałam, że znajduję ją zachwycającą i na tém skończył się dyalog piérwszy.
Panny S. spuściły oczy i siedziały nieruchome.
Sama nie wiedziałam, jak mam dalszą zawiązać rozmowę i siedziałam, jak na rozpalonych węglach.
— A panie stale zamieszkują na wsi? — odważyłam się zapytać.
— O tak — odpowiedziały obie razem i na tém się skończył dyalog drugi.
Matka moja rzuciła na mnie wymowne spojrzenie; zrozumiałam, że mówiło mi ono, abym była rozmowniejszą. Ale o czém tu mówić z osobami, które piérwszy raz w życiu widzę, a które siedzą na krzesłach, wyprostowane jak szpileczki, i oczy trzymają utkwione w falbankach swoich sukien?
— Jakże panie czas przepędzają? — ozwałam się w końcu.
— Niezupełnie dobrze — odpowiedziała panna Emilia.
— Doprawdy — zawołałam ze zdziwieniem — a mnie tak przyjemnie czas przechodzi!
— Nic dziwnego; pani dopiéro wróciłaś z pensyi i wszystko dla niéj jest nowością — odezwała się panna Zenona.
— Toby znaczyło — rzekłam z uśmiechem — że po pewnym upływie czasu, to, co dziś dla mnie miłém, stanie się nudném i niezajmującém?
— Niezawodnie — odparła Zenona — a prędko to nastąpi, bo mało pani znajdziesz tu rozmaitości. Chociaż zabawy bywają u nas bardzo częste, to jednak towarzystwo widujemy zawsze jednostajne.
— A więc — rzekłam rezolutnie po chwili namysłu — gdy nie będę mogła bawić się, zacznę pracować.
Obie panny podniosły zdziwione oczy i popatrzyły na mnie ciekawie. Zdało mi się, że w oczach starszéj, Emilii, wzbudzone memi słowami, błysnęło żywe zajęcie.
— Waciu? — ozwała się w téj chwili moja matka — może zaprosisz panie do ogrodu i pokażesz im klomby, twoim smakiem urządzone.
Powstałyśmy i za chwilę byłyśmy już w ogrodzie. Zaledwie przestąpiłyśmy próg salonu i znalazłyśmy się na świeżém powietrzu, w towarzyszkach moich nagła zaszła zmiana. Podniosły spuszczone powieki, rozjaśniły twarze i piérwszy raz swobodnie na mnie spojrzały.
— Jaka pani szczęśliwa! — zawołała z nich jedna — nie oswoiłaś się jeszcze z tém, co nas oddawna przestało już bawić! My tak wiecznie nudzimy się w domu!
— Zdaje mi się — odrzekłam ze zdziwieniem — że panie wcale nie jesteście starsze ode mnie?
— Ja mam lat ośmnaście, a siostra moja Emilia dziewiętnaście, ale od trzech lat obie uważane jesteśmy za dorosłe panny. Z początku bawiło nas wszystko: suknie, zabawy, grzeczności nam robione; ale teraz tak przywykłyśmy do tego wszystkiego, że nas to wcale nie zajmuje.
— Po całych dniach siedzimy w domu z założonemi rękoma — podjęła Emilia — i jak zbawienia czekamy gości, a gdy nie przyjadą, umieramy z nudów i same nie wiemy co robić z godzinami, które wloką się długie jak miesiące.
Przykre wrażenie czyniły na mnie te wyznania; czyżby i ze mną miało być z czasem tak samo? — pomyślałam.
— Mówiłaś pani przed chwilą — ozwała się Emilia — że, gdy się znudzisz, będziesz pracować. I ja myślałam już kilka razy o tém, żeby się wziąć do czego, toby może czas prędzéj przechodził. Ale kiedyż niéma do czego wziąć się. Gospodarstwem zajmuje się ochmistrzyni i panna apteczkowa; suknie szyją nam krawcy i modniarki; książek w całym domu innych niéma, prócz romansów francuzkich, których nam otwarcie czytać nie wolno. Do muzyki nie mamy obie najmniejszéj zdolności, a jednak gramy po parę godzin na dzień, aby tylko módz pokazać ludziom, że grać umiemy. I cóż tu robić? Wprawdzie nalewamy z kolei herbatę, wyszywamy na kanwie w krosienkach i haftujemy kołnierzyki; ale to wszystko niezajmujące i nie posiada nawet wyraźnego celu. Kołnierzyki naprzykład nosimy zawsze kupowane po sklepach, gdyż są ładniejsze, a te, które same haftujemy, walają się po szufladach. I co tu robić? proszę!
— A jakżebyś pani pracowała? — zagadnęła mię Zenona.
Zmieszałam się bardzo, bo pojęcia moje o pracy były czysto teoretyczne, przelotne tylko i sama nie wiedziałam z razu jak odpowiedziéć na zapytanie. Po chwili jednak namysłu odpowiedziałam z determinacyą:
— Nauczyła-bym się szyć suknie i szyła-bym je sobie sama; odebrała-bym od panny apteczkowéj kluczyki i wydawała-bym ze śpiżarni; wyszukała-bym ze dwoje ubogich dzieci i uczyła-bym je czytać.
Towarzyszki moje popatrzyły na mnie ze zdziwieniem i zdawały się zastanawiać nad tém, co powiedziałam. Ja także zamyśliłam się głęboko i wszystkie trzy, zwolna i ze spuszczonemi głowami, postępowałyśmy wzdłuż lipowéj alei.
W końcu, dręczona tłumem myśli, ozwałam się:
— Widzę, żeście panie, mimo małéj różnicy wieku, daleko więcéj ode mnie świadome życia i obyczajów, jakim ludzie ulegają na świecie. Ja zaś z natury méj jestem ciekawą, nie bierzcie-ż mi więc za złe, że was osypuję pytaniami, i powiedzcie mi jeszcze, co ma uczynić panna, któréj nudno i ciasno w granicach cudzą wolą zakreślonych, a która dla zwyczaju przestąpić ich nie może?
— Wyjść za mąż — odpowiedziała zupełnie seryo Zenona.
— Jakto! — zawołałam — wyjść za mąż dlatego tylko, aby przestać się nudzić?
— Ażeby być swobodną — dokończyła młoda panna S.
Zdziwiła mnie ta odpowiedź niewymownie; Emilia wzięła mię za rękę.
— Pani jesteś tak szczerą, tak otwartą, od razu widać to z twojéj twarzy. Jestem także pewna, że masz bardzo dobre serce, widać to z twoich oczu. Bądźmy przyjaciółkami, pokochałam cię od piérwszego spojrzenia!
Pocałowała więc mię w twarz serdecznie.
— I ja także poczułam dla pani żywą sympatyą — rzekła Zenona. — Jesteś tak jakoś niepodobna jeszcze do nas!
Ostatnie słowa wymówiła z dziwną intonacyą w głosie.
Uścisnęłyśmy się wzajemnie.
— Mówmy sobie po imieniu — rzekła Emilia.
— Dobrze, Emilko! — zawołałam uradowana.
W uścisku dwóch sióstr, jakim mię obdarzyły, poczułam dobroć i serdeczne ciepło i tém więcéj żałowałam je, że się tak srodze nudziły i że spostrzegłam kilka razy w ich twarzach przeglądający smutek.
Wracałyśmy z przechadzki dobrze już poprzyjaźnione, ale, gdy tylko przestąpiłyśmy próg salonu w obu siostrach znowu nagła zaszła zmiana. Zesztywniały, ochłodły i, ze spuszczonemi powiekami, jak wprzódy, wyprostowane, usiadły na fotelach. Matka moja z niezmierną uprzejmością częstowała panią S. i obie panie bezprzestannie zamieniały między sobą czułości i komplementa. Obok tego uważałam, że matka moja kilka razy zatrzymywała wzrok swój na obu pannach S., a potém przeniosła go na mnie i w oczach jéj błysnęło zadowolenie.
Pani S. również przenosiła wzrok ze mnie na swoje córki, ale w spojrzeniu jéj coraz żywsza malowała się złośliwość, a na czole gromadziły się chmury, które daremnie rozpędzić chciała przymuszonéj uprzejmości uśmiechem.
Zastanowiłam się nad tą grą fizyognomii dwóch pań i zrozumiałam ją. Matka moja znajdowała mię ładniejszą od panien S. i cieszyła się; to samo spostrzeżenie w tłumiony ale widzialny gniew wprawiało ich matkę. Dlaczegóż więc te panie, rywalizujące z sobą i nie lubiące się widocznie, objawiały tyle wzajemnéj czułości i ugrzecznienia?
Postanowiłam zapytać o to matkę po wyjeździe gości. Po herbacie matka moja poprosiła panny S. aby coś zagrały. Emilia usiadła przy fortepianie i furioso zagrała jakąś wojenną fanfarę. Gra jéj była wyraźnie wymęczona, bez czucia i pojęcia sztuki, nie było w niéj umiejętności ni talentu. Powstała od fortepianu z twarzą zaczerwienioną, jak burak. Wyglądała, jak tylko co zdjęta z łoża tortur.
Pani S. wycedziła prośbę, abym z kolei i ja zagrała. Miałam już powstać i spełnić jéj żądanie, gdy nagle myśl mi przyszła, że nie dobrze będzie, jeśli we własnym domu grą daleko lepszą i umiejętniejszą upokorzę niedołężną muzykę Emilii. Nie wiem zresztą dlaczego, ale zdawało mi się, że ona sama obawiała się tego i z pewnym niepokojem przenosiła wzrok swój ze swéj matki na mnie. Za nic w świecie nie chciała-bym wyrządzić jéj przykrości i naprędce wymówiłam się przed panią S. bólem ręki. Emilia spojrzała na moje ręce, które wyglądały zupełnie zdrowo, a potém długo popatrzyła na mnie. Spotkałam się z tém jéj spojrzeniem i wydało mi się, że była w niém czułość i wdzięczność. W oczach zaś pani S. błysnął wielki tryumf. Sądzę, że owéj chwili była pewną, iż albo wcale grać nie umiem, albo gram niedołężniéj jeszcze od jéj córki. Wkrótce pani S. powstała z kanapy, żegnając się z moją matką. I znowu posypał się z obu stron grad komplementów, czułości, upewnień najszczerszéj przyjaźni i sympatyi, a temu wszystkiemu towarzyszyły złośliwe spojrzenia pani S. i dwuznaczny uśmiech mojéj matki. Zdawało-by się, że w tych dwóch osobach, ściskających sobie ręce i rozczulających się wzajemnie, były cztery osoby. Dwie kochały się nad życie, a dwie niecierpiały się z całego serca. Panny S. w obliczu swéj matki pożegnały się ze mną z wymierzoną i wyważoną etykietalną czułością, ale gdy odwróciła się, Emilia objęła mię ramieniem i serdecznie pocałowała w usta kilka razy. I znowu w jednéj osobie pokazały się mi dwie osoby. Jedna była sztywna i wyrachowana salonowa panna, druga dobra, ciepła i serdeczna dziewczyna.
Matka moja patrzyła przez okno, dopóki kareta nie zniknęła za bramą, potém rzuciła się na kanapę jakby po wielkiém zmęczeniu, i wyrzekła z szerokiém ziewnięciem:
— A cóż za nieznośna, nudna i napuszona osoba, ta pani S.!
Patrzyłam na nią zdziwiona i zmartwiona zarazem, lubo sama nie wiedziałam, jaki był powód przykrości, którą poczuwałam. Matka moja mniéj jakoś piękną, niż zwykle, wydawała mi się w téj chwili. Instynktowy wstręt czułam dla jéj dwulicowości, którą w niéj spostrzegłam. Usiadłam przy niéj i ozwałam się nieśmiało:
— Moja mamo, wytłómacz mi pewną rzecz, któréj nie rozumiem.
— Cóż takiego? — zapytała, otaczając mię czule ramieniem.
Ośmielona jéj pieszczotą, mówiłam daléj:
— Powiedz mi, dla czego okazywałaś tyle serdecznéj czułości dla pani S. i mówiłaś jéj tak wiele miłych rzeczy, skoro jéj nie lubisz, a towarzystwo jéj znajdujesz przykrém i uciążliwém?
Matka moja uśmiechnęła się.
— Moje dziecko — rzekła — pani S. zajmuje w świecie taką pozycyą, że, chcąc nie chcąc, trzeba być dla niéj czułą i uprzedzającą.
— Więc czułość twoja, moja mamo, zwracała się do pozycyi pani S., nie do jéj osoby?
— Naturalnie.
— Więc to pozycya pani S., a nie ona sama, siedziała tu na téj kanapie, jadła konfitury i słuchała komplementów, jakie jéj mówiłaś?
Zaśmiała się moja matka i żartobliwie uderzyła mię po twarzy.
— Naturalnie, moje dziecko — odrzekła — bo i któż chciał-by męczyć się nieznośną obecnością, pani S., gdyby nie posiadała w świecie takiéj, jaką posiada, pozycyi!
— A więc — spytałam jeszcze — gdyby pozycya jéj była jeszcze dwa razy wyższą, miała-byś, mamo, obowiązek być dla niéj dwa razy grzeczniejszą.
— Tak-by nakazywał zwyczaj, moja droga.
— Jaki to, moja mamo, nierozsądny i niesprawiedliwy zwyczaj! — zawołałam prawie z oburzeniem.
Moja matka długo na mnie patrzyła.
— I cóż cię w nim tak razi? — zapytała po chwili.
— Udawanie, kłamstwo, niesprawiedliwość — odrzekłam żywo. — Boć skoro grzeczność nasza i czułość ma w objawach stosować się do pozycyi tych, którym je okazujemy, to już choć-byśmy, nie wiem jak, żywe mieli uczucie względem nieposiadających takiéj pozycyi, musieli-byśmy znajdować się z nimi obojętnie. A jeżeli osoba, niżéj położona w świecie, tysiąc razy lepszą jest od téj, która wyżéj od niéj stoi? A jeśli ta, która stoi wyżéj, jest nam niesympatyczną, więc mimo to mamy dla piérwszéj chłód, dla drugiéj czułość objawiać, kłamać i nie oddawać ludziom słuszności na pozór, gdy ją przecie w sercach naszych uznajemy? Nie, moja matko, ja chyba do tego zwyczaju nigdy zastosować się nie potrafię!
Gdy to mówiłam, matka moja uważnie mi w twarz patrzyła. Dwie fałdy na jéj czole stały się znów głębszemi i znowu smutek zagrał w oczach.
— Szkoda mi ciebie — wyrzekła z cicha — tyś dla lepszego świata stworzona! Gdy pożyjesz dłużéj, powiędną te śliczne kwiatki, których teraz masz pełne serce. Posłuchaj! każda prawie z nas wchodzi w świat z takim wonnym bukietem naiwnych uczuć i idealnych wyobrażeń. Ale potém listek po listku opada z bukietu i więdnie, aż zostaje nam w końcu pęk nagich łodyg, któremi po utracie kwiatów pocieszać się musimy. Twoje naiwne i instynktowe pojęcie o prawości w stosunkach z ludźmi, to jeden z kwiatów, składających twój świeży jeszcze bukiet; moja czułość dla pozycyi pani S. to łodyga, która mi po takim samym kwiecie została.
— I cóż to było, co zdmuchnęło listki z twego kwiatka, mamo, a pozostawiło ci w ręku nagą łodygę? — spytałam, tuląc się do niéj.
— Życie i jego konieczności... świat i jego zwyczaje... — odpowiedziała zwolna i, pocałowawszy mię w czoło, odeszła.
Życie! świat! ależ ja myślałam, że one właśnie dadzą mi najpiękniejsze kwiaty, a nie odbiorą mi tych, które już posiadała! — Życie! świat!... oneż-to nauczyły moję matkę uśmiechać się z czułością do tych, których nie lubi? Oneż-to wyryły te dwie zmarszczki na jéj piękném czole, a w oczy jéj wrzuciły smętne iskry, które w nich migotały niekiedy? Jakaż więc tajemnicza a smutna potęga leży w tych dwóch wyrazach, które oczom młodéj, niedoświadczonéj dziewczyny przedstawiają symbole i obietnice nieopisanych piękności, niewyczerpanych radości? Życie i świat! te zaczarowane zamczyska, piętrzące się w wyobraźni młodéj, cudów nieznanych pełne, te krainy o tajemniczych, niedoścignionych okiem przestrzeniach, w których młode serce śni raj pierwotny ludzkości, byłyż-by podobne do tych Sfinxów starożytnych, o których mi mówiono, że zdaleka wędrówce biorą je za bóztwa, a gdy się zbliżą, widzą... potwory?
Z głową niespokojnych pytań pełną, odeszłam do mego pokoju. Tam, zanim usnęłam, białe światło lampy rysowało przede mną po ścianach drżące kielichy lilii śnieżnych, które chwiały się pod tchnieniem czegoś niewidzialnego i listek po listku traciły stopniowo ze swojéj wspaniałéj, srebrzystéj korony. W pół senném marzeniu, widziałam posadzkę zasłaną kwiatami, które w moich oczach więdły i umierały, a mnie żal zdejmował za niemi wielki... podnosiłam w górę oczy i zdawało mi się, że widzę nad sobą niebo wieczorne, a rozsiane po niém gwiazdy złote bladły, nikły, umierały tak, jak owe kwiaty rozsiane po ziemi...
Smutno mi było.
Kiedym się zbudziła, zobaczyłam stojącą przy mnie moję matkę z listem w ręku.
— Wstawaj, śpioszku — rzekła, całując mię w czoło — zadzwoń na twoję garderobianę i ubierz się żwawo. Otrzymałam od moich ciotek list bardzo naglący, abyśmy dziś jeszcze przyjechały do Rodowa. Po wczesném więc śniadaniu wyjedziemy.
Zerwałam się na równe nogi; ani mi już w myśli postały wczorajsze rozmyślania i sen, który był ich następstwem.
Miałyśmy jechać do Rodowa, a więc tam, gdzie był kuzynek Franuś! Zobaczę go więc po trzech tygodniach niewidzenia! Serce uderzało mi radośnie. Matka moja, powiedziawszy mi jeszcze, abym wzięła z sobą stosowny zapas ubiorów, bo zabawimy w Rodowie tydzień lub dłużéj, wyszła, a ja coprędzéj uchyliłam sztory. Strumienie światła wpłynęły do pokoju przez okna, wychodzące na ogród.
Dzień był prześliczny; młode listki, operlone rosą, złociły się od słońca, roje ptaków świergotały w bzowych i jaśminowych zaroślach. Podniosłam w górę oczy i zobaczyłam błękitne sklepienie bez żadnéj chmurki, a na niém słońce poranne, z którego wychodziły snopy światłości olśniewającéj. Od tego słońca, od tego nieba, od tego świergotu ptaków, od téj zieleni, brylantami rosy błyszczącéj, wpłynęła w pierś moję pogoda niezmącona; szczęście jakieś, radość, poryw do życia ogarnęły mię całą, krew szybko krążyła w moich żyłach, bijąc w twarz rumieńcami.
Otworzyłam okno i, pełną piersią chłonąc w siebie wonne powietrze, zawołałam, składając ręce: — O jakże pięknym jest świat, jak radośném jest życie!
Na klombach kwitły jeszcze białe narcyzy; przypomniały mi one żywo Franusia. Za godzin kilka zobaczę go, pomyślałam i poskoczyłam do taśmy od dzwonka; kiedy służąca weszła, siedziałam już przed toaletą, orzucona penioarem, z rozpuszczonemi włosami.
— Zosiu! — rzekłam do niéj — uczesz mię dziś, jak umiész najpiękniéj i tak, jak mi najwięcéj do twarzy.
— Uczeszę panienkę w angielskie loki — odrzekła; a po godzinie kasztanowate włosy moje kręcącemi strumieniami opływały mi ramiona. Zosia przepięła je lekko w górze złotą przepaską i przyniosła mi długą powłoczystą suknią z białego kaszmiru.
Gdy w tym stroju stanęłam przed moją matką, popatrzyła na mnie z widoczném zadowoleniem i rzekła żartobliwie:
— Ani chybi, że zawrócisz głowę temu biednemu Franusiowi. Proszę cię, postępuj z nim uważnie, bo to dobry chłopiec, i żałowała-bym go, gdyby naprawdę tobą się zajął. Mógł-by przez to ucierpiéć, a i ciebie ludzie-by ogadali.
Po wczesném śniadaniu zajechała leciuchna czterokonna karetka i bryczka, mająca zabrać pannę służącą z pakunkami. Byłam tak uradowana podróżą i tak zajętą wyborem kapelusza, rękawiczek, okrycia i parasolki, że zapomniałam pożegnać się z moją Binią. Na ganku dopiéro przypomniałam sobie o tém, ale nie było już czasu do poprawienia mego błędu, bo matka moja siedziała już w karecie. Wskoczyłam do powozu i, spuściwszy szybę, spojrzałam na okno pokoju mojéj piastunki. Oczy moje spotkały się z jéj wzrokiem. Patrzyła na mnie przez okno łagodnie, ale i smutnie. Posłałam jéj ręką pocałunek, odpowiedziała mi takim samym gestem, a mnie większy jeszcze żal i wstyd przejął. Powóz ruszył z miejsca, a ja pomyślałam, czyliż-by moje przywiązanie do Bini było także jednym z tych kwiatów, z których świat i życie mają listki odmuchać, zostawiając mi po nim nagą łodygę.
Drobny ten na pozór wypadek zmącił moję poranną radość, nie mogłam pozbyć się wyrzutu sumienia i zapomniéć smutnego wyrazu twarzy, z jakim Binia patrzyła na mnie odjeżdżającą od niéj bez pożegnania.
Kareta szybko się toczyła, za oknami przesuwała się bardzo malownicza okolica, urozmaicona mnóztwem, jakby w ramy ujętych, obrazów. Patrzyłam całą mocą wzroku i zachwycałam się; matka moja siedziała w głębi karety nieruchoma i zamyślona.
— Jakaż cudowna okolica! — zawołałam w końcu, uniesiona zachwytem, — jak te piękne obrazki szybko zmieniają się i niby w panoramie następują jeden po drugim! Tylko co było wzgórze, a tu już równina z ciemniejącym w oddali lasem, po niéj następuje cmentarz, tak rzewnie ocieniony zwisłemi gałęźmi brzóz płaczących, a tam znowu szarzeje kościołek wiejski, albo na wzgórzu rozłożona wioska roi się pracującym ludem i kłęby ozłoconego słońcem dymu posyła pod błękitne sklepienie!
Matka moja uśmiechała się poważnym uśmiechem i po chwili odrzekła:
— Tak samo dzieje się i w życiu ludzkiém. Człowiek idzie przez świat i coraz w innych znajduje się miejscach, i coraz nowe napotyka obrazy, a pragnie, aby one były ciągle coraz piękniejsze i świetniejsze. Jak nas w téj chwili dzielna czwórka koni, tak człowieka los jego unosi daléj a daléj, a on nigdzie zatrzymać się nie chce, bo śni mu się o najcudowniejszém miejscu, do którego pędzi go wyobraźnia. Aż najczęściéj staje się tak, że zamiast do tego wyśnionego najcudowniejszego miejsca, człowiek przybywa na pustą piaszczystą wydmę, na któréj zatrzymuje się wóz jego przeznaczeń i kończy się droga, tak pięknych a rozmaitych pełna obrazów.
Gdy matka moja to mówiła, uważałam, że fałdy, rysujące jéj czoło, zagłębiły się nieco. Wyraźnie smutna jakaś myśl podyktowała jéj te słowa. Myślałam przez chwilę, potém rzekłam:
— Moja mamo! zdaje mi się, że każdy z takich przez świat wędrowców najlepiéj-by uczynił, gdyby raz stanowczo wybrał sobie jedno z pięknych miejsc, które przebywa, i na niém zatrzymał wóz swoich przeznaczeń. Posiadał-by, zamiast wydmy, albo wzgórze, opromienione słońcem, albo dolinę, ocienioną drzewami i ochłodzoną wodami strumienia.
Matka moja uważnie na mnie spojrzała. Zdawało mi się, że podejrzewała moje słowa o myśl ukrytą.
— Na wzgórzu może być za gorąco, w dolinie za chłodno — odrzekła zwolna; — człowiek nie chce się pogodzić z małemi dolegliwościami, które tam napotyka, idzie daléj, aby znaléźć sobie miejsce, do raju podobne, a wtedy, zamiast raju, znajduje najczęściéj pustynią piaszczystą, na któréj i skwar słoneczny dopieka, i wichry ostre wieją. Pragnął-by może wrócić, ale już bywa... za późno!
Patrzyłam z uwagą na twarz mojéj matki, gdy to mówiła. Fałdy na jéj czole stały się jeszcze głębszemi, a w oczach zagrał smutek. Spuściła powieki i znowu stała się milczącą i nieruchomą.
Tłum myśli mię opanował.
Spojrzałam na moję matkę: była bardzo piękna w swoim płaszczu z czarnego aksamitu i z ciemném piórem, które ocieniało jéj czoło. Nie, nie jest jeszcze zapóźno! — zawołałam w duchu i jak błyskawica przemknęła mi się przez głowę myśl: dla czegóż-by rodzice moi nie mieli pogodzić się i połączyć z sobą na nowo?
Na myśl tę serce poskoczyło mi w piersi radośnie.
W téj chwili matka moja zwróciła się do mnie i rzekła:
— Niestosowną do podróży zrobiłaś koafiurę, Waciu; wiatr ci włosy rozwiewa i przyjedziesz do domu ciotek rozczochrana.
Spadłam z obłoków. Smutek całkiem zniknął z jéj oczu, fałdy wygładziły się na czole, uśmiechała się do mnie pogodnie i niedbale poprawiała mi rozwiane wiatrem angielskie loki.
— Nie — pomyślałam — matka moja nie do siebie stosowała wyrzeczone przed chwilą słowa. Niéma w niéj żalu za miejscem, które u boku ojca mego opuściła dobrowolnie!
Westchnęłam i zasunęłam się w głąb’ karety. Migocące za oknami powozu krajobrazy przestały mię zajmować; myślą pobiegłam w kraje dalekie, kędy samotny, szeroką ode mnie przegrodzony przestrzenią, po szczytach gór Alpejskich i po falujących szybach oceanu wędrując, uczył się mój ojciec rozumiéć Boga.
Wjechałyśmy na dość wysoką górę, a z niéj roztoczył się przed nami widok prześliczny. Wysunęłam głowę przez okno i patrzyłam.
W środku doliny, którą zewsząd otaczały wzgórza różnych kształtów i wielkości, stał dwór starożytny, obszerny, widocznie bogaty, bo kosztownemi otoczony sztachetami, z rozległym parkiem, którego zieloność stała za murowanym domem, jak nieruchoma wysoka ściana. Z za parku, na najwyższém ze wszystkich wzgórzu, widniał dość duży, murowany kościół; z innéj strony wązka bystra rzeka wypływała z jakiéjś niby pomiędzy dwiema górami rozpadliny i śród ciemnych jodeł, rozrzuconych po jéj brzegach, wielkim pędem w kilku zwrotach okręcała się po dolinie.
— Cudowne miejsce! — zawołałam.
— To Rodów! — odpowiedziała mi matka.
Więc babki moje cioteczne w tak piękném mieszkają miejscu! jakże dziwnie wydawać się muszą ich szelesczące ogony u sukien przy szmerze téj rzeki, i czepce, o krochmalnych koronkach, przy tych szczytach wzgórz zielonych! Uśmiechnęłam się do téj mojéj myśli. Na sercu znowu mi było pogodnie i radośnie. Pomyślałam sobie, że już tak blizko znajduję się kuzynka Franusia! Kareta zjeżdżała z góry prędko, coraz prędzéj, a serce moje uderzało mocno, coraz mocniéj. Tuż, tuż staniemy przed gankiem. Jak téż to Franuś wybiegnie na nasze powitanie, portyerę otworzy, rękę mi poda z radością w błękitnych oczach! Jakie téż będzie piérwsze słowo, którém do mnie przemówi i co mu odpowiem? A babki? babki? toć nie widziały mię od lat dziewięciu? Jak znajdą mię teraz, jak się im spodobam?
Stanęliśmy przed gankiem. Zamiast Franusia, w drzwiach domu ukazał się wysoki i brodaty lokaj w czarnéj liberyi ze srebrnemi galonami i, uroczyście zstąpiwszy ze wschodów, otworzył portyerę karety.
Kuzynka nie było.
Wbiegłam za matką moją na ganek i zapuściłam wzrok niecierpliwy w głąb’ obszernego i ozdobnego przedpokoju.
I tam kuzynka nie było.
Weszłyśmy do sali jadalnéj z ciemnemi ścianami, długiéj, jakby przepaścistéj; obiegłam wzrokiem wszystkie jéj kąty.
I tu kuzynka nie było.
Miałam takie poczucie, jakby mi taflę lodu przyłożono do serca. Znalazłam się w wielkim salonie, bardziéj długim niż szerokim, który, przez tę nieprawidłowość form, wyglądał nakształt olbrzymiéj szuflady. Salon ten przerzynał dom w całéj jego szerokości, miał więc okna przeciwlegle do siebie położone i tak ocienione drzewami, że śród dnia był pogrążony w pół zmroku. Ciężkie firanki z ponsowego aksamitu, oszyte ciężką złotą frendzlą, opadały na szyby, bardziéj jeszcze tamując drogę dziennemu światłu. Szczególne umeblowanie salonu od razu uderzyło moje oczy. Pod każdą z dwóch ścian podłużnych stało po dwie jednostajne kanapy, pod temi czterema kanapami były rozesłane cztery zupełnie jednostajne dywany, a na dywanach, stało po sześć foteli, w zupełnie jednostajnym ustawionych porządku. Pomiędzy temi fotelami stały jednostajne stoliki, dźwigające cztery jednostajne lampy. Resztę przestrzeni, znajdującéj się pod ścianami, zajmowały krzesła rzędem ustawione. Ściany miały staroświeckie obicie błękitne, w złote gwiazdy; od sufitu spuszczał się ciężki żyrandol.
Tchu mi zabrakło w piersi, gdy weszłam do tego półciemnego salonu. Byłam pewna, że ktoś mię włożył w szufladę i zasunął do komody. Obiegłam jednak salon szybkiém wejrzeniem. Kuzynka w nim nie było.
W przyległym pokoju dał się słyszéć szelest dwóch ciężkich sukien jedwabnych, rozchyliła się portyera i babki moje stanęły w progu.
Jakkolwiek duszno mi się zrobiło, przestępując próg salonu moich babek, nie mogłam oprzéć się artystycznemu wrażeniu obrazka, który się mi przedstawił. W ramach, utworzonych z ponsowéj o złotych frendzlach firanki, stały dwie stare kobiety jednostajnego wzrostu, wysokie, szczupłe, wyprostowane, w długich sukniach z ciężkiéj czarnéj materyi i takich samych mantylkach, zdobnych w szerokie, czarne koronki. Na tych poważnych, sztywnych nieco postaciach, były dwie głowy z blademi, ściągłemi twarzami, o delikatnych rysach, z czołami pooranemi mnóztwem zmarszczek, z blademi, dumnemi ustami, z zupełnie prawie białemi włosami, które w regularnych lokach opadały na skronie z pod czepców z prawdziwych białych koronek. Takież same białe koronki, w kształcie szerokich kołnierzy, otaczały ich szyje i spadały na ręce białe, delikatne, o długich, cienkich palcach. Stanęły w progu obiedwie i parę sekund patrzyły na nas, nie ruszając się z miejsca. Matka moja wzięła mię za rękę i żywo postąpiła na przód. Z wdziękiem, właściwym sobie, pocałowała w ramię obie swe ciotki, a potém wskazując na mnie, poleciła mnie ich sercu i łasce.
Utkwiły we mnie piwne i, mimo wieku, piękne jeszcze oczy, i podały mi do pocałowania białe swe ręce.
Po dopełnieniu téj ceremonii, babki moje usiadły na jednéj z czterech jednostajnych kanap, matce mojéj i mnie wskazując gestem miejsca na fotelach. Tak uderzyły mię postacie moich babek, że, przypatrując się im, nie słyszałam rozmowy, jaką prowadziła z niemi moja matka. Wiedziałam o tém, że jedna z nich była od lat wielu wdową, a druga nigdy zamężną nie była; że jednéj z nich było na imię Hortensya, drugiéj Ludgarda. Ale na piérwszy rzut oka były tak do siebie podobne, a przytém tak jednostajnie ubrane, że zakłopotała mię myśl, jak je na przyszłość rozróżniać będę.
Na szczęście spostrzegłam, że u jednéj z nich wysuwały się z każdéj strony czepca po trzy siwe loki, u drugiéj po cztery. Chodziło więc tylko o to, jak było na imię jednéj, a jak drugiéj. Ale pomyślałam, cóż będzie, jeśli którego dnia, którakolwiek z moich babek, odmieni liczbę swych loków? Nie rozróżniłabym już ich wtedy z pewnością. Zaczęłam się tedy bacznie przypatrywać, czy innéj jakiéj nie odkryję między niemi różnicy. I odkryłam, a nawet wielką i uderzającą.
Twarze moich babek, podobne do siebie rysami, różniły się niezmiernie wyrazem. Jedna z nich była dumna, zimna, z wązkiemi, pogardliwemi ustami i surowym przenikliwym, a twardym wzrokiem; drugą, przeciwnie, cechowała łagodność w połączeniu, z przyrosłym jakby do twarzy smutkiem, a pomimo sztywnéj postaci i podniesionego czoła, rozlewał się po niéj wyraz nieokreślonego jakiegoś moralnego przygnębienia. Piérwsza prowadziła rozmowę i wydawała się prawdziwą panią a władczynią wszystkiego, co ją otaczało, druga odzywała się rzadko i patrzyła przed siebie mało ruchomemi i myślącemi, ale dobremi i miękkiemi, oczyma. Uczułam się pociągniętą do drugiéj.
Zwróciłam uwagę na rozmowę matki mojéj z babkami, w nadziei, że coś o Franusiu mówić będą. Rozmawiały o pogodzie, drodze, wczorajszéj wizycie u nas pani S., a o nim nie było ani wzmianki. Siedziałam jak na mękach. Błękitne oczy kuzynka błąkały się wciąż przede mną, po ścianach między złotemi gwiazdami obicia, i taki mię żal ogarnął, że w ciszy mego serca, w saméj najdalszéj głębi mojéj myśli, szepnęłam sobie: doprawdy! chyba ja jego kocham!
W téj saméj chwili, jedna z moich babek, ta, która mówiła mało, a miała łagodne oczy i usta, wyciągnęła rękę i poruszyła srebrny dzwonek, stojący na stole. W drzwiach od jadalnéj sali stanął lokaj.
— Poprosić pana Franciszka! — rzekła moja babka.
Na te słowa poczułam silne ukłucie w sercu, a zarazem chęć do rzucenia się babce na szyję, ale zaledwie spojrzałam na jéj sztywną, surową suknią i biały czepiec, popęd ten ustał, a tylko czułam, że rumienię się po uszy. Szczęściem nikt na mnie nie patrzył, ja zaś patrzyłam na drzwi od jadalnéj sali, któremi byłam pewna, że nadejdzie Franuś. Po kilku minutach usłyszałam w istocie śpieszny chód jego i upragniony mój kuzynek wszedł do salonu.
Wydało mi się, że razem z jego wejściem świetléj i ciepléj zrobiło się w ogromnéj szufladzie. Lód spadł mi z serca i piérwszy raz od wejścia mego tutaj odetchnęłam swobodnemi piersiami.
Zaledwie jednak rzuciłam okiem na kuzynka, który, aby dojść do nas, musiał przebyć szufladę w całéj jéj długości, zdziwiłam się bardzo. Postępował krokiem nie tak swobodnym, jak zwykle; przeciwnie, cała jego postać nacechowana była przymusem i zmieszaniem. Na twarzy jego, zamiast zwykłéj otwartości i pogody, zobaczyłam ten sam przymus i zmieszanie. Od samych drzwi patrzył tylko na moje babki, a na mnie, widziałam, że rzucił tylko w progu przelotne wejrzenie. Wprawdzie widziałam, że przy wejrzeniu tém oczy jego błysnęły tak, że przy nich pogasły złote gwiazdy obicia, ale za to potém straciły nagle swą świetną barwę i stały się niepewne jakieś, niby zalęknione. Czemu on na mnie nie patrzy? — myślałam sobie, gdy Franuś zbliżał się do kanapy. Na to-żem tak ślicznie się uczesała i wyglądała go tak niecierpliwie? Kuzynek pocałował z kolei w rękę obie ciotki swe i moję matkę, a mnie skłonił się tylko ze spuszczonemi oczyma.
Ubodło to mię znowu; u nas zawsze mi rękę do uścisku podawał i to kilka razy na dzień, jak się ku temu najmniejsza wydarzała sposobność. Czy obrażony na mnie? ale za cóż? Czy nie chce już być ze mną w przyjaźni? pomyślałam znowu. Tymczasem kuzynek stanął za jednym z foteli, obie ręce oparł o poręcz i miał minę człowieka, który nie śmie usiąść.
— Usiądź, Franusiu! — rzekła moja babka z łagodniejszemi oczyma.
Usiadł, ale na samym brzeżku fotelu, z ciągle jednostajnie nieśmiałą miną. Coraz więcéj byłam zdziwiona. Gdzież podział się pewny siebie i pełen zręcznych ruchów układ mego kuzyna? Spojrzałam na moję matkę i zobaczyłam, że patrzyła na Franusia pełném dobroci spojrzeniem, w którém malowało się pewne współczucie.
— Jakżeś przebył podróż od nas do Rodowa? — spytała, jakby chcąc go wciągnąć w rozmowę.
— O, dziękuję cioci! bez żadnego złego wypadku — odparł Franuś i umilkł znowu, a oczy trzymał stale utkwione w dzwonek, stojący na stole.
Gdzież się podziała jego rozmowność i dowcip w odpowiedziach? przemknęła mi się myśl i znowu popatrzyłam na kuzyna, którego postawa przypominała mi bojaźliwe pensyonarki przy examinach, i wydawał mi się prawie brzydkim. Przytém zdjęła mię jakaś litość nad nim. W istocie miał minę prawdziwie wzywającą miłosierdzia.
Babki nie zwracały wcale uwagi na Franusia i zaczęły znowu rozmawiać z moją ukochaną matką. Po chwili spostrzegłam, że oczy jego oderwały się od dzwonka, przeszły na lampę, z lampy na ścianę, ze ściany na wysoką poręcz fotelu, na którym ja siedziałam, i po odbyciu téj podróży naokoło świata, zatrzymały się w miejscu, do którego dążyły, t. j. na mojéj twarzy. Jednocześnie stały się znowu bardzo błękitne, jakiemi widywałam je zawsze.
Pochwyciłam tę chwilę i odezwałam się:
— Jakże pięknie położony jest Rodów! — i mówiłam daléj o moim zachwycie nad piękną doliną, którą przy wjeździe oglądałam ze wzgórza. Im więcéj mówiłam, tém więcéj pogodniały oczy Franusia, zniknęło uprzednie jego zmieszanie, nie spuszczał ze mnie wzroku i uśmiech zaczął igrać na jego ustach.
Gdy skończyłam mówić, rzekł:
— O, jak kuzynka umiész odczuwać piękność natury! Jak żywemi skreśliłaś słowami krajobrazy, otaczające Rodów! Są one w istocie prześliczne. Ja, co się tu wychowałem, znam każdy kątek okolicy, jak rodzinne miejsce. Lubię o wschodzie dnia wchodzić na wzgórze i patrzéć, jak piérwsze promienie słońca przeglądają się w błękitnéj rzece, albo szeroko spozierać na ciemny bór sosnowy, pomiędzy którym...
Nagle urwał, bo usłyszał głos jednéj ze swoich babek, zwrócony do niego.
— Franusiu — mówiła — idź do pokoju mego i przynieś mi koszyk z robotą.
Twarz jego z ożywionéj i pełnéj zapału, jaką była, gdy mówił do mnie, stała się znowu nieśmiałą i zmieszaną.
Zerwał się na równe nogi, poskoczył i zniknął za portyerą.
Po kilku sekundach przyniósł srebrny koszyk, pełen białéj bawełny, postawił go przed ciotką i usiadł znowu na brzeżku fotelu.
Babka moja uchyliła nieco koronkowe mankiety, które jéj opadały na ręce i, prowadząc daléj rozmowę z moją matką, zaczęła wydobywać z koszyczka robotę, która składała się z milionowych drobnych cząsteczek. Były to tak zwane frywolitki, to jest gwiazdeczki, kółeczka, gzygzaczki, pajączki, wyrabiane za pomocą specyalnych mikroskopijnych narzędzi z najcieńszéj bawełny, jaka exystuje na tym świecie. Cienkiemi palcami białych swoich rąk rozwijając powoli jeden z kłębków, babka moja poraz piérwszy zwróciła się do mnie:
— A Wacia czy lubi robótki? — spytała.
Uderzył mię ton jéj mowy oschły i wyniosły. Wprawdzie niewielką byłam amatorką ręcznych robót i powiedziałam to, bo nie widziałam powodu, dla czego-bym nieprawdę mówić miała. Babka moja utkwiła we mnie swoje piwne dumne uczy i rzekła:
— To bardzo źle; panna dobrze wychowana powinna zajmować się robótkami, wyszywaniem na kanwie, haftem.
Babka moja zwróciła się do mojéj matki i mówiła daléj:
— Powinnaś, Matyldo, przyzwyczajać Wacię do ręcznych robót; postaw w jéj pokoju krosienka z napiętą kanwą i każ pannie służącéj przerysować dla niéj z żurnalu deseń na kołnierzyk.
— Przyznam się kochanéj cioci — odpowiedziała moja matka z uśmiechem — że sama nigdy nie byłam amatorką robót ręcznych i nie widzę, na co-by one były tak konieczne.
— Jakto? — przerwała babka — to nadaje kontenans młodéj osobie, w czasie naprzykład wizyty jakiego młodego człowieka. Jakże z nim będzie rozmawiała, skoro nie znajdzie punktu oparcia dla swoich oczu?
Tak mię zdziwiły te słowa, że odważyłam się nieśmiało wymówić:
— Kochana babuniu, dla czegóż-by młoda osoba nie miała patrzéć na tego, z kim rozmawia?
Babka ze zdziwieniem spojrzała na mnie, a w téjże chwili kłębuszek bawełny z rąk jéj wypadł i potoczył się pod kanapę. Drobny ten wypadek odebrał mi możność posłyszenia odpowiedzi babki, bo Franuś poskoczył z niezmierną żywością i upadł na kolana przed kanapą, dla wydobycia ztamtąd kłębuszka.
Gdy kłębuszek został już wydobyty z pod kanapy, babka wzięła mikroskopijne szczypczyki, mikroskopijne kółeczka i, owijając bawełną setnego numeru, prowadziła daléj przerwaną rozmowę:
— Otóż mówiłyśmy o robotach. Nieprzyzwoitém jest, aby dobrze wychowana panna siedziała w salonie z założonemi rękoma i mieszała się do rozmowy starszych, albo głośno wypowiadała swoje zdania. Najpiękniejszą ozdobą młodéj osoby jest skromność, a dlatego, aby módz zachować skromne ułożenie, konieczną jest w jéj ręku ręczna robótka. Takim jest zwyczaj, przyjęty w świecie, a ze zwyczajem nikomu rozmijać się nie wolno.
Ostatnie wyrazy babka moja wymówiła jeszcze oschlejszym, niż zwykle, tonem. W głosie jéj zabrzmiał twardy despotyzm. Cała ta rozmowa przykre na mnie sprawiała wrażenie. Matka moja, która patrzyła na mnie, musiała to spostrzedz, bo zaczęła mówić o czém inném. Ja zwróciłam się znowu do Franusia.
— Czy kuzynek wyjeżdżał w tych dniach w sąsiedztwo? — spytałam.
— O, nie — odpowiedział — ja rzadko wyjeżdżam w sąsiedztwo. Ciocia Hortensya jest wielką amatorką koni i z niechęcią widzi, gdy ich kto do podróży używa. Wychodziłem tylko parę razy na polowanie.
— Czy kuzynek znajdujesz w polowaniu tak szczególną przyjemność?
— W samém polowaniu, to jest w strzelaniu do zwierza, niewielką znajduję przyjemność, ale jest to przynajmniéj jakie takie zabicie czasu. Zresztą, gdzież można znaléźć milszą samotność, jak...
Znowu urwał nagle, bo druga babka przemówiła do niego:
— Franusiu, idź do mego pokoju i przynieś mi mój koszyk z robotą.
Porwał się z miejsca z takim samym, jak piérwszą razą, pośpiechem, poskoczył i przyniósł koszyczek, zupełnie podobny do piérwéj przyniesionego, z tą różnicą, że nie bawełną, ale włóczką był napełniony. Zaledwie jednak babka moja miała czas wydobyć z niego wielkie włóczkowe, wyrabiane szydełkiem kwadraty, gdy we drzwiach stanął galonowany lokaj z serwetą na ramieniu i uroczystym głosem wymówił:
— Podano do stołu.
Obiad był długi, sztywny, ceremonialny; dwaj lokaje na palcach chodzili około stołu, roznosząc półmiski; matka moja z właściwą sobie wprawą i dowcipem podtrzymywała rozmowę; ja w milczeniu siedziałam naprzeciw Franusia, który milczał także.
Po obiedzie, ceremonialnym porządkiem wróciłyśmy do salonu, babki moje i matka znowu zasiadły na kanapie, a ja z Franusiam zaczęłam chodzić po salonie.
— Powiédz mi, kuzynku — rzekłam półgłosem — jak na imię téj babci mojéj, która ma po trzy loczki z każdéj strony czépca, a jak téj, która ich ma po cztery?
Franuś, mijając kanapę, nieśmiałe wejrzenie rzucił na koafiury swych ciotek i rzekł:
— Piérwszéj jest imię Hortensya, drugiéj Ludgarda.
— Któraż jest wdową, a która panną?
— Ciotka Hortensya owdowiała przed trzydziestu blizko laty.
— Zdaje mi się — rzekłam — że babka Ludgarda musi być daleko lepszą od swéj siostry.
— Dlaczego kuzynce tak się zdaje?
— Bo ma łagodniejszy wyraz twarzy i mniéj mówi o posłuszeństwie dla zwyczajów.
Franuś uśmiechnął się. Zdawało mi się, że w tym jego uśmiechu zabłąkała się kropelka goryczy.
— Obie są bardzo dobre — odpowiedział.
Podobała mi się ta jego odpowiedź, z którą nie mogłam jednak się zgodzić. Babka Hortensya wcale mię nie pociągała do siebie, a frywolitki, które wyrabiała z wielką uwagą, poruszając swemi cienkiemi palcami, wprawiały mię w rodzaj osłupienia, graniczącego z przerażeniem. Wolałam już o wiele kwadraty babki Ludgardy.
Mimochodem spojrzałam w okno. Słońce zachodziło prześlicznie i różowemi promieńmi zaścielało aleę ze starych jodeł, ciągnącą się od ganku wzdłuż ogrodu. Posłyszałam świergot ptastwa i cichy szmer listków w gęstwinie, utworzonéj pod oknem z akacyi i jaśminu.
— Kuzynku, prowadź mię do ogrodu — zawołałam.
Na twarzy Franusia odmalowało się przerażenie.
— To niepodobna — odrzekł półgłosem — ciotki wzięły-by za złe, jeśli-byśmy sam na sam poszli do ogrodu.
Rozśmiałam się prawie głośno.
— Ależ to być nie może! — zawołałam — tak ci się tylko zdaje, kuzynku; bo i cóżby w tém złego było?
To mówiąc, zbliżyłam się do stołu, przy którym siedziały babki i, wziąwszy rękawiczki, zaczęłam je wkładać na ręce.
— Dlaczego-to Wacia wkłada rękawiczki? — spytała babka Hortensya — podnosząc oczy od frywolitków.
— Pójdę do ogrodu, moja babciu — odpowiedziałam.
Znowu utkwiła we mnie z bacznością swoje piwne oczy.
— Dobrze wychowana panna nigdy nie oddala się od starszych osób — wyrzekła z oschłą uroczystością. — Gdy my pójdziemy do ogrodu, natenczas i ty z nami pójdziesz.
Byłam zdumiona i zmieszana.
— Kochana babciu — rzekłam — w ogrodzie tak pięknie, mam wielką, ochotę przejść się...
— Ochota powinna ustąpić tam, gdzie idzie o zachowanie zwyczaju — odrzekła babka.
Znowu ubódł mię ten wyraz: zwyczaj, a ukłucie to poczułam silniéj, niż kiedy.
— Kochana babciu — ozwałam się — doprawdy nie rozumiem tego zwyczaju, który wzbrania mi przechadzać się po ogrodzie, i nie pojmuję, dlaczego miałabym się do niego stosować.
Z rąk babki Hortensyi znowu wypadł kłębuszek i potoczył się na ziemię, a kuzynek znowu rzucił się na kolana przed kanapą, aby go podnieść. Ale tym razem babka nie zwróciła już uwagi na tę dywersyą i rzekła do mnie:
— Uważam, że Wacia lubi rezonować. Otóż dobrze wychowana panna rezonować nie powinna, ale ślepo wierzyć w to, co mówią jéj starsze osoby i nie łamać sobie głowy nad zrozumieniem zwyczajów, które świat już raz uznał za dobre.
I znowu powiadano mi, że nie powinnam rezonować, to jest myśléć!
Poczułam w sobie bunt ducha, odrzuciłam ręką w tył moje loki, podniosłam głowę, miałam już na ustach wyraz nowéj protestacyi, gdy powstrzymało mię spojrzenie mojéj matki. Nic nie rzekłam, tylko obejrzałam się na kuzynka. Stał za mną ze spuszczonemi oczyma, z obwisłemi rękoma, jak student, któremu pan profesor burę daje. Dziwnie, strasznie nie podobał mi się w téj postaci. Zdawało mi się, że powinien coś był odpowiedziéć babce, że powinien był wymówić to słowo protestacyi, które zamarło na moich ustach, powstrzymane ze względu na matkę; że powinien był słowem wywalczyć dla mnie swobodę przejścia się po ogrodzie. Patrzyłam na jego nieśmiało spuszczone powieki i pochylone czoło i czułam, jak w sercu mojém, chwiejący się już przez dzień cały, opadał jeden z listków, składających kwiatek mojéj dla niego sympatyi. Rozpoczęliśmy znowu we dwoje naszę monotonną przechadzkę po salonie. Zaczęłam opowiadać Franusiowi o wizycie u nas pani S. i jéj córek.
— Jakże się kuzynce podobały te panie? — zapytał.
— Matka wcale mi się nie podobała — odrzekłam — a córki wydały mi się sympatycznemi, mianowicie starsza, Emilia.
— Tak — odpowiedział Franuś — panna Emilia ma bardzo dobre serce.
— Zkąd o tém wiész, kuzynku.
— Była ona raz na pewnym wieczorze — mówił — gdzie znajdowało się mnóztwo bogatych i bardzo pożądanych młodych ludzi; między nich wmieszał się pewien chłopak ubogi, mało znający towarzystwo, w jakiém się znalazł. Nikt do niego nie mówił, nikt się nim nie zajmował, stał w kącie, gdy inni bawili się wesoło, i rozmyślał nad smutném swém położeniem w świecie. Otoż panna Emilia piérwsza przemówiła do niego, wyprowadziła z kąta, wciągnęła do zabawy i tak się nim przez cały wieczór zajmowała, że ubogi młody człowiek poczuł dla niéj wdzięczność serdeczną.
Kuzynek mówił to ze spuszczonemi oczyma i parę razy głos mu zadrżał. Byłam pewna, że owym ubogim młodym człowiekiem, czującym wdzięczność dla panny Emilii, był on sam.
Kwiatek mojéj sympatyi dla kuzynka, choć był już utracił jeden ze swych listków, poruszył się jednak żywo i natchnął mię temi słowami:
— A może téż panna Emilia nie samém dobrém sercem była powodowana, postępując tak z tym młodym człowiekiem?
— A czém-że by inném powodować się mogła? — zapytał.
— Może miała dla niego żywszą niż dla innych sympatyą? — rzekłam żartobliwie.
Rumieniec wytrysnął na twarz Franusia. Podniósł na mnie oczy, które były w téj chwili bardzo wymowne i zwolna zapytał:
— Czy kuzynka naprawdę przypuszcza, że bogata panna może miéć żywszą sympatyą dla ubogiego człowieka?
Ukłuło mię to pytanie i ton, jakim wymówił je kuzynek, a w którym znowu drżała kropla goryczy. Podniosłam głowę i miałam odpowiedziéć twierdząco, gdy nagle...
Franuś jednym skokiem przesadził salon i stanął przed kanapą. Skok ten spowodowany był kiwnięciem palca babci Hortensyi, mającém znaczyć: „zbliż się”. Widząc go, stojącego już przed sobą, babka Hortensya rzekła:
— Franusiu! każesz natychmiast założyć sobie do wózka i pojedziesz mi do miasteczka po bawełnę.
Nie chciałam wierzyć swoim uszom, wlepiłam wzrok w twarz kuzyna i dojrzałam, że zbladł i zarumienił się jednocześnie.
— Proszę cioci — wyjąkał — może-by Ignacy pojechał, albo Jan...
Piwne oczy babki surowo w nim utkwiły.
— Wiész o tém — odpowiedziała — że nikt mi nie umié tak dobrze wybrać bawełny, jak ty. Kłębuszki już się kończą i nie będę mogła jutro rano kontynuować roboty. Przytém Jan i Ignacy potrzebni są w domu.
Franuś ze spuszczonemi oczyma pocałował w rękę z kolei ciotki swe i moję matkę, przede mną skłonił się i wyszedł.
Prowadziłam za nim oczyma ze ściśniętém sercem. Litość mię zdjęła nad nim, ale czułam, wyraźnie czułam, że w sercu mojém zachwiał się drugi listek kwiatka mojéj dla niego sympatyi.
W dwóch szufladach, to jest w salonie i sali jadalnéj, pozapalano lampy. Obie babki siedziały nieruchomie na kanapie; jedna z nich wprawnie ruszała palcami, robiąc frywolitki, druga błyskała szydełkiem. Matka moja przerzucała album i z obojętną, ani wesołą, ani téż znudzoną twarzą, prowadziła rozmowę. O, jakże mi było duszno i ciasno w tym wielkim salonie, o ścianach zasianych złotemi gwiazdami! Jak pragnęłam wybiedz po za te ściany, odetchnąć świeżém powietrzem, posłyszéć szum tych starych jodeł, co czerniały za oknami, spojrzéć w niebo wieczorne i zobaczyć gwiazdy, prawdziwe gwiazdy boże, ruchome, migocące, nie te martwe, zimne, sztywne, które ręka ludzka poprzyklejała do ścian, niby na urągowisko świetnym dyamentom nocy!
Na dziedzińcu posłyszałam turkot wózka. To zapewne Franuś odjeżdżał, aby nazajutrz dostawić babce kłębuszek bawełny do frywolitków. Dla tego kłębuszka był zmuszony mnie opuścić, dla tego kłębuszka już mnie dziś nie zobaczy... o, biedny Franuś, którego przeznaczeniem jest przynosić kłębuszki z pokojów ciotek, wydostawać je z pod kanapy, jeździć po nie choćby o północy! Ale dlaczego takiém jest jego przeznaczenie? Zajęta témi myślami, wyszłam do sali jadalnéj i zobaczyłam... fortepian. Rzuciłam się ku niemu, tak, jak się rzuca w objęcia dobrego przyjaciela, spotkanego na ziemi wygnania. Uderzyłam w klawisze, odpowiedziały mi dźwięcznie i przeciągle, bo wysoki sufit sali wyborny dawał rezonans tonom. Przebiegłam klawiaturę szybkim passażem i zaczęłam rozmawiać z fortepianem. A naprzód opowiedziałam mu minorowemi akordami, że spotkał mię zawód wielki... straszny... Wyjeżdżałam z domu prześlicznym porankiem i myślałam, że cały dzień będę chodziła z kuzynkiem po obszernym ogrodzie moich babek, pod słońcem wiosenném, pod sklepieniem jodeł ciemno-zielonych, że pójdę potém z kuzynkiem w dolinę, na wzgórze; będziem razem rwali fijołki, których tam tyle, i będziem śmiać się, rozmawiać, patrzéć na siebie, aż wieczór zabłyśnie złotemi gwiazdami, na które razem oczy podniesiem, a ja wtedy opowiem kuzynkowi, że daleko na świecie kędyś mam ojca, co rozumié Boga, królującego tam w górze!... O takim dniu marzyłam, wyjeżdżając z domu. I otóż, co mnie spotkało? Kuzynka, który panował w tych marzeniach moich, nie znalazłam; na jego miejscu był kto inny!
Tamtego wyobrażałam sobie wesołym, dowcipnym, zręcznym, pewnym siebie; tego zobaczyłam zmieszanym, niezgrabnym, pokornym. Tamten zrywał mi fijołki na wzgórzu, ten wydobywał kłębuszki z pod kanapy; tamten zabił podobno węża, który chciał mię ukąsić, gdy zrywałam kwiaty, ten drżał na skinienie palca babki Hortensyi! Gdzież więc był kuzynek moich marzeń? Nie znalazłam go. A na domiar zawodu, zamknięto mię na klucz zwyczaju w jakiéjś ogromnéj szufladzie, do któréj w dzień nie dochodziło słońce, a któréj wieczorem przyświecały u ścian gwiazdy papierowe, wyglądające, jak trupy tych, co świecą na niebie!...
Tak opowiadałam fortepianowi nieszczęście dnia tego, gdy pod palcami memi minorowe tony zaczęły w majorowe przechodzić, i posłyszałam pytająco brzmiący akord: — dlaczego kuzynek całkiem inny jest w Rodowie, niż po-za nim? Dlaczego kuzynek, w obecności swych ciotek, wydaje się taki zmieszany, pokorny, nie po męzku uniżony?... Długo palce moje plątały się po klawiszach, uderzały tony, półtony, oktawy, trele, a odpowiedzi wydobyć z fortepianu nie mogły. Nagle na ostatnim krańcu klawiatury, w najwyższéj oktawie wiolinu jęknęły tercye żałośne, krzykliwe i przypomniały mi pokorny, płaczliwy, uniżony krzyk żebraka, wołającego na ulicy z dłonią, wyciągniętą: chleba! chleba! chleba!... Jednocześnie w środkowej oktawie klawiatury zabrzmiał akord posępny, a w nim posłyszałam wyraz, który niedawno tak raził mię w ustach Bini: na łasce!... Ręce moje zsunęły się z klawiszów, z kwiatka mojéj dla kuzynka sympatyi odpadł drugi listek.
Kiedy umilkł fortepian, posłyszałam rozmowę, jaką prowadziły w salonie babki moje i matka. Ponieważ mówiły, nie starając się wcale stłumić swego głosu, wszystko wyraźnie usłyszéć mogłam.
— Zapewne, Matyldo, postarasz się wydać za mąż Wacię przez ten rok, w którym ma ona pozostać u ciebie — mówiła babka Hortensya.
— O, wydaj ją za mąż, koniecznie wydaj! — dodała babka Ludgarda.
— Młodać to ona jeszcze! — zwolna wymówiła matka.
— Tak — zaczęła znowu babka Hortensya — ale pamiętaj o tém, że gdy wróci do ojca, stosownéj partyi nie znajdzie dla siebie między tymi uczonymi wyrobnikami, którzy go otaczają.
— To prawda — cicho szepnęła moja matka.
— A pamiętaj jeszcze i o tém — mówiła daléj babka — że jeśli niezamężną odeślesz ją do ojca, narazisz przez to dziecko twoje na zrobienie takiego samego maryażu, jaki ciebie zgubił...
— O, moja ciociu! nie mów o tém, proszę cię — zawołała matka zmienionym głosem.
— Po co Hortensya wspomina to, o czém Matylda mówić nie może bez przykrego wzruszenia — z wyrzutem rzekła babka Ludgarda.
— Mój Boże! — oschle odpowiedziała piérwsza — i cóż powiedziałam innego, jak to, co mówiłam jeszcze przed ślubem Matyldy? Byłam zawsze tego zdania, że robi mezalians, wychodząc za uczonego wyrobnika, a czas pokazał, że miałam słuszność...
— Ciociu — przerwała moja matka, głosem, który drżał trochę.
Babka Hortensya nie dała jéj mówić daléj. Podniosła nieco głos i mówiła oschléj jeszcze i wyniośléj, niż wprzódy:
— Kiedy wychodziłaś za mąż, Matyldo, byłaś w tym wieku, w jakim jest dziś twoja córka; rozkochałaś się w człowieku, który imię wysmażył sobie w retortach, a chleb zdobywał, bakałarząc w uniwersytecie i rozlewając po papierze rzeki atramentu. Rozkochałaś się w nim i poszłaś za niego, bo nie miałaś rodziców, którzy-by ci tego zamążpójścia wzbronić mieli. Ale przypominasz sobie, że ja, jako najbliższa opiekunka twoja, mówiłam, zawsze, iż ten maryaż nie przyniesie ci szczęścia. Najlepiéj jest, jeśli ludzie łączą się z podobnym sobie, a my, które rodem, majątkiem, wychowaniem stoimy na wysokich szczeblach społeczeństwa, powinnyśmy w naszéj klasie mężów sobie wybierać.
— A jeśli w téj klasie nie znajdzie się odpowiedniéj partyi? — zapytała przeciągle babka Ludgarda.
— W takim razie nie należy wcale wychodzić za mąż — odpowiedziała siostra jéj z twardym despotyzmem w głosie.
Wydało mi się, że posłyszałam westchnienie babki Ludgardy. Kilka sekund było milczenie, aż matka moja ozwała się:
— Najgorętszém życzeniem mojém jest, aby Wacia wyszła za mąż w moim domu i w przeciągu tego jeszcze roku, to jest zanim odjedzie do ojca. Oprócz bowiem tego, że tam trudno będzie znaléźć stosowną partyą, zaczynam być coraz niespokojniejszą o mój stan majątkowy i chciała-bym, aby ona miała zabezpieczoną przyszłość wtedy, gdy może...
Nie dokończyła; głos jéj znowu zadrżał przy ostatnich wyrazach.
— Zdaje mi się — zaczęła znowu babka Hortensya — że nie możesz zaprzeczyć, iż człowiek, którego oddawna przeznaczyłam na męża Wacławie, jest pod względem rodu najlepszą dla niéj partyą... Wiész, o kim mówię...
— Niezawodnie — odpowiedziała moja matka — to téż nic nie mam do zarzucenia panu Agenorowi, i byleby wzajemnie podobali się sobie...
Nie słuchałam daléj. Puściłam ręce po klawiszach i znowu rozmawiałam z fortepianem. Pytałam go: dlaczego babka moja z takim przekąsem mówiła o moim ojcu? dlaczego mojéj matki głos zadrżał przy wspomnieniu o nim? Czemu babka Ludgarda miała taki smutny ton mowy? Dlaczego koniecznie chciano mię wydać za mąż w tym roku? Fortepian różne dawał mi odpowiedzi, a w nich nieprzerwanie a dźwięcznie brzmiało imię — Agenor.
Wymówiłam to imię półgłosem, a przed wyobraźnią moją, stanął znowu nieznany sąsiad gotyckiego pałacyku i, patrząc na mnie, wycierał chusteczką szkiełka swego pince-nez. „Agenor!” — powtórzyłam raz jeszcze półgłosem; imię to podobało mi się bardzo.
Biedny Franuś, stał może w owéj chwili przed żydówką w ryżéj peruce i kupował od niéj kłębuszek bawełny!...
Dano mi na sypialnią pokój osobny, w którego sąsiedztwie umieszczono moję garderobianę, Zosię.
Pokój ten był, jak inne wprzódy widziane, więcéj długi, niż szeroki. W ogóle całe wnętrze domu moich babek miało tę szczególność, że wydawało się komodą, a raczéj misterném biurkiem, pełném szuflad ogromnych, mniejszych i najmniejszych.
Sypialna moja szufladka ostawiona była staroświeckiemi krzesłami o wysokich rzeźbionych poręczach; takie same szerokie staroświeckie rzeźbione łóżko, zasłane batystem i jedwabiem, czekało na moje przyjęcie. Gdy weszłam do tego pokoju, jeszcze większą, niż przedtém, czułam duszność; odprawiłam prędko Zosię, narzuciłam na siebie lekki penioar i otworzyłam okno.
— O! mamże was przecie, gwiazdeczki śliczne, co tak mile mrugacie na szafirowém sklepieniu! — zawołałam w myśli. — Mam cię, szmerze jodeł starych! mam cię, powiewie wiatru letniego, ciepły, orzeźwiający!... Nie puszczano mię do was, zamknięto mię w komodzie na klucz zwyczaju, który wzbrania dobrze wychowanéj pannie przechadzać się po ogrodzie bez towarzystwa starszych osób; ale oto teraz otworzyłam moję szufladkę i widzę was, jodły czarne, czuję cię, powiewie wietrzyka, kocham was, gwiazdeczki!...
Zniknęły mi z pamięci babki, Hortensya i Ludgarda, zapomniałam o frywolitkach i kwadratach, przestałam nawet myśléć o kuzynku, dźwięczne imię Agenor nie brzmiało już w moich uszach. Przechyliłam głowę na dłoń, tak, aby oko w oko módz patrzéć gwiazdom, ścigałam uchem szmer drzew ogrodowych, wietrzyk łagodny rozwiewał mi włosy i pieszczotliwie muskał po twarzy...
Nazajutrz rano, gdy weszłam do salonu, babka Hortensya robiła już frywolitki, a nowy kłębuszek bawełny, który rozwijała, dał mi poznać, że Franuś był już z powrotem z miasteczka. Zaraz po przywitaniu, babka Ludgarda dała mi do robienia jeden ze swoich włóczkowych kwadratów, a matka moja wzięła do ręki książkę i w głos czytać zaczęła. Był to jakiś romans francuzki; zajął mię trochę z razu, ale potém całą myśl moję kłopotało pytanie: dlaczego kuzynek Franuś nie przychodzi nam powiedziéć „dzień dobry”? — Czyliż-by mu było wzbronioném wchodzić do salonów bez pozwolenia babek! — pomyślałam. — Ależ to okropnie! Jakież jest stanowisko jego w tym domu?
Dopiéro, gdy oznajmiono podane śniadanie, babka Ludgarda wyrzekła do lokaja:
— Poprosić pana Franciszka.
Sądzę, że gdyby nie było tam babki Ludgardy, Franuś nie byłby wcale wezwany do towarzystwa, bo babka Hortensya zdawała się wcale nie wiedziéć o jego w domu pobycie. Naturalnie z zaczęciem śniadania nie czekano jego przyjścia. Siedziałyśmy już u stołu, gdy Franuś wszedł i po przywitaniu zajął miejsce w milczeniu. Przypatrywałam się mu nieznacznie. Był bardzo blady, powieki miał nieco zarumienione i na twarzy wyraz przygnębienia. Zamiast, jak zwykle bywało, szukać mego wzroku, zdawał się go unikać, trzymając oczy spuszczone na talerz. Uwagi te moje były przerwane zwróconą do mnie mową babki Hortensyi:
— Waciu — rzekła, patrząc na mnie bystro swemi piwnemi oczyma — dlaczego opiérasz się o krzesło? Dobrze wychowana panna powinna zawsze prosto się trzymać.
Wyprostowałam się machinalnie, ale uwaga babki mocno mnie zażenowała.
Franuś nieśmiało, bardzo nieśmiało, podniósł na mnie oczy. W téj chwili zaszczebiotała u okna para kanarków w klatce, któréj wczoraj nie spostrzegłam. Babka Hortensya skrzywiła się i wyciągnęła z kieszeni batystową chustkę.
— Nieznośne ptaki! — rzekła — Franusiu, zakryj klatkę chustką, aby przestały głuszyć nas swojém szczebiotaniem.
Kuzyn zerwał się z krzesła, aby spełnić ten rozkaz, ale babka Ludgarda żywo się poruszyła.
— Nie zakrywaj im klatki! nie odbieraj im światła! niech sobie szczebiocą! — zawołała.
Franuś stał na środku sali z chustką w ręku, zawieszony pomiędzy dwoma sprzecznemi rozkazami swych ciotek.
— Zakryj klatkę! — wyrzekła babka Hortensya z twardym despotyzmem w głosie.
— Zanieś ją do mego pokoju — wymówiła jéj siostra.
Kuzyn stanął na krześle, zdjął klatkę z okna i wyniósł ją z sali. Uważałam, że usta babki Ludgardy drżały przez kilka sekund; chciała coś powiedziéć, ale spojrzała na siostrę i zamilkła. Babka Hortensya obojętnie tymczasem krajała kotlet na talerzu. Zrozumiałam wtedy, że stosunek dwóch sióstr nie był tak patryarchalnym, jak się wydawało. Potwierdziło mię w tém mniemaniu spojrzenie, rzucone na babkę Ludgardę. Złożyła ona nóż i widelec, przestała jeść i smutnie spoglądała na miejsce, gdzie wisiała wprzódy klatka z ulubionemi snać jéj kanarkami.
— Dziwna rzecz! — pomyślałam sobie — wszystkie osoby, któro spotkałam dotąd w świecie mojéj matki, mają jakby dwie twarze, jednę zwyczajną, wesołą, drugą smutną. Matka moja, kuzyn, panny S., babka Ludgarda, wszyscy oni miewali chwile, w których wydawali się smutni, a jednak czegoż im brakło? Mieszkali w takich pięknych pokojach, nosili ładne stroje, zasiadali do stołów z obfitemi zastawami, a jednak bywali smutni?
Więc w atmosferze tego świata, w który wstąpiłam, jest coś, co niewidzialnie rani serca ludzkie? Czyliż i ja będę miała także z czasem dwie twarze: jednę z uśmiechem, drugą z chmurą?
Po śniadaniu, gdyśmy przeszli do bawialnego salonu, spostrzegłam wyraźnie we Franusiu wielką chęć zbliżenia się do mnie, połączoną z pewną nieśmiałością. Dzień był pochmurny, dżdżysty i w salonie zmrok prawie zupełny panował. Usiadłam tedy z szydełkiem i z kwadratem babki Ludgardy pod oknem, z czego zapewne korzystając, kuzynek, przysiadł się do mnie. Uważałam jednak, że wprzódy krążył koło mnie parę minut i z pod oka rzucał nieśmiałe spojrzenia na babkę Hortensyą.
— Kuzynek jakiś nie swój dzisiaj — zagadnęłam go, widząc, że nie może się zebrać na rozpoczęcie rozmowy.
— Owszem, kuzynko — odpowiedział półgłosem — ja zawsze jestem taki... tutaj.
Siedzieliśmy tak oddaleni od reszty towarzystwa, że nikt posłyszéć nie mógł naszéj rozmowy.
— Dlaczegóż tutaj kuzynek inny jest, niż gdzieindziéj? — spytałam ciekawie.
Kilkanaście sekund upłynęło od mego zapytania, Franuś nie odpowiadał. Podniosłam oczy od roboty, żałując, żem mu to pytanie zadała. Wzrok kuzynka był wlepiony w ziemię, czoło nachmurzone. Chciałam zmienić przedmiot rozmowy i obejrzałam się wkoło. Salon, dziwnie posępnie wyglądał. Środek jego tonął w zupełnym prawie cieniu, a tylko dwa jego końce rozświetlone nieco były szarawém światłem, wnikającém przez okno.
— Czy znajdujesz, kuzynku — rzekłam — że salon ten jest bardzo posępny?
— Bywają pewne położenia ludzkie jeszcze posępniejsze — odpowiedział.
Postanowiłam koniecznie wprowadzić rozmowę na tor weselszy.
— Opowiedz mi, kuzynku — ozwałam się najswobodniejszym, jak mogłam tonem — czém się zajmujesz, co robisz po całych dniach w Rodowie?
— Nic — krótko odpowiedział Franuś.
— Jakto nic? — powtórzyłam z przykrém wrażeniem.
— Tak, nic. Wstaję późno, piję kawę, chodzę na spacer z laseczką i papierosem, jem obiad, śpię po obiedzie, czytam nędzne francuzkie romansidła, a potém idę spać. Czasem wychodzę na polowanie z fuzyjką, albo wyjeżdżam w sąsiedztwo...
Podniosłam twarz i oko w oko na niego spojrzałam.
Na kwiatku mojéj dla niego sympatyi znowu zachwiało się parę listków.
— Powiedz-że mi, kuzynku — wymówiłam — dla czego to tak jest?
— Co?
— Że kuzyn nic nie robisz?
— A cóż kuzynka chcesz, abym robił?
— No tak, coś przecie...
— Łatwo to powiedziéć, ale wszystko zależy od stanowiska, w jakiém się człowiek znajduje.
— To prawda, ale dlaczegoż kuzyn znajduje się w takiém położeniu?
— Opowiem o tém kuzynce późniéj, kiedyś... nie teraz...
— Czemuż nie teraz?
Franuś znowu nie odpowiadał. Podniosłam oczy, i zobaczyłam, że twarz ukrył w dłoniach.
— Kuzynku! co tobie? — zawołałam.
— O mój Boże! — wyszeptał — odsłaniając twarz bladą i powleczoną wyrazem cierpienia — gdybyś kuzynka wiedziała, co się ze mną od wczoraj dzieje, gdybyś mogła zajrzéć w moje serce, pożałowała-byś mnie!...
W istocie żałowałam go z całéj duszy, bo widziałam, że cierpiał, ale... owe listki, co się były przed chwilą zachwiały na kwiatku mojéj dla niego sympatyi, oderwały się całkiem i uleciały za innemi. Franuś wydał się mnie w téj chwili dziwnie słabym, dzieckiem prawie... skarga, która wyszła z ust jego, zwiększyła moje ku niemu współczucie, ale zmniejszyła sympatyą. Przytém przypomniałam sobie słowa Bini, że Franuś niczém się nie zajmuje i jest próżniakiem. Słowa te on sam potwierdził, a dziwna rzecz, ja, co sama od przybycia do domu matki nic nie robiłam i nie myślałam nawet, aby to źle było z méj strony, tego samego nie mogłam znieść we Franusiu, w mężczyźnie. Przyszedł mi natychmiast na myśl mój ulubiony bohater powieściowy. O! tamten nietylko pił kawę, spał i jadł obiad — pomyślałam — tamten walczył z dzikiemi narodami i zabijał lwy na pustyni!
Franuś siedział ciągle ze zwieszoną głową, smutny, zmieszany, onieśmielony, nie wiem czy pytaniami memi czy własnemi danemi mnie odpowiedziami. Widziałam, że cierpi i żałowałam go z duszy. Chciałam mu na pocieszenie coś miłego i wesołego powiedziéć, gdy z drugiego końca salonu matka moja zawołała mię do siebie. Głos jéj, gdy wymawiała moje imię, brzmiał tak łagodnie i czule, że porwałam się jak strzała, szybko przeskoczyłam salon i, przyklęknąwszy przed nią, spytałam:
— Czego chcesz, mamuńciu?
— Chcę, abyś bliżéj nas siedziała — rzekła, gładząc moje włosy.
— Waciu — ozwała się babka Hortensya, podnosząc oczy od frywolitków — muszę ci powiedziéć dwie rzeczy. Oto naprzód, że panna dobrze wychowana nie powinna tak długo rozmawiać sam na sam z młodym człowiekiem, jak ty przed chwilą czyniłaś to z Franusiem; następnie, że nie przystoi, aby panna dobrze wychowana, biegała i podskakiwała, jak prosta jaka wiejska dziewczyna. Panna dobrze wychowana powinna zawsze iść zwolna, trzymając się prosto, z powagą i dystynkcyą.
Powstałam od kolan matki, usiadłam na fotelu i, robiąc kwadrat babki Ludgardy, myślałam: — mój Boże! ileż-to rzeczy nie wolno robić pannie dobrze wychowanéj? Nie wolno jéj objawiać swego zdania, rozmawiać sam na sam z młodym człowiekiem, patrzéć na niego, chodzić bez starszych na przechadzkę, opierać się plecami o poręcz krzesła, biegać, podskakiwać, mój Boże! a cóż jest pozwolone pannie dobrze wychowanéj?
Czyż-by tylko robić frywolitki i kwadraty?
W téj chwili matka moja ozwała się:
— Zagraj, Waciu!
— O, grać jeszcze jéj wolno! — pomyślałam i chciałam poskoczyć do fortepianu, ale przypomniałam sobie przestrogę babki Hortensyi i przeszłam przez salon zwolna, krokiem poważnym i dystyngowanym, jak przystoi dobrze wychowanéj pannie.
Następny dzień zszedł, jak dwa poprzedzające. Robiłam włóczkowe kwadraty dla babki Ludgardy, słuchałam głośnego czytania mojéj matki, grałam i przechadzałam się po salonie z Franusiem, rozmawiając z nim o rzeczach powszednich, zwyczajnych, bo widziałam, że w Rodowie nie było sposobu rozmawiać z nim o czém inném. Zresztą strzegłam się długich z nim rozmów sam na sam, głównie dlatego, iż widziałam, że się one nie podobają mojéj matce. Na dworze było ciągle dżdżysto i pochmurno, salon wyglądał jak szuflada, zamknięta na dwa spusty, a my, jak spoczywające na jéj dnie suknie i czepki.
Zaczynałam już tęsknić za powrotem do domu i myślałam tylko o tém, jakby było dobrze, gdyby kuzynek pojechał z nami. Szeptały mi do ucha to życzenie ostatnie listki, które trzymały się jeszcze na kwiatku mojéj życzliwości dla Franusia. Tęsknota ta jednak za powrotem do domu minęła mię od razu, gdy przy obiedzie babka Hortensya ozwała się do mojéj matki:
— Będziemy miały jutro wiele gości, Matyldo.
— I kogoż ciocie spodziewają się na jutro? — zapytała obojętnie moja matka.
— Naprzód, jak zwykle w niedzielę, po nabożeństwie przyjedzie do nas Proboszcz i Rudolf z żoną i córką.
Przy wzmiance o panu Rudolfie i jego rodzinie, fałdy na czole mojéj matki zagłębiły się nieco. Babka mówiła daléj:
— Oprócz tego pan Agenor W., spotkawszy nas przeszłéj niedzieli przed kościołem, bardzo grzecznie oświadczył, iż za tydzień nie omieszka nam złożyć swego uszanowania.
Fałdy na czole mojéj matki zniknęły prawie całkiem. Mimowolne przelotne spojrzenie rzuciła na mnie. Ja poczułam rumieniec na twarzy. Dotąd nie wiem, dlaczego zarumieniłam się wtedy na wspomnienie o nieznanym człowieku. Był to zapewne skutek dosłyszanéj przed wczoraj rozmowy.
Wieść ta o jutrzejszych gościach rozweseliła mię. Po obiedzie, zapomniawszy zupełnie o przestrogach babki Hortensyi, zaczęłam wiele mówić, śmiać się i figlować z kuzynkiem. Raz okręciłam mu wkoło ręki włóczkę od kwadratu babki Ludgardy, drugi raz zagrodziłam mu drogę fotelem, gdy przechodził przez salon. Spostrzegłam wprawdzie parę razy utkwione we mnie surowe oczy babki Hortensyi, ale tak się czułam wesołą, tak wreszcie zmęczyły mię trzy dni, spędzone na robieniu kwadratów i dystyngowaném chodzeniu po salonie, że nie mogłam się powstrzymać od swawoli. Widziałam zresztą, że matka mi jéj nie przygania, bo patrzyła na mnie z uśmiechem i była w wybornym humorze. Wybiegłam do sali jadalnéj, Franuś wszedł tam za mną. Zdawało się, że wesołość moja rozpromieniała go i dodała mu śmiałości. Stał się trochę podobniejszy do tego kuzynka, którego poznałam w domu mojéj matki. Oczy jego znowu rozjaśniały, czoło rozpogodziło się. Gdy zobaczyłam go takim, pozostałe listki na kwiatku mojéj życzliwości dla niego zaczęły się poruszać i szeptać mi do ucha miłe o kuzynku rzeczy.
Wzięłam go poufale pod rękę i zaczęliśmy chodzić szybko w koło wielkiego stołu, postawionego na środku sali.
Przechadzka ta nasza przypomniała mi jednę z chwil, które w dzieciństwie spędziłam razem z Franusiem.
— Czy pamięta kuzynek — rzekłam — jak to, będąc jeszcze dziećmi, bawiliśmy się w chowanego? Ja chowałam się a kuzynek mnie szukał i nawzajem.
— Pamiętam, pamiętam! — zawołał ze śmiechem kuzynek.
— I cóż nam przeszkadza ponowić teraz tę zabawę? — rzekłam, zatrzymując się na środku sali.
— Nic — odpowiedział kuzynek — tylko...
— Tylko co?
— Ciotka Hortensya...
— I cóż ciotka Hortensya?
— Mogło-by to się jéj niepodobać.
— Dlaczego? i cóż w téj grze złego być może. Ot idź kuzynku do salonu, a ja tymczasem schowam się gdzie w téj sali. Jak będzie wszystko gotowe zawołam: już! i przyjdziesz mię szukać: czy dobrze?
Kuzynkowi pomysł ten widocznie się spodobał.
— Dobrze — odpowiedział ze śmiechem i wybiegł do salonu.
Obejrzałam się po wszystkich kątach sali. Gdzieby tu najlepiéj schować się? — pomyślałam. Wzrok mój padł na wielki staroświecki komin, bardzo elegancki, z lustrem wprawioném w górze i z ekranem, który zasłaniał jego otwór. Doskonale! — pomyślałam, schowam się w kominku, oto kuzynek porządnie się naszuka, póki mię znajdzie! Odsunęłam trochę ekran, wcisnęłam się za niego, a wlazłszy w kominek i przykucnąwszy, zgarnęłam, jak mogłam najlepiéj fałdy mojéj sukni, aby się nie wysuwały za ekran i zawołałam z całéj siły: już!... Zarazem posłyszałam śpieszne kroki kuzynka, który wszedł do sali i zaczął szukać mię w całkiem innéj stronie, niż byłam. — Ależ wybornie schowała się kuzynka! — mówił, zaglądając pod szeslong — no proszę: przecie znam tę salę, jak mój własny pokój a nie wiem, gdzieby tu kuzynka być mogła!
Dusiłam się od śmiechu i miałam już odsunąć ekran, wyskoczyć z kominka i zawołać oto jestem! gdy na progu od salonu posłyszałam surowy i twardy głos babki Hortensyi:
— Co to jest? gdzie Wacia!
Dreszcz przebiegł mi po ciele. Głos babki Hortensyi grobowe na mnie wywarł wrażenie. Nie ruszałam się jednak z miejsca, bo wzięłam sobie za punkt honoru pokazać, że się jéj nie lękam. Ale posłyszałam głos mojéj matki pełen niezadowolenia:
— Franusiu — mówiła — czegoś się tak zdetonował? gdzie jest Wacia?
Nie chcąc sprowadzać na kuzynka dalszego gradu zapytań, a przytém zakłopotana mojém ukryciem, odsunęłam ekran i nakształt złodziejów spuszczających się przez kominy, wyskoczyłam na środek sali. Jedwabna moja suknia była pomięta i koafiura rozrzucona.
Stanęłam oko w oko przed babką Hortensyą, któréj srogie piwne oczy wpiły się w twarz moję:
— Proszę! — ozwała się oschłym swoim tonem — panna dobrze wychowana chowa się w kominy i każe młodym ludziom szukać siebie po wszystkich kątach! To bardzo niepięknie, Waciu! podobne gry przystoją pensyonarkom, albo prostym dziewczętom, ale nie pannom dorosłym i dobrze, jak ty, wychowanym.
— Moja ciociu... — ozwała się matka i z twarzy jéj widziałam, że chciała mię tłómaczyć, ale babka Hortensya przerwała:
— Już to, Matyldo, uważam ciągle, że córce twojéj braknie téj dystynkcyi i skromności układu, jakie odznaczać powinny pannę dobrze wychowaną. Jesteś dla niéj zbyt pobłażliwą, moja droga, rozmijasz się ze zwyczajem, który każe, aby matki nie spuszczały z oka swych córek i nie przebaczały im najmniejszego rozminięcia się z konwenansem.
Dotknął mię do żywego ten wyrzut, zrobiony mojéj matce.
Podniosłam głowę i rzekłam rezolutnie:
— Moja babciu, jeżeli to, co uczyniłam było złem, lubo ja tego takiém nie znajduję, dziękuję ci za twą przestrogę, ale ręczę ci, że moja mama nic a nic temu nie winna...
Obie babki odwróciły się wyprostowane, jak zwykle, i wyszły do salonu, matka poszła za niemi, czule wprzódy spojrzawszy na mnie. Ja zaś obejrzałam się na Franusia. Stał po środku sali ze zwieszoną głową, z obwisłemi rękoma i znowu miał minę pensyonarki, która się lęka śmiertelnie, aby nie dostała bury od guwernantki. Czegoż się tak przeląkł? dlaczego nie przemówił ani słowa dla uniewinnienia mego, gdy mię oskarżono? czemuż teraz nie zbliży się i nie przemówi do mnie, aby zatrzéć w méj pamięci wrażenie niemiłego wypadku? Nie! on drżący i zmieszany stoi, jak posąg studenta, nie umiejącego na pamięć swéj lekcyi, i dziękuje może w duchu Bogu, że bura babki Hortensyi na moję, nie na jego spadła głowę.
Patrzyłam na niego kilkanaście sekund... potém odwróciłam się i odeszłam. Kwiatek mojéj życzliwości dla niego nie miał już ani jednego listka.
Przyszłam do mojéj sypialni bardzo smutna: zdawało mi się ciągle, że widzę przed sobą ów bukiet mój świeżych uczuć, o jakim-to mówiła mi matka moja, a w tym bukiecie jednego kwiatka już niebyło, pozostała mi po nim naga łodyga. Im więcéj przypatrywałam się téj łodydze, tém lepiéj widziałam, że nie była ona tak ogołoconą, jak mi się z razu wydała. Zamiast owych listków eterycznéj życzliwości dla kuzynka i poetycznych o nim marzeń, które z niéj opadły, rozwijało się szczere dla niego współczucie, przyjaźń pokrewieństwa i gorąca chęć zajrzenia bliżéj w to poczciwe serce, które tak mało zdawało się miéć siły, i jeśli to było w mojéj możności, przyniesienia mu pomocy i pociechy. Zgarnęłam pamięcią wszystkie chwile niewinnych wzruszeń, jakich doświadczyłam, rozmawiając z kuzynkiem i patrząc na jego błękitne oczy, wszystkie chwile marzeń moich o nim w alkowie, przy drżącém świetle białéj lampy, wszystkie chwile tęsknoty za nim, gdy odjechał z domu méj matki, a ja dumałam o nim w cienistych alejach mego ogrodu. Zgarnęłam pamięcią wszystkie te chwile, razem z opadłemi listkami kwiatka sympatyi, i pogrzebałam je w głębi serca. Była to piérwsza mogiła, która się w mém sercu podniosła... zadumałam się nad nią smętnie i pomyślałam: czy wiele jeszcze takich mogił powstanie nad kwiatami z mego bukietu?...
Długo, długo w noc myślałam o Franusiu, o jego dziwném położeniu, którego jeszcze dobrze zrozumiéć nie mogłam, o jego niezrozumiałéj do mnie nieśmiałości i pokorze; czułam, że musi być bardzo nieszczęśliwy i tak się nad nim litowałam, żem zapomniała nawet o jutrzejszéj wizycie nieznanego pana Agenora i o tém, że nazajutrz miałam poznać wiele nowych osób.
Na godzinę przed południem, przed ganek domu zajechała kareta moich babek; wielka, staroświecka, nie tak leciuchna i milutka, jak nasza, ale kosztowniejsza i cała błyszcząca od srebrnych ozdób. Ciągnęło ją sześć karych koni, strojnych w rzymskie szory, na koźle siedział wąsaty, olbrzymiéj postawy woźnica, w czarnéj ze srebrem liberyi. Podobnież uliberyowany lokaj stał przy portyerze, z kapeluszem w ręku, drugi siedział na krześle za karetą umieszczoném. Podobał mi się ten ekwipaż. Był on wprawdzie ciężki, ale miał w sobie zarazem coś poważnego i prawdziwie pańskiego. Babki moje i matka wyszły na ganek w sukniach z długiemi szelesczącemi ogonami i w czarnych aksamitnych płaszczykach; ja miałam na sobie blado-różową jedwabną suknią, takiż kapelusik i leciuchny płaszczyk z białego kaszmiru, podbity różową materyą.
Porwane szybkim kłusem rosłych koni, w mgnieniu oka przebyłyśmy część malowniczéj doliny i wjechałyśmy na wzgórze, na którém stał piękny murowany kościół, którego kollatorkami były moje babki. Przed kościołem stało mnóztwo powozów, męzkich karyolek, bryczek i wozów, tłum różnorodny zalegał cmentarz. Wysiadając, widziałam, że wszystkie głowy zwróciły się ku wspaniałemu naszemu ekwipażowi. Babki moje poszły na przód, wyprostowane i z wyniosłemi czołami, jak zwykle. Ja z matką postępowałam za niemi. Suknie nasze sunęły się po trawie z szelestem, za nami postępował sążnisty lokaj, dźwigający nasze książki do nabożeństwa; ludzie w siermięgach, patrząc na nas, otwierali szeroko usta i zrywali co prędzéj z głów czapki; mężczyźni w czarnych surdutach, z głębokiém uszanowaniem uchylali kapeluszów; damy pięknie ubrane, z parasolkami w ręku, z uśmiechem pełnym uprzejmości skłaniały głowami. Babki moje i matka odpowiadały tym wszystkim powitaniom lekkiemi ukłonami, a ja, nie znająca nikogo, szłam, czując, że się rumienię pod tém mnóztwem spojrzeń, ale zarazem nieznane dotąd, przyjemne uczucie mię ogarniało. Piérwszy raz widziałam, jak na pozory dostatku i wytworności ogólna zwraca się uwaga, jak ogólne otacza je uszanowanie. Piérwszy raz miałam przebłysk pojęcia, czém jest ta pozycya społeczna, o któréj tyle słyszałam i dla któréj młode panny robią dobre partye, wychodząc za mąż za ludzi bogatych...
W kościele przed wielkim ołtarzem lokaje rozesłali dywany, postawili na nich cztery krzesła i podali nam książki do nabożeństwa. Usiadłyśmy, a jednocześnie proboszcz, wyraźnie oczekujący na nas z rozpoczęciem nabożeństwa, w kościelnych szatach wyszedł z zakrystyi. Po kościele rozlały się poważne tony organów, ksiądz śpiewał u stopni ołtarza, rozlegały się dzwonki znaczące momenta odprawiającéj się ofiary, ale ja nie modliłam się... tak, nie modliłam się wcale. Z drugiéj strony balustrady, za którą siedziałyśmy, stał cały rząd mężczyzn, sąsiadów naszych zapewne. Nie wiedziałam, czy byli oni starzy, czy młodzi, bo raz tylko rzuciłam wkoło okiem, a potém nie śmiałam już wzroku oderwać od książki, bo spostrzegłam, że wszystkie ich spojrzenia utkwione są we mnie. Kilkanaście pań, siedzących wkoło nas w ławkach i na krzesłach, nieustannie téż spoglądały na mnie i szeptały potém między sobą. Poczułam, że jestem punktem, na który zwraca się ogólna uwaga. Przyjemne, lubo z pewném zmieszaniem połączone uczucie, którego doświadczyłam, przechodząc przez cmentarz, zwiększyło się we mnie, w serce zaczęła mi wstępować pycha, nieznana dotąd, głowę napełniły jakieś dymy, pomiędzy któremi daremnie siliłam się odszukać ducha modlitwy. Zapomniałam, że stoję w obliczu Boga, pamiętałam tylko o tém, że byłam przedstawioną przed oblicznością ludzi. Czytałam w książce modlitwę i nie rozumiałam jéj, myślałam o tém, czy téż fałdy mojéj sukni dobrze się układają, ale nie śmiałam obejrzéć się, aby na nie spojrzéć.
I gdzież się podziało to gorące, ciche natchnienie, z jakiém po nocy bezsennéj, owego pamiętnego dla mnie ranka, klęczałam przed oknem mego pensyonarskiego pokoiku i, patrząc na słońce, które wschodziło, tak rzewnie, tak ciepło modliłam się do Boga, królującego nad gwiazdami?
Gdzież się podziało to natchnienie méj duszy? Czy pochłonęły je owe połyski, przed któremi w liście swoim ostrzegał mię mój ojciec? Czy straciłam je dla tego, że nie miałam godzin pracy, w których-bym się uczyła pojmować myśl Bożą?
Pytania te przyszły mi do głowy w chwili, gdy lud cały upadł na kolana, a kościół zabrzmiał tysiącem piersi śpiewanym hymnem do Boga wszechpotężnego.
Strach i smutek mię przejął. Podniosłam wzrok i zobaczyłam kuzynka Franusia, który naprzeciw nas stał we drzwiach od zakrystyi, blady, smutny, zamyślonemi oczyma wpatrzony w ołtarz, tak, jak gdyby pytał o coś Boga, jak-by go prosił o co.
Na widok ten, upadłam na kolana i kilka minut serdecznie modliłam się za biednego mego kuzyna.
Powrót nasz z kościoła bardziéj jeszcze był tryumfalny, niż uprzednie przejście przez cmentarz. Mnóztwo osób nas otoczyło z ukłonami, powitaniami. Matka moja trzymała mię za rękę i prezentowała witającym ją paniom; panowie podchodzili do mnie, przedstawiali jedni drugich, kilkadziesiąt nazwisk zabrzmiało mi w uszach, oczyma spotykałam się z mnóztwem spojrzeń, obiegających mię od stóp do głowy, czułam, że rumieniłam się i bladłam na przemian; ale serce moje coraz przyjemniejsze ogarniało uczucie, a w głowie zwiększały się owe dymy, co w kościele zasłoniły przede mną oblicze Boga. Słyszałam, jak kilka osób winszowało mojéj matce tak uroczéj córki...
Gdy nareszcie wsiadłyśmy do powozu i kareta zwolna potoczyła się ze wzgórza, długo widziałam, jak ekwipaż nasz ścigany był oczyma tłumów. Jadące przed nami włościańskie wozy z pośpiechem ustępowały nam z drogi, mijający nas panowie w angielskich powozikach, kłaniali się nizko kapeluszami, woźnica tryumfalnie palnął parę razy z bata. Słowa mego ojca „nie ufaj zbyt połyskom” daleko, daleko były wówczas ode mnie.
O kilka stai od kościoła babka Ludgarda ozwała się:
— Pan Agenor nie był dzisiaj w kościele.
— Prezes mi mówił — odpowiedziała jéj siostra — że pan Agenor dowiedział się od niego o pobycie u nas Matyldy i niezawodnie dziś nas odwiedzi.
Matka moja uśmiechnęła się i rozjaśnioném okiem popatrzyła na mnie.
W jadalnéj szufladzie moich babek gwarniéj i ludniéj, niż zwykle, odbywał się obiad. Naprzeciw mojéj matki siedziała pani Rudolfowa, ja miałam obok siebie córkę jéj i męża, a naprzeciw miejscowego proboszcza. Franuś, jak zawsze, usiadł na szarym końcu. Z wielką ciekawością przypatrywałam się nowym znajomym, a którzy zarazem zostawali z nami w dość blizkim stopniu pokrewieństwa, bo zalecono mi, abym pana Rudolfa nazywała wujem, żonę jego wujenką, a córkę kuzynką. Pan Rudolf był pięćdziesięcioletnim człowiekiem, średniego wzrostu, gęstych, szpakowatych włosów, twarzy, która musiała być kiedyś bardzo piękną. Na wysokiém jego czole rysowało się mnóztwo zmarszczek, wielkie oczy, zagłębione, były bez blasku, koloru ich ani wyrazu dojrzéć nie mogłam, bo rzadko podnosił powieki. To ciągłe spuszczanie oczu, jak téż pewne wgięcie ust i pochylenie głowy na piersi, rzucało na całą jego osobę piętno pewnego przygnębienia moralnego, graniczącego z upokorzeniem i boleścią. Odzywał się rzadko, a gdy to czynił, głos jego był stłumiony i dźwięczały w nim jakieś tony, których znaczenia nie rozumiałam dobrze, ale które porównywałam do ech przebrzmiałéj kędyś burzy. Miał zwyczaj odgarniać sobie często włosy z nad czoła, a zarazem przesuwał rękę po oczach, jak człowiek zmęczony. Gdy przypatrzyłam się mu dobrze, poczułam dlań nieokreśloną życzliwość i pomyślałam sobie: otóż znowu jeden smutny człowiek!...
Pani Rudolfowa miała wręcz odmienną, niż jéj mąż, powierzchowność. Mogła mieć lat czterdzieści lub więcéj, ale była jeszcze dość przystojną. Czarne jéj włosy, starannie uczesane, pod białym stroikiem ze wstążek i tiulu, otaczały okrągłą twarz o śniadéj cerze i regularnych rysach. Coś przykrego było jednak w jéj twarzy. Czarne i zanadto trochę otwarte, oczy, były niesłychanie ruchliwe i biegające, a za każdém poruszeniem wymykały się z nich jakieś ostre, żółtawe błyski. Mówiła bardzo wiele i śmiała się często, a w śmiechu otwierała dumne i wydęte nieco wargi, tak, że pokazywały się z za nich dwa rzędy białych, drobnych i ostrych zębów. Nie wiem dlaczego, ale za każdym razem, gdy pokazywały się te zęby, zdawało mi się, że wujenka serdeczną czuła ochotę ukąsić niemi kogoś. Może tak było dlatego, iż białość ich odbijała rażąco od śniadéj cery i czarnych włosów i oczu. Najwięcéj jednak zajęcia wzbudziła we mnie córka ich, Rozalia, a moja u stołu sąsiadka. Była-to dwudziestokilkoletnia panna, wzrostem przenosząca mię o pół głowy, lubo i ja do rzędu nizkich zaliczać się nie mogłam. Szczupła w pasie, szeroko rozwinięta w ramionach, posiadała-by postać wyniosłą i nakazującą, gdyby nie dobrowolne, jakby umyślne a ciągłe opuszczanie głowy na piersi. Głowa ta za małą trochę była, stosownie do wysokości wzrostu, ale niedostatek ten nagradzało bogactwo włosów kruczéj czarności, w kilku grubych warkoczach, opadających na szyję i ramiona, a z pogardliwém jakby zaniedbaniem odrzuconych w tył nad czołem śniadém, gładkiém, o regularnych zarysach. Oczy Rozalii były wielkie, ściągłe i czarne, ozdobione długiemi rzęsami, rzucającemi na delikatne i śniade jéj policzki tém gęstsze cienie, że powieki najczęściéj były spuszczone. Za to brwi jéj, wązkie i gęste, podnosiły się nad oczyma w harde łuki, a nos prosty, kształtny, miał dumne, ruchome i rozdęte nieco nozdrza. Nad ponsowemi wypukłemi wargami porastał drobny, czarny puszek, a na lewym policzku czerniała niewielka naturalna plamka. Z tą energiczną i nieco namiętną pięknością rysów kuzynki dziwną sprzeczność stanowił wyraz jéj twarzy. Była w nim jakby sztuczna jakaś pokora, słodycz, a przytém marmurowy spokój, wydający się chwilami przezroczystą maską, z pod któréj oczy ciskały iskrami, wargi zaginały się pogardliwie, brwi dumnie się podnosiły, a cała twarz nabierała ruchliwości prawie burzliwéj. Było-to jednak tylko oka-mgnienie, błyskawice szybko niknące pod maską, a na ich miejsce ukazywało się znowu czoło gładkie, jak odłam marmuru, oczy pokornie spuszczone, wargi słodko uśmiechnięte i tylko długie rzęsy nie przestawały rzucać na policzki ruchomych cieni, niby obrazy chmurnych myśli, snujących się po jéj pięknéj głowie, niby mary, wyszłe z łona burz, grzmiących w piersi...
Wszystkie te uwagi czyniłam, rozmawiając u stołu z kuzynką. Rozmowa nasza toczyła się czas jakiś o rzeczach obojętnych, gdy sąsiadka moja, po raz piérwszy od chwili, w któréj usiadłyśmy obok siebie, podniosła na mnie oczy i z wyrazem niezmiernéj słodyczy w głosie rzekła:
— Jeżeli ci to, kuzynko, nie uczyni przykrości, nazywaj mię po imieniu.
— I dlaczegoż miało-by mi to przykrość sprawić? — odrzekłam serdecznie — przecie jesteśmy krewne i powinnyśmy być z sobą w przyjaźni?
— Tak — odpowiedziała Rozalia — ale widzisz, między tobą a mną tak wielka istnieje różnica, że zaledwie ośmieliłam się prosić cię o to.
Gdy to mówiła, głos jéj brzmiał pokornie, a powieki, opuszczając się, rzuciły na policzki ruchome, posępne cienie.
— Różnica? — zawołałam zdziwiona — co téż mówisz, Róziu! jakaż między nami istnieje różnica?
— Taka — odpowiedziała tym samym pokornym głosem —jaka zachodzi zawsze między bogatą panną, jak ty, a ubogą, jak ja, dziewczyną...
Powieki jéj głębiéj jeszcze opuściły się na oczy, po policzkach liczniejsze zadrgały cienie, ale zarazem, w dziwną sprzeczność, brwi podniosły się i bardziéj harde zakreśliły łuki. Patrzyłam na nią zdziwiona, nie wiedząc, co mam jéj odpowiedziéć, gdy podniosła na mnie znowu oczy pełne słodyczy i rzekła:
— Przebacz, kuzynko, że śmiałam cię prosić, abyś mię nazywała po imieniu, ale, widzisz, to ułatwi między nami rozmowę, a ja-bym tak chciała zasłużyć na twoję przyjaźń...
Zasłużyć na moję przyjaźń? nie wierzyłam moim uszom. Przecież była o wiele starszą ode mnie; ja to więc raczéj powinnam była, jako dziecko jeszcze prawie, skarbić sobie jéj przyjaźń. Przyszło mi na myśl, że starsza kuzynka żartuje sobie ze mnie. Spojrzałam na nią z wyrzutem i rzekłam:
— Kochana Róziu! dlaczego chcesz mi sprawiać przykrość podobnemi żartami? przecie ja to właśnie...
Nie skończyłam, bo podniosła na mnie oczy, pełne pokornego przerażenia i zawołała:
— Żartami? O, kuzynko! czyż-bym śmiała żartować z ciebie! Ja, uboga dziewczyna, żartować z bogatéj panny! Jak to widać, że jesteś nieświadoma spraw tego świata i nie wiész, że z biednych tylko ludzi pozwalają sobie żartować, a z bogatych nikt nie żartuje nigdy!...
Przy tych słowach zaśmiała się prawie głośno, a mnie przykro się zrobiło niezmiernie.
— Kuzynko — rzekłam seryo — nie rozumiem cię wcale i zaręczam, żem nigdy dotąd nie myślała o tém, czy jestem albo będę bogatą...
— O, nie gniewaj się na mnie, Waciu! Przepraszam cię, kuzynko, po sto razy przepraszam! nie chciałam nic złego powiedziéć. Chciałam tylko nadmienić, że wielka różnica zachodzi między twoją suknią a moją, między twoją złotą broszą a moim sznurkiem prostych korali!
Gdy to wyrzekła, oczy jéj błysnęły zielonawo, jak u kota, ale usta z większą jeszcze uśmiechnęły się słodyczą.
Byłam zdziwiona, zasmucona i zaciekawiona, ale zarazem przyszła mi chęć odwetu. Po pewnéj pauzie rzekłam:
— Jeszcze większa różnica, kuzynko, zachodzi między twoją twarzą a moją.
— Co chcesz przez to powiedziéć, śliczna kuzynko? — spytała słodko — ale przy wyrazie „śliczna”, wargi jéj drgnęły i po policzkach cienie od rzęs zamigotały żywiéj.
— To, że jesteś daleko piękniejszą w swoim prostym czarnym stroju, niż ja w mojéj pięknej sukience — odrzekłam.
Złożyła ręce z wyrazem wdzięczności i, nieśmiało podnosząc na mnie oczy, zawołała:
— O, jakżeś dobra, Waciu! jak nieocenione masz serce, że przyznajesz piękność ubogiéj dziewczynie! Mój Boże! jakże cię kocham, jak cię uwielbiam, kuzynko, za to, że raczyłaś zwrócić uwagę na twarz moję! I któż kiedy spostrzega piękność w ubogiéj dziewczynie? Choćby była najcudowniéj piękną, zawsze będzie tylko nieoszlifowanym i bez oprawy dyamentem; bogata panna to co innego, może być sobie szarą i suchą jak krzemień, ale ma oprawę ze złota i brylantów!...
Zaśmiała się znowu ostro, jak wprzódy, i rzuciła na mnie takie spojrzenie, jak gdyby chciała powiedziéć, że ja-to jestem tym szarym krzemieniem, oprawionym w brylanty. Wnet jednak spuściła oczy, głowę pochyliła na piersi i była znowu marmurowo spokojna, tylko słodki a pokorny uśmiech błądził po jéj hardych, energicznych ustach. Zebrałam myśli i po chwili milczenia rzekłam:
— Zdaje mi się, kuzynko, że nie tak twarze, jak serca ludzkie różną posiadają wartość. Jedno z nich może być dyamentem, inne krzemieniem.
Podniosła na mnie łagodnie oczy i spytała:
— Czy doprawdy sądzisz, Waciu, że serce ubogiéj dziewczyny musi być koniecznie szare jak krzemień, a bogatéj panny świetne jak dyament? Powiédz mi, proszę, czy tak istotnie sądzisz? jestem z góry pewną, że masz słuszność. Przecie tak świetnie jesteś wychowaną!
Rozmowa ta stawała się dla mnie coraz przykrzejszą. Czułam, że pokorna koteczka zapuszcza we mnie pazurki, a nie pojmowałam, dlaczego-by to czyniła.
— Kochana Róziu — odpowiedziałam — jestem pewna, że we wszystkiém, co się odnosi do znajomości ludzi i świata, posiadasz bardziéj wyrobione zdanie, niż ja, która zaledwie w świat wstąpiłam.
— Dlaczego tak sądzisz? — spytała, nie podnosząc na mnie oczu.
— Bo jesteś starszą ode mnie — odrzekłam krótko.
Ledwie dostrzegalny rumieniec przemknął po jéj policzkach, zwróciła na mnie oczy, pełne słodyczy i nieśmiałości, i z takim samym, jak piérwéj, spokojem spytała:
— Czy naprawdę, kuzynko, jesteś tego zdania, że panna w moim wieku powinna już nazwać się starą panną? O! powiedz mi, proszę, jestem pewną, że zdanie twoje będzie słuszne.
Zabrakło mi cierpliwości. Ażeby przerwać rozmowę, zwróciłam się do lokaja z prośbą o podanie wody. Kuzynka zdawała się nie zważać na to, że nie otrzymała odpowiedzi i z niewzruszonym spokojem układała w fałdy leżącą na jéj kolanach serwetę.
W téj chwili babka Hortensya, rozmawiająca dotąd z panią Rudolfową i moją matką, zwróciła się do księdza, który siedział naprzeciw mnie, a którego fizyognomia wydawała mi się bardzo sympatyczną i myślącą.
— Księże Hilary — rzekła — racz nam powiedziéć, co się dzieje z sąsiadem naszym, hrabią Witoldem?
— Hrabia Witold — odpowiedział ksiądz Hilary — mieszka ciągle w swoim starożytnym modrzewiowym dworze i daje z siebie okolicznym mieszkańcom piękny przykład zacności i pracy.
— I niepojętego dziwactwa — podjęła pani Rudolfowa, ukazując w śmiechu swoje białe zęby.
Babka Hortensya uśmiechnęła się i skinęła potwierdzająco. Proboszcz zaprotestował żywo:
— I w czém postępowanie hrabiego Witolda pani dobrodziejka znajdujesz dziwaczném? — zapytał.
Tu babka Hortensya podniosła głowę.
— Z wielu względów należy mu się nazwa dziwaka — wyrzekła zwykłym sobie stanowczym tonem. — A naprzód mam mu za złe, że brata się z każdym piérwszym lepszym, nie pomnąc na wysokość swego rodu... następnie, czyliż można nazwać rzeczą stosowną, aby człowiek jego wieku i pochodzenia zakopał się w gospodarstwie, niby prosty lub ubogi szlachetka, i zaniedbywał towarzystwa równych sobie ludzi...
— Hrabia Witold — przerwał kapłan — mierzy wartość ludzi wedle rozumu i sumienia, a nie wedle światowych uprzedzeń... co zaś do zakopywania się w gospodarstwie, to wszystkim nam wiadomo, że hrabia Witold otrzymał po rodzicach majątki, obarczone ogromnemi długami, i musiał nadludzkie prawie czynić wysilenie, aby dziedzictwo przodków zachować od ostatecznéj ruiny, a historyczne swe nazwisko ustrzedz od zarzutu nieuczciwości.
Rozmowa ta żywe wzbudziła we mnie zajęcie. Piérwszy-to raz słyszałam o hrabi Witoldzie, ale nazwisko jego było jedném z tych, które uroczo i poetycznie, jak legendy dawnych czasów, brzmiało w owych opowieściach Bini, co przed laty, gdy małém jeszcze byłam dziecięciem, unosiły mię zachwyceniem i smutkiem naprzemian.
— Hrabia Witold — ciągnął daléj ksiądz — jest człowiekiem pracy i zasad, a nie blasku i przesądów. Wszyscy wiedzą, że nigdzie w prowincyi całéj gospodarstwo rolne nie stanęło tak wysoko, jak w jego dobrach; nigdzie niéma tak obfitéj i otwartéj dla wszystkich biblioteki, jak w jego domu; nigdzie oko znawcy nie spocznie na tak pięknych dziełach sztuki, jak te, które przyozdabiają jego ściany. Ubogi znajduje u niego pracę i przytułek, opuszczone dziecko oświatę, smutnego gotów w każdéj chwili pocieszyć, upadającemu rękę podać, występnemu przebaczyć. Hrabia Witold, pani, jest chrześcijaninem w prawdziwém znaczeniu tego wyrazu, a przytém zacnym i użytecznym obywatelem kraju. — Ksiądz mówił to z zapałem; znać było, że miał cześć głęboką dla człowieka, o którym się tak wyrażał, bo myśląca twarz jego ożywiła się, poważne oczy zabłyszczały. Połykałam jego słowa; wprawiły mię one w zachwycenie. Nagła myśl przemknęła mi przez głowę: Ten człowiek, o którym słyszę, inny jest jakiś, niż ci wszyscy, których widuję! To też z największém zdziwieniem posłyszałam babkę Hortensyą mówiącą:
— Mimo tych wszystkich cnót, jakie mu przypisujesz, księże Hilary, bez wahania zamknęła-bym hrabiego Witolda do domu obłąkanych...
Głos jéj, gdy to mówiła, był twardy i despotyczny; miała mówić daléj, ale pan Rudolf po-raz piérwszy w czasie rozmowy podniósł głowę i, patrząc na babkę swemi siwemi blademi oczyma, rzekł:
— A ja-bym rygle i zamki połamał, aby go uwolnić.
Babka Hortensya wlepiła w niego surowe spojrzenie:
— I dlaczegoż to? — spytała twardo.
— Bo hrabia Witold podał mi rękę wtedy, gdy nikt mi jéj podać już nie chciał... — zaczął pan Rudolf, a w głosie jego dźwięczały te tony dziwne, głębokie, które były podobne do ech burzy przebrzmiałéj.
— Rudolfie! — przerwała mu żona — proszę cię, przestań...
— On, młodzieniec, ledwie wyrosły z dziecka — ciągnął pan Rudolf, nie uważając na przerwę — podźwignął z rozpaczy mnie, dojrzałego człowieka...
— Ojcze! — przerwała Rozalia, składając ręce pokornie — czy sądzisz, że powinieneś opowiadać tu tę historyą? czy doprawdy tak sądzisz? Bo jeśli jesteś innego zdania, dlaczegoż ją chcesz opowiadać?
Postawa i twarz kuzynki były pokorne, ale głos, jakim przemawiała do ojca, dźwięczał ostro; nozdrza jéj rozdęły się i brwi zakreśliły harde łuki.
Pan Rudolf przesunął dłoń po czole i oczach, jak człowiek zmęczony, i umilkł. Babka Hortensya znowu głos zabrała:
— Nienawidzę ludzi, którzy, jak hrabia Witold, zapominają o wysokości swego pochodzenia i na każdym kroku rozmijają się z przyjętemi zwyczajami. Powtarzam: nienawidzę takich ludzi!
— O, i ja pogardzam takimi ludźmi! — zawołała pani Rudolfowa.
— A ja szanuję takich ludzi i hrabiego Witolda uwielbiam — ozwał się znowu pan Rudolf.
— Rudolfie! —zawołała jego żona — jak możesz zaprzeczać cioci Hortensyi?...
— Hrabia Witold — ciągnął, nie zważając na nią, pan Rudolf — ma silny umysł i zacne serce, którém kocha nieszczęśliwych, a pobłaża występnym...
— Ojcze! — przerwała Rozalia, tak samo, jak piérwéj, składając ręce — ojcze! czy sądzisz, że babcia Hortensya może się mylić? a jeżeli tak nie sądzisz, dlaczego jéj zaprzeczasz?
Pan Rudolf znowu przeciągnął dłoń po czole i oczach i zamilkł.
Wyraźnie spostrzegłam, że człowiek ten był cały pod władzą żony swéj i córki, a mianowicie ostatniéj. Jakiś dramat bolesny brzmiał w jego głosie, malował się w zapadłych, pozbawionych blasku, oczach i na wyniosłém znać niegdyś czole, które teraz, mnóztwem bruzd poorane, pochylało się z przygnębieniem pod ostrém spojrzeniem dwóch kobiet.
Obiad się skończył i roznoszono kryształowe kubeczki z ciepłą wodą do płukania ust. W téj saméj chwili na dziedzińcu zaturkotały koła.
— Kto to przyjechał? — zapytała babka Hortensya lokaja, który spojrzał w okno.
— Pan Agenor W., — była odpowiedź.
Ręka moja, w któréj trzymałam kubeczek z wodą, zadrżała.
Byłam pewna, że się rumienię, ale, nie chcąc pokazać mego zmieszania, podniosłam oczy i, szukając dla nich punktu oparcia, spojrzałam na Rozalią.
Głęboki rumieniec pokrył twarz jéj śniadą i spływał aż na szyję, ale w mgnieniu oka zastąpiła go wielka bladość, po któréj błąkały się i drżały cienie, utworzone przez rzęsy i warkocze. Zdziwiła mię trochę ta zmiana w twarzy kuzynki, ale nie zastanawiałam się nad jéj powodem.
Nieznany hr. Witold, o którym myślałam przed chwilą, zniknął całkiem z méj pamięci; pamiętałam tylko o tém, że o kilka kroków ode mnie jest już ów sąsiad młody, którego obraz, wymarzony tyle razy, snuł się w méj wyobraźni.
Babki jednocześnie się podniosły, na to hasło powstali wszyscy, lokaje usunęli krzesła i na oścież otworzyli drzwi przed nami. Pośrodku bawialnego salonu, wprowadzony tam bocznemi drzwiami, stał wysoki i smukły mężczyzna, i batystową chusteczką wycierał szkiełko wiszącego u szyi pince-nez...
Jakże dźwięcznie zabrzmiało w mém uchu imię Agenor, wymówione przez jednę z mych babek, która mi go przedstawiła! Jakże długiém spojrzeniem spoczęły na mnie jego wielkie, ciemnosiwe oczy, tak mądre, tak przenikliwe i dowcipne zarazem, patrzące z pod wypukłych, podłużnie wykrojonych, powiek! Blady był tą wykwintną arystokratyczną bladością, która świadczy o życiu, spędzoném w bezczynnym spoczynku i w burzliwém miotaniu się na przemian; włosy miał ciemne, w gęstych zwojach spadające na czoło, niezbyt wysokie, ale szlachetnych linii, i takież faworyty, po angielsku rozdzielone. Pod małym wąsikiem, wedle najświeższéj mody zakręconym w dwa długie rożki, ponsowiały usta, o cienkich, delikatnych wargach i takim samym mądrym i dowcipnym uśmiechu, jakim był wyraz spojrzenia. Gdy podawał mi białą, wykwintną, o długich palcach rękę, tęczowym połyskiem błysnął przede mną wielki brylant jedynego, jaki nosił, pierścionka. Skłonił się i, nie spuszczając ze mnie wzroku, wymówił:
— Nie powiem pani, że z jéj przybyciem horyzont naszéj okolicy nową przyozdabia się gwiazdą; nie powiem także, iż jéj zjawienia się między nami oczekiwaliśmy, jak miłośnicy kwiatów oczekują o wschodzie dnia rozkwitu lilii białéj; nie powiem pani tego wszystkiego, lubo-bym mówił szczerą prawdę, gdyż posądzić byś mię pani mogła o używanie próżnych komplementów i oklepanych frazesów. Ale nie mogę powstrzymać się od wyrażenia, że ci, którzy oczekiwali gwiazdy, zobaczą słońce, a ci, co wyglądali rozkwitu pięknéj lecz pospolitéj lilii, ujrzą pojawioną między nami wspaniałą ozdobę dalekich krain.
Wymówił to tonem łatwym, lekkim, nawpół żartobliwym, nawpół głębokim. Głos jego miał brzmienie czyste, pełne odcieni i modulacyi, niby z doskonałą mechaniką instrument, z którego mistrzowska ręka wywołuje kameleonową grę tonów. Byłam onieśmielona, a zarazem przejęta niewypowiedzianém i niepojętém dla mnie saméj wzruszeniem. Daremnie siliłam się na odpowiedź; usta mi drżały i w głowie myśli wikłały się, tak, jak długie loki moje, które plątałam bezwiednie w palcach, nie mogąc od nich wzroku oderwać.
Ze stanu tego wyprowadziło mię poczucie bólu. Ręka stojącéj obok mnie Rozalii tak silnie zaciężyła na mojém ramieniu, że aż mię zabolało. Zarazem podniosła ona wzrok na pana Agenora, i patrząc mu prosto w twarz z pod swoich długich rzęs o tajemniczych cieniach, zapytała słodkim i nieśmiałym głosem:
— Więc pan znajdujesz, że, do przybycia tu mojéj kuzynki, na horyzoncie naszym nie było ani jednéj gwiazdy, a w okolicy ani jednego pięknie rozkwitłego kwiatu? Czy doprawdy pan tak znajdujesz? O! powiedz, że tak myślisz; przyniesie mi to niezmierną radość! Ja tak kocham kuzynkę Wacławę! tak pragnę, aby ją wszyscy uwielbiali!
Dziwnym był uśmiech pana Agenora, jakim odpowiedział kuzynce Rozalii, a dziwniejsze jeszcze spojrzenie, jakie na nią rzucił. Wydało mi się, że w piérwszym było trochę cierpienia, a w drugim błysnął wyrzut i gniew szybko stłumiony. Była to tylko jedna sekunda, potém skłonił się przed nią i wyrzekł:
— Kiedy astronom przygląda się niebieskiemu przestworzu i spostrzega nową gwiazdę piérwszéj wielkości, zjawiającą się pomiędzy innemi, raduje się, ale jednak nie zapomina o tych, które widział piérwéj i które stanowiły z dawna rozkosze jego oczu i myśli. A czyliż miłośnik hortykultury pogardzi wspaniałą centyfolią, co mu wczoraj pod oknem rozkwitła, dlatego, że dziś obok niéj zjawiła się śnieżna towarzyszka jéj — lilia?
Mówił to zwykłym sobie głosem, w którym lekkość salonowa łączyła się z głębokością tonów, zda się z samego dna piersi płynących. Spojrzałam na niego i na Rozalią: patrzyli na siebie przez parę sekund dziwnie... dziwnie... nic a nic nie pojmowałam, coby znaczył wyraz, jaki miały wtedy ich oczy, ale instynktowo poczułam przykrość. Opuściłam ramię Rozalii i usiadłam obok mojéj matki.
Gdyby nie obecność pana Agenora, dziwnie zaprawdę wygłądało-by kółko osób, które zasiadło wkoło jednéj z czterech jednostajnych kanap, zajętéj, jak zwykle, przez dwie moje babki. Było to niby zebranie familijne, wszyscyśmy tam byli spokrewnieni z sobą bliżéj lub daléj, słychać było same imiona babek, ciotek, wujów, kuzynek i kuzynów. A jednak lodowy chłód zdawał się ścinać wszystkie serca, a z serc wydostawał się na usta i twarze. Babka Hortensya zajęta była zwyczajną swą świąteczną robotą, to jest rozplątywaniem i zwijaniem na kłębuszki moteczków bawełny, z któréj w dnie powszednie wyrabiała frywolitki. Pani Rudolfowa siedziała obok niéj i, co chwila pokazując w uśmiechu swoje białe zęby, z rodzajem uniżonego pośpiechu, pomagała jéj rozplątywać cieniuchne nici, podnosiła z ziemi upadłe kłębuszki, podsuwała jéj pod nogi stołeczek, poprawiała poduszkę za plecami. Babka Hortensya z wyraźném zadowoleniem przyjmowała te wszystkie przysługi ugrzecznionéj kuzynki, i rzucała na nią bardzo przyjazne spojrzenia, które sprzeczały się rażąco z surowym i zimnym wyrazem jéj oczu.
Zasunięta w przeciwny róg kanapy, milcząca jak najczęściéj i z głową opadłą na piersi, siedziała babka Ludgarda, a o bok niéj siedząca, matka moja, postawą swą i wyrazem twarzy zdawała się umyślnie dostrajać do jak najzupełniejszego kontrastu z panią Rudolfową. Im więcéj ta ostatnia była uniżoną, tém dumniejszą i bardziéj sztywną stawała się moja matka; im więcéj było w niéj pochlebstwa i biernego zgadzania się z każdém poruszeniem i słowem babki Hortensyi, tém więcéj moja matka zamykała się w sobie i owijała się wyrazem hardéj dumy i godności. Daléj jeszcze pan Rudolf, zatopiony w głąb’ fotelu, milczał i albo trzymał oczy utkwione w posadzkę, albo patrzył niemi przed siebie, jak człowiek, którego myśli odbiegają od obecności w daleki jakiś punkt czasu czy przestrzeni. Kuzynek Franuś trzymał się z daleka, z miną, jak zwykle było w Rodowie, nieśmiałą; kuzynka Rozalia usiadła tak, aby skąpe światło, rozświetlające nawpół salon, jak najmniéj na twarz jéj padało i na amarantowém tle jéj fotelu widać było tylko kibić jéj kształtną, wyprostowaną i pokornie spuszczające się, śniade, marmurowe, spokojne czoło.
Pomiędzy temi wszystkiemi osobami zdawały się uwijać niewidzialne jakieś duchy tajemnych rywalizacyi, pokrytych przezroczystą powłoczką światowéj grzeczności, niechęci, graniczących z nienawiścią, a chowających się pod płaszczyk salonowéj etykiety, rozlicznych dolegliwości, starannie zamkniętych w piersi, których koniuszczki wyglądały raz po raz przez oczy, lub wypływały na chmurach, przesuwających się po czołach, w mgnieniu oka spędzanych pamięcią na przyzwoitość. Pokrewne imiona, któremi obdarzały się wzajemnie te wszystkie osoby, nie wychodziły z ich ust ciepło i serdecznie, ale wyglądały raczéj, jak etykietalne tytuły, dawane w imię zwyczaju i posłuszeństwa ślepego raz przyjętéj formie mówienia. Nie wiem już, jaki wrodzony instynkt badania i zaglądania w głąb’ wszystkiego, co mię otaczało, dał mi spostrzedz te wszystkie cechy towarzystwa, w jakiém byłam. Widziałam wyraźnie, że pani Rudolfowa, dla przyczyn, o których nie wiedziałam jeszcze wtedy, pochlebiała babce Hortensyi i grała przed nią kłamaną jakąś rolę; że matka moja zimną i dumną swą postawą protestowała przeciwko téj uniżoności i pokorze; że babka Ludgarda była zatopioną w smutnych jakichś myślach, które widocznie biegły w przeszłość; że pan Rudolf, obok żony i córki, istot, które miały mu być najbliższe, czuł się samotnym i nieszczęśliwym; że w cieniach mknących po twarzy Rozalii i w pokorze jéj postawy, a marmurowym spokoju czoła, leżała tajemnica jakaś dziwna; że kuzynek Franuś czuł się upokorzonym i nie na swojém miejscu; że, słowem: że żadna z tych osób nie była sobą; że każda z nich nosiła w piersi inne uczucia, niż te, które objawiały się w twarzy i słowach; że nie było między niemi ani dwóch serc, spojonych szczerą sympatyą lub przyjaźnią; że wszystkie one zebrały się tutaj, nie przez pociąg i wzajemne upodobanie w sobie, ale w imię niepojętego wówczas dla mnie interesu, albo posłuszeństwa zimnéj, despotycznéj etykiecie.
W przeciągu kilku minut spostrzegłam to wszystko, dojrzałam nawet rzeczy, których znaczenia nie rozumiałam jeszcze; niemniéj jednak, od tego chłodu, od tego przymusu, od téj dwulicowości osób mię otaczających, i na moje serce spadł przymus i ciężar. Siedziałam obok mojéj matki, zmieszana, zdziwiona własnemi uwagami; a, pamiętna na przestrogi babki Hortensyi i owiana atmosferą, jaką oddychałam, czułam sama, że byłam wyprostowana i sztywna bardziéj może jeszcze, niż to jest wymaganém od dobrze wychowanéj panny.
I powtarzam: dziwnie-byśmy tam wyglądali wszyscy, gdyby nie obecność pośród nas pana Agenora. Świetna i błyszcząca jego indywidualność rozjaśniała sobą pół-zmrok posępnego salonu. Skry, sypiące się z siwych jego oczu, rzucały blask na zimne czoła i sztywne postacie otaczających; głos jego, pełen modulacyi i zgięć przedziwnych, przywodził na pamięć w téj chłodnéj i ciemnéj szufladzie wiosnę, świat szeroki, ogrody pełne kwiatów i gaje brzozowe, szumiące śpiewem ptasząt.
Mowa jego była tak samo mądra i dowcipna, jak uśmiech ust i wyraz oczu. Pełno w niéj było niespodzianych zwrotów, błysków poetycznych, odbijających przy lekko wyrzucanych sarkazmach, jak promienie słońca przy sztucznych iskrach fajerwerku. Wysoka i smukła jego postać posągowych nabierała kształtów, gdy powstawał i opierał się o wysoką poręcz fotelu, a sam nawet ruch jego, którym, snać ze zwyczaju, wydobywał często chusteczkę i przecierał nią szkiełko od lornetki, jakże był wdzięcznym i pełnym dystyngowanego zaniedbania!
Piérwszy-to raz w życiu widziałam światowego mężczyznę w całém znaczeniu tego wyrazu; piérwszy raz w życiu uderzył mię w oczy ten przymiot, iskrzący się i jak ognie sztuczne mieniący się barwami tęczy. Widziałam blask, iskry, barwy, falowanie głosu i kształtów, miękkie i artystyczne, na wzór posągowych draperyi i... byłam zachwyconą.
Spojrzałam na kuzynka Franusia i, widząc jego zmieszaną postawę i smutny wyraz ust milczących, nie mogłam pojąć, jakim sposobem myśl o nim zajęła kilka tygodni mego życia. Błękitne jego oczy wydały mi się blade i bez życia, przy żywych, pełnych dowcipu i blasku źrenicach pana Agenora; on sam dziwnie mały, niezręczny, niepokaźny, przy świetnéj, wysokiéj, śmiałéj jego postaci.
Gdy, po godzinie rozmowy, babka Hortensya zaproponowała przechadzkę i wszyscy wyszliśmy do ogrodu, gdy różowe promienie zachodzącego słońca padły na twarz pana Agenora i bladość jego ożywiły ruchomą grą świateł, uznałam, że w piękności, dowcipie, powabie, przechodzi on o wiele bohatera powieści, o którym na pensyi śniłam dwie noce z rzędu. Kuzynek Franuś na daleki bardzo plan cofnął się w pamięci mojéj, a pan Agenor nie miał już w wyobraźni mojéj rywala.
Stałam się mówną, ożywioną, czułam, że byłam dowcipną, słowa potokiem cisnęły mi się do ust, majowe powietrze, owiewając twarz moję rozkosznie, sprowadzało na policzki rumieńce, w oczy wsypywało iskry.
Widziałam, że matka moja ściga mię pełnemi macierzyńskiéj radości oczyma, że nawet babka Hortensya mniéj surowo na mnie spogląda, że za to pani Rudolfowa, coraz częściéj pokazuje swe białe zęby, a przy spojrzeniu na mnie pana Rudolfa czoło jego mniéj chmurném się staje.
Widziałam to wszystko i po raz piérwszy zapragnęłam wzmódz sprawione na otaczających wrażenie. Pozwoliłam jednemu z moich loków, aby mi opadł na czoło i wązkiemi nićmi wił się po twarzy płonącéj; stąpałam tak, aby moja różowa sukienka płynęła za mną malowniczą falą, usta otworzyłam pół-uśmiechem, bo widziałam już w lustrze, że w takim razie były one najpiękniejszemi.
Szłam wsparta na ramieniu Rozalii; obok mnie postępował pan Agenor, prowadząc rozmowę, złożoną z urywanych frazesów, sypiących się jak grad iskier, i pół-uśmiechów, migocących po twarzy. Przechodziliśmy około pysznie rozkwitłego krzaku róż białych. Byłam tak pewna siebie, takie poczucie swobody i panowania mnie ogarniało, że, zerwawszy dwie róże, jednę z nich przypięłam do czarnych koronek, zdobiących mój stanik, drugą zaś ośmieliłam się podać panu Agenorowi z uśmiechem, mówiąc:
— Ze słów, któremi mnie pan powitałeś, wnoszę, że lubisz kwiaty. Daję więc panu tę różę, jako mój kwiat ulubiony.
Przypiął sobie różę do klapy ubrania i odpowiedział z ukłonem:
— Uszczęśliwiasz mię pani! — potém dodał półgłosem:
— W istocie, dzień ten do najszczęśliwszych mego życia policzę.
Ręka Rozalii znowu dziwnie ciężko zawisła na mojém ramieniu. Milcząca dotąd, podniosła oczy i ze zwykłym sobie, pełnym słodyczy uśmiechem, wymówiła:
— Czy doprawdy nie miałeś pan dni szczęśliwszych, niż dzisiejszy? czy doprawdy nie miałeś pan dni takich? O, powiedz mi pan! jeśli tak jest, będę bardzo uradowana, bo i w mojéj pamięci dzień dzisiejszy głęboko się zapisze...
Nie wiem, co odpowiedział jéj pan Agenor, bo wzrok mój padł na kuzynka Franusia, który szedł o kilka kroków od nas i dziwnemi oczyma patrzył na białą różę, tkwiącą przy klapie surduta pana Agenora. Był taki blady i taki jakiś smutny, że zdjęła mię litość i przez kilka sekund popatrzyłam na niego.
Jakby przyzwany tém mojém spojrzeniem, zbliżył się, a w czasie, gdy pan Agenor rozmawiał z Rozalią, szepnął mi z cicha:
— Dziś właśnie mija cztery tygodnie... jak o téj saméj porze, przy zachodzie słońca, dałaś mi, kuzynko, biały narcyz...
— A więc? — spytałam, nie podnosząc oczu na Franusia, bo sama nie wiedziałam czemu, ale przypomnienie to jego sprawiało mi przykrość.
— Nic, kuzynko — odpowiedział — myślałem tylko, że w życiu ludzkiém szczęśliwe chwile prędko mkną, bardzo prędko... a potém...
— A potém co? — spytałam — z coraz przykrzejszém poczuciem.
— A potém człowiek budzi się ze snu miłego i widzi, że na miejscu, na którém go sen postawił, stoi kto inny...
— Kuzynku! — zawołałam z urazą i żalem.
— O, przebacz! jeślim cię obraził, więcéj nigdy nie uczynię tego! — wymówił z cicha, głosem, w którym łzy drżały, i wszedłszy w boczną aleję, zniknął mi z oczu. Ścigałam go długo wzrokiem, serce moje podzieliło się na dwa uczucia. Żałowałam kuzynka i bolałam nad tém, że sprawiłam mu przykrość; ale z drugiéj strony tajemną rozkosz czułam na myśl, że jest serce, którém władam dowoli, które przeze mnie, dla mnie boleje; że jestem tak potężną, iż mogę jedném słowem pogrążyć kogoś w najwyższą radość lub smutek... Kiedy spojrzałam potém na Rozalią i pana Agenora, rozmowa przerwana już była między niemi.
Na twarzy Rozalii harde łuki brwi więcéj niż kiedy sprzeczały się ze spuszczonemi powiekami: pan Agenor piérwszy raz od przybycia do Rodowa zamyślił się, patrzył przed siebie nieruchomemi oczyma, a na gładkiém jego czole zarysowała się przykra jakaś zmarszczka, w któréj, jak mi się wydało, ból walczył z szyderstwem...
Wieczorem pan Agenor opowiadał nam cudowne rzeczy o licznych podróżach, jakie odbywał. Mieszkał długo w Paryżu i Wiedniu, był w Londynie, Rzymie i Madrycie, żeglował po oceanie Atlantyckim i Spokojnym, walczył z Francuzami przeciwko Beduinom i uczestniczył w polowaniu na lwy w Algierze. Opowiadania te jego były istną panoramą: rozliczne obrazy migotały w nich, niby czarodziejską wywołane różdżką, następowały po sobie, błyszczały, roiły się i znikały, pozostawiając słuchaczy olśnionych i złudzonych prawdziwością kolorytu i wydatnością form. Słuchając go, widziałam z kolei bulwary Paryzkie, oświetlone śród nocy milionami słońc gazowych, bale wielkiego świata, którym przewodniczyli monarchowie o dyplomatycznie zimnych czołach i milczących ustach, i monarchinie w sukniach, osypanych dyamentami; nieskończone przestworzy oceanów, to gładkie, jak szyby szkła zielonkowatego, to napiętrzone ruchomemi skałami bałwanów, to w noc miesięczną, iskrzące się srebrną pianą fosforycznego światła. Przed oczyma memi rozkładały się pustynie piasczyste, skwarném rozpalone słońcem, z ciągnącemi się długiemi karawanami objuczonych wielbłądów; obozy wojowników, brzmiące rycerską pieśnią Francuzów; białe płaszcze Beduinów, mknące między gwiaździstemi cieniami tropikalnéj nocy; fantastyczne stroje i ciemne twarze afrykańskich myśliwców, z bronią na ramieniu, z wytężonym wzrokiem rozpalonych oczu, oczekujących pojawienia się wspaniało-grzywego króla zwierząt, którego ryk brzmiał od granic pustyni, niby przeciągły huk piorunowego grzmotu.
Nie wiem, jakie uczucie, jakie natchnienie porywało pana Agenora; zdawał się improwizować. Śmiech i łzy, burze i pogoda, pustynie i gwary, zdawały się być w ruchoméj grze fizyognomii i w energii lub miękkości ruchów, któremi tak samo władał, jak głosem. Nigdy ani jednego tonu nie użył fałszywie, harmonia myśli z dźwiękiem i ruchem była tam zupełną. Całe audytoryum zostało zdobyte. Słyszałam, jak w przestankach rozmowy obecni zamieniali pomiędzy sobą uwagi:
— C’est un vrai gentilhomme! — szepnęła babka Hortensya do pani Rudolfowéj.
— To człowiek najdystyngowańszy, jakiego znam! — odpowiedziała wujenka, pokazując białe zęby.
Matka moja przenosiła wzrok z twarzy pana Agenora na moję, a w oczach jéj czytałam, że gdyby oczy te mogły wysnuć tajemnicze nici, wiążące na zawsze z sobą ludzi dwoje, wysnuła-by je choćby kosztem życia swego i związała-by niemi mnie z wymownym i pięknym człowiekiem.
Pan Rudolf rozmawiał półgłosem z proboszczem, Rozalia milczała i czoło miała marmurowo spokojne, jak zwykle, tylko pierś jéj falowała przyśpieszonym oddechem, nozdrza rozdęły się, wargi sponsowiały tak, że krew zdawała się z nich tryskać. Nie podniosła jednak powiek ani razu i ani razu nie spojrzała na pana Agenora. Porównałam ją w owéj chwili do posągu, przedstawiającego spokój i pokorę, którego wnętrze rozpierał niecierpliwy, kipiący, rwący się do wybuchu płomień. A ja? ja byłam olśniona, ogłuszona, upojona, w głowie czułam szum i zawrót; miałam takie poczucie, jakby mię porywał czarnoksiężnik jaki i na rozpostartém skrzydle unosił w kraje podniebne. Gwałtownie zarumieniłam się, ale nie radość, tylko trwoga ścisnęła mi serce...
W połowie wieczora nagle babka Hortensya, rozweselona jak nigdy, ozwała się:
— Jeśli państwo zechcecie przyjąć podobną propozycyą od dwóch poważnych matron, nie mogących zbyt wesołéj dostarczyć wam zabawy, to zapraszamy was wszystkich na kilkodniowy pobyt w Rodowie.
Na ten wniosek całe towarzystwo się poruszyło. Pani Rudolfowa podniosła do ust rękę babki Hortensyi i, jąkając się, wyrzekła, że nie spodziewała się tak długiego pobytu w Rodowie i nie wzięła z sobą potrzebnych rzeczy.
— Franuś każe sobie jutro założyć parę koni i przywiezie wam wszystko, czego będziecie potrzebowali — odrzekła babka, zwracając się do Franusia, który przez cały wieczór siedział w kątku milczący.
— Życzenie cioci jest dla mnie świętym rozkazem! — zawołała pani Rudolfowa, z nową uniżonością całując ręce mojéj babki.
Ale pan Rudolf podniósł na nią swoje blade, zmęczone oczy.
— Zofio — rzekł — nie możem pozwolić na to, ażeby pan Franciszek utrudzał się dla nas...
— Rudolfie — przerwała mu żona — ciocia Hortensya tego sobie życzy...
— Ależ sam pojechać mogę... — zaczął jeszcze pan Rudolf.
— Ojcze! — przerwała mu znowu Rozalia, składając ręce, głosem pokory pełnym — ojcze, wszak sam przyznajesz, że każde słowo babki Hortensyi świętém być dla nas powinno? nie prawdaż? a jeśli to sam przyznajesz, dlaczego sprzeciwiasz się jéj woli?
Pan Rudolf przesunął dłoń po czole i oczach i umilkł.
Z żywą niecierpliwością oczekiwałam odpowiedzi mojéj matki na projekt babki Hortensyi, ale jakże się zdziwiłam, gdy posłyszałam, że była odmowną. Tłómaczyła się, że wyjechała z domu na parę dni tylko, że ma mnóztwo wizyt do oddania ze mną w sąsiedztwie i t. d. Dziwiłam się tém bardziéj, że wiedziałam, iż pierwotnym projektem mojéj matki było przepędzić w Rodowie tydzień lub więcéj.
Byłaż to nowa protestacya przeciw uniżonemu zgodzeniu się z wolą babki pani Rudolfowéj? Albo może... duma macierzyńska, niepozwalająca wyjawiać tajemnéj chęci widzenia mię długo z panem Agenorem? Dotąd zdaje mi się, że i jedno, i drugie było powodem opozycyi mojéj matki, która zresztą nie była zbyt silną i została przełamaną kilku łagodnemi słowami prośby, wymówionéj przez babkę Ludgardę. Matka moja pocałowała ją w rękę i wyrzekła:
— Zostanę, moja ciociu! — Tym gestem i słowem widocznie chciała dać poznać, że nie na prośby-to babki Hortensyi, ale jéj siostry, zostaje w Rodowie. Babka Hortensya zacisnęła nieco swe wązkie usta, a surowe jéj oczy surowszemi jeszcze się stały. Pani Rudolfowa zaś pokazała w uśmiechu całe dwa rzędy białych zębów i słodkim a żartobliwym głosem rzekła:
— Gdybym była na twojém miejscu, najdroższa ciociu, gniewała-bym się na kuzynkę Matyldę: wszak to na prośbę cioci Ludgardy nie na twoję, zgodziła się pozostać.
Fałdy na czole mojéj matki zagłębiły się; zimno spojrzała na panią Rudolfową i zwolna odrzekła:
— Ciotki moje wiedzą dobrze, jak szczerze i bezinteresownie kocham i poważam je obie.
Trudno opisać intonacyą głosu mojéj matki, gdy to mówiła. Był on bez zarzutu grzeczny, ale chłodny jak lód, ostry jak stal wyostrzona. Śniadość pani Rudolfowéj zniknęła pod krwistym rumieńcem, ale córka jéj zwróciła się do mojéj matki i, zwyczajnym sobie gestem składając ręce, zawołała ze słodyczą:
— O, ciociu kochana! czy można kogo kochać interesownie? Powiedz mi, proszę, czyliż to jest możebném? Co do mnie, nie przypuszczam, aby można było interesownie kochać. Gdybym znała kogo, ktoby tak kochał, gardziła-bym nim!
I przy tych słowach, skierowanych do mojéj matki, zaledwie dostrzegalne, szybkie, ale błyskawiczne spojrzenie rzuciła na pana Agenora.
Dziwna rzecz! pan Agenor zarumienił się lekko... Ale ze zręcznością wytrawnego światowca, w téj saméj chwili skłonił się przed moją babką i wyrzekł z wytworną grzecznością:
— Co do mnie, mam przekonanie, że ktokolwiek dobrowolnie wyrzeka się chwil przyjemnych, jest podobnym samobójcy. Z wdzięcznością zatém przyjmuję zaproszenie łaskawych pań i zostanę tu póty, póki mię same ztąd nie wypędzicie.
Nazajutrz, gdy słońce, prześlicznie świecąc na niebie, przez gałęzie jodeł i ciężkie firanki, zasłaniające okna, przedarło się aż do bawialnego salonu, babka Hortensya zaproponowała towarzystwu przejażdżkę do jednego ze swych folwarków, pięknie i malowniczo, jak mówiła, położonego śród lasu. Z radością przyjęliśmy wszyscy wniosek a pan Agenor oświadczył, że wraz z kuzynem Franusiem będzie nam towarzyszył konno.
— Jeżeli babcia pozwoli — nieśmiało i pokornie ozwała się Rozalia — ja także konno pojadę.
— Nie mam nic przeciwko temu — odpowiedziała babka — nie uważam za rzecz nieprzyzwoitą, aby młoda osoba jeździła konno; od dawna czyniły to damy najwyższych rodów, a nawet rozrywka ta jest tradycyjnym zwyczajem, z dawnych pozostałym wieków w domach arystokratycznych. Nie lubię tylko, jeśli dobrze wychowana panna po Donkiszotowsku włóczy się sama jedna konno po polach i drogach...
— Pani znajduje, że powinna miéć ona zawsze za sobą swego Szanso-Pansza — ozwał się pan Rudolf, podnosząc swe blade oczy, ożywione tym razem słabym błyskiem ironii.
— Rudolfie! — szepnęła jego żona...
— Co do mnie — ciągnął daléj — znajdowałbym, że konna przejażdżka najmilsza jest wtedy właśnie, gdy się odbywa samotnie...
— Ojcze! — przerwała Rozalia — wszak wiész o tém, że babka Hortensya nigdy się nie myli? nie prawdaż, że wiész o tém?
— Rozalio! — odpowiedział pan Rudolf — w którym budził się jakby opór jakiś i wola — Rozalio! wszak wiész o tém, że dotąd jednego tylko Boga ludzie uważają za nieomylnego...
Matka moja przerwała tę przykrą rozmowę, odzywając się:
— Co do mnie, jeździłam kiedyś konno i, stosując się do zwyczaju, nigdy w istocie nie odbywałam przejażdżek samotnie; ale znajduję, że towarzystwo w takich razach wtedy tylko może być miłém, gdy jest dobrane i urozmaicone.
— O, droga Matyldo! — przerwała wujenka, pokazując wszystkie zęby — to wiadomo, że przedewszystkiém lubisz rozmaitość...
Fałdy na czole mojéj matki zagłębiły się i zaszły słabym rumieńcem.
— Każdy ma swe wyłączne upodobania — odrzekła zwolna i zimno — są osoby, które lubią przedewszystkiém bardzo jednostajny dźwięk i blask...
Wyrazy te miały snać tajemnicze jakieś znaczenie dla pani Rudolfowéj, bo śniadość jéj zniknęła znowu pod krwistą barwą rumieńca.
— I jakiż-to naprzykład dźwięk lub blask? — spytała ze słodyczą, najeżoną kolcami.
— Różne bywają dźwięki i blaski — tak samo, jak piérwéj, odrzekła moja matka — może być blask słońca i blask złota, dźwięk muzyki i dźwięk monety...
— Ciociu najdroższa! — zawołała Rozalia, składając ręce — czyż jest na świecie ktokolwiek, coby przekładał blask złota nad blask słońca i dźwięk monety nad muzykę? O! czyż jest ktokolwiek na świecie? a jeśli i jest, to już go chyba takim ten świat uczynił, na którym dukaty — to gwiazdy, piękność nadające, i wschody, po których wstąpić można do przybytku szczęścia...
Zaśmiała się, a na czole pana Agenora znowu zjawiła się tajemnicza przykra zmarszczka. Po obiedzie, na parę godzin przed zachodem słońca, zajechały przed ganek powozy odkryte i masztalerz ze stangretami trzymał za uzdy trzy piękne wierzchowce, które w stajniach moich babek stały do rozporządzenia gości.
Rozalia wyszła na ganek, wsparta na ramieniu pana Agenora, który ją prowadził, ubrana w czarną amazonkę, z piórem powiewającém na kapelusiku. Wyglądała bardzo pięknie, rumieniec krasił śniade jéj policzki, uśmiech błądził po ponsowych wargach.
Pan Agenor podawał jéj strzemię; wydało mi się, że długo i mocno oparła się o jego ramię, potém lekko wskoczyła na konia.
Panowie siedli téż na koń, a ja z babką Hortensyą, moją matką i panią Rudolfową, wsiadłam do powozu. Babka Ludgarda dnia tego nie wychodziła wcale ze swego pokoju i mówiono, że jest trochę słabą, a pan Rudolf wyszedł na oddaloną samotną przechadzkę i jeszcze nie wrócił.
Dopóki przebywaliśmy malowniczą dolinę, jeźdźcy trzymali się w blizkości powozu. Pan Agenor bardzo pięknie siedział na koniu; znać było, że przywykł był kierować najdzikszemi rumakami, bo od niechcenia trzymał w ręku cugle i kiedy-niekiedy tylko zwracał uwagę na bieg swego wierzchowca, a ciągle prawie patrzył na mnie i prowadził z nami, zwykłą sobie, łatwą i błyszczącą rozmowę. Rozalii postać wyprostowała się i głowa podniosła; uważałam, że im dłużéj jechała, im więcéj rozszerzały się przed nami malownicze widoki doliny, tém częściéj oczy jéj podnosiły się do góry, zdawały się szukać czegoś po niebie, a pierś falowała szybko i po milczącéj twarzy przemykał taki wyraz, jak gdyby z jéj wnętrza wydobywały się na jaw coraz nowe cienie i, spotykając się z blaskami dnia słonecznego, kłóciły się i walczyły z niemi. Franuś jechał z drugiéj strony portyery, rzadko odzywając się, jak zwykle. Nie mogłam jednak nie spostrzedz, że dobrze jeździł konno i dzielnie władał swoim parskającym i kapryśnym karoszem.
Skończyła się szeroka biała droga, która przerzynała dolinę, i wjechaliśmy w las, w którym wysokie i gęste sosny tworzyły szumiącą kolumnadę z dwóch stron drogi, wązkiéj i najeżonéj korzeniami drzew, z ziemi wystającemi. Na drodze téj jeźdźcy nie mogli postępować równolegle z powozem. Franuś pozostał z tyłu, a pan Agenor i Rozalia pojechali przodem. Z razu, odwrócona do nich plecami, słyszałam równy tentent ich koni, stąpających miarowo po twardéj drodze, ale po chwili tentent ten przybrał pośpieszniejsze tempo, oddalił się i nakoniec nie słyszałam go już wcale.
Podniosłam się nieco na siedzeniu i obejrzałam za siebie. Para jeźdźców oddaliła się znacznie od powozu i znikała już prawie w zakręcie drogi: zobaczyłam tylko kształtną postać pana Agenora, mknącą szybko między drzewami, a blizko, bardzo blizko koło jego czoła powiało pióro Rozalii tak, jakby ona schylała się ku niemu i coś mu szeptała. Nie wiem, czemu przykro mi się zrobiło; żałowałam, że nie umiałam jeszcze dosiąść konia, ale nie miałam czasu długo zastanawiać się nad tą myślą, bo posłyszałam zwrócony do mnie głos babki Hortensyi:
— Dlaczego oglądasz się, Waciu? panna dobrze wychowana nie powinna nigdy oglądać się za nikim.
— Mianowicie, jeśli tym kimś jest tak przyjemny młody człowiek, jak pan Agenor — dodała wujenka.
Przestałam patrzéć za siebie, a spojrzałam na moję matkę: ścigała także oczyma niknącą parę, a na czole jéj była chmura. Jechałyśmy lasem wiorst parę, a gdy powóz zatrzymał się przed szwajcarskim domkiem, zbudowanym w folwarku babki Hortensyi, przed gankiem stały dwa spienione wierzchowce, a na ganku siedzieli obok siebie pan Agenor i Rozalia. Kuzynka była snać bardzo zmęczona, bo oddychała prędko, a twarz jéj pokrywał szkarłatny rumieniec; pan Agenor przeciwnie, bledszy był jeszcze, niż zwykle, tylko po bladości téj błąkały się jakieś plamki czarne. Spostrzegłam, że oboje na prawéj ręce nie mieli rękawiczek; kiedy wchodziłam po wschodach na wysoki ganek szwajcarskiego domku, Rozalia zbiegła ku mnie i pochwyciła obie ręce moje. Oczy jéj przytém błysnęły tak, że aż się zlękłam prawie.
— Jakże żałuję cię, droga kuzynko — zawołała, — że nie umiész jeździć konno! wierz mi, że to wielka, wielka przyjemność.
— O, bardzo temu wierzę — odpowiedziałam — czując sama, że w głosie moim ostry dźwięk zabrzmiał.
— O, ty się pewno będziesz obawiała jeździć konno — ciągnęła Rozalia, ściskając ciągle moje ręce i wpijając we mnie spojrzenie o przeszywającym nawskroś blasku. — Jesteś delikatna, drobna; twoja postać nie wydała-by się nawet dobrze na koniu; płeć masz białą i przezroczystą, mogła-byś się opalić, a tak jesteś szczęśliwą, jak każda bogata panna. Musisz się więc śmiertelnie obawiać niebezpieczeństwa, bo konna jazda niebezpieczną być może. Jeżdżąc konno, mogła-byś spaść z konia i uderzyć się swoją piękną główką o jaki brzydki, twardy kamień przydrożny, albo złamać tę rączkę delikatną i białą! O! ty, kuzynko, obawiała-byś się śmiertelnie jeździć konno.
Uwolniłam ręce z jéj uścisku i odpowiedziałam:
— Przeciwnie, kuzynko, śmiertelnie obrażoną jestem tém, że posądziłaś mię o tchórzowstwo.
Potém zbliżyłam się do mojéj matki i, całując ją w rękę, rzekłam:
— Moja mamo, pozwól proszę, abym nauczyła się konnéj jazdy.
— I owszem, Waciu — odpowiedziała — tylko, że w Rodowie niéma dla ciebie ani amazonki, ani wierzchowca.
— Ostatnim ja będę mógł służyć pani — pochwycił z pośpiechem pan Agenor; — mam u siebie konia, wybornie ujeżdżonego pod damskie siodło, i jeśli pani pozwolisz, sprowadzę go jutro do Rodowa.
— W takim razie rzecz będzie ułatwioną — rzekła moja matka — bo Wacia ma w domu amazonkę, którą przygotowałam dla niéj, poślę po nią także...
Ucałowałam ręce matki, podziękowałam panu Agenorowi i postanowioném zostało, że od jutra będę uczyła się konnéj jazdy. Rozalia zwróciła się do pana Agenora.
— Czy sądzisz pan — wyrzekła — że kuzynce Wacławie do twarzy będzie konna jazda? Czy tylko nie jest za szczupłą i za delikatną, aby mogła władać koniem? Powiedz pan, czy nie tak sądzisz?
Pan Agenor uśmiechnął się grzecznie i odpowiedział:
— W oczach panny Wacławy czytam, że, pomimo szczupłości swych kształtów, posiada siłę, zdolną do kierowania nietylko rozhukanym rumakiem...
— Ale i kim jeszcze? — podchwyciła Rozalia.
— Ale jeszcze i rozhukaném sercem człowieka — dokończył pan Agenor.
— O, jakże wdzięczna panu jestem, że tak piękne rzeczy czytasz w oczach kuzynki Wacławy! — zawołała Rozalia. — Ja tak ją kocham, że z całéj duszy pragnęła-bym, aby miała sposobność wypróbowania swéj siły na rozhukaném jakiém sercu...
— Dziękuję ci za to życzenie, kuzynko — odpowiedziałam — ale przelewam je całkiem na ciebie, bo, co do mnie, lubię nadewszystko serca spokojne...
— Tak przezroczyste, jak kropla rosy, tak ciche, jak niebo poranne, nie prawdaż? a może jeszcze tak skromne, jak fijołek, kryjący się w trawce, i tak rzewne, jak słowik, śpiewający przy blasku księżyca! O, kuzynko! jakąż poetyczną masz duszę! jakże cię kocham! Ale cóż się stanie z pięknością salonów, dla których przeznaczoną jesteś, i z rozhukaném sercem, które dla ciebie jest przeznaczone?
— W salonach umieszczę ciebie, Róziu, na tronie amarantowym, bo kolor ten przypada ci do twarzy: rozhukane zaś serce złożę w twoję rączkę, która dziś umié tak dzielnie władać rozhukanym wierzchowcem śród gęstwiny leśnéj.
Rozalia spuściła pokornie powieki, uśmiechnęła się słodko i, zbliżywszy się do mnie, objęła czule moję kibić.
— Dziękuję ci, mój aniołeczku — wyrzekła i na policzku moim wycisnęła pocałunek. — Przytém oczy jéj błysnęły tak, że aż zlękłam się prawie.
Gdyby mię teraz kto zapytał: czy w owych dniach, spędzonych w Rodowie, byłam szczęśliwą, lub używałam? nie potrafiła-bym odpowiedziéć. Dnie te dotychczas rysują się w méj wyobraźni, niby pas jaskrawy, przeszłość moję przerzynający, a na pasie tym widzę włóczące się cienie, albo płomieniste plamy. Wydaje mi się, jakoby cienie te płynęły z pokornie zuchwałych, gołębio-przepaścistych oczu kuzynki Rozalii, a plamy ogniste powstawały z iskier, jakiemi ciskały oczy pana Agenora, gdy na mnie patrzył, i z téj pół namiętnéj, pół bolesnéj, pół szyderskiéj zmarszczki, która mu rysowała czoło, gdy czasem przez zapomnienie, lub niby opanowany siłą, któréj zwyciężyć nie mógł, zapatrzył się na Rozalią; czułam obok siebie tajemnicze tchnienie jakichś uczuć, do dramatu posuniętych, ale jakiemi uczucia te były? nie mogłam odgadnąć. Czułam, że między mną a Rozalią, tak jak między moją i jéj matką, istniała głucha niechęć; ale kędy było niechęci téj źródło, mogłażem się domyślić wtedy, gdym była jeszcze dzieckiem, nieznającém mrocznych spraw świata, kryjących się przed jawnością w głębinach poranionych, lub żółci i jadu pełnych piersi ludzkich. Wiem tylko, że gdyby nie obecność śród nas pana Agenora, była-bym prawdziwie nieszczęśliwą; tak mię mroziła babka Hortensya, przerażała pani Rudolfowa i kłuła czułością Rozalia. Ale... pan Agenor tam był i bądź co bądź, widziałam wyraźnie, jasno, że ja tu byłam punktem, na którym najczęściéj spoczywały spojrzenia jego, celem, do którego zmierzał jego dowcip, osobą, dla któréj miał on najwyszukańsze grzeczności i owe salonowe półsłówka, posiadające słodycz blamanżu lub kremu, lotną a uderzającą woń perfumy Jockéj-klub. Moje podniebienie świeżéj ex-pensyonarki nie było jeszcze oswojone z deserowemi przysmakami, a zmysł powonienia z wonią salonowych pachnideł; to téż słodycz grzecznych słówek pana Agenora smakowała mi, a płynąca od nich atmosfera rozmarzenia uderzała do głowy. Tak... do głowy tylko, bo serce spokojnie biło w méj piersi. Nie było w niém nawet téj mglistéj i niewyraźnéj tkliwości, jaką czułam dla kuzynka Franusia, w porze moich o nim marzeń. Ale za to w głowie powstawał coraz większy szum i zamęt, a z zamętu tego coraz piękniejszym owinięta kolorytem wyłaniała się postać młodego sąsiada.
W ogóle miałam takie poczucie, jakbym żyła przez sen, i sama nie wiedziałam dobrze, czy pragnęłam lub obawiałam się przebudzenia? Kto wié? może-bym i wdzięczna była temu, kto-by mię wyrwał z tego pół-mrocznego, pół-jaskrawego marzenia, a postawił na jedném ze wzgórz prześlicznych, które otaczały dolinę, pod niebem błękitném, śród spokojnéj pól atmosfery. Na wzgórza te rzucałam niekiedy przez okna tęskne spojrzenia i zdawało mi się, że była-bym zdrowsza jakoś i rzeźwiejsza, gdybym choć raz na szczyt którego z nich wbiegła, sama jedna, jak ptak swobodna, gdybym skąpała się w potokach słonecznych promieni, których tam było tak obficie, i pełną piersią odetchnęła tém powietrzem, jakie Stwórca rozlewa po świecie, w porze kwitnięcia lilii i śpiewów skowronka. Ale jeśli dobrze wychowanéj pannie nie wypada, bez towarzystwa starszych osób, przechadzać się po ogrodzie, jakże i myśléć mogła-by ona o samotnych, po oddalonych wzgórzach przechadzkach. A jednak, tam właśnie była natura świeża, jędrna, mocy pełna, natura, co siłę daje atlecie i głębokość mędrcowi, co ducha poety pod niebo niesie i podtrzymuje w trudach spracowane ręce rolnika. Ale atleta, mędrzec, poeta, rolnik, to byli wszystko ludzie z innego świata. W naszym świecie pięknością była bladość twarzy i wiotkość kształtów; mądrością dowcip, wyrastający na woskowanych posadzkach; poezyą — ostre i drażniące tchnienie tajemniczych niechęci, miłości i rywalizacyi. Ja miałam twarz bez rumieńca i kształty wiotkie; pan Agenor powtarzał mi nieraz, żem była dowcipną; upojenie z tajonych wrażeń płynące zaczynało mię przenikać; miałam więc wszystko, co mi było potrzebném, i nie potrzebowałam szukać orzeźwiającego i siłodawczego wpływu natury. Byłam dobrze wychowaną panną, światem więc moim miał być salon, w którym babka Hortensya wyrabiała frywolitki, słońcem — fajerwerk palący się obok mnie w oczach i w głosie pana Agenora, atmosferą, jaką oddychałam — woń, ulatująca z jego grzecznych słówek.
I codzień inne mieliśmy rozrywki i zabawy: to konne przejażdżki w towarzystwie starszych pań, jadących powozem; to podwieczorki pod cieniem starych ogrodowych jodeł; to muzykę fortepianu z towarzyszeniem wioli, którą pan Agenor władał po mistrzowsku; to nareszcie i najczęściéj grę słów, palących się jak fajerwerki i jak one rozpadających się na rój drobnych iskier, z których żadna nie czyniła pożaru, lecz wszystkie padały na wyobraźnią i, płonąc, zwolna owijały ją różowemi dymami tak, że coraz trudniéj było z po-za nich dojrzéć prawdziwego koloru wszechrzeczy.
Chłonęłam wszystko głową; skronie zaczynały mi pulsować mocno, jak u osoby oczadziałéj zbytkiem węglanego kwasu; umysł mój nurzał się w rozlanéj koło mnie perfumie Jockéj-klub, a serce... coraz słabiéj biło.
Raz, po przez sztachety ogrodu, daleko na polu, zobaczyłam krzak dzikiéj róży; kwiaty ponsowe rumieniły się życiem świeżém a gorącém, ptaki polne przelatywały i siadały na nich, całując je miłośnie dziobkami, w gałęziach krzaka szeleściał orzeźwiający wietrzyk. Długo przypatrywałam się dzikiéj róży i pozazdrościłam jéj samotności, słońca i rozłogów pól, na których kwitła.
Tego samego dnia oglądałam obszerną cieplarnią moich babek i w myśli porównałam siebie do pelargonii, która tam rozkwitała, piękna, ale nikła, o barwie bladéj, stłumionéj zbytkiem węglanego kwasu, jakim poiło ją sztuczne ciepło, rozniecane ręką troskliwych ogrodników, w kunsztownie ku temu zbudowanych piecach.
Pewnego wieczora, gdy siedzieliśmy wszyscy w koło jednéj z czterech jednostajnych kanap, pan Agenor zaproponował grę, zasadzającą się na tém, że jedna z osób, należących do towarzystwa, miała zadawać pytanie, na które wszystkie inne odpowiadały z kolei. Była to jedna z gier towarzyskich, zwanych myślącemi.
Babka Hortensya, mimo surowości i wyniosłości swojéj, posiadała wielką umiejętność zajmowania gości, a szczególniéj od przyjazdu pana Agenora stała się wielce uprzejmą. Zadała więc piérwsze dowcipne jakieś pytanie, na które odpowiedzieliśmy wszyscy po kolei; towarzystwo ożywiło się, na zimnych twarzach wykwitły uśmiechy. Gdy przyszła na Rozalią koléj pytania, podniosła oczy, powiodła niemi wkoło i, na mgnienie oka zatrzymując je na twarzy pana Agenora, wyrzekła zwolna:
— Na jakiém miejscu téj ziemi wyrasta najpiękniejszy kwiat szczęścia?
— U stóp ołtarza — odpowiedziała babka Hortensya.
— U stóp twoich, najdroższa ciociu — podchwyciła wujenka.
— W sercu małéj dziewczynki, która bawi się świeżo podarowaną sobie lalką — smutnie wyrzekła babka Ludgarda.
— W sercu matki, cieszącéj się szczęściem swego dziecka — wymówiła moja matka.
— W pełnéj szkatule — na własne pytanie odrzekła Rozalia i zaśmiała się właściwym sobie pokornie-metalicznym śmiechem.
— Wśród szerokich pól, pod słońcem pomiędzy ptakami polnemi — rzekłam, przypominając sobie dziką różę, widzianą w południe.
— W szafirowych oczach pięknéj dziewicy — wymówił pan Agenor, bardzo wyraźnie patrząc na mnie.
— Na dnie mogiły — ozwał się pan Rudolf.
— W poczuciu osobistéj swobody — ostatni powiedział Franuś.
— Teraz na pana koléj — zawołała Rozalia, zwracając się do pana Agenora.
— Tak, pani — odpowiedział — i tworząc dalszy ciąg pytania, któreś pani zadała, zapytam: co najczęściéj przeszkadza ludziom do zerwania owego najpiękniejszego kwiatu szczęścia?
— Porywy własnéj wyobraźni — odpowiedziała moja matka, gdy przyszła na nią koléj.
— Poryw namiętności, nad którym człowiek zapanować nie umié — wyrzekł po niéj pan Rudolf.
— Słabość charakteru — powiedział Franuś.
— Zwyczaje — odrzekłam ze śmiechem, wspominając o moich rozmyślaniach nad zwyczajami.
— Długi — wymówiła zwolna i dobitnie Rozalia, podnosząc oczy i z nieopisanym wyrazem topiąc je w twarzy pana Agenora.
— Długi! zkąd-że ci myśl o nich przyszła do głowy, Róziu? — zawołałam zdziwiona.
— O, kuzynko! — odpowiedziała — nie masz pojęcia o téj śmiertelnéj chorobie, która się tak nazywa. Ona to jest przyczyną wielu samobójstw moralnych i fizycznych, podkopuje najpiękniejsze exystencye i do niéj można zastosować ten wiersz poety: „robak się lęgnie i w pięknym kwiecie”.
— Panna Rozalia mówi, jak bankier, blizki bankructwa, albo zrujnowany obywatel, nie mający pieniędzy na opłacenie podatków! — zaśmiał się pan Agenor, przymuszonym, jak mi się zdawało, śmiechem.
— O, panie! — zawołała Rozalia — wszak różne bywają bankructwa i ruiny, nie prawdaż? A czyliż komukolwiek nie może zabraknąć siły moralnéj do zapłacenia życiu podatku, podatku cierpień, regularnie dotąd wypłacanego?
Pan Agenor przecierał chusteczką szkiełko lornetki i dziwnie się uśmiechał.
— Teraz, moi państwo — wyrzekł — ponieważ ukończyliśmy koléj pytań i odpowiedzi, pozwólcie, abym wam opowiedział pewne oryginalne zdarzenie, którego byłem świadkiem, w czasie, gdym polował na lwy w Algierze.
— O, chętnie będziemy słuchali opowiadania pańskiego! — zawołała Rozalia — tém bardziéj, że polowania na lwy, żeglowania po morzach, przechadzki po bulwarach paryzkich i tym podobne rozrywki i przyjemności życia, mają związek ścisły z tém, o czém mówiliśmy dopiéro?
— Z czém-że to, Róziu? — spytałam, nic a nic jéj nie pojmując.
— Z długami — odpowiedziała spokojnie.
Pan Agenor zdawał się nie słyszéć téj odpowiedzi, i ze zwyczajną sobie werwą, zaczął opowiadać jakiś oryginalny rys krajów, w których przebywał.
Po raz piérwszy nie słuchałam go. Pytałam siebie: coby znaczyły docinki Rozalii o długach, rzucone w oczy panu Agenorowi? Miałżeby on wiele długów? A jeśli tak było, dlaczego tak żywo dotykało to kuzynę? dlaczego nie było to dla niéj równie obojętném, jak dla mnie. Długi? ani wiedziałam jaką-by ważność wyraz ten posiadał? ktoś komuś pożyczył pieniędzy i ktoś komuś je oddać powinien; oto i całe wyobrażenie, jakie sobie o tym wyrazie tworzyłam. Byłoż się czém zajmować? Alboż pan Agenor stawał się mniéj miłym, dowcipnym, pięknym, ponieważ miał długi? Czyliż-by w wyższym stopniu posiadał te zalety, gdyby ich nie miał? Że osoba pana Agenora obchodziła Rozalią, tego nie mogłam nie widziéć, ale w czém mogły obchodzić ją jego długi?
W godzinę potém babka Hortensya skinęła na Rozalią, aby szła za nią, i zaprowadziła ją do swego pokoju. Około drzwi tego pokoju przechodziłam potém wypadkiem i usłyszałam twardy a nakazujący głos babki Hortensyi i połączonych z nim parę łkań, jak mi się zdawało, wyszłych z piersi Rozalii. Żal mi się zrobiło kuzynki; myślałam, że babka zbyt ostro ją napomina za jakie rozminięcie się ze zwyczajem. Postanowiłam, gdy wróci do salonu, okazać jéj więcéj, niż wprzódy, sympatyi i współczucia, ale nie mogłam dopełnić tego postanowienia; bo Rozalia nie pokazała się już w salonie tego wieczora. Nazajutrz, gdy spotkałyśmy się z rana przy stole herbatnim, rzuciła na mnie takie spojrzenie, że odpadła mi wszelka ochota okazywania jéj przyjaźni i spółczucia.
Aby przejść z mojéj sypialni do salonu, musiałam za każdą razą mijać drzwi pokoju babki Ludgardy; bywały one często otwarte, a wtedy zbliżałam się do progu, pytałam o pozwolenie wejścia i otrzymawszy je, wbiegałam, aby ucałować rękę babki, która wzbudzała we mnie tyle sympatyi, ile siostra jéj obawy i chłodu.
Pokój babki Ludgardy wpół ocieniony był zielonemi roletami, napełniały go staroświeckie krzesła, z wysokiemi, toczonemi z orzecha, poręczami. Obok łóżka na ścianie wisiał wielki, czarny krzyż z Chrystusem ze słoniowéj kości, a na aksamitnéj poduszce klęcznika znaczne były dwie głębokie wklęsłości, utworzone snać długiemi nocnemi modły mojéj babki. Dębowa posadzka w czarne i żółte kwadraty i leżąca na klęczniku wielka Biblia, w oprawie z czarnego aksamitu o srebrnych ozdobach, dodawały powagi i posępności pokojowi temu. Był w nim jednak jeden punkt światły i śpiewający. U jednego z okien uchylona była połowa rolety, a na jéj miejscu wiło się kilka gałęzi bluszczowych, obejmujących splotami klatkę, w któréj szczebiotały dwa kanarki. Naprzeciw téj klatki siadywała zwykle moja babka na swojém krześle o wysokiéj poręczy, z czarno oprawną Biblią na kolanach; ale oczy jéj nie spoczywały na wyrazach Pisma Ś-go, lecz najczęściéj utkwione były w dwoje ptasząt świergocących, trzepoczących się w swéj klatce, lub w kawałek błękitnego nieba, które, wydobywając się z za ciemnych jodeł, rosnących za oknami, migotało za szybą, niby na pociechę ptaszynom, zamkniętym w niewoli.
Stawałam nieraz na progu i kilka minut przypatrywałam się twarzy mojéj babki, bladéj, rysującéj się na tle szarego pokoju, z łagodnemi oczyma, utkwionemi w niebo i w ptaki, z rękoma złożonemi nieruchomie na srebrnéj klamrze świętéj księgi. Na czole jéj, pomiędzy licznemi zmarszczkami, błąkały się wtedy oddalonych wspomnień błyski, a na bladych ustach wisiał, blady także, zamyślony uśmiech.
Pytałam siebie nieraz, o czém myślała, siedząc tak długiemi godzinami, babka moja? Czy to błękitne niebo mówiło jéj o lepszém życiu, niż to, które przebyła na ziemi, a które poorało zmarszczkami jéj czoło i smutny wyraz złożyło na ustach, niby przebytych cierpień pieczęć? Czy widok śpiewających i kochających się ptaków przywodził jéj na pamięć na zawsze znikłe promienne chwile przeszłości? Czy może w téj klatce, owiniętéj bluszczem i ozdobionéj kilku kwiatami, wdziała obraz niewoli, przystrojonéj światowemi połyski, w jakiéj zapewne spłynęło jéj życie? Raz, gdy tak stałam na progu, patrzyłam na moję babkę i myślą zadawałam sobie te pytania; niby przeczuwając obecność moję, odwróciła się, spojrzała na mnie i z łagodnym uśmiechem wyciągnęła do mnie rękę. Poskoczyłam i, przyklęknąwszy przed nią, pocałowałam ją w kolano. Miękką dłonią podniosła ku sobie moję głowę i długo mi w twarz patrzyła. Oczy jéj spoczywały na mnie z dobrocią i zamyśleniem, przez które, jak zwykle bywało u niéj, przebijał się smutek. Ogarnęło mię rzewne ku niéj przywiązanie, a przy tém wzrok jéj ośmielił mię.
— Babciu — rzekłam — powiedz mi, proszę, o czém myślisz, patrząc na tę klatkę z ptakami i na kawałek tego nieba, co przez szybę do twego pokoju zagląda?
Kilka sekund nie odpowiadała, potém przesunęła z pieszczotą dłoń po mojéj twarzy, oczy jéj znowu w klatce utkwiły i zwolna wyrzekła:
— Ptaki, zamknięte w kunsztownie urobionéj i kwiatami zdobnéj klatce, śpiewające do nieba i swobody, które widzą z dala, to, moje dziecko, obraz naszego życia.
— Jakto, babciu, naszego? — spytałam, nie rozumiejąc w całéj rozciągłości myśli jéj wyrazów.
Milczała chwilę, potém patrząc ciągle na klatkę i niebo, mówiła jakby do siebie:
— I ja niegdyś, tak jak ty, byłam młodą... jak ty, urodziłam się w sferze po za któréj granice wyjść mi nie pozwoliły zwyczaje... pragnęłam nieraz przekroczyć te granice, rozejrzéć się po świecie szerokim, znaléźć gdzieindziéj to, czego obok siebie znaléźć nie mogłam... nie pozwolono mi czynić tego... młodość mi przeszła, jak tym ptakom w klatce... śpiewałam z tęsknotą do nieba i miłości, których w klatce mojéj nie było... postarzałam... życie przebyłam sama jedna... wiecznie zależna... nikt mię nigdy nie kochał. — Umilkła i blade usta jéj drżały, szepcąc coś, modlitwę, czy skargę jakąś.
Żal mię zdjął wielki; objęłam ją ramionami i, przyciskając się do jéj piersi, zawołałam:
— Babciu droga! ja cię kocham!
Drżącemi dłońmi objęła moję głowę.
— Dobre jesteś dziecię! — wyrzekła. — Ty i matka twoja nie podobne jesteście do tych istot, co pochlebiają bogactwu przez nadzieję otrzymania go w spadku...
Urwała, jakby lękając się więcéj powiedziéć, i patrząc mi w oczy, spytała nagle:
— Jak ci się podoba pan Agenor?
Czułam dla niéj ufność i przywiązanie, odpowiedziałam więc bez namysłu:
— Bardzo, moja babciu!
Skinęła głową parę razy, ale nie zrozumiałam dobrze, co ten gest znaczył: smutek, namysł, czy powątpiewanie?
— Ostrożnie, dziecko moje, ostrożnie! — wyrzekła zwolna, a gdy patrzyłam na nią zdziwiona, mówiła daléj:
— Jak ja niegdyś, tak ty teraz, nie masz prawa rozejrzéć się po szerokim świecie; musisz przyjmować to, co w ciasném kółku twojém za najlepsze uznasz... jeśli nie weźmiesz tego, co ci dają, zostaniesz, jak ja, sama jedna, i nikt cię nigdy kochać nie będzie... niech cię Bóg od tego obroni... Kobieta, która nigdy kochaną nie była, tęsknotę niesie z sobą do grobu, a nad brzegiem mogiły jeszcze z pamięci jéj wydobędą się mary lat minionych i duszy jéj utrudnią przejście na łono Boga... O, wyjdź za mąż, wyjdź za mąż koniecznie, abyś nie została na całe życie jedna... i abyś była kochaną... Ale ostrożnie! dziecko, ostrożnie!...
Przy tych wyrazach wzrok babki Ludgardy sposępniał, a drżące jéj dłonie ogarniały moję głowę, jakby pragnęły ją od niebezpieczeństwa jakiego uchronić. Obawa zdjęła mię nieokreślona.
— Babciu! — zawołałam — czy słowa swoje do pana Agenora stosujesz?
Obejrzała się trwożnie, jakby się obawiała, aby ktokolwiek nie usłyszał tego, co mi chciała powiedziéć, potém pochyliła się tak, że aż siwe włosy jéj, uwolnione od czepca, opadły na moje czoło, i pół-głosem wyrzekła:
— Nie wierz temu, co błyszczy, a szukaj serca... szukaj serca, bo jeśli go nie znajdziesz, nieszczęśliwą będziesz! Patrz przedewszystkiém, abyś była kochana: nieszczęście kobiecie, która kochaną nie jest! Szukaj serca! patrz na serce! a jeśli go nie znajdziesz, odrzuć daleko od siebie błyszczącą brzękawkę. Za rok odjedziesz do swego ojca... tam jest świat szeroki... tam pozwolą ci obejrzéć się, patrzéć i wybierać. Wyjdź za mąż! wyjdź koniecznie za mąż, abyś, jak ja, nie pozostała jedna i abyś była kochaną... ale ostrożnie! ostrożnie!
Gdy, pochylona nade mną, z wyrazem niemal boleści na twarzy, kończyła wymawiać te słowa, w przyległym pokoju dał się słyszéć głos babki Hortensyi, zbliżającéj się w towarzystwie pani Rudolfowéj.
Babka Ludgarda przycisnęła usta do mego czoła i z lekka usunęła mię od siebie.
— Odejdź! — szepnęła — babcia Hortensya nie chce, aby mię kochał ktokolwiek... aby kto przede mną tak klęczał, jak ty przed chwilą... Babcia Hortensya jest bogatą, bardzo bogatą... ja nic prawie nie posiadam, ona może ci przyszłość świetną zapewnić... nie trzeba, aby się rozgniewała na ciebie.
Otworzyła Biblią i, niby przestając zwracać na mnie uwagę, smutnemi oczyma wpatrzyła się w wiersze pocieszającéj księgi.
Wyszłam z pokoju babki Ludgardy, bardzo wzruszona; oparłam się o piérwszą konsolę, która była na mojéj drodze, spojrzałam w lustro i zobaczyłam, że byłam bledsza, niż zwykle. Zakryłam oczy dłonią i myślałam.
Straszne-bo téż rzeczy zamigotały przede mną z za słów babki, niby z za ażurowéj zasłony złowrogie jakieś widma. Wyrazy: ostrożnie! ostrożnie! brzmiały mi wciąż w uszach. Przed czém-że strzedz się miałam? Jakie groziło mi niebezpieczeństwo? Szukaj serca! mówiła mi babka; ależ i ja instynktowo i niewyraźnie, niemniéj jednak silnie poczuwałam potrzebę znalezienia tego serca, które-by z mojém w jeden takt uderzyło. Ileż boleści było w mowie babki, gdy mówiła, że kobieta, która nigdy nie czuła się kochaną, tęsknotę niesie do grobu, a nad brzegiem mogiły jeszcze z pamięci jéj wyjdą mary, co duszy utrudnią przejście na łono Boga. O, tak! trzeba koniecznie, aby mię ktoś ukochał bardzo, silnie, nad wszystko; aby stał się dla mnie światem całym, a ja-bym mu za świat cały starczyła! Ale... mój Boże! czy serce takie, czy miłość taką znajdę w klatce, z któréj mi wyleciéć nie wolno, aby wznieść się pod samo niebo i z pod niego orlim wzrokiem potoczyć po ziemi, i widziéć wielu, i wybrać... Może kiedyś, po mnogich latach upłynionych, z siwemi włosami i pooraném czołem, usiądę, jak babka Ludgarda, sama jedna i przez nikogo nie kochana, naprzeciw okna o migocącym kawałku błękitnego nieba, i patrzéć będę, jak w klatce zamknięte trzepocą się ptaszki, i z pamięci mojéj szeregiem wyjdą mary tęsknot a żalów, i duszę mą, do lepszego rwącą się życia, zatrzymają pomiędzy niebem a ziemią, na skrzydłach nie przepłakanych nigdy boleści? Biedna babka Ludgarda! Jak żywo usunęła mię od siebie, usłyszawszy głos swojéj zimnéj, despotycznéj siostry! Co znaczyły jéj słowa: Babka Hortensya jest bardzo, bardzo bogatą, może ci świetną przyszłość zapewnić... ja nic prawie nie posiadam. Nie trzeba, aby się rozgniewała na ciebie; ona nie lubi widziéć, że mię kocha ktokolwiek!
W istocie słyszałam już była wprzódy, że Rodów z przyległościami i znaczne jeszcze kapitały były wyłączną własnością babki Hortensyi, która je otrzymała po zmarłym mężu i któremi rozporządzać za życia i po śmierci miała zupełne prawo; i słyszałam także, że babka Ludgarda mieszkała z siostrą, żyjąc prawie z jéj funduszu, bo sama posiadała bardzo mało znaczący kapitalik, ale dotąd nie zastanawiałam się nigdy nad tą różnicą fortuny dwóch moich babek. Miałaż-by ona teraz podawać mi klucz do odgadnięcia niepojętéj dotąd dla mnie uniżoności pani Rudolfowéj względem babki Hortensyi, a stosunkowo jakby upośledzonego położenia w domu babki Ludgardy. Mój Boże! mogłaż być na świecie dość nizka istota, która-by chciwym wzrokiem ścigała w przyszłości chwilę czyjegoś skonu, w tém przewidywaniu, że pochlebstwami i fałszywemi objawami miłości zdobędzie sobie bogactwo, mające wypaść z ręki śmierci zesztywniałéj? Nie, młoda dusza moja w podobną nikczemność uwierzyć nie mogła! Zmęczone długiém życiem serce babki Ludgardy w zbyt ciemnéj barwie świat ten jéj ukazywało. Myliła się; a gdy ostrzegała mię przed błyszczącemi powabami młodego sąsiada, myliła się także. Mogłoż złe lub zepsute serce ukrywać się pod tak piękną, świetną powłoką? Nie! Stwórca nie zadaje kłamu sobie samemu. To, co utworzył piękném, co oblał światłością, płynącą wprost od oblicza Jego, musi być piękném aż do dna. Mogąż piękne, ognia i rozumu pełne, oczy człowieka, kłamać, gdy obiecują miłość wielką i tryskającym z nich płomieniem mówią o uwielbieniu, pierś zapełniającém? Możeż szlachetność kształtów kryć nikczemność ducha? Głos, przypominający wiosnę i wszystkie jéj rozkosze, być echem zwodniczém, wychodzącém z piersi, w któréj rozsiadła się martwa zima? Nie! to być nie mogło; babka Ludgarda źle zrozumiała świat i ludzi, albo ja źle zrozumiałam jéj słowa.
Mój Boże! mój Boże! a gdyby tak było? Gdyby istniały rzeczywiście na ziemi nikczemne istoty, zaprzedające uśmiechy, pocałunki, godność swą i uczciwość, za garść spodziewanego w przyszłości złota? Gdyby oczy, i usta, i głos pana Agenora, były kłamliwemi echami, zwodniczemi połyskami, przed któremi, trzeba ostrzegać młode, niedoświadczone, jak moje serce?
O! gdyby tak było, ten świat mojéj matki, ten świat, o którym śniłam tak uroczo... byłby... Nie dokończyłam mojéj myśli, bo posłyszałam zbliżający się do mnie chód męzki. Odjęłam ręce od oczu. Przede mną stał pan Agenor i patrzył na mnie swemi ciemno-szaremi oczyma, na których dnie w téj chwili ćmił się wyraz wzruszenia.
— Pani tak smutna i zamyślona! — wyrzekł swoim głębokim głosem, o mistrzowskich modulacyach tonów.
Podniosłam na niego wzrok i odrzekłam:
— W téj chwili bawiłam się sama z sobą w tę grę, jaka wczoraj zajmowała nas wszystkich. Zadawałam sobie różne pytania i w umyśle moim szukałam na nie odpowiedzi.
— I umysł pani odpowiedzi téj dostarczył? — zapytał pan Agenor.
— Nie zupełnie — odrzekłam z uśmiechem — umysł mój jest jeszcze słabą dzieciną i na wiele zapytań odpowiedziéć nie umié.
— Wezwij pani mój do pomocy; może w połączeniu powiedzą pani to, o czém chcesz wiedziéć.
Popatrzyłam na niego długo i tak mi się jakoś rzewnie zrobiło, że aż poczułam, że oczy mi zachodzą łzami. Po chwili wyrzekłam:
— Wzywam umysł pana, aby mi odpowiedział: czy młode ptaszę, przez szczelinę swojéj klatki na błękitne niebo i szerokie pola patrzące, może być kiedy szczęśliwe? Dlaczego są na ziemi klatki i zamknięte w nich ptaszęta? Czy to, co piękném jest napozór, może być brzydkie w gruncie? Czy wyraz oczu, dźwięk głosu i słowa, głosem tym wymawiane, bywają kiedy przeciwne temu, co dzieje się w sercu człowieka?
Umilkłam, a pan Agenor patrzył na mnie długo, nie odpowiadając. Zdawało mi się, że usta jego zadrżały trochę, a na czoło powoli, powoli wypływać poczęła ta zmarszczka przykra, w któréj zdawało się gnieździć mnóztwo tajemnic. W końcu uśmiechnął się dziwnie, spojrzał mi prosto w oczy i wyrzekł zwolna:
— Umysł mój nie odpowié pani na pytania, które mi zadałaś. Myślałaś pani o nich tylko pięć minut, a twarz twoja zbladła; cóż będzie, jeśli nad niemi dłużéj myśléć będziesz? Radzę pani, abyś nie zastanawiała się zbyt długo nad pytaniami temi.
— Jakże można żyć — zawołałam — nie szukając odpowiedzi na pytania, jakie nam własna myśl zadaje? Wszak w odpowiedziach tych leży prawda, a któż prawdy ujrzéć nie pragnie?
— Prawda! — powtórzył pan Agenor, zamyślonym wzrokiem patrząc przed siebie — są ludzie na ziemi, którzy spędzają życie w jéj poszukiwaniu, ale ci ludzie nie do naszego świata należą. Ludzie ci siadują długiemi godzinami, z czołem podpartém dłonią i myślą, albo po całych nocach czytają książki, w których mędrcy świat wyłożyli, albo borykają się z losem przeciwnym i odnajdują prawdę w boleściach wielkich, czy tam w gonitwach za tém, co zwą ideą.. my tego wszystkiego nie czynimy...
— A cóż czynimy? — zapytałam.
— Każdy z nas — mówił daléj pan Agenor — w najwcześniejszéj młodości miewa parę rycerskich zapałów i sielankowych marzeń o prawdzie. W owéj porze, gdyby była po temu sposobność, każdy z nas przywdziać gotów-by w jéj obronie pancerz stalowy i rzucić rękawicę, choćby samemu zmartwychwstałemu Goliatowi. Ale pora ta trwa krótko. Przychodzi doświadczenie życia, znajomość świata i jego powabów; stalowy pancerz opada z ciała, sielankowe marzenia z głowy wychodzą i z piersi, razem z wydychanym kwasem węglowym; a my poznajemy, że w świecie, w którym nas los postawił, poszukiwanie prawdy nie jest zadaniem życia.
— A wtedy czegoż szukamy? — spytałam jeszcze.
— Wesela, rozkoszy, szczęścia, wszystkiego słowem, co miłe; — odpowiedział pan Agenor i, nagle zmieniając ton, jakim mówił, pokazał mi przez okno stojące przed gankiem cztery osiodłane wierzchowce i rzekł wesoło:
— Oto naprzykład i w téj chwili, pani stałaś tu zamyślona, smutna, bawiąc się sama z sobą w grę niebezpieczną poszukiwania prawdy; a tam stoją, do przejażdżki gotowe, osiodłane konie, i mogą natychmiast unieść nas w zachwycającém towarzystwie na zachwycające wzgórza, kędy nad nami będzie świeciło zachwycające słońce, a wkoło nas zaszumią zachwycające jodły.
Zaśmiał się wesoło i ode mnie smutne a poważne pierzchnęły myśli. Uśmiechnęła się ku mnie przejażdżka konna, ruch, ożywiona rozmowa z panem Agenorem, a gdy, włożywszy amazonkę i kapelusik z piórkiem, po kilku chwilach wychodziłam na ganek, byłam już zupełnie wesoła i przywiązane do mojéj twarzy oczy pana Agenora wyraźnie mi mówiły, że śród zachwycających wzgórz, zachwycającego słońca i zachwycających jodeł, ja-to dla niego byłam najbardziéj zachwycającą.
Rozalia stała jeszcze na ganku, gdy siadałam na konia, a pan Agenor podawał mi strzemię.
Białéj kartce papieru, na któréj kreślę te wyrazy, przyznaję się pod wielkim sekretem, że z razu ogromnie lękałam się czarnéj Błyskawicy pół-tureckiéj rasy, którą przywiódł na moje usługi do Rodowa masztalerz pana Agenora. Było to zwierzę wybornie ujeżdżone i łagodne, jak dziecię, niemniéj jednak, gdy piérwszy raz posadzono mię na jéj grzbiet osiodłany, miałam takie poczucie, jakbym co chwila spadała na ziemię i zdawało mi się, że Błyskawica tuż — tuż odwróci ku mnie swoję zgrabną dumną główkę o białéj strzałce na czole, i poźre mię do połowy, lub co najmniéj odkąsi rękę. Jeśli jednak te obawy wstrząsały mną do głębi, to najmniejszy ich objaw ani razu nie wyszedł na zewnątrz. Lękać się bezmyślnego zwierzęcia wydawało mi się rzeczą upokarzającą i niegodną wyższéj ludzkiéj natury; zresztą błyszczące oczy Rozalii tkwiły na mnie z wyrazem ciekawości i badania, i pan Agenor tam był i patrzył także, więc wolała-bym zostać choćby pożartą lub zabitą przez Błyskawicę, niż pokazać im, że doświadczam najlżejszéj obawy. Gdy więc po raz piérwszy cugle z rąk masztalerza przeszły do moich, i wobec całego towarzystwa, stojącego na ganku, sama jedna powolnym stępem objeżdżałam dokoła obszerny dziedziniec, serce uderzało mi silnie, ale uśmiechałam się; w piersi mi coś drżało, ale głowę podniosłam śmiało, i ręką, któréj niezmiernym wysiłkiem woli poskramiałam drżenie, nadałam pewność i śmiałość, gładziłam długą grzywę pięknego stworzenia, które, jakby wdzięczne i radośne, pieszczotliwie pod mém dotknięciem opuszczało główkę i stąpało równo, niby lękając się silniejszém uderzeniem kopyta o ziemię przestraszyć swą niedoświadczoną Amazonkę. Gdy tak okrążywszy dziedziniec, z głową podniesioną, z uśmiechem na twarzy i ręką niedbale pieszczącą grzywę mego wierzchowca, podjechałam pod ganek, jednogłośne rozległo się brawo. Pan Agenor wołał głośno, że posiadam rycerską odwagę, i że gdyby mi tylko na dłoni postawiono sokoła, mogła-bym pozować przed malarzem do obrazu średniowiecznéj księżniczki; w przywiązanych do mnie błękitnych oczach Franusia czytałam wyraźnie uznanie, że prześlicznie wyglądam na koniu, a Rozalia klasnęła w ręce i wołała, że cieszy się wielce, iż jestem odważną, i że nie może się zdarzyć wypadek, abym spadła z konia i rozbiła moję śliczną głowę o jakiś brzydki kamień przydrożny. Sowicie zostałam wynagrodzona za zwycięztwo, otrzymane nad własną lękliwością, powszechnemi pochwałami i tém, żem już jéj więcéj nie doświadczała. Jak żołnierz, który drży ze strachu przy piérwszym kul poświście, a potém, zasmakowawszy w dzikiéj muzyce wojen, z rycerską odwagą nadstawia piersi na niebezpieczne ciosy, tak ja, raz ducha mego podbiwszy pod panowanie woli, nie zadrżałam ni razu, i owszem, szczególną w konnéj jeździe poczęłam znajdować przyjemność. Z Błyskawicą poprzyjaźniłam się ściśle, zrozumiałyśmy wzajemnie swe usposobienia, szlachetne zwierzę dawało się jak dziecię powodować, nietylko dłonią moją, ale i głosem; a ja, po każdéj odbytéj przejażdżce, pieściłam czule jéj karczek wygięty, główkę dumną i grzywę falującą, i własną ręką podawałam jéj pęki przyniesionéj przez stangreta różowéj koniczyny. Gdy więc po owéj pamiętnéj rozmowie z babką Ludgardą i panem Agenorem, puszczaliśmy się we czworo na przejażdżkę po dolinie, byłam już wprawną i odważną Amazonką, umiałam rozróżnić stępa, kłusa i galopa, zażywać Błyskawicę w rozmaity sposób, a nawat doświadczałam dziecinnych pochopów do przesadzania rowów, lub probowania sił moich i mego wierzchowca w gonitwie do celu z pięknym i rosłym siwkiem pana Agenora. Stępem przebyliśmy dziedziniec, minęliśmy wspaniałą bramę wjazdową, i po chwili mała kalwakata nasza postępowała środkiem doliny, otoczonéj wzgórzami i przerzniętéj wązką rzeczką. Jechałam pomiędzy Rozalią i Franusiem, pan Agenor kłusował obok kuzynki, ale nie spuszczał prawie oka ze mnie.
Powietrze, ruch, piękność natury, ożywiona rozmowa i tajemne poczucie, że byłam punktem, na którym spoczywały z uwielbieniem dwie pary oczu obecnych tam mężczyzn, wprawiły mię w humor wesoły, nieledwie swawolny.
Zdala od babki Hortensyi i jéj bawialnéj szuflady, pozwoliłam sobie zaśmiać się głośno parę razy, wciągnęłam w rozmowę Franusia, powiedziałam, że znajduję, iż dobrze wygląda na koniu, przez co rozweseliłam go, i jechaliśmy, wesoło rozmawiając i śmiejąc się we troje.
Tak, we troje, bo Rozalia uparcie milczała. Przemówiłam do niéj parę razy, odpowiedziała monosylabami, a oczy stale miała utkwione w grzywę mego konia, kiedy niekiedy tylko podnosząc je ku obłokom z takim wyrazem, jakby czegoś szukała po niebie. Dziwne to spoglądanie jéj w niebo spostrzegałam za każdą razą, gdy znajdowała się na otwartém powietrzu. Rzecby można, że wtedy obłoki przemawiały do niéj jakimś jéj tylko zrozumiałym językiem, że gdy miała oczy spuszczone, słuchała ich, a gdy je podnosiła, pytała je o coś. Sądzę, że dla tych, którzy w owéj chwili na nas patrzyli, musiałyśmy obie szczególniejsze przedstawiać sprzeciwieństwo. Moja powierzchowność, uczucie moje, wyobraźnia, myśli, rozmowa, były podobne do wiosny, tylko co na świat zstępującéj, słonecznéj, śpiewającéj, pełnéj nadziei, radośnéj, kiedy niekiedy tylko zaćmionéj obłoczkiem, niosącym zaledwie przypomnienie odległych, za krańcami horyzontu jeszcze kryjących się, chmur. Rozalia przypominała sobą cichy skwar dnia letniego, napełniony elektrycznością burz, wiszących czarnemi chmurami i od czasu do czasu przerywających niebo żółtym blaskiem błyskawic. Porównanie to musiał czynić pan Agenor, gdy z niéj na mnie przenosił oczy, a snać miło mu było odetchnąć wiośnianą atmosferą, bo gdy patrzył na mnie, twarz jego nabierała wyrazu pogody, a oczy mówiły mi wyraźnie, że uwielbia wiosnę, świeżość jéj, śmiech i swobodę. Im więcéj i wyraźniéj przemawiały w ten sposób oczy pana Agenora, tém posępniejsze cienie zsuwały się na twarz Rozalii, a zarazem tém pokorniéj spuszczała ona głowę i tém słodszy uśmiech na jéj ustach osiadał.
Nagle, w chwili, gdy uniesiona żywością rozmowy roześmiałam się długo i głośno, spojrzała na mnie i ozwała się po raz piérwszy:
— Kuzynko! jakże powolnego i spokojnego masz wierzchowca!
— W istocie — odrzekłam — Błyskawica jest nieocenioną, głos mój nawet rozumie.
— I któż-by mógł być nieposłusznym głosowi pani! — ozwał się pan Agenor.
— Daleko-by ci przyjemniéj było, kuzynko, gdybyś jechała na bystrzejszym koniu — ciągnęła Rozalia.
— Błyskawica jest pełném ognia i bystrości zwierzęciem, a staje się łagodną i spokojną pod wpływem ręki panny Wacławy — odparł znowu pan Agenor.
— Wszechmocna to ręka! — zawołała Rozalia — ale pragnęła-bym bardzo zobaczyć w Błyskawicy ten ogień, o którym pan mówisz, a w ręku kuzynki tę siłę, jaką pan jéj przyznajesz!
To mówiąc, zaśmiała się zwykłym sobie śmiechem, podniosła rękę, szpicruta jéj świsnęła w powietrzu i nagłém uderzeniem opadła na szyję mojéj Błyskawicy.
Szlachetne zwierzę zadrżało całe pod ciosem téj niezasłużonéj obelgi, z nozdrzy jego wydobyło się gniewne parsknięcie, oczy cisnęły ogniem i, uniosłszy od ziemi obie przednie nogi, zdawało się tuż — tuż szalonym skokiem rzucić na zorane obok pola. Potrzebowałam użyć całéj méj siły, aby utrzymać się na siodle, ale z rąk wypuściłam cugle i tylko jedną ręką pochwyciłam grzywę pieniącego się konia. W mgnieniu oka Franuś zeskoczył ze swego wierzchowca, pochwycił cugle, które z mych rąk wypadły, i po krótkiéj chwili pasowania się z rozgniewaném zwierzęciem, zatrzymał je na miejscu. Nie czułam się wcale przestraszoną, spostrzegłam więc bladość, jaka pokryła twarz Franusia w chwili mego niebezpieczeństwa, siłę i odwagę, z jaką powstrzymał rozszalały popęd konia. Gdy Błyskawica powstrzymana i uspokojona stała już na miejscu jak wryta, uderzając tylko jeszcze ziemię kopytem i parskając z lekka, spojrzałam na Rozalią i na pana Agenora. Patrzyli na siebie, a oczy ich dziwną prowadziły rozmowę. We wzroku pana Agenora był wyraźny wyrzut i gniew zaledwie tłumiony, oczy kuzynki ciskały na niego wyzywające błyskawice.
Zwróciłam konia w stronę dworu, a pewna już siebie i zupełnie spokojna, rzekłam:
— Jak widzę, kuzynko, pragnęłaś dowieść, że ręka moja nie jest tak silna, jak się komu zdawać mogło, i że, pomimo całéj odwagi, z jaką jeżdżę, mogę spaść z konia i rozbić sobie głowę o kamień przydrożny. Przebacz, że nie dostarczyłam ci przyjemności tego widoku, ale jeśli się tak stało, nie twoja to pewno w tém wina.
Gdy wymawiałam te wyrazy, czułam sama, że postać moja niezwykle wyprostowała się, a oczy, utkwione w twarz Rozalii, błyszczały obrazą i żalem. Po czém zawołałam na Błyskawicę i, zostawiając za sobą towarzystwo, pełnym galopem puściłam się ku dworowi. W piersi mojéj po raz piérwszy w życiu czułam wrzenie gniewu, połączonego z obrażoną dumą i rozżaleniem. Czego żądała ode mnie ta dziwna istota, co niby krewną moją była, a w któréj każdém słowie, ruchu, postępku, widziałam nienawiść? Cóż jéj uczyniłam złego? Bóg widział, że szczerze litowałam się nad nią, lubo nie rozumiałam sama, coby téj litości było przyczyną, i że robiłam wszystko, co mogłam, aby ją kochać i w niéj dla siebie przyjaźń obudzić. Dlaczegoż była względem mnie tak okrutną, żeby aż chciéć śmierci mojéj? Byłam wtedy przekonana, że Rozalia, uderzając bez żadnéj przyczyny mego konia, pragnęła aby mnie uniósł, zrzucił i zabił.
Straszną wydała mi się myśl, że ktoś śmierci mojéj pragnie, śmierci dla mnie, tak młodéj, spragnionéj życia, wolnéj od wszelkiéj winy względem ludzi.
Myśl tę, jak fosforyczném światłem oświetliło przypomnienie rozmowy, jaką prowadziły z sobą oczy pana Agenora i Rozalii w chwili mego niebezpieczeństwa. Coś niepojętego dla mnie a strasznego z rozmowy téj tryskało, niepojęte téż a trwogi pełne uczucie pierś mi zaległo.
Posłyszałam za sobą tentent doganiającego mię konia; był to Franuś, który mię dopędzał. Gdy konie nasze zrównały się, wyciągnęłam do niego rękę i wyrzekłam krótko:
— Dziękuję.
Ton, jakim wymówiłam ten wyraz, musiał być serdeczny, bo radością błysnęła twarz kuzyna.
Obejrzałam się i zobaczyłam z dala Rozalią i pana Agenora jadących obok siebie. Wydawało mi się, że pan Agenor żywo mówił o czémś do Rozalii z gniewem czy żalem, a ona go słuchała z pokornie schyloną głową.
— Kuzynku — rzekłam, oddychając ciężko i z trudnością wstrzymując łzy, co mi się do oczu cisnęły — powiédz mi, czy ci ludzie kochają się, czy nienawidzą?
Smutny uśmiech zawisł na ustach kuzyna.
— Zdaje mi się — odrzekł z wolna — że i jedno, i drugie!
— Boże mój! — zawołałam — jakież to dziwne a straszne tajemnice włóczą się pomiędzy ludźmi, niby mary niepojęte i niepochwycone! Jak wiele na świecie dzieje się rzeczy, których zrozumiéć nie może serce młode, proste i niedoświadczone! O! powiédz mi kuzynku, dlaczego świat nie jest tak pogodny, jak te obłoki, co wiszą nad nami, a uczucia ludzkie takie ciepłe, światłe i wyraźne, jak snopy tego słońca promienne?
Franuś milczał chwilę ze spuszczoną głową, potém spojrzał na mnie z nieopisanym wyrazem i rzekł:
— Kuzynko, czy widziałaś kiedy, jak wkoło gwiazdy na wieczorném niebie czołgają się pasma chmur ciemnych, z wyziewów ziemskich utworzone? Albo, jak na polu wkoło śnieżnéj lilii rozkwitłéj — wije się robactwo, wyszłe z łona ziemi błotnistéj? Ty, kuzynko, jesteś gwiazdą, co zaledwie wypłynęła na niebo, lilią tylko co rozkwitłą; wyziewy ziemskich bólów i namiętności, robactwo ziemskich występków, otoczą cię; ostrożną bądź, kuzynko droga, bardzo ostrożną!
Nie poznawałam Franusia. Ten odważny młodzieniec, co tak dzielnie borykał się z rozhukanym koniem, byłże-by to ten sam, zmieszany i lękliwy chłopak, nie umiejący oprzéć się woli babki Hortensyi, wyrażonéj kiwnięciem palca? Te usta, smutne i myślące zarazem, co mi w téj chwili dawały przestrogę serdeczną i braterską, byłyż-by temi samemi ustami, które w szufladzie moich babek milczały, onieśmielone i pokorne? Biedny Franuś! podałam mu rękę, a ściskając dłoń jego; rzekłam:
— Kuzynku! takiś młody jeszcze! Zkąd wiész o tych chmurach i robactwie, co oblegają gwiazdę i lilią, i przed któremi strzedz się powinnam?
Zamiast odpowiedzi, utopił w méj twarzy spojrzenie prawdziwie młodzieńcze, gdzieś na dnie drżące żalem niewypowiedzianym.
W téj chwili wjeżdżaliśmy w bramę dziedzińca; zobaczyłam stojącą na ganku moję matkę. Zeskoczyłam z konia, rzuciłam się w jéj objęcia i szepnęłam na ucho:
— Mamo droga! wróćmy co prędzéj do domu!
Moja matka odsunęła mię nieco od siebie, badawczo w twarz popatrzyła, a musiała wyczytać na niéj wzburzenie, które mię przepełniało, bo chmura zawisła na jéj czole. Nie zapytała mię jednak o nic, milcząca, z oczyma utkwionemi w posadzkę i rękoma splecionemi na sukni.
Pan Agenor opowiadał w téj chwili towarzystwu jednę z licznych przygód swoich podróży, ubarwiał ją poezyą, zaiskrzał dowcipem, zaostrzał nagłemi sarkazmami, które wychodziły z ust jego wtedy, gdy najmniéj były spodziewane.
Zasłuchałam się w jego rozmowie, zapatrzyłam się na pełną życia jego fizyognomią, zapomniałam o upartéj a nieprzejednanéj kuzynce, o niedawném z nią zajściu, o wszystkich przykrych wrażeniach dnia upłynionego, a myślałam tylko o tém, że nazajutrz nie będę już widziała ani słyszała pana Agenora. Myślałam o tém z żalem.
W parę godzin potém w sypialnéj mojéj szufladce siedziałam śród ciszy nocnéj przy otwartém na ogród oknie i czułam, że na miejscu zmarłego, skromnego kwiatka sympatyi mojéj dla Franusia, jaki wiozłam z sobą, jadąc do Rodowa, wywiozę rozkwitły inny kwiat barwniejszy, świetniejszy, wynioślejszy. Miałam tylko poczucie, że kwiat ten rozkwitał nie w sercu mojém, lecz w głowie, i że miał uderzającą woń perfumy, od któréj głowa mi pałała i skronie pulsowały, jak po oczadzeniu. Chwilami, przy wspomnieniu o dziwnych spojrzeniach, jakie pan Agenor rzucał niekiedy na Rozalią, i o przykréj zmarszczce, która występowała mu czasem na czoło, niemiłe mię przejmowało uczucie. Wtedy w uszach brzmiały tajemnicze słowa babki Ludgardy: „ostrożnie, dziecko, ostrożnie!”; nie chciałam ich słuchać i z rozkoszą powtarzałam sobie w myśli dowcipne uwagi pana Agenora, szybkie a dziwnie zręczne zwroty jego mowy, upajające pół-słówka, jakiemi mię obdarzał, albo zachwycałam się jego znajomością świata, licznemi podróżami, z których przywiózł tyle wspomnień o bulwarach paryzkich, niebie włoskiém i pełnych niebezpieczeństw a dzikiéj poezyi polowaniach na lwy afrykańskie...
Aby módz tak poznać Paryż, trzeba być człowiekiem światowym; aby uwielbiać piękności południowéj natury, trzeba miéć duszę do poetycznych uniesień zdolną; aby zabijać lwy na pustyniach, trzeba posiadać męzki hart i odwagę! Myślałam i tonęłam w zachwycie nad światowością, poetycznością, hartem i odwagą pana Agenora.
Chwilami zdawało mi się, że od wysokiego nieba, na które patrzyłam, wraz z szumem jodeł ciemnych, dochodził mię głos mówiący: „nie ufaj połyskom, dziecię moje, i nie oddawaj im całego serca twego!...” Byłże-by to ojciec mój, co mi przez przestrzeń słał tę przestrogę? Czy może w ten sposób do serca mego przemawiał Bóg, królujący nad gwiazdami, którego myśl, przez życie całe, uczył się rozumieć mój ojciec?
Dzień szarawy tajemniczém światłem wsuwał się do ogrodowych alei; z za ciemnéj zieleni przeglądał, zaróżowiony wschodzącém słońcem, brzeżek horyzontu, gdy uklękłam przed oknem i modlić się chciałam. Chciałam się modlić, ale, niestety, nie mogłam! Rozhukana i rozmarzona zarazem myśl moja buntowała się przeciw słowom modlitwy, jakie wymawiały me usta. Dusza moja rwała się ku niebu, ale podnieść się z nad ziemi nie mogła. Czyliż tak silnie ujęły już ją w uścisk te połyski świata, przed któremi ostrzegał mię głos tajemniczy, z pod nocnego płynący sklepienia? Zmęczona, rozmarzona, z bolącą głową i pulsującemi skrońmi, udałam się na spoczynek, a usypiając, słyszałam, jak budziło się ptastwo w gęstwinach ogrodu, witając dzień radośnym świegotem i trzepotem skrzydeł, swobodnie wznoszących się ku słońcu.
Nareszcie opuszczaliśmy Rodów. Zgrabna karetka nasza wytoczyła się za bramę dziedzińca wraz ze staroświeckim koczem państwa Rudolfów, który przed laty musiał być pięknym i kosztownym, ale dziś przypominał tylko dawny dostatek i niewygasłą dotąd chęć błyszczenia pani Rudolfowéj. Pan Agenor towarzyszył nam konno.
O parę wiorst od dworu powozy nasze stanęły na rozstajnéj drodze, a matka moja i pani Rudolfowa wychyliły się z nich, aby ostatecznie się pożegnać.
— A pan w którą udasz się stronę? — spytała wujenka pana Agenora.
Zawahał się chwilę, potém odpowiedział z ukłonem:
— Mam zamiar odwiedzić dziś jeden z domów sąsiadujących z panią Matyldą; jeśli więc otrzymam na to pozwolenie, będę ją eskortował aż do bramy jéj dworu.
Rozalia trzymała oczy utkwione w twarz jego i milczała.
— Słusznie pan uczynisz — odpowiedziała pani Rudolfowa, pokazując wszystkie zęby — my z Rózią jedziemy w towarzystwie Rudolfa, posiadamy więc w podróży męzką opiekę męża i ojca...
Słowa te, a bardziéj jeszcze sposób, jakim były wymówione, sprawił zagłębienie się fałdu na czole mojéj matki; usta jéj jednak uśmiechnęły się tylko dumnie, jakby gardziły odpowiadaniem na złośliwą uwagę.
I znowu przejeżdżaliśmy piękną a urozmaiconą okolicą; pan Agenor jechał obok portyery i rozmawiał z nami. W połowie drogi wskazał ręką na prawo i rzekł, patrząc na mnie:
— Racz pani rzucić okiem na skromne ściany mego domowstwa.
Spojrzałam w kierunku, jaki wskazywał i zobaczyłam położony w oddali, ale bardzo wyraźnie widzialny pałacyk, którego lekkie a wyniosłe ściany pięknie rysowały się na tle pogodnego nieba. Zgrabna wieżyczka strzelała po-nad szczyty drzew otaczających, a promienie słoneczne padały z góry na dach z ponsowéj blachy i snopami iskier odskakiwały od zwierciadlanych szyb gotyckich okien. Przypomniałam sobie rozmowę, jaką miałam z moją matką, jadąc do Rodowa, i mimowoli pomyślałam: byłoż-by to właśnie miejsce, na którém zatrzyma się wóz moich przeznaczeń? Na tę myśl serce nie uderzyło mi trwogą ni nadzieją, tylko w głowie zaszumiało i w piersi tęskno zrobiło się jakoś.
Gdy tak myślałam, powóz nasz mijał dwór starożytny a rozległy, na którym już i wprzódy z ciekawością chwil kilka spoczywały moje oczy. Zamiast modnego i leciuchnego pałacyku pana Agenora, stał tam jeden z tych starych obecnie, modrzewiowych domów, które przenoszą wyobraźnią w odległe czasy, przypominając dawną prostotę, dawne bogactwo i dawną gościnność. Dom ten, o kilkuset frontowych oknach, postawiony na wzgórzu, panował nad okolicą; po-za nim nieruchoma i szeroko rozłożona stała ściana gęstéj zieleni ogrodów, tak widać, jak i dom, starych, a wkoło wrzał ruch niezmierny, jakiego nigdzie więcéj w okolicy nie spostrzegłam. Na poblizko płynącéj rzece huczały i pieniły się koła wodnego młynu; daléj stukały młoty i zgrzytały piły mnóztwa ludzi, wznoszących świeże jakieś budowy; po równinie toczyło się ku dworowi kilkadziesiąt chłopskich wozów i przejeżdżało się na koniach kilku ludzi w szarych surdutach, snać doglądając dokonywających się na równinie robót. Na tle tego ruchu spokojnie i poważnie stał dom modrzewiowy, a światłe, wielkie jego okna zdawały się oddychać ciszą i z zamyśleniem spoglądać na rozściełającą się u stóp jego równinę.
— Do kogo należy dwór ten, tak spokojny, a tak pełny życia, tak prosty, a tak bogato wyglądający zarazem? — spytałam pana Agenora.
— Jest to dwór hrabiego Witolda — odpowiedział; a ja przypomniałam sobie owę o hrabi Witoldzie rozmowę przy stole, która przed tygodniem tak żywo zajęła moję wyobraźnią.
— Czy pan znasz hrabiego Witolda? — spytałam.
— Z widzenia — odpowiedział pan Agenor, z pewną, jak mi się zdawało, obojętnością w głosie.
Powóz nasz powoli wjeżdżał na wzgórze, przeciwległe temu, na którém stał dwór modrzewiowy. Mogłam więc przypatrzyć się dobrze ożywionemu widokowi, jaki przedstawiał.
Przed bramą naszego domu pan Agenor, pomimo grzecznych zaprosin mojéj matki, wymówił się powinnością odwiedzenia jednego z sąsiadów i pożegnał nas, rzuciwszy wprzódy na mnie wymowne spojrzenie i zaniósłszy do mojéj matki prośbę o pozwolenie jak najprędszego wstąpienia w nasze progi.
Zaczęło się tedy oddawanie wizyt w sąsiedztwie. A było ich wiele, bo matka moja pragnęła poznajomić mnie z całém towarzystwem, wśród którego żyła. Wyjeżdżałyśmy więc parę razy na tydzień, czasem codziennie, poczém, naturalnie, otrzymywaliśmy wzajemne odwiedziny, tak, iż życie przechodziło mi w ciągłym ruchu i gwarze. Mnóztwo coraz nowych postaci i twarzy przesuwało się przed oczyma, nie miałam czasu rozejrzéć się we własnych myślach i uczuciach, i zdawało mi się, że byłam unoszona bystrą jakąś falą ku coraz nowym miejscom, pomiędzy coraz nowych ludzi, a wszędzie wszyscy z przyjemnością spoglądali na piękne nasze powozy, gustowne urządzenie pokojów, strojne suknie, w jakie byłyśmy ubrane, i chór pochwał spływał na nasze głowy, i roje grzeczności spadały pod nasze stopy, a żadnym sposobem odróżnić nie mogłam, czy były one wyłącznie naszą własnością, czy téż tych akcesoryi, któremiśmy błyszczały. I tylko czasem, gdy zostawałam sama jedna w mojéj sypialni, z białém światłem nocnéj lampy, ślizgającém się po ścianach, czułam, że mgliste dymy jakieś napełniały mi głowę, owijały myśl coraz gęstszemi kłębami i długo musiałam mocować się z niemi, zanim udało mi się słabe w nich rozedrzéć otwory i okiem trzeźwego ducha spojrzéć przez nie na to, co mię otaczało.
Wtedy przede mną przesuwali się rzędem ludzie poznani, a twarze ich były różne: smutne lub znudzone, złośliwe lub szyderskie, fałszywie uśmiechnięte, lub mglisto patrzące, a mało, bardzo mało między niemi spokojnych, otwartych, z pogodą szczęścia i niezmąconego ducha na czole.
Na każdą prawie z tych twarzy wydobywał się brzydki robak, który toczył piersi, spędzała go despotyczna dłoń zwyczaju i przyzwoitości, niemniéj jednak szare lub ogniste jego kręgi wyglądały z za maski, szpecąc jéj oblicze...
Otwierałam okno mojéj sypialni i gwiazd nocnego nieba pytałam: dla czego tak było? i błagałam je, aby sprawiły, iżby myliły się oczy moje, iżbym dusze ludzkie i twarze ludzkie tak piękne i niepokalane widziéć mogła, jak śniłam je w półdziecięcych mych o świecie marzeniach! I czasem gwiazdy przemawiały do mnie z łagodną pociechą, zwąc mię słabém dziecięciem, którego niedoświadczenie i życie nowe w obłęd i chaos niezrozumiały wprowadza, lecz czasem powlekały je chmury i grzmiał od nich głos straszliwy, w którym słyszałam przepowiednią, iż pękną wkrótce kryształowe ściany pałacu ułudy, a ja zostanę stojąca pośród ogrodu, w którym kwiaty pomarły, smutna, śród smutnych chwastów i badyli...
Były dnie, w których czułam się radośną, życiem jakby upojoną; przychodziły inne, wtrącając mię w zamęt zdziwienia, pełnego zagadek, dziwnych dum, prowadzących do serca trwogę...
Poznawałam młode panny, którym, jak mnie, życie schodziło pomiędzy zwierciadłem a salonem. Panny te pośród ludzi wydawały się wesołe i ożywione; zmieniały twarz, gdy sądziły, że nikt nie patrzył na nie... zdawało mi się, że wtedy na lica ich wypełzał z piersi robak znudzenia, zniechęcenia, czasem goryczy i smutku...
Poznawałam młodych ludzi, którzy błyszczeli złotemi łańcuchy i brelokami, i konwencyonalne mieli uśmiechy; grzeczne ich ukłony i grzeczniejsze jeszcze komplementa zdawały się być zamówione, uszyte i zakupione u tego samego krawca, co sporządzał ich modne tużurki. Po czołach ich przemykała myśl wyższa, oczy błyskały zapałem; ale mijała sekunda, a czoło się pochylało i źrenice stawały się martwe. I widywałam nieraz, zamiast dojrzałych pań, zasiadające na zaszczytnych miejscach ich towarzyskie pozycye. Pozycye te prawiły sobie grzeczności, uśmiechały się czule i ściskały sobie wzajemnie ręce z przyjaźnią, a osoby, będące ich widomemi znakami, patrzyły na siebie z ukosa i miały zjadliwe usta, niby ukąszenia żądne...
A wszystko to jednak, lubo zagadkowe i mgliste, posiadało pewną woń upajającą, która czarowała zmysły, pociągała ku sobie nieprzepartą siłą atrakcyi.
W łonie całego tego tłumu i gwaru drżało obietnic mnóztwo; pozory wesela i szczęścia paliły się migotną grą barw niezliczonych; błyszczące drobnostki łączyły się w jedno ognisko i gorzały jak słońce; tajone uczucia i namiętności wyziewały z siebie tchnienie, od którego piersi podnosiły się szybszym oddechem, a oczy pragnęły zamknąć się, aby marzyć snem gorączkowym.
Straszna, ale cudownie urocza, była zagadka tego świata, o któréj rozwiązanie błagałam gwiazdy, błyszczące nad rozpaloną moją głową. Słychać w niéj było rwanie się ku innym światom, walczenie i zamieranie serc mnóztwa, szamotanie się i omdlewanie myśli, jęki ducha, tłumionego ciasnemi ścianami formy, tragiczne śpiewy, zakończone wybuchami śmiechu, i śmiechy, z których łzy sypały się niby grad. Nie rozumiałam tego świata, ale go przeczuwałam. Serce moje ściskała trwoga, ale wyobraźnia rwała się ku niemu, jak rwie się motyl ku chwiejnemu świecy płomykowi. Byłam gotowa wiele razy oparzyć skrzydła moje przy płomieniu świata i wiele razy rzucić się znowu w jego objęcia.
Rozbudzona fantazya podsycała moję ciekawość, a serce gnało daléj i daléj, bo na dnie wszystkich zagadek i tajemnic pragnęło znaléźć i odgadnąć tajemnicę szczęścia...
Szczęście! zdawało mi się, że je widziałam w oczach, słyszałam w głosie pana Agenora. Bo jeśli w posępnych ścianach domu moich babek i z posępniejszym jeszcze cieniem Rozalii obok siebie, korzystne na mnie wywarł wrażenie, o ileż ponętniejszym i czarowniejszym powstawał we własnéj méj wyobraźni, gdy śród ciszy nocnéj, sam na sam z sobą i blaskami lampy, albo śród powodzi słonecznego światła i klombów kwiatów pełnych, myślałam o nim.
Gdy myślałam o nim, znikały bez śladu wszystkie obawy, przeczucia i wątpliwości. Wiarą dziecięcą i dziewiczą poezyą stroiłam jego postać. Uznawałam, że posiada wszystkie cnoty i zalety ulubionego mego bohatera z powieści i wiele innych jeszcze. Byłam pewna, że jest szlachetny, mężny, wspaniałomyślny, mądry. Wyobrażałam go czasem w postawie rycerza, przyodzianego w zbroję, idącego walczyć za rzeczy święte; a czasem widziałam go pasterzem, siedzącym nad brzegiem strumyka i splatającym wieniec z polnych kwiatów dla mnie. Lubiłam także przedstawiać go sobie, jak w salonie olśniewał wszystkich dowcipem i czarował dźwiękiem głosu. A im więcéj myślałam o nim w samotności, tém więcéj przybywało mu cnót i powabów. Krew uderzała mi do głowy, gdy przyjeżdżał, wychodziłam spłoniona cała, ale nie traciłam przy nim śmiałości, i owszem, nigdy nie byłam tak ożywioną i dowcipną, jak gdy rozmawiał ze mną; z nikim takiéj, jak z nim, nie umiałam prowadzić szermierki słów, pryskających iskrami niewymuszonego dowcipu. I dziwna rzecz! Za każdym razem, gdy go widziałam, zdawało mi się, że jest pewien rozstrój między nim a jego obrazem, jaki w śród samotności podnosił się w méj wyobraźni. W czém-by leżał ten rozstrój, nie wiedziałam; czułam tylko, że pan Agenor rzeczywisty nie był zupełnie takim, jak Agenor wymarzony. Piérwszemu nie dostawało czegoś, co posiadał drugi; w drugim było czegoś mniéj, niż w piérwszym. Czułam wtedy jakąś kłótnią zmysłów mych z moim duchem. Oczy widziały co innego, a co innego ukazywała fantazya. Z téj sprzeczności wypływał niekiedy smutek i opadał mi na serce. Spostrzegał to może pan Agenor, bo zbliżał się wtedy do mnie i tak jakoś patrzył, i tak mówił, i taki wyraz miała twarz jego, że stawał się znowu podobny do swego obrazu, wymalowanego przez wyobraźnią moję; a gdy odjeżdżał, jam znowu marzyła o nim przy bladém świetle lampy nocnéj, owijałam tkaniną z promieni słonecznych, zdejmowałam z nieba gwiazdy i kładłam mu je na czoło...
Ale tak myśląc i tak marząc o panu Agenorze, ani razu nie położyłam ręki na sercu i najtajniejszéj głębi méj myśli nie rzuciłam pytania: czy kocham go? Ani wątpiłam, że tak było. Płonić się na czyjś widok gorącym rumieńcem, czuć zawrót głowy przy dźwięku czyjegoś głosu, znajdować kogoś miłym, pięknym, dowcipnym, przyodziewać go w wyobraźni wszystkiemi cnotami legendowych bohaterów i całą poezyą sielankowych pasterzy, nie znaczyłoż to... kochać? Ani wątpiłam o tém, że byłam pod wpływem miłości dla pana Agenora, wielkiéj, szalonéj, gotowéj do wszelkich ofiar, jaką bywała miłość bohaterek, czytanych przeze mnie powieści. Lubiłam niekiedy porównywać się w myśli do tych bohaterek. Kiedy jechałam konno pomiędzy rozłogami pól, otaczającemi drogę, patrzyłam w stronę, w któréj było mieszkanie pana Agenora, i ptaków przelatujących nad moją głową pytałam: czy go widziały? Kiedy księżyc w pełni wypływał na niebo, a ja wlepiałam wzrok w jego srebrną tarczę, myślałam, że pan Agenor, również jak ja i w téj saméj chwili, patrzy na świetną gwiazdę nocną, i że w sercu jéj zbiegają się promienie naszych oczu. Nigdy nie byłam tak skłonną do upoetyzowania najprozaiczniejszych wypadków życia, jak wtedy. Wyobrażałam sobie, iż koniecznie, w piękny jakiś wieczór letni, przy słońca zachodzie, zostanę, w czasie przejażdżki, uniesiona przez mego wierzchowca, który przez wzgórza i lasy pędzić będzie ku strasznéj jakiéj przepaści, i że wtedy z za leśnéj gęstwiny wypadnie pan Agenor, i mężną a silną ręką uratuje mię od nieuchronnéj zguby. Mijało wprawdzie wiele zachodów słońca i wiele odbyłam przejażdżek, a romantyczna nie zdarzała się awantura. Parę razy, jadąc przez las, posłyszałam za sobą przyśpieszony tentent konia i krew mi uderzyła do głowy. Byłam pewną, że zobaczę niespodzianie zjawiającego się pana Agenora w fantastycznym myśliwskim, lub rycerskim stroju. Niestety! gdy odwróciłam głowę, spostrzegłam prostego chłopaka z poblizkiéj wioski, cwałującego oklep i boso na chudéj i zdyszanéj szkapie.
Innym znów razem, gdy późno w nocy siedziałam przy otwartém na ogród oknie mojéj sypialni, i pełną piersią oddychałam powietrzem lipcowéj nocy, usłyszałam w ogrodowych zaroślach szelest stłumiony. W uszach mi zaszumiało i pociemniało w oczach. Jak błyskawica przebiegła mi przez głowę myśl, że może to pan Agenor, dręczony tęsknotą za mną, zakradł się do naszego ogrodu, patrzy z gęstwiny na moje oświetlone okno i na powiewie wiatru przesyła mi westchnienia miłości. Wszakże nieraz czytałam o podobnych rzeczach w romansach.
Z wytężonym wzrokiem i twarzą płonącą, siedziałam nieruchoma, patrząc na punkt ogrodu, w którym ozwał się szelest, i po chwili spostrzegłam, jak poruszyły się gałęzie krzewów, a z pośród nich, łopocąc rozpiętemi skrzydłami, podniosła się sowa i poleciała pomiędzy lipy stare.
Nie zrażałam się jednak tém dziwaczném spotykaniem się fantazyi mojéj z rzeczywistością i snułam daléj nić marzeń. Słyszałam nieraz ubolewających nad tém, że minęła pora, w któréj dziewice, siedząc u kominkowego ognia, przędły len na kołowrotku; otóż zdaje mi się, że i teraz zajmują się one tą samą czynnością, tylko że kominkowy ogień zastąpiło zwierciadło, a zamiast nici lnianych przędą one pasma marzeń i widzeń fantastycznych na wartkim kołowrotku własnéj wyobraźni. I zaiste, cóż innego czynić mają? Cóż innego czynić miałam ja, gdy, jako jedyny grunt, na którym miało roztaczać się życie moje, wskazano mi woskowaną posadzkę salonu; jedyny świat dostępny, zakreślono przede mną sztachetami otaczającemi ogród; za jedyną pracę dano krosienka z rozpiętą kanwą i kilka, w ponsowy safian oprawnych, romansów i podróży francuzkich.
W godzinach, upływających pomiędzy wizytami i rewizytami, czytałam romanse, wyszukując w ich bohaterach podobieństw do pana Agenora, a potém wyszywałam na kanwie poduszkę dla babci Hortensyi. Ale malowane kwiaty na deseniu nie podbijały mojéj myśli, myliłam się w rachowaniu krzyżyków i dobieraniu barw włóczki, i często pod ręką moją róże rodziły się zielone, a liście różowe. Wtedy przychodziła garderobiana Zosia i poprawiała robotę, a gdy przyjeżdżały sąsiadki, oglądały krosienka ustawione przed oknem salonu i podziwiały moję pracowitość. Mnie jednak rumieniły te pochwały, bo przywodziły mi na pamięć, w dzieciństwie usłyszane, wyrazy ojca, że człowiek, który pracuje, rozumié myśl Boga! A jam czuła, że wyszywając na kanwie, nie postąpiłam ni na krok ku zrozumieniu téj wielkiéj myśli...
Pojechałyśmy z matką do państwa Rudolfów, nie ażeby nam bardzo uśmiechały się te odwiedziny, ale że były koniecznemi dla zachowania światowéj przyzwoitości. Szczególne wrażenie uczyniło na mnie mieszkanie wujowstwa. Dwór to był obszerny, widocznie zamożny kiedyś, a nawet bogaty; ale dziś, z każdego jego kąta, wydobywała się ruina. Murowane słupy, mające zdobić sztachety, opadały z tynku i świeciły czerwoną nagą cegłą; dom obszerny, o suterynach i balkonach, wspartych na lekkiéj kolumnadzie, miał dziury w dachu i wschody połamane, po których trzeba było stąpać ze wszelką ostrożnością. Na dziedzińcu pozostał tylko ślad szerokich i gracowanych snadź dróg, wiodących od bramy do podjazdu; na zaniedbanéj i bujnemi chwastami porosłéj murawie pasły się stada gęsi i kaczek, a przed oknami o ściany domu ocierały się stworzenia o niewymawianém w salonie imieniu.
Wewnątrz domu minione bogactwo sprzeczało się również z obecnym upadkiem. Na każdym kroku czuć tam było łataninę i zapobieganie, na których tle boleśnie prawie odbijała pretensya do pokazania czegoś, czego już nie było. Pomiędzy tém otoczeniem zobaczyłam znowu Rozalią, a zuchwała jéj pokora i wulkaniczny spokój rzuciły mi się znowu w oczy. Spostrzegłam jednak w twarzy jéj coś, czego nie widziałam wprzódy. Były to pomiędzy cieniami ślizgające się promienie, dobre uczucie jakieś, wychodzące z piersi i błyszczące w oczach nieudaną słodyczą. Zmiany te, szybkie jak mgnienie oka, ale dostrzegalne, zachodziły w Rozalii wtedy, gdy spoglądała na swe młodsze rodzeństwo, które otaczało ją nieustannie i garnęło się do niéj daleko więcéj, niż do matki. Nie widziałam, aby pieściła dzieci lub przemawiała do nich pieszczotliwie, a jednak widoczném było, że panowała nad ich sercami. Spojrzenie jéj spotykało się często na jasnowłosych ich głowach ze spojrzeniem pana Rudolfa. Był to, zdaje się, jedyny punkt, na którym zchodziły się i łączyły serca ojca i córki. Tylko że w oczach piérwszego malowała się większa jeszcze, niż zwykle, boleść, połączona z upokorzeniem, które wraz powieki ku ziemi chyliło; we wzroku drugiéj migotała troskliwość i niby gorączkowa jakaś obawa. Pani Rudolfowa, w stroju odbijającym pretensyonalnością od surowéj wełnianéj sukni najstarszéj córki, siedziała na kanapie, częstując moję matkę uśmiechami i konfiturami, podawanemi na wyszczerbionych spodkach, przez lokaja, ubranego w mocno wytarty surdut i wyglądającego bardzo na parobka.
Mimowoli pomyślałam, iż stosowniejszym do otoczenia traktamentem były-by proste jakie i niekosztowne owoce, a mniéj śmieszną usługą wiejska, czysto ubrana, dziewka. Ale wujenka nie miała snadź siły wyrzec się konfitur i lokaja, dwóch przedmiotów, które zwyczaj nakazywał uważać za konieczne warunki przyzwoitości.
W godzinę dopiéro po przyjeździe naszym, wbiegła do bawialnego pokoju młodsza siostra Rozalii, szesnastoletnia Madzia. Podobna była do Rozalii bardzo, tylko twarz miała pogodną i otwartą, swobodny uśmiech na ustach i poranne wesele we wszystkich ruchach. Ubrana była w prostą, ale czystą perkalikową sukienkę, z białym fartuszkiem i krótkiemi rękawkami, które ukazywały ramiona i ręce, opalone, z wyraźnemi śladami pracy.
Pani Rudolfowa zarumieniła się na jéj widok, a gdy dziewczę przywitało się już z nami, rzekła:
— Gdzieżeś-to była, Madziu? czemu nie pośpieszyłaś powitać ciotkę i kuzynkę?
— O, pilno mi było ujrzéć ciocię i poznać kuzynkę Wacławę — odpowiedziała, rumieniąc się, Madzia — ale musiałam piérwiéj dokończyć upieczenia ciasta do herbaty, bo-by się było popsuło.
Silniejszy rumieniec wytrysnął na śniadą twarz wujenki.
— Moje dziecko! — zawołała — pocóż ci było to robić? Wszakże kucharz...
— Moja matko!— przerwała Rozalia — wiesz dobrze, że ja to nakłaniam Madzię do prac gospodarczych...
Wujenka nic nie odpowiedziała. Znać było, że Rozalia wywierała i na nią wpływ przeważny.
W środku wieczora Madzia zniknęła znowu z pokoju.
— Gdzie jest Madzia? — spytał ktoś z obecnych.
— Posłałam ją do śpiżarni, aby wydała jutrzejszą prowizyą dla czeladzi — odpowiedziała Rozalia.
Wujenka wzruszyła ramionami, wyraźnie zmieszana i zawstydzona:
— Jest to kaprys Rózi... — wyjąkała.
— Moja matko! — ozwała się wnet Rozalia — czy doprawdy znajdujesz, że kaprys tylko każe mi przyzwyczajać Madzię do zajęć domowych i do zamiłowania w pracy? Czy doprawdy tak znajdujesz? Ja-bym sądziła, że to nie kaprys, ale doświadczenie...
Wujenka zamilkła znowu, a pan Rudolf podniósł wzrok i utkwił go w córce z wyrazem, jak mi się zdawało, wdzięczności. Rozalia widziała to spojrzenie, ale nie odpowiedziała żadną tkliwszą oznaką. Nie widziałam, aby się kiedy zbliżyła do niego, a gdy zwracała ku niemu mowę, dźwięk jéj głosu nabierał ostrzejszych tonów, a powieki głębiéj zapuszczały się na oczy, jakby nie chciała, aby najmniejszy promień pociechy lub miłości upadł z nich na szlachetnie zarysowane, ale dziwnemi bruzdy poorane czoło ojca. Wróciwszy ze śpiżarni z pękiem kluczów u paska, Madzia mówiła do mnie:
— Rózia nauczyła mię szyć bieliznę i suknie i odtąd sama sporządzam ubrania dla siebie i rodzeństwa. Doglądam téż pralni i folwarku, i w kuchni nie rzadko bywam, mianowicie, gdy spodziewamy się gości i trzeba coś lepszego do stołu sporządzić...
— Mama życzyła sobie — szczebiotało daléj wesołe dziewczę — abym uczyła się po francuzku i grać na fortepianie, ale Rózia sprzeciwiła się temu i powiedziała, że daleko lepiéj będzie, jeśli nauczę się szyć, gotować, doglądać gospodarstwa, bo jéj saméj francuzki język i muzyka na nic się przydały, odkąd ojciec stracił cały prawie fundusz...
Tu urwała nagle i zarumieniła się mocno, jakby spostrzegła, że wygadała się z czémś, o czém niepowinna była mówić. Spojrzała na ojca, coś dziwnego zamigotało w jéj pogodnych oczach, rzuciła się ku niemu z gwałtownością dziecka i ucałowała obie jego ręce. W bladych źrenicach pana Rudolfa błysnęły iskry, przycisnął głowę córki do piersi. Rozalia zwróciła się nagle do mojéj matki, jakby nie chciała, lub obawiała się widziéć pieszczotę młodszéj siostry z ojcem.
Obejście się jéj ze mną było takie samo, jak w Rodowie. Z ust jéj ani razu nie wyszło imię pana Agenora. Wujenka tylko parę razy wspomniała o nim przy czém ruchliwe jéj oczy utkwiły się we mnie z uśmiechem.
Opuściłam dom wujowstwa z ciężkiem sercem i głową pytań pełną. Jak widma niedostatku, wyłażące z kątów, kłóciły się z przedrzeźnionemi oznakami bogactwa, tak i serca mieszkańców domu tego zdawały się składać akord fałszywy z wyskakującemi zewsząd ostremi tonami. Żona tam nie była żoną, córka nie była córką. Jakaś przepaść nieprzebyta leżała widocznie między upokorzonym ojcem a zbuntowaném dzieckiem. Kto ją wykopał? kto oponą wstydzącéj się siebie nędzy okrył ten dwór, bogaty niegdyś? Kto rzucił bolesny dramat w życie téj rodziny, dziś tak rozstrojonéj? Czyja ręka wymalowała ten obraz zrujnowanego domu, pełnego zrujnowanych exystencyi, o którym nie mogłam myśléć bez tajemnego drżenia. A jednak po tle tego i innego dramatu przemykały świetlane promienie, pomiędzy gruzami zdruzgotanych cegieł i dachów kwitły kwiaty pociechy. Do piersi upokorzonego ojca rodziny tuliło głowę dziewczę niewinne, posępne oczy Rozalii migotały pięknym blaskiem, spoglądając na świeże lica młodszego rodzeństwa. Raziły mię te przeciwności otchłani z niebem. Nie znałam jeszcze wówczas téj prawdy życiowéj, że nigdy niéma w zupełności ni nieba, ni piekła. Pośród najgłębszych cieni odkryjesz zawsze choć słaby płomyk światłości, na jasném tle musi się choć jedna wlec chmurka szara. Człowiek nie może być absolutném złem, ani absolutném dobrem; może się tylko zbliżać do jednego lub drugiego, a zawsze z jednego czy z drugiego zostanie mu bodaj malutka cząstka. W téj wiecznéj mieszaninie leży dramat życia, zagadka czynów i prawda ducha ludzkiego.
Nie umiałam jeszcze wtedy zdawać sobie sprawy z psychologicznych nad ludźmi spostrzeżeń i myślałam tylko, że pan Rudolf musiał być koniecznie kiedyś szlachetnym i dumnym człowiekiem, Rozalia wierzącą i dobrą dziewicą. Czytałam to na wyniosłém czole i w myślących źrenicach piérwszégo, widziałam to w miłości dla młodszego rodzeństwa drugiéj.
Cóż więc uczyniło pana Rudolfa chmurnym i upokorzonym, a wlało w Rozalią owę zuchwałą pokorę i zjadliwą słodycz, która tak dotkliwie dała mi się poznać nieraz?
Tu przyszły mi na pamięć słowa, słyszane niegdyś od matki: „Świat i jego zwyczaje... życie i jego konieczności”...
Przykre wrażenie, jakie wyniosłam z domu państwa Rudolfów, zatarło się zupełnie nazajutrz w czasie odwiedzin u nas pani S., córek jéj i syna.
Z pannami S. byłam już ściśle sprzyjaźniona, mianowicie z Emilką. Miały one brata, starszego od nich o lat kilka, a który powierzchownością swą dziwnie przywodził mi na myśl ślimaka, najwstrętniejsze dla mnie stworzenie. Chudy, żółto-blady, z długą twarzą i włosami niepewnego koloru, miał zwyczaj nosić ubranie w szare jakieś poprzeczne pręgi, które bardziéj jeszcze zwiększały podobieństwo jego do ślimaka. Flegmatyk, niezmiernie powoli mówiący, ożywiał się zawsze w mojém towarzystwie tak, że wązkie i blade usta jego stawały się zdolne aż dwa wyrazy wypowiedziéć i dwa razy uśmiechnąć się przez przeciąg jednego kwadransa, co, jak mówiono, było u niego niesłychaną osobliwością. Za każdym podobnym wysiłkiem wymowy, wpatrywał się we mnie długo i upornie z nad szafirowych okularów, które nie wiem dlaczego nosił, chcąc bowiem czemukolwiek uważniéj przypatrzyć się, wydobywał z nich zawsze, jak mógł, swoje blado-żółte oczy. Małomówność ta i flegma młodego pana S. nie pochodziły, jak mi się zdawało, z ograniczoności umysłowéj, bo wyraz twarzy jego i oczu był dość myślący, tylko przykry jakiś, zimny, zamknięty w sobie, a niekiedy migocący złośliwością, wnet tajoną i pochłanianą. Zaraz przy piérwszéj bytności w domu pani S. uderzył mię stosunek pana Henryka do sióstr. Zupełnie inaczéj wyobrażałam sobie uczucia i stosunek rodzeństwa. Wprawdzie była tam zachowana wszelka przyzwoitość, ale ścisła tylko przyzwoitość, bez najmniejszéj iskierki przywiązania, owszem, z pewną domieszką złośliwości ze strony brata, a nieśmiałości ze strony sióstr.
— Mało przestajemy z Henrykiem — mówiła mi raz Emilka — on tak zajęty gospodarstwem.
— Objął zarząd majątku zaraz po śmierci ojca — dodała Zenona — nigdy się nie wydala z domu, nie trzyma oficyalistów i do tego stopnia jest zawziętym gospodarzem, że nawet do śpiżarni zagląda często i gdérze na pannę apteczkową, gdy za wiele cukru lub mąki w domu wychodzi.
— A mama wasza czy nic nie ma przeciw wtrącaniu się pana Henryka do kobiecego gospodarstwa? — spytałam.
Emilka dziwnie się uśmiechnęła.
— Mama Henrykowi nic za złe miéć nie może — odrzekła — od dzieciństwa kochała go i pieściła niezmiernie i daleko więcéj, niż nas...
Smutne to było zeznanie i smutek drżał w głosie, którym było uczynione.
Gdzieindziéj w sąsiedztwie słyszałam, jak śmiano się z pana Henryka, nazywając go skąpcem i liczykrupą. Doszło téż do moich uszu parę zarzutów, uczynionych jego rzetelności w interesach pieniężnych. Powiadano, że był nad miarę chciwy i dziwiono się, że wadę tę posiada tak młody człowiek.
— Dostał ją w spadku po ojcu — uczynił ktoś uwagę i dodał: — zobaczycie państwo, że skrzywdzi siostry i da im bardzo niewielkie posagi.
W istocie, pomimo blasku, jakim świetniał dom pani S., nie uchodziły za bogate panny i dobre partye; powiadano, że dotąd żadna z nich nie miała ani jednego konkurenta. Uważałam u pana Henryka dziwny sposób poruszania rękoma, którego używał często, jakby instynktownie lub z przyzwyczajenia. Ruchem tym palce jego roztwierały się szeroko i wnet mocno się zaciskały, niby chwytając w powietrzu niewidzialny jakiś przedmiot i ściskając go w dłoni. Widoczném to było szczególniéj wtedy, gdy wyciągał po coś rękę, albo gdy się zamyślił. W ostatnim razie otwieranie się i zaciskanie palców następowało po sobie z taką szybkością, jakby było dziełem ukrytych sprężyn. Bądź co bądź, pan Henryk nigdy nie bywał tak wymownym, jak gdy rozmawiał ze mną, i w nikogo nie wpatrywał się z taką uwagą, zsuwając okulary aż na środek długiego nosa. W sąsiedztwie zaczynano mówić, że się we mnie rozkochał i że myśli starać się o moję rękę. W istocie przyjeżdżał do nas dość często, a nawet raz przywiózł mi piękny bukiet, czemu wydziwić się nie mogły jego siostry, mówiąc ze śmiechem, że jako żywo nie widziały w bracie podobnéj względem kogokolwiek galanteryi.
Śmieszyła mię niewypowiedzianie myśl, że, gdybym chciała, mogła-bym zostać żoną Ślimaka. Myśl tę wypowiedziałam raz mojéj matce. Uśmiechnęła się, ale potém skinęła parę razy głową i rzekła z namysłem:
— A jednak pan S. jest dobrą partyą.
Było to właśnie przy stole i jadłyśmy wety; parsknęłam głośnym śmiechem i zawołałam:
— O, moja mamo! nie oddała-bym za tę dobrą partyą tego pięknego ananasa, ani nawet cząsteczki téj gruszki, którą zajadam.
Na widok mojéj wesołości, twarz matki jaśniała zawsze pogodą i zadowoleniem. Powiodła i teraz ręką po moich włosach i rzekła:
— Bo ty, dziecko, na gwieździe jeszcze wysokiéj jeździsz i z niéj na ziemię patrzysz!
— To prawda — odpowiedziałam — ale téż i nie mam wcale ochoty zstępować z niéj na ziemię.
Czoło mojéj matki zachmurzyło się, długo patrzyła na mnie. W oczach jéj czytałam myśl: obyś tylko, zamiast zstąpić, spaść nie musiała!
Gdy po owéj wizycie u państwa Rudolfów, rodzina S. przybyła do nas w odwiedziny, i gdym z przyjaciółkami memi wybiegła do ogrodu, Emilka szepnęła mi pomiędzy dwoma uściśnieniami:
— Czy wiész, co mówią o tobie w sąsiedztwie? że wychodzisz za mąż. Zgadnij za kogo?
Zarumieniłam się po uszy i zamknęłam Emilce usta pocałunkiem.
— No, zgadnij! zgadnij! — wołała ze śmiechem, drażniąc się ze mną.
— Za pana Agenora! — zawołała nakoniec Zenona, ulitowawszy się może nad mojém zmieszaniem.
Rumieńce uderzyły mi do twarzy.
— I po cóż się rumienisz? — rzekła, całując mię, Emilka — to świetna partya!
— Dla Boga! — zawołałam — nie mówcież mi przynajmniéj o partyi.
— No, taki to widzisz zwyczaj — rzekła seryo już Zenona — że gdy się mówi o jakim maryażu, to się ma naprzód wzgląd na partyą; nie idzie za tém, aby i serce nie grało roli...
Zaczęłam wymawiać się, że pogłoski były fałszywe.
— Pan Agenor stara się o ciebie, to rzecz wiadoma i uznana — prawiła Emilka — odniosłaś zwycięztwo nad niepokonanym dotąd przez nikogo lwem naszéj prowincyi. Nie słyszałam nigdy, aby się kimkolwiek zajmował. Powiadano wprawdzie, że starał się kiedyś o Rozalią, ale jakoś się to rozchwiało...
Poczułam nagłe ukłucie w serce.
— Starał się o Rozalią? — powtórzyłam prawie machinalnie.
— Stara to historya — odpowiedziała Emilka — byłyśmy jeszcze dziećmi, gdy się to działo, i trochę tylko zasłyszałyśmy o czémś podobném. Powiadają, że Rozalia i dziś nim zajęta, ale... może to plotki...
Smutno mi się jakoś zrobiło i straszno. Zamyślenie, w jakie wpadłam, przerwało mi nagłe pytanie Emilki:
— Powiedz mi, Waciu, co się dzieje z twoim kuzynem, panem Franciszkiem?
Przy tych słowach oczy jéj, wlepione w moję twarz, zaświeciły niezwykle. Nie pamiętam już, co jéj odpowiedziałam, ale po chwili spostrzegłam, że z kolei Emilka zadumała się i szła obok mnie ze schyloną głową, jakby czego szukała w trawie.
W środku wieczora Zenona rzekła do mnie:
— Szczęśliwa istoto! wyjdziesz wkrótce za mąż, zostaniesz panią swego domu i nie będziesz się nudziła. O, gdyby tylko ktokolwiek postarał się o moję rękę, zaraz-bym za niego poszła.
— Jakto? — zawołałam — poszła-byś za piérwszego lepszego, choćby za człowieka, którego-byś nie kochała?
— Z pewnością, byle zostać już raz swobodną i zobaczyć choć kawałeczek innego jakiego świata, niż nasza okolica.
— Co do mnie — ozwała się Emilka — choć nudzę się téż w domu śmiertelnie, nie zdecydowała-bym się nigdy wyjść za człowieka, którego-bym nie kochała. Ot, wiecie co? prędzéj-bym do klasztoru wstąpiła.
Zaśmiałyśmy się obie, ale Emilka nie śmiała się.
— I dlaczegoż tak śmiejecie się z tego, co powiedziałam? — wyrzekła seryo — mnie ta myśl często do głowy przychodzi. Prawda, że w klasztorze smutno, ale i na świecie czyliż niéma smutków różnych? W klasztorze niewola, ale czyż i na świecie jéj niéma?
— Nie można zaprzeczyć, że to myśl romantyczna — także zupełnie seryo zaczęła Zenona — czytałam nieraz o klasztorach i zrozpaczonych bohaterkach romansów, które zostają zakonnicami. Nie jest to bez uroku. Wyobraźcie sobie długie, sklepione kurytarze, oświetlone w nocy bladą, gdzieś w głębi drżącą lampą; chóralne śpiewy, rozlegające się śród ciszy grobowéj, w posępnych murach kościoła; dzwonki, odzywające się z regularnością zegaru, niby pogrzebowa muzyka, przygrywająca skonowi każdéj godziny; blade twarze zakonnic, półokryte czarnym welonem i mknące na tle murów, powleczonych pleśnią starożytności! Wszystko to przecie niezwykłe, poetyczne, romantyczne, fantastyczne, a w każdym razie inne jakieś, niż nasze woskowane posadzki, morowe obicia ze złoconemi szlaczkami na ścianach i klawisze fortepianów, których sam widok przerażenie we mnie wzbudza. Wiesz co, Emilko? nie dziwię się wcale twéj myśli wstąpienia do klasztoru, zawsze to jakaś rozmaitość i niezwyczajność.
Gdy Zenia wygłaszała tę tyradę, ja uśmiechałam się, a gdy skończyła, rzekłam:
— Czy wiesz, Zeniu, że miałam na pensyi koleżankę, która wychylała ocet szklankami, aby, jak mówiła, coprędzéj umrzeć; ale gdy raz głowa ją zabolała, zlękła się śmiertelnie i odtąd ani patrzéć na ocet nie chciała.
— I cóż ztąd?
— To, że twoje marzenie o klasztorze jest bardzo podobne do marzeń mojéj koleżanki o śmierci...
— Jakto?
— Tak, że koleżanka moja nie chciała uczyć się i nic nie robiła, nudziła się zatém, a w dodatku była exaltowaną...
— Rozumiem teraz! — zawołała Zenia i zaśmiałyśmy się wszystkie serdecznie.
W téj chwili zbliżył się do mnie pan Henryk i, patrząc na mnie z nad okularów, w przeciągu pięciu minut wymówił prośbę, abym raczyła zagrać. Prośbę tę zresztą słyszałam zawsze i wszędzie. Każda gospodyni domu i każdy młody człowiek mieli sobie za obowiązek prosić o muzykę pannę, o któréj wiedzieli, że grać umiała. Odbywało się to z punktualnością, niedopuszczającą żadnego uchybienia. A gdy tak molestowana panna siadała do fortepianu i grać zaczęła, ogólna uwaga towarzyszyła jéj stale przez piérwsze trzy takty, poczém zaczynały się rozmowy ciche i coraz głośniejsze, i zupełnie głośne nakoniec, a kończyło się tém, że artystka traciła stopniowo całe swe audytoryum. Niekiedy tylko, jakim wypadkiem zamieszany do towarzystwa meloman, słuchał ją do końca, przytulony w kącie, albo konkurent miał sobie za powinność pozostać nieruchomie naprzeciw grającéj, sentymentalnie patrząc na nią w milczeniu i myśląc o niebieskich migdałach, albo o innych wcale dźwiękach, niż fortepianowe. Gdy nareszcie panna grać przestawała, ze wszech stron dawały się słyszéć oklaski i pochwały, z takim zapałem dawane, jakby obecni ani jednéj nutki nie uronili z odegranéj kompozycyi, i jakby muzyka była nieodzowną potrzebą ich życia i nieopisanym ich serc zachwytem. Uważałam zawsze, że tylko owi rzadcy wielce melomani, owe białe kruki, z uwagą i w kącie salonu słuchający muzyki, skąpi bywali na oklaski i pochwały, a czasem taką mieli minę, jakby połknęli dobry haust octu, albo zjedli całą łyżkę musztardy.
Kiedy pan Henryk, wierny salonowym tradycyom, poprosił mię o muzykę, nie mogłam odmówić prośbie mego uznanego przez całą okolicę adoratora; przytém będąc dobrze wychowaną panną, nie czułam się w prawie rozmijania się z jedną z kardynalnych ustaw, zapisanych w statucie zwyczajów: usiadłam przy fortepianie i grałam.
Niestety! nie grałam już moich dawnych drogich sonat Beethowena ani Mendelshona Bartholdi, bo oddawna się przekonałam, że sprawiają one na towarzystwie skutek maku, zsuwającego słodki sen na powieki. Wspaniale za to wygrywałam porywające arye włoskie i rozgłośniéj brzmiące walce lub mazury. To téż z klawiszów nie wychodziły, jak dawniéj, roje myśli nowych i nie zostawiały po sobie w méj głowie świetnych szlaków gwieździstych. Palce moje biegały po klawiaturze ku ukazaniu obecnym wprawy, jaką posiadałam, a odrywając mię od towarzystwa, pomagały mi marzyć.
Na prośbę pana Henryka, grałam jakiegoś długiego walca, a wpół namiętne, wpół skoczne jego tony uniosły myśl moję daleko. Na falach muzyki popłynęła ona nad polami i lasami, a z pod błękitnego nieba spuściła się nad ponsowy dach stojącego śród rozłogu pałacyku.
Zawisła nad nim i patrzyła, jak na balkonie stał ktoś, ktoś blady i wysoki, o wielkich szarych oczach i długich angielskich faworytach, przecierał chusteczką szkiełko lornetki i... myślał o mnie.
Lato zbliżało się ku końcowi, piérwsze dni Sierpnia nadeszły, skwarne, z iskrzystém sklepieniem nieba i ze śpiewami żniwiarzy. Pan Agenor coraz częściéj bywał u nas, i ani jednéj już w sąsiedztwie nie było osoby, która-by nie posiadała pewności, iż lada dzień otrzyma mniéj więcéj w podobny sposób sformułowany bilet: „Pani X. zaprasza państwa X. na ślub córki swéj Wacławy, mający odbyć się dnia X. w kościele X., z panem Agenorem W.” Matka moja otrzymywała już zawczasu powinszowania czułych sąsiadek, składane w formie miodowéj, z któréj, mimo ich woli, wyciekała na zewnątrz żółć; ja dręczona i zachwycona bywałam zarazem żartobliwemi prześladowaniami towarzyszek. Jedne z nich przyrzekały być mi druchnami, inne marzyły już o toaletach, w jakich ukażą się na mojém weselu. Zenia mi mówiła: „uproszę mamę, aby mi pozwoliła pojechać z tobą za granicę, bo ani wątpić, że pan Agenor zaraz cię po ślubie do Paryża powiezie.” Oczy Emilki coraz serdeczniéj patrzyły na mnie, a były już najserdeczniejsze, gdy spoglądały na twarz Franusia, coraz bledszą, coraz głębszym zachodzącą smutkiem.
— On ciebie kocha! — szepnęła mi raz cichutko na ucho.
Zaparłam się żywo wszelkiego podobnego przypuszczenia, choć w gruncie byłam przekonaną o jego prawdziwości. Biedny kuzynek nie był jednak natarczywy w okazywaniu mi swego przywiązania i swego smutku. Przyjeżdżał do nas rzadko, coraz rzadziéj, i zadawalniał się, zupełnie na pozór przynajmniéj, przyjacielską ze mną pogadanką. Co tam się działo w głębi jego cichego i nieśmiałego serca, nie zastanawiałam się nad tém bardzo. Byłam cała tak zajęta myślą o panu Agenorze, iż każda inna myśl coraz mniéj miała przystępu do mojéj głowy. Niekiedy nawet pragnęłam podrażnić się z kuzynkiem. Wtedy, sama nie wiem, jakim sposobem i całkiem bez zastanowienia, rzucałam na niego bardziéj przeciągłe, niż zwykle, spojrzenie, albo dłużéj i żywiéj z nim rozmawiałam. Za każdym razem blada twarz Franusia rozpromieniała się i oczy jego błękitniały, jak niezabudki; ale gdy potém, wracając do moich ciągłych w owéj porze marzeń, oddalałam się od niego lub nagle się zamyślałam, zamyślał się także i stawał bardzo smutny. Natenczas Emilka, jeśli była obecną, zbliżała się do niego i uważałam parę razy, że głos, jakim doń przemawiała, był dźwięczniejszy i miększy, niż zwykle a smutek Franusia, jak w zwierciedle, odbijał się w jéj twarzy.
Jeden tylko pan Henryk zdawał się powątpiewać o prawdziwości pogłosek, krążących po okolicy. Stawał się przy mnie coraz mówniejszy, coraz niżéj zsuwał na nos okulary, aby na mnie patrzéć; gdy grałam, opierał się naprzeciw mnie o fortepian, i z wlepionemi we mnie oczyma, wysłuchywał aż do końca mojéj muzyki, tak, jak to mieli zwyczaj czynić wszyscy, jakich kiedy widziałam, konkurenci. Emilka ze śmiechem mi opowiadała, że brat jéj od pewnego czasu bywał tak roztargniony, iż parę razy dopuścił się pomyłek w dodawaniu cyfr gospodarskich regestrów, i od miesiąca ani razu nie kontrolował panny apteczkowéj z ilości wydanych krup i cukru. Bądź co bądź, był on podobno jedynym człowiekiem, który zdawał się odtrącać od siebie mniemanie, że pan Agenor stara się o mnie i że wkrótce zostanę jego żoną. Mniemanie to było zupełną pewnością dla całéj okolicy, niemniéj jednak nie miało jeszcze żadnych rzeczywistych i widocznych podstaw. Pan Agenor nie oświadczał się, a nawet postępowanie jego było tak dziwne, iż można-by przypuścić, że nie zamierza uczynić tego wkrótce.
Bywały tygodnie, w których codzień niemal dzielne jego gniadosze i zgrabny kabryolet zatrzymywały się przed naszym gankiem; bywały inne, w których nie widziałyśmy go ni razu. Niekiedy, znajdując się ze mną, nie odstępował mię prawie na krok, osypywał mię gradem jemu tylko właściwych spojrzeń, rozlewał wkoło mnie w obfitości owę woń upajającą, która tchnęła z pół-słówek jego, zawierających całe tomy uczuciowéj treści. Czasem przeciwnie, stawał się zimny, zamknięty w sobie, milczący, a wtedy na czole jego leżała owa zmarszczka tajemnicza, któréj nie lubiłam, bo zdawało mi się, że kryła w sobie coś niedocieczonego a nieprzyjaznego dla mnie.
Było to jakieś wahanie się dziwne, niby niepewność siebie, zadziwiająca w tak wytrawnym i śmiałym człowieku. Można było w niéj widziéć trwogę kochającego serca, które obawia się wymówić ostateczne słowo, aby nie usłyszéć zabójczego dla się wyroku, lub téż walkę dwóch sprzecznych uczuć, kłócących się w piersi i targających każde w innę stronę.
Jam w chwiejności serdecznych oznak pana Agenora widziała piérwszą. Przydługa czasem jego nieobecność posługiwała tém lepiéj mojéj wyobraźni do przystrajania go w szaty ideału, a chwilowe oziębiania się i zapadania w zadumę brałam za nieśmiałość względem mnie, lub rozmarzenie.
Ale matka moja z innéj snadź strony na tę rzecz patrzyła, bo spostrzegałam niekiedy w jéj twarzy wyraz niepokoju, a gdy widziała mię z panem Agenorem, zatrzymywała na nim wzrok swój tak, jakby pragnęła z całéj siły w głąb’ duszy mu zajrzéć.
Od babki Hortensyi przybywali coraz częstsi posłańcy z tajemniczemi listami, których matka moja nie pokazywała mi nigdy, ale po których odczytaniu fałdy zagłębiały się na jéj czole, a w oczach grał niepokój.
Pewnego dnia nakoniec wtoczyła się na dziedziniec ciężka sześciokonna kareta, sążnisty lokaj w czarnéj ze srebrem liberyi zsiadł z kozła i podał ramię wysiadającéj z powozu babce Hortensyi.
Matka moja powitała przybyłą z przywiązaniem i właściwym sobie wdziękiem, ale zarazem i z tą godnością, któréj zdawała się strzedz pilnie w obejściu się swém z ciotką. Babka Hortensya, wyprostowana jak zwykle, z szeleszczącym ogonem u sukni i srebrnemi loczkami z każdéj strony koronkowego czepca, usiadła na kanapie, ujęła obie moje ręce i kilka sekund wpatrywała się we mnie z uwagą. Potém w zimnych i surowych jéj oczach pokazało się na chwilkę coś jakby zadowolenie i, zwracając się do mojéj matki, wyrzekła:
— Wacława wypiękniała.
Matka moja uśmiechnęła się na to, tak, jak tylko szczęśliwe matki uśmiechać się mogą, ale babka Hortensya wypuściła z dłoni moje ręce, wyprostowała się bardziéj jeszcze i rzekła dość oschle:
— Nie pojmuję, Matyldo, dlaczego pan Agenor nie oświadczył się jeszcze o Wacławę? Przyjechałam, aby rozmówić się z tobą o tém.
Zmieszały mię niewypowiedzianie te słowa i coprędzéj wybiegłam z salonu, aby ukryć rumieńce, które biły do twarzy, łzy, co się cisnęły do oczu, a przytém nie przeszkadzać rozmowie, któréj musiałam być celem.
Z pół godziny przebiegałam aleje ogrodu mocno wzruszona, a gdy, wracając, stanęłam na progu salonu, posłyszałam, jak babka Hortensya mówiła:
— Taki jest mój projekt, Matyldo, i niezwłocznie przyprowadzę go do skutku. Trzeba, aby on zobaczył Wacławę w całym blasku jéj piękności, aby tą oznaką przychylności méj dla was upewnił się co do moich względem Wacławy intencyi.
Moja matka poniosła do ust rękę swéj ciotki. Ja zaś zapałałam ciekawością dowiedzenia się, o co chodziło. Wkrótce ciekawość moja zadowoloną została.
Matka moja rzekła do mnie:
— Babcia Hortensya jest tak dobrą, że, chcąc, abyś się zabawiła i ukazała w świecie, wyda w Rodowie wielką tańcującą zabawę.
Serce poskoczyło mi z radości. Poraz piérwszy w życiu pochwyciłam obie ręce babki i ucałowałam je gorąco. Wązkie i suche usta, poraz piérwszy także, dotknęły mego czoła. Była to łaska, jaką, oprócz pani Rudolfowéj, nie widziałam, aby babka Hortensya okazała komukolwiek.
Po chwili matka moja zapytała o babkę Ludgardę.
— Została w domu. Nie mogła rozstać się ze swemi kanarkami — odrzekła ozięble.
Po obiedzie lokaj przyniósł koszyczek, pełen białéj bawełny, a długie białe palce mojéj babki rozpoczęły wyrabianie frywolitków. Zajęta swoją ulubioną robotą, podnosiła wzrok niekiedy i patrzyła na mnie uważnie. Widocznie jednak nie miała mi nic do zarzucenia.
W parę dni potém zjechało się do nas niespodzianie ze dwadzieścia osób z sąsiedztwa, pomiędzy któremi było kilka panien i kilku młodych ludzi. Po herbacie matka moja usiadła do fortepianu i zagrała kadryla. Pan Agenor, który dnia tego gorąco mi asystował, zaprosił mię do tańca, a vis-à-vis stanął Franuś z Emilką. Po kadrylu nastąpił walc, potém polka i mazur; ośm par młodzieży ochoczo tańczyło i improwizowana zabawa wybornie się udawała. Z pośród panien Zenia S. najbardziéj ożywioną była. Nie odstępował jéj na krok prawie jeden z młodych sąsiadów, świeżo przybyły do okolicy, pan Michał C. Tego pana Michała po raz piérwszy widziałam wówczas; nie powiem, aby widok jego zbyt korzystne uczynił na mnie wrażenie. Był to mężczyzna lat trzydziestu, wysoki, barczysty, z głową za małą w stosunku do wzrostu i pokrytą rudawym włosem, z okrągłemi rumianemi policzkami, nizkiém czołem i wydętemi wargami, pół-osłoniętemi rudawym, rzadkim wąsikiem. Wyraz twarzy jego okazywał pewną dobroduszność, dość pociesznie złączoną z odcieniem pretensyonalności malującéj się w układzie; blado-błękitne oczy patrzyły poczciwie i otwarcie, ale zarazem mętnie jakoś... niby głupowato. Przyjechał do nas pięknym powozikiem, założonym czwórką rosłych siwków, w nowiuteńkiéj uprzęży, ze służbą w dość gustownéj, nowiuteńkiéj także, liberyi. Wszystko zresztą u niego wyglądało nowiuteńko. Powóz zdawał się być wczoraj kupionym w fabryce, uprząż wczoraj wyszła od rymarza, lokaj wczoraj ugodzonym i przyjętym, frak i kamizelka wczoraj uszyte przez krawca, ręce wczoraj zapoznane z rękawiczkami. Cała wreszcie osoba pana Michała była nowiuteńka w naszém kółku. Powiadano, że po raz piérwszy wchodził w towarzystwo, zwane „wyższém”, bo ojciec jego zebrał sobie fundusz na ekonomowaniu w wielkich jakichś dobrach, i nowiuteńko nabył dla jedynaka obszerny majątek w naszych stronach, w którym on nowiuteńko osiadłszy, szukał sobie stosunków, przez które mógł-by nabyć praw obywatelstwa w obcym sobie dotąd świecie. Patrzyłam na niego i na Zenię, gdy tańczyli z sobą kadryla; wydało mi się, że rażąco wyglądali obok siebie. Na piérwszy rzut oka sprzeczność tę trudno było dojrzéć, bo Zenia nie była téż ładną: policzki miała tak, jak i on, zanadto trochę rumiane i włosy także niepewnego koloru. Ale po bliższém przyjrzeniu się, w oczach jéj dawało się spostrzegać coś, czego w jego oczach nie było: był to jakby błysk gorącego, lubo powstrzymywanego formami, życia i dowcipu, których całkiem pozbawione były bładawe źrenice pana Michała. Przytém układ jéj, wszystkie ruchy i gesta były ściśle salonowe i bardzo dystyngowane, wtedy, gdy pan Michał wyglądał jak Selenita, z nagła przeniesiony z księżyca na ziemię i uczący się dopiéro stawiać kroki po gruncie nieznanéj sobie planety. A jednak Zenia zdawała się być zachwyconą asystencyą barczystego sąsiada, który, rozmawiając z nią, modelował się wyraźnie na wzór innych obecnych młodych ludzi, przez co przybierał niesłychanie pretensyonalne i wymuszone pozy, tworzące pocieszny kontrast z dobrodusznością, odbijającą się na twarzy, i niezgrabnością rąk, wprawiających go nieustannie w kłopot niewymowny.
W połowie wieczora, gdy tańce ustały na chwilę i roznoszono lody, panowie wyszli do sali jadalnéj dla wypalenia cygara, może i swobodnéj pogadanki; w bawialnym salonie na kanapie siedziały same poważne panie, a ja poprowadziłam, dla wytchnięcia, towarzyszki do moich osobnych pokoików. Zmęczone tańcem, z rozpłomienionemi policzkami, zasiadłyśmy na paliowych sofkach mego gabinetu. Jedne z nas ochładzały się, jedząc lody, inne powiewały wachlarzami, a wszystkieśmy były wesołe i, przestąpiwszy próg salonu, z dala od oczu starszych osób i mężczyzn, czułyśmy, jakoby opadły z nas niewidzialne więzy. Ruchy stały się swobodniejsze, śmiech głośniejszy, jak to zwykle bywa w kole młodych rówienniczek. Przez kilka chwil trwało zachwycanie się ogólne memi ładnemi pokoikami, przeglądanie cacek toaletowych i illustracyi rozrzuconych po stołach. W końcu, chcąc do najwyższego już stopnia podnieść dobry humor moich gości, rzekłam:
— Cieszcie się panie! za parę tygodni będziemy miały w okolicy wielką tańcującą zabawę.
— Gdzie to? gdzie? — zawołało kilka głosów ciekawie.
— Będziemy tańczyły w szufladzie — powtórzyłam.
— W szufladzie? co to jest, Wacławo? — mów jaśniéj; — zapytano ze śmiechem.
— To jest — ciągnęłam — w salonie moich babek.
— Doprawdy? w Rodowie? — zawołano chórem. Nadzieja świetnéj zabawy wielce ucieszyła wszystkie te serca, bijące z młodym ogniem pod strojnemi sukniami.
— I skądże pani Hortensyi przyszła do głowy myśl wydania u siebie balu? — spytała jedna z towarzyszek.
— Kochana babcia pragnie, abym się zabawiła i po raz piérwszy ukazała się w liczném zebraniu — odpowiedziałam z pewną dumą; bo pochlebiała mi wielce myśl, że dla mojéj-to przyjemności ma być urządzona świetna zabawa.
— Szczęśliwa Wacława! zaledwie ukazała się w świecie, już jéj nadskakują, wydają dla niéj bale, starają się o jéj rękę... — rzekła Zenia która, z cechującą ją zwykle żywością, chodziła po pokoju, powiewając wachlarzem.
— Starają się! i któż jeszcze się stara!... — zapytała inna panna.
— Ach! i kto jeszcze! Niezwyciężony lew prowincyi, najświetniejsza konstelacya męzkiego rodzaju na horyzoncie naszym...
— Piękny, świetny, mądry pan Agenor!...
Wszystko to mówione było ze śmiechem.
— Moje drogie... proszę was... — zaczęłam, jąkając się i ze wzmagającym się rumieńcem, ale nie dokończyłam, bo oczy moje, jakby pociągnięte niewidzialną jakąś siłą, która na nie wpływ wywierała, zwróciły się w kąt pokoju i spotkały parę czarnych, palących, wlepionych w twarz moję oczu.
Nad oczyma temi rysowały się brwi czarne, pod niemi ponsowiały dumne wargi, uśmiechnięte słodko i pokornie. Była to Rozalia, która usiadła w zaciemnionym nieco kącie pokoju, jakby pragnęła co najwięcéj ukryć twarz swoję od wszystkich oczu, albo obawiała się, aby jéj ciemna wełniana suknia nie dotknęła jedwabnych, lub przezroczystych a kosztownych, strojów towarzyszek.
Patrzyła na twarz moję upornie, a po chwili ozwała się:
— Przyznacie téż, moje panie, że to szczęście Wacławy, nad którém się unosicie, jest zupełnie zasłużone i słusznie dostało się jéj w udziale. Nie prawdaż, że tak jest? O! jestem pewna, że nie inaczéj jesteście przekonane; bo czyliż ciocia Matylda dóbr obszernych nie posiada, a babka Hortensya znacznych kapitałów? Wacława zaś, czyliż nie jest jedyną córką piérwszéj, a przewidzianą drugiéj spadkobierczynią?
Wszystkie oczy zwróciły się na mówiącą. Spostrzegłam, że dwie lub trzy towarzyszki moje, z któremi byłam ściśléj sprzyjaźniona, zdawały się być niezadowolnione i jakby obrażone wyrzeczonemi przez Rozalią słowami.
— Moja Róziu — odpowiedziała z nich jedna — najzupełniéj zgadzamy się z tobą, że Wacława zasługuje na to szczęście, które ją przy piérwszym wstępie w świat spotyka, ale zdaje mi się, iż nie pochodzi to ztąd, że jest uważana za bogatą pannę, ale, że jest miła i dobra...
— Nie inaczéj — potwierdziło parę głosów.
Rozalia milczała, z wyrazem takiéj słodyczy na ustach i spokoju na czole, jakby zarzuty wymówione nie do jéj wcale słów się stosowały.
— Już to trzeba przyznać — zaczęła Zenia, siadając niedbale na poręczy krzesła i gestykulując żywo wachlarzem — już to trzeba przyznać, moje panie, że w naszym świecie z samą dobrocią nie daleko można zajechać... Mój Boże! przecież i ja chyba złą nie jestem, a jednak dotąd ani jeden starający się nie spadł mi z nieba...
Chórem zaśmiało się kilka głosów.
— No — odezwała się z nich jedna — jeżeli się nie mylę, Zeniu, to właśnie teraz niebo ci zsyła ten dar pożądany...
— Co? gdzie? wskażcie mi go? — wołała Zenona ze śmiechem.
— A pan Michał? — odpowiedziano.
Wargi Zeni zagięły się w pół pogardliwy, pół zadowolony uśmiech.
— Pan Michał — wyrzekła przeciągle, bawiąc się wachlarzem — to dobra partya...
— Cóż? nie pogardzisz nią zapewne? — zapytała z lekką ironią jedna z panien, piękna blondynka, o bladéj cerze i wiotkich kształtach.
— Być może — odpowiedziała Zenia, nie odrywając oczu od wachlarza.
— Mój Boże! — ciągnęła blondynka — nauczże przynajmniéj swego konkurenta właściwego użytku, do jakiego mają człowiekowi służyć ręce, bo jestem pewna, że o nim nie wié. Upewniam cię, że ciągłe spuszczanie, podnoszenie i zacieranie rąk pana Michała wprawia mię w stan rozdrażnienia nerwów nieznośny...
— Na szczęście — z odcieniem lekkiego szyderstwa odpowiedziała Zenia — nie jestem tak nerwową, jak ty, Helenko...
— Staniesz się taką, gdy przez długie sześć lat będziesz jak ja, bawiła się i nudziła naprzemian — odparła Helena, opierając na dłoni głowę, na któréj ciągły ból się skarżyła.
— Ale powiedzcie mi, moje panie — odezwała się Helena — dlaczego, od piérwszego naszego wstąpienia w świat, słyszymy, że mamy prawo wybierać sobie mężów tylko pomiędzy bogatymi ludźmi?
— Dlaczego? — odrzekła Irena, panna nie zbyt ładna, — bo czy jesteśmy same bogate, czy nie, wszystkie przywykamy od dzieciństwa do bogactwa, którego-by nam ubogi mężczyzna ofiarować nie mógł.
— A jednak może się zdarzyć przecie, że która z nas poczuje sympatyą właśnie dla ubogiego mężczyzny? — odezwała się nieśmiało młodziuchna Zosia.
— Albo bogaci ludzie nie starają się nigdy o ubogie panny? — zapytała Irena milcząca, mimowoli spoglądając na suknią swoję, najmniéj kosztowną z pomiędzy wszystkich naszych ubiorów.
— Dlatego, że bywają najczęściéj zrujnowani i obawiają się biedy — zabrzmiał z kątka głos Rozalii.
— A więc — ozwała się poważnie Emilka — potrzeba coś wymyślić takiego, co-by skłoniło bogate panny wychodzić za ubogich mężczyzn, a bogatych mężczyzn do żenienia się z ubogiemi pannami.
Ostatnie słowa Emilki przyjęto ze śmiechem ogólnym, jak to zwykle bywa między młodemi a wesołemi panienkami. Jedna tylko Rozalia, wyszedłszy ze swego kąta, stanęła na środku gabinetu ze skrzyżowanemi na piersi rękoma, i tocząc płonącém spojrzeniem po wszystkich twarzach, śmiała się właściwym sobie śmiechem, ostrym a szyderczym.
— O, moje panie! — zawołała — jak to znać, że jesteście jeszcze bardzo młode i mało świat znacie. Robicie propozycye i układacie plany, aby go zreformować, a nie wiecie, że świat jest bardzo uparty i przemienić się nie da. Żądacie, aby młode panny się nie nudziły! O mój Boże! czyliż to podobna? Przecie niewłaściwém jest, aby, w pięknym salonie mieszkając i w kosztownéj chodząc sukni, młoda panna była czémkolwiek na seryo zajęta. A skoro niczém na seryo się nie zajmuje, to już koniecznie nudzić się musi, nie prawdaż? Żądacie, aby bogate panny wychodziły za ubogich mężczyzn, a bogaci mężczyzni żenili się z ubogiemi pannami, wtedy, gdy bogactwo jednych i drugich jest najczęściéj tylko zwierzchnią obsłonką, pod którą mieści się ruina, postrach śmiertelny dla wszystkich, co nie umieją dać sobie rady na świecie. Niby więc bogata panna musi koniecznie szukać sobie prawdziwie bogatego męża, a niby bogaty mężczyzna prawdziwie bogatéj żony, bo inaczéj zabrakło-by im komfortu. Bez komfortu zaś czyliż żyć podobna? Zresztą, alboż to na świecie bogaci i ubodzy ludzie mieszają się z sobą tak, jak gruszki i jabłka w jednym koszu? Gdzie tam! jedni stoją po jednéj stronie zakreślonéj granicy, drudzy po drugiéj, i wcale nie znają się z sobą, a jeśli się schodzą kiedy, to dlatego, aby pierwsi wzięli od drugich pracę, a drudzy u piérwszych zarobili na kawałek chleba. A potém dla ubogiego bogaty zostanie znowu niedostępną istotą, a ubogi dla bogatego wyrobnikiem, może uczonym, poczciwym, użytecznym, ale zawsze tylko... wyrobnikiem.
Próżne więc wasze marzenia o rozszerzeniu albo zniesieniu téj granicy, która dwa światy rozdziela. Stoicie pomiędzy bogatymi, a więc wybierajcie sobie bogatych mężów, a jeśli żadnego z nich nie pokochacie, lub żaden z bogatych was nie pokocha, zostaniecie staremi pannami. Każda jednak z was, która posiada posag, niech się nie trwoży zbytecznie. Kochana lub nie, kochająca lub nie, będzie zawsze miała konkurentów tuzinami i wyjdzie za mąż. Co potém nastąpi? albo ja wiem? Może bohaterskiego kochanka westchnienia przykują jéj serce do ziemi; może umrze z suchot... bądź co bądź, wyjdzie za mąż i będzie stroiła się, podróżowała i będzie świetniała i błyszczała w świecie: a stare panieństwo, wieczna samotność serca, gorycz dla ludzi i świata, zostaną udziałem tych istot, które los postawił pomiędzy bogatymi, a odebrał im bogactwo; które nie są ani tém, ani owém; które nie należą do jednych z urodzenia, a do drugich z kieszeni; po które ubogi nie śmié, a bogaty nie chce sięgnąć; które wreszcie na gruzach swoich marzeń i pragnień staną, jak pomniki przesprawiedliwego i przemądrego porządku tego świata.
Zdziwione, z ciężkiém uczuciem w sercach i na twarzach, patrzyłyśmy na Rozalią, gdy to mówiła. Piérwszy raz widziałam ją wychodzącą ze zwykłéj sobie cichéj i pokornéj roli. Kotka o aksamitnych łapkach zmieniła się w moich oczach w hardą i szyderską lwicę. Słodkie jéj usta tryskały goryczą, pokorne czoło podniosło się wyzywająco, nozdrza rozdęły się, a oczy, odsłonione z powiek i rzęs długich, ciskały ogniem.
Zaledwie skończyła, otworzyły się drzwi od salonów i lokaj oznajmił nam wieczerzę.
Przy stole siedziałam pomiędzy panem Agenorem i panem Henrykiem. Naprzeciw mnie usiadła Rozalia, zmieniona znowu w mgnieniu oka, marmurowo spokojna, cicha, słodka i pokorna. Sąsiedzi moi bawili mnie na wyścigi, ale nie mogli z czoła mego spędzić chmury zamyślenia.
Przed oczyma memi, jak zaklęty, stał obraz babki Ludgardy z pooraném czołem, wzrokiem utkwionym w ptaszki, trzepocące się po klatce, na ustach ze słowami: „postarzałam, życie przebyłam sama jedna, nikt mię nigdy nie kochał!”
Przez parę tygodni, niby koniki polne, przelatywali po drogach konni posłańcy z Rodowa, rozwożąc po sąsiednich dworach bilety, w których pani Hortensya X. X. zapraszała krewnych, przyjaciół, znajomych do domu swego na zabawę, mającą się odbyć w ostatnich dniach Sierpnia.
Niby prąd elektryczny, po okolicy w mgnieniu oka rozeszła się wieść, że dumna, mimo światowéj uprzejmości, światowa, mimo podeszłego wieku, pani na Rodowie, wydaje świetny bal dla uciechy wnuczki swéj, Wacławy, i publicznego zamanifestowania swoich życzliwych dla niéj uczuć, które oczom sąsiadów przedstawiały się w dość imponującéj cyfrze testamentowego zapisu, albo i za życia jeszcze, przy ślubnym akcie téjże wnuczki, wyliczonéj summie.
Emilka, przy piérwszém zobaczeniu się ze mną, opowiadała mi: że mówiono wiele o tém w domu jéj matki, wobec zebranych tam kilkunastu osób, i że nikt już nie wątpił, iż, pomimo wątpliwie pomyślnego stanu majątku mojéj matki, będę posiadała milionowy prawie posag. Opowiedziała mi także Emilka, że przy rozmowie téj obecnym był pan Agenor, ale zdawał się wcale nie zważać na nią i przez cały czas przecierał tylko w milczeniu szkiełko lornetki, co było u niego oznaką głębokiego zamyślenia.
I wtedy dopiéro, gdy wyczerpano już cały zasób domniemań o przyszłym moim posagu, podniósł głowę i oświadczył, iż, według niego, mogła-bym wcale obejść się bez zapisów i bogatych darów méj babki, bo posiadam największy posag, jaki pociągnąć może młodego człowieka, to jest: wdzięki, dobroć, dowcip, staranne wychowanie i t. d. Na które to odezwanie się zebrane towarzystwo szeptać pomiędzy sobą zaczęło, iż pan Agenor jest człowiekiem brzydzącym się wszelką interesownością i stara się o mnie dlatego tylko, że się we mnie szczerze i szalenie zakochał. Emilka zupełnie podzielała to zdanie, bo, jak mówiła, gdyby była młodym mężczyzną, pokochała-by się także we mnie na zabój, i ani-by myślała o tém, czy posiadam cokolwiek, lub jestem zupełnie ubogą! Ach! i ja także podzielałam całém sercem zdanie towarzystwa, zachwycającego się bezinteresownością pana Agenora, i ja byłam pewna, że pokochał mię prawdziwie, całą duszą, z zapałem i poezyą, cechującą uczucia wszystkich bohaterów, o jakich kiedy czytałam. Serce moje przepełniało się nieznaną mi dotąd rozkoszą na samę myśl, że jestem tak bardzo, bardzo przez kogoś kochaną, a głowę moję napełniały różowe dymy zadowolnionéj miłości własnéj i odniesionego tryumfu, że ten ktoś, który mię kochał, był tak pięknym, świetnym, wielkim, że piękniejszego nadeń, świetniejszego i wyższego nie wymarzyła nawet wyobraźnia żadnego z romansopisarzy, którzy przecie bohaterów swoich malowali pęzlem bogatéj fantazyi i urabiali im kształty dłutem natchnionego dla sztuki serca.
Gdy tak myślałam, czułam wyraźnie, że wrażenie, jakie wywierał na mnie pan Agenor, przechodziło mi powoli z głowy do serca. Zdawało mi się, że w piersi méj poczynała rozsuwać się delikatna jakaś tkanka strun złotych, wydających z siebie dźwięki tęskne i radosne naprzemian. W coraz dłuższe popadałam zadumy. Głowę, osłabłą marzeń natłokiem, składałam na poduszce sofy, twarz kryłam w dłonie i zdawało mi się, że słyszę eteryczne, ciche dźwięki harfy, wychodzące z najgłębszego dna mego własnego serca i ulatujące pod same niebo, wysoko, pieśnią nadziei i dziękczynienia...
I cóż dziwnego, że, takiemi wrażeniami przejęta, pragnęłam całą duszą być tak piękną, jak nikt nigdy nie był na świecie, wydać się panu Agonorowi tak uroczą, jak żadna z kobiet, które dotąd spotykał na ziemi.
W zwierciedle mego gabinetu nie widziałam już młodziuchnéj, naiwnéj ex-pensyonarki, któréj całą ozdobą był uśmiech porannéj niewinności i spojrzenie przezroczyste, w jakiém nie odbiła się jeszcze ni razu żadna chmurka i żaden błędny ognik życia. Teraz w zwierciedle tém stawała często przede mną młoda panna, rozmarzona, zadumana, trwożna i zachwycona zarazem. Układała włosy swe w fantastyczne zwoje i patrzyła w przestrzeń oczyma, na których tle szafirowém rodziły się i konały rojami iskry złotawe i mglił się wilgotny połysk wzruszenia...
I cóż dziwnego, że drżałam od trwogi i nadziei na myśl o blizkiéj zabawie, na któréj po raz piérwszy ukazać się miałam tylu oczom od razu, na któréj, przedewszystkiém, miał mię w nowéj postaci ujrzéć pan Agenor?
Na kilka już dni przed dniem oznaczonym na wyjazd do Rodowa, w gabinecie moim Zosia rozłożyła po sofach trzy suknie, przezroczyste jak tkanina pajęcza, zdobne w coraz inne kwiaty i wieńce, a ja z matką moją oglądałyśmy je po kilka razy na dzień, nie mogąc zdecydować się na wybranie z nich jednéj.
Przed kilku miesiącami była-bym wybrała bez wahania białą lub niebieską suknią, bo dwie te barwy, łagodne i niewinne, najlepiéj harmonizowały z ówczesném mojém usposobieniem; teraz, po długiém wahaniu, wybór mój, za zgodzeniem się na to méj matki, padł na ubranie z krepy gorąco różowego koloru, przystrojone rozrzuconemi po sukni gałązkami śnieżnéj konwalii i z konwaliowym wieńcem na głowę. Potém długie jeszcze toczyły się narady między matką moją, mną i garderobianą Zosią, nad sposobem, w jaki uczesane miały być moje włosy, i nad tém, czy stosownie będzie uświetnić moję toaletę kilku kosztownemi klejnotami. Co do ostatniego punktu, matka zadecydowała po namyśle, że najlepiéj będzie, jeśli na balu ukażę się bez błyskotek, z wyjątkiem naszyjnika z pereł, zamkniętego brylantowém spięciem. Było to i skromne, i bogate zarazem. Po téj decyzyi matka moja wydobyła z szuflady swéj toalety pyszną ozdobę i oddała mi ją, mówiąc, że mogę ją odtąd uważać za moję wyłączną własność. Ucieszona byłam wielce, piérwszy raz w życiu otrzymanym, tak kosztownym podarunkiem, ale gdy znalazłam się sama w moim gabinecie z potokiem mlecznych pereł w ręku, zadumałam się nagle i długo.
Widok pięknego naszyjnika przywiódł ku mnie odległe wspomnienia z przeszłości. Przed oczyma stanął mi pokój, oświetlony po nocy balowéj kilkunastu świecami, w kandelabrach płonącemi, a w głębi pokoju tego, na sofie, wpół-leżąca postać mojéj matki, z gorączkowym rumieńcem na twarzy, z ręką gwałtownie rozrywającą wątłe nici, z których perły zbiegały po sukni jéj, jak grad rzęsisty, łącząc się ze łzami, spadającemi z jéj oczu...
Snadź po owéj nocy bolesnéj pamięci, ręka czyjaś, troskliwa o bogactwo mojéj matki, zgarnęła rozsypane perły i związała je na nowo w kilka sznurów bogatych. Pytałam siebie, czy myśli smutne, jakie wówczas napełniały głowę mojéj matki, rozproszyły się pośród światowego wiru bez śladu, czy téż zebrała je ona i nawiązała na sznur pamięci, który, leżąc na dnie jéj piersi, wiódł może jéj wyobraźnią od czasu do czasu ku pięknéj postaci mego ojca i spędzonym przy jego boku najpiérwszym latom młodości? Uparcie tkwiła we mnie myśl, że tak być musiało, że matka moja, pomimo zajść swych i roztargnień światowych, pomimo zresztą serdecznych około mnie starań, nosiła w sercu wspomnienia minionéj przeszłości. Śród gwaru i ustawicznego ruchu, w jakim obie pogrążone byłyśmy, spostrzegłam nieraz na jéj twarzy wyraz taki, jakby w ciszy i tajemnicy, nieprzystępnéj nikomu, żałowała czegoś, za czémś tęskniła, lub jeszcze skarżyła się na coś przed kimś niewidzialnym, z kim w głębi myśli swéj rozmawiała. I wyglądała wtedy tak, jakby porównywała siebie do owego wędrowca, o którym mi kiedyś mówiła, co, przez życie całe gnany wyobraźnią w coraz inne a inne miejsca, poczuł wóz swoich przeznaczeń zatrzymujący się na wydmie piasczystéj, o dopiekającym skwarze słonecznym i ostro wiejących wichrach...
Pewnego dnia przyniesiono mi z poczty kilka listów. Były to odezwy koleżanek, z któremi na pensyi łączyły mię węzły, jak nam się wtedy zdawało, wiecznéj przyjaźni. Z mniejszą lub większą przyjemnością odczytywałam te pisma, gdy podniósłszy oczy na siedzącą naprzeciw mnie moję matkę, spostrzegłam, że patrzyła na mnie z pewnym niepokojem, jak mi się zdawało, połączonym z ciekawością. Wyraźnie widziałam, że chciała coś wyrzec do mnie, o coś mnie zapytać, ale wahała się i usta jéj raz nieco zadrgały. Po długiém milczeniu ozwała się nakoniec tonem, który usiłowała widocznie uczynić obojętnym:
— Czy pomiędzy otrzymanemi listami nie znalazłaś Wacławo, listu od twego ojca?
Na dwa dni przed oznaczoną uroczystością przybyłyśmy do Rodowa. Jakże zdziwiłam się, gdy, w przededniu prawie licznego zebrania, zobaczyłam dom moich babek tak samo spokojny, cichy i niby w półsenném pogrążony milczeniu, jak był zawsze.
W bawialnym, głęboko ocienionym salonie, babka Hortensya i babka Ludgarda siedziały wyprostowane i spokojne; jedna z nich wyrabiała frywolitki, druga włóczkowe kwadraty, tak, jak gdyby żadna zmiana nie miała zajść w zwyczajnym trybie ich życia.
Liczna służba, jak zwykle, powoli i na palcach przesuwała się po pokojach, nigdzie nie słychać było wzmożonego ruchu, nikt się z niczém nie śpieszył, nikt na pozór nie wydawał żadnych rozkazów, ni rozporządzeń. Z oficyn tylko, w których mieściły się kuchnie, buchał z kominów dym obfitszemi niż zwykle kłębami; w cieplarniach ogrodnicy wybierali najgrubsze drzewa pomarańczowe i najpiękniejsze kwitnące rośliny i ustawiali je na stronie; w ogrodowych alejach kilku rzemieślników, bez najmniejszego stuku lub hałasu, podnosiło liczne rusztowania w kształcie wieńców, gwiazd i spiralnych piramid, na których miano w noc balową, zawiesić różnobarwne lampy. Była pewna powaga i duma w téj ciszy i niezmąconym spokoju domu, mającego nazajutrz przyjąć w swych ścianach przeszło sto zaproszonych osób. Znać było, że dom ten z dawna był przywykł do przyjęć podobnych, a pani jego uważała ten wypadek za tak zwyczajny w swém życiu, iż z jego powodu nie raczyła uczynić choćby jeden krok więcéj, niż zwykle, wymówić choćby jedno zbyteczne słowo, zaniedbać zrobienia choćby jednego kółka lub gzygzaczka w swoich ulubionych frywolitkach. Sprężyny gospodarstwa domowego, nakręcone tam snać z dawien dawna, działały same przez się: może pani domu pobudzała kiedy niekiedy ich poruszenia jedném jakiém słowem, lub jednym wyrzeczonym rozkazem; ale ani słowa tego, ani rozkazu, nikt z niewtajemniczonych nie słyszał, a przybyłym mogło się zdawać, że dom ten, zamiast do świetnego balu, gotuje się do cichéj poobiedniéj drzemki.
I dopiéro w dniu oznaczonym na zjazd gości, wychodząc z rana ze swego pokoju, poczułam się na dobre ogarnięta przed-balową atmosferą. W przeciągu upłynionéj nocy posępne szuflady zmieniły postać, nie żeby się stały wesołe i jasne, bo przeszkadzała temu sama już domu architektura, ale rozszerzyły się jakoś i napełniły nie błyszczącém i olśniewającém, ale poważném i wytwornego smaku bogactwem.
Przestrzenie w salonach powiększyły się, pod ścianami stały wysokie grupy drzew zamorskich, a z pomiędzy zieleni ich wychylały się gdzie niegdzie złociste pomarańcze, albo kielichy kwiatów o gorącéj barwie i upajającéj woni. Wielkie zwierciadła odbijały te z zieleni i kwiatów potworzone altany, i łamały w sobie srebrnawe światło kryształów, zwieszających się od licznych pająków na wzór soplów lodu, które zdobią w zimie drzewa i gzymsy domów. Ściany gabinetów przykryły się starożytnemi makatami, a tu i owdzie, od niechcenia, zarzucono na sprzęty kobierce wschodnie, z których każdy sam jeden przewyższał w wartości wszystkie modne sprzęty i błyskotne nowożytne cacka niejednego z sąsiednich, zbytkownie urządzonych, domów.
Na widok tych, po raz piérwszy dających się spostrzedz w Rodowie, przygotowań do balu, wzmogło się trwożne i radośne zarazem oczekiwanie moje.
Nogi drżały pode mną, gdy przechadzałam się po wonnych i wspaniale ustrojonych salonach, żadnego pokarmu do ust wziąść nie mogłam i tylko matka moja, spostrzegłszy zbyteczną mą bladość, kazała mi wypić kilka kropel wzmacniającego wina.
Tymczasem, w kilka godzin po południu, zaczęły przed ganek zajeżdżać liczne powozy, na dziedzińcu brzmiał ustawiczny turkot kół, klaskanie z batów, tentent koni i głosy służby, a salony napełniały się coraz liczniejszymi gośćmi.
Babki moje siedziały obok siebie na jednéj z kanap, wyprostowane, i uprzejmie witały przybywających, na-pół tylko podnosząc się z siedzenia i końce białych swych palców podając do uścisku damom, a panom do pocałowania. Żadna z nich nie powstała całkiem ni razu, ani zbliżyła się ku drzwiom na niczyje spotkanie. Za to matka moja i pani Rudolfowa robiły honory domu: piérwsza z właściwym sobie wdziękiem, pełnym godności i światowego taktu, druga — ze zwyczajną jéj także przesadną grzecznością, w któréj był odcień fałszu i obłudnego pochlebstwa. Spotykały one damy przy wejściu, panów na środku salonu, zapoznawały z sobą osoby, które po raz piérwszy się spotykały; rozpoczynały nici rozmów, związywały niemi rozliczne kółka, a potém, przechodząc od jednego z nich do drugiego, utrzymywały pomiędzy liczném zebraniem tę równowagę towarzyską, to powszechne ożywienie i zadowolenie, które jest arcydziełem gospodyń, biegłych w misternym kunszcie prowadzenia salonowéj zabawy.
Ja i Rozalia zajmowałyśmy się pannami. Dział nasz z pozoru tylko mógł wydać się łatwiejszym od działu naszych matek.
Usiłowania, jakie czyniłyśmy z Rozalią dla ożywienia licznego grona panien, które zasiadły pod jedną ze ścian salonu, mało miały powodzenia, témbardziéj, że młodzi mężczyzni, według przyjętego zwyczaju, nie zbliżali się do nas od razu, ale mieli sobie za obowiązek bawić rozmową poważne panie, lub łączyć się do kółek poważnych panów.
Siedziałyśmy więc wszystkie rzędem, tworząc rozmaitość tylko barwami sukien, bo pozy nasze i wyrazy twarzy były tak jednostajne, jakbyśmy wszystkie były mniéj więcéj wiernym portretem jednéj i téj saméj osoby. Wydawałyśmy się, jak róże na jednym krzaku kwitnące! a jednak, w głębi, jak wielkie, jak nieskończone pomiędzy nami leżały różnice!...
I nie założyła-bym się teraz oto, czy, w przeciągu mniéj więcéj godziny takiego pod ścianą posiedzenia, nie widziałam dwóch lub trzech ziewnięć, ukrytych naprędce batystową chusteczką, albo przysłonionych rozszerzonym nieco stereotypowym uśmiechem. Ale ręczyła-bym za to, że ziewnięcia te nie wyszły z ust moich, ani téż Rozalii. Dla mnie wszystko, co mię otaczało, było zbyt nowe i zajmujące, abym się choć na mgnienie oka znudzić miała; drżałam zresztą cała od oczekiwania rozpoczęcia się na dobre zabawy i czułam, że z przeciwnéj strony salonu, z pomiędzy grupy z ożywieniem rozmawiających mężczyzn, wysnuwały się i leciały ku mnie promienie pewnych wielkich, ciemno-siwych oczów... Rozalia zaś zdawała się być pod wpływem wewnętrznéj jakiéjś gorączki. Na śniadych jéj policzkach wybijały się krwiste rumieńce, oczy paliły się, wyrazy wypadały z ust prędko, z pośpiechem, niby gorączkowo, najczęściéj z towarzyszeniem wpół cichego chichotu. Utraciła całkiem marmurowy spokój czoła i pokorę postaci. Wyglądała, jak osoba, która się bardzo lęka, a pragnie okazać się odważną. Chwilami wpatrywała się we mnie tak dziwnie, że mi to aż przykrość sprawiało. Nie spuszczałam wszakże oczu i wytrzymywałam jéj spojrzenie. Alboż się czułam względem niéj winną?... Piątą godzinę uderzyły zegary, za oknami widać było, jak słońce schylało się już ku zachodowi, drzwi od jadalnéj sali otworzyły się na oścież, a na progu stanęło dwóch lokajów i zawiesiło serwety na swych ramionach na znak, że podano do stołu.
Zabawa bowiem wieczorna miała być poprzedzona wielkim obiadem.
Wkoło ogromnego stołu, ustawionego w podkowę, uginającego się nieledwie pod ciężarem sreber i kryształów, zasiadło około stu osób: poważne panie w koronkach na głowie i aksamitnych ciężkich sukniach, panny w różnobarwnych jedwabiach, panowie we frakach, na których czerni odznaczały się tylko bogate od zegarków łańcuchy. Wpół ciche rozmowy, prowadzono przy stole, rozeszły się po sali stłumionym szmerem, podobnym do brzęczenia roju pszczół, i łączyły się z dźwiękiem sreber i cichém licznéj służby stąpaniem.
Siedziałam pomiędzy dwiema pannami, najmniéj mi znajomemi, a tak milczącemi, że wszelkie usiłowania moje zawiązania z niemi rozmowy nie osiągały pożądanego skutku. Z razu więc zajęłam się śledzeniem fizyognomii i ubiorów siedzących wkoło stołu osób; ale im więcéj przeciągał się obiad, tém mniéj zajmowała mię ta monotonna zabawa, i zaczęłam nakoniec jak zbawienia wyglądać chwili, w któréj skończy się obnoszenie półmisków, następujących po sobie w takiéj ilości, że już i liczby ich zapamiętać nie mogłam.
Zegar w sali uderzył szóstą, potém siódmą godzinę, wskazówki jego dobiegały już do ósméj, a półmiski unosiły się jeszcze nad głowami towarzystwa, jak złowieszcze duchy gastronomii, zapowiadające nieskończoną nudę. Na wszystkich twarzach malowało się znużenie i przymus; kobiety, a szczególniéj panny, wyglądały jak istoty, znoszące z bohaterską i godną lepszéj sprawy cierpliwością dotkliwe katusze.
Nareszcie podano wety, a w téj saméj chwili, niby pistoletowe wystrzały, stuknęły korki, wydobywane z butelek szampana.
Jeden z gości, poważny mężczyzna o szpakowatych włosach i wąsach, wielce szanowany w okolicy obywatel, a przytém daleki nasz krewny, powstał napół z siedzenia, uniósł w górę kieliszek i, zwracając się do babki Hortensyi, pełnym poważnéj galanteryi głosem wyrzekł:
— Pozwolisz, szanowna pani, abyśmy, tu zebrani w jéj zacnym i gościnnym domu, w dowód głębokiego szacunku i życzliwych uczuć, jakie nas względem pani przejmują, wypili za jéj zdrowie.
Na hasło to, podnieśli się wszyscy panowie, i gwar głosów a dźwięk kieliszków stwierdził wyrazy poprzedzające.
Babka moja grzeczném, lubo zawsze wyniosłém skinieniem głowy podziękowała wszystkim i uczyniła ręką gest, dający znać, że pragnie coś powiedziéć. Wszyscy umilkli i patrzyli na nią z uszanowaniem. Babka Hortensya powiodła wkoło wzrokiem, wyprostowała się jeszcze bardziéj, i zaczęła mówić głosem tak dźwięcznym, że mógłby być wziętym za głos młodéj osoby, gdyby nie właściwe jéj, lubo znacznie złagodzone, twarde i surowe modulacye tonów.
— Wdzięczna wam jestem, szanowni sąsiedzi i krewni, za łaskawe usposobienia wasze dla mnie, których daliście dowód, nawiedzając dziś wspólnie moje progi. Życzliwości téj zresztą byłam pewną, bo, przebywszy między wami całe życie, miałam nieraz sposobność przekonać się o niéj z radością. Nie mogę jednak powstrzymać się od wyznania, że dzisiejszego zebrania pragnęłam najbardziéj dlatego, aby módz własną ręką i we własnym domu przedstawić wam córkę mojéj ukochanéj synowicy, Matyldy, pannę Wacławę, i polecić ją waszym pokrewieńskim i sąsiedzkim względom. Jestem stara, a ona zaledwie piérwsze w świecie zaczyna stawiać kroki; może być, że wkrótce zabraknie mię między wami, — przed nią długa jeszcze leży przyszłość. Niechże, gdy mnie nie stanie, ona mię w téj ukochanéj zastąpi okolicy i niech na nią przeleje się ten ogólny szacunek i przychylność, któremi cieszyłam się i zaszczycałam zawsze, przez czterdzieści blizko lat mieszkając w Rodowie.
Słowa te elektrycznym prądem przebiegły po całém towarzystwie, a we mnie ugodziły jak piorun. Przez chwilę zdawało mi się, że zemdleję pod gradem skierowanych na mnie spojrzeń, pod wpływem złączonych uczuć wdzięczności dla babki, radości, dumy i zmieszania.
Poważny obywatel, który wprzódy przemawiał, podniósł znowu swój kielich i, obiegłszy spojrzeniem towarzystwo, zawołał:
— Panowie! pijemy zdrowie panny Wacławy!
— Zdrowie panny Wacławy! — zawołał chór mężczyzn, dźwięknęły kielichy i wszystkie twarze zwróciły się ku mnie...
Stanowczo zostałam pasowaną na bohaterkę zabawy i byłam punktem, na którym powszechna skupiła się uwaga. Nakoniec babki moje podniosły się, a za niemi całe towarzystwo powstało od stołu. Po wyjściu z sali jadalnéj panny i młodsze panie udały się do swych oddzielnych pokojów, aby obiadową toaletę na balową zamienić. Matka moja poprowadziła mię także do mego osobnego pokoju. Tam z przygotowanym strojem czekała Zosia, ale matka moja usunęła ją i sama ubierać mię zaczęła.
Nad czołem podniosła mi włosy wysoko, a na nie lekko położyła wianuszek z konwalii; potém kilka długich loków spuściła mi na obnażone ramiona, a na szyi spięła naszyjnik z pereł. Własną też ręką ułożyła fałdy różowéj mojéj sukni, rozsiała między niemi gdzie niegdzie drobne konwalii gałązki i w rękę mi podała wachlarz, misternie rzeźbiony z kości słoniowéj.
Gdy już wszystko było skończone, kazała mi przejść się po pokoju parę razy, stanąć od niéj o kilka kroków, obejrzała mię od stóp do głowy i z zadowoleniem rzekła: dobrze! W téj saméj chwili ozwały się w oddali piérwsze akordy muzyki i przeciągłe tony jakiéjś, przez orkiestrę wykonywanéj aryi włoskiéj, rozpłynęły się po domu.
Jednocześnie dom cały i dziedziniec zagorzał od świateł, a w ogrodzie zapłonęły różnokolorowe lampy, rzędem pozawieszane w głębiach cienistych alei, unoszące się nad trawnikami w gwieździste koła i wieńce, albo rozrzucone gdzie niegdzie pomiędzy gęstwiną parku, jak błąkające się nieśmiałe ogniki.
Matka moja oparła moję rękę na swém ramieniu i obie wyszłyśmy do salonów, wrzących gwarem rozmów, a zalanych powodzią światła i muzyki.
Kiedy stanęłyśmy na progu sali do tańca, muzyka, jakby oczekująca tylko naszego wejścia, uderzyła ostatni akord tęsknéj aryi i zagrzmiała hucznym polonezem.
Tak jak w oném dawném, dziecinném o balu marzeniu, czułam zawrót głowy, tak teraz przed oczyma momi rozciągnęła się mgła delikatna, z za któréj olśniewającym blaskiem widniały twarze mnóztwa ludzi, barwy sukien i kwiatów i połyskliwe światła dyamentów. W głowie mojéj wszelka myśl ustała nagle, a stał się w niéj szum i wir niewypowiedziany, i tylko wyraźnie, bardzo wyraźnie, czułam i widziałam, że mnóztwo oczu wpatrywało się we mnie, że matkę moję i mnie otoczyło liczne koło mężczyzn, że rozległ się wkoło nas szmer słów, półgłosem wymówionych, z których każde miało upajający dźwięk uwielbienia. Wzrok mój ćmił się i niewyraźnie rozpoznawał przedmioty, ale słuch zaostrzył się i z dziwną przenikliwością chwytał w przelocie te półciche wyrazy, które, jak grad, nagłe i urywane, sypały się z ust otaczających nas z blizka, i biegły po sali coraz daléj, jak echa powtarzające się w nieskończoność.
Słyszałam, jak nazywano mię piękną, uroczą, zachwycającą, i jak podziwiano wspaniałą, nieuszkodzoną latami, piękność mojéj matki. Pytano się wzajemnie: która z nas jest piękniejszą? I odpowiadano sobie, że matka moja była pięknością w pełni rozkwitu, a ja młodziuchnym pączkiem cudownego kwiatu.
Nagle ocknęłam się i silniéj oparłam rękę o ramię mojéj matki, bo wir w méj głowie ustał, ale za to przez piersi ostra przemknęła błyskawica.
Obok mnie stanął pan Agenor i podawał mi ramię do poloneza. Świetnym a długim szeregiem posuwały się pary wokół salonu. Na przodzie szły panie poważne, o długich szeleszczących sukniach, oparte na ramionach panów podżyłych, a daléj młode panny obok młodych towarzyszów wieńcem mnóztwobarwnym. I całe koło, posuwistym, wdzięcznym krokiem, falowało w różne zwroty i skręty, niby wąż olbrzymi, mieniący się kameleonową grą kolorów, świetny połyskiem drogich kamieni, ożywiony ludzkiemi oczyma, które pałały wezbraném życiem.
Ręka mojego towarzysza drżała trochę, w lekkim uścisku trzymając dłoń moję; wzrok jego tkwił w mojéj twarzy, rozkochany, rozmarzony, a mnie się zdawało, że idziemy tak wszyscy poważnym pochodem, kierowani cudowną melodyą muzyki, prosto ku wrotom raju, które się wnet otworzą przed nami... Stopniowo, muzyka coraz wolniejsze przybierała tempo; pary rozłączały się, rozstawały z ukłonami; świetne koło rozprysnęło się po salonie; polonez był skończony, a natomiast szybki walc zaszumiał.
Pan Agenor znowu stał przy mnie i podawał mi ramię do tańca. Bal wrzał w całéj pełni, tańce następowały jedne po drugich, a przed rozpoczęciem każdego, wpadałam w formalne oblężenie od młodych panów, którzy dobijali się o szczęście tańczenia ze mną. Nawet pan Henryk, z okularami zsuniętemi na sam środek nosa i z policzkami okrytemi niezwykłym rumieńcem, stał nieustannie za mojém krzesłem, pilnował chwili, w któréj-bym mogła podać mu rękę do tańca, trzymał mój wachlarz gdy tańczyłam z kim innym i ilekroć miał ku temu sposobność, obdarzał mię komplementami, których końca dosłuchać nie miałam nigdy cierpliwości. Nawet Franuś zdobył się na rozpaczliwą jakąś energią i śmiałość, nie ustępował kroku innym, i chociaż wprawdzie nie wiele mówił, i zdawał się być bardzo wzruszonym, zaprosił mnie jednak do mazura, którego tańczył bardzo zgrabnie. Kilku innych, nieznanych mi dotąd, młodych panów, otaczało mię także ciągle, starając się o tańczenie lub rozmawianie ze mną i wyrywając sobie, jakby na wyścigi, najmniejsze słowo, choćby przelotne moje spojrzenie.
Pomimo tych hołdów, których widocznie byłam przedmiotem, pomimo szału zabawy, jaki mię ogarniał, czułam pewien niepokój i na serce coraz cięższe spadało mi uczucie. Pan Agenor nie zawsze należał do koła mężczyzn, którzy mię wciąż otaczali. Zbliżał się wprawdzie, tańczył ze mną, rzucał spojrzenia pełne rozkochania i rozmarzenia; nie mniéj jednak nie mogłam nie spostrzedz, że w sali pełnéj ludzi był punkt pewien, punkt, który jakby z umysłu i upornie trzymał się ciągle w jak największéj ode mnie odległości, a na pana Agenora wywierał wpływ przyciągający, któremu on oprzéć się nie mógł. Punktem tym była Rozalja...
I zaprawdę nigdy Rozalii nie widziałam tak piękną, jak wtedy. Była ona bez zaprzeczenia najpiękniejszą z całego licznego zebrania kobiet, i patrząc na nią, zapytywałam myślą: dlaczego ja właśnie zostałam uznaną za królową zabawy i najliczniejsze odbierałam hołdy, gdy właściwie jéj-to należały się one?
Pośród świetnie i bogato ustrojonych panien, wyróżniała się surową niemal skromnością ubioru: najmniejsza nie zdobiła jéj błyskotka, a pewna duma spoczywała w jéj prostéj sukni z białego muślinu, któréj krój, nie zastosowany do mody, okrywał klasyczne jéj kształty fałdami, podobnemi do posągowych draperyi. W czasie, gdy wszystkie głowy kobiece zdobne były w wieńce, perły, dyamenty i w misterny uplot włosów, na którym znać było długogodzinne przed źwierciadłem studya; Rozalia z hardą prostotą odrzuciła z nad czoła swoje czarne włosy, i opuściła je w bogate, lecz proste, warkocze na ramiona, które same jedne śród wszystkich pokryte były muślinem. W warkoczach tych tkwiło kilka różnokolorowych naturalnych astrów, niedbale i bez symetryi włożonych, widocznie bez uwagi, a nawet bez pomocy źwierciadła. Jeżeli ten strój, do zbytku skromny, bardziéj polny niż balowy, bardziéj pasterski niż do salonów zastosowany, był wynikiem rachującéj na efekt kokieteryi; należało przyznać, że Rozalia zręcznie umiała dopiąć swego celu. W istocie wyróżniała się z pośród nas wszystkich: postać jéj uwydatniła się na jednostajném tle naszém z wypukłą wybitnością płaskorzeźby, i pośród mnóztwa podobnych do siebie strojem i układem istot, sama jedna stanowiła odrębną, a energicznie wydatną indywidualność.
Układ i wyraz swéj twarzy Rozalia mistrzowsko potrafiła zastosować do dumnéj i poetycznéj prostoty swego ubrania. Wyglądała, jak wiejska niewinna dziewczyna, trafem jakimś wplątana w koło światowych i rozbawionych panien; jak dziewica, pełna słodyczy i spokoju, śród istot, które w zabawie coraz więcéj traciły konwenansową sztywność, a objawiały ten szał i to upojenie, które tém nagléj wybuchają na zewnątrz, im dłużéj i ściśléj ukrywane były w piersi. Wysokim wzrostem swym przenosząc wszystkie towarzyszki, panowała nad niemi spokojem ruchów i pogodą czoła, które podniosło się wysoko, zda się, z dumą ubóztwa, niewinności i prostoty.
Za każdém spojrzeniem na Rozalią, nie mogłam stłumić w sobie jakiegoś gorzkiego, niemal trwożnego uczucia; widok jéj zdawał się być czarną plamą, rzuconą ręką nieznanego fatalizmu na tło świetne, śród którego czułam, że błyszczałam najjaśniéj.
Im dłużéj ciągnął się bal i im więcéj się ożywiał, tém dotkliwszém dla mnie stawało się to gorzkie uczucie. Widziałam wyraźnie, że stopniowo i jakby ulegając sile, potężniejszéj od jego woli, pan Agenor oddalał się ode mnie, a zbliżał do téj czarodziejki, co patrzyła na niego swemi czarnemi oczyma tak słodko i niewinnie, a pałająco zarazem... W mazurze postać jéj chyliła się ku niemu wiotko a miękko, na wzór gałązki powoju, która pragnie dąb poblizki otoczyć swemi sploty; gdy w walcu obejmował jéj kibić, powieki zapadały na gorejące jéj źrenice, ale policzki pałały szkarłatnym rumieńcem, lub mieniły się w bladość namiętną, a energiczne pąsowe wargi roztwierały się uśmiechem tak niewinnéj słodyczy, ale zarazem tak rozkosznego wzruszenia, że stawała się podobną do tych dziewic, malowanych na obrazach, które, porywane przez kochanków, zasłaniają sobie oczy ze wstydem, ale drżą z rozkoszy i namiętnie uginają się w ich objęciu...
Kto ją nauczył téj dziwnéj sztuki splatania dziewiczéj niewinności z płomiennością namiętną? Kto jéj powiedział, że uplót tych dwóch sprzeciwieństw stworzy nieprzeparty urok tajemniczości i zagadki? Zkąd brała siłę do urobienia według woli twarzy swéj i postaci? Co było w niéj sztuką, a co naturą? Dlaczego, w jakim celu, ubiorem i układem pragnęła wyróżnić się pośród nas wszystkich? Nie mogąc być najświetniejszą, widocznie pragnęła pokazać się najuboższą, a tém ubóztwem owinęła się, jak królowa purpurą. Nie mogąc zaćmić sobą mnie, która zajmowałam wszystkich młodością mą, świeżością i wysoką pozycyą, jaką babka w domu swym mi nadała, postanowiła odciągnąć ode mnie człowieka, o którego uwagę, hołd i uczucie najwięcéj mi chodziło.
Zaczynałam poczuwać w sercu dziwne jakieś wzruszenia, których dotąd nie znałam; były one niewyraźne i zmieszane, ale porównywałam je do huczącéj kędyś w oddali i zbliżającéj się burzy... Każda z towarzyszek moich, tak samo jak ja, ścigała kogoś mniéj lubo więcéj płonącemi oczyma i pragnęła spojrzenia te ukryć przed wzrokiem innych, a one pomimo jéj woli wyrywały się ze źrenic, biegły ku wybranemu punktowi, w drodze spotykały się i krzyżowały z mnóztwem podobnych spojrzeń, tworząc w przestrzeni błyszczącą i drżącą siéć, splecioną niby z naelektryzowanych nici.
Uszu moich dolatywały urywane rozmowy, złożone z półsłówek, wymawianych półgłosem, a w każdéj z nich była sielanka, mogąca się zamienić w dramat prawdziwy, lubo bardzo podobny do komedyi.
W ogromnéj sali zaczęło robić się parno i duszno, wachlarz mój łagodnym swym powiewem nie mógł mi ochłodzić pałającego od zmęczenia i wzruszeń czoła. Po walcu, którego przetańczyć musiałam ze wszystkimi prawie z kolei młodymi ludźmi, zdyszana i z zawrotem głowy, wbiegłam do małego gabinetu, łączącego salę do tańca z jadalną i upadłam na stojącą przy drzwiach kanapkę,
W gabinecie nie było nikogo, u góry paliła się kolorowa lampa, a etażerka, pełna cacek, stojąca obok kanapki, zasłaniała mię całkiem przed oczyma osób, przechodzących niekiedy z jednéj sali do drugiéj. Naprzód dwaj mężczyzni, trzymając się pod ręce, z wolna weszli do gabinetu.
— Jak myślisz? — mówił jeden z nich półgłosem — co znaczyła przemowa pani Hortensyi o wnuczce w czasie obiadu?
— Hm! — odpowiedział drugi z namysłem — według mnie, może się ona tłómaczyć co najmniéj pół milionową cyfrą testamentowego zapisu pani Hortensyi...
— Jeśli nie zapisu całego Rodowa — dorzucił piérwszy.
— Być może! Nic dziwnego, że Agenor...
— Ha, ha, ha! — dokończył głośnym śmiechem piérwszy mężczyzna, urwany frazes drugiego — i obaj weszli do sali jadalnéj.
Na ich miejsce weszły do gabinetu dwie panny, trzymając się także pod ręce i powiewając wachlarzami.
— Czy uważasz, Franiu — mówiła z nich jedna — jak dziś wszyscy panowie upędzają się za Wacławą?
— Jakże-bym miała tego nie widziéć! — odparła druga; — z jéj-to przecie powodu jesteśmy dziś tu, jak na pustyni...
— Co to znaczy miéć taką babkę, jak pani Hortensya!...
— Ha, ha, ha! — głośnym śmiechem dokończyła druga panna i obie weszły napowrót do sali tańca.
Coraz cięższe uczucie spadało mi na serce; w głowie myśli wirowały zawrotnie. Nie wiedziałam dlaczego, ale posłyszane urywki rozmów upokorzeniem i wstydem oblewały mi czoło. Na progu, tuż obok etażerki, która mię zasłaniała, trzech już stanęło mężczyzn, z po-za cacek rozstawionych na etażerce mogłam nawet widziéć ich twarze.
— Henryku! — zainterpelował jeden z nich towarzysza — jak uważam, naprawdę zająłeś się panną Wacławą.
— Śliczna osoba! — wycedził pan Henryk S.
— To prawda, ale bodaj stracona już dla nas.
— Dlaczego?
— Alboż nie widzisz? toć Agenor...
— Nie pojmuję, dlaczego matka i babka życzą sobie wydać za niego pannę Wacławę?
— Czy nie znasz pani Hortensyi? Dla niéj brzmiące nazwisko i liczne stosunki stanowią wszystko, a Agenor...
— Co po tytule, kiedy pustka w szkatule... — wycedził znowu pan Henryk.
— Pustka w szkatule, ale za to pałacyk piękny!...
— Ha, ha, ha! sprytny z niego człowiek! zostawił fundusz na bruku paryzkich bulwarów, a teraz szuka indemnizacyi w pięknych oczach panny Wacławy...
— Gdzie tam w pięknych oczach! Powiedz raczéj: w testamencie pani Hortensyi...
— Ha, ha, ha! — zaśmiały się trzy głosy i mężczyzni zniknęli z progu.
Siedziałam jak przykuta do miejsca; obu dłońmi przycisnęłam serce, które uderzało trwogą, wstydem i gniewem. Upokorzyły mię te rozmowy, w których przeważną rolę odegrywała nie osoba moja, ale moje domniemane bogactwo, a z których każda zakończoną była wybuchem śmiechu, krew ścinającym mi w żyłach. Po raz piérwszy trwożne zadałam sobie pytanie: czy pan Agenor istotnie mię kochał i czy w myśli jego nie zarysowała się także nieszczęsna cyfra mego posagu? Z gniewem przypuszczenie to odrzuciłam od siebie i zadrżałam z oburzenia przeciwko tym, którzy posądzać śmieli o tak nizkie uczucie jego, ubranego przeze mnie najświetniejszemi blaskami, jakie wysnuć z siebie może wyobraźnia rozmarzonéj i wierzącéj dziewczyny...
Jeszcze nie zdołałam dobić się ładu z myślami i uczuciami memi, gdy za etażerką zamigotało kilka różnobarwnych sukien.
— Boże! jakże mię głowa boli! — ozwał się przeciągle słaby głos Heleny i blada istota zakaszlała kilka razy suchym kaszlem.
— A jednak bawisz się wybornie, Helenko — zarzuciła jedna z towarzyszek.
— Ha, ha, ha! — zaśmiała się Helena — bawię się! O ile sobie przypominam od dwóch lat ani razu nie bawiłam się tak dobrze!
— Dlaczego od dwóch lat?
— Bo przed tém zdawało mi się, że patrzyłam na twarze ludzkie, a teraz coraz więcéj widzę, iż są to tylko maski i nudzą mię te wieczne komedye!
— Nie wierzysz nawet w sentyment dla ciebie pana Alfonsa?
— Komedyant! — wycedziła Helena.
— Ani w miłość dla Wacławy pana Agenora?
— Zrujnowany panicz, który chce reparować się jéj posagiem!
— Mój Boże! Helenko, czy sądzisz, że pan Ludwik mnie nie kocha?
— Wątpię!
Usłyszałam westchnienie panny, pytającéj o prawdziwość sentymentów pana Ludwika.
— Albo ten z igły zdjęty pan Michał — ozwała się znowu Helena — czy myślicie, że na prawdę zajęty jest Zenią? Gdzie tam! chce się dorobkowiczowi przyjść co najprędzéj do zaszczytnych w świecie stosunków, a wié, że gdy się z Zenią ożeni, będzie ich miał mnóztwo...
— Jakże to smutno, moje drogie!
— Bardzo smutno!
— Więc można przypuszczać, że niéma na świecie prawdziwéj miłości?
— Może gdzie i jest, ale ja o niéj nic nie wiem.
— Więc niéma i prawdziwego szczęścia...
— Może gdzie i jest, ale to kruk biały i łabędź czarny...
— Powiedźcie mi więc, moje drogie, po cóż tu przybyłyśmy wszystkie?...
— Żeby się bawić...
— Kiedyż-bo na prawdę nie bardzo się i bawimy.
— Żeby się ludziom pokazać...
— W jakim celu?...
— W celu wyjścia za mąż.
— Mój Boże! jakże tu wyjść za mąż, kiedy nikt prawdziwie nie kocha?
— Ale są ludzie, którzy stanowią dobre partye.
— A jeśli która z nas nie zechce dobréj partyi, bez domieszania chociaż odrobinki miłości?
— Zostanie starą panną!
— To straszna perspektywa!
— Zapewne, to téż robimy wszystko, co możemy, aby jéj uniknąć.
Milczały kilka sekund. Helenka znowu ozwała się piérwsza:
— Co myślicie o Irenie, która widocznie wyda się za tego tłustego i skąpego pana Prota?
— Praktycznie uczyni, ale nie zazdroszczę jéj wcale, ani pana Prota, ani sześciorga przyszłych pasierbów.
— Lituję się nad nią serdecznie...
— I cóż ma począć, skoro nikt z młodych panów nie starał się nigdy o jéj rękę.
— To dziwna rzecz! bo, według mnie, Irenka to bardzo dobra i miła dziewczyna. Nie jest wprawdzie piękną, ale ma wcale zgrabną figurkę, ładne oczy i może się podobać...
— Cóż z tego, kiedy nie ma posagu!
Milczały znowu chwilę, potém jedna z nich rzekła:
— Czy uwierzycie panie, że choć zabawa bardzo jest świetną i ożywioną, mnie jakoś dziwnie smutno.
— I mnie także! — potwierdziło parę głosów.
— A mnie przeciwnie, śmiać się chce ze wszystkiego, co się na świecie dzieje — rzekła Helenka i zakaszlała parę razy.
— Twój śmiech, Heleniu, smutniejszy od płaczu — zarzuciła któraś z towarzyszek, zmienionym głosem.
I posłyszałam kilka na raz westchnień, słabo i nieśmiało wydobywających się z piersi. Lecz nagle westchnienia zagłuszone zostały śmiechem.
— Ha, ha, ha! — chórem zaśmiały się rozmawiające towarzyszki — jakeśmy śmieszne! Zebrałyśmy się tu w kątku i medytujemy nad marnościami tego świata, a tam walca tańczą... pójdźmy tańczyć!...
Podały sobie ręce, a gdy wchodziły do sali, przede mną z za cacek ustawionych na etażerce, zamigotało złoto bransolet, zdobiących ich obnażone ramiona, i od powiewu ich sukien rozwiała się wkoło woń wytwornéj perfumy.
Zerwałam się z miejsca i stanęłam nieruchomie, z czołem spuszczoném na dłonie.
Umilkły smętne a zawrotne takty walcowe, a natomiast rozbrzmiały wesołe akordy, wzywające pary do czwartego już, czy piątego kadryla. Zamyślona, z oczyma zasnutemi jakąś mgłą wilgotną, stanęłam na progu sali. Obok mnie stanął natychmiast pan Agenor.
— Pozwolisz pani przypomniéć sobie, że miałem szczęście otrzymać od niéj obietnicę tego kadryla — rzekł, podając mi ramię.
Stanęliśmy do tańca, a naprzeciw mnie zobaczyłam stojącą Rozalią. Kiedy muzyka grała przed wstępne takty, patrzyłam uważnie na pana Agenora. Oczy jego tkwiły także w mojéj twarzy, ale — dziwna rzecz! wydało mi się, że wzrok jego dwoisty był jakiś, i gdy połowa ocznych jego promieni spływała na mnie, druga połowa w ukośnym kierunku dążyła do Rozalii.
Daremnie usiłowałam wmówić w siebie, iż spostrzeżenie to było prostém przywidzeniem; w piersi huczały i burzyły się uczucia dziwne, niby coraz bardziéj zbliżająca się burza...
W tańcu pan Agenor mówił mi mnóztwo pięknych rzeczy, a gdy go słuchałam, wszelkie obawy i przykre uczucia znikały, jak zaklęte mocą jego słowa i dźwiękiem głosu. Lecz skoro tylko przestawał mówić, wracały tłumem i widziałam już tylko czarne płonące oczy Rozalii, które z pod rzęs długich patrzyły na niego tak niewinnie a namiętnie zarazem, i dwoiste promienie jego wzroku, z których połowa zawsze wyrywała mu się z pod powiek, jakby przemocą, i uciekała ode mnie...
W ostatniéj figurze kadryla pan Agenor nachylił się nieco ku mnie i szepnął:
— O jakże wdzięcznym jestem pani za ten ofiarowany mi kadryl! każda chwila, obok pani spędzona, unosi mię w niebo wybranych!
Gdy kończył te wyrazy, koléj tańczenia przyszła na niego i na Rozalią. Postąpili oboje na przód i widziałam, jak przy zbliżeniu się rzucili sobie w twarze ogniste spojrzenia.
Ale pan Agenor wrócił do mnie i kontynuował rozmowę:
— Jestem podobny do spragnionego wędrowca — mówił — który, długo po piaszczystych wędrując pustyniach, znalazł nareszcie oazę, a na niéj kwiat cudownéj piękności...
Tu przyszła nań znowu koléj podania ręki Rozalii, i spostrzegłam, że obie ich dłonie splotły się silnym i dłuższym, niż trzeba było, uściskiem.
Utworzyliśmy wielkie koło, pan Agenor dokończył mi rozpoczęte słowa:
— Oazą tą — rzekł — na któréj zatrzymałem się w wędrówce mego życia, są chwile przy pani spędzone, a kwiatem wspaniałym, jaki na téj oazie znalazłem, jest uczucie...
Nie dopowiedział, bo w téj chwili koło rozrywało się w pojedyńcze pary. Objął moją kibić drżącém ramieniem, ale głowa jego, niby słonecznik za słońcem obróciła się w stronę Rozalii, która okręcała się z innym tancerzem.
Kadryl był skończony. W sercu mojém wzmogły się przykre uczucia, burza wrzała już w niém i huczała na dobre...
W sali coraz duszniéj było i parniéj, pomimo, że otworzono na oścież drzwi od ogrodu. Dążyłam ku drzwiom tym, aby ochłodzić się nieco na progu, gdy na drodze mojéj zobaczyłam Rozalią, stojącą tak, że koniecznie przejść obok niéj musiałam. Stała oparta ręką o konsolę, z takiém rozpromienieniem na twarzy, jakiego nigdy jeszcze u niéj nie widziałam.
Okropność! Radość, rozlana po twarzy kuzynki, ugodziła mi w samo serce ostrém zakłuciem: pomyślałam sobie, że zapewne wzniecał ją długi uścisk ręki pana Agenora i ogniste spojrzenie jego, i poraz piérwszy w życiu doświadczyłam uczucia głuchéj niechęci, podobnéj do nienawiści.
— Kuzynko! — rzekłam, zatrzymując się nieco obok Rozalii — dziwnie jesteś ubrana! Toć wiész zapewne, że na bale nie używają się suknie pod szyję, a te astry, tak niedbale włożone, wypadają ci z warkoczów!
Nie zastanowiłam się ani sekundy nad słowami, jakie wyrzekłam, i ani pomyślałam, czy zawierają one w sobie choć szczyptę zdrowego rozsądku. Widziałam tylko, że ubiór Rozalii wyróżniał ją z pomiędzy nas wszystkich i czynił ją cudownie piękną i uroczą.
Podniosła na mnie oczy, pełne słodyczy, a zarazem brwi jéj w harde zagięły się łuki i na ustach osiadł uśmiech przejmującéj ironii. Dotknęła ręką kwiatów, które w malowniczym nieładzie spuszczały się na jéj ramiona, i odpowiedziała zwolna:
— Życzę ci, śliczna kuzynko, aby na wzór moich biednych astrów, które mi opadają z warkoczów, nie opadły z ciebie kwiaty marzeń i złudzeń dziecinnych!
Odpowiedź Rozalii, słodkim wymówiona głosem, zasyczała mi w uchu, jak ostry sarkazm i prosto w oczy rzucone naigrawanie się z młodości mojéj i wiary. Zakryłam twarz wachlarzem, czując, że blednę, i nie chcąc, aby ktokolwiek zmianę tę dojrzał, żywo odwróciłam się od Rozalii. Obok siebie zobaczyłam Emilkę, pochwyciłam jéj ramię i wybiegłyśmy obie do ogrodu.
Noc sierpniowa, ciepła i cicha, pogodne sklepienie rozpościerało się nad gorejącym różnobarwnemi światłami ogrodem. Pomiędzy oświetloną lampami przestrzenią w dole, a gwiaździstemi u góry blaskami, wisiał pas grubych cieni, niby przepaść, którą-by trzeba przebyć, ażeby z ziemi dostać się pod niebo. Idąc w milczeniu obok Emilki, myślałam, że takie same cienie leżą pomiędzy sercem człowieka, a wymarzoną przez niego krainą ideałów. Te lampy na ziemi, które wnet pogasną, to może symbole połysków świata, obok których tyle błąkających się spostrzegałam cieni; te gwiazdy na niebieskim stropie, to jakby obrazy prawd wiekuistych i niezmąconych radości, kto wié, niedosięgniętych może, jak niebo? Emilka może téż podobne zadawała sobie pytania, może téż była smutna, bo, milcząc, szła koło mnie, i obie cicho przemykałyśmy się pod jodłami, których stopy kąpały się w rozsianych po ziemi lamp promieniach, a szczyty tonęły w ciemności i czarne w górze tworzyły sklepienia. Tu i owdzie zaszeleściły ciche stąpania, zaszemrał odgłos rozmowy, stłumionemi prowadzonéj głosami, zamigotało za drzewami parę sukien kobiecych, a my biegłyśmy coraz daléj i głębiéj w ogród, unikając spotkania z przechadzającemi się osobami. Po chwili znalazłyśmy się w parku, w którym, nikogo już, jak się nam zdawało, nie było, i gdzie wśród gęstwiny, zrzadka tylko, zapalone błąkały się lampy. Za to czarny pas, rozdzielający ziemię od nieba, mniéj tam był ciemnym, gwiazdy świeciły widoczniéj, i wyraźniéj słychać było, jak wietrzyk łagodny poruszał w głębi gajów młode brzóz gałązki. Objęłyśmy się ramionami i usiadłyśmy obok siebie na ławeczce, w zupełnie ocienioném miejscu. Pałac ze swemi gorejącemi oknami pozostał za nami daleko, zakryty gęstą drzew zasłoną, i tylko kiedy niekiedy dochodziły nas oderwane dźwięki muzyki, albo nagłe wybuchy głosów, rozpływające się wnet w szmer monotonny i tłumiony przestrzenią.
Zbliżyłyśmy do siebie nasze uwieńczone głowy i splotłyśmy dłonie silnym uściskiem.
— Smutno mi! — szepnęłam Emilce do ucha prawie.
— Smutno mi! — odszepnęła.
I milczałyśmy obie, patrzyłyśmy w gwiazdy, pytając je o tajemnice tego dziwnego świata, który nas pochłaniał, a może i o zagadki własnych serc naszych.
— Emilko! — rzekłam po chwili — powiedz mi, czém jest to wesele, z za którego widnieją tak rozliczne cierpienia?
— Złudzeniem! — odpowiedziała zwolna.
— A ten blask olśniewający, po którym włóczą się takie brzydkie, tajemnicze plamy?
— To opium, którém poją się ludzie, aby uśpić bóle swoje — odrzekła ciszéj jeszcze.
— A taż dwulicowość ludzka, w któréj prawdy dopytać się nie można?
— To wielka maskarada świata.
— Emilko! — zawołałam — gdzież więc jest prawda?
— Nie wiem — odrzekła, i długo milczałyśmy znowu.
— Prawda — zaczęła po chwili Emilka — każda z nas, gdy w świat wstępuje, czuje ją w sercu swojém, ale dlaczego potém traci ją, kędy ona ulata? ja nie wiem.
W głosie Emilki drżał żal bez granic, a w burzę moich uczuć wlał nowy żywioł boleści.
— A więc — zaczęłam — niepodobna nam dociec, co prawdą jest na ziemi, a co udaniem? Co treścią istotną serc i myśli ludzkich, a co pustą tylko formą? Może to, co widzimy, nie exystuje wcale? Emilko! możeśmy chore obie? Słyszałam o chorobie, która wprawia ludzi w dziwaczne przywidzenia. Myślę, że to, co widziałam dziś i słyszałam, było tylko przywidzeniem!
— Nie, to było prawdą — szepnęła Emilka.
— A więc — zawołałam — którąż z nas on kocha? mnie czy ją? — Emilka silniéj otoczyła mię ramieniem i skroń swą do mojéj przycisnęła skroni.
— Wacławo — mówiła z cicha z pieszczotą — jestem starsza, wiele starsza od ciebie, kocham cię, prawda niezupełnie jeszcze uleciała z mego serca... żal mi cię... on ciebie nie wart!... a jednak musisz go przyjąć...
— Dlaczego? — zawołałam.
— Bo nie masz prawa wyboru... bo żyjesz w sferze, któréj granic przekroczyć ci nie wolno; bo jeśli serce pociągnie cię do kogoś, kto nie będzie miał takiego jak on pięknego pałacyku i takiego brzmiącego nazwiska, matka twoja powié ci tak, jak mi dziś moja powiedziała: ten człowiek nie dla ciebie...
Każde słowo Emilki ból mi sprawiało. Ideał mój chwiał się na swym piedestale; na wspaniałym kwiecie, który mi w sercu rozkwitnął, chwiały się purpurowe listki, a czułam, że każdy z nich, gdy uleci, uniesie z sobą skrwawioną szmatkę mego serca... Zebrałam wszystkie siły mego ducha, kwiat mój otoczyłam niemi i cała drżąca przyciskałam dłoń do piersi, aby z niéj nie uleciały, długiemi wypiastowane marzeniami, uczuć listeczki.
A przed oczyma memi stała wciąż Rozalia... przy niéj widziałam pana Agenora; może tam w sali tańca stoją teraz obok siebie i patrzą sobie w twarze, albo w szalonym walcu ona zwiesza się na jego ramieniu, anielsko niewinna, szatańsko namiętna. Na widok tego obrazu, zdawało mi się, że serce zamrze mi w piersi z boleści, a tu obok niego stawała twarz Heleny, zbladła w pogoni za ideałem, i w uszach brzmiały gorzkie jéj słowa: może i jest miłość na świecie, ale ja o niéj nic nie wiem! Pod ciężarem tych słów młodéj towarzyszki uginała się myśl moja, a w piersi méj wzmagała się walka prawdy, która tkwiła w mém sercu z oblegającemi mię zewsząd zmorami fałszywych pozorów...
Spojrzałam w twarz Emilki, — smutnemi oczyma patrzyła w gwiazdy. Skroń moję mocniéj na jéj czole oparłam, a po płonących moich policzkach powolne i gorące spływały łzy... Nagle wzrok Emilki oderwał się od nieba, wyciągnęła przed siebie rękę i rzekła cicho:
— Patrz, Wacławo! myliłyśmy się, sądząc, że same jedne jesteśmy w parku.
Spojrzałam w kierunku jéj ręki.
O kilkadziesiąt kroków od ławeczki, na któréjśmy siedziały w ukośnym nieco kierunku, było sztucznie usypane dość wysokie wzgórze, a u szczytu jego, pomiędzy kilku staremi modrzewiami, szarzała grota kamienna, oświetlona teraz w głębi bladawą lampką.
W otworze téj groty, otoczonym gęstemi splotami dzikiego bluszczu, stał mężczyzna, którego po raz piérwszy w życiu widziałam. Po balowém ubraniu poznać mogłam, że był także gościem mojéj babki, lecz ani przy obiedzie, ani w ciągu zabawy nie spostrzegłam obecności jego w salonach. Może przyjechał przed chwilą dopiéro, może go w różnobarwnym i ściśniętym nie dojrzałam tłumie. Bądź co bądź, oczy moje utkwiły w téj postaci i oderwać się od niéj nie mogły; nawet mgła łez, która je zaćmiewała przed chwilą, rozstąpiła się nagle i zwiększyła się siła wzroku, jakby zrządzeniem wyższéj jakiéjś woli, która chciała abym jasno widziéć mogła. Był brzydki prawie i cudownie piękny zarazem. Wzrost miał średni i ręce skrzyżowane na szerokiéj piersi. Światło od dwóch na modrzewiach zawieszonych latarni padało na czoło wielkie, wypukłe, ciemnemi ocienione włosami i ukazywało spokojne, podłużnie wykrojone oczy i myślące, łagodne usta.
Rysy jego były nieregularne, a mimo to, rozlewała się po nich harmonia niewymowna; w postaci artysta-snycerz nie znalazł-by wzoru na wykucie kształtów Apolina, lecz urobił-by z niéj posąg siły i spokoju.
Był tak niepodobny do wszystkich mężczyzn, których znałam, iż trzeba było koniecznie pomyśléć, że z innego pochodził świata. Nie miał ani źdźbła połyskliwych pozorów, któremi świetnieli tamci, a jaśniał za to cały niezmiernym spokojem i wielką podniosłością ducha.
Stopy jego opierały się o ziemię, lecz byłam pewna, że duch unosi się pod gwiazdami. Nie patrzył jednak w niebo. Wielkie, spokojne jego oczy, spoczywały na widniejącym z za drzew rozrzedzonych, płonącym od świateł, pałacu. Zdawało mi się, że uśmiech łagodnéj litości, przesuwał się mu po ustach, a smętna zaduma osiadła na wypukłém czole i ducha jego jeszcze wyżéj pod niebo uniosła.
— Kto jest ten człowiek, Emilko? — szepnęłam, ściskając rękę towarzyszki.
— To hrabia Witold — odpowiedziała po cichu.
— Jaki on spokojny! — wymówiłam.
— Prostotę ma w postaci, a rozum w obliczu — powtórzyła Emilka.
Stał ciągle w otworze groty, nieruchomy, zamyślony, ani wiedząc o tém, że tam, pod ciemną ścianą gaju, dwie biedne młode istoty, o głowach zwieńczonych kwiatami, a płonących niepokojem, patrzą na niego i wyczytują w nim upragnione wyrazy spokoju i prawdy.
— Ten człowiek nosi prawdę w sercu — szepnęłam.
I dziwne trafu zrządzenie! Wtedy właśnie, gdy wszystko zaczynało ćmić się przede mną, gdy zwodne połyski wzniecały burzę uczuć w méj piersi, gdy głowa mi gorzała od pytań palących, a łzy płynęły z oczu w tęsknocie za prawdą, ujrzałam jedno oblicze ludzkie, światłością prawdy oblane, jednę postać, w któréj leżała siła i spokój świadomego siebie ducha.
Im dłużéj patrzyłam na hrabiego Witolda, tém spokojniéj oddychałam, tém widniéj robiło mi się w myśli, lżéj na sercu, tém mniejszym ogniem płonęły policzki.
Bezwiednie wywierał na mnie wpływ tak orzeźwiający, jaki na człowieka upojonego narkotykiem wywiera przezroczysta, świeża woda źródlana.
I dla nieznanego człowieka tego zrodziło się w méj piersi nieokreślone uczucie, podobne do wdzięczności i do dziwnego pociągu myśli, która się rwała ku niemu.
Po chwili zstąpił zwolna ze wzgórza i poszedł ku domowi. Krok jego był równy, pewny, jednostajny. Kiedy przechodził oświetlone przestrzenie, postać jego zdawała się być wysoką przez siłę i męzkość kształtów, a profil ogorzałéj twarzy odskakiwał wyrazistym spokojem od ruchomego tła, utworzonego z drżących lam promieni.
Gdy zniknął, powstałam zwolna i pociągnęłam za sobą towarzyszkę.
— Emilko — rzekłam — dziwnie uspokojoną się czuję!
W kilka minut potém wchodziłyśmy obie do wrzącéj tańcem i rozmowami sali. W mgnieniu oka porwaną zostałam w wir ogólny, ale tańcząc i rozmawiając przebiegłam wzrokiem wszystkie twarze, szukając między niemi téj, która pozostała w méj pamięci, jak w miękkim gipsie pozostaje odcisk wypukłego medalionu. Daremnie jednak siliłam się ją odszukać. Widziałam znowu twarze, zalane rumieńcami wrażeń; oczy, w których głębi migotały błyskawice burz wewnętrznych a tajonych; usta, śmiejące się zalotnemi lub dwuznacznemi uśmiechy; postacie, porywane szałem i upojeniem zabawy, plączące się z sobą chaotycznie i na wyścigi uciekające od bladéj rzeczywistości: ale spokojnego oblicza i silnéj postaci hrabiego Witolda dojrzéć nie mogłam. Obejrzałam się, szukając kogobym mogła o niego zapytać i na oczy nawinął mi się Franuś.
— Kuzynku — rzekłam mu z cicha i pośpiesznie — przejdź po salonach i odszukaj hrabiego Witolda, a gdy go znajdziesz, uczyń tak, aby zechciał zostać mi przedstawionym.
— Przykro mi kuzyneczko, że nie mogę spełnić twego rozkazu, ale hrabia Witold przed kilku minutami odjechał, zabrawszy ze sobą pana Rudolfa.
— Jak-to! tak krótko bawił?
— Zdaje mi się, że dlatego tylko przyjechał, aby nie pokazać się niegrzecznym względem cioci Hortensyi, która mu przesłała zaproszenie... Przybył, jak mógł, najpóźniéj i odjechał wcześnie.
— I nie wiész, kuzynku, dlaczego postąpił w ten sposób?
— Powiadają, że ogólnie zabaw nie lubi...
— Ani przypuszczałam, że babcia go zaprosi; słyszałam przecie, jak się o nim nieprzychylnie odezwała...
— To prawda; zawsze jednak jest on hrabią, nosi najznakomitsze w prowincyi nazwisko, zresztą szacunek ogólny, którego używa...
Nie dokończył Franuś zaczętego frazesu, bo siedząca niedaleko babka Hortensya skinęła na niego palcem, poskoczył więc ku niéj ze zwykłym pośpiechem, a ja usiadłam przy mojéj matce. Uczucia moje były znacznie spokojniejsze, niż wprzódy, ale głębszy jakiś i rzewniejszy zapanował w nich smutek. Czy żal mi było, że tak szybko zniknęła ta postać męzka, szlachetna i spokojna, która bezwiednie przelała na mnie część swego spokoju? Czy tęskno mi się zrobiło za jedném ludzkiém obliczem, na którém, śród tłumu szalejącego koło mnie, ujrzałam światły obraz prawdy? Nie wiem. To tylko pewna, że przez kilka minut ani pomyślałam o panu Agenorze; dusza moja biegła wciąż w głąb’ parku, pod wzgórze, ku grocie kamiennéj, i widziała stojącego tam hrabiego Witolda. Czułam, że nić nieokreślonego uczucia związała mię z tym nieznanym, zaledwie dojrzanym, człowiekiem, a uczucie to najpodobniejszém było do tego uwielbienia, z jakiém spoglądamy na obraz, przedstawiający symbole cnót ulubionych.
Zamyślenie, w jakie popadłam, chociaż pokrywałam je uśmiechem i rozmową, nie uszło bystrych a przenikliwych oczu pana Agenora. Postrzeżenie to zdawało się go zatrważać i zasmucać zarazem; zbliżył się do mnie i aż do końca zabawy nie odstępował nawet na małą chwilkę. Z razu wydał mi się dziwny jakiś, jakby obcy i nie ten, o którym tyle chwil przemarzyłam. Zmarszczka, co przez wieczór cały nie opuszczała jego czoła, w trwożne wprawiała mnie uczucie, a połyskliwy blask oczu migotał przede mną niekiedy przykrym ogniem żółtych błyskawic. Piérwszy raz spostrzegłam, że zgrabnéj i wytwornéj jego postaci brakowało wysokiego wdzięku, jaki spokój tylko nadać może, że dwuznaczny uśmiech delikatnie wykrojonych ust jego nie był tak sympatyczny, jakim mi się dotąd wydawał, i że nie było w uśmiechu tym ani prawdy wesela, ani prawdy uczucia.
A jednak tak dziwném jest serce ludzkie, serce młode w ruchliwości swojéj, że zmęczona, zniepokojona, chwiejąca się i niepewna, nie mogłam jednak oprzéć się urokowi rozmowy i głosu pana Agenora. Głos ten szczególniéj czarodziejsko działał na mnie, ależ bo podobnego ani przedtém, ani późniéj, nie słyszałam nigdy. Czarował mię wtedy najbardziéj, gdy wibrowała w nim tłumiona, niby z przemocą wyrywająca się z piersi, tkliwość. A właśnie takiéj tkliwości tony brzmiały w głosie pana Agenora, gdy, widząc mię zamyśloną i smutną, przemawiał do mnie. Słuchałam go, nowy zamęt powstawał w méj głowie, nowe wrażenia wpływały do piersi, zapomniałam już prawie o wszystkiém, co w ciągu wieczora widziałam i słyszałam, i co mię w okropną wprawiło wątpliwość...
Nagle tuż przed nami przeszła Rozalia, wsparta na ręku innéj jakiéjś panny. Twarz odwróciła w inną stronę, niby zajęta rozmową ze swą towarzyszką, ale lekkie fałdy jéj sukni wionęły i otarły się o nas. Przyczém wstrząsnęła głową niedbale na pozór; liliowa astra wymknęła się z jéj warkocza i upadła pod stopy pana Agenora. Lecz on zdawał się najmniejszéj nie zwracać uwagi na kwiat upadły, i rozmarzonemi oczyma wpijał się w twarz moję, która może zbladła trochę w téj chwili.
Pochyliłam się, podjęłam astrę i, podając ją panu Agenorowi, rzekłam:
— Dlaczego nie podnosisz pan kwiatów, które leżą u stóp pana? Ludzie mówią, że kwiaty w życiu rzadko napotkać się dają... pogardzać więc niemi nie należy...
Nie wiem, czy przyśpieszone serca bicie, z jakiém wymawiałam te słowa, ozwały się w mym głosie sarkazmem lub bólem, ale pan Agenor nie wyciągnął ręki po kwiat, który mu podawałam. Wpatrzył się we mnie jeszcze głębiéj, jeszcze przenikliwiéj i wyrzekł zwolna:
— Dla mnie jeden jest tylko kwiat, który podjąć pragnę... jakim on, domyśl się pani... ja panią kocham!..
Ostatni wielki wyraz po raz piérwszy wymawiał do mnie i — dziwna rzecz! — głos jego, tak mistrzowski, tak wprawny w różnych odcieni wibracye, omylił się. Była w nim jedna nuta jakaś za wysoka, czy za nizka, nie wiem, ale która fałszywie zabrzmiała w mém uchu, niby klawisz źle dobrany w muzycznym akordzie... Nie wiedziałam, jakie brzmienie właściwe było dla wyrazu tego, ale czułam, że źle on wymówionym został...
Ten fałsz tonu osłabił wrażenie i zmniejszył wielkość słowa, i dlatego może nie ugodziło ono we mnie piorunowém uderzeniem, lecz tylko zwolna przeszyło mię wpółrozkosznym, wpółbolesnym prądem. Rozkosz płynęła z serca, które poczuło się u celu swych tajemnych marzeń, boleść — z myśli, która w dźwięku potężnego wyrazu nie dosłyszała upragnionéj prawdy.
Zwolna podniosłam na pana Agenora wilgotne oczy i zobaczyłam, że był bardzo blady, usta drżały mu trochę, a wzrok palił się dziwnym ogniem. Na widok ten, umilkł fałsz, co mi słuch raził; wzruszenie pana Agenora owiało mię siłą niepokonaną i, sama nie wiedząc prawie, co czynię, z zawrotem głowy i biciem serca rozrywającém piersi, wyciągnęłam do niego rękę.
Uścisnął ją i wymówił cicho:
— Za kilka dni zaniosę do babki i matki pani gorącą prośbę o tę rękę, którąś mi w téj chwili podać raczyła; a jeśli potém wolno mi będzie nazwać cię, pani, narzeczoną moją, powiem z całego serca, że jestem najszczęśliwszy z ludzi!
Tym razem głos pana Agenora nie omylił się ni razu; był on tkliwy i męzki, ufny i błagający zarazem. To też odrzuciłam daleko od siebie astrę Rozalii, którą dotąd machinalnie trzymałam w ręku, i patrząc w twarz pana Agenora, rzekłam serdecznie:
— Jestem bardzo młoda i mało świadoma spraw i serc ludzkich, ale panu wierzę całém sercem i ufam, a pewna jestem, że nikt na świecie nie chciałby zawieść téj młodéj ufności i wiary.
Nie wiem, coby mi na te słowa odpowiedział pan Agenor, bo spostrzegłam tylko, że usta jego widoczniéj zadrżały i twarz mocniéj zbladła. W téj saméj chwili rozdzielono nas; kilka odjeżdżających panien zbliżyło się, aby mię pożegnać. Zegary wskazywały piątą poranną godzinę, lampy w ogrodzie dawno pogasły, z za sztorów przysłaniających okna wdzierały się do salonów piérwsze promienie słoneczne. Towarzystwo rozjeżdżało się, bal był skończony. W godzinę potém, w pokoju moim, śród sztucznie utworzonego zmroku, matka moja trzymała mię w objęciu, głowę mą tuląc do swych piersi. A ja po cichu, na ucho jéj prawie, z uśmiechem na ustach a łzami w oczach opowiadałam, że jest ktoś na świecie, ktoś bardzo piękny, tkliwy, szlachetny, który śród nocy balowéj powiedział mi, że mię kocha.
I widziałam wielką radość na twarzy méj matki, dłonie jéj splotły się na méj gorącéj głowie z miłością i błogosławieństwem.
A gdy zostałam sama, uchyliłam sztor, otworzyłam okno i, patrząc na ranek sierpniowy, który perłami rosy i słonecznemi iskrami osypywał drzewa i kwiaty, myślałam, że w sercu mojém rozkwita stokroć wspanialszy kwiat uczucia, niż te wszystkie, które w ogrodzie podnosiły do nieba wonne kielichy.
„Jeśli mi wolno będzie nazwać cię, pani, narzeczoną moją, powiem z całego serca, że jestem najszczęśliwszym z ludzi.” Słowa te brzmiały mi w uchu; chodziły za mną kędy szłam; ruszały się przed mym wzrokiem, na cokolwiek patrzyłam; usypiały gdy usypiałam i budziły się wraz ze mną, witając razem ze wschodzącém na niebo słońcem.
Narzeczona? czy jest w ludzkiéj mowie inny wyraz tak piękny? Myślałam i myślę dotąd, że nie ma drugiego takiego wyrazu. Brzmi w nim przeddźwięk przyszłéj dwóch serc harmonii, jaśnieje przedświt szczęścia. Z za przezroczystéj zasłony, jaką niewinność dziewicza narzuca, widnieje przed niém jaskrawa łuna miłosnego zachwytu. Trwoga z nadzieją toczą w niéj walkę, ale piérwsza upada do stóp zwycięzkiéj rywalki, która kędyś, daleko jeszcze, pod niebiosami, przez aniołów może śpiewany, słyszy hymn Wniebowzięcia. Na dźwięk tego wyrazu, szlachetne serce rozszerza się, dojrzewa, myśl wpółdziecinna dotąd, rozwija skrzydła i pędzi w sfery, których dotąd sięgnąć nie zdołała.
Wyraz ten przedstawia wyobraźni cudowną Beatryczę, wyprowadzającą ukochanego z zapadlin czyścowych i wiodącą go za rękę ku tronowi Bożemu, albo... Ikara, co na woskowych skrzydłach ku niebu się wzbijał i, jak myt niesie, z pod słońca upadł na ziemię.
Ile z pomiędzy narzeczonych dziewic spełnia cudowne, a szczęścia pełne Beatryczy zadanie, a ile z nich kończy smutnym końcem Ikara?
Boże! myślałam, podnosząc w górę błagające oczy, daj, abym Beatryczą była!
W dwa dni po balu opuściłyśmy Rodów. Babka Hortensya, uwiadomiona przez moję matkę o tém, co zaszło pomiędzy mną a panem Agenorem, stała się dla mnie tak czułą, że przez parę godzin, poprzedzających nasz wyjazd, nie robiła frywolitków, a białą swą o długich palcach ręką kilka razy przeciągnęła po mych policzkach.
Wróciwszy do domu, niczém formalnie zająć się nie mogłam, ani razu nawet nie zasiadłam do krosienek, ani razu nie dotknęłam żadnéj książki, a nosiłam się tylko wciąż z marzeniami memi, które rosły i olbrzymiały wraz z postacią tego, który był ich bohaterem. Rzecz dziwna jednak, marzenia te nastrajały mię często na ton poważny i podniosły. Nie przychodziły mi na myśl, jak Zeni, swobodna pozycya mężatki, ani stroje bogate; o tych nawet, jakie posiadałam, zapomniałam zupełnie. Wyobraźnia ukazywała mi nieznane dotąd obrazy. Raz, naprzykład, przedstawiłam siebie stojącą obok pana Agenora, na wysokim balkonie jego pałacu: w dole, nizko, roiło się mnóztwo dzieci biednych, obdartych, które ukazywał mi pan Agenor, mówiąc; „zejdźmy ku nim, nakarmijmy je, odziejmy i oświećmy!.. To znów zdawało mi się, że śród zmroku siedzieliśmy obok siebie w cichutkim jakimś pokoiku, a pan Agenor, trzymając mą rękę w swojéj, mówił: posłuchaj mię! nauczę cię szukać prawdy na ziemi!
A innym jeszcze razem zobaczyłam w marzeniu ojca mego, który składał dłonie na naszych głowach i wymawiał: idźcie dzieci w świat ręka w rękę, i uczcie się rozumiéć Boga, królującego nad gwiazdami!.. Szczęśliwa czułam się i podniesiona duchem wysoko, trwożna i dziwnie uspokojona zarazem. Wierzyłam, kochałam i czekałam chwili, w któréj wybrany mój przed obliczem ludzi i światłości słonecznéj poda mi rękę na wędrówkę życia.
Jeden z piérwszych dni Września oświecał świat słońcem pogodném, bladawém. W naturze spokojnie było, cicho; kiedy niekiedy tylko listek zwiędły, oderwany od drzewa pierwszym podmuchem jesieni, unosił się w powietrzu sam jeden i smętnie opadał na ziemię.
Siedziałam w pokoju moim sama jedna, przy otwartém oknie. Dobrze mi było, spokojnie, radośnie a poważnie jakoś zarazem. Jaskółkę, która leciała koło okna, zapytałam myślą: czy była tak szczęśliwą jak ja, i czy rozumié, co to być narzeczoną? Nad motylkiem białym, który leciał sam jeden, ulitowałam się i okiem szukałam, czyli nie znajdzie w przestrzeni ukochanego towarzysza?
Nad głową moją zabrzęczał owad drobny. Chciałam go zabić, ale powstrzymałam rękę i pomyślałam, że dobrą dla wszystkich być powinnam. W oddalonéj stronie dziedzińca zobaczyłam dziecię włościańskie, które, bose i w jednéj koszulce, płacząc, czepiało się sukni matki wyrobnicy, i myśl mi przyszła, że powinnam zaopiekować się tém dzieckiem, sukienkę mu uszyć i nauczyć je wiary w dobrego Boga, który szczęście rozdaje ludziom.
Potém opuściłam czoło na dłonie i myślałam o ojcu.
Jakże ja jemu opiszę wszystko, co się ze mną stało i stać ma jeszcze? Jak ubłagam narzeczonego, aby pośpieszył tam, gdzie ojciec mój przebywa i powiedział mu, jak bardzo kocha córkę jego, i jak z nią razem pójdzie drogą życia, aby uczyć się i ją uczyć wielkiéj myśli Bożéj!..
Nagle, za bramą ozwał się tentent konia. Zadrżałam od miłego uczucia, które mię całą przeniknęło. On-to jechał zapewne — tak — nikt więcéj teraz przyjechać nie mógł... nie chciałam, aby ktokolwiek inny przyjeżdżał. On-to jechał i wiózł do mojéj matki prośbę, aby mógł co prędzéj nazwać mię narzeczoną swoją...
Przycisnęłam dłoń do bijącego serca, wytężyłam całą siłę wzroku, patrzyłam...
W bramie ukazała się amazonka na siwym koniu i galopem pędziła ku domowi.
Poznałam Rozalią i oddech zamarł mi w piersi. Nigdy nie przyjeżdżała do nas konno i sama, a teraz przyjechała. Koń był śpieniony od szybkiego biegu, a ręka amazonki uderzała go niecierpliwie szpicrutą, jak gdyby bystry wierzchowiec za powoli dążył do celu.
Nie podjechała pod główny ganek, ale zatrzymała konia przy bocznych drzwiach domu, które wiodły do moich pokojów; widocznie ze mną tylko zobaczyć się pragnęła.
Powstałam z miejsca i stanęłam na środku pokoju.
Policzki mi zapałały, ale wszelkie wewnętrzne drżenie ustało; nie wiem czemu, ale zdawało mi się, że występuję do walki, i czułam się tak mężną i tak silną, jak nigdy, lubo nie wiedziałam jeszcze, z czém walczyć mi przyjdzie.
Na progu stanęła Rozalia i zatrzymała na mnie oczy długiém spojrzeniem.
— Wybacz, kuzynko, — wyrzekła po chwili, postępując na przód, — że przybyciem mém przerywam ci chwile samotności, chwile błogich marzeń zapewne, ale przyjechałam oznajmić ci miłą nowinę. Pan Agenor wysłał wczoraj list do twojéj babki z prośbą o twoję rękę...
Gdy to mówiła, nie spuszczałam z niéj oka i wytrzymywałam spojrzenie, którém mię przeszywała. Spostrzegłam, że policzki jéj gorzały od rumieńca, a na ustach wisiał uśmiech niewymownéj ironii. Ironia ta ukłóła mię dotkliwie, nie straciłam jednak zimnéj krwi i odpowiedziałam spokojnie:
— Podziwiam, kuzynko, wszechwiedzę twoję, a zarazem jestem ci wdzięczną, że chcesz dzielić się ze mną jéj owocami. Ale usiądź, proszę, bo pośpiech, z jakim przybyłaś do mnie z miłą, jak mówisz, nowiną, nazbyt cię zmęczył.
— Dziękuję ci, najlepsza, — odparła Rozalia, zawsze z tym samym wyrazem twarzy — ale bo widzisz, posłowie, niosący uroczyste wieści, dla większéj powagi, stojąc, objawiać je zwykli. Dlatego i ja nie usiądę, bo oprócz tego, co już powiedziałam, mam dla ciebie, śliczna Wacławo, wieść inną, będącą niby dyamentowym tamtéj pendentem...
— Pokaż że mi ten pendent, dobra Rozalio, — rzekłam, stosując ton mój do tonu jéj mowy.
— Szczęśliwą będziesz, — wymówiła Rozalia, a słowu temu zawtórował w jéj piersi chichot cichy, ale i przeszywający.
— Nie wątpię, — odrzekłam zwolna, pasując się z sobą, aby nie stracić zimnéj krwi i spokoju.
Chichot Rozalii z cichego stawał się coraz głośniejszym, aż nakoniec rozległ się długim, głośnym wybuchem. Przytém skrzyżowała ręce na piersi i przeszywała mię swemi czarnemi oczyma. Czułam, że cała krew zaczynała burzyć się we mnie, brakowało mi cierpliwości.
— Kuzynko — rzekłam, czyniąc ostatnie wysilenie dla zachowania spokoju — uczynisz mi wielką przyjemność, jeśli zechcesz wytłómaczyć jasno cel swego przybycia i téj zagadkowéj rozmowy, którą podoba ci się prowadzić ze mną.
Śmiech Rozalii ustał nagle, podniosła głowę, policzki jéj nagle pobladły i wymówiła stłumionym i drżącym głosem.
— Chcesz tłómaczenia? dobrze! dam ci je, ale usiądź wprzódy, bo zemdlejesz i uderzysz twą piękną głową o twardą posadzkę. Słuchaj uważnie, co będę wyraźnie mówić. Pan Agenor oświadcza się o twoję rękę, bo babka Hortensya chce tego... a bogatą jest i da ci wielki posag, ale kocha on mnie... mnie tylko jednę... czy rozumiesz?
Nie rozumiałam. Cofnęłam się o parę kroków i rękę oparłam o stół, bo nogi zachwiały się pode mną. Wyprężonym wzrokiem wpatrzyłam się w Rozalią, chciałam przemówić, ale oddech zamierał mi w piersi, a głos konał w gardle. W końcu wyciągnęłam przed siebie rękę, jak dla odpędzenia strasznego widma i z wysileniem wymówiłam:
— Kłamiesz!...
Wyraz ten wypadł z moich ust szeptem prawie cichym, ale tak przenikliwym, że słyszałam jak echa jego odbiły się o wszystkie kąty pokoju. Echa te stłumione zostały głosem Rozalii, która, z głową opadłą na piersi, z oczyma szklanno utkwionemi w ziemię, zaczęła mówić, jakby więcéj do siebie, niż do mnie.
— Nie ja kłamię, ale on kłamał, gdy mówił, że cię kocha! Czy nie widziałaś bladości, która pokryła wtedy twarz jego i téj zmarszczki, co się mu pokazała na czole? Bladość tę sprowadziły nań moje oczy, które tkwiły w nim zdala, a które on czuł, lubo patrzył na ciebie; w zmarszczce téj leżała myśl o mnie... ma on ją zawsze na czole, gdy o mnie myśli... Boże mój! Wacławo! jakżeś ty naiwna, kiedyś w téj zmarszczce nie poznała grobu, w którym za życia zamknięta miłość targa się i skonać nie może... Dziecko! ty nic nie znasz na świecie... nie rozumiész... posłuchaj... ja ci powiem... On kocha mię namiętnie, oddawna, taką miłością, jakiéj ty wzbudzić nie możesz, dziewczyno utkana z kryształu i księżycowych promieni. On z tobą do ołtarza pójdzie, ale ja tylko, ja będę na wieki jego ukochaną: ha, ha, ha! szczęśliwą będziesz, Wacławo! bardzo szczęśliwą!...
Umilkła i tylko cichy, przeszywający chichot wstrząsał jéj piersią, ale nie patrzyła na mnie... wzrok jéj był jak przykuty do ziemi.
Podniosłam dłoń do czoła, na które wypłynęła kropla zimnego potu, uczyniłam wysilenie i wyrzekłam:
— Mów wszystko!...
— Wszystko! — powtórzyła za mną jak echo — jak ja ci wszystko powiem, dziecko z kryształową duszą? Czy ty zrozumiész mnie, dziewico o czole spokojném i oczach przezroczystych, w których nie zadrgała ni razu mętna fala życia?... Jak ja ci powtórzę tę straszną historyą, na któréj początku byłam święta jak anioł, a któréj nitka powiodła mię w smutne przepaści, kędy się stałam do szatana podobną? Czy ja sama historyą tę umiem na pamięć? Nie wiem. Ma ona wiele szczegółów, a mnóztwo stron ciekawych, bardzo ciekawych doprawdy! ha, ha, ha! ale i pocóżbym ci je opowiadała? Nie wystarczaż ci ten krótki, prosty, tak zrozumiały frazes: On mię kocha!...
Popęd jakiś nieposkromiony pchnął mię ku niéj. Pochwyciłam ją za ramię i zawołałam:
— Frazes ten nie wystarcza mi. Nie jest on dość silny, aby obalić wiarę moję; dość zrozumiały, aby módz mię wprowadzić w głąb’ téj tajemnicy, któréj rożek tylko odsłaniasz przede mną! Rozalio, jeżeli kłamiesz, jesteś nieszlachetną, jeżeli mówisz prawdę, powiedz mi ją całą, ukaż mi ją tak, abym uwierzyć mogła. Wszak widzisz, że cierpię!
Wydobyła ramię swe z uścisku méj dłoni, skrzyżowała znowu ręce na piersi i długo, milcząc, patrzała na mnie.
— Cierpisz? — wyrzekła. — Cierpisz nareszcie, ty, szczęśliwa istoto, i prosisz, abym ulżyła twemu cierpieniu? O, jakże mię nie rozumiész! twoje cierpienie, to moja rozkosz! alboż nie odgadłaś dotąd, że cię nienawidzę?
Zakryłam oczy dłońmi i szepnęłam:
— Boże! czyliż są na świecie istoty okropne, którym-by cierpienie czyje rozkosz sprawiało?
Dosłyszała ten szept Rozalia i odpowiedziała zniżonym głosem:
— Nazywasz mię okropną istotą! tak... może i jestem dziś taką... ale kiedyś byłam inną... Bogiem się świadczę, że byłam inną... Pożyj dłużéj, pożyj dłużéj na świecie, Wacławo, a gdy po długich przeżytych latach, spojrzysz w zwierciadło przeszłości i ujrzysz w niém siebie taką, jaką dziś jesteś, zawołasz z przerażeniem: i cóż się ze mną stało?...
Zmęczona, z szybkim oddechem upadła na sofę i blade czoło nizko na dłoń pochyliła. Stałam przed nią, plecami oparta o konsolę, bo o własnych siłach trudno mi było ustać, i patrzyłam na nią, z mnóztwem zmieszanych uczuć: litości i obrazy, trwogi, zwątpienia i upornie walczącéj z niém wiary.
Usta Rozalii poruszyły się cichym szeptem, którego dosłyszéć nie mogłam. Mówiła do siebie i nie patrzyła na mnie. Po chwili, nie odrywając oczu od posadzki, głośniéj nieco mówić zaczęła:
— Kiedy poznałam jego, miałam lat piętnaście, a on dwadzieścia cztery. Bawiliśmy się zrywaniem kwiatów w ogrodzie i na łąkach i wiązaniem z nich wieńców, które pozwalałam mu wkładać na moję głowę. Szesnasty rok kończyłam, kiedy raz, w dzień słoneczny, włożył mi na skronie niewinny wianek z niezabudek, a potém pochwycił warkocz mój, co mi na ramię spływał, i przylgnął doń ustami... Powiedział mi wtedy, że mię kocha... Nie odpowiedziałam mu nic, bo uciekłam, jak spłoszone ptaszę, ale wieczorem, modląc się przed świętym obrazkiem, który wisiał nad łóżeczkiem mojéj małéj siostrzyczki, przysięgłam, że nikogo, prócz niego, kochać w życiu nie będę... O! wspomnienia te moje! wspomnienia...!
Umilkła i zdawało mi się, że tłumiła łkanie. Potém zaczęła znowu:
— Bywają na świecie serca ażurowe, przez których lekko rzeźbione otwory uczucia wnikają i wylatują naprzemian, śpiewając sobie swobodnie i nie zostawiając po sobie nic, prócz drobniuchnych pyłków, ze skrzydełek opadłych. Moje serce było ze skały. Gdy iskra miłości w nie zapadła, zwarło się silnie i nigdy już nie wypuściło słodkiego niewolnika... kochałam... kochaliśmy się... Nikt o tém nie wiedział, bo byliśmy tak idealni, że do najdroższéj tajemnicy naszéj nie chcieliśmy przypuszczać nikogo... Raz tylko, gdy wyjeżdżał w podróż daleką, powiedział mi: „gdy wrócę, Rozalio, zostaniesz moją żoną!” Pojechał, a wkrótce potém na dom nasz spadło wielkie nieszczęście... Ojciec mój... ojciec mój... — Tu uczyniła ręką gest energiczny, jak gdyby nim myśl jakąś, lub złe jakieś widmo, odpędzić chciała, i zaczęła znowu:
— Ojciec mój opuścił rodzinę swoję i pogonił w dalekie kraje za Włoszką o czarnych oczach, która przybyła w dom nasz, aby uczyć młode moje rodzeństwo... Zwodnica trzy lata po wszystkich drogach Europy ciągnęła za sobą oszalałego namiętnością człowieka, obdartego z całego prawie mienia, a potém cisnęła mu w oczy wybuch szyderskiego śmiechu i popłynęła do Ameryki z rudowłosym Jankesem, który zrobił miliony.
Ojciec mój wrócił w rodzinne strony upokorzony, znękany, długo nawet nie śmiał wejść do domu, w którym żyły dzieci jego, przezeń ubóztwu oddane... Podniósł go na duchu i w domowe progi wprowadził młody, ale dziwnie spokojny człowiek, a kiedyśmy obie z matką wyszły na ich spotkanie z czołami zarumienionemi żalem i wstydem, rzekł do nas: „Serca kobiece najlepiéj rozumiéć powinny chrześcijańską naukę, która nakazuje przebaczać tym, co zbłądzili. Mąż i ojciec niech wejdzie w swoje prawa, a przeszłość zapomnianą niech będzie!” Zapomniéć przeszłość! o, mój Boże! czyliż mogłam? Czyliż mogłam zapomniéć o błędach ojca, gdy skutki ich odbić się miały boleśnie w życiu mojém, a kto wié? może i w życiu tych drobnych istot, które są braćmi i siostrami memi. Nie! nigdy nie przebaczyłam ojcu tego, co uczynił, nigdy serce moje nie zwróciło się na nowo ku niemu! Pozostał między nami, jak żywe wspomnienie wszystkiego, cośmy przezeń stracili, przy rodzinném ognisku... obcy. Dzieci kochają go... mało wiedzą o przeszłości... Matka nigdy go nie kochała, ona nawet przez chłód swego serca była spólniczką i piérwszą przyczyną ojcowskiego występku... Rozumiałam wszystko... straciłam wszelką miłość dla matki... znienawidziłam ojca, a im czuléj kochałam młode moje rodzeństwo, tém sroższą walkę toczyć musiałam z matką o kierunek, jaki wychowaniu ich nadać pragnęła, tém srożéj ciężyła mi w sercu niechęć ku ojcu, którą przed niewinnemi istotami taić byłam zmuszona. Rozstrój serc wstąpił w dom nasz wraz z majątkową ruiną..., kąty domu opustoszały, za to piersi przepełniły się goryczą. Matka i córka stanęły naprzeciw siebie, walcząc o wpływ na małe istoty, z których piérwsza chciała uczynić próżniaków i głupców, napuszonych straconém bogactwem, druga — ludzi zahartowanych do twardego losu ubóztwa. Zwyciężyłam i stałam się matką dzieci mojéj matki, ale walka, jaką stoczyłam, nauczyła mię obłudy, połączonéj z krnąbrnością, i oziębłéj goryczy, która kryje się pod maską spokoju. W walce téj pomagał mi ojciec, bo widział, żem niosła jedyny ratunek dzieciom, które on pchnął do zguby..., alem ja za tę pomoc nawet wdzięczną mu być nie mogła; ani razu z uszanowaniem nie poniosłam do ust ręki jego, ani razu nie przysunęłam ust do jego czoła; i tak, jak ja byłam córką bez matki i ojca, tak on pozostał mężem i ojcem bez żony i dzieci...
Czułam, że przejmował mię dreszcz przerażenia.
— Straszny obraz! — krzyknęłam, zakrywając oczy.
Rozalia zaśmiała się gorzkim śmiechem.
— Przeraża cię obraz naszego zachwycającego rodzinnego pożycia! — wyrzekła z szyderstwem. — Tyś myślała zapewne, że ludzie, jednemi ścianami zamknięci, żyją wszędzie ze sobą, jak aniołowie, w zgodzie i miłości anielskiéj. O! pożyj, pożyj dłużéj na świecie, dziecko kryształowe! a ujrzysz wiele takich rodzin, jak nasza, z sercami, składającemi harmonią, podobną do muzyki dzikich ludów, w któréj bębny, kotły i trąby, każde inną pieśń grają! Rodzina! wielki wyraz! I w cóż ludzie wyraz ten zamienili? Uczynili zeń jednoznacznik niezgody, przymusu, nieszczęścia. Wszak fundamentem rodzinnego gmachu, to małżeństwo dwojga ludzi, którzy kochają się ciałem i duchem. Tak tylko połączeni ludzie mogą potém dzieci swe prowadzić na drogę spokoju i cnoty. A kędyż na świecie ludzie łączą się w ten sposób? Może zresztą gdzie tak i bywa, ale ja o tém nic nie wiem. Konwenanse, wyliczenia majątkowe, ślepa zmysłowa sympatya, oto nici, które w świecie naszym, w świecie tym, w jakim wzrosłam, wiodą ku sobie mężczyznę i kobietę. Czy łączy ich społeczna, wysoka myśl o rodzinie? Gdzie tam! rachuba lub zmysły — oto ich bodźcy. I jakże na gruncie takim wzrastać ma pokolenie młode? Ha! widzimy, jak wzrasta na pociechę szatanowi! Ojciec mój był bardzo młodym, gdy się ożenił! Nie ożenił się, lecz ożeniła go familia wpływami i namowami, dlatego, aby pokrewna a uboga panna znalazła odpowiednie urodzeniu i stosunkom swym stanowisko; matka moja wyszła za mego ojca, bo był naówczas pięknym młodzieńcem i świetną partyą. Dusze ich nie rozumiały się nigdy, miłości nigdy między nimi nie było. To téż żądza jéj, długo tłumiona w sercu mego ojca, wybuchnęła, im późniéj, tém gwałtowniéj..., a matka została na zawsze posągiem, z lodu wykutym, i poruszającym się tylko dla oddawania pokłonów bożyszczu bogactwa i światowéj próżności... Dziwisz się, drżysz, zakrywasz oczy! poczekaj! zostań żoną pana Agenora, a utworzycie rodzinę, zupełnie do naszéj podobną...
Przestała mówić i była chwila bolesnego milczenia, pod czas którego słychać było tylko ciężki oddech dwóch naszych piersi.
Potém Rozalia znowu zaczęła mówić:
— We wszystkich walkach i boleściach, jakie napełniały dom nasz, siłą moją, pociechą, nadzieją, była miłość dla niego. O, jakże stale a niezmiernie kochałam go przez owe trzy lata nieobecności. Byłam pewna, że wróci do mnie taki sam, kochający jak dawniéj, tak wierny mi, jak ja mu wierną byłam. Powrócił... lecz jakże zmieniony! Piękniejszy stał się, świetniejszy, dowcipniejszy, ale już nie taki świeży, poetyczny, jak wprzódy.
Wieści głosiły, że zrujnował się za granicą i że mu bogatéj trzeba żony, aby splendor imienia, jakie nosi, nie zardzewiał w ubóztwie. Przekleństwo! a ja przez winę ojca byłam już wtedy ubogą. Zaczęliśmy znowu widywać się często. Miłość rozgorzała w mojém sercu szaleńsza, namiętniejsza, niż kiedy. On odpowiadał jéj taką samą, ale już nigdy nie powiedział, że zostanę jego żoną. Czekałam, ach! czekałam tego wyrazu i nie posłyszałam go nigdy. Wiedziałam, że odtrąca mię dla ubóztwa mego i chciałam odtrącić go wzajem, pogardzić nim, wyrzucić z piersi uczucie, które mię męczennicą czyniło; ale on upadł do nóg moich i płakał gorącemi łzami...
Przy ostatnich wyrazach głos Rozalii nabrał przejmujących, posępnych tonów, śniade czoło jéj zaszło ciemnym rumieńcem, a po policzkach ciche ale rzęsiste łzy popłynęły. Nie spojrzała na mnie ni razu, a ja stałam ciągle niema, drżąca, i tylko coraz mocniéj opierałam się o konsolę, bo siły mię odstępowały. Jakież straszne, niezgłębione przepaście odkrywały się przed oczyma memi.
Nagle Rozalia porwała się z miejsca, przystąpiła do mnie i prędko mówić zaczęła:
— Słuchaj! rzuciłam ci w oczy tę spowiedź, aby to, co ona w sobie zawiera, nie opuszczało cię już nigdy. Zostaniesz jego żoną i zawsze będziesz widziała, stojącą przed oczyma twemi miłość jego dla mnie. Widmo to uczyni cię nieszczęśliwą, rozrani ci serce, wiecznym rozdziałem stanie pomiędzy wami, a ja właśnie tego pragnę... pragnę, abyś nieszczęśliwą była, bo nienawidzę cię! czy słyszysz! nienawidzę cię tyle, ile jego kocham!
Wyrwałam moję rękę z jéj żelaznego uścisku i zawołałam z boleścią:
— Nieszczęśliwa! za cóż mię nienawidzisz? Cóż ci uczyniłam złego?
Zaśmiała się strasznym śmiechem i odpowiedziała:
— Za co cię nienawidzę? poczekaj... zaraz powiem. Nazajutrz po owym wieczorze strasznéj a cudownéj pamięci, pojechałam do babki Hortensyi, upadłam jéj do nóg, wyznałam wszystko i błagałam, aby mi dała posag, aby mię obdarzyła cząsteczką swego mienia, z którą mogła-bym zostać jego żoną.
„Jego żoną! — odparła Babka z tym twardym spokojem, który jéj jest właściwy, — ja ci powiadam, że nigdy za moją wolą żoną jego nie będziesz. Aby jednak dać ci dowód mego dla was współczucia, uposażę cię przyzwoicie i postaram się wydać cię za mąż. Pana Agenora przeznaczyłam oddawna Wacławie, i ona to jego żoną zostanie!” Czołgałam się u nóg babki, błagając, aby ulitowała się nad biedném mojém sercem, które z całéj siły pragnęło wyrzucić z siebie uczucie, raz powzięte i zawiedzione, choć odwzajemnione, a nie mogło tego uczynić, bo ono zrosło się z każdém jego uderzeniem, połączyło z każdą krwi kropelką, zmieszało z każdém piersi tchnieniem. „Serce! — odrzekła babka, — śmieję się z tych deklamacyi. Wyjdziesz za mąż za tego, kogo ja ci przeznaczę, a Agenor będzie mężem Wacławy. Ja tak chcę, ja tak ułożyłam i tak stać się musi.” I przeznaczyła mi męża, tego wdowca opasłego, który się teraz żeni z Ireną. „Pan Prot — mówiła, — posiada piękny fundusz i liczne familijne stosunki, przytém jest człowiekiem w dojrzałym wieku, nie będzie więc zbyt się oglądał na romantyczne twoje wyskoki. Chcę, abyś za niego wyszła i tak pokierowałam sprawą, że jutro oświadczy się o twą rękę rodzicom.”
W odpowiedzi parsknęłam głośnym śmiechem i zapytałam, dlaczego pana Prota babka mi przeznacza a nie Wacławie?
„To już do mnie należy — odpowiedziała, — a młoda panna powinna zgadzać się z wolą starszych i nie objawiać nawet przed nimi swego zdania.” Nazajutrz, powiedziałam wręcz panu Protowi, że go nie kocham i kochać nigdy nie będę, że kocham kogo innego i nigdy kochać nie przestanę. Podziękował mi za otwartość i odjechał. A czyliż-bym zdołała opowiedziéć, jakie walki staczać mi przyszło potém z matką i babką? Żelazne zdrowie mego ciała pozostało śród nich nieuszkodzone, ale zdrowie duszy zachwiało się do reszty. Do całéj goryczy, jaką już przepełnione było moje serce, domieszała się jeszcze nienawiść dla nieznanéj istoty, która, jak widmo, stawała mi na drodze do szczęścia, do téj Wacławy, która dzieckiem jeszcze była, a już gotowano przed nią przyszłość, usłaną kwiatami!
Wiedziałam dobrze, iż w ciernie przemienią się one dla ciebie, a lubo nienawidziłam cię całą duszą, nie mogłam się obronić od pewnéj nad tobą litości. Kochał mię... kochał mię coraz mocniéj, widziałam to, ale od owego wieczoru, stałam się niedostępną dla niego... nie pomagały mu rozpacz ni błagania. Nie pozwoliłam mu odtąd dotknąć nawet ręki mojéj, gdyśmy byli sam na sam, i kto wié? może ten upór mój, ta moja harda niedostępność, którą osłoniłam się wtedy, gdy był pewny mego bezwarunkowego oddania się, rozżarzyły w nim bardziéj jeszcze miłość ku mnie... A jednak... ani razu... śród najgorętszych słów i uniesień, nie wyrzekł słowa: zostań moją żoną!...
— Rozalio! — przerwałam z przerażeniem — jakże ty kochać go możesz? czyli nim nie pogardzasz?...
Patrzyła na mnie długo i uśmiechnęła się dziwnie.
— Pogardzać! — wyrzekła z wolna — jakże dziecinny wyraz wymówiłaś Wacławo! Słabymi i występnymi pogardzają tylko głupcy albo dzieci, które nie znają przepaścistych tajemnic życia i fatalności, wiodących ludzi do upadków. On cierpi... często, zbyt często, cierpienie to jego jest ogromne... odbywają się w nim walki straszne sumienia i serca ze słabością... Mój Boże! ja wiem, co to walki takie, i lituję się nad nim. Pogardzać nim! nie, nie! ja go tylko kocham!...
— Dlaczegóż więc gardzisz ojcem swym? — spytałam, zdobywając się na ostatnie siły, aby dokończyć tę straszną rozmowę.
Oczy Rozalii błyskawicami strzeliły.
— Alboż ci powiedziałam, że gardzę ojcem? — zawołała. — Nie, ja szanuję go! On był wielki w występku swym potęgą uczucia, które go pociągało i ogromem bólu, jaki przeniósł, ja szanuję, ojca tylko... nienawidzę go! Wszak on piérwszy był powodem mego nieszczęścia i zepsucia mego serca! Gdyby nie szał, jakiemu uległ, była-bym teraz... ach! była-bym żoną Agenora!
Mówiąc to, wybuchnęła głośnym, długo powstrzymywanym płaczem, i blada, drżąca cała, osunęła się na sofę. Ja także upadłam na krzesło, bo siły mię odstępowały zupełnie. Pośród okropnych zwątpień, które wypływały przede mną z obrazów, stawianych mi przed oczy przez Rozalią, wiara moja żyła jeszcze, targała się, walczyła ze zmorami, co ją otoczyły, i skonać nie chciała. Nie powinnam była wątpić o prawdzie słów Rozalii, jednak wątpiłam. To, co mi mówiła, wydało się tak potworném, pan Agenor wychodził z jéj opowieści tak niepodobny do tego, jaki żył w mojéj wyobraźni, że jęknęłam pod brzemieniem cierpienia, co mi pierś przytłoczyło, i zarazem szepnęłam:
— Rozalio, ja ci nie wierzę!
Porwała się z miejsca, łzy w mgnieniu oka oschły na jéj twarzy, a zastąpił je śmiech rozdzierający.
— Nie wierzysz! — krzyknęła pomiędzy dwoma tego śmiechu wybuchami — po tém wszystkiém, co powiedziałam, nie wierzysz jeszcze? Więc nie mogłam słowami i całą spowiedzią moją zachwiać twéj wiary dziecinnéj? Tak, ty nie znasz ludzi i świata! ty myślisz, że ludzie nie kłamią, że wszystko to na świecie jest świętą, przenajczystszą prawdą, a w téj wielkiéj harmonii prawdziwości ja jedna stanowię wyjątek, i przyszłam tu, aby, nie wiedząc sama dlaczego, ot tak, przez kaprys, lub fantazyą, kłamać i opowiadać przed tobą dziwy niestworzone! Nie wierzysz mi, ha! więc oto masz! dam ci dowód dotykalny, wyraźny, że to, co mówiłam, jest prawdą, a to, co on ci mówił, było kłamstwem! Masz! weź! czy znasz jego pismo?
Mówiąc to, sięgnęła za stanik amazonki i wydobyła papier, złożony w kształcie listu, ale zmięty i zgnieciony w konwulsyjném snadź ściśnięciu czyjéjś ręki.
— Weź! — zawołała raz jeszcze, rzucając papier na stół przede mną — to list, który wczoraj otrzymałam od niego! Pomścij się, jak zechcesz! Rzuć ten list ludziom pod nogi, aby czytali, to mię nic już nie obchodzi! Zostanę pognębioną, ale słowa, które ty w tym liście wyczytasz, wryją się w twoję pamięć, jak sztylety, i będziesz je miała zawsze pomiędzy nim a sobą, i nie dadzą ci one ani chwili spokojnéj miłości! Poznasz, jak boli zdrada wiary dziewiczéj, jak pali zazdrość, jak gorzkie zwątpienie o wszystkiém wgryza się w serce i toczy je, i psuje, niby robak, w głębi owocu zagnieżdżony. Zostaniesz pomimo to jego żoną... wiem o tém... bo czyż ty i matka twoja będziecie miały siłę wyrzec się złoconych łask babki Hortensyi? Ale potém, między ustami twemi i młodego twego małżonka list ten zawiśnie i w piołun zamieni słodycz pocałunku; będzie cię on kładł do snu i budził przy ocknieniu twojém... zasiądzie z wami u stołu, za morza z tobą podąży, a gdy będziecie mieli dzieci, wyryje się na ich obliczach i zmusi cię, abyś w serca niewiniątek przelewała zwątpienie, którego sama pełną będziesz!... Żegnam cię, śliczna i szczęśliwa kuzynko, życząc miłych chwil przy odczytywaniu zostawionego pisma, a potém długich... długich a błogich marzeń o narzeczonym!... — Głośny, długi wybuch śmiechu zabrzmiał mi w uszach, czarna amazonka przemknęła przez pokój, potém zamknęły się drzwi i tentent szybko cwałującego konia zahuczał na dziedzińcu.
Skamieniała, ogłuszona, z sercem zamarłém w piersi, wzięłam do ręki papier, rzucony na stół przez Rozalią. Tak, było to jego pismo. Znałam je z kilku grzecznych bilecików, które w różnych zdarzeniach pisał do mojéj matki. Spojrzałam na datę: była wczorajszą. Przesunęłam ręką po czole i oczach, aby przekonać się, że nie śpię. Nie spałam. Była to jawa dziwna jakaś, ale wyraźna. Na posadzce leżała zgubiona przez Rozalią rękawiczka, w rękach moich był list, zostawiony przez nią. Zapragnęłam gwałtownie sięgnąć okiem na samo dno przepaści i jednym ciosem zabić wiarę, która jeszcze kołatała się w piersi, nie mogąc skonać. Potém raz jeszcze chciałam nie wierzyć własnym oczom i spojrzałam na podpis listu. Było tam jedno tylko A., ale mi ono wszystko mówiło. Wydało mi się, że przekreślenie téj litery było podobne do dwóch skrzyżowanych sztyletów.
Zaczęłam czytać list od początku, i zwolna, ale wyraźnie, wyczytałam następne słowa:
„Po co te rzucania się twoje, Rozalio? po co ta rozpacz, która z cudownych oczu twych bucha? Wszak wiész, że to, co jest, zmienioném być nie może, chybaby jaka różdżka czarodziejska przemieniła mię w innego, niż jestem, człowieka?
„Wczoraj u państwa R., o mało nie zrobiłaś skandalu i była-byś głośno wypowiedziała wszystko, co pomiędzy nami zachodziło i zachodzi, gdy-bym cię był nie powstrzymał spojrzeniem.
„O, bo spojrzenie moje wywiera na ciebie wpływ przemożny, czy prawda? A choć, harda istoto, jak niewolnika trzymasz mię na wodzy zdala od siebie, to jednak bledniesz cała, gdy na cię patrzę.
„Kochasz mię, lwico moja, wiem o tém.
„A ja czy kocham cię? o! wiész dobrze, że tak jest.
„A jednak stało się! Powiedziałem téj blado-licéj dziewczynie, że ją kocham, i ślę mego grooma Leonarda na siwym rumaku do jéj babki z epistołą, błagającą, aby wstawiła się za mną do jéj matki etc. etc., aby nakoniec rączka panny Wacławy została własnością twego wiernego sługi.
„Widzę, czarowna moja, jak cudowne twe oczy palą się niby żużle, gdy to czytasz, jak gibka twa ręka ściska w toczonych palcach papier niewinny.
„Żeni się więc Agenor! — wołasz, zagryzając do krwi dumne twe wargi. — Więc stracony dla mnie na zawsze!
„Śmiéj się z tego, Rozalio! ja jéj nie kocham!
„Czyliż przypuszczałaś kiedy naprawdę, abym mógł ją kochać? Jeśliś tak przypuszczała, to dowód, że nie umiész gatunkować serc ludzkich, i nie wiész, jaki pokarm każdemu z tych gatunków właściwy.
„Wacława jest uroczą dziewczyną, nie przeczę. Przez chwilę wzbudziła nawet we mnie zajęcie swoją pierwiosnkową świeżością i zaciekawioną minką, z jaką przygląda się światu. Była to jednak z méj strony ciekawość człowieka, który lubi niekiedy bawić się badaniem swych bliźnich... nic więcéj. To miluchna dziecina, a mnie trzeba kobiety. To kropla rosy, tylko co spadła z nieba, a ja potrzebuję pełnego haustu wrzącego nektaru, przygotowanego na ziemi. To gołębica śnieżna i do gruchania skłonna, mnie zwyciężyć może tylko lwica taka, jak ty.
„Podniebienie moje zepsute ostrym smakiem życia, biało-lice dziecię z naiwnemi oczyma za ckliwy dlań pokarm.
„Powiész może, iż młodość jéj, to urok? nie, to jéj grzech kapitalny. Nie pojmowałem nigdy zamiłowania w niewiniątkach. Piérwsza moja w życiu miłość była dla kobiety lat trzydziestu; twoje dwadzieścia pięć lat zachwycają mię.
„Ona może być ideałem dla artysty jakiego, lub poety, który-by z nią razem bujał pod gwiazdami, zachwycał się trawką i motylkiem, a w ludziach widział chór serafinów bez skazy. Ją może kochać młodzieniec o przezroczystéj duszy... jeśli jeszcze taki exystuje kędy na świecie.
„Ale ja? o! jam jest syn świata. Ze mnie opadła już z dawna chrzestna niewinności koszulka, mnie nudzą idylle i wędrówki podniebne.
„Czyliż ma to znaczyć, że jestem do gruntu zepsuty i że wyziębło we mnie serce, a jedynym bodźcem moich postępków egoizm?
„Nie, w téj chwili nawet mam dowód, że tak nie jest, bo coś niby łza wzrok mój zaćmiewa. Przez pryzmat téj łzy widzę was obie, i nie jestem, i nie będę od was szczęśliwszy!..
„Nie urodziłem się na to, aby być złym człowiekiem... ty najlepiéj wiesz o tém, Rozalio, bo znałaś mię i ukochałaś wtedy, gdym był bardzo młody...
„Postawmy przed sobą źwierciadło przeszłości i spójrzmy. Ja nie poznaję siebie samego i ty także, nieprawdaż? A dla tego, że i ty strasznym uległaś zmianom, pojmujesz te, które we mnie zaszły, i nie pogardzasz mną, i kochasz mię takim, jakim jestem...
„Byliśmy inni niegdyś Rozalio, zmieniliśmy się oboje i oto jeden węzeł więcéj, który nas z sobą spaja...
„Gdybyż ten węzeł mógł się na wieczny między nami zamienić! gdybyśmy żyć z sobą mogli razem! Żyć z tobą, być twoim mężem, nie rozstawać się nigdy! dzielić się wciąż słodyczą każdéj chwili! Nie mogę myśleć o tém bez zawrotu głowy.
„A jednak Leonard siodła siwego rumaka, epistoła moja, błagająca o rękę panny Wacławy, już napisana, leży przede mną na biurku i błyszczy pieczęcią, na któréj umieściłem wszystkie godła mego starego szlachectwa, ku większemu olśnieniu pani Hortensyi...
„Pamiętasz w Rodowie, gdyśmy się zabawiali w grę zapytań i odpowiedzi? Na pytanie moje: co człowiekowi staje najczęściéj na drodze do szczęścia? odpowiedziałaś: długi!
„Miałaś zupełną słuszność, piękna moja. Posiadam długów więcéj, niż majątku, a zatém ostatniego nie posiadam wcale.
„Teraz więc przypuść, iż żenię się z tobą, która także nic nie posiadasz. I cóż będziemy daléj czynili? Czy, jak pierwotni ludzie, ja zostanę myśliwym a ty pasterką i karmić się będziemy mięsem dzikiego ptactwa albo trzód mlekiem? Czy pójdziemy na pustynią zjadać szarańczę i miód leśny, a odziewać się figowemi liśćmi, jak pierwsi rodzice w raju? Ależ i tego nawet uczynić nie będziemy mogli, bo w klimacie naszym nie wzrastają figowe drzewa, a prawa krajowe dzikie ptastwo nawet przyznały własnością tych, na których gruncie zakłada ono swe gniazda.
„Więc nie tak poetycznie, ale stosowniéj do obyczajów czasu i miejsca, weźmiemy pewno w dzierżawę folwark o trzech włókach piaszczystéj ziemi, ubierzemy się w sukmany i ja pójdę z pługiem na pole, lub z kosą na łąkę, a ty, w tęsknocie za mną, pocieszać się będziesz siekaniem pokrzywy na pokarm stworzeniom o niewymawialném nazwaniu...
„Ależ, jedyna, ręka moja nie udźwignie nawet pługa lub kosy, a twoje paluszki umieją tylko dobierać cienie włóczek do krzyżowéj roboty i uderzać po klawiszach fortepianu...
„Może więc jeszcze zasiądziem na rezydencyi w jednym z bogatych pokrewnych domów, których tyle mamy w parenteli naszéj? W takim razie mojém przeznaczeniem stanie się wydobywanie dla pani domu kłębuszków z pod kanapy, a pan, aby wynagrodzić sobie udzielone nam miejsce przy stole, uczuje się w prawie stroić do ciebie zaloty. Najdroższa! kark mój zbyt przywykł do niepodległości, aby mógł po kłębuszki schylać się, a temu, kto-by ci ubliżył, ubliżył-bym tysiąc razy i wygnano-by nas z raju cudzego kąta i łaskawego chleba...
„Ty może szepniesz w téj chwili swemi koralowemi usty poetyczne przysłowie: „choćby w chatce, byle z nim!” Lecz ja go z tobą nie powtórzę i z sensem jego nie zgodzę się nigdy, bo... nie ma ono żadnego sensu. W chatce! O! wystaw że nas, droga moja, siedzących na twardéj ławie, spożywających chleb czarny, pijących czystą wodę z glinianego dzbana i odzianych suknem, szorstkiém jak pokrzywa! Wystaw sobie mnie, zamkniętego płotem z nieociosanych kołków, pozbawionego wierzchowca, kabryoletu, dzienników, lokaja i pasportu za granicę?
„Chatka! brrr! leży ona dla mnie po-za granicami podobieństwa. Nawet za cenę zostania twoim mężem, z chatką pogodzić bym się nie mógł...
„A wierzyciele? a ów brat stryjeczny, wielki pan, co dotąd podupaść mi nie dał dla chwały imienia, lecz u którego łaska na pstrym koniu jeździ i który od roku zaczął mi pisać listy z admonicyami? A sekwestr majątku? a sprzedaże publiczne, a wstyd, upokorzenia, ludzkie pośmiewisko? A kłopoty, zatargi z kredytorami, łapanie i sztukowanie grosza z groszem, aby ich końce zeszły się jako tako? Gwałtu, Rozalio! toć cały szereg straszydeł okropnych, których paszczęki mogą najnamiętniejszą miłość zmusić do ugięcia karku i w kąt zapędzić sumienie!..
„Ha! miłość, upokorzona i zdławiona, to niezabita jeszcze i pozostanie swoją drogą w piersi, jak żużel palący, a sumienie w kąt zapędzone nie stanie się niemém dlatego i dogryzać będzie aż do szpiku kości...
„Dlatego też powtarzam ci raz jeszcze, że nie masz mi nic do zazdroszczenia. Nie jestem i nie będę szczęśliwszy od ciebie.
„Widziałaś moje walki. Zanadto masz przenikliwe oczy, abyś nie spostrzegła, że pasowałem się z sobą, jak potępieniec. Ależ powiedz, cóż począć miałem?
„Urodziłem się w świecie, w którym mężczyźni wydziedziczeni są z praw do pracy. Jak inni towarzysze i rówiennicy moi, umiem mówić obcemi językami, grać na dwóch, czy trzech instrumentach, tańczyć niezrównanie walca, opowiadać dowcipnie anegdotki, mówić damom komplementa, błysnąć gdzie trzeba, usunąć się w półcień, gdy z tém bardziéj do twarzy, pić szampana, trzymać bank na zielonym stole, i w lożach teatralnych, z miną znawcy, przypatrywać się przez binokle grze dramatycznych artystów. Czy za pomocą tych umiejętności mogę stworzyć byt dla ciebie i siebie? Osądź sama i dodaj jeszcze do tego obrazu wściekłe rozpróżniaczenie, które było piérwszym powodem utraty mego funduszu, a zrozumiesz, iż nic mi więcéj nie pozostaje, jak ożenić się z bogatą panną. Vogue la galère! alboż piérwszy tak czynię? Toć to tak utarta droga, że aby zliczyć tych, co ją deptali i depcą, zabraknie cyfr w arytmetyce! Ręczę ci, że w niejedném z naszych poczciwych kawalerskich kółek śmianoby się do rozpuku z moich walk, skrupułów i namysłów. Ożenić się z panną posażną dlatego, aby uniknąć nędzy, kochać jedną, a wziąć ślub z drugą! Ależ to rzecz tak prosta i łatwa, jak wychylenie naparstka absyntu, albo przełknięcie ostrygi.
„A jednak, niech co chcą mówią, jest to rzecz straszna!
„Czy jest na świecie człowiek, w którym-by nie została kropla uczciwości, albo iskra uczuć gorętszych? Sądzę, że niéma takiego. Największy zbrodniarz najstraszniéj cierpi przed zbrodnią, a jednak popełnia ją...
„Dla czego tak się dzieje na ziemi? Rozalio! ty i ja mamy prawo stanąć naprzeciw społeczności, w któréj łonie dano nam życie i jego kierunek, i zapytać ją: pani wielmożna, dlaczego tak strasznie okaleczyłaś twe dzieci?..
„Czy słyszysz odpowiedź, jaką nam daje: Prawa i zwyczaje, jakiemi się rządzę, dobre są i świetne; wyście sami porodzili się ze złemi sercami i czarną krwią w żyłach, samiście więc waszym upadkom winni!
„Wzywam do sądu zdrowy rozsądek! Jażem winien, że od dzieciństwa chowano mię jak kobietę? Że nie dano siły moim rękom, ani hartu duszy? że pchnięto mię w obce kraje, bez steru w umyśle ni sercu, na edukacyą za kulisy francuzkich teatrów i w zadymione sale domów gry w bilard, karty i ruletę?
„Ha, moja zapewne wina, żem uległ pokusom, ale znowuż dlaczego natura nie dała mi woli do oporu zdolniejszéj? Mam więc ponieść pokutę za skąpstwo natury, niedołęztwo tych, co mię hodowali, i wynikające ztąd obłędy moje? Poniosę ją... a na odrodzenie życia, zmiażdżonego pomiędzy zgwałconą miłością i oburzoném sumieniem, zostanie mi komfort.
„Przeszedłem się parę razy po pokoju, wypiłem szklankę zimnego napoju i zaśmiałem się z siebie serdecznie.
„I cóż ostatecznie tak złego stało się, lub stanie?
„Ożenię się z Wacławą i w téj już chwili ślubuję, że będę dla niéj małżonkiem grzecznym, wyrozumiałym, pełnym względów i galanteryi najczystszéj wody. Kto wié? może gdyby nie ja, gorzéjby jeszcze trafiła! Ciebie babka wyswata za jakiego majętnego sąsiada i będziemy mieszkali z sobą o miedzę...
„W oczach ludzi, w salonach, pozostaniemy obcy dla siebie, okażemy się nawet może niechętni sobie wzajem... ale, ile razy zapadnie kortyna, Rozalio, za kulisami téj sceny co się światem nazywa, znajdziemy się i wiecznie należéć będziem do siebie.
„O, cóżby to była za przepyszna komedya, gdyby Wacława rozkochała się nawzajem w tym, kto będzie twoim mężem! Wtedy tragedya serc naszych zamieniłaby się w śliczny wodewilek, odegrany ku wielkiemu zadowoleniu babki Hortensyi, zbudowaniu publiczności, a dobremu humorowi aktorów...
„Rozalio! serce mego serca! życie mego życia! nie rozpaczaj! nie rzucaj się, jak lwica zraniona! nie męcz łzami twoich cudownych czarnych oczu!
„Śmiéj się ze wszystkiego, jedyna, śmiéj się do rozpuku z komedyi świata!
„Niech grzmi rozgłośnie kapela weselna, niech organy kościelne huczą radośnie Veni Creator, niech ksiądz u Ołtarza krępuje mi ręce stułą... ja nigdy kochać cię nie przestanę, ja wszędzie i zawsze cię znajdę i do ciebie jednéj należéć będę na wieki.“
„Jeżeli wolno mi będzie nazwać panią narzeczoną moją, powiem z całego serca, że jestem najszczęśliwszy z ludzi.“ Słowa te, nieodstępne towarzysze kilku dni ostatnich, powoli wyłoniły się z méj pamięci i zawisły obok listu, którego czytanie skończyłam.
Piérwszy raz w życiu poczułam na ustach uśmiech gorzkiéj ironii.
Spokojnie położyłam przed sobą pismo przeczytane, ręce opadły mi na kolana i siedziałam nieruchoma, jak posąg. Tylko do okna odwróciłam się plecami, bo światło toczącéj się na zachód kuli słonecznéj krwawo rzuciło mi się w oczy, a zamiast blado-błękitnego nieba, na które z taką rozkoszą patrzyłam przed godziną, zobaczyłam rozciągniętą w górze poplamioną i brudną szmatę.
Zimno mi było. Czułam, że krew krążyła w mych żyłach bardzo zwolna, a serce stygło, niby ujęte bolącemi kleszczami z lodu.
Nie miałam ani jednéj łzy w oku i ani jednéj wyraźnéj myśli w głowie. Tylko lękałam się niewymownie czegoś, czegoś niewidomego, i doświadczałam takiego uczucia, jakiego doświadcza dziecię, pozostawione śród nocy, między grobami cmentarza.
Po chwili zamknęłam oczy, a pod powiekami majaczyć mi zaczęły różne chwile i obrazy z przeszłości. Widziałam w nich oczy pana Agenora, utkwione we mnie z miłością i rozmarzeniem, usta jego wymawiające wyrazy słodkie i upajające; posłyszałam znowu ostatnie słowa, jakie wymówił do mnie na balu; porwałam się nagle z miejsca i krzyknęłam:
— Oszukiwał mię!..
Obrażona duma i godność kobieca z całą siłą zagrały we mnie, chłód, który ścinał mię dotąd zniknął, krew zawrzała w żyłach i gorącem uderzyła do twarzy.
Stałam nieruchoma, z dłonią przyciśniętą do pulsującéj skroni, i patrzyłam, jak z człowieka, którego tak długo stroiłam najpiękniejszemi barwami wyobraźni, opadały jedna po drugiéj strojące go dotąd ozdoby; jak męztwo jego zmieniało się w mngieniu oka w słabość dziecięcą niemal, hart w niedołęztwo próżniaka, prawość w obłudę, tkliwość w obsłonkę kłamliwą. Na miejscu każdego z tych świetnych połysków, które mię w nim tak zachwycały dotąd, ujrzałam plamę i wydało mi się, że widzę szkielet człowieka, wypolerowany po wierzchu, i jak próchno w pośród ciemności błyszczący nikłém fosforyczném światłem, a z pod téj cienkiéj warstwy lakieru i blasku widniały czarne plamy toczącéj go gangreny. Nie miałam ani jednéj łzy na ten widok, ale dreszcz przerażenia przeniknął mię aż do kości. Po raz piérwszy w życiu odbyła się przed memi oczyma straszna metamorfoza człowieka w trupa, bohatera w nikczemnika.
— Tak więc, myślałam, człowiek ten nie kochał mię nigdy, a miał wziąć mię za żonę, tylko dla uniknięcia nędzy, którą odegnać nie mają mocy słabe jego, rozpróżniaczone ręce! Tak więc owa dokładna znajomość Paryża i obcych krajów, którą się tak zachwycałam, owe awantury, o których tak pięknie opowiadać umiał, owe polowanie na lwy, co dawały mi rękojmią hartu i odwagi jego, pochłonęły mu majątek, a ja opłacić miałam ich koszta mieniem mém i życiem złamaném. Rozumiałam już wtedy tę przykrą zmarszczkę, co leżała na jego czole, i wiedziałam, dlaczego w mistrzowsko wyrobionym jego głosie zadźwięczała fałszywa nuta, gdy mówił mi wyraz: kocham!
Jak lekceważąco i gorzko wyrażał się o mnie w liście swym do Rozalii! Nazywał mię dzieckiem; ależ i sam myśléć musiał, że dziecko stanie się kiedyś kobietą, i sam litował się nad przyszłym kobiety téj losem, odartym przezeń z tego wszystkiego, co życie czyni światłém i szczęśliwém!..
Zapragnęłam głębiéj jeszcze zajrzéć w tę otchłań fałszu i nieuczciwości, która rozwarła się przed oczyma memi, wychylić do dna kielich jadu, zawierającego się w liście pana Agenora. Rozwinęłam papier, który trzymałam w zaciśniętéj dłoni i po raz drugi list ten czytać zaczęłam.
Ale rzecz dziwna! im dłużéj czytałam, tem więcéj uspokajały się wzburzone uczucia moje. Milkła obraza, łagodniało przerażenie, a z samego dna mego serca smutna i łzawa wyłaniała się litość.
W słowach listu, z za występnéj słabości i wstrętnéj obłudy, dojrzałam niezmierną gorycz i boleść człowieka, który go pisał. Walki jego, stoczone z sumieniem i miłością, co go do innéj pociągała kobiety, wypisane tam były między wierszami. Nie znałam walk takich, ale przeczułam je, zakryłam dłońmi oczy i zawołałam z głębi serca: O! nieszczęśliwy człowiek!
Za warstwą lakieru i fosforycznego połysku, jaka okrywała odarty z cudnych ozdób swych szkielet pana Agenora, zobaczyłam, jak po czarnych plamach toczącéj go gangreny płynęły rzęsiste łzy boleści. Po raz piérwszy miałam objawienie, jak wielka moc oczyszczenia i odkupienia leży w łzach takich, a składając ręce na piersi i podnosząc wzrok w niebo wieczorne, szepnęłam: Boże! przebacz mu!
W téj chwili zawołano mię do matki. Schowałam list za stanik sukni i przeszłam parę salonów powoli, bo w całym organizmie mym czułam słabość niewymowną i wzrok zasłaniała mi chwilami mglista opona.
Przy stoliku, na którym paliła się lampa, siedziała moja matka z rozpromienioną twarzą i listem w ręku.
Spojrzała na mnie, gdy przed nią stanęłam, ale czy była całkiem zatopiona w miłych swych myślach, czy przysłonięta ażurową zasłoną lampa słabe rzucała światło, zmiana méj twarzy uszła jéj uwagi. Wzięła mię tylko za rękę, przyciągnęła zwolna do siebie, i wymówiła głosem, w którym była radość i miłość macierzyńskiego serca:
— Wacławo! Babka twoja otrzymała dziś list od pana Agenora W. z prośbą, zaniesioną do niéj i do mnie o twoją rękę. Oto ten list.
I podała mi kartkę papieru o wyzłoconych brzegach. Nie wyciągnęłam ręki po pismo, ale oparłam się o stół, bo nogi zachwiały się pode mną, i milczałam.
— Waciu! — powtórzyła moja matka z pewném zadziwieniem: — czemu nie bierzesz pisma, w którém, jak spodziewam się, miłe dla siebie wyczytasz wyrazy?
Milczałam jeszcze. Usta moje otworzyły się parę razy, ale słowo żadne wyjść z nich nie chciało.
Matka, coraz bardziéj zdziwiona, przyciągnęła mię bliżéj jeszcze do siebie, i uważniéj mi w twarz spojrzawszy, porwała się z miejsca, objęła mię ramieniem i krzyknęła:
— Wacławo! co ci jest? czegoś ty taka blada?
W téj chwili znowu chłód niewymowny ostudził mi wnętrze piersi. W objęciu matki sztywna się czułam i pół martwa, a z téj sztywności otrząść się nie miałam mocy. Uczyniłam niezmierne nad sobą wysilenie i, z prośbą składając ręce, cicho wymówiłam:
— Moja matko! odpisz panu Agenorowi, że ja żoną jego zostać nie chcę.
Ramię mojéj matki, które mi stan otaczało, opadło nagle, odstąpiła o parę kroków i wpatrzyła się we mnie przestraszonemi niemal oczyma.
— Dziecko! — wymówiła po chwili zniżonym od przykrego wzruszenia głosem, — to-żeś mi sama przecie mówiła, że go kochasz!
— Tak! kochałam go, ale teraz... załamałam ręce nagłym ruchem i zawołałam:
— Matko! lecz on mię nie kochał nigdy!..
Przykre wzruszenie zniknęło z twarzy mojéj matki, uśmiech znowu na jéj ustach zaigrał. Wzięła obie moje ręce i, patrząc na mnie łagodnie, rzekła:
— To dziecinne chimery, Wacławo! rozpieszczone z ciebie dziecko, a wyobraźnia twoja kapryśna jest i ognista. Zkąd ci znowu ta myśl, że pan Agenor cię nie kocha? Możeście się poróżnili chwilowo? Może powiedział ci cokolwiek, czegoś nie zrozumiała i wytłumaczyła sobie błędnie? To dzieciństwo, Wacławo! Najlepszy dowód, że on cię kocha, masz przecie w tém, że oświadcza się o twoję rękę.
Swobodnemu i lekceważącemu słowa moje uśmiechowi mojéj matki odpowiedziałam gorzkim uśmiechem ironii, który przemocą wdarł mi się na usta. Czułam, że powinnam była zebrać wszystkie me siły, aby zwalczyć złudzenie mojéj matki. Uczucie to wzmocniło mię nagle; słabość, jaką poczułam przed chwilą, zniknęła, i pewnym głosem zaczęłam mówić:
— Moja matko! Bóg dobry pozwala, aby człowiek, w najrańszéj przynajmniéj porze swego życia, zachował złudzenia cudowne, złożone w jego sercu może na pamiątkę lepszych światów, z których na ziemię tę zstąpił. Jam wczoraj jeszcze, dwie godziny nawet temu, złudzenia te miała, i myślałam, że ludzie noszą prawdę w sercach, a miłości kłamać nie umieją. Ale przed chwilą otworzyły się oczy na ciemności tego świata i wiem już teraz, wiem z pewnością, że bywają ludzie, którzy udają miłość dlatego, aby módz zdobyć bogactwo, a jednym z takich ludzi, moja matko, jest pan Agenor.
Fałdy na czole mojéj matki zagłębiły się bardzo, twarz jéj przybrała gniewny niemal, a bardziéj jeszcze niespokojny wyraz.
— Nie pojmuję, — odrzekła, — zkąd ci się wzięły te myśli...
— Ztąd, — przerwałam, — iż dowiedziałam się na pewno, że pan Agenor kocha nie mnie, lecz Rozalią.
Tu ku wielkiemu memu zdziwieniu twarz mojéj matki rozpogodziła się nagle. Zaśmiała się nawet żartobliwie, i znowu łagodnie, a zarazem poważnie zaczęła mówić:
— Widzę z tego wszystkiego, Waciu, że ktoś narobił plotek pomiędzy wami, ale ja ci całą tę rzecz wyjaśnię. Mówiono wprawdzie, i sama wiem o tém, że pan Agenor zajmował się kiedyś Rozalią, ale, moje dziecko, żadna z nas kobiet obiecywać sobie nie może, iż będzie piérwszą miłością mężczyzny, którego wybierze. Ty, jak mówiłam już nieraz, jeździsz dotąd na gwieździe wysoko nad ziemią i nazbyt idealizujesz życie i jego sprawy. A jednak, moja droga, powinnaś oswoić się z myślą, że są na świecie konieczności, smutne może, ale z któremi pogodzić się trzeba.
Jedną z takich jest pewność, że kobieta, wychodząc za mąż, nie może znaléźć serca swego męża w stanie pierwotnéj świeżości, i ani spodziewać się powinna, aby nie było w niém śladów swobodnego nieraz uprzedniego życia. Niemniéj jednak, serce to, poznawszy już nietrwałość i małą wartość uczuć minionych, tém silniéj i trwaléj przywiązać się do niéj może, a co mu zbędzie przez to na idealności i świeżości młodzieńczéj, to większą dojrzałością i stałością wynagrodzi. Pan Agenor wcześnie rozpoczął życie i był zawsze światowym człowiekiem, nie dziw więc, że miewał różne sympatye i mniéj lub więcéj ścisłe, serdeczne związki, z których jeden łączył go z Rozalią. Miłostka ta jednak i wiele innych może podobnych, o których nie wiemy, ale które zapewne być musiały, nie wyziębiły jego serca i dość mu było poznać cię, aby pokochać stale i gruntownie. Co było, to było, a teraz ty panujesz w jego sercu, ciebie on kocha i pragnie miéć za żonę, od ciebie więc tylko zależy...
Nie pozwoliłam jéj skończyć i przerwałam:
— Mylisz się, droga mamo, uczucie pana Agenora dla Rozalii nie było miłostką, ale miłością, i nie zatarło się wcale w jego sercu. Kocha on Rozalią teraz więcéj, niż kiedy, a ze mną ożenić się chce tylko dlatego, że jest zrujnowany i obawia się niedostatku...
W głosie moim, gdy to mówiłam, była taka pewność i, pomimo méj woli, taka w nim przebijała się boleść, że matka moja upadła na krzesło, przerażona niemal, i zawołała:
— Ależ na miłość Boga, Wacławo, zkąd w tobie ta pewność okropna? Kto ci takich rzeczy nagadał? O! — krzyknęła nagle, niosąc rękę do czoła, — wiem już: mówiono mi przed chwilą, że Rozalia była u ciebie. Ona w nim zakochana dotąd, wiem o tém, musiała go przed tobą okłamać! Ale nie wierz jéj, dziecko moje! ta żmija, obłudna i złośliwa, zazdrości ci i chce stanąć na drodze do szczęścia...
— Przeciwnie, matko, — odrzekłam, — ona stanęła mi na drodze do zguby. Nie łaj jéj; ona sama bardzo nieszczęśliwa, nie okłamała przede mną pana Agenora, ale dowiodła mi, że nie jestem i nie byłam nigdy przez niego kochaną...
Matka moja z silnym rumieńcem, który w czasie rozmowy téj wybił się na jéj policzki, pół-gniewnie, pół ze smutkiem odwróciła się ode mnie i rzekła:
— Widzę, Wacławo, że rozmowa z tą niedobrą dziewczyną nazbyt cię wzruszyła, abyś mogła w téj chwili mówić ze mną o rzeczy tak ważnéj. Idź i zajmij się dziś czém zechcesz, a jutro rano, gdy ci spokój nocy przywróci rozwagę i łagodność, jaką dotąd zawsze w tobie znajdowałam, wezwę cię i obszerniéj o tém pomówimy. Tymczasem ja odpowiedź moję panu Agenorowi odłożę także do jutra. Nazbyt cię kocham i sama nazbyt doświadczona byłam przez los, abym miała kiedykolwiek chęć krępowania twéj woli w tak stanowczym postępku, jakim jest zamążpójście; ale znowu ta sama miłość moja dla ciebie i świadomość życia i jego warunków nie pozwolą mi, abym zgodziła się na odrzucenie propozycyi, z pewnych powodów bardzo dla ciebie korzystnéj, dla przyczyn błahych i dobrze nieuzasadnionych...
Te słowa matki przeszyły mię większą boleścią, niż ta, jakiéj dotąd doświadczałam. Spostrzegłam, że raniłam jéj serce, zawodziłam tak miłe dla niéj nadzieje, unicestwiałam plany, osnute przez nią oddawna. Zapragnęłam usprawiedliwić się przed nią, wyprowadzić ją z błędu, zakończyć ten spór piérwszy pomiędzy nami, a tak dla nas obudwóch bolesny. Mimowolnym prawie ruchem wydobyłam z za stanika list pana Agenora i, podając go matce, rzekłam:
— Weź pismo to, moja matko, i przeczytaj je, a złudzenia twe względem tego człowieka pierzchną tak, jak moje pierzchnęły.
Ze zdziwieniem wzięła list, a spojrzawszy wprzódy na datę i podpis, czytać zaczęła. Patrzyłam na poruszenia jéj fizyognomii i widziałam, że stopniowo, im daléj po wierszach pisma posuwały się jéj oczy, twarz jéj bladła, fałdy na czole zagłębiały się i wargi drżéć zaczynały. Długo trzymała wzrok szklanno przykuty do jednéj litery, jaka stanowiła podpis, potém wypuściła z rąk papier i, padając na krzesło, wyszeptała bardzo blada:
— Nikczemny!
Zbliżyłam się i obie jéj ręce gorąco do ust poniosłam.
— Nie nazywaj go tak, matko moja — rzekłam — bo mnie za niego serce boli...
Spojrzała na mnie łzawym wzrokiem.
— Biedna! ty kochasz go jeszcze! ty walczysz z twém uczuciem dla niego!
Na te słowa czułam sama, że wyprostowałam się hardo.
— Kochałam go, matko — odrzekłam bez najlżejszego drżenia w głosie — ale teraz, gdym przeczytała to fatalne pismo, jakże-bym go kochać mogła? Nie! nie kocham go, ale może już serce moje tak utworzone, że nienawidziéć ani pogardzać nie zdoła... Lituję się nad nim, matko! mnie żal jego, wielki żal! on słaby... nieszczęśliwy...
Pociągnęła mię na swe piersi i gorącym ogarnęła uściskiem, a z po-za łez patrząc mi w twarz, mówiła:
— Nie dam cię jemu, śliczne dziecię moje; o, nie dam cię jemu! Tyś powinna być kochaną! na licu swém i w sercu masz takie bogactwo, że kto go nie oceni, posiąść go nie wart. Niech co chce stanie się, ja cię jemu nie oddam!
Po chwili zakryła twarz dłońmi, wzdrygnęła się i szepnęła:
— Ale cóż się stanie? mój Boże! co się stanie?
Nie pojmowałam tych zagadkowych słów mojéj matki i jéj niepojętych dla mnie obaw, ani nawet miałam siłę zapytać ją lub siebie samę o ich znaczenie.
Poczułam tylko ulgę na widok jéj miłości; piérwszy raz w ciągu całego przejścia, źródło łez otworzyło się w mém sercu i zwilżyło płonące moje oczy.
Płakałam na piersi matki długo, rzewnie, a gdy w godzinę potém znalazłam się samotna w alkowie mojéj sypialni, zebrałam w pamięci wszystkie to chwile wzruszeń, jakich doświadczyłam przy panu Agenorze, wszystkie chwile trwożnych a rozkosznych rojeń o wspólnéj z nim przyszłości, zgarnęłam pamięcią wszystkie te chwile i wraz z opadłemi liśćmi wspaniałego kwiatu mojéj dla niego miłości pogrzebałam je w głębi serca.
Obok skromnéj i cichéj mogiły, w któréj leżała pogrzebana eteryczna i w pół dziecięca sympatya moja dla Franusia, podniosła się druga, większa, smutniejsza. Bo gdy na tamtéj kwitł tylko smętny, ale spokojny kwiatek niezabudki, nad tą mglista i groźna unosiła się mara zwątpienia. Kołatała mi się ona po sercu i głowie, nad uchem krzycząc straszne pytanie: i w cóż mam wierzyć na świecie?
Nazajutrz wcześnie weszłam do pokoju matki i znalazłam ją zajętą pisaniem listu. Złożyła pismo, oddała je czekającemu u drzwi posłańcowi, a gdy odszedł, rzekła do mnie:
— Wysłałam do pana Agenora odmowną odpowiedź.
Gdy to mówiła, spostrzegłam, że była bledszą, niż zwykle, ale w twarzy jéj nie było żalu, owszem, malowało się w niéj silne postanowienie, kiedy niekiedy tylko mącone przebłyskiem niepokoju.
— Teraz — mówiła daléj — pojedziemy do Rodowa, aby uwiadomić babkę Hortensyą o tém, co zaszło. Będziemy musiały stoczyć z nią walkę, tém przykrzejszą, że nie mamy prawa pokazać jéj listu, będącego jedynym dotykalnym dowodem, iż postępowanie nasze słuszném jest, a nawet konieczném. Listu tego nikt, prócz nas dwóch, widziéć nie powinien; schowaj go pilnie u siebie i przy piérwszém widzeniu się oddaj do rąk Rozalii. Szalona to dziewczyna, ale z szaleństwa jéj korzystać nie mamy prawa. Babka Hortensya będzie zdumiona i rozgniewana, i daj Boże, aby to zajście przykrych skutków nie wywarło na twoję i moję exystencyę...
Po południu jechałyśmy do Rodowa. Obie z matką byłyśmy blade i zamyślone, ale spokojne. Ją wspierała widocznie miłość macierzyńska, bo tkliwiéj jeszcze, niż zwykle, patrzyła na mnie; ja z zadumą wpatrywałam się w mogiłę świeżo usypaną w mém sercu i myślałam, że pogrzebałam w niéj nie miłość prawdziwą, ale marzenia, poryw wyobraźni, co, omamiona młodemi pragnieniami, upojona światowym wirem, nie potrafiła odróżnić prawdy od zwodnego połysku i, zamiast człowieka, który istniał w rzeczywistości, kazała mi ukochać stworzoną i do ideału podniesioną przez siebie marę.
Babki moje obie, jak zwykle, siedziały w bawialnéj swego domu szufladzie, zatrudnione wyrabianiem frywolitek i kwadratów. Od progu już spostrzegłam, że babka Hortensya utkwiła we mnie oczy, ciekawe i przenikliwe. Powitała nas z największą uprzejmością, do jakiéj była zdolną, a w kilka chwil potém zwróciła się do mojéj matki ze słowami:
— Zapewne, Matyldo, przyjechałaś, aby mi oznajmić, że córka twoja została już narzeczoną pana Agenora? Spodziewam się, że i on sam wkrótce tu przybędzie...
Bladość mojéj matki zwiększyła się, fałdy leżały na jéj czole głębokie i smutne. Spokojnie jednak odrzekła:
— Kochana ciociu, plany, które dla przyszłości Wacławy raczyłaś układać, a które i ja potwierdzałam z całego serca, nie mogą być spełnione. Uznałam, że Wacława nie może i nie powinna zostać żoną pana Agenora, i przed kilku godzinami posłałam już odpowiedź, w któréj odmawiam ręki mojéj córki.
Z palców babki Hortensyi wypadł kłębuszek bawełny, ręce jéj opadły na kolana, a oczy utkwiły w twarzy mojéj matki z wielkiém zdumieniem.
— Co powiedziałaś, Matyldo? Zdaje mi się, że nie zrozumiałam cię dobrze? — ozwała się twardym głosem.
— Powiedziałam — zawsze spokojnie odrzekła moja matka — że odmówiłyśmy panu Agenorowi i że Wacława żoną jego nie będzie. — Brwi babki Hortensyi zsunęły się, a na policzki jéj bladawy wystąpił rumieniec.
— Czyliż dostąpię zaszczytu dowiedzenia się o powodach tego nierozsądnego postępku? — wymówiła, pałając gniewem i oczy posuwając z twarzy mojéj matki na moję.
— Zanadto szanuję cię i kocham, droga ciociu — zaczęła moja matka — zanadto cenię życzliwość twą, którą chciałaś okazywać mnie i mojéj córce, abym, sprzeciwiając się twéj woli, nie wyjaśniła ci powodów, dla których czynić to jestem zmuszoną. Odmówiłam panu Agenorowi ręki Wacławy, dlatego, że przekonałam się, iż nie tylko on jéj nie kocha, ale że do żenienia się z nią zachęcało go jedynie pieniężne wyrachowanie, że małżeństwo to uważał sobie za nieszczęście, do którego przyjęcia zmuszała go majątkowa ruina, nieszczęście tém dotkliwsze dla niego, iż najżywiéj jest zajętym inną kobietą.
Babka wzruszyła pogardliwie ramionami i uśmiechnęła się szydersko.
— Mój Boże! — odrzekła — a czy nie można wiedziéć, kto jest ta kobieta, to widmo waszéj rozmarzonéj wyobraźni?
— Rozalia — powoli wyrzekła moja matka.
— Ha, ha, ha! — z przykrą ironią zaśmiała się babka — jakżeż stare opowiadacie mi dzieje! toć to wieki średnie. Matyldo, snać bardzo mało interesują cię sprawy twojéj familii, jeżeli nie wiesz o tém, że głupia ta miłostka pana Agenora z Rozalią oddawna należy do niepowrotnéj przeszłości.
— W istocie — przerwała moja matka — sama sądziłam, że była to tylko miłostka, która już minęła, i dlatego nie widziałam w niéj żadnéj groźby dla przyszłości Wacławy, jeśli-by wyszła ona za pana Agenora. Ale teraz wiem z pewnością, że jest inaczéj, i że pan Agenor uczynił z sumieniem swém kompromis, skazujący Wacławę na zostanie żoną człowieka, kochającego inną kobietę, i bynajmniéj nie zdecydowanego na zwyciężenie, lub choćby próbę zwyciężenia téj miłości...
Im dłużéj mówiła moja matka, tém różowszy rumieniec okrywał policzki babki Hortensyi i z większą szybkością ściskały się i rozwierały wązkie jéj usta.
— I któż to — ozwała się w końcu przeszywającym tonem — i któż to paniom udzielił tych przyjemnych i pożytecznych wiadomości? Czy można to wiedziéć?
— Na to, o czém mówiłam, mamy niezbite i dotykalne dowody; ale wybacz, droga ciociu, pewne względy nie pozwalają mi wyjawić przed tobą, kto nam ich udzielił.
— To może przynajmniéj dowody te okazać mi raczysz?
— Nie, ciociu, i tego uczynić nie mam prawa.
Babka Hortensya powstała z miejsca, wyprostowana i sztywna.
— Matyldo! — zaczęła twardym i suchym głosem — nigdy nikt z familii tak często, jak ty, nie sprzeciwiał się mojéj woli. Wyszłaś za mąż pomimo oporu, jaki małżeństwu temu stawiałam, przez co zrobiłaś mezalians, przynoszący wstyd rodzinie. Przyszłaś do rozumu i rozstałaś się z mężem, byłam zadowolona z ciebie i chciałam, abyś rozwiodła się i została żoną księcia X., który się starał o twą rękę. Dla niepojętego mi dotąd kaprysu, odmówiłaś księciu i powstrzymałaś rozpoczęte już kroki rozwodowe. Pamiętasz, że wyraziłam ci wówczas moje żywe niezadowolenie, a ty, zamiast starać się naprawić swój błąd innym jakim stosownym maryażem, do którego tyle nastręczało ci się partyi, o mało nie wróciłaś do męża, aby dzielić z nim znowu sławę bakałarza i chleb wyrobnika...
— Bodaj bym to była uczyniła! — drżącemi usty szepnęła moja matka. Babka przeszyła ją nawskróś gniewnemi oczyma.
— Tak — ciągnęła — znam dobrze twoję przewróconą głowę i fantastyczne porywy, któremi się rządzisz. Ale, dzięki Bogu, ja stałam przy tobie na straży i nie pozwoliłam, abyś raz jeszcze pociągnęła wspólne nasze imię w tę zgraję plebejuszów, pomiędzy którą podobało ci się wybrać sobie męża, i abyś powróciła do człowieka, co grubijaństwem odpłacił ci zaszczyt, jakim go obdarzyłaś, zostając jego żoną.
Matka moja żywo się poruszyła i rumieńce trysnęły na jéj twarz bladą.
— Moja ciociu! — zawołała, czyniąc wyraźne wysilenie dla zachowania spokoju — albożem ci mówiła kiedy, że ojciec Wacławy nieprzyzwoicie obchodził się ze mną? Nie, nie mówiłam tego, bobym kłamała, a wiesz sama o ile niezdolna jestem do kłamstwa. Poróżnienie nasze wynikło z różnicy przyzwyczajeń i zamiłowań naszych, i kto wié, moja ciociu, może po stronie była prawda...
Babka uczyniła ręką gest wzgardliwy.
— Zostawmy na stronie tę przykrą przeszłość twoję — wyrzekła oschle — co się stało, to się nie odstanie, ale ja, która przez wiek i majątek, jestem głową familii i stoję na straży jéj rodowego honoru, chcę aby Wacława małżeństwem swém wynagrodziła smutne, małżeństwo przez jéj matkę zawarte. Dlatego oddawna zwróciłam uwagę na pana Agenora, bo, z wyjątkiem tego dziwaka, hrabiego Witolda, posiada on najznakomitsze imię w prowincyi i najzaszczytniejsze familijne koligacye. Co zaś do jego majątkowéj ruiny, o tę proszę się nie troszczyć, bo podjęłam się wynagrodzić ją wydźwignieniem z toni twego funduszu, Matyldo, i obdarzeniem Wacławy bogatém wianem. Co przyrzekłam, tego dotrzymam, ale wola moja jest niezłomną. Chcę, aby Wacława została żoną człowieka, którego jéj na męża przeznaczam i, naprawiając niedorzeczność przez was popełnioną, natychmiast napiszę do pana Agenora, aby przybywał do Rodowa powitać swoję narzeczoną, któréj ręką ja rozporządzam sama.
Tu uczyniła poruszenie, jakby odejść chciała, lecz moja matka podniosła się zwolna, spokojna, ale wyprostowana i poważna, zastąpiła jéj drogę.
— Nie uczynisz tego, moja ciociu — wyrzekła stanowczo — bo, lubo szanuję znaczenie twe w familii i wysoko cenię twoje dla Wacławy względy, nie mogę, nie mam prawa zrzec się opieki nad moją córką i oddać jéj człowiekowi, o którego nieuczciwości i obojętności dla niéj zupełnie jestem przekonana. — Brwi babki zsunęły się groźnie i po bladawo zrumienionych jéj policzkach przebiegło parę drgnień nerwowych. Podniosła w górę biały swój palec i wyrzekła suchym, ale przenikającym głosem:
— Matyldo, strzeż się!
Głowa mojéj matki opadła na piersi, westchnienie ciężkie, choć stłumione, pierś jéj podniosło. Babka wyciągnęła ku niéj wskazujący swój palec i dodała:
— Pomyśl, co stanie się z tobą i z tém zuchwałém twojém dzieckiem, jeżeli ja cofnę od was moję rękę.
Bladość mojéj matki zwiększyła się, stała nieporuszona i milczała. Ja, z sercem zamierającém w piersi patrzyłam na nią, a na widok boleści i przygnębienia, które coraz wydatniéj twarz jéj pokrywało, poczułam pragnienie wyjścia z biernéj mojéj roli i odpowiedzenia babce, że uczynię wszystko, czego ode mnie żąda, że biedną przyszłość moję oddam w jéj ręce, byle tylko nie dręczyła matki mojéj, byle uczyniła to, co jéj spokój przywrócić może. Myśl ta zabłysnęła w méj głowie, jak paląca straszna błyskawica; powstałam i zbliżyłam się do babki, ale usta moje otworzyć się nie chciały. Czułam na piersi schowany za stanikiem list pana Agenora, a uczucie to zatrzymywało mi głos w gardle. Powiedziéć, że zgadzam się na zostanie żoną człowieka, który nie miał w sercu prawdy ni miłości dla mnie, który po istnieniach ludzkich deptał, jak nieroztropne dziecię po kwiatach, złamać do reszty życie téj biednéj, téj szalonéj Rozalii, nad którą litowałam się, ale któréj nienawidziéć nie mogłam i nie powinnam była... powiedziéć to wszystko i jedném słowem zniszczyć cały urok życia i wszystkie cudowne sny młodości oddać wichrowi rozpaczy, ach! nie mogłam... nie mogłam...
Otwierałam usta, ale żadne z nich nie wychodziło słowo i patrzyłam na babkę z milczącém błaganiem. Tymczasem matka moja stała nieporuszona, ręką o stół oparta, w bolesnéj zatopiona myśli. Babka Ludgarda, wzruszona, ze łzami w oczach, patrzyła na siostrę swoję, która, wyprostowana, sztywna, z uśmiechem zimnego tryumfu na wązkich wargach, przenikliwe piwne swe oczy przesuwała zwolna po bladych i niemych naszych twarzach. I nie wiem, jak długo trwała ta chwila ciężkiego milczenia; zdawało mi się tylko, że mroczny salon ciemniejszym był jeszcze, niż zwykle, i machinalnie słuchałam, jak ciszę głęboką przerywało monotonne tentno ściennego zegara.
Nagle do tentna tego inny, przychodzący z zewnątrz domu, przyłączył się odgłos. Było to jakby zbliżające się, stłumione murawą dziedzińca, stąpanie konia. Stawało się ono coraz bliższém i bliższém za oknem mignął szybko cień wysoki, potém w przyległéj sali dały się słyszéć pośpieszne kobiece kroki, i w drzwiach ukazała się Rozalia, w czarną ubrana amazonkę. Była zupełnie inną, niż dnia poprzedniego. Zamiast rumieńca wzburzenia, miała na twarzy bladość boleści, zamiast zuchwałego gniewu, pokorę i błaganie. Spodziewała się widać znaléźć nas wszystkie zebrane, bo nie wydawała się zdziwioną. Zatrzymała się chwilę we drzwiach i rękę o drzwi oparła, jakby siły ją opuszczały. Babka Hortensya utkwiła w niéj spojrzenie.
— W samę porę przybywasz, Rozalio — wymówiła dość głośno, aby mowa jéj posłyszaną być mogła przez stojącą zdala od nas przybyłą — mówiłyśmy właśnie o tobie i potrzebną jesteś dla rozwiązania pewnéj zagadki, któréj nikt tu rozwiązać mi nie raczy. Zbliż się!
Rozalia postąpiła naprzód i powolnym, ale pewnym krokiem przebyła całą długość salonu. Potém milczącém skłonieniem głowy powitała wszystkich, i stanęła przed babką Hortensyą ze spuszczonym wzrokiem. Spostrzegłam, że oczy jéj, pałające zwykle, teraz były bez blasku, a powieki miała nabrzmiałe i zaczerwienione. Babka patrzyła na nią przez chwilę w milczeniu i ze zsuniętemi brwiami, potém wyrzekła twardo i surowo:
— Pragnę, abyś mi powiedziéć raczyła, czy długo jeszcze zamiarem twoim będzie mącić sprawy familii i sprzeciwiać się moim rozporządzeniom i chęciom? Czy długo jeszcze popełniać będziesz szaleństwa swoje i mieszać głupie pomysły twéj romansowéj głowy do poważnych spraw familijnych? Powiedz mi zaraz, co nagadałaś Wacławie i jéj matce o człowieku, który był dość nierozważnym, aby kiedyś zawiązać stosunek z taką złośliwą i lekkomyślną, jak ty, dziewczyną? Wiem dobrze, choć mi o tém nie powiedziano, że to twoja robota. Powtórz-że przede mną te baśnie, wylęgłe w twéj rozbujałéj wyobraźni... Czegóż milczysz? No, podnieś-że oczy... zobaczymy, czy będziesz miała odwagę przede mną te baśnie powtórzyć!...
Rozalia podniosła oczy, odetchnęła głęboko i wymówiła zwolna:
— Tak, babciu, tę odwagę... będę miała...
Głos jéj stłumiony i głęboki zdawał się z ciężkością wychodzić ze zmęczonéj piersi. Umilkła na chwilę i potoczyła zamglonym wzrokiem po wszystkich twarzach, potém zwróciła się znowu do babki Hortensyi i mówiła daléj:
— Wiedziałam dobrze, iż dziś znajdę tu Wacławę i przyjechałam umyślnie dlatego, aby w jéj obecności powtórzyć przed tobą babciu, to wszystko, co wczoraj przed nią mówiłam...
Babka zaśmiała się wzgardliwie i wzruszyła ramionami.
— Jeśli dlatego tylko przybyłaś — rzekła — aby powtarzać te romantyczne androny, o których słyszałam już niegdyś od ciebie, mogła-byś oszczędzić sobie fatygi i siedziéć w domu... Bo co do mnie, rozkazuję ci, przeciwnie, odwołać niegodną potwarz, jaką rzuciłaś na człowieka, który będzie mężem Wacławy...
Rozalia wyprostowała się, słaby rumieniec przebił się z za bladości pokrywającéj jéj policzki.
— Potwarzy nie rzucałam na nikogo — wymówiła zwolna, dobitnie. — To, co powiedziałam Wacławie, jest prawdą, i przybyłam tu, aby ją o téj prawdzie raz jeszcze uwiadomić, w innéj wszakże intencyi, niż to uczyniłam wczoraj. Wczoraj byłam wzburzona cała, obłąkana rozpaczą... szukałam tylko sposobu pomszczenia się nad Wacławą i wlania w jéj serce niczém nieodegnanéj goryczy... przez noc upłynioną, rozpacz moja roztopiła się w łzy... płakałam oddawna poraz piérwszy i dziś jestem lepsza... dziś mam na myśli ratować Wacławę, a jeśli można i siebie... dziś przybyłam do ciebie, babciu, znowu z ostatniém błaganiem...
Głos jéj zadrżał, ręce złożyła jak do modlitwy i oczy zaszłe łzami utkwiła w twarzy babki.
— Babciu — mówiła daléj głosem przerywanym — zważ, co chcesz uczynić! Trzy istnienia złamiesz, trzy serca na proch zmiażdżysz! On mię kocha! jak to słońce świeci na niebie, tak to jest prawdą... dlaczego, kochając mię, nie chce mię wziąć za żonę? O, babciu! ty wiész o tém! Może kto zadziwi się, że, pomimo to, nie gardzę nim, że duma kobieca nie zabiła we mnie uczucia dla niego! O, mój Boże! alboż wiem sama, dlaczego tak jest? Niech Bóg i ludzie sądzą go, ja nie usprawiedliwiam nic, o nic nie obwiniam... ja kocham tego, komu w dzieciństwie jeszcze prawie oddałam moje serce, czyją wobec Boga i sumienia żoną jestem i nikogo więcéj nie kochałam na świecie, i jeśli on nie zostanie moim mężem, ani do niego, ani do nikogo należéć nie będę nigdy...
Załamała ręce i krzyknęła z wysileniem.
— Zbłądziłam! tak! wiem o tém! jestem nędzną obłudną i złą istotą! Burze, co wrzały wciąż we mnie, zamknęłam pod maską pozornego spokoju... nie lubiłam ludzi i język mój zamieniłam w żądło kolące! Wyznaję winy moje, wyznała-bym je w obliczu całéj zebranéj ludzkości, gdyby ona tu stała przede mną, ale pokutowałam... pokutuję... przeniosłam straszne męki... czułam w saméj sobie powolne konanie wszystkiego, co było we mnie dobre... usychanie i opadanie wszystkich świeżych kwiatów młodości... umierałam razem z niemi, a po każdéj takiéj śmierci, budziłam się coraz gorsza... Ale zważcie, proszę, czy wszystko na moje barki złożyć należy? Czy ja sama uczyniłam siebie taką, jaką jestem?
— A któż cię taką uczynił? szalona istoto! — wzgardliwie zapytała babka Hortensya.
— Kto? — rzekła Rozalia i po chwili dodała ciszéj: — Ty, babciu!
Babka zbladła bardzo i uczyniła ręką gest nakazujący milczenie, ale Rozalia nie zwróciła na to uwagi i mówiła daléj głosem, którego uniesienie łagodzone było niezmierną żałością:
— Wszak ty to, babciu, byłaś mi od dzieciństwa mistrzynią i kierownicą, bo matka moja ślepym zawsze twéj woli była narzędziem... Ty mi naprzód przestrogami swemi wlałaś obłudę w serce, bo kazałaś milczéć, gdy mówić chciałam, okazywać się dzieckiem, gdym czuła się już kobietą... myśl każdą, każde uderzenie serca, miarkować i stosować do praw ścisłego konwenansu... Ty wychowaniu memu nadałaś kierunek błędny, okryłaś mię pozorami blasku, a nie dałaś treści duchowéj, co jest dla życia opoką... nauczyłaś grać na fortepianie i mówić obcemi językami, a nie dałaś pojęcia o pracy, która-by od próżnych marzeń ognistą mą ustrzegła głowę... Marzyłam więc i wymarzyłam miłość... znalazłam jéj urzeczywistnienie i do niéj przykułam życie... a kiedy potém błagałam cię, abyś garścią złota okupiła błąd mój, uświęciła go zezwoleniem świata i ołtarza, odtrąciłaś mię, odepchnęłaś, powiedziałaś, że człowieka, którego kocham, wszechmocna twoja ręka przeznacza dla innéj twéj wnuczki, któréj ojca gminne nazwisko on miał swém arystokratyczném osłonić imieniem... Boże mój! jakaż straszna była to chwila, w któréj od ciebie wtedy odeszłam... Babciu, tyś wtedy zgubiła duszę moję!... Tyś i sama nie wiedziała, co uczyniłaś. Myślałaś, że jestem dzieckiem z niedowarzoną głową, albo jedną z tych zimnych lalek, co zwą się w świecie dobrze wychowanemi pannami... A ja byłam kobietą... grzeszną, ale silną i uporczywą w upadku i w grzechu... Wraz z miłością upadek mój legł mi na sercu kamieniem ciężkim i serce całe w kamień mi przemienił... w kamień, płonący jak zarzewie, a niewygasły, i oto masz mię babko moja przed sobą taką, jaką mię uczyniłaś, a jednak Anioł Stróż mojéj młodości nie zupełnie jeszcze uleciał ode mnie, i szepce mi jeszcze, gdzieś na samém dnie mojéj duszy, że mogę być inną, mogę pochwycić na nowo światło utracone, cnotą błąd zmazać... byleby tylko daném mi było to, bez czego być mi inną nie sposób...
Podniosła obie dłonie do twarzy i załkała głośno, potém przystąpiła bliżéj jeszcze do babki i znowu ręce do błagania złożyła:
— Babciu! — zawołała — przebacz! nie chciałam ci czynić wyrzutów! Wytoczyły się one z ust moich, jak lawa z krateru wulkanu, który chyba ręka Boga powstrzymać może! Przebacz mi! Nie chciałam cię obrazić! jam dziś lepsza, niż byłam dawniéj! Przyszłam do ciebie z ostatnią prośbą, z ostatnią nadzieją! Nie oddawaj mu Wacławy, on ją nieszczęśliwą uczyni! Oddaj mu mnie, a daj nam tyle tylko, aby on nie miał nędzy, któréj się obawia. Ja podejmuję się podnieść i wzmocnić jego ducha, będę go tak kochała, będę dla niego tak dobrą, łagodną, poświęconą, że bez bogactwa będzie się czuł szczęśliwym... Nauczę go pracować..., oboje pracować będziemy..., daj mi teraz tyle tylko, aby stłumić w nim nędzy obawy... Babciu! będziesz sama szczęśliwa swém dziełem... Wacława wyjdzie za mąż... ona tak młoda, taka piękna..., ożeni się z nią inny jaki z brzmiącém nazwiskiem..., a jego mnie oddaj!
Mówiąc to wszystko bezładnie, z wybuchami łez i prośby naprzemian, Rozalia upadła przed babką na klęczki i drżącemi ramionami objęła jéj kolana.
Babka Hortensya zdawała się być w posąg zmienioną. Na bladéj twarzy jéj nie było ni litości, ni gniewu, głowa tylko po raz piérwszy, odkąd ją znałam, opadła na piersi, powieki zasłoniły surowe źrenice, a na czole śród zmarszczek licznych występowały zwolna nowe bruzdy, niby nowych rodzących się w głowie myśli zwiastuny. Nie odtrącała klęczącéj przed nią łkającéj Rozalii i kilkanaście sekund stała niema i nieporuszona, jak wyrocznia, trzymająca w swéj władzy losy ukorzonych przed nią śmiertelnych.
Po chwili opuściła swą białą, chudą rękę na ramię Rozali i wyrzekła:
— Wstań!
Głos jéj mniéj twardo brzmiał, niż wprzódy. Może ten dźwięk złagodzony wywołał słaby błysk nadziei na twarzy Rozalii... porwała się z klęczek i ze złożonemi ciągle na piersi rękoma stanęła przed babką.
— Zkąd ci ta pewność niezłomna, że on nie kocha Wacławy? — zabrzmiało po chwili pytanie babki Hortensyi.
— Alboż cię, babciu, nie przekonał o tém list, który wczoraj Wacławie oddałam? — spytała Rozalia.
— Żadnego nie czytałam listu — odrzekła babka.
Rozalia wpatrzyła się we mnie zdziwionemi oczyma.
— Jakto? — zawołała, — nie pokazałaś babce listu tego.
— Nie pokazałam go nikomu, prócz matki mojéj, bo ona i ja, to jedno, — odrzekłam.
— Cożeś z nim uczyniła?
— Postanowiłam nosić go przy sobie, aby wypadkiem nawet nie dostał się w obce ręce, a przy piérwszéj sposobności oddać ci go, Rozalio.
Patrzyła na mnie długo, długo, czarne jéj źrenice łagodném poczęły zachodzić rozrzewnieniem, wyciągnęła do mnie rękę i wyrzekła:
— Wacławo! oddaj mi list ten.
Dostałam papier z za stanika, a Rozalia podała go babce.
Milczałyśmy wszystkie, powstrzymując oddech: babka Hortensya usiadła na fotelu i list pana Agenora czytała.
Wątpię, czy ktokolwiek z nas zdołał wtedy jaką dobrą lub złą wróżbę z jéj postawy i twarzy wyczytać. Siedziała sztywna, prosta, z listem podniesionym do oczu tak, że mogłyśmy widziéć tylko jéj profil blady i nieruchomy, jak sylwetka z marmuru. Kiedy niekiedy tylko w ciągu czytania po nieruchomości téj przebiegał rumieniec bladawy, a wtedy nowa bruzda wypływała na pomarszczone czoło.
Skończyła, ręce trzymające list zaplotła na kolanach i milczała. Powieki jéj znowu w dół się spuściły, a wązkie wargi poruszały się zwolna, rozwierając się i ściskając naprzemian. Podniosła potém wzrok, utkwiła go w Rozalii i wydało nam się jakoby szepnęła: nieszczęśliwa!.. Wydawało nam się tylko, że to wyrzekła, ale nie byłyśmy tego pewne, bo szept jéj był tak cichy, że żadnego prawie nie wydał dźwięku. Potém podniosła się zwolna, podeszła do okna i odwróciła się do nas plecami.
Patrzyłam na nią z sercem trwożnie bijącém, i widziałam, jak z za okna przeciskał się blady promień jesiennego słońca, zaigrał po jéj koronkowym czepcu i jak parę ptasząt przyleciało z ogrodu i zatrzepotało koło szyb skrzydełkami tuż przed jéj wzrokiem. I pytałam niespokojną myślą, czy promień ten nie przyniósł z nieba méj babce natchnienia dobrego, i czy widok ptasząt, kochających się, a swobodnych, nie tchnął w jéj serce litości dla istot, nad któremi ciężyć chciała żelazną ręką swéj despotycznéj woli?
Zwróciła się, podeszła do nas, i zmienionym trochę głosem mówić zaczęła:
— Każdy człowiek ma w sobie dwie władze, które kierują i rządzą jego postępowaniem: jedną z nich uczucia, drugą zasady. Są tacy, którzy bezwarunkowo poddają się piérwszéj i uginają się pod każdém wrażeniem, jak wiotka trzcina; ja do takich nie należę. Jestem kobietą zasad, i stawiam je wyżéj nad wszelkie uczucia. Jakie zaś są te zasady, którym podlegać winno wszystko we mnie i koło mnie, zapewne wiecie, ale gdy teraz chwila po temu, wypowiem je wam raz jeszcze. Słuchajcie mię uważnie.
Ton jéj głosu był znacznie łagodniejszym, niż zwykle, i mimowoli jéj zapewne dźwięczały w nim te uczucia, które przeciwstawiła zasadom. Kto wié, może tryumf odniosą?
Słuchałyśmy z natężeniem, babka mówiła daléj:
— Rodzinne imię nasze od kilku wieków zdobyło sobie miejsce zaszczytne na kartach dziejów krajowych. Dziadowie i pradziadowie nasi byli panami, potęgą i bogactwem dorównywającymi nawet królom; babki i prababki chodziły w złotogłowiach i dumne a czyste jak łza, na wzór Westalek o hardéj cnocie, strzegły domowego ogniska. Nigdy żadna plama nie postała na czci rodu naszego, nigdy nie dotknęło go ubóztwo: jak dyament czystéj wody, jaśniał on nieskazitelnie przez wiele pokoleń, i nie zaćmił się ani razu przymieszką choćby jednéj kropli krwi mniéj szlachetnéj.
Ostatnim męzkim potomkiem rodu tego był mój ojciec.
Cnotą i dumą dorównywał on wielkim przodkom swoim, ale bogactwo rodowe rozwiało się śród burz, jakie za żywota jego wstrząsały światem. Gdy umierał, przy łożu jego śmiertelném stanęły trzy córki. Jam z nich była najstarszą. Konającemi usty opowiedział mi raz jeszcze historyą naszego pochodzenia i rozkazał, abym stanęła na straży sióstr młodszych, i poświęciła wszystko dla przywrócenia żeńskim chociaż potomkom jego dawnéj rodowéj świetności. Pojmowałam go i przejęłam się jego myślą. Wyrzuciłam z serca i głowy wszelkie romansowe mrzonki o osobistych uczuciach i sympatyach, a zostałam żoną człowieka, którego bogactwo dawało mi możność spełnienia posłannictwa, złożonego na mnie przez ojca. Stałam się opiekunką sióstr moich.
Jedna z nich, matka Matyldy, poszła wskazaną przeze mnie drogą. Bardzo młodo poślubiła małżonka w późnym wieku, ale bogatego i o świetném imieniu; druga, Ludgarda, nie mogła rozstać się ze zbyt przesadzoném wyobrażeniem o miłości i szczęściu, odrzuciła tego, kogo ja przedstawiałam jéj na małżonka i nigdy za mąż nie poszła, bo wolałam, aby całe życie pozostała przy mnie i nosiła miano staréj panny, niżli-by zniżyła się do małżeństwa, niezgodnego z honorem familii. Owdowiałam wcześnie i odziedziczyłam zapisany mi przez męża majątek. Młoda jeszcze, wyrzekłam się myśli ponowienia małżeńskich ślubów, odrzuciłam od siebie światowe uciechy, w których strwonić-bym mogła posiadane mienie, w wieku, w którym inne kobiety oddają się najżywiéj upojeniu uczuć i szałowi zabaw, włożyłam czarną suknią i czepiec wdowieński, a z majątkiem posiadanym i zdobytą przezeń władzą, stanęłam na straży interesów familii. Opiekę mą i wpływy rozciągnęłam na dalsze nawet rodu gałęzie. Podnosiłam tych, którzy upadali na funduszu, wychowywałam sieroty, w których wspólna nam krew płynęła, żadne małżeństwo nie dokonało się bez mojéj wiedzy, żaden młodzieniec nie wyszedł w świat bez moich wskazówek, nikt nie obrał sobie drogi, którą miał postępować bez mego zezwolenia.
Wpływ ten przemożny nad całą familią moją zdobyłam wielkim majątkiem i nieugiętą w postanowieniach wolą, i jedna tylko znalazła się osoba, która nie potrzebowała czerpać z mego funduszu i sprzeciwiła się méj woli. Była nią Matylda. Matka jéj umarła młodo z suchot, wraz za nią poszedł do grobu podeszły w wieku małżonek.
Matylda, mając lat siedmnaście, była bogatą władczynią rodzicielskiego majątku, rozkochała się dziwnym trafem w zabłąkanym śród nas człowieku z innego świata, i nie zważając na mój opór, została jego żoną. Kilka lat widziéć jéj nie chciałam, ale potém, jedynym może w życiu mojém wypadkiem, uczucie przemogło zasadę: przebaczyłam córce wcześnie zmarłéj siostry mojéj. Przebaczyłam, ale postanowiłam, że dziecko jéj pójdzie taką drogą, jaką ja mu wskażę. Wacława miała zaledwie lat dziesięć, gdy już w milczeniu szukałam dla niéj męża. Nie szło mi w wyborze o jego majątek, ale o imię, które-by zmazało gminne, wplątane w ród nasz nazwisko. Córka powinna była wynagrodzić złe, które rodzinie wyrządziła jéj matka. Znalazłam człowieka, jakiego pragnęłam, i przeznaczyłam go na męża Wacławie. W małżeństwie tém widziałam dwojaką korzyść. Nietylko zmazywałam przez nie smutną pamięć związków Matyldy, ale jeszcze z ruiny majątkowéj dźwigałam inny, niemniéj świetny, a wielorako z naszym skoligacony ród pana Agenora. Drugi ten wzgląd niemałą w umyśle moim grał rolę, bo w dzisiejszych czasach szalonych przewrotów społecznych i zbrodniczych o jakiéjś mniemanéj równości pojęć, stare i wielkie rody powinny stanowić braterstwo, którego każdy członek gotów-by był zawsze drugiemu podać dłoń, do podźwignienia gotową. Urządziłam wszystko w ten sposób, aby małżeństwo to jak najłatwiéj przyjść mogło do skutku, i oto dziś jestem u kresu moich pragnień i starań. Wszystko, co powiedziałyście mi przed chwilą, mogło mi dać nieco do myślenia, ale zachwiać mojém postanowieniem nie mogło. Rozalia jest nieszczęśliwą dziewczyną, lecz jeśli będzie rozumną i uległą, zaopatrzę jéj przyszłość, jak będę mogła najlepiéj; Wacława ucierpi może trochę, lecz jestem pewna, że gdy dojrzeje, przejmie się temi samemi zasadami, jakie mną rządzą, i cieszyć się będzie posiadaniem męża, który z piękném nazwiskiem łączy wszystkie przymioty światowego i dobrze urodzonego człowieka. Zresztą tam, gdzie idzie o interes familii, jednostka z wymaganiami swemi ustąpić powinna. Przed wielkością zasady niknie także czułostkowa mrzonka, jak owa miłość Rozalii i pana Agenora, w którą zresztą, mimo wszystkiego, mało wierzę. Tak tedy, ostatecznie i stanowczo wam wypowiadam, że postanowienie moje nie uległo żadnym zmianom; że życzę sobie, aby Wacława została żoną pana Agenora W., a Rozalia przyjęła także z mojéj ręki męża, którego jéj przeznaczyć zechcę. Mam nadzieję, że teraz, gdy uczyniłam aż tyle ustępstwa, aby tłómaczyć się przed wami z pobudek mego postępowania, zechcecie, bez dalszych już próżnych frazesów i scen melodramatycznych, zastosować się do méj woli.
Umilkła. W ciągu mówienia głos jéj, z razu spokojny i złagodzony, nabierał stopniowo coraz twardszych dźwięków, a przy końcu brzmiał surowym i zimniejszym, niż kiedy, despotyzmem.
Gdy skończyła, stałyśmy wszystkie przed nią, jak skamieniałe. Rozalia tylko upadła po chwili na kanapę, sił pozbawiona prawie.
I znowu była chwila ciężkiego milczenia. Mroczny salon teraz już strasznie wydawał mi się ciemnym, a śród ciszy posępnie dźwięczał metaliczny tentent zegara.
Matka moja piérwsza podniosła twarz, po któréj dwie grube łzy spływały.
— Ciotko, — wyrzekła zniżonym głosem, — smutne mową swoją wywołałaś we mnie wspomnienia. Mówiłaś o siostrze swéj, która była matką moją. Czy pamiętasz dobrze jéj dnie ostatnie? Ja je pamiętam, lubo dziecięcemi patrzyłam na nie oczyma. W mrocznym pokoju leżała blada, piękna, z rozpuszczonym czarnym warkoczem; lekarze odchodzili od niéj ze spuszczonemi złowróżbnie głowami, a ja siedziałam u stóp jéj, ukryta w fałdach jéj białéj sukni, przez nikogo nie dostrzegana.
Przyszłaś do niéj, ciotko, a ona ci rzekła: „Hortensjo! nigdy nie byłam szczęśliwa! Poświęciłaś mię zasadom twoim; umieram z tęsknoty za tém, coś mi wydarła!“ Przypomnij sobie ciotko tę chwilę! ja ją pamiętam, a i ty pamiętać ją musisz, boć zapłakała wtedy, a łza, to tak rzadki gość w twém oku, że pamiętną ci musiała zostać na zawsze. Sądzę, że gdy przebaczyłaś mi potém to, co występkiem moim być mienisz, czyniłaś to w imię téj łzy, którą uroniłaś nad konającą siostrą. Umarła biedna moja matka, dusza jéj może znalazła u Boga pocieszenie po ziemskich bólach, ale ja, ciotko, nie chcę, aby moje dziecko leżało tak kiedyś konające młodo w mrocznym pokoju, z bladą twarzą i wyrazem goryczy na ustach... Nie chcę, aby córka moja powiedziała mi kiedyś z wyrzutem: przez ciebie umieram, matko! Nie chcę, aby tak było, i dlatego ośmielę się sprzeciwić woli twéj, ciotko, i nie oddam jéj człowiekowi, z którym życie popłynęło-by jéj łzami i smutkiem!..
Gdy matka moja to mówiła, powieki babki Hortensyi znowu przysłoniły źrenice, a bruzdy na jéj czole mnożyły się i krzyżowały, jak pasma myśli tajemnych a ciężkich. Po chwili jednak podniosła wzrok, utkwiła w twarzy mojéj matki z przeszywającém szyderstwem i wymówiła ze wzgardliwym uśmiechem:
— A więc dlaczegoż, Matyldo, sama tak szczęśliwą nie jesteś, jakby tego spodziewać się należało po téj bezpamiętnéj, pastersko-rycerskiéj miłości, z jaką zawierałaś małżeństwo?
— Tak, — odpowiedziała moja matka ze łzami w głosie, — może w krew moję przelała się tęsknota za miłością prawdziwą, na jaką umarła matka moja... kochałam człowieka, którego byłam żoną, ale nie pojęłam go... na zawadzie szczęściu naszemu stało wychowanie moje, które od ciebie, ciotko, otrzymałam. Gardziłam jego pracą... mąciłam mu życie wrzawą i niepokojem... a jednak kochałam go... i kto wié? — tu przycisnęła rękę do serca i dodała ciszéj: kto wié? może i teraz jeszcze go kocham?
Blade babki policzki zafarbowały się znowu różowemi plamami; oczy jéj zapałały. Wyciągnęła, jak wprzódy, biały swój palec w stronę méj matki i wyrzekła twardo:
— A więc zabieraj twoję córkę i powracaj wraz z nią do swego małżonka, o którym z tak przykładną prawdziwie wspominasz czułością. Z majątku bowiem twego, któryś zrujnowała, zabraknie ci pewnie wkrótce kawałka chleba, gdyż u mnie ten, kto sprzeciwia się méj woli nie znajdzie pomocnéj ręki.
Matka moja zadrżała. Przede mną odkryła się przyczyna niezrozumiałéj mi dotąd jéj obawy. Babka, na widok drżenia méj matki, z tryumfem głowę podniosła i zaczęła mówić stanowczym tonem:
— Słuchaj uważnie, Matyldo, gdyż to, co powiem, będzie ostateczném i nieodwołalném mojém słowem. Jeżeli twoja córka zaślubi pana Agenora W., podejmuję się spłacić długi, ciążące na twych majątkach, a oprócz tego dam jéj pół miliona złotych posagu, z których połowę oddam gotówką w dzień ślubu do rąk panu młodemu, a drugą połowę zapiszę jéj w testamencie, aby ją po mojéj śmierci odebrała. Może nawet pomyślę o pozostawieniu jéj całego Rodowa, a kapitały, jakie posiadam, rozpiszę innym krewnym. W przeciwnym razie, nie spodziewajcie się obie odemnie najmniejszéj pomocy; zimnym i niemym zostanę świadkiem téj ostatecznéj ruiny, bez zmrużenia powieki patrzéć będę, jak na publiczną sprzedaż wystawią dziedzictwo twego ojca, a nawet poproszę was, abyście raczyły nie obdarzać mię więcéj swą obecnością.
I znowu była długa chwila milczenia, w czasie któréj salon stawał się coraz bardziéj ciemnym, a zegar brzęczał coraz posępniejszém tentnem. Matka moja, blada i drżąca, oparła rękę o poręcz fotelu i przerwała milczenie:
— Straszne jest widmo nędzy, które widzę coraz większemi kroczące ku mnie krokami... bolesnym mi gniew twój, ciotko, gdyż, bądź co bądź, tyś siostra méj matki i przy tobie spędziłam dziecinne lata... ale ani dla uniknienia grożącéj mi ruiny, ani dla przebłagania twego gniewu, nie poświęcę mojéj córki... Ona nie zginie; ma ojca, który w ostatniéj toni mojéj ucieczką jéj będzie; a ja... poniosę karę za błędy mego życia... Nie wiem jeszcze sama, co pocznę, gdy nadejdzie straszna katastrofa; ale wiem dobrze, iż sumienie moje będzie wolném od morderstwa na własném dopełnionego dziecku!...
Nie skończyła jeszcze, gdy byłam już przy niéj, obejmowałam ją ramionami i pocałunkami okrywałam ręce jéj i kolana.
— Babciu! — zawołałam, zdjęta nieznaną mi dotąd energią — dziękuję ci za dobrodziejstwa, któremi chciałaś mnie osypać, ale nie przyjmę ich kosztem uczciwości i dobroci mojéj... bo nieuczciwą-bym była, gdybym przysięgła przed ołtarzem miłość, któréj w sercu nie czuję, a nie byłoby we mnie ani kropli dobroci, gdybym się nie zlitowała nad tą biedną Rozalią, któréj uczuć nie pojmuję wprawdzie, ale któréj-bym zgubić nie chciała za żadne skarby świata... Nie, babciu, ja i matka moja nie żądamy twych bogactw. Bóg dobry zlituje się nad nami i zginąć nam nie da; zginąć nam nie da ten także, o którym ty, babciu, z taką wyrażasz się wzgardą, a który jednak jest ojcem moim...
Babka Hortensya raz jeszcze wyciągnęła ku nam rękę grożącą i wyrzekła sucho:
— A więc zostańcie ofiarami głupoty i krnąbrności waszéj, a gdy nędza w dom wasz wstąpi, spożywajcie miłosne nadzieje i odziewajcie się w pozy bohaterskie. Wolno wam już teraz choćby umrzéć z głodu, ja od téj chwili nic już z wami nie mam wspólnego i nawet dla honoru familii nie pośpieszę wam nigdy z pomocą.
To rzekłszy, wyszła z salonu sztywna i wyprostowana. Matka moja upadła na fotel i zakryła twarz rękoma.
Wtedy spojrzałam na Rozalią. Stała nieruchoma i blada, ze wzrokiem utkwionym we mnie; na długich jéj rzęsach wisiały dwie wielkie łzy, a błyszczały, jak brylanty. Oczy nasze spotkały się. Nagle Rozalia przystąpiła do mnie, gorączkowo pochwyciła moje ręce i do ust je poniosła. Krzyknęłam i chciałam wyrwać ręce z jéj uścisku, ale rzuciła się przede mną na kolana z głośnym płaczem.
— Przebacz! przebacz, Wacławo! — wołała śród łkań spazmatycznych, — tyś taka dobra, taka szlachetna! i matka twoja także, a ja cię tak obrażałam ciągle, tak nienawidziłam! Nie pojęłam cię, nie oceniłam, ale teraz rozumiem już ciebie, aniele śliczny i czysty, kocham cię, Wacławo! czy przebaczasz mi?...
Podniosłam ją i przycisnęłam do piersi.
— Czy przebaczasz mi? — pytała z uniesieniem — czy zapomnisz moich win względem ciebie? Czy będziesz mogła mię kochać? Powiédz! co mam uczynić, abyś mię kochać mogła?
— Róziu! — szepnęłam jéj do ucha prawie: bądź dobrą córką dla ojca twego, szukaj pociechy w téj uldze, jaką przyniesiesz jego losowi, a kochać cię będę całém sercem. Teraz już nawet kocham cię, boś taka nieszczęśliwa!
Wyprostowała się, otarła łzy i oczy podniosła w niebo, widniejące za oknem.
— Wacławo — rzekła z cicha — zawsze myślałam, że ku grzesznikom i ku nieszczęśliwym prędzéj czy późniéj zstępują takie chwile lub istoty, co ich z ciemności wprowadzają w krainę światła, z któréj byli wygnani. Wacławo! zdaje mi się, że ty to będziesz dla mnie taką opatrznościowo zbawczą istotą...
Pod ganek zajechał nasz powóz. Obejrzałam się, babki Ludgardy nie było w salonie. Poszłam do jéj pokoju.
Siedziała na swém zwykłém miejscu naprzeciw okna, z za którego widniał nieba kawałek, z rękoma splecionemi na świętéj księdze, leżącéj na kolanach, i wzrokiem utkwionym w klatkę z kanarkami.
Kiedy przyklęłam przed nią, objęła moję głowę z miłością, uczyniła nade mną błogosławiący znak krzyża i szepnęła:
— Biedne dziecię! i ze mną tak samo działo się, jak z tobą!
Nachyliła się, przytknęła usta do mego czoła i widziałam, że z oka jéj zwolna spłynęła łza i spadła między moje włosy. W kilka chwil potém opuszczałam z matką dom, który tak gościnnie przyjmował nas niedawno, a teraz na zawsze może zamknął się przed nami. Gdy powóz toczył się ku bramie dziedzińca, ostatnie spojrzenie rzuciłam na okna domu. W jedném z nich za przezroczystą szybą dojrzałam bladą twarz babki Ludgardy. Patrzyła na niebo, usta jéj poruszały się z wolna, jakby jeszcze mówiła: „postarzałam, życie przebyłam sama jedna, nikt mię nigdy nie kochał...
