W kraju Mahdiego (May, 1911)/Tom III/całość

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Karol May
Tytuł	W kraju Mahdiego
Wydawca	Wydawnictwo Ilustrowanego Tygodnika »Przez Lądy i Morza«
Data wyd.	1911
Druk	Drukarnia Zygmunta Jelenia w Tarnowie
Miejsce wyd.	Lwów; Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Inne	Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cała powieść Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI
Indeks stron

[III-tyt]

W KRAJU

MAHDIEGO

III.

POWIEŚĆ PODRÓŻNICZA

Z ILLUSTRACYAMI

NAPISAŁ

KAROL MAY

NAKŁAD I ADRES WYDAWNICTWA:

»PRZEZ LĄDY I MORZA«

WE LWOWIE: PLAC MARYACKI L. 4 (HOTEL EUROPEJSKI)

W WARSZAWIE: SKŁAD GŁÓWNY W KSIĘGARNI GEBETHNERA

I WOLFFA.

REDAKTOR I WYDAWCA: EDMUND USZYCKI.

[III-red]

Prawo tłómaczenia wszystkich dzieł Karola Maya
na język polski jest wyłączną własnością wydawcy.

Wszelkie inne tłómaczenia prawnie będą ścigane.

DRUKARNIA ZYGMUNTA JELENIA W TARNOWIE

[III-1]

ROZDZIAŁ I.

Straceni.

 Jak wspomniałem poprzednio, obraliśmy sobie za cel maijeh Semkat, co po polsku oznącza zatokę rybią. Wnioskując z tej nazwy, mieliśmy nadzieję, że znajdziemy tam istotnie obfitość ryb, któremi żywić się będzie można doskonale. Do odbycia drogi na miejsce trzeba było trzech dni; potem należało udać się dalej lądem. W jaki jednak sposób? czy pieszo przez tę bagnistą okolicę? Byłoby to bardzo uciążliwe i zabrałoby dużo czasu. Więc jechać wierzchem? No, tak, ale na jakich zwierzętach? W strefie tej niema ani wielbłądów, ani koni, które w żaden sposób nie dają się tu zaaklimatyzować i giną wkrótce marnie. Mieszkańcy tych okolic muszą się posługiwać daleko mniej szlachetnem zwierzęciem „wierzchowem" od arabskiego rumaka lub „okrętu pustyni“, a tem jest — wół.
 Zwierzęta te przystosowują się wybornie do warunków klimatycznych nad bagnistym górnym Nilem. Są silne, pojętne, posłuszne i zwinne, co należy przypisać długoletniej tresurze jednej i tej samej rasy. Oczywiście używają ich także i do przewożenia ciężarów.
 Gdybyśmy mogli wynająć te zwierzęta, to oszczędzilibyśmy czasu, co dla nas było bardzo korzystne. Ibn Asl potrzebował na przebycie wytkniętej drogi dwudziestu dni; ponieważ był w podróży pięć dni, dotarłby więc do przeznaczonego miejsca po upływie piętnastu dni. My jednak mogliśmy się dostać do Wagundy w dziesięciu dniach i w tym wypadku [III-2]zyskalibyśmy sześć dni, któreby najzupełniej wystarczyły do wyprzedzenia go i przygotowania mu na miejscu... niespodzianki. Chodziło tylko o to, skąd wziąć woły wierzchowe i juczne do pakunków.
 Poczyniliśmy tedy poszukiwania przedewszystkiem w najbliższej okolicy, to jest koło maijeh Semkat,
 Mieszkają tam w czterdziestu wsiach Borowie w liczbie około dziesięciu tysięcy dusz i posiadają bardzo dużo bydła. Są oni odłamem ludu Dinków, a ponieważ szliśmy na ratunek pokrewnym im Gokom, więc sądziliśmy, że chętnie udzielą nam pomocy.
 Należało również liczyć się z czasem i nie utracić nawet jednego dnia, wobec czego układy z tymi ludźmi nie mogły trwać dłużej, jak do nadejścia naszych okrętów. Postanowiliśmy więc wysłać naprzód wielką łódź, na której znajdowało się ośmiu wioślarzy i jeden sternik, oraz potrzebne zapasy żywności. Łódź ta przy najpomyślniejszym wietrze płynęła z chyżością „Sokoła". Ja miałem przewodniczyć wyprawie, przyczem emir upoważnił mię, do załatwienia sprawy z czarnymi według własnego uznania. Na wioślarzy wybrano ośmiu najsilniejszych mężczyzn. Między nimi był Agadi, który miał służyć za tłómacza, gdyż żaden z nas nie władał dobrze językiem Dinków. Rozumie się samo przez się, że wszyscy byliśmy doskonale uzbrojeni. Kilku asakerów twierdziło, że nad maijeh Semkat jest mnóstwo hipopotamów, a na brzegach przebywają całe stada słoni. Spodziewałem się więc, że nie minie mię przyjemność znakomitego polowania.
 Plan ten omówiliśmy wkrótce po naszym odjeździe ze zburzonej przez nas seriby i wyruszyliśmy w drogę. Brzegi rzeki były gęsto zalesione. Po wodzie pływały duże kępy trzciny, które jednak umieliśmy zręcznie omijać. Dla zaoszczędzenia sił ludziom, kazałem wiosłować im naprzemian po czterech. Sam usiadłem u steru. Na wszelki wypadek mieliśmy z sobą żagiel.
 Wieczorem zatrzymaliśmy łódź i pokładliśmy się, [III-3]oczekując zejścia księżyca, poczem mieliśmy płynąć dalej. Musiałem się pokrzepić choć przez chwilę snem, gdyż poprzedniej nocy nie zmrużyłem był nawet oka. Agadi był również bardzo znużony. Inni nie mogli się skarżyć na brak wypoczynku na okręcie. Dym z ogniska chronił nas przed moskitami, które w tej okolicy są istną klęską. Mieszkaniec krajów północnych nie ma nawet wyobrażenia o okropnej pladze owadów w tych stronach. Nasze muchy domowe, ba, nawet dość dokuczliwe komary wodne są niczem w porównaniu z piekielną złośliwością rozmaitych owadów afrykańskich, dręczących ludzi i inne stworzenia w sposób nieznośny. Murzyn spala olbrzymie stosy drzewa, śmieci i mokrej słomy, aby dymem odstraszyć te owady od swej trzody. Sam, chroniąc swe ciało od natrętnych much, zagrzebuje się aż po brodę w popiele. Obrzydliwe owady obsiadają woły i owce w olbrzymiej ilości, nie pozostawiając ani odrobiny wolnego miejsca na skórze. Jeżeli taka plaga trwa kilka tygodni, to giną gromadnie najsilniejsze bydlęta. Dlatego też nawet majtek posiada namuziah czyli siatkę, chroniącą go od komarów, gdy tymczasem pożałowania godni czarni niewolnicy skazani są na znoszenie tej plagi w całej pełni.
 Księżyc wzniósł się ponad las, i wtedy zbudzono mię, by przedsięwziąć dalszą drogę. Dno na przedniej części łodzi wyłożone było gliną, mogliśmy więc bezpiecznie rozpalić ogień dla ochrony przed moskitami; ponadto nęcił on ryby, które zakłuwaliśmy, by je następnie upiec. W Rolu jest niezwykle dużo ryb w rodzaju mniejszego suma, które smakowały nam bardzo.
 Wiosłowaliśmy przez całą noc. Gdy nad ranem wszczął się wiatr, rozwinięto żagiel i powierzono łódź jednemu z asakerów, gdy reszta pokładła się na spoczynek. Żeglowaliśmy już bez przerwy aż do południa, a gdy wiatr ustał, wypoczęci żołnierze chwycili znowu za wiosła. Niebawem, oryentując się wedle map, należało się już spodziewać maijeh Semkat. Jeden z [III-4]asakerów, zabranych z seriby, który znał tę okolicę, oznajmił, że wejście do maijeh będzie bardzo trudne, gdyż niedawno wyrąbano tam znaczną część lasu.
 Palma deleb jest obok daktylowej najpiękniejszem drzewem Afryki północno-wschodniej. Ma ona wysoki, smukły pień, grubiejący stopniowo ku górze, a potem coraz cieńszy i przypomina przez to filary niektórych staroegipskich budowli. Gęsta korona składa się z wielu ciemno-zielonych wachlarzy listnych, podobnych do wachlarzy palmy dom. Owoce dojrzałe, barwy pomarańczowo-żółtej, są wielkości głowy dziecka. Drzewo nadaje się doskonale do wyrobu lekkich łodzi.
 Wieczór się zbliżał, gdy po prawej stronie ukazała się wspaniała zieleń lasu deleb.
 Po półgodzinnej żegludze dotarliśmy do miejsca, gdzie ramię rzeki odchylało się na prawo i rozszerzało w wielki basen nakształt jeziora. Tu był cel naszej podróży — maijeh Semkat.
 W czasie całej żeglugi nie widzieliśmy ani jednego człowieka, a i tu także nie spodziewaliśmy się spotkać nikogo. Przywiosłowaliśmy do maijeh i mogliśmy widzieć oba jej brzegi blizko siebie; następnie rozchodziły się one tak daleko, że, aby nie zmylić drogi, trzymaliśmy się prawej strony. Im więcej zbliżaliśmy się do lądu, tem bardziej szukałem z naprężoną uwagą choćby śladu po jakiejkolwiek istocie ludzkiej.
 Poszukiwania moje jednak były daremne. Już zaczynało się zmierzchać, i sądziłem, że nadchodząca noc będzie stracona dla naszych zamiarów, gdy wtem spostrzegłem tajemniczy, podobny do gilotyny postument, który umieszczony był o kilka kroków dalej od brzegu. Od wody prowadziła głęboko wydeptana ścieżka między dwoma słupami krzyżownicy. U tejże wisiała na ciężkim kamieniu krótka żelazna włócznia, związana długą liną, której drugi koniec był przytwierdzony do lekkiej wiązki trzciny.
 Postument ów był łapką na hipopotamy. Hipopotam nie jest wcale tak spokojnem zwierzęciem, jak [III-5]je zwykle opisują. W wodzie zaczepia człowieka nawet bardzo często. Rozdraźniony lub ranny jest groźniejszy. Zanurza się on wtedy, a następnie podbija się znowu z wody, wywraca łódkę i chwyta w olbrzymią paszczę czasem całego człowieka. Murzyn ucieka od niego na wodzie, lecz tem chytrzej nastaje na niego na lądzie, gdyż mięso, a osobliwie słonina z tego zwierzęcia są bardzo poszukiwanymi artykułami spożywczymi. Nawet biali utrzymują, że słonina jest bardzo smaczna, a ozór uznają za wyszukany przysmak.
 Przez dzień pozostaje hipopotam pod wodą, a wieczorem wychodzi na brzeg i pożera soczyste rośliny, które bardzo lubi. Najchętniej idzie na pola, gdzie rośnie trzcina cukrowa, czyniąc tam wielkie spustoszenia, gdyż więcej podepce i stratuje, niż spasie. Jak każde prawie dzikie zwierzę, tak i hipopotam ma swoją ścieżkę, którą codzień chodzi, dopóki go ktoś z niej nie wystraszy. Na tej ścieżce stawiają murzyni łapki, zaopatrzone w dzidy lub harpuny z uwiązanymi u nich kamieniami, aby pchnięcie ich było silniejsze i skuteczniejsze. Harpuny zakończone są zakrzywionymi hakami, które, wbiwszy się głęboko w kark lub grzbiet zwierza, nie dają się łatwo wydobyć. Zraniony hipopotam rzuca się w wodę i traci zwolna krew. Martwe ciało nie wypływa zaraz na powierzchnię wody, lecz pozostaje często cały dzień, a czasem i dłużej, na dnie. Wobec tego mięso takiego hipopotama popsułoby się i byłoby nie do użycia. Lecz harpuny, jak już wspomniano, opatrzone są w długą linę, do której przyczepiona wiązka trzciny pływa po powierzchni wody i wskazuje myśliwym, w którem miejscu należy szukać zabitego zwierzęcia.
 Na taką to łapkę właśnie natknęliśmy się. Ścieżka, prowadząca poniżej, była zwykłą, codzienną drogą hipopotama. jeżeli jest tutaj nastawiona łapka — pomyślałem, — to muszą też być i ludzie. I zwróciłem łódź ku brzegowi. Nie bałem się zwierzęcia, pomimo to nie wylądowałem naprzeciw tej drogi właśnie w obawie przed [III-6]ludźmi, których to nam wyszukać należało, — nie wiedzieliśmy bowiem, co to za jedni i jak nas przyjmą, gdy się z nimi spotkamy. Wnioskowałem dalej, że przychodzili często ku łapce, i gdybyśmy tu wylądowawszy zostawili łódź, to oni łatwoby ją znaleźli i odcięli nam przez to drogę powrotną. Dlatego też skierowałem łódź nieco od brzegu, w miejsce, gdzie trafiliśmy na wązką wyrwę, wyżłobioną przez wodę. Oba brzegi zarośnięte były wysoką trzciną, z poza której prawie nie było widać tej kryjówki. Tu więc ukryłem łódź tak, że nikt obcy znaleźć jej nie mógł.
 Pozostawiwszy w owem miejscu swoich ludzi, poszedłem ku łapce, aby ze śladów, znajdujących się koło niej, zbadać, w jakim kierunku należało szukać tych, którzy łapkę nastawili. Podjąłem się tego sam, aby tem łatwiej zatrzeć ślady, mogące nas niewątpliwie zdradzić.
 Nie było to rzeczą łatwą, gdyż brzeg był bagnisty, a nogi grzęzły głęboko. Na szczęście, powstałe przez to zagłębienia napełniały się tak szybko wodą i szlamem, że można było stąpać bez najmniejszej obawy. Dla zupełnej jednak pewności obwiązałem nogi trzciną, przez co otwory, które wydeptywałem, wyglądały prawie tak samo, jak ślady okrągłych, wielkich stóp hipopotama.
 W pobliżu łapki znalazłem istotnie odciski bosych stóp ludzkich i po bliższem rozpatrzeniu wywnioskowałem, że ludzie, którzy te odciski pozostawili, byli tu niedawno. Przy obu słupkach była świeżo podkopana ziemia, co dowodziło, że łapkę dopiero dziś ustawiono, a urządzający ją nie przybyli tu na łodzi, lecz od strony lądu, przez las, jak wskazywały wyraźne ślady tam i z powrotem. Postanowiłem więc iść dalej.
 W lesie owym rosły palmy deleb, których korony tworzyły gęste sklepienie. Z pni drzew zwieszały się rośliny pnące na wszystkie strony, tworząc gęstą siatkę. Aby się móc przez nią przedostać, musieliśmy pomagać sobie nożem. Murzyni wyrąbywali sobie ścieżkę [III-7]przez ten gąszcz iście dziewiczy. Postępowałem więc ostrożnie naprzód, gotów każdej chwili za lada podejrzanem poruszeniem zboczyć z drogi i ukryć się. Gdy wtem po pięciu minutach drogi napotkałem w lesie obszerny zrąb.
 Stało tu sześć tokulów, skleconych byle jak, naprędce, jak to czynią zazwyczaj murzyni, gdy długo gdzie przebywać nie mają zamiaru.
 Tokule te były dosyć obszerne, co wskazywało, że mieszkało w nich więcej ludzi. Posunąłem się jeszcze dalej. Przed drzwiami leżeli, siedzieli i stali sami czarni mężczyźni. Kilku z nich znosiło drwa do palenia, gdyż zapadał już wieczór. Warty nie było żadnej; widocznie ludzie ci czuli się tu zupełnie bezpiecznymi.
 Poznałem, że byli to Dinkowie z gałęzi Borów, których właśnie szukaliśmy.
 Powróciłem na drogę, dopiero co przebytą, i skierowałem się naprzód ku łapce, a następnie do łodzi. Tu opowiedziałem wszystko towarzyszom.
 Agadi, nasz tłómacz, rzekł:
 — To są wojownicy Borów, effendi. Przybyli tu zapewne na polowanie, bo nie mają ze sobą kobiet ani dzieci. Pozwól nam udać się do nich!
 — Przypuszczasz, że przyjmą nas życzliwie?
 — A dlaczego mieliby zająć wobec nas nieprzyjazne stanowisko? Przybywamy przecie do nich w zamiarach uczciwych; ja zresztą należę do ich szczepu i znam ich język. Chodźmy! Zwrócił się w kierunku łapki, chcąc udać się do czarnych.
 — Stój! — rozkazałem mu.
 — Tu konieczną jest ścisła ostrożność! Nie wiemy jeszcze, jak nas przywitają. Gdyby zmuszono nas do odwrotu i gdybyśmy mieli tylko jedyną drogę koło łapki, dobrze znaną przez nich, mogliby nas bardzo łatwo dogonić.
 — Ee, mamy przecie doskonałe karabiny i jesteśmy od nich doświadczeńsi.
 — Nie obawiam się ich znowu tak bardzo; jeżeli [III-8]jednak można uniknąć pewnych strat, to dlaczegóż nie mamy tego uczynić? Wytnijmy sobie stąd inną drogę aż do samych tokulów.
 — A trafisz prosto?
 — Nie troszcz się o to; trafię. Na wypadek, gdybyśmy byli zmuszeni uciekać, nie wiedzianoby, gdzieśmy się podzieli, bo przecie o tej nowej drodze nie mają pojęcia. Będą nas szukali na tamtej drodze, a my tymczasem wsiądziemy na naszą łódź i puścimy się na wodę.
 — Jak chcesz, effendi; lecz nie sądzę, by aż taka ostrożność była konieczna.
 Bez względu na to, czy uwaga ta była słuszna, czy nie, wolałem zapewnić sobie odwrót. Zarzuciliśmy karabiny na ramiona i dobyliśmy noże do wyrąbywania gęstwy pnących się krzewów i roślin. Oczywiście sprawowaliśmy się możliwie najciszej. Ja wytykałem kierunek tej osobliwej wycieczce. Noże były ostre i robota szła gładko, lecz zabrała nam tyle czasu, że zmrok zapadł, zanim wydostaliśmy się na widniejsze w lesie miejsce. Borowie rozpalili koło chat ogniska, od których światło przedostawało się do nas, co ułatwiało nam robotę.
 Im więcej oddalaliśmy się od brzegu, tem twardszy i suchszy był grunt, co dla nas było rzeczą bardzo pożądaną. Wreszcie dotarliśmy do wyrębu. Pierwsza z chat była oddalona o jakie trzydzieści krokow od miejsca, na którem staliśmy.
 Murzyni piekli nad ogniem mięso, i zapach jego az do nas dolatywał. Agadi wciągnął kilka razy nosem powietrze, mlasnął językiem i rzekł: To jest miszwi el husan el bahr^[1]. Ułowili zapewne dziś hipopotama. Effendi, będziemy mieli świetną gościnę. Pójdziemy obaj, czy też ja sam mam iść najpierw i rozmówić się z nimi?
 — Ani jedno, ani drugie. Wybierzemy drogę po [III-9]średnią: pójdziemy razem aż pod pierwszą chatę; potem ty wystąpisz, aby ich pozdrowić, i rozmówisz się z nimi, a jeśli tylko spostrzeżesz, że są dla nas wrogo usposobieni, cofniesz się natychmiast z powrotem do nas. Dalszy plan obmyślimy później.
 Agadi zgodził się, poszliśmy więc naprzód. Warty i tutaj nie było. Spostrzeżono nas dopiero w pobliżu ognisk, gdy stanęliśmy w pełnem świetle. Czarni wszczęli straszny hałas i następnie w okamgnieniu czmychnęli do swych chat. Niepodobna było iść dalej, bo murzyni skierowali ku nam przez drzwi lufy flint, gotując się do obrony; a z tymi ludźmi żartów niema: jeden krok, i padłyby strzały zupełnie niepotrzebnie.
 Wobec tego spróbowaliśmy porozumienia na drodze pokojowej. Agadi wybrał się sam do jednej z chat, która była największą i gdzie wedle naszych przypuszczeń powinien był mieszkać dowódca. Jako znak pokojowych zamiarów, wziął Agadi gałązkę palmową i wywijał nią w jedną i drugą stronę, dając tem do zrozumienia, że chce się z nimi układać.
 Postąpiłem za Agadim kilka kroków dalej ku wspomnianemu tokulowi i usłyszeliśmy wnet rozmowę, nic z niej oczywiście nie rozumiejąc. Niebawem wyszło z chaty dwóch czarnych, wcale nie uzbrojonych. Przystąpili oni do Adagiego i mówili z nim, a miny ich i ruchy nie zdradzały żadnych wrogich zamiarów. Wreszcie wskazali chatę, w której także płonęło światło, i zażądali, by się udał do niej. Chciałem temu zapobiec, lecz obawiałem się podejrzeń z ich strony. Agadi poszedł.
 Upłynęło dziesięć minut, minął już kwadrans, nawet pół godziny, a Agadi nie wracał. Murzyni nie wychodzili również ze swych chat. Ognie przed tokulami, nie podsycane, zaczęły powoli gasnąć. Zbudziło to we mnie pewne podejrzenie. Dlaczego Agadi nie wyszedł ani na chwilę, by mię przynajniej uspokoić? Czekać dłużej nie mogłem, więc zniecierpliwiony [III-10]kilkakrotnie na niego zawołałem. Dopiero po upływie dłuższego czasu odpowiedział mi z wnętrza chaty — Effendi, schwytali mię i nie chcą puścić, mniemają bowiem, że jesteś Ibn Aslem.
 — Czy jest tam dowódca w tokulu? — zapytałem.
 — Jest.
 — Niech wyjdzie! Chcę się z nim rozmówić.
 Nie odpowiedział nic. Dopiero po upływie kilku minut wyszedł przed otwór i stanął. Ręce miał związane na plecach, a oprócz tego opasany był powrozem, którego koniec sięgał aż do wnętrza chaty. Na tym powrozie można go było w każdej chwili wciągnąć do chaty z powrotem.
 — I cóż? — zapytałem — Gdzie jest naczelnik?
 — W tokulu, z ktorego nie wyjdzie za żadną cenę. Proszę cię, odejdź natychmiast.
 — A jeżeli nie odejdę?
 — To wciągną mię na powrozie do wnętrza chaty i zamordują.
 — A gdybym odszedł?
 — Będą się naradzali.
 — Kiedyż się dowiem o rezultacie tych narad?
 — Jutro.
 — Dlaczego aż tak późno? Wiesz przecie, jak nam się śpieszy. Gdzie i w jaki sposób możemy się od nich czegoś dowiedzieć? Powiedziałeś może, gdzie się znajduje nasza łódź?
 — Nie. Mówiłem, że znam wprawdzie to miejsce, lecz nie umiałbym go opisać. Może przekonam ich jeszcze, że ty nie jesteś Ibn Aslem. Odejdź i czekaj spokojnie do jutra. Nie próbuj mię nawet uwolnić, bo pogorszyłbyś całą sprawę.
 — Usunę się i rozważę, co mam czynić. Powiedz jednak naczelnikowi, że skoro świt powrócę. Opowiedz mu wszystko, co wiesz o mnie, i ostrzeż go, że zapłaci życiem, jeżeli tobie bodaj jeden włos z głowy spadnie.
 Agadi zniknął w drzwiach tokulu, a ja z asakerami odszedłem, jednakże niedaleko.
[III-11] — On już stracony — szepnął jeden z żołnierzy, gdyśmy się ukryli w cieniu. — Uważają go za zdrajcę, za sprzymierzeńca Ibn Asla. Jeżeli jednak sądzą, że ty jesteś łowcą niewolników, to będą się starali wszelkiemi siłami umknąć nam jeszcze w ciągu nocy potajemnie, ale najpierw zapewne odbiorą życie biednemu Agadiemu.
 — I ja posądzam ich o to. Ale od czegóż my tutaj jesteśmy? Otoczymy ich obóz i nie dopuścimy do ucieczki.
 — To na nic! Moglibyśmy wprawdzie zastrzelić kilku, ale przecie nie wszystkich.
 — O, w razie ucieczki wpadliby nam w ręce co do jednego. Pomyśl tylko. Oni mają swoje stałe siedziby nad rzeką, a tu, nad maijeh, przybyli na łowy hipopotamów i sklecili sobie prowizoryczne szałasy. Jestem więc pewny, że dostali się tu nie przez las, bo ten jest nie do przebycia, ale drogą wodną, na łodziach, które z przezorności ukryli gdzieś w pobliżu ścieżki, bo tu najłatwiejszy przystęp do wody. Jeżeli tedy zamkniemy im tę jedyną drogę, to stanowczo stąd się nie wydostaną. Otoczymy ich obóz ze wszystkich stron. Jest nas ośmiu; staniemy więc po dwu razem w czterech punktach na brzegu wyrębu tak, aby po zejściu księżyca pozostawać w cieniu drzew. Na wypadek, gdyby murzyni chcieli się przedrzeć w którąkolwiek stronę, to żołnierz na odpowiednim posterunku krzyknie głośno i wówczas wszyscy tam się zbiegniemy. Niema co obawiać się starej, lichej broni murzyńskiej. Chodźcie, wyznaczę wam miejsca!
 Obszedłszy z niezwykłą ostrożnością naokoła obozu, postawiłem w odpowiednich miejscach trzy posterunki, obierając sobie z jednym z pozostałych asakerów stanowisko najważniejsze, to jest na ścieżce ku maijeh.
 Położyliśmy się na miękkiej ziemi w cieniu palm. Ognie koło tokulów wygasały powoli, a niebawem zapanowała głęboka.ciemność i cisza. Nie słychać było [III-12]żadnego głosu z chat murzyńskich, żadnego szmeru, i nawet Świat zwierzęcy nie dawał znaku życia. Lecz prawda! nie cały Świat zwierzęcy pogrążył się we śnie: miliardy robaczków świętojańskich uwijały się pomiędzy liśćmi palm i również miliardy moskitów opadły nas. Ale zawiodły się tym razem sromotnie skrzydlate natręty, nasmarowaliśmy się bowiem pewną rośliną wodną, której muchy i komary wręcz nie znoszą. Jeszcze w ciągu popołudnia napotkaliśmy całe kępy rośliny sitt ed dżami el minchar i zabraliśmy spory jej zapas do łodzi. Jest to nikła, drobna, podobna z liści do soczewicy roślina, na pozór nie wydająca żadnej woni; dopiero po zgnieceniu śmierdzi nieznośnie. Ale co to znaczy wobec mąk, jakie zadają człowiekowi komary? Jeżeli się nie osłoni twarzy siatką, to w krótkim czasie nie można się w niej dopatrzyć nawet podobieństwa; tak puchnie pod działaniem jadu komarów, że oczu prawie nie widać, a nos wygląda, jak bezkształtna fioletowa bryła; nawet wargi obrzmiewają i język, bo i do ust się dostają te okropne owady; nieszczęsne są też i uszy, które puchną do tego stopnia, że człowiek głuchnie na kilka godzin. Wobec tego lepiej jest znieść przykrą woń wspomnianej rośliny, niż narażać się na tak straszną udrękę od moskitów.
 Przeleżeliśmy może przez pół godziny. Powoli gwiazdy zaczęły blednąć, a niebo natomiast rozjaśniało się powoli, gdyż księżyc wzniósł się był już wysoko i promienie jego przedzierały się przez baldachim palm, jak przesiany przez sito srebrny, migotliwy pył, łudzący oko, niby niezliczone mnóstwo robaczków świętojańskich. Nagle dał się słyszeć w pobliżu lekki szmer.
 — Słyszysz, effendi? — szepnął mój towarzysz. — Coby to było?
 — Skrada się dwu ludzi. Są to zapewne murzyni.
 Cofnęliśmy się ze ścieżki w głąb wijących się roślin, aby nas nie spostrzeżono. Było tu wprawdzie dosyć już ciemno, bo palmy zasłaniały światło, mimo [III-13]to zdołałem rozróżnić sylwetki dwu murzynów. Zdawało mi się, że mają w rękach wiosła. Przeszli koło nas, i niebawem powtórzył się znowu podobny szmer, jak poprzednio.
 — Prawdopodobnie idzie ich więcej — szeptał askari. — Przepuścimy ich również?
 — Oczywiście. Idą oni do swoich łodzi. Jeżeli ich przepuścimy, to wnet dowiemy się, gdzie je ukryli; w przeciwnym razie trzebaby ich szukać bardzo długo. Tych jednak, którzy teraz nadejdą, nie puścimy.
 Nadeszło znowu dwu z wiosłami i udali się za tamtymi w dół. Niewątpliwie mieli zamiar we czterech puścić łódź na wodę. Od strony obozu było już cicho.
 — Pójdę za nimi — rzekłem, — a wy tu zostańcie i, gdyby jeszcze nadszedł jaki murzyn z obozu, to zatrzymajcie go, jeżeli zaś nie zechce się cofnąć, możecie strzelać, i to wystarczy, zanim powrócę do was.
 Wysunąłem się z kryjówki i chyłkiem podążyłem w stronę maijeh. Ścieżka spadała prosto, jak pod sznur, aż do samej wody, i miałem wspaniały widok na maijeh. Powierzchnia wody, nie zmarszczona ani jedną falą, lśniła w potokach światła księżycowego, jak wypolerowany metal. Las oddalony był od maijeh wązkim pasem trzciny, z której wystawała wspomniana łapka. Stali tu czterej czarni, patrząc z wielką uwagą na wodę. Ponieważ byli zwróceni do mnie plecyma, podszedłem dalej, aż na brzeg lasu, i ukryłem się w cieniu palmy, zaciekawiony, co ich tak bardzo zajmuje.I niedługo czekałem na wyjaśnienie tej zagadki. Oto u brzegu ukazał się hipopotam. Po wielkości głowy można było wnioskować, że to olbrzym nielada. Zanurzał się w wodę i wypływał znowu, jakby się bawił, nie ukazując jednak całego tułowia, a. tylko głowę i grzbiet, na którym brykało sobie najspokojniej w świecie młode hipopotamiątko wielkości psa nowofundlandzkiego, ale o wiele od niego grubsze.
 Starożytni Egipcyanie nazywali hipopotama „rer", to znaczy — wieprz. Zwierzę to istotnie przypomina [III-14]budową cielska naszą swojską świnię, ale z głowy podobne do niej nie jest. Takiego łba, jaki ma hipopotam, nie posiada żadne zwierzę. Mowa tu Oczywiście o kształcie, nie o wielkości. Przednia część głowy jest wprost olbrzymia i nieproporcyonalnie do tułowia szeroko spłaszczona. Oczy, podobne do świńskich, osadzone są bardzo wysoko, a paszcza, zaopatrzona w potężne kły, może objąć wpół najgrubszego człowieka. Ponieważ oczy, uszy i nozdrza rozmieszczone są prawie w jednej linii, może zwierzę łatwo ukryć w wodzie cały korpus, a na powierzchnię wystawia tylko przednią część głowy dla zaczerpnięcia powietrza lub rozejrzenia się za łupem.

 Pod bardzo grubą skórą posiada zwierzę olbrzymią warstwę pół-płynnego tłuszczu, przez co może łatwo utrzymywać się na powierzchni wody. Nogi ma grube i tak krótkie, że podczas chodu na lądzie brzuch prawie po ziemi mu się wlecze.

Tom XVI.

Teraz wynurzył się hipopotam i bryznął wodą z paszczy.

 W tej chwili zwierz wypuścił z paszczy wodę przez nozdrza na obie strony w formie półkolistej fontanny, obrócił się raz i drugi, strącił młode z grzbietu do wody, ale je zaraz pochwycił i podpłynął do brzegu.
 Wywnioskowałem stąd, że jest to samica. U brzegu zrzuciła ona znowu do wody małe hipopotamiątko, które przez chwilę płynęło samodzielnie, nareszcie wydostało się na ląd i poszło ścieżką aż do łapki. Tu Przystanęło, oglądając się za matką, która wystawiła łeb z wody, bacząc pilnie, czy młodemu co nie grozi. Kiedy już hipopotamiątko znalazło się na stałym gruncie, wylazła z wody i matka... Włosy na głowie stają na wspomnienie tego olbrzymiego bezkształtnego potwora...
 Młode, widząc, że matka idzie za niem, poszło spokojnie dalej aż do miejsca, gdzie zaczaili się murzyni. Biedactwo nie miało jeszcze pojęcia o niebezpieczeństwie, mogącem grozić tak potężnemu potworowi, jakim jest koń rzeczny czyli hipopotam.
[III-15] Ja, że tak powiem, zamieniłem się cały we wzrok, obserwując te osobliwe zwierzęta; o wszystkiem innem zapomniałem. Widocznie tego samego uczucia doznali i murzyni, bo nie śpieszyli do łodzi, po które ich posłano, lecz już z góry cieszyli się wyborną pieczenią, mimo, że była jeszcze surowa...
 Każdy przeciętny Europejczyk wie, jak wielka jest różnica w smaku między pieczenią z delikatnego prosięcia a pieczenią ze starego, ordynarnego wieprza. Tak samo doświadczony Sudańczyk przepada za przysmakiem z młodego hipopotama. W tym wypadku przysmak niemal do samego garnka wlazł czarnym smakoszom, — i jakże nie miała iść im ślinka do ust! Zerwali się więc z kryjówki, poskoczyli ku zwierzątku i poczęli je bić wiosłami po głowie tak, że zaledwie zdołało wydać z siebie skrzeczący, przeraźliwy głos.
 I oto stało się to, co było do przewidzenia. Hipopotamica, zauważywszy ten bezczelny napad na gładkiej drodze, parsknęła zajadle i rzuciła się na pomoc. Nigdybym nie uwierzył, aby podobnie olbrzymie cielsko mogło być zdolne do tak gwałtownego skoku. Hipopotamica bowiem szarpnęła sobą, jak tur, i przebiegła popod łapkę, strącając harpun, który jednak z przyczyny szybkości ruchu zwierza chybił. Nie draśnięta nawet samica skierowała się w to miejsce, gdzie leżało młode, i przystanęła, parskając kilkakrotnie i rozglądając się wokoło.
 Murzyni zawiedli się ogromnie na swojej łapce. Prawdopodobnie przypuszczali, że zwierzę nie przedostanie się tutaj, więc też... oniemieli z przerażenia i chwilę, w której zatrzymała się stara nad młodem, wykorzystali do ucieczki. Jeden za drugim, porzuciwszy wiosła, zmykali ścieżką ku obozowi. W tej samej chwili usłyszałem głos naszych:
 — Stój, bo strzelam!
 Groźba ta była skierowana nie do tych, którzy uciekali, lecz do innych, wychodzących z obozu. Ci czterej poczęli przeraźliwie wrzeszczeć, z czego nie [III-16]zrozumiałem ani słowa, wnioskując tylko, że ostrzegali swych towarzyszów przed zwierzem. Krzyk ten obudził małpy i różne ptactwo, gdy wtem na dobitek rozległ się strzał. W obozie zapanowała wrzawa nie do opisania. Moi żołnierze na posterunkach odezwali się również i poczęli strzelać... Stało się to wszystko w bardzo krótkim czasie.
 Podczas ucieczki czterech murzynów wcisnąłem się głęboko W zarośla, aby się na mnie nie natknęli. Mogłem jednak obserwować rozjuszone zwierzę, które, przekonawszy się, że młode nie żyje, puściło się za uciekającymi murzynami, a ja za niem. Hipopotamica wydawała z siebie głos, nie dający się opisać, i biegła naprzód.
 Obie lufy mojej strzelby były naładowane, i mogłem strzelać. Ale... wiedziałem z góry, że to się na nic nie przyda; należało bowiem celować tylko w takie miejsce, żeby potwora ubić odrazu, — byłem zaś poza nim, z tyłu, i na dobitek na ścieżce panowała ciemność, że ledwie na krok można było coś widzieć. Z jednej i drugiej strony gąszcz nie do przebycia, na przodzie strzały i zamieszanie, a tuż-tuż koło mnie rozjuszony potwór. Niechby się tylko obrócił wstecz, a chwyciłby mię w swą paszczę!... Co robić? jak ratować kilkudziesięciu zagrożonych ludzi? Nie wiedziałem ani wówczas, ani obecnie jeszcze sobie przypomnieć nie mogę, w jaki sposób znalazłem się przed olbrzymem, depcąc po ciałach, powalonych przez potwora. Dotarłem nareszcie do wyrębu, na miejsce poświatą księżycową oświetlone. Naokoło mnie biegali jak obłąkani czarni, krzycząc i jęcząc bez opamiętania. O jakie dziesięć kroków ode mnie hipopotam obalił jakiegoś murzyna i zmiażdżył go na placek. Poskoczyłem parę kroków naprzód i, stanąwszy nagle, podniosłem broń do ramienia. W pierwszym momencie starałem się upewnić, czy nie drżą mi ręce. Kto inny, nie przyzwyczajony do tego rodzaju niebezpieczeństw, byłby może niezdolny do użycia broni. Ale ja? Toż przygody [III-17]były dla mnie sprawą powszednią, i dawno już miałem czas oswoić się z niemi. Wycelowałem w prawe ucho i.. rozległ się strzał, grzmiąc echem po lesie. Strzeliłem następnie poraz drugi i dałem susa w bok, aż w cień tokulu, a sięgnąwszy lewą ręką po nowe naboje, równocześnie obejrzałem się, by zobaczyć, jaki skutek odiosły moje strzały.
 Zierz stał, jakby do miejsca przykuty, rozwarłszy olbrzymią paszczę, w której błyszczały wielkie kły, i silił się na wydobycie z siebie głosu, lecz bezskutecznie; zabrakło mu powietrza w przestrzelonych płucach. Po pewnej chwili zaczął drżeć i chwiać się to na jedną, to na drugą stronę, aż wreszcie zatoczył się i padł na ziemię, jak olbrzymia, ciężka kłoda. Odtąd ani drgnął więcej.
 Naładowawszy strzelbę ponownie, podszedłem do olbrzyma i wpakowałem mu jeszcze dwie kule w głowę, ale było to już zupełnie zbyteczne. Jak się później okazało, pierwsza kula przedziurawiła mózg, druga płuca, i to wystarczyło do uśmiercenia potwora.
 Teraz dopiero rozejrzałem się wokoło. Tuż na ziemi leżeli zabici i potratowani murzyni; cało nie wyszedł z nich żaden. Reszta czarnych pochowała się do tokulów. Udałem się w kierunku największego z tokulów i, stanąwszy u wejścia, zapytałem:
 — Żyjesz jeszcze, Agadi?
 — Żyję! — jęknął, jak z pod ziemi. — O Allah! co za zgroza idzie po świecie!
 — Jesteś jeszcze związany?
 — Tak. Zawieszono mię na palu.
 — Jest tam dużo czarnych?
 — Bardzo dużo.
 — Poczekaj, uwolnię cię — rzekłem, wchodząc do wnętrza i roztrącając zebranych tam murzynów, którzy jakby oniemieli z przestrachu i patrzyli na mnie osłupiałemi oczyma. Wyjąłem nóż z za pasa, poprzecinałem łyczaki palmowe u rąk Agadiego i wyprowadziłem go na dwór. Murzyni jeszcze bali się wyjść z tokulu.
[III-18] — Ach, leży bestya! Na Allaha! czy napewno nie żyje? — zapytał Agadi, ujrzawszy cielsko hipopotama.
 — Możesz być o to spokojny. Strzelałem ja...
 — Allah akbar! — zabrzmiał koło zabitego zwierzęcia donośny głos. — Czworonożny dyabeł nie żyje! Effendi, to zapewne twoje dzieło? Widziałem, jak biegłeś za niem z tyłu, i byłbym chętnie udał się za tobą, lecz wierzaj mi, nie mogłem. z
 Był to ów askari, z którym czuwałem razem na posterunku od strony maijeh.
 — Allah akbar! — zaczął znawu Agadi, — wygraliśmy. — Ty, effendi, uratowałeś murzynów od niechybnej śmierci. Ta bestya byłaby rozniosła wszystkie tokule i pozabijała ludzi, którzy teraz nie powinni uważać nas za wrogów. Muszą w końcu uwierzyć, że nie jesteś Ibn Aslem. Chodź ze mną do środka, a ja powtórzę im to i oznajmię, żeś ich wybawił.
 — Idź sam i powiedz dowódcy, aby rozniecono ognie nanowo, bo trzeba się zabrać do oprawienia zwierza, i każdy z nich otrzyma część. Ja tymczasem odszukam naszych asakerów.
 Agadi wbiegł do tokulu, a ja obszedłem posterunki. Asakerzy spisali się bardzo dzielnie, bo żaden z nich nie uciekł, ani się nie przeląkł; zresztą, mimo krzyku i zamieszania, nie wiedzieli, o co idzie. Kiedy Borowie, nastraszeni przez potwora, chcieli umknąć w gąszcz, żołnierze powitali ich strzałami i zmusili do cofnięcia się do tokulów. Prawdopodobnie żaden z uciekających nie przypuszczał, aby zwierz dotarł aż tutaj, gdyż w przeciwnym razie wszyscy byliby, mimo strzelania do nich, schronili się w gęstwinę.
 Sprowadziłem swoich żołnierzy przed tokule, nie pytając, czy się to komu spodoba, czy nie, — byłem bowiem panem sytuacyi i spodziewałem się, że pozostanę nim nadal. Dlatego też rozkazałem asakerom rozniecić dwa wielkie ogniska tuż koło zabitego zwierza, ażeby przy świetle można się było zabrać do niego. W międzyczasie przypatrywałem się murzynom, którzy
[III-19]również rozniecili ogniska i poczęli znosić swoich zabitych i rannych. Było czterech stratowanych na śmierć, a ośmiu ciężko pokaleczonych. Tych ostatnich ułożono w jednym z tokulów, a nieboszczyków pogrzebano. Po ukończeniu tej czynności przybliżył się do mnie naczelnik. Był to mężczyzna w średnim wieku. Twarz jego, czarna, jak węgiel, rysami swymi dowodziła, że nie reprezentował właściwego typu murzyńskiego. Głowę miał ostrzyżoną starannie, jak to czynią zazwyczaj szczepy Dinków, a tylko na samym czubku pozostawiony był bujny pukiel. Również tatuowanie było tego samego rodzaju, co u Agadiego. Ubranie naczelnika składało się z długiej po samą niemal ziemię koszuli koloru niebieskiego, przepasanej na biodrach rzemieniem, za którym tkwił stary pistolet i nóż. W ręku miał długą arabską flintę z krzesiwem.
 — Więc nie jesteś Ibn Aslem? — rzekł w swojem narzeczu, kłaniając się przedemną bardzo nizko, a Agadi przetłómaczył to zdanie na język arabski.
 Tu nadmieniam, że Agadi pośredniczył jako tłómacz w ciągu całej naszej rozmowy.
 — Znasz osobiście Ibn Asla? — skierowałem pytanie do naczelnika.
 — Spotkałem go raz koło Mokren el Bohur.
 — Możesz więc teraz przekonać się, że nie jestem tym łotrem.
 — Przedtem, gdy się tu pojawiłeś, nie mogłem z powodu ciemności rozeznać twojej twarzy, i trzeba było zachować ostrożność, bo właśnie Ibn Asl przedsięwziął obławę na ludzi. Teraz już wierzę ci zupełnie. Agadiego kazałem był związać właśnie dlatego, że był na usługach Ibn Asla.
 — Był, ale nie jest. Ja otworzyłem mu oczy na niebezpieczeństwo, jakie mu groziło ze strony tego łotra, i wyrzekł się wszelkiej z nim styczności. Możesz mu zaufać zarówno, jak i mnie.
 — Tak, teraz ci wierzę i proszę, wskaż, w jaki sposób mam ci okazać wdzięczność, a chętnie to uczynię.
[III-20]
 — Nie żądam żadnej wdzięczności za to, co dla was uczyniłem, a tylko proszę cię o pewną przysługę, za którą ci dobrze i rzetelnie zapłacimy. Potrzebne nam są woły pod wierzch i do przewiezienia pakunków.
 — A więc to prawda, że Ibn Asi wybrał się na Goków?
 — Niestety, prawda, a że należą oni do twego szczepu, tem pewniej oczekuję od ciebie pomocy.
 — Ależ rozumie się.To są nasi pobratymcy, i mamy względem nich święty obowiązek. Zresztą i tobie winniśmy wdzięczność. Oni nie są twymi krewnymi, ani nawet do twojej rasy nie należą, a mimoto śpieszysz im z pomocą. Jakżebyśmy mogli my, ich blizcy, zachować się obojętnie, gdy grozi im niebezpieczeństwo! Ile potrzeba ci wołów?
 — Około dwustu. Postaraj się o tyle, no, i oczywiście jak najprędzej.
 — O, znajdzie się choćby nawet tysiąc, bo mamy bydła dosyć. Najdalej jutro w południe będziesz je miał, jednak nie dwieście, bo to zamało...
 To mówiąc, przypatrywał mi się z uśmiechem, jakby mi chciał uczynić jakąś miłą niespodziankę.
 — Jakto zamało?
 — Bo dwieście wołów nie zawiezie wszystkich wojowników, którzy pociągną Gokom na pomoc. Czyżbyś sądził, że my nie pójdziemy również? Zbiorę co najmniej dwustu wojowników.
 Ucieszyło mię to ogromnie, rzekłem więc:
 — Pomoc dla nas bardzo pożądana. Aczkolwiek liczymy na to, że wszyscy podkomendni Agadiego, skoro rozmówimy się z nimi, opuszczą Ibn Asia, to jednak w takich okolicznościach nie zaszkodzi mieć potężny oddział do dyspozycyi. Idzie tylko o to, czy zdołasz zebrać na czas swoich dzielnych wojowników.
 — Kiedy przybędzie tu reis effendina? Przypuszczam, że jutro około wieczora najprawdopodobniej.
 — I zapewne będzie zmuszony zatrzymać się tu [III-21]do rana. Ale mniejsza o to. Ażeby na wszelki wypadek nie tracić czasu, roześlę w tej chwili posłańców, i zobaczysz, że około południa będzie gotów do drogi cały oddział. Kobiety przez noc jeszcze sporządzą dla swoich potrzebne zapasy żywności, ażeby potem nie tracić czasu po drodze na polowanie. Pozwól, że się oddalę i wydam swoim ludziom odpowiednie rozkazy.
 Wysłał sześciu w kierunku maijeh, by wydobyli czółna i popłynęli do serib. Kilku innych poszło razem z nimi zabrać małego hipopotama, którego niebawem przywlekli, oprawili pośpiesznie i za częli piec na ogniu Ja siedziałem z moimi asakerami około jednego ogniska i przypatrywałem się tej robocie. Niebawem przysiadł się do nas naczelnik i długo ze mną rozmawiał. Ze słów jego wynikało, że zyskaliśmy w nim znakomitego sprzymierzeńca.
 Borowie byli niedawno po wieczerzy, ale mimoto zaprzątnęli się bardzo gorliwie około sporządzenia sobie drugiej uczty, ile jeden człowiek potrafi zjeść mięsa, o tem dotąd nie miałem właściwie pojęcia. Ja, co prawda, zjadłem tęgi kawał zrazu, który sobie sam wykroiłem i upiekłem. Ale jak i ile ci ludzie jedli, wprawiło mię to w istotny podziw. Wykrawali oni olbrzymie połcie mięsa, piekli je i, trzymając w ręku, zajadali w ten sam sposób, jak neapolitański ulicznik zajada długie rurki makaronu. Ostatecznie doszło do tego, że począłem się naprawdę obawiać, aby któremu z żarłoków nie zdarzyło się jakie nieszczęście. Ale gdzież tam! jedli i jedli „na siłę“, a nawet napychali rannych przemocą, podobnie, jak to czynią gosposie z drobiem. Nareszcie mieli już wszyscy dość i ledwie mogli się dowlec do tokulów na odpoczynek.
 Ja wolałem spać pod gołem niebem, i w tym celu asakerzy przynieśli mi z ukrytej łodzi siatkę. Poobwijaliśmy się wszyscy, jak mumie, i pokładli do snu, nie uważając nawet za konieczne postawienie warty, — tak wielkie mieliśmy zaufanie do ludzi, którzy dopiero co byli naszymi wrogami.
[III-22] Wczesnym rankiem obudził nas krzyk różnorodnego ptactwa i głosy leśnej zwierzyny. Rozejrzałem się wokoło... Czarni siedzieli już przy ogniu, zajadając śniadanie z takim apetytem, jakby conajmniej przez tydzień pościli. Jeżeli ludzie ci będą tak samo dzielni wobec nieprzyjaciela — pomyślałem, — to Ibn Asl nie ujdzie nam z wszelką pewnością.
 Całe przedpołudnie zeszło na pieczeniu zapasów mięsa, bo pieczone nie psuje się tak, jak w stanie surowym. Podczas tego wrócili posłańcy z oznajmieniem, że wojownicy z sześciu wsi ciągną już tutaj i pędzą woły na jakąś sawannę, której nazwy nie spamiętałem, i że kobiety dostawią żywność później. W południe przybył jeden czarny, meldując o przybyciu wołów. Naczelnik chciał się tam udać i zabrać mnie z sobą. W obawie, aby reis effendina, przybywszy wcześniej, nie tracił zbyt wiele czasu na odnalezienie nas, wysłałem czterech asakerów łodzią aż do miejsca, gdzie maijeh styka się z rzeką. Potem udałem się za naczelnikiem, biorąc oczywiście Agadiego, który z wielką gorliwością pełnił rolę tłómacza.
 Po niespełna kwadransie drogi przez las ponad maijeh zaszliśmy na obszerną sawannę, pokrytą bujną trawą. Tu rozłożyło się dwustu wojowników oraz poganiaczy wołów. Byli to ludzie zbudowani silnie i dobrze odżywieni. Ubrania ich składały się wyłącznie z przepasek biodrowych, a broń stanowiły noże i długie stare flinty. Przekonałem się jednak później, że ludzie ci umieli strzelać z nich znakomicie.
 Woły, przeznaczone dla nas, przedstawiały się ku naszemu zadowoleniu jak najlepiej: były silne, dobrze wypasione i kształtami wielce się różniły od naszych ociężałych bydląt zaprzęgowych. Zwierzęta te, jak już poprzednio wspomniałem, są znakomicie wytresowane i noszą lepiej, niż niejeden koń pośledniej rasy. Wybrałem sobie najlepsze bydlę i naprawdę byłem zeń w ciągu całej podróży zupełnie zadowolony.
 Zwierząt tych było przeszło czterysta sztuk. Woły [III-23]wierzchowe dla przedniejszych jeźdźców miały pewnego rodzaju siodła, juczne zaś dźwigały na grzbietach kosze z żywnością i duże gliniane garnki na wodę, w którą należało się zaopatrzyć na drogę, gdyż w bagnistych tych okolicach niema czystych źródeł. Cugle u zwierząt wierzchowych przytwierdzone były do dwóch kółek, nasadzonych w nozdrzach.
 Naczelnik miał dłuższą przemowę do swoich ludzi. Niestety, nic z niej nie zrozumiałem, i dopiero tłómacz objaśnił mię, że było to wyłuszczenie powodów mobilizacyi, tudzież jej celu, a wreszcie zachęta do dzielnego spisania się w tej słusznej i dobrej sprawie, Wojownicy przerywali mu często wykrzyknikami, znaczącymi prawdopodobnie tyle, co nasze „brawo". Potem rozkazał naczelnik, aby się wszyscy zebrali w ordynek i przedefilowali przedemną. Arcyciekawa parada! Armia ta nie umiała jednak ani rusz „trzymać kroku", i każdy żołnierz szedł sam sobie. Co zwracało szczególniejszą uwagę, to niesłychana marsowość w twarzach. Gdyby tu, na mojem miejscu, był Selim, to powiedziałby, że ma przed sobą największych bohaterów świata!
 Po ukończonym „przeglądzie wojska“ wróciliśmy do obozu, zabrawszy z sobą tylko część wojowników, aby odnieśli zapasy mięsne, które przedstawiały się dość okazale, bo zabity zwierz miał przeszło cztery metry długości.
 Niebawem powrócili moi ludzie, którzy byli wysłani na czółnie ku rzece, i oznajmili, że okręt już się zbliża. Poszedłem więc na maijeh i istotnie ujrzałem okręt tuż niedaleko brzegu. Po upływie kilku minut okręt stanął i reis effendina zeszedł na ląd.
 Był bardzo uradowany wynikiem moich przygotowań, a zwłaszcza ucieszył się, że Borowie w tak znacznej liczbie przyłączą się do naszej ekspedycyi. Mimo to, nie wydał rozkazu załodze do wylądowania, dopóki go nie upewniłem, że Gokowie nie knują przeciw nam żadnych zdradzieckich zamiarów.
[III-24] Stąd udaliśmy się do obozu, gdzie naczelnik za pośrednictwem tłómacza powitał reisa effendinę bardzo życzliwie i z uniżonymi ukłonami, poczem zaprosił go na sawannę, aby zobaczył oddział wojowników. Ponieważ ja miałem już tę przyjemność, nie towarzyszyłem więc reisowi effendinie, postanowiwszy spędzić pozostający do wieczora czas o wiele korzystniej, a mianowicie — miałem chęć upolowania na drogę trochę błotnego ptactwa. Zasięgnąłem w tym celu informacyi u naczelnika, który oznajmił mi za pośrednictwem Agadiego, że w pobliżu wszystkie ptaki zostały przez nich wypłoszone podczas dłuższego ich pobytu, a natomiast po tamtej stronie maijeh można natrafić na całe ich stada.
 — A czy nie spotka mię tam jaka przykrość ze strony mieszkańców? — zapytałem.
 — Cóż znowu! Tam niema żywej duszy; obszary te nie są zamieszkane i należą do nas.
 Odpowiedź ta mogła wystarczyć do rozproszenia obawy, gdybym ją był miał, powyższe bowiem zapytanie wystosowałem raczej z przyzwyczajenia do ciągłych ostrożności. Wezwałem Ben Nila, aby mi towarzyszył, gdy wtem zjawił się przede mną dawno już niewidziany towarzysz, który przebywał na okręcie reisa efendiny, marnując swoją „siłę" i niezwykłe „zdolności". Czytelnik domyśli się, że był to Selim...
 — Zabierz mię z sobą, effendi! — błagał; — przekonasz się, ile upoluję ptactwa.
 — Jesteś mi zupełnie zbyteczny — odpowiedziałem, pomny na różne nieprzyjemności, na które byłem przez niego narażony.
 — Co? jak? — podchwycił żywo z niesłychanem zdziwieniem.
 — A tak, że znowu popełniłbyś cały szereg głupstw. Zrozumiałeś?.
 Założył długie ręce na głowę i krzyknął:
 — Cały szereg głupstw? no, proszę! Ja, największy bohater pod słońcem, najdoskonalszy myśliwy, miałbym być zdolny do głupstwa! Effendi, obrażasz mię [III-25]okropnie i zadajesz memu sercu niewymowną boleść. Toż wobec mnie nie ostoi się żaden olbrzym na kuli ziemskiej. Postaw przede mną pięćdziesiąt hipopotamów i sto słoni, a zobaczysz, że uporam się z nimi w pięciu minutach. No, a ty przecież chcesz polować tylko na ptactwo.
 Jednak, mimo tak gorących i przekonywających słów Selima, nie byłbym się skłonił do prośby jego, gdyby nie Ben Nil, który widocznie miał chęć wziąć starego blagiera poprostu dla rozrywki i wstawił się za nim:
 — Nie odmawiaj mu, effendi. Słyszałeś przecie, że możemy być zupełnie bezpieczni i nic nas niepożądanego nie zaskoczy.
 — Ależ on nam popłoszy wszystkie ptaki. Znasz go przecie i wiesz, co on potrafi. Zresztą zobaczymy; może się już poprawił bodaj trochę.
 Odczepiliśmy od okrętu najmniejszą, a więc i najlżejszą łódź, która mogła pomieścić ledwie trzy osoby, i popłynęliśmy na drugą stronę maijeh. Selim i Ben Nil wiosłowali, ja zaś byłem przy sterze. Niebawem przebyliśmy jezioro i, wylądowawszy, podążyliśmy w las. Narazie nie udało się nam nic upolować, ptaki bowiem były bardzo płochliwe.
 — Widocznie jesteśmy zablizko obozu, skoro ptactwo tak wylęknione — zauważył Ben Nil. — Możebyśmy się wrócili do maijeh i popłynęli jeszcze nieco dalej.
 Uwaga była trafna, zastosowałem się więc do niej. Powiosłowaliśmy wzdłuż brzegu dość spory kawał, aż do miejsca, gdzie zatoka wrzynała się w ląd długiem ramieniem, i skierowaliśmy łódkę ku brzegowi, a Selim rzekł:
 — Tu będzie znakomite miejsce do wylądowania.
 I nie czekając na moje pozwolenie, wyciągnął wiosło. Do brzegu, u którego nagromadziłą się kępa wodorośli w formie półwyspu, było jeszcze kilka metrów. Ponieważ Selim ściągnął wiosło, łódka [III-26]przybrała nagle inny kierunek, zawadzając dzióbem o ową kępę. Selim sądził, że to stały grunt, i...
 — Stój! — krzyknąłem, — bo pójdziesz na dno!
 Zanim jednak zdołałem to wypowiedzieć, Selim skoczył i, jak to było do przewidzenia, zniknął pod zdradliwą płachtą roślin. Łódka zaś wskutek skoku zaczęła się chybotać do tego stopnia, że woda sięgała krawędzi. Byłbym jednak może zdołał utrzymać jej równowagę, gdyby nie Selim, który, wydobywszy się z głębiny, chwycił ręką za krawędź i ryczał:
 — Topię się! ratunku!
 — Podnieś nogi i pływaj — odrzekłem; — inaczej przewrócisz łódkę.
 — Nie mogę... Krokodyle!.. Pomóżcie mi!... prędko, prędko, bo mię pożrą!...
 Krokodylów oczywiście nie było wcale. Gałganowi tylko się uroiło, że je widzi, i dlatego trzymał się wciąż krawędzi łodzi, jak „tonący brzytwy”.
 — Ben Nil, przechył się na tamtą stronę, bo inaczej wywrócimy się — rozkazałem towarzyszowi, który, chcąc mię usłuchać, posunął się w prawo. To spotęgowało jeszcze trwogę drągala.
 — Nie uciekajcie! wyciągnijcie mnie! — darł się na całe gardło i zebrał wszystkie siły, by się wydostać do łódki, która oczywiście nie mogła się wobec tego utrzymać w równowadze i... poszła pod wodę razem z Selimem, Ben Nilem i karabinami. Ja jeden zostałem na powierzchni, gdyż z góry już byłem przygotowany do pływania. Ben Nil wydobył się również w sekundzie na powierzchnię i zapytał:
 — A gdzie Selim?
 — Pod wodą! Zanurzę się po niego, bo się utopi.
 Spuściłem się w głębię i nagle poczułem, że ujął mię ktoś za nogę, jak kleszczami. Kilka potężnych ruchów, a odetchnąłem znowu na powierzchni i następnie pociągnąłem Selima ku brzegowi. Konwulsyjnie trzymał się mojej nogi obydwoma rękami i przez dłuższy czas po wyciągnięciu go z wody puścić jej [III-27]nie chciał; dopiero ze znacznym wysiłkiem uwolniłem się od kurczowego uścisku.
 — Żyje? — pytał Ben Nil, wydobywszy się na brzeg.
 — Tak prędko nie mógł się przecie utopić.
 — Ale omdlał. Spróbujmy, czy słyszy. Selim! Selim! otwórz oczy!
 Opamiętał się, popatrzył zdziwiony na nas i na wodę, a następnie krzyknął:
 — Krokodyle!... uciekajmy!
 Chciał istotnie uciekać, ale go zatrzymałem.
 — Zatrzymaj się, tchórzu jeden! Niema tak głupiego krokodyla, któryby się łakomił na twoje piszczelowate członki i pustą głowę. Nic ci nie grozi. Ale polowanie nasze przepadło, dzięki temu, że zabrałem cię z sobą, będąc pewny z góry głupstwa z twej strony.
 Na te słowa oprzytomniał zupełnie, a przekonawszy się, że niebezpieczeństwo istotnie minęło, przybrał odrazu ton zwykłej swojej zarozumiałości i odrzekł:
 — Nie mów tak, effendi! Bo... kto z nas popełnił głupstwo? ja, czy ty? kto skierował łódź na tę przeklętą trawę, którą uważałem za stały grunt? Przecie nie ja, tylko ty!
 — Przepraszam. Sterując w tę stronę, chciałem zręcznie trawę ominąć, a ty, nie pomnąc na moje rozkazy, ściągnąłeś wiosło i narobiłeś tyle kłopotu. Powinniśmy byli właściwie pozostawić cię swemu losowi; niechbyś się był utopił. Przynajmniej bylibyśmy się uwolnili od wymówek skończonego głupca i idyoty.
 — Głupca, powiedziałeś? idyoty? Czy to może mam być ja? Nie, effendi. To niemożliwe, żebyś mnie miał na myśli. Zwłaszcza co do utopienia... Zapewniam cię, że nawet na samym środku oceanu czułbym się, jak we własnym domu.
 — A no, skoro tak, to wejdź do wody i wydobądź łódkę; obawiam się, czy karabiny nie spadły — na dno.
[III-28] Poskrobał się swoim zwyczajem w głowę za uchem i umilkł. Rozumie się, że tylko w żarcie żądałem aż takiego poświęcenia od „bohatera ze środka oceanu“. Do czegoś podobnego nie był on wcale zdolny. Wyjąłem wszystko, co miałem w pasie i po kieszeniach, i rozłożyłem na słońcu w celu wysuszenia, a następnie zrzuciwszy obuwie, puściłem się na wodę i dałem nura w głębię w tem miejscu, gdzie zaszła katastrofa. Woda nie była zbyt głęboka. Karabiny leżały na dnie; namacałem je nogami. Z trudnością zdołałem je uchwycić i wypłynąć z nimi na powierzchnię. Tymczasem Ben Nil również się rozebrał i popłynął w kierunku łódki, która unosiła się na wodzie, obrócona dnem do góry. Przywlókł ją i wyciągnął następnie na brzeg. Usiedliśmy na niej i zajęliśmy się czyszczeniem karabinów i rewolwerów ze szlamu, rozmawiając swobodnie, gdyż nie było wcale potrzeby obawiać się czegokolwiek, — tak przynajmniej zapewniał naczelnik Borów. A jednak... spotkaliśmy się tu istotnie z ludźmi, i to jeszcze z jakimi!
 Ukończyłem był właśnie robotę z karabinem i chciałem zrewidować rewolwery, czy bardzo ucierpiały, gdy wtem usłyszałem poza sobą gromki głos:
 — Trzymać ich! powiązać!
 Nie miałem czasu nawet obejrzeć się, gdy kilku czarnych ludzi chwyciło mię z tyłu za głowę i za ramiona. Począłem się szamotać, i była chwila, że się otrząsnąłem z napastników, ale pokonali mię nanowo i ostatecznie obezwładnili. Kilku innych zuchwałych czarnych sprawiło się podobnie z Ben Nilem i Selimem, „największym... bohaterem na świecie"!
 Kiedy już wszyscy trzej byliśmy zupełnie obezwładnieni, raczył się wysunąć z krzaku ów człowiek, którego rozkaz słyszeliśmy przed chwilą. Schował się był dlatego w zarośla, żeby przypadkiem nie oberwał co od nas; teraz jednak czuł się już zupełnie bezpiecznym, wylazł więc i ozwał się:
 — A! psy! Znaleźliście się aż tu, nad maijeh [III-29]Semkat! Allah was tu sprowadza, bym was dostał ostatecznie w swe ręce i unieszkodliwił raz na zawsze.
 Ku wielkiemu zdumieniu spostrzegłem tuż nad sobą... muzabira, któremu uciekłem był szczęśliwie już niejednokrotnie. Byłem pewny, że podążył on z Ibn Aslem, aż nagle spotykam się z nim tutaj. Coby on tu robił? czemu został? co to za ludzie, którzy stoją pod jego rozkazami?
 Z twarzy muzabira przebijało niezwykłe zadowolenie, że mię zdołał ująć.
 — Niedawno pomógł ci dyabeł do ucieczki z naszych rąk, choć nie byliśmy wcale na to przygotowani. Tym razem jednak pomoc jego nie przyniesie ci żadnej korzyści, gdyż nie pozostawimy ci wiele czasu; powiesimy cię natychmiast, skoro tylko dostaniemy się do obozu. Niestety, śmierć ta będzie dla ciebie zaszybka i zalekka. Słyszałeś nieraz, że należą ci się wyszukane i długie męczarnie, i możliwe, że one cię nie miną, jeżeli nie wyznasz mi szczerej prawdy na postawione pytania. Jak zresztą chcesz; co wolisz, wybieraj! W jaki sposób znalazłeś się tutaj?
 Wspomniał był o obozie. Czyżby Ibn Asl miał być w pobliżu? Miła rzecz! Sytuacya zaczyna być nie do pozazdroszczenia. Rozumie się, że uparte milczenie w takich okolicznościach byłoby głupotą z mojej strony; ale, jeżeli już miałem odpowiadać, to niekoniecznie prawdę.
 — Przybyłem tu z Ben Nilem i Selimem na łódce — odpowiedziałem.
 — Więcej nikt?
 — Nikt.
 — Kłamiesz, giaurze!
 — Mówię prawdę.
 — Łżesz! Zdradza cię najlepiej ta łódka, która należy do okrętu, i to zapewne okrętu reisa effendiny. Przyznaj się! no, gadaj, czy się nie mylę.
 Postanowiłem tym razem powiedzieć prawdę, ażeby łatwiej uwierzył moim następnym odpowiedziom. [III-30] — A więc tak, łódka należy do okrętu reisa effendiny.
 — No, dobrze. A gdzie znajduje się okręt!
 — Na rzece poniżej, półtora dnia drogi łódką stąd, od tego miejsca.
 — Mam wierzyć w to? Czemuż ty nie znajdujesz się na okręcie?
 — Wysłano nas dla ustawienia łapek na hipopotamy, żeby załoga, przybywszy po trzech dniach, miała świeże zapasy żywności.
 — Czego wy tu wogóle szukacie?
 — Ibn Asla.
 — Ach, tak? Czyżbyście nie odnaleźli jego seriby?
 — Dotychczas nie, ale sądzę, że niebawem będziemy mieli tę przyjemność.
 — Wy wogóle będziecie mieli jedną tylko przyjemność, to jest zobaczycie, jak piekło wygląda wewnątrz, i to jeszcze dziś, zanim słońce zajdzie. Czy podczas całej podróży nie napotkaliście żadnej seriby?
 — Owszem, odpoczywaliśmy nawet koło jednej; nazywa się Aliab.
 — Do kogo należy?
 — Do jakiegoś ułomnego, starego człowieka, który prowadzi handel z mieszkańcami dorzecza Rolu.
 — Handel niewolnikami?
 — Ech, nie! To bardzo uczciwy człowiek; sprzedaje tylko towary.
 Wybuchnął głośnym, szyderczym śmiechem i rzekł:
 — A to doskonałe! Tak głupim może być jedynie chrześcijanin, przeklęty giaur! Człowieku! z rozumem twoim zapewne nie wszystko w porządku, skoro dałeś się tak haniebnie zwieść „uczciwemu człowiekowi". Dowiedz się teraz, że owa seriba jest własnością Ibn Asla, a kulawy człowiek, przedstawiający się jako handlarz, jest wachmistrzem z oddziału łowców niewolników.
 — Do stu piorunów! — krzyknąłem, udając wielce zdziwionego.
[III-31] — Tak, tak! Chcecie złapać Ibn Asla? Doprawdy to śmieszne! to więcej nawet, niż śmieszne! Szukacie go tu, gdzie go oddawna już niema.
 — Gdzież się więc podział? — zapytałem z udaną naiwnością.
 — Gdzie się podział? Sądzisz, że ci to powiem? — zaśmiał się, ale w następnej sekundzie znowu spoważniał i dodał: — Zresztą mogę ci to powiedzieć, abyś się przekonał, że nie mamy przed tobą żadnej obawy. Jesteś zgubiony, klamka zapadła. Ibn Asl udał się na czele dwustu wojowników do Wagundy po świeże zastępy niewolników z pośród tamtejszych Goków.
 — A dlaczego ty nie podążyłeś z nim? bałeś się?
 — Ja miałbym się bać? Właściwie powinienem dać ci odpowiedź na to pięścią w twarz, ale mam jeszcze czas na to. Pozostałem z mokkademem, gdyż tędy właśnie Ibn Asl będzie wracał z łupem. Budujemy tu prowizoryczną seribę, aby mieć gdzie ukryć niewolników do czasu, nim się nadarzy dobry kupiec. Zobaczysz tę seribę, bo właśnie tam się udamy natychmiast.
 Muzabir miał ze sobą dziewięciu mężczyzn. Dwu z nich zabrało Ben Nila, dwu drugich Selima, a mną zajęło się pięciu pozostałych, którym muzabir nakazał zachować jak największą przezorność. Łódkę pozostawiono na brzegu, aby ją zabrać dopiero później.
 Poprowadzono nas wzdłuż brzegu w głąb lądu. Niebawem skończył się las, i zobaczyłem przed sobą obszerną polanę, pokrytą wysoką trawą. Odnoga maijeh w tem miejscu zwężała się coraz bardziej, tworząc rodzaj wydłużonej sadzawki, obramowanej krzakami. Polana ta niezawodnie powstała kiedyś wskutek pożaru lasu. Prowadzono nas wpoprzek przeszło pół godziny, poczem spostrzegłem znowu las, na skraju którego stało kilka okrągłych chat, zbudowanych z trzciny i mułu.
 Gdyśmy się zbliżyli do tych chat, wyszło naprzeciw nam czterech mężczyzn; trzej z nich byli [III-32]rodowitymi afrykanami, w czwartym zaś poznałem... mokkadema świętej Kadiriny, który, zobaczywszy mnie, zdziwił się bardzo i oczywiście nie taił wcale swej radości, szydząc i naigrawając się ze mnie. Kuglarz opowiedział mu dokładnie, w jaki sposób nas złapano i jakie zeznania od nas wydobył, — no i... obaj uwierzyli w to wszystko.
 Licząc się z pogróżką muzabira co do natychmiastowego powieszenia mnie, musiałem odrazu myśleć o ucieczce, i to chociażby bardzo ryzykownej. Skrępowany byłem w pośpiechu byle jak; ręce miałem mocno przywiązane do tułowia zawojem. O przerwaniu mocnego płótna mowy być nie mogło, więc usiłowałem je choć rozluźnić.
 W seribie znajdowali się tylko dwaj moi śmiertelni przeciwnicy i dwunastu asakerów, pozostawionych przez Ibn Asla, Wszyscy byli uzbrojeni, ale po przybyciu do seriby odłożyli długie flinty, a zatrzymali przy sobie tylko noże i pistolety, które nie wzbudzały we mnie zbytniej obawy. Opodal pasły się dwa woły wierzchowe z zarzuconemi na kark uzdami, które były przymocowane do kółek w nozdrzach.
 Mokkadem zgodził się na to bardzo chętnie, aby nas wszystkich trzech powiesić, a tylko zastrzegł sobie pewne szczegóły co do torturowania mnie przedtem. Podczas, gdy obaj targowali się o to, szepnąłem do stojących obok mnie towarzyszów:
 — Uważajcie! Przetnę wam więzy, poczem, nie oglądając się wcale, uciekajcie aż do łódki, którą spuścicie na wodę i bądźcie gotowi do odbicia, skoro tylko tam przybiegnę.
 — Co ty mówisz, effendi? — odszepnął Ben Nil; — jesteś sam związany i nie masz nawet noża.
 — Już ja sobie poradzę.
 — Ależ oni będą nas ścigali...
 — Was nie; obiorę sobie inny kierunek umyślnie, aby wszyscy pobiegli za mną, a nie za wami.
 W tej chwili ruszyłem ramionami, by rozluźnić [ilus]

Tom XVI.

„Skieruj więcej na lewo!“

[III-33]zawój, ale umyślnie tak, aby to spostrzegli obaj wrogowie.
 I istotnie muzabir, zauważywszy moje usiłowania, przystąpił bliżej i krzyknął:
 — Chciałbyś się może uwolnić, psie jeden? To ci się nie uda. — I bliżej obejrzał moje więzy. — Hm! chusta rzeczywiście już się rozluźniła... Poczekaj!
 Nie wziął wcale pod uwagę, że, aby zacieśnić zawój, trzeba było zupełnie rozwiązać węzeł i że wskutek tego będę przez chwilę zupełnie wolny. Tę chwilę wykorzystałem też znakomicie. Ani się spostrzegł, jak lewą ręką wyciągnąłem nóż z za jego pasa, a prawą zadałem mu tak potężny cios w skroń, że nakrył się nogami. Wystarczyły następnie dwie sekundy do uwolnienia Ben Nila i Selima, którzy natychmiast drapnęli z miejsca, co sił starczyło.
 Wszystko to było oczywiście dziełem jednej chwili. Jednakże mokkadem zdołał się zoryentować w sytuacyi i rzucił się ku mnie, chwytając mię za lewą rękę. Nie chcąc go zabić, puściłem nóż z prawej ręki na ziemię i zadałem mu cios pięścią w skroń, jak poprzednio jego przyjacielowi, poczem, nie oglądając się już, czmychnąłem, ale nie śladami swych dwóch towarzyszy, lecz na przełaj przez preryę. Biegnąc tuż koło pasących się wołów, nie straciłem ani chwilki czasu do namysłu; wskoczyłem na grzbiet jednego z nich, a ująwszy uzdę i bijąc zwierzę piętami w boki, co sił począłem uciekać. Wół na szczęście był dobrze ujeżdżony i posłuszny.
 Obejrzałem się. Łowcy niewolników biegli za mną, krzycząc i klnąc, a muzabir dosiadł drugiego wołu, co mię bardzo ucieszyło. O Ben Nila i Selima nie troszczył się nikt, a cała uwaga łowców skierowana była na mnie. Mimo to, oddaliłem się o tyle, że złapać mię już nie mogli, zwłaszcza piesi asakerzy.
 Niestety, nie długa była moja uciecha z obrotu sprawy. Wół mój zawadził nogą o jakiś korzeń wśród trawy i przewrócił się, zrzucając mię gwałtownie z grzbietu o parę kroków naprzód. Nic mi się [III-34]wprawdzie nie stało, bo upadłem w bujną trawę, ale odniosłem bardzo nieprzyjemne wrażenie.
 Wół złamał nogę i oczywiście nie mógł się podnieść, wskutek czego należało zaufać jedynie sprawności własnych nóg. A tu muzabir był już o jakich dwieście kroków odemnie, poza nim zaś w znaczniejszej o wiele odległości biegł mokkadem i asakerzy. Tych ostatnich nie było się co obawiać, ale muzabir mógł mię jednak niebawem dopędzić; a że był uzbrojony, ja zaś nawet noża nie posiadałem, więc szanse walki były nierówne i wynik jej dla mnie niepewny. Ufając jedynie własnej zręczności, nie uciekałem dalej i postanowiłem zaczekać, aż się do mnie przybliży. Jakoż niebawem nadpędził i już z daleka wycelował z pistoletu, wołając:
 — Zdechnij, psie, od kuli, skoro nie chciałeś dyndać na stryczku!
 I wypalił, lecz nie trafił, jak tego z góry byłem pewny, bo żeby w galopie na odległość stu kroków, trafić celnie z pistoletu, na to trzeba lepszego niż on strzelca. Chybiwszy, wetknął jednorurkowy pistolet za pas i wyjął taki sam drugi, poczem strzelił powtórnie...również w przestrzeń.
 To rozstrzygnęło sprawę na moją korzyść. Byłbym się teraz założył, że pokonam groźnego dotąd przeciwnika.
 Wetknąwszy i drugi pistolet za pas, wyjął natomiast nóż. Ze złości jednak, że chybił dwa razy, tudzież z wielkiego podniecenia, a może gwałtownej chęci dostania mię znowu w swe ręce, nie władał widocznie należycie swym wierzchowcem i, zamiast osadzić wołu tuż koło mnie, wyminął mię, popędziwszy nieco dalej, ściągnął wprawdzie natychmiast zwierzę cuglami, by zawrócić, ale nagle poskoczyłem ku niemu w gwałtownych susach, jak tygrys, i w okamgnieniu znalazłszy się na grzbiecie wołu, objąłem przeciwnika wpół, przygniatając mu ramiona do piersi. Wół spłoszył się i pognał w galopie dalej.
[III-35]— Puść mię, psie! — syczał muzabir, — bo obaj połamiemy karki!
 — Mnie się nic nie stanie, nie bój się; ale z twoich żeber będą tylko kawałki, jeżeli nie wypuścisz noża z ręki.
 I istotnie wypuścił nóż, jęcząc przytem:
 — Puść mię, bo się duszę. Zgniotłeś mi piersi... nie wytrzymam...
 — Zbyteczne narzekanie, bo jeszcze nic ci się nie stało. Ale skoro tylko będziesz stawiał choćby najmniejszy opór, uduszę cię. A masz dowód, jak silne są moje ramiona; jeden ruch, i zginiesz. Skieruj teraz wołu nalewo!
 Moi towarzysze przebiegli już byli sawannę na przełaj i wtargnęli właśnie w las, a ścigający nas pozostali daleko za nami. Zadaniem mojem było teraz dopędzić jak najprędzej Ben Nila i Selima, ale nie sam, tylko z muzabirem, i dlatego kazałem mu kierować wołu w ich tropy, ku łódce. Ściskałem jeźdźca tak potężnie, że niemal żebra trzeszczały. Jęczał biedak ogromnie, ale musiał robić to, co mu kazałem, w obawie, bym go nie zgniótł na śmierć.
 Wół tymczasem pędził przez sawannę w kierunku lasu, gdzie zniknęli byli przed chwilą moi towarzysze, a niebawem i ja ze swoim jeńcem wjechałem do tegoż lasu. Nagle spostrzegłem, że muzabir podniósł nogę i widocznie chciał ją przełożyć na drugi bok, by wydrzeć się łatwiej z mych objęć. Nie mogłem — rzecz prosta — dopuścić do tego, aby muzabir uciekł, gdy już raz dostał się w moje ręce, i choć puściłem go na chwilę z objęć, to jednak po to, by lewą ręką chwycić go za gardło, a prawą wymierzyć mu w skroń ogłuszający cios. Tym sposobem opanowałem go w zupełności, a wyrwawszy uzdę jedną ręką, drugą objąłem go silnie, by nie spadł. Wół biegł dalej, unosząc nas obu pomiędzy drzewami, ale pozycya moja była tak niewygodna, że lada przeszkoda obawiałem się katastrofy. Mogłem był naprzykład zawadzić o gałąź, a [III-36]straciwszy równowagę, spaść razem z obezwładnionym jeńcem. Gdy więc coraz gęściej rosnące drzewa stały się przeszkodą w jeździe, zsiadłem i puściłem zwierzę wolno, a muzabira wziąłem na barki, by go zanieść do łódki. Ben Nil i Selim stali już w niej, trzymając wiosła w pogotowiu.
 — Hamdulillah! — krzyknął pierwszy, zobaczywszy mnie. — Jak to dobrze, że jesteś; obawialiśmy się o ciebie. Ale, ale... kogóż to dźwigasz? Na Allaha!... muzabir!
 — Zdaje mi się, że muzabir chciał nas mieć, tymczasem my mamy jego.
 — Doprawdy, to nie do uwierzenia, effendi. Jesteś największym cudotwórcą na świecie.
 — No, no! potem będziesz się zachwycał, a teraz niema czasu, bo pogoń tuż za nami.
 — A nasza broń i inne rzeczy? wyrzekasz się może?
 — Tylko na pewien czas. Gotów?
 — Gotów! A którędy? prosto przez maijeh?
 — Nie, bo zobaczą nas i dowiedzą się, gdzie nasz postój. Trzymać się będziemy brzegu aż do równej wysokości z miejscem, gdzie założono łapkę na hipopotamy. Gdy dopłyniemy tam, ściemni się już i wtedy wpoprzek przebędziemy jezioro; w ciemności nie zauważą tego.
 Mówiąc to, położyłem w łódce ciągle jeszcze nieprzytomnego muzabira, ująłem ster, a towarzysze uderzyli wiosłami, i za chwilę pomknęliśmy po gładkiej fali, trzymając się o ile możności brzegu, nad którym zwisały gałęzie drzew. Słońce miało się ku zachodowi i stało tuż nad rąbkiem lasu, więc śpieszyliśmy z wielkim wysiłkiem, by zdążyć przed zmrokiem do określonego punktu naprzeciw łapki..W drodze opowiedziałem towarzyszom, w jaki sposób muzabir dostał się w moje ręce, a gdy skończyłem, Ben Nil zauważył:
 — Naprawdę jestem zdumiony tem wszystkiem.
 Wybraliśmy się polować na ptaki, a... a... wieziemy [III-37]tak odmienną zdobycz, i to po tylu przejściach! Ktoby się tego spodziewał?
 Szczęśliwy obrót sprawy wprowadził młodzieńca w zachwyt. Selim jednak milczał uparcie.
 — Czemuś tak... oniemiał, przyjacielu? — rzekł do niego Ben Nil. — Powinieneś dziękować effendiemu za uratowanie ci życia dwa razy w tak krótkim czasie.
 Selim zaczął na swój sposób prawić koszałkiopałki, ale kazałem mu milczeć, bo muzabir odzyskiwał już przytomność. Związaliśmy go teraz własnym jego pasem i zawojem. Nie stawiał najmniejszego przy tem oporu i nic nie mówił. Przybiliśmy do brzegu, bo właśnie stąd należało skierować się wpoprzek maijeh ku okrętowi, który drzemał w mroku wieczoru. Na szczęście, nie paliło się na nim ani jedno światło, któreby mogło naprowadzić na nas prześladowców naszych, jeśli ścigali nas lądem.
 Po krótkim odpoczynku ruszyliśmy... Na okręcie stała warta, ale reis effendina znajdował się w obozie Borów. Wylądowawszy, udałem się tam, strzegąc muzabira, by się nam nie wymknął.
 Reis effendina był ogromnie zdziwiony, gdy mu przedstawiłem jeńca i opowiedziałem cały przebieg sprawy. Płonęło tu już duże ognisko. Emir podprowadził jeńca bliżej ku światłu, przypatrzył mu się badawczo i zapytał:
 — Znasz mnie?
 Nie otrzymawszy odpowiedzi, powtórzył:
 — Wiesz, kto ja jestem? Odpowiadaj, bo pasy drzeć z ciebie każę, tak, że pozostaną ci tylko same kości!
 — Reis effendina — wycedził przez zęby muzabir.
 — Tak, reis effendina we własnej osobie. A wiesz zapewne i o tem, co reis effendina może, jako sędzia i pan życia i śmierci wszelkich drabów i łotrów?
 — Nie mam potrzeby obawiać się ciebie.
 — Czy się mię boisz, czy nie, to twoja rzecz; moją zaś rzeczą jest uczynić zadość sprawiedliwości.
[III-38] — Skoro mówisz o sprawiedliwości, to... przestrzegając jej, musisz mię puścić; nie zrobiłem ci nic złego.
 — Jesteś łowcą niewolników.
 — Dowiedz mi tego! przedstaw mi chociażby jednego pochwyconego przezemnie niewolnika.
 — Szczekaj teraz, psie, a niebawem zaczniesz skomleć. A czy nie godziłeś na życie effendiego?
 — On kłamie! Zresztą choćby i tak było, to powinien szukać sprawiedliwości u swego konsula, nie zaś u ciebie.
 — Nie, bratku. Jesteś poddanym wicekróla, z którego ramienia ja tu urzęduję. Przestępstwa twoje i łotrowstwa są mi dobrze znane. Effendi miał nieraz już względy dla was. Ale co do mnie, to nie sądź, jakobym się dał powodować czemkolwiek; postanowiłem już dawno, że skoro tylko wpadniesz mi w ręce, nie wydostaniesz się nigdy.
 — Dowody! gdzie są dowody? Nie obchodzi mnie to wcale, co inni mówią. Ja natomiast postaram się o świadków, którzy stwierdzą, że nie uczyniłem nic złego i że oskarżono mię niesłusznie.
 — Nie myślę wdawać się z tobą w żadne procesy i korowody, bo jesteś w moich oczach niczem więcej, jak tylko trupem... Słyszysz? tylko trupem. Zbyteczni są świadkowie i adwokaci. Tu sprawa krótka i jasna: łowiłeś niewolników, musisz zginąć! Azis, daj stryczek!
 — Azis tylko czekał na ten rozkaz. Pobiegł szybko do tokulu, a kiedy pojawił się zpowrotem, trzymając stryczek w rękach, muzabir wybuchnął z furyą:
 — Effendina! czyżbyś naprawdę zapomniał się do tego stopnia? Rozważ dobrze, jakaby cię czekała za to odpowiedzialność! Mokkadem świętej Kadiriny jest moim przyjacielem i wie, żem niewinny; gdybyś mię zamordował, potrafi on dostać się do samego wicekróla!
 — Ów mokkadem jest także moim przyjacielem, i zanim jeszcze nastanie dzień, będzie dyndał obok ciebie. Na gałąź z nim!
 Trzej asakerzy Przytrzymali delikwenta, i Azis [III-39]założył mu na szyję pętlicę, a jeden z asakerów chwycił koniec stryczka i wlazł na drzewo, aby przerzucić sznur przez gałąź. Delikwent próbował bronić się, krzycząc w niebogłosy i zapewniając ciągle o swej niewinności. Nie mogłem się powstrzymać od wypowiedzenia paru słów do emira, otrzymałem jednak odpowiedź:
 — Milcz! Wiesz, do jakich granic mogę zważać na twoją humanitarną praktykę i skłaniać się do niemądrych wcale próśb. Starałem się zresztą nieraz uczynić zadość twej woli, i dzięki temu, drab ciągle nam się wymykał. Teraz, kiedy ostatecznie przebrała się już miarka jego łotrowstw, wyrywasz się z prośbą, wskutek której zmuszasz mię, abym nareszcie uwolnił się od ciebie i nie chciał cię widzieć więcej na oczy! Zamknij więc usta i, jeżeli nie chcesz się patrzyć, jak łotr będzie dyndał, to odejdź!
 Niema co mówić, — odpowiedź była dosyć wyraźna. W ten sposób nie przemawiał jeszcze do mnie żaden z przyjaciół. Odwróciłem się i odszedłem, nie odezwawszy się nawet słowem. Aby mię jednak nie posądził, jakobym był do tego stopnia słaby, że widok egzekucyi może wywrzeć na mnie przykre nie do zniesienia wrażenie, przystanąłem o parę kroków dalej i obróciłem się.
 Żołnierze obwiązali delikwenta popod pachy drugim powrozem i podciągnęli go wysoko, poczem umocowali u gałęzi koniec stryczka. Puszczono następnie powróz przytrzymujący i... — delikwent zawisł na pętlicy, a wierzgnąwszy kurczowo parę razy nogami, uspokoił się... na wieki.
 Wówczas emir podszedł do mnie i ozwał się już bez gniewu:
 — No, effendi, sprawiedliwości stało się zadość. Ale nie ze wszystkiem. Musimy schwytać jeszcze mokkadema, i mam nadzieję, że nie odmówisz mi swej pomocy w tym względzie.
 — Cóż znowu za pytanie?
[III-40] — No, bo twoja, humanitarność zaczyna przybierać niemożliwe rozmiary. Otwarcie mówiąc, jestem pewny, że skoro tylko zarzucę stryczek mokkademowi, będziesz prosił o łaskę i dla niego, jak to uczyniłeś przed chwilą. Więc, jeśli nadal czułość twoja ma przeszkadzać moim wyrokom, wolałbym, abyś nie udawał się ze mną do nowej seriby, bo znowu zaniepokoiłoby się twoje delikatne sumienie. Może lepiej będzie, gdy poprowadzi mię Ben Nil.
 — Sumienie moje jest tak samo niewzruszone, jak i twoje. Każ powiesić tysiąc ludzi, którzy na to zasłużyli, a będę się przypatrywał spokojnie. Skoro jednak ja jestem tym, wobec którego ktoś zawinił, to poczuwam się do obowiązku przemówić za nim bodaj jednem życzliwem słowem. Jeżeli słowo to nie odniesie skutku, wówczas nie mam sobie nic do wyrzucenia.
 — W takim razie zgadzasz się, abym powiesił mokkadema, i udasz się ze mną na wyprawę?
 — Tak.
 — Bardzo się tem cieszę, bo jesteś lepszym przewodnikiem i doradcą, niż Ben Nil. Już nawet w tej chwili muszę cię poprosić o pewne wskazówki. Sądzisz, że uda się nam schwytać tych łotrów?
 — Z pewnością.
 — Bo ja przeczuwam, że uciekną, obawiając się, abyś nie powrócił.
 — Że powrotu mego są pewni, nie ulega najmniejszej wątpliwości; ale nie spodziewają się tego dziś jeszcze, bo pokierowałem sprawą umyślnie tak, aby przez czas jakiś czuli się bezpiecznymi. Uwierzyli bowiem, że znajdujesz się o półtora dnia drogi od maijeh, a są przekonani, że nie mogę powrócić do nich zaraz, bo zabrali mi przecie broń, bez której nie ośmieliłbym się na żaden krok zaczepny i dopiero mógłbym to uczynić po zaopatrzeniu się w nową broń z okrętu.
 — Jeżeli się nie mylisz, to możliwe, że ich wyłapiemy. Kiedy mamy się wybrać?
[III-41] — Możliwie jak najprędzej; jestem gotów nawet w tej chwili. Mamy dwie łodzie, a trzecią trzeba pożyczyć u Borów, gdyż przydałoby się nam wziąć ze sobą więcej ludzi.
 — Zdaje mi się, że dobrzeby było obrać inną drogę, a nie tę, którąście tu przybyli.
 — Oczywiście. Oni wiedzą, że uciekliśmy w kierunku zachodnim, i uwagę swoją zwrócą niezawodnie w tę stronę. Wobec tego musimy wiosłować w cieniu drzew wzdłuż brzegu po tej stronie aż do wysokości nowej seriby. Tam, skręciwszy nagle wpoprzek maijeh, wylądujemy na drugim brzegu i udamy się pieszo na miejsce.
 — Nie zbłądzimy?
 — Wnet zejdzie księżyc. Zresztą łatwo będzie odróżnić nawet w ciemności wolną przestrzeń sawanny od ciemnego tła lasu, w którego obwodzie leży nowa seriba. Zabierz dwudziestu asakerów i Ben Nila; to wystarczy.
 — Dobrze. Weź sobie od którego z żołnierzy karabin.
 — Nie potrzeba mi go; będę miał swoją broń, i potem byłoby mi ciężko dźwigać dwa karabiny.
 — No, a gdyby przyszło do walki... mogłoby być źle z tobą.
 — Niech cię o to głowa nie boli.
 — Skoro tak, poproszę naczelnika o łódź.
 Naczelnik nietylko że udzielił chętnie łodzi, ale prosił nas bardzo, aby i jego zabrano na wyprawę, na co emir chętnie się zgodził.
 Ja, emir i Ben Nil wsiedliśmy do małej łódki, którą mieliśmy popołudniu, asakerzy zaś usadowili się w dwu większych łodziach za nami.
 Księżyc jeszcze nie był wzeszedł, gdyśmy wyruszyli na wyprawę. Noc jednak była gwiaździsta, i mogliśmy wiosłować wzdłuż brzegu, omijając przezornie kępy i zarośla. Niebawem też ukazała się na horyzoncie duża czerwona kula księżycowa. Poznałem stąd, że [III-42]w tem miejscu naprzeciw niema drzew, a więc napewno osiągnęliśmy już wysokość sawanny. Wiosłując teraz w żywszem tempie, popłynęliśmy jeszcze kawał, poczem skręciliśmy wpoprzek maijeh ku przeciwnemu brzegowi. Uwiązawszy tam łodzie, poczęliśmy nasłuchiwać, a nie zauważywszy nic podejrzanego, weszliśmy chyłkiem w las. Księżyc wzbił się był już wyżej na niebo i przeświecał przez rzadkie gałęzie drzew. Ja szedłem naprzód, a za mną w pojedynkę emir, Ben Nil i asakerzy. Niebawem dotarliśmy do sawanny, na końcu której błyszczało Światło. A więc seriba była niedaleko. Podążyliśmy dalej i dopiero w pobliżu seriby zatrzymałem pochód, wysuwając się sam w celu rozpatrzenia się w sytuacyi.
 Tokule, jak to poprzednio zauważyłem, stały na brzegu lasu. Tuż w pobliżu nich rozpalone było wielkie ognisko, zapewne w celu zabezpieczenia się od komarów. Przy niem siedział mokkadem ze wszystkimi swymi asakerami. Nie zadał sobie nawet trudu ustawienia warty; nie przeczuwał widocznie nic złego, co wnosiłem również i z tej okoliczności, że żaden z obozujących nie miał przy sobie flinty. Cieszyło mię to bardzo, gdyż sądziłem, że unikniemy rozlewu krwi, bo chociażbyśmy nawet schwytali mokkadema i powiesili go, to asakerów mógł potem reis effendina ułaskawić.
 Powróciłem do oddziału, by go podprowadzić jeszcze bliżej. Ogień był rozłożony w takim punkcie, że cień jednego z tokulów zaciemniał miejsce, na którem się zatrzymaliśmy. Chciałem właśnie porozumieć się z reisem effendiną, w jaki sposób wykonać napad, gdy wtem wziął mię on pod ramię, pociągnął na bok i szepnął:
 — Chodź tu, bo mogą cię zastrzelić.
 — Co mówisz? Przecie te draby nie mają nawet przy sobie karabinów. Napadniemy na nich nagle i...
 — Effendi — przerwał mi Ben Nil, który postępował za mną, jak cień, — nieprzyjaciele będą wystrzelani [III-43]wszyscy, prócz jednego mokkadema; tak nakazał reis effendina...
 — Milcz! — przerwał mu reis i, wskazawszy asakerom cel, zakomenderował:
 — Baczność! ognia!
 Padło dwadzieścia strzałów, które z tak małej odległości musiały być celne i poraziły wszystkich co do jednego, tylko mokkadem zerwał się i patrzył ku nam osłupiały.
 Odgadnąwszy, co ma nastąpić, nie pobiegłem do ogniska, lecz ku brzegowi odnogi maijeh, gdzie były krzaki.
 — Dokąd, effendi? Drab stoi przy ognisku; trzymaj go!
 To mówiąc, puścił się z żołnierzami w kierunku ogniska, gdy tymczasem mokkadem rozglądał się, gdzie uciekać. Od strony lasu miał nas, na sawannę niebezpiecznie, bo rozjaśniona światłem księżyca; pozostała więc mokkademowi jedyna droga ku wodzie, gdzie mógłby jeszcze znaleźć ostateczną deskę ratunku. Jakże się jednak zawiódł nieborak, skoro, dotarłszy do krzaków, natknął się na mnie. Zawrócił szybko, krzycząc:
 — Allah! Effendi! niech go ziemia pochłonie!
 Nie zdradzał przytem zamiaru zrobienia użytku z broni, pokładając całą nadzieję jedynie w ucieczce. Skierował się więc na sawannę, gdy wtem obskoczyli go ze wszystkich stron asakerzy. Nie troszczyłem się już o to, co z nim zrobią, i wolałem pośpieszyć do ogniska, gdzie mogła być komuś potrzebna pomoc. Przekonałem się tu, że dziewięciu łowców było zabitych, reszta zaś, ranni, jęczeli z bólu. Tego wcale sobie nie życzyłem.
 Reis effendina stał opodal i przypatrywał się, co robię. Podszedłem ku niemu i, oburzony do najwyższego stopnia, zapytałem:
 — Czy to było konieczne? Czemu nie powiedziałeś mi tego przedtem? Toż zupełnie mogło się było obyć bez mordu!
[III-44] — Mordu? Nie przywiązuję wagi do twoich słów, bo jesteś nazbyt rozdraźniony i sam nie wiesz, co mówisz. Czyż miałem puścić tych łotrów, by dalej popełniali zbrodnie?
 — Tego nie wymagałem od ciebie. Mogłeś przecie ułaskawić ich i przyjąć do służby. Tak samo postąpiłeś przecie tam, w seribie Ibn Asla!
 — Uczyniłem to jedynie na twoją prośbę. Ale daruj, kochany, ja nie mogę kierować się ustawicznie twemi życzeniami, bo ostatecznie musiałbym wszystkich łowców z całego Sudanu uczynić swoimi asakerami, a skutek byłby taki, że wkońcu sam byłbym zmuszony zostać łowcą niewolników.
 — Głupstwa pleciesz! Tu idzie tylko o dwunastu asakerów.
 — Proszę! tylko o dwunastu! Dodaj do tego tamtych, ułaskawionych w seribie, do których nie mam najmniejszego zaufania! Toż oni mogą wkrótce zbuntować wiernych moich żołnierzy, i licho wie, coby z tego wynikło. Nie, effendi. Kto popełnia zbrodnie, musi być ukarany. Ci zasłużyli na śmierć, więc ich spotkała. Byłeś koło nich; żyje jeszcze który?
 — Tylko trzech, i to bardzo ciężko ranieni.
 — Zrobi się z nimi porządek. Chodź do mokkadema! Ucieszy się, zobaczywszy cię znowu...
 A zwróciwszy się do asakerów, wydał im jakiś rozkaz, którego nie mogłem dosłyszeć. Trzej żołnierze udali się ku ognisku. Nie patrzyłem w tę stronę; posłyszałem tylko trzy szybko po sobie następujące strzały, co wyjaśniło mi zagadkowość owego rozkazu. Ranni zostali dobici...
 Mokkadema związano, jak barana, i przywleczono następnie do ogniska, poczem reis effendina wziął płonącą głownię i zawezwał mię, bym z nim razem udał się na przeszukanie tokulów.
 W pierwszym zaraz znaleźliśmy kilka lamp olejnych i zapaliliśmy je, gdyż należało być ostrożnymi z ogniem wobec możliwości natrafienia na zapasy prochu. Pierwszą [III-45]z tych chat, jak się przekonałem później, zamieszkiwał mokkadem. Były tu złożone wszystkie nasze rzeczy i kabiny oraz rewolwery. Zabraliśmy je sobie natychmiast, a resztę mienia z tego, zarówno jak i ze wszystkich tokulów, uważaliśmy jako łup wojenny; postanowiliśmy rozdzielić go pomiędzy Borów w dowód naszej życzliwości i łaski. Naczelnik, usłyszawszy to, przysięgał, że musi odpłacić się nam za to w jakikolwiek sposób. Radość jego nie miała granic.
 Po dokładnem przetrząśnięciu wszystkich tokulów należało pomyśleć o powrocie. Kilku asakerów pozostawił emir dla strzeżenia łupu aż do rana, gdy przyjdą poń Borowie. Nakazał też im pogrzebać zabitych i spalić seribę.
 Wiosłowaliśmy z powrotem drogą najkrótszą i bez żadnej już obawy, wskutek czego stanęliśmy w obozie w krótkim czasie. Mokkadema ułożono tak, aby nie mógł widzieć wiszących jeszcze na drzewie zwłok swego towarzysza zbrodni.
 Na twarzy jeńca przebijał się zupełny spokój, co można było doskonale zauważyć przy świetle ogniska. Widocznie umiał panować nad sobą i nie zdradzał trwogi, lub może uważał, że nawet w takich warunkach nie stanie mu się nic złego, choćby tylko z tytułu jego niepośledniego stanowiska w społeczeństwie mahometańskiem. Myśl ta niebawem znalazła potwierdzenie w jego odezwaniu się do mnie tonem więcej niż rozkazującym i pełnym groźby:
 — Jak długo mam tu leżeć? Proszę mię uwolnić natychmiast!
 Na te słowa przystąpił do niego emir i rzekł:
 — Zbrakło ci już cierpliwości? przykrzy ci się? No, dobrze! będziesz miał rozrywkę. Może zechcesz łaskawie objawić mi swoje życzenia...
 — Nie szydź i nie żartuj, lecz zważ, kim jestem — odparł gniewnie. — Puść mię natychmiast!
 — A co zamierzasz uczynić, gdy rozkaz ten wypełnię?
[III-46] — No, w tym wypadku będę mógł przebaczyć ci karygodne obchodzenie się ze mną.
 — A jeżeli nie postąpię wedle twej woli?
 — W takim razie zwrócę ci uwagę, że jestem mokkademem świętej Kadiryny, i jedno moje słowo wystarczy, by was wygnieść co do jednego.
 — Powtórz to raz jeszcze!
 — Effendina! nie szydź z człowieka, który stoi od ciebie wyżej o całe niebo! Setki tysięcy ludzi, należących do świętej Kadiriny, są moimi podwładnymi.
 — Ale ja nie należę do tych setek tysięcy.
 — A mimoto mogę cię przekonać, o ile niżej stoisz ode mnie.
 — Nie fatyguj się, wielki mokkademie, gdyż ja również jestem w możności dowiedzenia prawdziwości twych twierdzeń: po upływie kilku sekund my wszyscy będziemy o wiele niżej od ciebie. Jesteś ciekaw, to proszę!
 I kazał obrócić mokkadema na drugi bok, przyczem wyciągnął rękę ku górze. Jeniec, spostrzegłszy wisielca, oniemiał na chwilę, — lecz wnet odzyskał pewność siebie i wybuchnął z całą siłą:
 — Kto to? Czy mnie oczy nie mylą? Allah! Toż to... to... to przecie muzabir!
 — Muzabir — potwierdził reis eftendina. — Uważał się o tyle wyższym od nas, że musieliśmy go umieścić tak wysoko, aby z tem większą pokorą ugiąć się przed jego wielkością. A że ty jesteś jeszcze wyższy od niego, przygotujemy ci jeszcze wyższe miejsce...
 — Jakto? śmiałbyś może... mnie?.. To niemożdiwe!.. Ja... ja...
 — Powiesić! — rozkazał emir gromko. — Będziesz powieszony, bo cóż innego z tobą zrobić możemy?
 — Niem... niem... ożliwe!...
 — No, już nie zamienię niemożliwości na możliwość, bo przyrzekłem święcie muzabirowi, twojemu koledze, że, zanim dzień nastanie, będziesz wisiał na tem samem drzewie, co on.
 — To morderstwo! to zbrodnia! Co wam złego [III-47]uczynił muzabir? Śmierć jego musi być pomszczona! Ja sam pójdę do kedywa, a wówczas biada mordercom! trzykroć biada! Nie spocznę, dopóki nie dokonam zemsty i nie wyduszę was bez miłosierdzia... Śmieliście podnieść bezecne ręce na człowieka, który...
 — Milcz, psi synu! — przerwał mu piorunującym głosem emir, który do tej chwili mówił spokojnie. — Śmiesz zarzucać nam bezecność? Toć ty sam jesteś najgorszym ze wszystkich bezecników na świecie. Znane nam są wszystkie twoje przestępstwa i zbrodnie, a mimoto bezczelnie poważasz się mi grozić! Zdaje ci się może, że twoje idyotyczne słowa odurzą mię, jak haszysz? Dosyć tego! Przemawiasz do mnie z takiej wyżyny, że nie pozostaje mi nic innego, jak tylko przyznać ci odpowiednie stanowisko natychmiast, a mianowicie wyżej o dwie gałęzie od muzabira! Potem niech cię święta Kadirina, którą nam się odgrażasz, odetnie od stryczka! Allah jest sprawiedliwy, a kedyw i ja musimy sprawiedliwości przestrzegać; zbrodnia musi być ukaraną!

 W kilka minut później pyszałkowaty i zatwardziały zbrodniarz wisiał wysoko, bardzo nawet wysoko.

[III-48]

ROZDZIAŁ II.

Słuszny odwet.

 Szóstego dnia po tym surowym wyroku oddział nasz przewijał się, jak wąż potężny, przez las, którego olbrzymie drzewa tworzyły kopułę, nie przepuszczającą nawet jednego promyka słońca, wskutek czego na drodze naszej panował wieczorny prawie mrok. Okoliczność ta mogła być dla nas bardzo przyjemną ze względu na upał, jaki panował na otwartej przestrzeni, gdzie żar słoneczny wypalał rośliny aż do korzeni. Ale mimoto droga nasza była niemniej uciążliwą z tego powodu, że brnęliśmy w okropnem, jak się zdawało, bezdennem bagnie. Dziwiliśmy się tylko, jak mogły utrzymać się w tej topieli drzewa-olbrzymy.
 Znam w Stanach Zjednoczonych błotne obszary Alligator-Swamp, Green-Swamp, Gum-Swamp i inne, i dotychczas zdawało mi się, że już na całej kuli ziemskiej większych bagnisk niema. Obecnie jednak musiałem przyznać, że w regionach górnego Nilu istnieją o wiele okropniejsze i przepaścistsze trzęsawiska, wobec których tamte są niczem.
 Grunt leśny, po którym oddział nasz. poruszał się z niesłychanym mozołem, składał się z gęstej papy, pokrytej na powierzchni mchem i wodorostami. Zdawało się, że jeździec wraz z bydlęciem lada krok utonie w tym mule, że zapadnie się gdzieś w przepastne i bezdenne głębiny. I istotnie ten, który jechał przedemną, zanurzał się co chwila, ale na szczęście wypływał znowu i brnął dalej. Nadspodziewanie jednak [III-49]nikt z ekspedycyi się nie utopił. Wytłómaczyć sobie tego do dziś jeszcze nie mogę.
 Jechaliśmy na wołach „gęsiego". Naprzód wydłużał się oddział Borów, za nimi część asakerów, dalej zwierzęta juczne i znowu asakerzy i zwierzęta juczne, a na końcu drugi oddział Borów. Szczęściem było dla nas, że Borowie przyłączyli się do naszej kompanii, w przeciwnym bowiem razie nie bylibyśmy nigdy wydobyli się z tego piekła. Borowie znali dobrze teren i z zadziwiającą zręcznością umieli wyszukiwać miejsca, do przebycia możliwe. Budzili oni we mnie pod tym względem istotny podziw, zarówno, jak i zwierzęta, bez których znowu nawet ci dzielni ludzie nie byliby sobie dali rady. Woły bowiem zapadały niemal po tułów za każdym prawie krokiem, a mimoto nie okazywały znużenia, i zdawało się, jakoby były tu w swoim żywiole. Żadne z tych zwierząt nie zboczyło z wytkniętej przez poprzednika drogi na pół nawet kroku. A zauważyć trzeba, że pochód nie posuwał się po linii prostej, lecz wił się w fantastycznych skrętach, — tak daleko nieraz trzeba było kołować. Przewodnikiem tego osobliwego „gąsiora" był niestrudzony dowódca Takalów,
 Podróż nasza trwała ogółem trzy dni, i szczerze mówiąc, mieliśmy już tej przyjemności po uszy. Moskity i różne inne owady dokuczały nam w sposób nie do zniesienia; nie natrafiliśmy ani na jeden płat stałego gruntu, aby odpocząć; w dodatku zapas wody do picia wyczerpał się, a tego, czem oddychaliśmy, nie można było żadną miarą nazwać powietrzem, gdyż był to jakiś nieznośny, ciężki smród.
 Aż oto na czele pochodu wydał ktoś radosny okrzyk, który podchwycili następni Borowie. Agadi jechał w środku pochodu między mną a emirem, zapytałem go więc, co znaczą te radosne okrzyki, i otrzymałem odpowiedź, że prawdopodobnie kończy się już teren bagnisty. I istotnie po kilku minutach ujrzeliśmy jaśniejszą przestrzeń, skąd zaczynał się twardszy grunt. Nawet można było odrazu odczuć różnicę powietrza, [III-50]którem nareszcie pierś odetchnęła swobodnie. Wyprzedzający mię ludzie jechali teraz po dwu obok, bo pozwalały na to przerzedzone drzewa. Na twarzach wszystkich malowała się niezwykła radość, a Selim, który jechał tuż za emirem, wykrzykiwał, jak waryat:
 — Hamdulillah! Przebyliśmy już piekielne bagno, które zamknęło nareszcie żarłoczną paszczę i już nas nie połknie. Jak bohaterowie prawdziwi, przebyliśmy je bez obawy smoków i innych potworów. Niechże się teraz wstydzi, niech z rozpaczy źre własne cielsko to wstrętne piekło, że mu się nie udało połknąć Selima, bohatera nad bohatery, zwycięzcę wszelkich jezior i trzęsawisk!
 Stary blagier należał właśnie do tych, którzy najbardziej byli dla nas w drodze uciążliwi, — ale to, jak widać, wcale mu nie przeszkadzało ogłaszać się za jedynego bohatera i zwycięzcę.
 Przewodnik zatrzymał się, dopóki nie zbliżyliśmy się do niego, i oznajmił nam za pośrednictwem tłómacza:
 — Minęliśmy bagniska i mamy teraz przed sobą wygodną drogę. Niebawem napotkamy źródła i zobaczymy polą uprawne, należące do Goków, Około wieczora będziemy w Wagundzie.
 Wiadomość ta ucieszyłą nas wielce. Smutni i zniechęceni dotąd ludzie ożywili się nagle, a i zwierzęta ryczały jakby z radości i biegły naprzód, przeczuwając instynktownie: blizkość wody do picia. Niebawem minęliśmy zupełnie las i znaleźliśmy się na wolnej przestrzeni, zalanej potokami słonecznego żaru. Było południe, ale po tak strasznej podróży, prawie w ciemności i w wilgoci, upał nie był nam przykry.
 Równolegle do brzegu lasu płynęła rzeka, której brzegi zarosłe były trzciną i krzakami naprzemian,
 Rzeka ta była dosyć szeroka, ale — zato płytka. Woły rwały się do wody, aczkolwiek zabarwionej na ciemno; widocznie pochodziła z bagnisk, któreśmy dopiero co przebyli. Borowie po krótkich poszukiwaniach [III-51]znaleźli dogodne miejsce do przejścia wbród. Po tamtej stronie rozlegał się szeroki step, pokryty bujną, soczystą trawą. Przewodnik jednak nie chciał się tu zatrzymywać w celu napasienia wołów, twierdząc, że wnet znajdziemy miejsce o wiele korzystniejsze. Niebawem też natknęliśmy się na pochyły teren, na którego widnokręgu czerniały góry, obficie zalesione. Przewodnik objaśnił nas, że tam właśnie wytryska bystry strumień górski, który wije się w dół ku rzece Djau, a nad jego brzegami leżą największe sioła Goków.
 Skierowaliśmy się w tę stronę i wnet natrafiliśmy na uroczy parów, wpośród którego wytryskało ze skały obfite źródło, wlewając się w małe wgłębienie o kamiennem podłożu.
 W okamgnieniu pozsiadali czarni z grzbietów spragnionych zwierząt i pozdejmowali też ciężary z wołów jucznych, bo zachodziła obawa, aby, pchając się jeden przez drugiego, nie powaliły pakunków do wody; rzucili się też do strumyka i ludzie i pili chciwie.
 Tu nadmienić muszę, że owa sadzawka i strumyk nie były wcale podobne do naszych tego rodzaju zbiorowisk wody. Wobec jednak trzydniowej udręki w bagniskach zwykłe koryto dość ciepłej wody wydało się istotnie drogocenną krynicą krysztalicznego napoju.
 Po półgodzinnym odpoczynku ruszyliśmy w dalszą drogę, w dół z biegiem rzeki, która wnet przybrała prawidłowe łożysko w suchym terenie. Po jednej i drugiej stronie, jak okiem sięgnąć, rozrzucone były plantacye trzciny cukrowej i durry. Tu i ówdzie z bujnej roślinności wyzierały okrągłe dachy chat, niby kopułki. Dojechawszy do pierwszego z brzegu przysiołka, stanęliśmy i wysłaliśmy naprzód posłańca z oznajmieniem, że nie przybywamy tu, jako wrogowie. Przezorność ta była konieczna z tego względu, że mieszkańcy mogli przestraszyć się nas i uciec ze swych siedzib.
[III-52] Niebawem posłaniec wrócił, prowadząc za sobą wszystko, co tylko żyło w tej wiosczynie. Starzy, młodzi, mężczyźni, kobiety, dzieci przywdzieli na siebie naprędce, co się dało, by zaprezentować się nam jak najkorzystniej.
 Z pomiędzy mężczyzn wyróżniał się stary, siwowłosy murzyn, którego nam przedstawiono, jako naczelnika wioski. Ubiór jego składał się z przepaski na biodrach, oraz plecionki na głowie, wysokiej na trzy conajmniej stopy i przybranej na wierzchołku pstremi piórami. Obok niego szła jakaś młoda piękność wiejska z nasmarowanymi tłuszczem i zesztywnionymi ochrą^[2] lokami, tak, że głowa jej wyglądała, jak korkociąg. Jakiś młodzieniec, najprawdopodobniej elegant wiejski, miał na głowie kapelusz z oberwanemi krysami, a na lewej nodze skórzany but bez podeszwy, na prawej zaś sandał z łyka. Największą jednak jego ozdobą był nieoceniony klejnot, jedyny w całej wiosce: mosiężna oprawa okularów, oczywiście bez szkieł. Drogocenny ten przedmiot miał on uwiązany na szyi, podobnie, jak ludzie noszą medaliki.
 Nie mogłem dalej czynić osobliwych swych spostrzeżeń, bo stary naczelnik wziął owego przyozdobionego w oprawę okularów młodzieńca pod ramię, a przedstawiwszy go reisowi eifendinie, rozpoczął mowę, urozmaicaną bardzo żywą gestykulacyą. Nie zrozumiałem z tego ani słowa; domyśliłem się tylko z gestykulacyi: „Jesteście tu obcy, dostojni panowie, i chcecie się dostać do Wagundy. Ten oto młody adonis, właściciel drogocennego klejnotu, jedynie wśród nas jest godny wskazać wam drogę."
 I istotnie po przetłómaczeniu mowy okazało się, że domysł mój był trafny. Obdarowaliśmy starego naczelnika drobiazgami, które wprawiły go w istny zachwyt, i pojechaliśmy dalej.
[III-53] Właściciel mosiężnej oprawy okularów biegł przodem, jako nasz przewodnik, pyszniąc się z tego, jakby go co najmniej obrano królem.
 Stary jednak nie ograniczył się do tej jednej przysługi dla nas. Wysłał już naprzód czterech ludzi do Goków, aby im oznajmić, jak wielki spotka ich zaszczyt i jak mają się przygotować na nasze powitanie. O tem dowiedzieliśmy się oczywiście dopiero później.
 Przewodnik nasz, mimo niefortunnego obuwia, był bardzo dobrym biegaczem i dotrzymywał kroku naszym wołom. jechaliśmy wciąż w dół brzegów rzeki, a po niejakimś czasie przeszliśmy ją wbród i skręciliśmy na obszerne pola, przez które trzeba było jechać całą godzinę. Przed nami w oddali majaczył rąbek lasu.
 Przewodnik mówił coś do nas bezustanku, Agadi zaś objaśnił nas, że poczciwiec opisuje nam tak dokładnie Wagundę. Ażeby się przekonać, czy wie, do czego służy przedmiot, który posiada i z którego jest tak ogromnie dumny, wezwałem go do siebie, żądając, by mi swą dziwną ozdobę dał do ręki. Biedak przestraszył się tem mocno, a z miny jego i z ruchów wywnioskowałem, że za nic w Świecie nie da nikomu do ręki swego klejnotu. Dopiero długie wywody i zapewnienia tłómacza skłoniły go do ustępstwa: podał mi oprawę okularów, nie spuszczając z niej oka, w obawie, abym jej nie przywłaszczył. Ja zaś włożyłem okulary na nos i, dobywszy papier, udałem, że czytam. Ale młodzian nie miał pojęcia o tem, co przez to pokazać mu zamierzam, i dopiero gdy począłem patrzeć przez te okulary na daleki las, udając gestami, że widzę o wiele lepiej, niż gołem okiem, przewodnik począł mię rozumieć. I skoro mu tylko oddałem te okulary, wsadził je sobie na nos, a patrząc przez nie, skakał z radości; wydawało mu się, że widzi przez nie wszystko o wiele piękniej, niż gołem okiem. Od tej chwili przestał już opowiadać o Wagundzie i patrzył bezustannie przez okulary. Wskazując mu, że okularów nie nosi się na szyi, lecz na nosie, zyskałem [III-54]sobie wielką jego wdzięczność, którą też później okazał mi w czynie.
 Jadąc bez przerwy, przebyliśmy wpoprzek nieduży las i znaleźliśmy się nad brzegiem rozległego jeziora. Na krawędzi wody unosiły się małe próżne łódki, a dalej wokoło jeziora można było widzieć pola uprawne i nieprzejrzane pastwiska. Naprawo od nas wznosiło się strome wzgórze, które wobec bezbrzeżnych równin tych okolic wydało nam się czemś nadzwyczajnem. Na szczycie wzgórza sterczał wysoki parkan, z ostrych palów urządzony. W połowie parkanu znajdowała się furta, z której właśnie poczęli wychodzić parami naprzeciw nam jacyś ludzie. Za pośrednictwem tłómacza dowiedziałem się, że ów stary naczelnik z przysiółka, zawiadamiając przez swych posłów zawczasu mieszkańców tutejszych o naszej wyprawie, zalecił im, by zgotowali nam przyjęcie jak najuroczystsze i najwspanialsze.
 Dowódca Borów, znający dobrze miejscowe zwyczaje, pouczył nas, jak mamy się zachować wobec tych ludzi, idących ku nam z owacyami. Ustawiliśmy się więc w dwa rzędy, w ten sposób, że w pierwszym byli sami jeźdźcy, a w drugim woły juczne i poganiacze. Przed frontem mieli się ustawić dowódcy, a więc reis effendina, naczelnik Borów i ja. W takim porządku mieliśmy postępować naprzód, krzycząc co sił i strzelając na wiwat z rozmaitej broni. Reszty mieli dokonać Gokowie.
 Na szczęście, teren był tego rodzaju, że mogliśmy się w takim ordynku ustawić i postępować po równinie w stronę wzgórza. Miejsce to, jak się później dowiedziałem, było przeznaczone wyłącznie na igrzyska i zabawy mieszkańców Wagundy. Przed frontem na samem czele postępował reis effendina, mając po lewej ręce naczelnika Borów, po prawej zaś Agadiego w roli niezbędnego tłómacza. Dalej szedłem ja z adjutantem, który sam mi się narzucił. Był to ów szczęśliwy posiadacz oprawy okularów, który zdołał naprędce [III-55]dosiąść juczne zwierzę i jako jeździec stanąć obok mnie w gotowości do usług.
 Gokowie również w dwu rzędach frontem postępowali prosto na nas, wywijając bronią w powietrzu i krzycząc wniebogłosy. Oczywiście szli pieszo. Broń ich składała się z lanc, szabel, noży, drągów i łuków. Niektórzy mieli nawet flinty. Ceremonia polegała na tem, że Gokowie przedzierali się przez nasze jezdne szeregi, wymijając nas w ten sposób, jak się wymijają pary taneczne w kadrylu. Komiczny był przy tem hałas i zgiełk nie do opisania.
 Ja sam brałem tak czynny udział w tej ceremonii, że przez kilka dni potem bolało mię gardło. Ale kto podróżuje tak jak ja, ten musi wedle okoliczności dostroić się do śpiewających słowików i umieć również wyć wespół z wilkami. Inaczej na każdym kroku miałby w podróży trudności.
 Szczególny ów taniec trwał conajmniej kwadrans, poczem na daną komendę obie partye stanęły naprzeciw siebie. Dowódca Goków przystąpił do reisa effendiny, wygiął się wlewo, wprawo, wprzód i wtył, wyrzucając przytem kurczowo ramiona we wszystkich kierunkach, wierzgając nogami, wywracając białka oczu i krzycząc jak opętany. Następnie począł wykręcać szyję, jak kura, chcąca znieść jaje przez dziób, a skacząc, wiercąc się i wykrzykując kilka minut, jak w tańcu św. Wita, raczył nareszcie się uspokoić — i nastąpiło to, czego oczekiwać należało, a mianowicie... mowa, ktora trwała z pół godziny.
 Gdy ostatnie słowa przebrzmiały, Gokowie wszczęli taki tumult, takie wycie, połączone z dzikimi gestami rąk, nóg i głowy, że, słuchając tego i patrząc, można było naprawdę oszaleć.
 Teraz przyszła kolej przemówienia na naszego generalissimusa... to jest na reisa efiendinę, który, przybrawszy urzędową postawę, wypowiedział dość głośno jedno zdanie i wstrzymał się, aby Agadi miał czas do przetłómaczenia go. W ten sposób przemawiał dalej, [III-56]to jest wygłaszał krótkie zdania, a każde z nich dosłownie tłómaczył Agadi. Uczyniwszy zadość temu wielce trudnemu obowiązkowi, reis efiendina dał znak ręką naszym ludziom, ażeby przez okrzyki i odpowiednią gestykulacyę wywołali wrażenie, że mowa ta była wyrazem uczuć wszystkich podkomendnych. Niestety, reis effendina ani sam nie był zachwycony swą przemową, ani też nikogo nią nie rozentuzyazmował, wobec czego nie było żadnego brawa, żadnego okrzyku, a więc, że tak powiem, zblamowaliśmy się wobec Goków zupełnie. Toż ich dowódca przewyższył naszego o całe niebo!
 Trzeba więc było ratować sytuacyę, i to zaraz, z miejsca, by rozwiać niefortunne dla nas wrażenie wśród tubylców. Odczuł to również i mój czarny „adjutant“, który podjechał na jucznem swojem zwierzęciu do dowódcy Goków i, wskazując ręką mnie, wygłosił jakieś długie zdanie, którego nie zrozumiałem. Agadi jednak pośpieszył wnet do mnie z wyjaśnieniem, że... no, że teraz ja mam przemawiać!
 A zatem nie ominęła mię ta przyjemność! Mam mówić ja, zdolny do tego, jak... wół do karety. No, ale niech tam! pokuszę się. Im głupiej będę mówił, tem lepiej, gdyż tem głębsze wywołam wrażenie na słuchaczach. Jeżeli bowiem tam, w Europie, ludzie cywilizowani uważają za najmądrzejsze to, czego wcale nie rozumieją, to o ileż więcej spodziewać się można po Gokach!
 Nie namyślałem się długo, uderzywszy wołu obcasami po bokach, popędziłem przed dowódcę Goków, okrążając go w pełnym biegu kilka razy i wydając przytem naprawdę dzikie okrzyki.Wreszcie zeskoczyłem z siodła, puściłem wołu samopas i stanąłem przed zachwyconym tem wszystkiem dowódcą. Po chwili, nabrawszy w płuca świeżego tchu i, wyciągnąwszy ramiona, jak kaznodzieja, począłem głosem donośnym deklamować.., „Pieśń o dzwonie“ Schillera!
 Podczas tej jednak osobliwej deklamacyi nie stałem spokojnie, jak to czynią popisujący się na estradach [III-57]koncertowych artyści, lecz, o ile tylko sił mi starczyło, ilustrowałem ruchami każdą myśl, więc podnosiłem raz jedną nogę, to znów drugą, wymachiwałem rękoma, robiłem przysiady, podskoki, a skończywszy cały wiersz, drapnąłem, jak spłoszony zając, z pomiędzy szeregów i dosiadłem wołu, który stał opodal, a był... również zasłuchany w mojej deklamacyi aż do wzruszenia.
 Występ mój wywołał wrażenie wprost niesłychane. Przedewszystkiem dał hasło do okazania zachwytu mój czarny adjutant, za którego przykładem poszli wszyscy obecni: czarni, brunatni, żółci i biali. Fön, sirocco, samum, północno-amerykański blizzard, ba, nawet sybirska wiuga nie mogły się równać z burzą, jaka powstała po jednej i drugiej stronie szeregów słuchaczy. Utrzymany do tej chwili porządek znikł nagle, i szyki się pomieszały w zupełności; ludzie ci naprawdę jakby poszaleli, a woły spłoszyły się i poczęły uciekać; zapał ogarnął nawet najpoważniejszych asakerów, nie wyłączając mego Ben Nila, który tańczył razem z innymi, jakby mu za to obiecano zapłatę.
 Jeden tylko człowiek nie dał się porwać entuzyazmowi ogólnemu i stał jak mur; był to reis effendina. Przystąpił do mnie i, kiwając głową, rzekł:
 — Co się tobie stało, effendi? Ja cię nie poznaję! Ty, najpoważniejszy i najspokojniejszy z nas wszystkich, zachowujesz się nagle tak, jakbyś rozum postradał! Co to ma znaczyć? Naprawdę brała mię chętka uciec stąd i nie patrzyć na te... błazeńskie popisy!
 — A więc nie podobał ci się mój występ? — zapytałem, śmiejąc się.
 — Wcale mi się nie podobał! Obniżyłeś naszą godność! Za co nas będą mieli ci ludzie?
 — Za bardzo tęgich zuchów; możesz być tego pewny. Jeżeli bierze się ludzi takimi, jakimi są, i zastosowuje się do ich poziomu, to tem łatwiej można pozyskać ich sympatye. Sądzę zresztą, że wkrótce podziękujesz mi sam za ten mój pomysł.
[III-58] — Niestety, jako zastępca wicekróla, nie mogę cierpieć tego rodzaju błazeństw, bo one znieważają jego powagę.
 — Ja jednak wcale nie miałem zamiaru obniżać powagi wicekróla, lecz myślałem tylko o tem, jakby przedewszystkiem możliwie najlepiej usposobić dla nas Goków. Przyszłość zresztą najlepiej okaże, czy kedyw z powodu mego zachowania się utraci tron... Trzeba się najpierw namyślić, czy i za co należy kogo ganić.
 — Przyznasz jednak, że moja mowa była o wiele wytworniejszą od twojej.
 — W mojem pojęciu... tak. Ale czy wygłaszałeś ją do mnie?
 — No, nie; do Goków.
 — A zatem oni jedynie rozstrzygać mają prawo. A że rozstrzygnęli na moją korzyść, przekonałeś się przecie.
 Odpowiedź ta znalazła niebawem potwierdzenie w zachowaniu się Goków. Dowódca ich, który, zarówno, jaki wszyscy jego poddani, brał czynny udział w manifestacyi, wydobył się teraz z wirowiska i chwycił żerdź, służącą jako sztandar. Na żerdzi tej rozpostarta była wypchana skóra małpy. Na znak ten wszyscy jego podkomendni ustawili się nanowo w porządku, a kilku starszych, zapewne radnych miejskich, naradzało się krótko pod przewodnictwem naczelnika, który następnie rozmawiał chwilę z dowódcą Borów i wreszcie przemówił do reisa effendiny, oczywiście za pośrednictwem tłómacza:
 — Wiem, panie, co was sprowadziło do nas: chcecie ratować nas przed groźnem niebezpieczeństwem. Pomówimy o tem później obszerniej i obmyślimy środki. Teraz zaś obowiązkiem moim jest powitać cię serdecznie i pozdrowić. Słyszałem, że jesteś ulubieńcem kedywa. My wprawdzie nie jesteśmy jego poddanymi, ale to wcale nam nie przeszkadza przyjąć was jak serdecznych przyjaciół. Bądźcie więc moimi gośćmi, jak długo się wam spodoba.
[III-59] Następnie zwrócił się do mnie:
 — Panie! Dowódca Borów opowiedział mi w krótkości o tobie i o twoich czynach. Pochodzisz z kraju, gdzie żyją sami sławni i wielcy ludzie. Zdmuchujesz, słyszę, swoich wrogów, jak puch z ręki, i nikt zwyciężyć cię nie jest w stanie. Ja sam przekonałem się z twej mowy, że należysz do ludzi, jakich jeszcze nigdy nie zdarzyło mi się spotkać. Mowa twa upaja, jak merissah^[3]; ruchy rąk i nóg świadczą o prawdziwości słów twoich. Jeżeliby nóż twój był zasłaby wobec jakiegoś wroga, pokonałbyś go twą wymową niezawodnie. Z tego wszystkiego widzę, że ty jeden-jedyny możesz nas uratować. Otóż słuchaj: Ibn Asl jest największym dyabłem ze wszystkich łowców niewolników. Nie brak też i w jego orszaku ludzi gorszych od szakali, i niema mowy, abyśmy byli w możności obronić się przed tym strasznym naszym wrogiem. Wobec tego jednak, że ty znalazłeś się między nami, możemy być zupełnie spokojni, ty bowiem jeden wystarczysz za tysiąc. Uzbroję tedy wszystkich moich ludzi, a ciebie poproszę, byś objął nad nimi dowództwo. Czy zechcesz przychylić się do tej prośby?
 Naczelnik mówił to z taką przesadą, że gdybym był chciał wzorować się na Selimie, mógłbym się był uważać za „największego bohatera pod słońcem".
 Żart jednak na bok... Miałem zostać generałem „en chef", i nie było wcale powodu do pogardzenia tym zaszczytem, tem bardziej, gdy wziąłem pod uwagę okoliczność, że w takim tylko razie unikniemy grubszych błędów w kierownictwie ekspedycyi.
 Skoro naczelnik oświadczył swoim ludziom, że obejmuję zaszczytne stanowisko, powstał wśród nich wielki entuzyazm. Wszystko, co tylko miało nogi, skakało naokoło mnie z radości, jakbym był istotnie jakimś z nieba zesłanym wybawicielem. Po tej ceremonii zaproszono nas do wsi w gościnę. Czarni [III-60]utworzyli kolumny i z paradą wielką poprowadzili nas ku wyłomowi w parkanie na wzgórzu. Zrazu jechałem obok emira, wnet jednak przyczepił się do mnie mój czarny adjutant, napuszony, jak indyk. Zdawało mu się, że zaszczyt, który mię spotkał, spływał w pewnej mierze i na niego; stąd też przybrał postawę poważną i wyniosłą, a w istocie śmieszną z powodu tej właśnie zarozumiałości.
 Wydostawszy się na szczyt wzgórza, spostrzegliśmy równą i obszerną płaszczyznę, z trzech stron kończącą się stromemi spadzistościami, tak, że jedynie tą drogą, którąśmy przyszli, można się tu było dostać, Teren więc do obrony przedstawiał się wcale korzystnie. Wieś sama, złożona z typowych okrągłych chat, znajdowała się w pośrodku tego płaskowzgórza, a naokoło niej sterczały gęsto wbite w ziemię pale i częstokoły. Przestrzeń poza obrębem chat podzielona była tu i ówdzie płotami na małe przegrody, dokąd spędzano na noc bydło.
 U otwartych „bram" wsi pozsiadaliśmy ze swych rogatych wierzchowców, puszczając je na przyległe błonia, i weszliśmy do osady Goków, witani serdecznemi owacyami przez tych, którzy z różnych powodów nie mogli wyjść na spotkanie nasze na plac zboru.
 Dla mnie i reisa efiendiny wyznaczono największą i najokazalszą chatę; innych rozkwaterowano pojedyńczo po całej wsi. Następnie zabito kilkanaście sztuk bydła i rozpalono ognie w celu upieczenia mięsa. Co do mnie, to nie miałem najmniejszej ochoty zakwaterowywać się wewnątrz brudnej chaty, wśród milionów rozmaitych skaczących, latających i pełzających żyjątek; wolałem pozostać w nocy pod gołem niebem.
 Mimo znużenia długą podróżą, zabrałem emira, naczelnika i tłómacza i obszedłem z nimi cały teren dla przekonania się, o ile miejscowość była odpowiednią do obrony przed napadem nieprzyjaciela. Mojem zdaniem, nagły napad można było od biedy jako-tako odeprzeć. Inaczej atoli rzeczby się miała [III-61]w razie oblężenia; brakowało tu na górze najważniejszej w takim wypadku rzeczy, a mianowicie wody. Mieszkańcy noszą ją zazwyczaj z potoku, który poniżej wpada do jeziora. Zapasu jednak wody uczynić nie można z braku odpowiednich ku temu naczyń, a zresztą wskutek niezwykłych upałów wyparowałaby ona wkrótce, i załoga zginęłaby z pragnienia, podczas gdy Ibn Asl miałby jej na nizinach podostatkiem i czekałby tylko spokojnie, aż się sami będziemy zmuszeni poddać. Z tego względu należało obrać miejsce do odparcia wroga gdzieindziej, tak, aby stanowisko Ibn Asla było jak najmniej, a dla nas jak najwięcej dogodne. Do wyszukania takiego terenu dziś, niestety, czasu brakowało, gdyż Gokowie czuliby się byli dotknięci tem, że lekceważymy ich gościnne przygotowania. Nie było zresztą potrzeby śpieszyć się zbytnio, bośmy wyprzedzili Ibn Asla co najmniej o dziesięć dni drogi; od chwili schwytania jego posłańca upłynęło dziewięć dni, podczas, gdy on potrzebował dni ośm na drogę do Agudy, a stamtąd do Wagundy dwanaście, czyli razem dwadzieścia. Pozostało nam więc sporo czasu do przygotowania się na takie przyjęcie opryszka, aby się od tego największego swego wroga uwolnić mogła nareszcie czarna ludzkość tutejsza, — i obowiązki „generała" nie przeszkadzały mi w korzystaniu z serdecznej gościnności Goków. A byłem tu istotnie przyjmowany tak, że mi jednej chwili spokoju nie dano; słowa nawet wymówić nie było kiedy, bo Gokowie podsuwali mi coraz to nową czarę merissah i połcie pieczeni,
 Allahowi jedynie wiadomo, ile murzyn potrafi zjeść i wypić! Czarny Afrykańczyk wie dobrze, o ile wyżej od niego pod względem inteligencyi stoi każdy biały; stąd też wnioskuje, że biały ów ma nietylko większy rozum, ale i żołądek. Z uprzejmości tedy musiałem jeść i jeść, dopóki tylko skóra na brzuchu wytrzymać mogła, i gdy nareszcie około północy rzuciłem się w trawę, pomyślałem sobie, że już chyba nigdy w życiu nie będę potrzebował przyjmować pokarmu.
[III-62] Mimo wrzawy biesiadnej w całej wsi, usnąłem odrazu, i dopiero zbudziły mię promienie słońca, które wysoko weszło już było na niebo. Ku mojemu wielkiemu zdziwieniu spostrzegłem murzynów, zajadających śniadanie z takim apetytem, jakby co najmniej od tygodnia nie jedli. Nawet nasi asakerzy nie żałowali sobie, a najwytrzymalszym z nich pod tym względem okazał się Selim. Ten, zobaczywszy mię, zawołał z odcieniem wielkiego zadowolenia:
 — Jakże tu pięknie, effendi! jak dobrze! Pozostanę tu już chyba przez wszystkie dni mojego żywota! Wyobraź sobie, ani oka nie zmrużyłem, jedząc ciągle i gawędząc. A ci dobrzy, kochani ludzie, którym Allah niech da tysiąc lat życia, słuchali moich opowiadań z wielkiem zajęciem przez całą noc i również przez całą noc jedli. Siadaj koło mnie i spożywaj dary boże. Mam tu tak znakomity kawał mięsa, że smaczniejszego sam prorok w raju nie widział.
 Chciał mię uraczyć ogromną połcią mięsa, lecz podziękowałem mu za tę szczodrość i poszedłem do kwatery reisa effendiny.
 Był tu u niego z wizytą naczelnik Goków, który, nie tracąc drogiego czasu, jadł, odcinając od kości kręgowej potężne kęsy. Przed nimi stali w pewnem oddaleniu, ze względu na szacunek dla wysokich dostojników, dwaj młodzi tubylcy, którzy wyjątkowo... nie jedli mimo, że naczelnik miał przed sobą co najmniej ćwiartkę wołu.
 Emir, pozdrowiwszy mię, wskazał obu młodzieńców i rzekł:
 — Ci kawalerowie mogą nam być bardzo pożyteczni. Przypadkowo wrócili oni tu do swoich, bo stąd właśnie pochodzą, a służyli po świecie gdzieś tam w Hazab Allaba, jako asakerzy, i nauczyli się po arabsku o tyle, że mogą nam się przydać, jako tłómacze.
 Uradowało mię to, bo, mając do wyłącznej dyspozycyi tłómacza, mogłem o wiele więcej zdziałać, niż [III-63]dotychczas, gdyż Agadi musiał być zawsze u boku emira. Naczelnik przydzielił mi też chętnie jednego z owych tłómaczów, poczem przedstawiłem emirowi projekt natychmiastowej wycieczki w okolicę dla zoryentowania się w terenie i obmyślenia planu wojennego. Lecz emir odmówił. Jak się wkrótce okazało, był on bardzo zazdrosny o to, że Gokowie obrali swoim wodzem mnie, a nie jego.
 Ha! trudno. Zazdrość nieraz rozdziela nazawsze najserdeczniejszych przyjaciół, lub nawet czyni ich śmiertelnymi wrogami.
 W przejażdżce tej miał mi towarzyszyć tylko wierny zawsze Ben Nil i tłómacz. Było jeszcze dwu ochotników, a mianowicie młodzieniec z okularami i Selim, ale im wręcz odmówiłem. Ten ostatni był do tego stopnia objedzony, że na nogach utrzymać się nie mógł. Pominąwszy to jednak, nie chciałem go wziąć i z tej przyczyny, że miał istotnego pecha: ilekroć wziąłem go z sobą, zawsze wydarzyło się jakieś nieszczęście.
 Młody tłómacz okazał się dla mnie bardzo pożytecznym. Władał dość biegle jednem z narzeczy arabskich, i rozumiałem go dostatecznie; do niego zaś mówiłem, o ile możności, wyraźnie i z takim akcentem, że pojmował mię zupełnie. Główną jednak zaletą jego było to, że znał wybornie okolicę aż do Agudy, skąd właśnie należało się spodziewać nadejścia Ibn Asla. Opisał mi nawet dokładnie drogę, którą tenże obrać musiał.
 Opierając się na podanych przez niego szczegółach i na własnych wciągu całodniowej wycieczki spostrzeżeniach, obmyśliłem plan, na podstawie którego można się było spodziewać, że weźmiemy Ibn Asla razem z jego oddziałem bez zbytniego przelewu krwi.
 Wagunda leży w okolicy górnej Toni, a mianowicie niedaleko od miejsca, gdzie rzeka ta obydwa swe ramiona, jedno płynące prosto z północy od Awek, drugie z południowego wschodu, zlewa w jedno łożysko, [III-64]tworząc rozwarty kąt. Okolice nad obydwoma ramionami są bagniste i niemożliwe do przebycia, zwłaszcza od strony południowo-wschodniej. Północne ramię ma tylko jedno miejsce, gdzie można byłoby przejść wbród, i nie ulegało wątpliwości, że Ibn Asl tędy podąży do Wagundy.
 Plan mój był następujący: Osaczyć bród z obu stron. Oddział, będący z drugiej strony rzeki, ukryje się aż do chwili, gdy Ibn Asl minie go i wejdzie do wody, a wówczas oddział nasz natrze na niego z tyłu. Ponieważ zaś po obu stronach, nalewo i naprawo, rozciągają się bagna, więc ścigany musi szukać jedynego wyjścia na brzegu przeciwnym, gdzie zastąpi mu drogę oddział drugi i owładnie całą bandą może nawet bez jednego wystrzału. Oprócz tego liczyłem na Dingów, którzy byli z Ibn Aslem, a których dowódca, jak wiadomo, znajdował się u nas. Gdyby ten choćby zdalęka krzyknął do nich, że Ibn Asl zamierza ich oszukać w sposób haniebny, poddaliby się wszyscy bez najmniejszego oporu, a wtedy Ibn Asl z garstką swoich asakerów rad-nierad zmuszony byłby poddać się również. Ażeby być jeszcze pewniejszym zwycięstwa, postanowiłem urządzić w odpowiednich miejscach nad brodem okopy i zasieki, któreby chroniły dostatecznie naszych ludzi przed kulami wroga, gdyby chciał strzelać.
 Zaraz po powrocie zwołałem coś w rodzaju rady wojennej, w której wziął udział emir oraz naczelnicy Djangów, Borów i Goków. Przedstawiłem im dokładnie cały swój plan, Agadi zaś przetłómaczył moje objaśnienia dwom swoim towarzyszom, i byłem pewny, że zgodzą się nań bez najmniejszej dyskusyi, — gdy najniespodziewaniej spotkałem się z dziwną obojętnością wszystkich. Naczelnicy spoglądali z wielkiem zakłopotaniem to na emira, to znów jeden na drugiego i milczeli; zrozumiałem, że nie mieli odwagi zgodzić się na mój plan. Czyżby reis efiendina zbuntował ich przeciw mnie? Na zapytanie moje, zwrócone do niego w tym przedmiocie, odburknął niechętnie:
[III-65] — Myśl, co chcesz... A... a... czy ty, effendi, jesteś oficerem? i
 — Nie.
 — A ja nim jestem, i to, jako reis effendina, wcale nie pospolitej rangi, o czem wiesz bardzo dobrze i z czego możesz osądzić, kto z nas dwóch uprawniony jest bardziej do układania planów wojennych. Wprawdzie naczelnik Goków oddał w twe ręce dowództwo nad swymi ludźmi, i w tym zakresie możesz robić, co ci się podoba; ale co do mnie, czy myślisz, że poddam się twemu zwierzchnictwu razem z wszystkimi swymi podkomendnymi?
 Mówił to z wyraźną do mnie urazą, wywołaną przez zazdrość. Sprawiło mi to wcale niemiłą niespodziankę, bo, wyświadczywszy mu już niejedną przysługę, mogłem na tej podstawie liczyć jeżeli nie na wdzięczność, to przynajmniej na pewne względy z jego strony. Gdy oto tymczasem spotkałem się z czemś zupełnie przeciwnem, i raczej ja powinienem był uczuć się dotkniętym. Mimo to jednak odrzekłem spokojnie tonem zwykłej uprzejmości:
 — Co ci się stało, emirze? Czyż zażądałem od ciebie, abyś się zrzekł praw swoich na rzecz moją? Gdy naczelnik Goków oddawał mi dowództwo, milczałeś, więc byłem pewny, że się zgadzasz na to. Teraz jednak widzę z twego zachowania, że się myliłem, wobec czego jestem gotów zrzec się udzielonego mi zaszczytu każdej chwili. Jestem Europejczykiem, i obojętne mi, co się tu w Sudanie dzieje, a to, co czynię dla was, wynika tylko z mojej dobrej woli. Podoba się wam mój plan, dobrze; nie podoba się, również dobrze. Obmyślcie sobie lepszy sami. A co do mnie, jeżeli zechcecie, abym wypowiedział o nim mój sąd, uczynię to chętnie; jeśli zaś usuniecie mię zupełnie od rady, i wówczas jeszcze nie będę miał powodu do obrażania się. Właściwie wszystko mi jedno, czy wykonacie mój plan, czy też nie; ani mię to ziębi, ani grzeje; nic nie zyskam i nic nie stracę. W interesie [III-66]jednak samej sprawy i z przyjaźni dla ciebie proszę tylko, abyś mi pozwolił walczyć w twoich szeregach, gdyby oczywiście do walki tej przyszło.
 Sądziłem, że słowa te rozbroją go zupełnie. Niestety, on je pojął inaczej.
 — Masz słuszność — odrzekł, rozdraźniony wielce. — Jesteś tu obcy, i właściwie nasze stosunki nic cię nie obchodzą. Ująłeś wprawdzie sobie wczoraj tych ludzi swoim... tańcem, dziś jednak nabrali oni innego przekonania, a mianowicie, że moje zachowanie się jest o wiele godniejsze, i radziby teraz odebrać ci komendę, by mnie ją oddać. Co się zaś tyczy twego udziału po naszej stronie, to najzupełniej nic przeciw temu nie mam.
 — Godzę się w zupełności na to, i jeżeli łaska, radbym tylko dowiedzieć się, jaki jest twój plan bojowy.
 — Dowiedzieć się, owszem; ale z góry zastrzegam się przed jakiemikolwiek poprawkami z twej strony. Plan mój jest bardzo prosty i wiedzie do celu najkrótszą drogą.
 — Proszę więc, mów!
 — Podobny jest do twego, jak dwie krople wody do siebie. Ty chcesz wrzucić Ibn Asla do rzeki, ja zaś do jeziora, i w tem chyba tylko jest różnica.
 — Do jeziora? tu, u stóp tego wzgórza?
 — Rozumie się. Będzie to, całkiem nietrudne, podczas gdy wedle twego planu musielibyśmy maszerować, Allah wie, dokąd i grzęznąć w bagnach. Nie, effendi. Zostaniemy tu, na górze. Ibn Asl nie wie, że się tu znajdujemy i że Gokowie są ostrzeżeni; przybędzie więc i rozłoży się obozem między wzgórzem a jeziorem, skoro zaś to uczyni, urządzimy na niego atak z góry i wpędzimy go w jezioro.
 — Bez zaprzeczenia, wydaje się to prawdopodobnem i nawet jest ponętniejszem; ale rzecz wymaga głębszego namysłu. U brodu miałby nieprzyjaciel jeden tylko ratunek w poddaniu się, tu zaś ma z dwu stron wolne pole do ucieczki, i kto wie, czybyście go [III-67]schwytali nawet przy bardzo sprzyjających okolicznościach. W każdym razie popłynie tu wiele krwi, a twojem zadaniem przecie jest jedynie dostać w swe ręce żywego Ibn Asla. Założyłbym się jednak, że...
 — No, no, daj pokój! — przerwał mi. — Jesteś dzielny, odważny, silny i sprytny, ale nie wojak, i aczkolwiek kula twoja nie chybia nigdy, to o strategii nie masz najmniejszego pojęcia, co miałem sposobność stwierdzić już kilkakrotnie. Plan mój jest dobry i będzie wykonany. Tobie zaś pozwalam wziąć udział w bitwie, jednakże pod warunkiem, że nie będziesz się mieszał do żadnej rady.
 Było to powiedziane w tonie, że się tak wyrażę, służbowym, jak zwykli mówić przełożeni do swoich podwładnych. Dziwny człowiek! Tyle razy byłem zmuszony wytężać wszystkie siły dla naprawienia popełnianych przez niego błędów, aż tu nagle słyszę, że o strategii nie mam pojęcia! Zapewne, strategikiem nie byłem nigdy i nie jestem nim; ale żeby schwytać Ibn Asla, posiadałem o wiele więcej zdolności, niż obrażony w swej dumie emir. Ostatnie jego słowa były prawie grubijańskie, i dlatego powstałem z miejsca, odzywając się zupełnie spokojnie:
 — Niema człowieka, któremubym był winien ślepe posłuszeństwo, i prawdopodobnie nie zdarzy mi się to nigdy w przyszłości. Allah izallamak! niech cię Bóg strzeże!
 I wyszedłem z chaty, w której odbyła się ta niemiła dla mnie rozmowa.
 U progu zastałem Ben Nila. Był bardzo zaniepokojony, lecz, spojrzawszy mi uważnie w oczy, ozwał się:
 — Hamdulillah! poszło lepiej, niż się spodziewałem. Myślałem, że wyjdziesz podraźniony, gdy tymczasem, widzę, jesteś zupełnie spokojny. Więc udało ci się postawić na swojem?
 — Skąd wiesz, że chciano mi się sprzeciwić?
 — Od tłómacza. Reis effendina podczas naszej nieobecności zagroził Gokom, że zda ich na łaskę losu, jeśli nie otrzyma wyłącznego i nieograniczonego dowództwa.
[III-68] — A tobie się zdawało, że na wiadomość o tem wybuchnę gniewem i będę się awanturował?
 — Miałbyś ku temu prawo. Przecie tego rodzaju niewdzięczność może rozgniewać najspokojniejszego człowieka.
 — Właściwie martwi mię to, ale do gniewu jeszcze daleko.
 — Wnioskuję więc, że przecie... stało się...
 — Tak, stało się. Reis effendina odrzucił moje rady i plany, a tylko zezwolił mi łaskawie, bym wziął udział w walce, i to pod warunkiem ślepego posłuszeństwa.
 — Posłuszeństwa? ty? — krzyknął Ben Nil, tracąc nagle zimną krew. — Zostań tu, effendi; ja pójdę do niego i powiem mu, co oni wszyscy razem wzięci znaczą wobec ciebie jednego.
 — Zostań! — rzekłem, wstrzymując go za ramię; — nie zmienisz niczego, bo nie usłuchają cię, jak mnie nie usłuchali. Okoliczności same nauczą ich rozumu.
 — No, ale co ty poczniesz? Czyżbyś naprawdę miał ochotę zniżyć się do rzędu pierwszego-lepszego żołnierza?
 — O, nie! Idź na swoją kwaterę i zabierz manatki; wyniesiemy się stąd natychmiast...
 Młodzieniec posłuchał w milczeniu i pobiegł. Ja również wróciłem po swoje rzeczy, a w kilka minut później opuściliśmy wieś i zeszli w dół, aby zanocować w lesie, po tamtej stronie jeziora.
 Ben Nil nie przemówił już do mnie ani słowa więcej. Miał on bardzo dobre serce i umiał szanować mój żal wewnętrzny, aczkolwiek z twarzy mojej nie mógł wyczytać zbytniej troski i zmartwienia.
 I rzeczywiście nie byłem znów tak bardzo zrozpaczony. Przykrość, jaka mię spotkała, nietrudną była do zniesienia. A mimoto spać tej nocy nie mogłem... Ubolewałem nad dolą tych ludzi, których trzeba było opuścić; żałowałem ich bardzo, przekonany, że padną ofiarą Ibn Asla. Długo więc wysilałem mózg nad tem, [III-69]jakby im przyjść z pomocą, — aż błysnęła mi myśl, która uspokoiła mię poniekąd. Nie zmrużywszy oka do samego rana, obmyśliwałem i rozważałem powzięty plan.
 Ben Nil spał wprawdzie, ale i on był stroskany bardzo; zbudził się też wkrótce, i poczęliśmy się myć w jeziorze.
 — Co robić, effendi? — pytał mnie. — Wrócimy może do wsi?
 — Nie, pójdziemy do Fogudy.
 — A to poco? Ta wieś, jak nas objaśnił wczoraj tłómacz, należy do Goków. Co tam zamierzasz?
 — Uzyskać pomoc dla Wagundy.
 — Nie pozostawisz więc tych niewdzięczników własnemu losowi?
 — Wiem, mój kochany, że czeka ich nieuniknione nieszczęście, jeśli im nie pomogę. A że odrzucili mą pomoc sami dobrowolnie, starać się muszę narzucić im ją przemocą.
 — Oni tego nie warci, effendi! Pomyśl, na ile to niebezpieczeństw narażamy się czasu tak długiej i uciążliwej drogi!
 — Ech, gadanie! Jestem pewny, że się niczego nie boisz...
 — Nie boję się istotnie, ale tu nie o mnie idzie, lecz o ciebie. Ja z tobą gotów jestem pójść na koniec świata. Ale obowiązkiem moim jest również przestrzec cię przed tem, co ci zagraża. Wiem od tłómacza, że Foguda odległą jest o całe trzy dni drogi, a weź pod uwagę, że nie mamy zwierząt wierzchowych, i będziemy musieli pieszo przedzierać się przez dziewicze lasy i bagna, wśród okolic zupełnie nam nieznanych.
 — Tłómacz wskazał mi kierunek i opisał ogólnikowo drogę; to wystarczy.
 — Chcesz sprowadzić mieszkańców Fogudy tutaj?
 — Tak. Foguda leży wbok od drogi, którą przybędzie tutaj Ibn Asl. My z tamtejszymi Gokami zaczaimy się i zaczekamy, aż nas ominie, poczem [III-70]pójdziemy jego śladami aż tu i w chwili, gdy urządzi atak na wieś, natrzemy na niego z tyłu.
 — Bardzo to ładnie, ale w jaki sposób wytłómaczysz to wszystko Gokom, skoro nie znasz ich języka!
 — Jakoś to się zrobi. Może bodaj jeden znajdzie się między nimi, który umie cośkolwiek po arabsku; zresztą nauczyłem się już kilku słów, i te przy pomocy gestykulacyi może mi wystarczą.
 — A no, jeżeli tak, to niema czego zatrzymywać się tu dłużej, Czeka nas nielada marsz przez trzy dni. Pytanie tylko, co będziemy jedli w drodze?
 — Znajdą się przecie jakieś owoce, jakaś zwierzyna; zresztą zjedliśmy wczoraj tyle, że powinniśmy być co najmniej przez dwa dni syci.
 Nie oglądając się nawet ku wsi, ruszyliśmy w drogę. Zaledwie jednak uszliśmy kilkaset kroków, usłyszałem poza sobą coś, jakby czmychanie psa, który stracił ślad swego pana. Obejrzałem się, przygotowując karabin do strzału. Ktoś szedł śladami naszymi. Po chwili przekonaliśmy się, że nie było się czego obawiać, bo prześladowcą naszym był Selim. Rozpuścił on nogi długie, jak kilometry, i wołał:
 — Stój, effendi! Dokąd uciekasz?
 — Powiedz raczej, dokąd idziesz ty?
 — Chcę iść z wami! — odparł, zatrzymując się koło nas.
 — To zupełnie zbyteczne; zostań sobie z Bogiem tutaj.
 — Jakto? nie chcesz mię wziąć, mnie, najdzielniejszego bohatera?
 — A ciebie, ciebie, bo zawsze przynosisz nam nieszczęście, ilekroć tylko wybierzesz się z nami.
 — Na Allaha, effendi! nie mów tak! Toż błogosławieństwo towarzyszy wszystkim moim krokom. Dokąd chcecie iść? dlaczego uciekliście wczoraj ze wsi?
 — Bo spotkała mię niewdzięczność,
 — Och, to prawda. Wszyscy asakerzy żałują cię i pocieszają się jeszcze, że wrócisz. Ja wstałem [III-71]najwcześniej, aby ciebie odnaleźć, bo masz we mnie jedynego obrońcę i opiekuna. I na szczęście znalazłem cię, znalazłem!
 — Poto, żeby pożegnać się ze mną natychmiast.
 — Nie, effendi! pójdę z wami.
 — A ja ci rozkazuję wrócić do reisa effendiny. Będziemy mieli w drodze i tak wiele niebezpieczeństw, a ty sprawiałbyś nam tylko kłopot na każdym kroku.
 — Mów, co chcesz, nie ustąpię. Odpędzisz mnie, a ja za wami zdala podążę... i co mi zrobisz?
 Na moje nieszczęście Ben Nil ulitował się nad Selimem i począł mię prosić, bym zabrał drągala tylko ten jeden ostatni raz.
 Cóż było począć? Gałgan, mimo wszystko, był wierny i przywiązany, jak pies, ale niósł ze sobą pech, pech na każdym kroku! Będąc zresztą pewnym, że mimo mojego zakazu, pobiegnie za nami, zgodziłem się.
 — Ostatecznie, niech tam... aczkolwiek jestem najświęciej przekonany, że wpakujesz nas znowu w jakąś biedę. Pamiętaj jednak, że musisz stosować się do moich rozkazów jak najściślej.
 — Ależ chętnie, effendi! — zapewniał, kładąc rękę na sercu. — Uczynię wszystko, czego tylko zażądasz odemnie, tylko oczywiście nie tego jednego, abym cię opuścił.
 I ruszyliśmy dalej już we trzech. Selim, który miał sążniste nogi, maszerował z początku doskonale. Niebawem jednak począł się uskarżać na kurcze żołądkowe. I nic dziwnego: kto tyle zjadł przez dwa dni, co on, mógł potem dostać boleści.
 Podczas wczorajszej wycieczki przebyliśmy rzekę wbród na wołach; dziś trzeba było przejść ją pieszo, a woda sięgała nam powyżej pasa. Minęliśmy potem kąt, utworzony przez zlewające się w jedno łożysko dwa ramionia rzeki Toni i skierowaliśmy się nieco na południe od drogi, którą wedle moich przypuszczeń miał przybyć Ibn Asl. Więcej jednak ufałem kompasowi, niż wczorajszym opisom tłómacza; zdałem się [III-72]zresztą na instynkt, który w swych ciągłych podróżach wyrobiłem był w sobie znakomicie. Co najważniejsze jednak, że wiedziałem, w której stronie leży Foguda.
 Instynkt pomógł mi istotnie zaraz pierwszego dnia: nie natrafiliśmy na bagna, których się najbardziej obawiałem, lecz szliśmy przez niezmierne lasy tamaryndowe. Drzewa rosły tu niezbyt gęsto, więc grunt był suchy, gałęzie zaś w dostatecznej mierze osłaniały nas przed żarem słonecznym.
 Po drodze trafiliśmy na małe, bagniste jezioro, na którem upolowałem kilka ptaków, by je wieczorem upiec na kolacyę. Przed samym zachodem słońca doszliśmy do krańców lasu. Tu zaczynała się wypalona w słońcu prerya, która, jak przypuszczałem, nie powinna była być zbyt rozległą w okolicach, tak silnie nawodnionych bagnami i rzekami. I istotnie przeszliśmy ją, zanim się jeszcze zmierzchło, dotarłszy do drugiego lasu.
 Tu rozłożyliśmy się na nocleg, ale nie u samego skraju lasu, aby ogień nie był widoczny z preryi, lecz weszliśmy nieco w głąb. Suchych drew było podostatkiem, rozpaliliśmy więc ognie i zajęliśmy się skrzętnie przyrządzeniem wieczerzy. Jakkolwiek nie posługiwaliśmy się wcale podręcznikiem pani Ćwierczakiewiczowej, kolacya smakowała nam wybornie. Pokładliśmy się następnie spać, ale nie wszyscy naraz: każdy z nas musiał czuwać kolejno przez dwie godziny, a więc pozostawało nam sześć godzin na wypoczynek. Raniutko zjedliśmy resztę pozostałej od wieczerzy... pulardy i poszliśmy dalej.
 Niestety, dzień ten nie był tak szczęśliwy, jak poprzedni, natrafiliśmy bowiem znowu na okolicę bagnistą i jakby wymarłą zupełnie. Wprawdzie widziałem tu od czasu do czasu jakiegoś ptaka, ale zastrzelić go było trudno z powodu niezwykłej płochliwości.
 Do wieczora nie upolowaliśmy nic, i trzeba było położyć się spać na głodno. Selim wzdychał ustawicznie i zasnął dopiero wówczas, gdy go zapewniłem, że jutro będziemy mieli więcej szczęścia w polowaniu.
[III-73] Obietnicę tę uczyniłem w najlepszej wierze, ale, niestety, dotrzymać jej nie mogłem. Do południa brnęliśmy przez bagna, nie znalazłszy ani drzew owocowych, ani zwierzyny. Z kolei ja teraz wzdychałem, jak wczoraj Selim, i wytężałem wszystkie siły w kierunku zdobycia czegokolwiek do zjedzenia.
 Gdybym był nie zwracał uwagi na zrzędzenie nieszczęsnego syna Wschodu, byłbym uniknął wielu nieprzyjemności. Był z niego jednak tęgi żarłok, nudził więc mię i niepokoił co krok. Nadeszło południe, a wedle moich obliczeń powinniśmy byli dostać się do Fogudy jeszcze przed zachodem słońca. Pocieszałem go tem, ale, niestety, otrzymywałem jedną i tę samą odpowiedź: Umieram z głodu!
 I Ben Nil był już mocno wyczerpany, bo — rzecz prosta — również nic nie miał w ustach od wczoraj rana, a droga przez bagna była bardzo forsowna i uciążliwa. Wprawdzie dzielny ten chłopiec nie skarżył się wcale, ale właśnie dlatego było mi tem bardziej żal biedaka. Cóż jednak począć w dziewiczym lesie, gdy zwierzyny ani śladu! Doprawdy ogarniała mię rozpacz.
 Aż oto, ku miłemu naszemu zdziwieniu, usłyszeliśmy znany mi dobrze głos: „Karnuk, karnuk, karnuk!"
 — Będziecie mieli co jeść — rzekłem, — i to niebawem!
 — Co? skąd? — zapytał niedowierzająco Selim.
 — Słyszeliście w tej chwili głos karnuka, a gdzie on się znajduje, tam niezawodnie być musi i inne ptactwo. Chodźmy naprzód, ale bardzo ostrożnie.
 Karnuk jest ptakiem z rodziny żórawi. Głos jego brzmi: „karnuk-nuk-nuk", i stąd pochodzi jego nazwa, przez Arabów nadana. Przypuszczałem, że w pobliżu znajduje się woda stojąca, a więc i ptactwo błotne być tam musi.
 I istotnie natrafiliśmy niebawem na wolną przestrzeń między dwoma ścianami lasu, stykającemi się z sobą pod kątem prostym. Na przestrzeni tej [III-74]znajdowało się nieduże błotniste jezioro, którego brzegi, zarośnięte trzciną, sięgały aż po las. Zdjąłem karabin z ramienia, by, skradłszy się pocichu nad brzeg, upolować jakiego ptaka.
 — Czy i ja mogę pójść z tobą, effendi? — zapytał Ben Nil. — Wiesz, że wcale nieźle strzelam.
 — Dobrze, chodź!
 — I ja pójdę! — dorzucił Selim. — Przed mojemi kulami drży wszelka zwierzyna.
 — I ucieka, wcale nie postrzelona... Nie, Selimie, zostaniesz tutaj, na krawędzi lasu, i to będzie o wiele korzystniej. Tylko pamiętaj! nie ruszaj się z miejsca, abyśmy potem nie tracili czasu na szukanie ciebie. Zrozumiałeś?
 — Zrozumiałem, effendi. Będę tu stał, jak mur. Masz zresztą moje przyrzeczenie, że każdy twój rozkaz wypełnię co do joty. Tylko spraw się dzielnie i przynieś co do zjedzenia.
 Obaj z Ben Nilem poszliśmy ostrożnie, okrążając naokoło bagno, aż niemal na drugą jego stronę, skąd przez lukę w zaroślach trzcinowych otwierał się widok na wodę. I istotnie spostrzegliśmy na wodzie dwa wspaniałe żórawie, że jednak były stare i do jedzenia nieprzydatne, dałem im spokój, skradając się dalej, gdzie bujała na fali para młodych dzikich gęsi. Sudańczycy nazywają te rosłe, tęgie ptaki zikzakami, a to dlatego, że wydają one głos „zik-zak".
 Gdyśmy się chyłkiem zbliżali w ich kierunku, nagle wzmiankowane żórawie, które były od nas dość już daleko, zerwały się i pofrunęły ponad jezioro, a następnie ponad naszemi głowami.
 — Co to? — spytałem pocichu Ben Nila, zatrzymując się wśród trzciny. — Ktoś wypłoszył żórawie? Ktoby to był, u licha?
 — Może spostrzegły nas i ulękły się.
 — W takim razie uciekałyby w przeciwną stronę, nie zaś ku nam.
 — Ach, wiem! zapewne wypłoszył je Selim.
[III-75] — Możliwe i to. Chodźmy dalej!
 W kilka minut później znaleźliśmy się w niewielkiej odległości od dzikich gęsi i, stanąwszy za krzakiem, wycelowaliśmy broń — Ben Nil w jedną, ja zaś w drugą sztukę. Strzały padły prawie jednocześnie, a były obydwa celne. Końcem lufy przyciągnąłem natychmiast zdobycz do brzegu, a Ben Nil zauważył z widoczną radością:
 — No, nareszcie będzie co jeść, i Selim przestanie nas nudzić.
 Zabrawszy ptaki, skierowaliśmy się z powrotem naokoło maijeh do miejsca, gdzie czekał Selim. Jakież jednak było nasze zdziwienie, gdy, podszedłszy bliżej, nie znaleźliśmy go tu, Ben Nil ozwał się:
 — Mimo przyrzeczenia, nie usiedział drągal i poszedł ku maijeh, by płoszyć nam zdobycz.
 Było to zupełnie możliwe i prawdopodobne, wobec czego szukałem śladów, wiodących do maijeh, ale napróżno, — widocznie nie poszedł w tym kierunku. Natomiast uwagę moją zwróciły powyginane gałązki w poblizkich krzakach.
 — Poszedł do lasu — zauważyłem, — ale po co? Dziwi mię zresztą, że był o tyle odważny...
 Ledwiem wypowiedział te słowa, gdy natychmiast otrzymałem odpowiedź jak najmniej, a raczej wcale nie spodziewaną. Oto z krzaków wybiegło naraz kilku ludzi z podniesionemi kolbami... Chciałem się cofnąć; niestety, było zapóźno. Jedno uderzenie, a rozciągnąłem się jak długi na ziemi, tracąc odrazu przytomność.
 Ocknąwszy się po niejakim czasie, spostrzegłem, jak przez mgłę, siedzące obok jakieś postacie. Głowa bolała mię okropnie. Odruchowo chciałem sięgnąć ku niej ręką, niestety jednak uczułem się skrępowanym, jak tyle już razy w życiu. Dziwię się dziś jeszcze, że biedna moja głowa wytrzymała tyle ciosów w ciągu rozmaitych przygód.
 — Pies ma oczy otwarte — ozwał się ktoś tuż koło mnie, — a zatem żyje, co mię naprawdę cieszy.
[III-76] Głos ten wydał mi się przytłumionym, jakby pochodził z za ściany; pomimo to stwierdziłem, że nie był mi obcy... Usiłowania atoli moje, aby przypomnieć sobie, gdzie i kiedy go słyszałem, okazały się daremnemi; zmysły wskutek potężnego uderzenia kolbą w głowę miałem w połowie sparaliżowane.
 — Gdybyście byli go uśmiercili — brzmiał znowu ten sam głos; — byłaby to niepowetowana szkoda... No, ale na szczęście żyje, i nareszcie będę miał przyjemność sprawić mu taką śmierć, na jaką tyle razy zasłużył; uprzyjemnię mu odpowiednio ostatnie chwile. Zawsze mi się wymykał, ale tym razem niedoczekanie jego!
 Teraz dopiero poznałem, kto był autorem tych... czułych słów...
 Ibn Asl! W jego to ręce wpadłem tak sromotnie!
 Zamknąłem oczy natychmiast, i to nie z trwogi lub grozy, lecz dlatego, by mieć przez pewien czas spokój dla odzyskania równowagi nadwyrężonych zmysłów i zebrania myśli. Niestety, skoro zamknąłem oczy, opanowało mię nanowo ciężkie odrętwienie, czy sen, sam dobrze nie wiem. Zbudziwszy się powtórnie, uczułem jeszcze okropniejszy ból w głowie, ale natomiast wróciła mi pewność siebie i spokój wewnętrzny, jakgdyby się nic szczególnego ze mną nie stało.
 Odchyliłem powieki ostrożnie, ażeby, jak przez szpary, rozejrzeć się ukradkiem w sytuacyi. Był jeszcze dzień. Leżałem na skraju lasu, w tem samem miejscu, gdzie mię obezwładniono. Obok mnie z prawej strony leżał na ziemi Ben Nil, z lewej Selim, obaj skrępowani, jak barany. Naprzeciw siedział Ibn Asl, ani na chwilę nie spuszczając ze mnie oczu; poza nim biwakowali w zbitej grupie biali łowcy niewolników, a w pewnem oddaleniu znajdowali się Djangowie. Jedni z nich odpoczywali w trawie, a inni siodłali woły, z których znaczna liczba przeznaczona była do dźwigania powrozów, kajdanów i jarzem dla niewolników. Narzędzi tych miał Ibn Asl podostatkiem.
[III-77] — Otwórz-no, psie, lepiej parszywe powieki! — krzyknął z wściekłością rabuś niewolników. — Sądzisz, żem ślepy i nie widzę, co robisz?
 Nie chcąc dawać mu sposobności do dalszego znieważania mnie, otwarłem oczy i ujrzałem w ręku łotra zamaszysty bykowiec, zrobiony ze skóry hipopotama.
 — Allah wysłuchał nareszcie moich modłów — rzekł, uderzając mię bykowcem, — i mam cię, psie jeden, mam, a nie puszczę, aż zdechniesz! Ale zanim zdechniesz, czy wiesz, co cię czeka?
 — Wiem — odparłem spokojnie, — wolność!
 — Co? drwisz jeszcze? — krzyknął, uderzając mnie poraz drugi tak, że długo potem czułem na ciele bolesną pręgę. — Mówiłem ci już kilkakrotnie, co cię czeka z mej ręki... Niestety, potrafiłeś uciec. Teraz nie łudź się! Na zadatek tych przyjemności obetnę ci powieki, abyś nie mógł pokrzepić się snem i konał powoli, ale długo... o, bardzo długo...
 — Zdaje mi się, że ty zginiesz wcześniej, a dusza twoja powędruje na wieczne męki, takie same, jakiemi grozisz mnie w tej chwili.
 Odważyłem się na wypowiedzenie tej groźby, bo jakiś tajemny głos wewnętrzny mówił mi, że i tym razem ujdę szczęśliwie z rąk łotra. Wogóle, jak zawsze, tak i teraz nie rozpaczałem, pokładając niepłonną nadzieję w Bogu, a pozatem we własnej bystrości umysłu i sile organizmu. Wiedziałem też doskonale, że łotr nie zechce mię okaleczyć teraz, bo przeszkadzałoby mu to w marszu, a zamiarem jego było maltretowanie mię przez czas dłuższy.
 — Psie! — krzyknął rozjuszony, — gdybym tylko jedno powiedział słowo, wiłbyś się teraz w śmiertelnych podrygach. Ale nie mam ku temu ani czasu, ani ochoty. Przedewszystkiem sprawię ci jedno przyjemne widowisko, mianowicie będziesz naocznym świadkiem rozpaczy i nieszczęścia tych, za którymi tak zawzięcie obstajesz. Ich ból będzie twoim bólem... A co do groźby, [III-78]jakobym ja prędzej miał zginąć, to nie łudź się słodko. Wiem dobrze, w czem pokładasz nadzieję, ale to ci się wcale nie uda.
 — Nic nie wiesz, nic! — draźniłem go umyślnie, by dokończył tego, co zaczął.
 — Ależ wiem — odparł szyderczo. — Schwytałeś mego posłańca, szejka Djangów, i od niego dowiedziałeś się o moich planach. Zdobyliście moją seribę, a następnie razem z Borami przybyliście przez maijeh Semkat do Goków, by ich ostrzedz przede mną.
 — Śniło ci się! — przerwałem mu, naumyślnie zaprzeczając, by mówił dalej.
 — Wcale nie śnię i wiem, co mówię. Twój mądry Selim opowiedział mi wszystko ze ścisłą dokładnością. Poróżniłeś się z reisem effendiną i dlatego opuŚciłeś Wagundę, zamierzając na własną rękę zdobyć pomoc w Fogudzie. No, alem na szczęście pośpieszył się i przybyłem tu o wiele wcześniej, niż obliczałeś. Dowiedz się więc, że powziąłem zamiar zniszczyć nietylko samą Wagundę, ale i Fogudę, W tym celu ukryliśmy się tu, w lesie, ja zaś pojechałem naprzód na wywiady, gdy nagle spostrzegłem was nad maijeh, no, i tego dzielnego Selima, który ani myślał o ucieczce, choć mogła mu się doskonale udać, bo ma nogi, jak maszty okrętowe, a spostrzegł nas przecie już zdaleka; chłop zdębiał poprostu i nie ruszył się. Jeżeli wszyscy wasi wojownicy są tak mądrzy, jak on, to mi nietrudno będzie uporać się z nimi. Twój Selim, schwytany nagle, wyśpiewał mi wszystko, jak ptaszek, no, i wystarczy to chyba, abyś był pewny, że wiem wszystko. Teraz ruszymy na Fogudę, aby ci dać sposobność przypatrzenia się polowaniu na niewolników; a to, co zobaczysz, niech będzie dla ciebie wstępem do powolnej i przyjemnej... śmierci.
 Wstał i dał ręką znak swoim ludziom do wymarszu. Ponieważ w tej chwili wszyscy byli zajęci i nie uważali na nas, zwróciłem się do Selima i zapytałem szeptem:
[III-79] — Czemuś nie uciekał?
 — Uciekał? Przecie ty sam zakazałeś mi ruszać się z miejsca, no, a ja dałem ci słowo, że będę spełniał twoje rozkazy co do joty.
 — Ośle kwadratowy! Zrobiłeś szalone głupstwo. Gdybyś był, zobaczywszy zdaleka Ibn Asla, przybiegł ku nam na drugą stronę maijeh, nie my bylibyśmy w jego łapach, ale on byłby był w tej chwili naszym jeńcem.
 — Ja, widzisz, możebym uciekał, ale nogi podemną uginały się okropnie... trząsłem się cały...
 — Należałoby teraz te twoje nogi poucinać i wrzucić do maijeh... A po jakiego licha wygadałeś się przed nim tak szczegółowo?
 — Mógł mi przecie zagrozić śmiercią...
 — Jesteś idyota! Jeżeli cię nie wyratuję z tych opałów, to będziesz powieszony, mimo przezacnych twoich zeznań!
 — Czy jednak, mój najdroższy effendi, możliwe to jest, abyś mię ocalił?...
 — Ja nigdy nie tracę nadziei... Módl się do Allaha, aby...
 Zamilkłem, bo właśnie w tej chwili zbliżało się ku nam kilku asakerów, aby nas zabrać w drogę. Ibn Asl wogóle tak się urządził, aby Djangowie nie zetknęli się ze mną, bo się oczywiście obawiał, abym im nie powiedział, że ich szejk przeszedł na naszą stronę.
 Kazano mi wstać i włożono na kark tak zwaną szebah. Są to ciężkie drewniane widły, które zakładają niewolnikom na karki, przymocowując z przodu wpoprzek drąg, tak, że uwięziony w ten sposób człowiek znajduje się jak w jarzmie. Dla mnie wyszukano najtęższe z tych narzędzi, lecz widocznie i to nie zadowolniło Ibn Asla, bo kazał mi założyć na ręce kajdany z krótkim łańcuchem. Dwom moim towarzyszom dano tylko szebah na szyję, łańcucha zaś im oszczędzono.
[III-80] Podczas nakładania okowów starałem się przez wyprężenie mięśni pogrubić rękę, czego oba zajmujący się mną draby nie spostrzegli, zakładając mi obrączki o wiele przestronniejsze, niżby były stosowne, gdybym się był nie uciekł do sposobu. To zostawiło mi bodaj iskierkę nadziei uwolnienia się z więzów.
 Wyruszyliśmy. Pewna część zdolnych szybkobiegaczy została wysłana naprzód, jako służba wywiadowcza. Za nimi maszerował oddział Djangów, dalej Ibn Asl z białymi asakerami, a na samym końcu reszta Djangów. Przeważna część tych ludzi jechała na wołach. Dwoje jucznych zwierząt dźwigało namiot Ibn Asla.
 Do mojej szebah przymocowany był spleciony w kilkoro rzemień, drugim końcem uwiązany do siodła Ibn Asla. W ten sposób zmuszony byłem wlec się za swoim wrogiem, jak dawni brańcy polscy na arkanie za Tatarami w jassyr. Ben Nil i Selim szli tak samo uwiązani do siodeł dwu asakerów.
 Byłem przekonany, że skoroby tylko Djangowie dowiedzieli się, jak się ma rzecz cała, z pewnością nie byliby tak usłużni dla obecnego swego przywódcy i dobrzeby się namyślili, co robić, w rezultacie zaś pewnieby nas uwolnili. Postanowiłem tedy przy najbliższej sposobności ostrzec ich przed Ibn Aslem, mimo niebezpieczeństwa, jakie mi w tym wypadku groziło.
 Ale jak to uczynić, skoro nie znam ich języka? Zebrałem tedy w pamięci cały, bardzo szczupły niestety, zapas wyrazów i ułożyłem je w odpowiednie zdania, aby przy sposobności zrobić z tego użytek.
 Ciągnęliśmy już z godzinę przez otwarty teren, gdy na horyzoncie zamajaczył znowu las, skąd powrócił jeden z wywiadowców z jakąś wiadomością do komendanta Djangów. Ten ostatni zwrócił się natychmiast do Ibn Asla i mówił coś w języku Djangów, którym, jak się okazało, Ibn Asl władał doskonale.
 Kiedy Djangczyk wracał do swego oddziału, zawołałem do niego:
[III-81] — Ibn Asl anacz rem badd ginu szejk kador, szejk and wird afod ran.
 Słowa te w języku Djangów i Nuerów oznaczały mniej-więcej: „Ibn Asl to wyrafinowany łotr. Chciał on zamordować twego szejka. Szejk jest teraz u nas, jako nasz przyjaciel.“ Więcej mówić nie mogłem, bo Ibn Asl pociągnął za rzemień z taką siłą, że upadłem na ziemię.
 — Milcz, psie! — krzyknął, pieniąc się z wściekłości, — bo ci gębę posiekam.
 I uderzył mię bykowcem po głowie, poczem wydał Djangczykowi rozkaz natychmiastowego oddalenia się.
 Djangczyk usłuchał go z wielką uniżonością, co świadczyło, że słów moich wcale nie wziął pod rozwagę, gdyż w przeciwnym razie byłby okazał bodaj cień niechęci dla opryszka.
 — Jeżeli tylko raz jeszcze zaczepisz swą mową Djangów — wybuchnął gniewnie Ibn Asl ku mnie, — to otrzymasz knebel!
 Łotr nie żartował wcale, wobec czego postanowiłem nie drażnić go, bo knebel w czasie marszu. to niebardzo pożądana przyjemność.
 Wieczór się zbliżał, gdyśmy weszli do wspomnianego lasu, w którym z powodu gęstego zadrzewienia panował już mrok. Przedzieraliśmy się przez gąszcze przeszło pół godziny, aż znaleźliśmy się znowu na otwartej przestrzeni. Robiło się już ciemno, a oddział nasz mimo to maszerował dalej i dopiero około godziny ósmej zatrzymał się, bo i straże przednie znaleźliśmy już na wypoczynku. Wnioskowałem stąd, że jesteśmy niedaleko wsi Fogudy — celu napastniczych planów Ibn Asla.
 Mimo zmroku, spostrzegłem, że oddział nasz umieścił się wśród krzaków i rozpoczął przygotowania do napadu.
 Nas, jeńców, odwiązano od siodeł, a natomiast skrępowano nam nogi, wskutek czego musieliśmy się pokłaść na ziemi; z powodu nieszczęsnej szebah było [III-82]to dla nas istną męczarnią. Trzej asakerzy usadowili się koło nas na warcie.
 Łowcy niewolników podczas obozowania zachowywali się bardzo cicho. Przywiązano woły do krzaków lub do palików, wbitych w ziemię, przygotowano powrozy, kajdany i łańcuchy, a ognia tym razem Ibn Asl wcale nie rozłożył, z czego się domyśliłem, że napad na biednych, bezbronnych czarnych ma nastąpić wkrótce.
 Prażyłem sobie mózg, wysilając się na wymyślenie dla nich jakiegoś sposobu ratunku, a przynajmniej ostrzeżenia ich przed grożącem niebezpieczeństwem. Udać się do wsi oczywiście nie mogłem; ale gdyby choć ostrzec ich, zaalarmowawszy głosem. Na razie postanowiłem w tym celu krzyczeć. Ale w ten sposób postawiłbym na jedną kartę własne życie... Własne życie?... Hm... możeby je poświęcić... Co znaczy śmierć jednego człowieka wobec rzezi setek ludzi? Pytanie tylko, czy przedsięwzięcie moje odniosłoby jaki skutek. A z drugiej strony — czy wolno: mi narażać życie tutaj dla mieszkańców Fogudy, podczas gdy przydać się ono może potem dla Wagundy i oddziału reisa effendiny? i
 Była to okropna dla mnie chwila, bo nie wiedziałem, co ostatecznie wybrać, a w dodatku byłem obezwładniony i niezdolny do żadnego czynu.
 Niebawem Djangowie wyruszyli naprzód, a w pewnem oddaleniu za nimi biali asakerzy. Na miejscu pozostali tylko trzej nasi dozorcy i kilku innych dla strzeżenia wołów.
 Czas naglił do zdecydowania się, co czynić. Gdybym miał wolną bodaj jedną rękę! Niestety, wysiłki w celu uwolnienia się były bezowocne, bo ręce z powodu upału i nacisku żelaza nabrzmiałymi, a raczej spuchły. W kwadrans po odejściu pierwszego oddziału niepokój mój wzrósł do najwyższego stopnia. Nie mogłem już dalej wytrzymać i postanowiłem krzyczeć, — krzyczeć tak głośno, by zagrożeni czarni usłyszeli [III-83]mię. Przyłożyłem tedy ręce do ust nakształt trąby, nabrałem w pierś powietrza i wydałem z siebie tak przeraźliwy wrzask, że wśród stworzeń leśnych powstał istny popłoch. Powtórzyłem to kilka razy — i zdziwiło mię zachowanie się strażników, którzy ani drgnęli, nie zapobiegając nawet powtórzeniu się mych krzyków.
 Po chwili dopiero jeden z nich wybuchnął szyderczym śmiechem:
 — Sądziłeś, głupcze, że Ibn Asl nie przewidział tego, co zechcesz uczynić? O, on ciebie zna doskonale i wiedział z góry, że spróbujesz tej sztuki. Aby to zaś uniemożliwić, zostawił cię tutaj. Do wsi będzie conajmniej godzina drogi; krzycz więc, jeżeli ci to sprawia przyjemność, a dodam jeszcze, że to już ostatnia w twojem życiu przyjemność.
 Ubodły mię nieco te kpiny, ale też kontent byłem, że krok mój nie pociągnął za sobą przykrych dla mnie następstw. Foguda nie mogła być uratowaną, ale przynajmniej na wszelki wypadek spełniłem obowiązek swój i, mając czyste sumienie, mogłem bodaj trochę się uspokoić, oczywiście jednak nie co do smutnego losu czarnych, którym w tej chwili groziła straszna katastrofa.
 Upływały kwadranse.. godziny... Po gwiazdach mogłem wnioskować, że było około jedenastej, gdy w stronie południowej ukazała się na niebie łuna pożarna.
 — Hamdulillah! Już! — zauważył jeden z naszych dozorców; — zaczęło się wykurzanie szczurów!
 — Spalicie ich? — zapytałem, drżąc z przerażenia.
 — Eee! — zaśmiał się, — widocznie nie masz pojęcia o połowie niewolników.
 — Nie jestem przecie łowcą...
 — W takim razie opowiem ci, jak się to odbywa.
 — Milcz! Nie chcę o tem słyszeć!
 — Hola! któżto ci dał prawo rozkazywania mnie? Otóż, mimo twego sprzeciwu, nie będę milczał; mówić będę, co mi się podoba, a podoba mi się właśnie [III-84]dręczyć cię opowiadaniem, jak to się żywcem smaży niewolników.
 Nie dałem na to odpowiedzi, a łowca ciągnął dalej:
 — Wiadomo ci, że wioski murzyńskie w tych okolicach obwiedzione są częstokołami. Ogrodzenie takie jest zazwyczaj bardzo suche i dlatego pali się doskonale. Owóż łowcy, opasawszy wieś naokoło, zapalają w kilku miejscach ów parkan, który w przeciągu kilku minut staje cały w płomieniach. Stąd pożar przenosi się niebawem na dachy chat, zbudowanych z trzciny. Czarni, zbudzeni nagle ze snu, szukają ratunku w ucieczce, oczywiście nie wszyscy, bo starcy i dzieci nie mają sił ku temu i muszą się spalić. Młodzi zaś i silni, a tacy właśnie dla nas stanowią pożądany towar, w kilku skokach przedzierają się przez płonące ogrodzenie i tu, nazewnątrz już wioski, nie widząc nic w ciemności, gdyż wzrok mają przytępiony światłem płomieni, wpadają z łatwością w ręce łowców, poczem wiąże się ich przyzwoicie, i sprawa skończona. Gdyby zaś który stawiał opór, to go w łeb, aby już nie wstał z ziemi.
 — Milcz! — przerwał mu Ben Nil. — Jesteście dyabłami, nie. ludźmi!
 — Dobrze mówisz — zaśmiał się opowiadający; — wy sami przekonacie się niebawem, że jesteśmy dyabłami, tylko że was czeka o wiele ciekawszy los, niż tych czarnych, którzy znajdują  śmierć od pchnięcia nożem, albo wśród płomieni. Co do złowionych niewolników, powinni oni raczej cieszyć się, że odtąd troszczyć się o nich będą ich właściciele, dając im jeść i utrzymując swoim kosztem; przynajmniej nie potrzebują już dbać o siebie i starać się o pożywienie.
 — Czy to prawda, że niektórych rzucają w ogień? — spytał Ben Nil, przyczem na samą tę myśl przerażeniem zacisnęło mu się gardło.
 — Rozumie się — odparł dozorca cyniczno-szyderczym tonem. — Baby i dzieci, które zdołały się [III-85]uratować, pędzimy potem hurmą w ogień, i kwita. Dzieci poniżej pięciu lat i dorośli powyżej trzydziestu nie są nam potrzebni, bo nikt takich kupować nie chce. Co z nimi robić? strzelać? Szkoda prochu! lepiej niech się spalą...
 W ten sposób drab opowiadał bez ustanku, a ja nie miałem sposobu zmusić go do milczenia. W południowej stronie łuna coraz się rozszerzała, aż wreszcie stało się widno i tutaj, wśród nas, jak o świcie. Płonęła już cała wieś, która, jak sądziłem z rozmiarów ognia, była zapewne bardzo wielka.
 Północ minęła już dawno, gdy przybyli dwaj asakerzy z rozkazem do naszych strażników:
 — Ibn Asl chce tym przeklętym psom pokazać, jak znakomity ma połów. Prowadźcie ich do Fogudy.
 Na ten rozkaz uwolniono nam nogi z więzów i pociągnięto za sobą. Łuna pożarna poczęła już przygasać, ale mimo to było widno o tyle, że rozeznałem dobrze okolicę. Minąwszy krzaki, weszliśmy na wolną uprawną przestrzeń, której plony miały pozostać niezebranymi, bo nie było już komu myśleć o nich. Po trzech może kwadransach zbliżyliśmy się do wsi, a właściwie do wielkich kup popiołu, dymiących, jak spokojne wulkany. Łowcy niewolników rozłożyli na zewnątrz pogorzeliska wielkie ognie i zgromadzili tu łup, składający się z mnóstwa ludzi i zwierząt. Murzyni bowiem trzymają zazwyczaj swój dobytek na wolnem miejscu poza wsią, wobec czego bydło dostaje się bez trudności w ręce łupieżców, a przedstawia ono dla łowców niepospolitą wartość; dobrze odżywiona sztuka ceniona jest bardziej, niż najroślejszy murzyn.
 Połów Ibn Asla był wcale niezły; bydła rogatego spędzono więcej, niż sto sztuk, owiec zaś cztery razy tyle.
 A ludzie? Gdybym był w tej chwili miał wolne ręce, Ibn Asl musiałby był paść trupem na miejscu. Wprawdzie nieskory jestem do przelewania krwi ludzkiej, ale w owej chwili, gdy patrzyłem na dzieło strasznej zbrodni, byłbym bez wahania udusił łotra na śmierć.
[III-86] Pomiędzy dwoma ogniskami leżeli nieszczęśliwi, którzy tak niedawno jeszcze odpoczywali w swych chatach, nie przeczuwając smutnego losu, jaki ich spotka! Poukładano ich, jak snopy na klepisku, jednego obok drugiego — osobno mężczyzn, a osobno kobiety i dzieci. Pomiędzy rzędami przechadzali się tam i z powrotem asakerzy, wywijając w powietrzu skórzanymi batogami. Jeńcy powiązani byli wszyscy, gdy jednak który z nich poruszył się tylko, otrzymywał natychmiast w nagie oczywiście ciało uderzenie tak silne, że krew tryskała strumieniem. Nie mogłem patrzeć na to i odwróciłem się; to samo uczynił Ben Nil i Selim.
 Ibn Asl zajęty był około grupy dzieci, szacując je i wybierając, co roślejsze a zdrowsze. Spostrzegłszy, że odwróciliśmy się od widoku jeńców, przybiegł ku nam, wskazał sterczące z ziemi pale, które służyły do przywiązywania bydła, i rzekł:
 — Widzę, że psy nie chcą patrzeć na moje dzieło i odwracają się. Przywiązać ich więc do tych palów w ten sposób, by mieli przed sobą szereg jeńców, a jeżeli zechcą zamykać oczy, to nie żałujcie batoga, dopóki ich nie otworzą!
 Rozkaz ten wykonano w tej chwili, przywiązując nas do wspomnianych pali. Po prawej mojej stronie dymiło rumowisko spalonej wsi; widziałem tu wyraźnie wśród zgliszczów wielką liczbę napół zwęglonych ciał ludzkich... Nalewo ode mnie garnęła się do kupy wylękniona trzoda, której Djangowie pilnie strzegli. Wprost leżały szeregi niewolników, jęczących, jak potępieńcy, a wśród nich uwijali się asakerzy, niby szatani bezlitośni a okrutni!...
 Ibn Asl ukończył przegląd spędzonej dziatwy. Jednostki zdolne do transportu i przedstawiające jakąkolwiek wartość pozostawiono w spokoju, a inne, które uznane zostały przez niego za niezdatne, odrzucono powiązane na bok, jak drewna lub kamienie...
 Nie mogłem wiedzieć jeszcze, co łotr zrobi z tym „Wysortowanym towarem". Przypuszczałem nawet, że [III-87]uwolni maleństwa od pęt i puści na cztery wiatry. Niestety, złudne to było mniemanie! W tej chwili bowiem Ibn Asl wydał jakiś rozkaz swoim ludziom, którzy, ku przerażeniu memu, dobyli noży... Domyśliłem się, co ma nastąpić; ryknąłem na ten widok tak strasznym głosem, jakiego jeszcze nigdy w życiu pierś moja nie wydała, i zamknąłem oczy. Atoli... uderzenia batem zmusiły mię do ponownego ich otwarcia. Lecz oto... było już po wszystkiem; z gromady dziatwy nie żyło już ani jedno, mordercy zaś obcierali ociekające krwią noże...
 Rodzice pomordowanych podczas tej sceny wydawali z siebie głosy nadludzkiej iście rozpaczy, szamocąc się gwałtownie, by uwolnić się ze swych więzów i biec na ratunek niewinnym dzieciom, — a w rezultacie spotkały ich potężne uderzenia szpicrut i batogów, tak, że krew oblewała ich ciała...
 Nieszczęśliwi!..
 Nieszczęśliwsi jednak byli ci, którzy batogami uspokoić się nie dali... Zakłuto ich wszystkich co do jednego.
 Czułem w sobie ból nie do opisania. Drżałem na całem ciele — nie z trwogi, lecz z oburzenia na to niesłychane okrucieństwo. Czyniłem sobie przytem gorzkie wyrzuty. Wszak zdarzała mi się już sposobność zgładzić tego łotra, a ja, naiwny, oszczędzałem go. Jakże mi teraz było żal tej mojej pobłażliwości! Dlaczego nie uśmierciłem draba, który nie powinien był istnieć wśród ludzi? — I przysięgałem teraz w duchu, że przy najbliższej sposobności obejdę się zupełnie inaczej z potwornym mordercą dzieci.
 Lecz okrucieństwom nie było jeszcze końca. Oto Ibn Asl rozpoczął z kolei przegląd jeńców dorosłych. Tu również zakłuwano na miejscu wszystkich, uznanych przez niego za niezdatnych. Ścisnąłem zęby, by nie wybuchnąć potokiem przekleństw i złorzeczeń, ale oczy miałem otwarte, jednak nie z obawy przed batem, ale żeby być już do końca świadkiem potwornej rzezi.
 Skoro Ibn Asl uporał się z „szlachetną" swoją robotą, przyniesiono łańcuchy, okowy i opisane przeze [III-88]mnie poprzednio jarzma czyli szebah. Jeńcy bowiem powiązani byli dotychczas prowizorycznie; teraz pozakuwano ich w łańcuchy, kajdany i owe szebah w ten sposób, że mogli leżeć tylko na jednym boku, a odwrócić się dopiero wówczas, gdyby w jednej chwili spróbowali uczynić to wszyscy razem. Zachowywali się ci biedacy teraz spokojnie, wiedząc, że opór pogorszyłby tylko ich straszne położenie.
 Wreszcie Ibn Asl podszedł do mnie i, drwiąc z szatańskim uśmiechem, zapytał:
 — No, i jakże ci się podobało? Ładny połów? nieprawdaż? Udał się wyśmienicie, no!
 Stłumiłem w sobie przemocą wzburzenie i odrzekłem zupełnie spokojnie:
 — O, połów zaiste wspaniały! Pozostawiłeś przy życiu co najmniej ze dwieście głów. Jeżeli w czasie transportu uśmiercisz z różnych powodów choćby czwartą część, to i tak pozostanie ci sto pięćdziesiąt do sprzedania. Do tego dodać należy trzodę. Naprawdę zazdroszczę ci...
 Warto było widzieć łotra po tych moich słowach. W innej okoliczności byłbym mu parsknął śmiechem w nos, — tak komiczną uczynił minę, posłyszawszy moją pochwałę, przyczem cofnął się krok wtył.
 — Ty mi zazdrościsz? Allah czyni cuda nad cudy! Widocznie wstąpiła w ciebie jakaś inna dusza!
 — Bardzo dobrze wywnioskowałeś; wstąpił we mnie inny, nowy zupełnie duch, i poznasz go niebawem.
 — Czyżbyś miał chęć zostać łowcą?
 — A tak. Istnieje pewien rodzaj szczególniejszych ludzi, których chcę złowić, i mam nadzieję, że mi się to jak najlepiej uda.
 — Cóż to za ludzie?
 — Mógłbym nie powiedzieć ci prawdy, jednak, abyś mnie nie uważał za tchórza, pozbawionego zresztą jakiejkolwiek nadziei, zdradzę przed tobą tajemnicę... Otóż pragnę złowić przedewszystkiem ciebie i twoich białych asakerów.
[III-89] Ibn Asl wybuchnął głośnym śmiechem:
 — Mnie i moich białych żołnierzy? A dlaczego i nie czarnych?
 — Bo ci są obałamuceni przez ciebie i oszukani, wobec czego nie spotka ich ta kara, która oczekuje ciebie i twoich białych wspólników.
 Łotr patrzył na mnie dłuższą chwilę świdrującym wzrokiem, następnie przystąpił bliżej, zbadał okowy moje bardzo dokładnie i, przekonawszy się, że wszystko w porządku, rzekł:
 — Omal nie uwierzyłem w tej chwili, że zdołałeś uwolnić się. No, ale na szczęście tak nie jest, wobec czego gotów jestem uwierzyć, że dostałeś nagle bzika...
 — Ooo! zmysły moje są zupełnie zdrowe — rzekłem, — i świadom jestem tego, co mówię.
 — Tak? No, ale ja ci pokażę, w jaki sposób ja podobne...
 Zamilkł nagle i począł mi się znów przypatrywać przeszywającym wzrokiem, podczas gdy ja również bystro patrzyłem mu w oczy, nie poddając się bynajmniej. Ostatnie jego słowa wypowiedziane były w przystępie gniewu. Wydobył nawet był nóż z za pasa, chcąc zapewne utopić go w mej piersi; ale się rozmyślił i, zamiast tego, uśmiechnął się szatańsko, chowając nóż napowrót:
 — Mimo wszystko, jeszcze nie czas! Nie zmusisz mię do tego niczem. Mam dosyć rozumu, by odgadnąć twoje zamiary...
 — Ech, ku temu zbyteczny jest jakiś wyjątkowy rozum. Mam zamiar powiedzieć ci prawdę, nic więcej.
 — No, no! Żebyś nie wiem jakich wykrętów używał, nie wywiedziesz mię w pole. Uważasz się tym razem stanowczo za zgubionego i wiesz, że nie ujdziesz mej zemsty i że czekają cię takie męczarnie, jakich jeszcze nikt na świecie nie doznawał. Otóż, aby oszczędzić sobie tych męczarń i umrzeć prędko, lekką śmiercią, postanowiłeś draźnić mię, sądząc, że w [III-90]przystępie gniewu skończę z tobą odrazu. Ale przeliczyłeś się w rachubie. Utrzymam cię przy życiu, aż póki nie zniszczę Wagundy i nie pochwycę kochanego twego przyjaciela, reisa effendiny. Wiem, że się kochacie, więc przyjemniej wam będzie obydwom cierpieć razem.
 Położył mi rękę na ramieniu, zaśmiał się znowu szatańsko i ciągnął dalej:
 — Widzisz więc, że niełatwo podejść mnie podstępem i że ani Allah, ani szatan nie wyrwą cię już z mej mocy. Jesteś zgubiony! A jeżeli ci się roi, że reis efiendina przybędzie ci na pomoc, przyjmij do wiadomości, że na Wagundę wyruszam jeszcze dzisiejszej nocy. Reis nie spodziewa się mnie jeszcze, i dlatego zaskoczę go zupełnie nieprzygotowanego. Wy trzej otrzymacie teraz posiłek, ale bynajmniej nie z litości, lecz dla dodania wam sił do uciążliwego marszu.
 I odwrócił się ode mnie, by wydać odpowiednie rozkazy. Ja zaś czułem się bardzo zadowolony z tego, co mi powiedział. Byłem mianowicie pewny, że nie zabije mię jeszcze, ani też nie zechce na razie wyrządzić nam krzywdy na zdrowiu.
 Dano nam następnie dla zasilenia się po kawałku mięsa i trochę wody. Mięso wkładano nam pokrajane do ust, jakbyśmy byli zwierzętami do utuczenia. Gdy najedliśmy się do syta, poodwiązywano nas od palów i w asystencyi trzech strażników odprowadzono na bok, abyśmy się pokładli na odpoczynek.
 Położyłem się, odwrócony plecyma do miejsca, które było widownią strasznego mordu, aby o tem nie myśleć. Nie rozmawiałem też z towarzyszami niedoli, gdyż wiedziałem, że czekały nas za to cięgi. I oni byli widocznie tego samego zdania, bo nie zdradzali ochoty do rozmowy.
 Odpoczynek nasz jednak nie trwał długo, bo zaledwie się trochę zdrzemnąłem, gdy zaczęto się przygotowywać do wymarszu. Pobudzono też niebawem schwytanych niewolników i popędzono naprzód długim łańcuchem. Za nimi poganiacze gnali zbitą w kupę [III-91]trzodę. Nas trzech prowadzili asakerzy pod osobistym nadzorem Ibn Asla.
 W miejscu, gdzie pozostawione były woły wierzchowe, zatrzymaliśmy się na krótko. Ibn Asl kazał przyprowadzić posiodłane woły i ozwał się:
 — Ben Nil i Selim nie umieją dobrze jeździć. Jeżeli nie zdejmę im szebah, gotowi mi paść po drodze. Że jednak bardzo ich lubię i pragnę zachować przy zdrowiu, więc ułatwię im jazdę przez zdjęcie tych wideł z karku. Ty jednak, effendi, czujesz się w siodle, jak we własnym domu, i wobec tego pozostawię ci tę miłą drewnianą ozdobę. Mam nadzieję, że będziesz mi wdzięczny za ten dowód wyróżnienia z mej strony...
 Słowa te, wypowiedziane z bezlitośnem szyderstwem, świadczyły, że czeka mię bardzo a bardzo uciążliwa podróż. Mimo to poddałem się losowi ze spokojem i rezygnacyą. Jedyną nadzieję pokładałem... w wodzie. Zaraz to wytłómaczę.
 Kiedy zakładano mi poraz pierwszy okowy na ręce, sądziłem, że zdołam uporać się z tem żelaziwem w sposób najprostszy, to jest wyjmę ręce, chociażbym nawet miał się pozbyć kawałka skóry. Nie wziąłem jednak w rachubę tutejszycch warunków klimatycznych. Pociłem się przecie, a ręce były ustawicznie wilgotne i obrzmiałe, — gdybym tedy chciał koniecznie uwolnić je z żelaza, należałoby wymoczyć je w zimnej wodzie. Woda więc w tym wypadku była jedynym środkiem ratunku dla mnie.
 Ben Nila i Selima uwolniono od ciężkich drążków i przywiązano ich do siodeł. Również i mnie osznurowano na całem ciele. Z początku prowadzono zwierzęta wśród krzaków z wielką ostrożnością; potem wjechaliśmy na otwartą przestrzeń, gdzie zgromadził się był już cały oddział i szykował się do dłuższej drogi. Naprzód wyprawiono dwu drabów, którzy, jak się później przekonałem, znali drogę dokładnie. Za nimi w pewnem oddaleniu jechała grupa, złożona [III-92]mniej-więcej z dziesięciu białych asakerów, a dalej Ibn Asl. Do jego siodła uwiązani byliśmy wszyscy trzej w ten sposób, że ja i Ben Nil musieliśmy jechać obok siebie, mając na przodzie zwycięskiego wroga, Selim zaś wlókł się za nami, również doskonale zabezpieczony. Z tego można było wnioskować, że Ibn Asl miał wcale niegłupie pomysły.
 Dla mnie ta jazda była piekielnem udręczeniem. Ruchy miałem całkowicie uzależnione od ruchów rogatego wierzchowca, a przytem kark gniotło mi ciężkie jarzmo, które musiałem ciągle podtrzymywać rękoma, i to rękoma prawie zupełnie zdrętwiałemi. Za każdem potknięciem się wołu Ibn Asla owa nieszczęśliwa szebah szarpała mną nie do zniesienia boleśnie. Selim wcale nie umiał jechać wierzchem, więc zwierzę jego ciągle się kręciło to w tę, to w ową stronę i ciągnęło mię, szarpiąc znowu w tył. Doprawdy, sam dyabeł nie mógłby wymyślić gorszej dla mnie udręki.
 Jeden tylko miałem sposób, aby sobie choć trochę ułatwić położenie, mianowicie — korzystając z elastyczności mięśni siedzeniowych i udowych, unosiłem się nieco w siedzeniu. Czy jednak zdolny byłby zwykły śmiertelnik utrzymać kontakt z ruchami bydlęcia, gdy w dodatku miałby skrępowane nakształt mumii członki?
 Za Selimem jechała znowu część białych asakerów, a za nimi dopiero reszta bandy.
 Przekonałem się w krótkim czasie, że dla mnie wybrano najgorsze bydlę, nie nadające się nietylko pod wierzch, ale nawet do przewożenia ciężarów. Czyniłem wszelkie możliwe wysiłki, by niem jakoś powodować; niestety, Ibn Asl umyślnie szarpał rzemieniem, uwiązanym do mej szebah, a z tyłu znowu asakerzy umyślnie podpędzali Selima, by mię ruchy jego bydlęcia szarpały to w tę, to w ową stronę. Jechać w ten sposób nigdy mi się dotychczas nie zdarzyło, i nie życzę sobie, aby mię podobna przyjemność kiedykolwiek jeszcze w życiu spotkała.
 Była może godzina trzecia po północy, i gwiazdy [III-93]rzyświecały naszemu pochodowi jasnem Światłem. Jechaliśmy ciągle wolną przestrzenią, wymijając o ile możności lasy i zarośla, prowadzeni przez dwóch przewodników, którzy doskonale znali teren, jakby to było w ich rodzinnej okolicy. Korzystałem z jedynego dobrodziejstwa, jakie mi pozostawiono, mianowicie — z możności rozmawiania z Ben Nilem, i nikt się o to nie gniewał. Lecz i ta swoboda użycia organu mowy miała swą przyczynę w niesłychanem wyrafinowaniu Ibn Asla. Pozwalał on nam snuć głośno plany, abyśmy dręczyli się tem bardziej, że nie było dla nich nadziei powodzenia.
 Nie mogłem w swojem jarzmie obejrzeć się wtył i obliczyć, ilu ludzi podążało za nami. Później dopiero, wczasie krótkiego odpoczynku, naliczyłem trzydziestu białych asakerów i około stu Djangów. Resztę, około dwudziestu białych i pięćdziesięciu czarnych, odkomenderował Ibn Asl do transportowania niewolników i bydła, a sam puścił się naprzód z doborowymi wojownikami, by w jak najkrótszym czasie zaskoczyć niespodzianie Wagundę.
 Ben Nil starał się uprzyjemnić mi okropne moje położenie, ale, będąc związany, nie mógł kierować zwierzęciem, jak należało, i trzymać się blizko mnie.
 — Effendi — ozwał się półgłosem, — tym razem już z nami koniec... nieprawdaż? A może żywisz jeszcze bodaj iskierkię nadziei?
 — Iskierkę? Ależ ja nadziei nigdy nie tracę.
 — Bardzo to mile brzmi, ale naprawdę obawiam się, że dla nas już ona nie istnieje.
 — Dla mnie zaś ma wartość tak długo, dopóki żyję; a że w tej chwili żyję jeszcze, więc mi wolno pielęgnować w duszy tę najpiękniejszą z gwiazd, jaką Stwórca obdarzył ludzkość.
 — A więzy, a kajdany, a szebah, będąca istnym wymysłem piekła?...
 — Głupstwo wszystko! Nadzieja to grunt, rozumiesz? Zresztą nie mówmy o tem, bo mogliby nas [III-94]podsłuchać, a przytem... muszę mieć czas do obmyślenia czegoś. O jedno tylko się boję: abym nie złamał karku w czasie tej jazdy.
 Obawa o złamanie karku bynajmniej nie była żartem, bo istotnie groziło mi podobne niebezpieczeństwo. Szarpano mię zprzodu, ztyłu i zboku, a to dawało się we znaki nietylko mnie, lecz i wołowi. Gdyby zaś zwierzę straciło wreszcie cierpliwość i znarowiło się albo padło z udręki, to ja, będąc przymocowanym doń i mając szebah na karku, jużbym się nie pozbierał więcej.
 Nad ranem zdrętwiały mi ręce zupełnie od ciągłego przytrzymywania drążka na karku, a i nóg nie czułem również z powodu silnego skrępowania, — gdy zaś nastał dzień, męczarnia moja jeszcze się powiększyła, bo teraz, już nie wymijając lasów, jechaliśmy na przełaj, byle najkrótszą drogą. Można sobie wyobrazić, co w moich okolicznościach przecierpiałem w lesie, gdzie każda gałąź szarpała mię obezwładnionego niemiłosiernie. Mimo to, wytrzymałem jakoś do południa, gdy nareszcie Ibn Asl zarządził odpoczynek, bo woły były mocno pomęczone.
 Pozdejmowano nas wszystkich trzech z siodeł, i w tej chwili dopiero odczułem, że siły moje wyczerpały się niemal zupełnie. Nie mogłem ustać na nogach i runąłem na ziemię, jak kloc.
 — Czyżby naprawdę było aż tak źle z tobą? — śmiał się Ibn Asl, — czy może jeszcze i teraz zechcesz się chełpić swą siłą?
 — Nie chełpiłem się nigdy — odrzekłem, — a jeżeli sądzisz, że cierpię, to muszę cię wyprowadzić z błędu. Nie cierpię, ale raczej cieszę się, że nie dociągniesz nas na czas do Wagundy.
 — Dlaczego?
 — Bo ja będę na przeszkodzie.
 Odpowiedź ta zastanowiła go. Odwrócił się odemnie, nic nie rzekłszy, z czego wnioskowałem, że będzie się ze mną obchodził jeszcze gorzej.
[III-95] Ubranie na mnie było prawie całe zbroczone krwią, a mimo to po krótkiej chwili wypoczynku uczułem, że jednak nie jest ze mną tak źle, jak myślałem w pierwszej chwili, Skoro bowiem odpocząłem, siły weszły we mnie nanowo. Udałem jednak ogromnie wyczerpanego, ażeby przez to uzyskać bodaj trochę ulgi. I teraz dano nam posiłek, składający się z mięsa i wody, której w tem miejscu było podostatkiem.
 Zauważyłem, że Ibn Asl miał ze sobą pewną liczbę wołów, idących luzem; rezerwowano je, nie wiadomo w jakim celu. Wśród jucznych wołów dwa dźwigały na grzbietach namiot Ibn Asla, a trzeci niósł na sobie ładunek, z którego wystawały luty naszych karabinów. Widocznie była tam również i reszta odebranego nam mienia.
 Po dwugodzinnym odpoczynku udaliśmy się w dalszą podróż, przyczem, ku wielkiemu memu zadowoleniu, zdjęto mi nareszcie nieszczęsną szebah i nawet dano pod wierzch lepszego wołu. A zatem uwaga moja, że w dotychczasowych warunkach nie wytrzymam dalszej podróży, wywołała należyty skutek. Byłem wprawdzie umocowany do siodła Ibn Asla i Selima, jak poprzednio, ale było to drobnostką w porównaniu z udręką, którą sprawiała mi szebah. To też, gdyśmy się rozłożyli obozem na nocleg, uczułem się znacznie silniejszym i rzeźkim na całem ciele.
 Obóz rozłożony był na krawędzi preryi. Woły puszczono na paszę, powierzając kilku ludziom ich dozorowanie. Dla Asla ustawiono namiot, ja zaś otrzymałem wo szebah. Na wieczerzę dano nam podostatkiem kaszy z durry, rozmoczonej w zimnej wodzie.
 Aby zabezpieczyć obozowisko od komarów, zapalono ogień, przy którym między innymi miał spać Ben Nil i Selim, gdyż strażnikom łatwiej przy świetle upilnować ich w nocy.
 — Ciebie tu nie zostawię na wolnem powietrzu — rzekł do mnie Ibn Asl, gdy włożono mi na ręce [III-96]okowy; — będziesz spał w moim namiocie, ażebym był zupełnie pewny, że nie uciekniesz.
 Wpakowano mię tedy w głąb namiotu, związano nogi rzemieniem, a szebah przytwierdzono do palika, wskutek czego nawet ruszyć się nie mogłem. Obok mnie kazał sobie usłać legowisko z miękkich koców Ibn Asl, a u wejścia postawiono naczynie z wodą na wypadek, gdyby mu się w nocy pić zachciało.
 Woda, gdybym był w możności sięgnąć do niej, miała dla mnie wielkie znaczenie w ułatwieniu mi ucieczki, — niestety naczynie stało zadaleko.
 Ibn Asl, układając się na swem posłaniu, rzekł groźnie:
 — Przestrzegam cię przed jakiemkolwiek usiłowaniem wymknięcia się. Najmniejszy ruch z twej strony nie ujdzie mojej uwagi, a zresztą spowodowałby poruszenie lub nawet przewrócenie się namiotu. A i straż u ogniska ma surowy rozkaz ani na chwilę nie spuszczać oka z namiotu.
 Poczciwiec mówił prawdę. Ale, gdybym tylko mógł dostać naczynie z wodą, inaczejby się ta sprawa przedstawiała!
 Zasunął otwór w namiocie, ściągnąwszy płótna, i zapanowała cisza. Ja również leżałem spokojnie, rozważając w myśli najrozmaitsze plany ocalenia, z których niestety ani jeden nie był wykonalny. Ucieczka w obecnych moich warunkach była bezwarunkowo wykluczoną, więc należało znowu zdobyć się i tym razem na cierpliwość.
 Usnąć jednak nie mogłem, bo po pierwsze — pozycya moja była wręcz nie do zniesie a powtóre — wytężona myśl nad wynalezieniem możliwego sposobu ocalenia spędzała mi sen z powiek. Umysł mój wszelako nie zdobył się na żaden plan, głowa poczęła mi ciężyć i od czasu od czasu zdrzemnęło mi się, ale za każdym razem na bardzo krótko. Gdy strażnicy budzili nad ranem śpiących, uczułem się więcej osłabionym, niż wczoraj wieczorem, po dniu niewypowiedzianej męczarni.
[III-97] O świcie uwolniono mię z szebah oraz rzemieni i wyprowadzono z namiotu na śniadanie, dając mi kaszy, sporządzonej z durry w ten sam sposób, jak wczoraj. Po śniadaniu oprawcy moi posadzili mię skrępowanego na wołu, i rozpoczęliśmy dalszy pochód. Spostrzegłem zaraz nieobecność jednego z przewodników, który, jak się później dowiedziałem, pojechał naprzód jeszcze w nocy na wywiady.
 Położenie moje tego dnia było jednak wcale znośne, gdyż nie trapiła mię szebah i można było kierować dowolnie bydlęciem. Ben Nil również nie skarżył się zbytnio, a tylko Selim jęczał i skomlił poza mną bez ustanku. I nie dziw, — niewygoda dawała się biedakowi dosyć we znaki, tembardziej, że był to człowiek starszy wiekiem. Współczułem z nim w tej niedoli, pomimo, że on właściwie był przyczyną wszystkiego złego, i od czasu do czasu uspokajałem go, jak mogłem.
 — Milcz, effendi! — odpowiadał mi z widoczną niechęcią; — ty jeden winien jesteś, że spotkał mię tak straszny los.
 — Ja? co znów pleciesz?
 — A ty! Gdybyś był został w Wagundzie, nie byłbym biegł za tobą. Teraz oto, dzięki tobie, członki mam bezwładne, niczem kawałki drewna, a łez wylałem już tyle, że w ciągu roku deszczu tyle nie spadnie na ziemię. Ten wół, na którym siedzę, to śmierć moja męczeńska.
 — A mnie się zdawało, że jesteś niezłym jeźdźcem.
 — No, tak, jeźdźcem jestem nietylko dobrym, ale i najwytrzymalszym pod słońcem. Oho! potrafię ja okiełznać nawet najdzikszego rumaka. Ale... któż z porządnych ludzi ujeżdżał kiedy głupie, ordynarne bydlęta?
 Nawet w tak opłakanych okolicznościach blagier nasz nie mógł się pozbyć chełpliwości. Zresztą nie można się dziwić wygodnisiowi oryentalnemu, że jazda na sudańskim byku była mu mniej przyjemną, niż siedzenie na miękkim dywanie. Mnie się zdaje, że nawet wytrwały syn północy nie mógłby innego być zdania.
[III-98] Minąwszy preryę, wjechaliśmy w las, który się stykał z bagnem. Okolica wydała mi się znajomą. Niebawem też znaleźliśmy się na obszernej polanie, która, jak się okazało, nie była mi obcą.
 — Wiesz, effendi — ozwał się w samą porę Ben Nil, — że myśmy tu już byli wczesnym rankiem drugiego dnia naszej podróży.
 — Prawda; przypominam sobie.
 — Dowodzi to, żeśmy jechali bardzo forsownie.
 — Istotnie przebyliśmy w ciągu dnia wczorajszego spory kawał drogi. Ale to nie jest wyłączną przyczyną, że dziś znaleźliśmy się już tutaj; zawdzięczamy to doskonałym przewodnikom.
 — To źle, bo drogę, którą przebyliśmy pieszo w trzech dniach, odbędziemy w dwu. Jak więc sądzisz? kiedy staniemy pod Wagundą?
 — Prawdopodobnie już dzisiaj.
 — Wobec tego nasi przyjaciele będą napewno zgubieni, a oczywiście i my z nimi.
 — No, żeby tak „napewno", tegobym nie powiedział. Jeszcze mogą zajść różne okoliczności.
 Nie mieliśmy jednak powodów do różowych nadziei. Jeżeli w dniu dzisiejszym nie zbłądzimy z najkrótszej drogi, to przypuszczalnie dziś jeszcze staniemy w Wagundzie, a skoro tylko czas na to pozwoli, Ibn Asl wykona atak bezzwłocznie, korzystając oczywiście z tego, że załoga w Wagundzie nie spodziewa się go jeszcze tak prędko i nie będzie przygotowana do odparcia napadu. Wprawdzie wieś była dobrze obwarowana, ale, zaskoczywszy mieszkańców jej podczas snu, mógłby Ibn Asl odnieść tryumf taki, jak w Fogudzie.
 Chwila zatem decydująca zbliżała się w szybkiem tempie, a mnie opanowywała obawa, że jeżeli do wieczora nie wpadnę na jakąś zbawienną myśl, wszystko będzie stracone.
 — Jak myślisz? — pytał mię Ben Nil, — czy reis effendina będzie czuwał obok swoich żołnierzy na forpocztach?
[III-99] — Wątpię bardzo — odrzekłem.
 — I ja tak samo. On wcale nie spodziewa się jeszcze Ibn Asla.
 — Chociażby zresztą reis efiendina był jak najbardziej ostrożny, to i w tym wypadku nie będzie z tego dla nas żadnej pociechy, bo skoroby Ibn Asl spostrzegł, że nie wygra i że grozi mu ujęcie, z wszelką pewnością zamordowałby nas wszystkich trzech.
 — Allah, to zupełnie możliwe!
 — Stąd wniosek, że musimy się uwolnić, zanim jeszcze przyjdzie do walki.
 — A że to rzecz prawie niemożliwa, więc możemy być pewni śmierci. Tak! Nie ujrzę już nikogo ze swej rodziny, nikogo, a pociesza mię tylko ta myśl, że będę miał zaszczyt umrzeć razem z tobą, kochany mój effendi.
 — Ja jednak myślę, że będziesz żył długo i szczęśliwie, bo zasługujesz na to. Proszę cię więc, nie trać wiary w pomoc i łaskę Allaha.
 Nie odrzekł na to nic i zamyślił się smutnie. Mnie również niebardzo lekko było na sercu. Próbowałem kilkakrotnie cichaczem, czy nie da się rozerwać łańcucha na rękach, ale był to daremny trud. Zresztą samo uwolnienie się od łańcucha nie wystarczałoby tu, bo prócz niego krępowały mię jeszcze tęgie rzemienie, a przytem broni nie posiadałem żadnej, — jednak silna wiara w możliwość ratunku nie opuszczała mię ani na chwilę. Wyczekiwałem, czy nie zajdzie w drodze jaki nieprzewidziany wypadek. Niestety, słońce było już na zenicie, a w położeniu naszem nie zaszła żadna zmiana. Podczas południowego wypoczynku dano nam mięsa wędzonego, w które Ibn Asl był dostatecznie zaopatrzony, a około drugiej ruszyliśmy znowu w pośpiesznem tempie i po dwóch godzinach dotarliśmy do znanego mi dobrze miejsca między dwoma ramionami rzeki Toni, zaś o zachodzie słońca znaleźliśmy się u brodu, tego samego, gdzie projektowałem zasadzkę na Ibn Asla.
[III-100] Połączyli się tu z nami, wychodząc z ukrycia, dwaj wywiadowcy, którzy jeszcze w nocy odjechali byli naprzód. Stanąwszy przed Ibn Aslem, szczegółowo zdali mu sprawę z wywiadów. Słyszałem oczywiście wszystko, bo stałem tuż za opryszkiem, który wcale ze swoich planów nie czynił tajemnicy.
 — No! — zapytał, — jakże wam się powiodło?
 — Wyśmienicie, panie! — odrzekł jeden z wywiadowców.
 — Jak daleko stąd do wsi?
 — Pieszo godzina drogi, wierzchem jednak znacznie mniej. Podsłuchałem rozmowę dwu ludzi, znajdujących się w lesie po tamtej stronie brodu...
 — Cóż to za ludzie? czarni z Wagundy?
 — Nie, panie, biali asakerzy reisa effendiny. Snadź wyszli na polowanie do lasu, a że nic im się nie trafiło, usiedli znużeni pod drzewem i rozmawiali.
 — No, no? o czemże była mowa?
 — O tobie, panie. Mogę to sobie poczytać za szczęście, żem ich spotkał, no, i że... uszedłem cało, bo mogło być ze mną bardzo źle, Przebyłem był właśnie bród i udałem się w las, by przywiązać w ukryciu wołu, a potem pieszo podkraść się pod samą wieś, gdy wtem o jakie dwa, trzy kroki spostrzegłem tych dwu ludzi.
 — I cóż dalej?
 — Cofnąłem się ostrożnie, ukryłem wołu i podszedłem cichutko pod krzak, za którym siedzieli; rozmawiali głośno i swobodnie o tobie, a mianowicie cieszyli się, że nie przybędziesz wcześniej, niż za pięć dni.
 — A więc nie poczyniono tam prawdopodobnie żadnych przygotowań do tej pory?
 — Na razie obmyślili tylko sposób, w jaki mają cię przyjąć. Przedewszystkiem wyślą kilku szpiegów, a przekonawszy się, że zmierzasz wprost na Wagundę, dopuszczą cię aż nad jezioro, które leży tuż u stóp wzgórza. Wówczas urządzą na ciebie gwałtowny atak z góry, by zepchnąć cię w jezioro.
[III-101] — Wszystko to słyszałem już od Selima, naszego jeńca, i nie jest to dla mnie nowiną. Kto dowodzi? sam reis efiendina?
 — Tak, ale ludzie nie mają doń wielkiego zaufania. Asakerzy mówili, że effendi był im milszy, a nawet Borowie cenią go więcej i bardziej mu ufają.
 Tu Ibn Asl obrócił się do mnie i rzekł:
 — Słyszałeś, effendi, jaką cieszysz się sławą? Przypuszczam, że okażesz się godnym zaufania, którem cię tak łaskawie obdarzają.
 — Bądź pewny — odrzekłem spokojnie, — że uczynię wszystko, co będzie w mej mocy i co będę uważał za odpowiednie,
 — Ba, ale co do tej twojej mocy, to ona nawet psu na uwięź przydać się nie może — zaśmiał się, jak zawsze, z szatańską złośliwością, poczem zwrócił się znowu do wywiadowcy z pytaniem:
 — Cóż słyszałeś więcej?
 — W Wagundzie mniemają, że ci trzej, którzy są teraz naszymi jeńcami, udali się z powrotem tą samą drogą, którą przybyli w te okolice,
 — Co? więc nie wiedzą, że oni wybrali się do Fogudy?
 — Nie domyślają się tego. O ile zrozumiałem z podsłuchanej rozmowy, effendi obraził się na reisa effendinę i, porzuciwszy go raz na zawsze, powędrował, jak przypuszczają, w kierunku Nilu.
 — Wiadomość ta mocno mię cieszy. Czy rzeka u brodu bardzo głęboka?
 — Nie; woda sięga bydlęciu zaledwie po tułów.
 — Musimy się zaraz przeprawić na drugą stronę. Znalazłeś może w pobliżu miejsce, w którem moglibyśmy się dobrze ukryć?
 — Owszem, wyszukałem znakomite zacisze do rozłożenia obozu; leży ono w połowie drogi stąd do Wagundy. Jeżeli nie rozniecimy ogni, to nikt nas tam nie podejdzie.
 — A więc prowadź nas, ale szybko, abyśmy mieli [III-102]choć trochę czasu na odpoczynek, bo około północy urządzimy napad.
 — Pozwól mi, panie, zauważyć, że mieszkańcy wsi mają u siebie gości, mianowicie Borów i asakerów reisa efiendiny, a wiadomo ci, że gdzie są goście, tam idzie się spać później, niż zwykle.
 — Masz słuszność. W takich okolicznościach będą spali najtwardszym snem między północą a wschodem słońca, i zaatakujemy wieś właśnie o tej porze. Później wyślę jeszcze kogo na zwiady, a teraz naprzód!
 Przebywszy bród, podążyliśmy prosto w kierunku wsi, a po upływie pół godziny, prowadzeni przez wywiadowcę, skręciliśmy w las. Drzewa tu były bardzo rozłożyste i rosły zrzadka od siebie. Przewodnik wkrótce wskazał Ibn Aslowi ocienioną ze wszech stron obszerną polankę, dogodną do rozłożenia obozu, który też natychmiast urządzono. Bydlęta poprzywiązywali asakerzy do drzew, a kilku z nich zajęło się ustawieniem namiotu dla dowódcy. My trzej otrzymaliśmy znowu szebah i kajdany na ręce, a rzemienie na nogi. Ponieważ mało zwracano na nas uwagi, mogliśmy rozmawiać ze sobą dowoli.
 — Źle z nami, effendi — ozwał się Ben Nil, — Dotychczas mnie i Selima krępowano tylko rzemieniami, teraz zaś i nam włożono żelaza na ręce, co uważam za bardzo zły znak dla nas.
 — Tylko nie rozpaczaj! — rzekłem. — Musi się znaleźć jakiś środek, jakaś deska ratunku.
 — Ba, ale nie w takich warunkach. Ja skrępowany i bezwładny zupełnie, Selim również, ciebie znowuż prawdopodobnie przymocują do namiotu. Jakże tu wobec tego mieć nadzieję? na jaki liczyć wypadek?
 — Na jaki wypadek? W ostatecznym razie może mi się uda obezwładnić Ibn Asla...
 — Jakimże to cudem? Wszakże jesteś i będziesz nadal związany i przykuty!
 — No, tak; szebah przywiążą zapewne do pala [III-103]namiotu, ale skoro tylko podniosę się i wyciągnę pal, namiot runie i...
 — I co to wszystko pomoże?
 — Bardzo wiele, bo skoro opryszek znajdzie się raz w moich objęciach, już go nie puszczę.
 — Wówczas zamordują nas obu.
 — Nie sądzę. Ibn Asl w moich rękach może być cennym zakładnikiem, i będę miał prawo targować się.
 — Ależ, efiendi, pomąciło ci się chyba w głowie. Jesteś bezwładny, nie masz żadnej broni, a Ibn Asl nawet w czasie snu ma nóż przy sobie, i gdybyś się na niego rzucił, zakłułby cię bez namysłu.
 — Chwycę go tak, że nie starczy mu czasu nawet pomyśleć o nożu.
 — A może byłoby lepiej spróbować porozumienia z Djangami... Chociaż... i to nic nie pomoże; wprawdzie są oni pokrewni z Gokami wagundzkimi, ale w takim samym stopniu pokrewieństwa byli przecież i z mieszkańcami Fogudy, a jednak mordowali ich bez żadnych względów. Gdy czarny powącha raz krwi, trudno oczekiwać od niego bodaj odrobiny uczucia.
 Przerwaliśmy rozmowę, bo właśnie nadchodzili asakerzy, ażeby nas zawlec bliżej namiotu. Jeszcze się całkowicie nie zmierzchło, więc mogłem rozejrzeć się po obozie.
 Polanka, na której się rozłożono, miała kształt wązkiego prostokąta, a więc taki sam kształt przybrał obóz. Na jednym końcu mieścili się biali asakerzy, na drugim Djangowie, a namiot wznosił się pomiędzy jednymi a drugimi, jednakże nie w pośrodku, obozu, bo czarni zajmowali więcej miejsca, niż biali. Woły uwiązane były rzędem po jednej i drugiej stronie obozowiska.
 Kilku Djangów wysłał Ibn Asl z naczyniami po wodę, i to dosyć daleko, bo aż do brodu, przez który niedawno przeprawialiśmy się. Gdy powrócili, była już gotowa wieczerza, a mianowicie kasza, którą i mnie uraczono. Po jej spożyciu zawlekli mię asakerzy do [III-104]namiotu i przymocowali tak samo, jak nocy poprzedniej. Ibn Asl siedział przez pewien czas u wejścia do namiotu i rozmawiał z asakerami, poczem jednego z nich posłał po świeżą wodę, bo tamtej było zamało.
 Upłynęła dobra godzina, zanim żołnierz wrócił z wodą. Ibn Asl napił się, a następnie postawił naczynie wewnątrz namiotu. Niebawem wrócili też wysłani wywiadowcy, meldując, że we wsi panuje bardzo ożywiony ruch, z czego należy wnosić, że mieszkańcy nieprędko pokładą się na spoczynek.
 Było tak ciemno, że nie mogłem nic rozróżnić. Ibn Asl milczał przez chwilę, poczem usłyszałem jego głos:
 — Więc urządzimy napad dopiero po północy. Wartę ustawić tak samo, jak wczoraj, i nakazać jej, aby o północy zbudziła wszystkich. Podać mi tu koce!
 To mówiąc, począł słać sobie legowisko, a że naczynie z wodą przeszkadzało mu w tej robocie, więc odstawił je na bok, w stronę mego barłogu. Następnie obmacał starannie moje więzy i zauważył przytem:
 — Pociesz się, psie jeden, że dzień dzisiejszy był ostatnim dniem dobrym w twem życiu. Jutro inny czeka cię los: będziesz wył wespół z reisem effendiną tak okropnie, że usłyszą cię po tamtej stronie Nilu.
 — Ha, trudno! Jeżeli już tak być musi... — odrzekłem, udając rezygnacyę, a w głębi duszy drżałem z obawy, aby mu nie przyszło na myśl odsunąć ode mnie stojące tuż naczynie z wodą.
 Na szczęście zapomniał o niem i, przekonawszy się, że jestem dobrze zabezpieczony, położył się na swem legowisku. Doznałem niezwykle radosnego uczucia i z niesłychaną ulgą odetchnąłem całą piersią. Trzeba było teraz przeczekać, aż opryszek zaśnie.
 W wielkiem naprężeniu nerwowem męczyłem się co najmniej godzinę, która wydała mi się wiecznością. Nareszcie Ibn Asl począł chrapać. Wyciągnąłem związane nogi w kierunku naczynia, by je przysunąć niemi bliżej do siebie. Była to robota, wymagająca iście syzyfowego wysiłku i cierpliwości nadludzkiej... Powoli, [III-105]ostrożnie, pocichu zdołałem nareszcie przysunąć ku sobie naczynie z wodą — brzuchaty garnek gliniany, zwany przez krajowców „kulą". Na szczęście, miał on dostatecznie szeroką szyję, więc z łatwością włożyłem weń naprzód lewą rękę, oczywiście tak ostrożnie, by nie wywołać brzęku łańcucha, i przez godzinę mniejwięcej trzymałem ją w wodzie, mówiąc nawiasem, dosyć zimnej, poczem wyjąłem rękę z garnka i, dotknąwszy ją ręką prawą, przekonałem się, że znacznie straciła na wymiarze. Spróbowałem teraz wyjąć ją z żelaznej obrączki... Hamdulillah!... poszło znakomicie! W następnej sekundzie wyciągnąłem ze swojej szebah poprzeczny kołek i uwolniłem z nieznośnego jarzma zbolałą głowę... Pozostały do oswobodzenia tylko nogi... I widocznie sprzyjało mi szczęście; rzemień zapięty był na sprzączkę... W parę sekund rozpiąłem ją i... uczułem się nareszcie wolnym. Na prawej ręce wprawdzie miałem jeszcze żelazną obrączkę, ale nie przeszkadzała mi ona, a nawet mogła mi być użyteczną i służyć tymczasem za jaką — taką broń nie do pogardzenia. Rzemień zachowałem również przy sobie.
 Co począć teraz? uwolnić Ben Nila i Selima? Ani marzenia! Wszak strzeżono ich tam, nazewnątrz namiotu. Gdyby zaś Ibn Asi przebudził się i spostrzegł, co się stało, uśmierciłby ich obydwóch niewątpliwie natychmiast.
 Chwila była naprawdę krytyczna: tak uwolnienie towarzyszów, jak i pozostawienie ich tutaj, mogło być dla nich jednakowo smutne w następstwie.
 Gdyby jednak... unieszkodliwić samego Ibn Asla? Miałżebym go zostawić po to, aby mi tym razem uszedł bezkarnie? O, nie! albo, albo... wszystko na jedną kartę!
 Położyłem się na brzuchu i posunąłem się pocichu naprzód w stronę śpiącego opryszka. Chrapał w najlepsze! Co czynić? zakłuć go własnym jego nożem? Nie! mordercą przecież nie jestem...
 Namyślać się jednak nie było czasu. Wpakowałem [III-106]mu się kolanami na brzuch... jeden chwyt za gardło, jeden cios pięścią w skroń — i opryszek był mój!
 A teraz precz z nim! Wyciągnąwszy mu nóż i pistolet z za pasa, podniosłem się na równe nogi... i — chwila namysłu: przed namiotem warta, z lewej i z prawej strony rozłożyste drzewa i krzaki, natomiast w tyle wolna przestrzeń, — spostrzegłem to był o zmroku. Wykonałem jedno cięcie ostrym nożem, — płótno rozeszło się, tworząc dużą szparę. Wziąłem Ibn Asla na plecy... i w nogi — oczywiście niezbyt prędko i gwałtownie, bo najlżejszy szmer mógłby mię zgubić bez ratunku. Znalazłszy się za namiotem z oszołomionym opryszkiem na plecach, podążyłem w las. Po niejakim czasie rozejrzałem się wśród miejscowości i z radością spostrzegłem, że teren jest mi dobrze znany. Z prawej strony było jezioro, tu więc skierowałem kroki, dźwigając z wysiłkiem ciężkiego dosyć draba, by o ile możności oddalić się od obozu.
 Ale co potem? zanieść go do wsi? Za pół godziny miałby go reis effendina u swych nóg. Ale przyszła mi lepsza myśl do głowy. Zapamiętałem sobie z poprzedniej mojej bytności w tem miejscu, że gdzieś niedaleko rośnie osamotnione drzewo. Ponieważ gwiazdy rozjaśniały noc żywym blaskiem, mogłem łatwo spostrzec na horyzoncie sylwetkę wspomnianego drzewa. Istotnie w kilka minut, z trudem niosąc swój żywy ciężar, znalazłem się pod drzewem, a położywszy Ibn Asla na ziemi, związałem mu nogi tym samym rzemieniem, którym niedawno sam byłem skrępowany, ramiona zaś obezwładniłem chustką z turbanu i pasem. Zakneblowawszy następnie opryszkowi usta własnym jego fezem, umocowałem draba do drzewa tak silnie, żeby nawet po odzyskaniu przytomności nie zdołał się uwolnić własnemi siłami.
 Dokonawszy tego, pobiegłem nad jezioro, rozglądając się w kierunku wsi, czy nie zauważę gdzie widety. Cicho jednak było zarówno tu, jak i tam, na wzgórzu, we wsi; wbrew przewidywaniom wszyscy [III-107]wywiadowcy z Wagundy poszli wcześnie spać. Pobiegłem więc pod górę ku wsi, rozmyślając po drodze, co teraz czynić wypada. Do opanowania obozu Ibn Asla nie trzeba było zbytnich wysiłków; chodziło mi jednak o to, aby się obeszło bez rozlewu krwi. Postanowiłem tedy porozumieć się przedewszystkiem z Agadim, dowódcą Djangów. Z jego pomocą można było załatwić wszystko, a nawet przekonać reisa efiendinę, że nie on mnie, ale ja jemu jestem w tej chwili potrzebny. Wprawdzie nie należę do zarozumialców, ale w tym wypadku nie zaszkodziłaby reisowi effendinie nauczka.
 Szedłem bez hałasu, bo kroki moje tłumił miękki grunt i trawa. W połowie wysokości wzgórza sterczał wysoki odłam skały wapiennej, który spostrzegłem zdaleka. Mając przechodzić koło niego, zachowałem tem większą ostrożność, że mogła być w tem miejscu zaczajona warta, a nie chciałem się narażać na spotkanie i mogący stąd wyniknąć zatarg. Jakoż istotnie za skalnym odłamem byli ukryci ludzie, których jednak moja osoba napełniła strachem. Nie było rady, więc zbliżyłem się wprost do nich i ku wielkiej mojej radości stwierdziłem, że są to znajomi: jednym z nich był posiadacz oprawy okularów, drugim zaś ów tłómacz, który mi parę dni temu towarzyszył w wycieczce oryentacyjnej. Obaj wyszli poza wieś użyć nocy na wolnem powietrzu, lecz bynajmniej nie sami, bo z narzeczonemi, które sobie upatrzyli z pośród wagundzkiej płci pięknej.
 Oczywiście piękności owe nic mię nie obchodziły, natomiast czarni kandydaci do stanu małżeńskiego przydali mi się w tej chwili znakomicie.
 Porozumieliśmy się ze sobą bardzo szybko, i tłómacz pobiegł natychmiast do wsi, ażeby w największej tajemnicy zbudzić Agadiego i przyprowadzić go do mnie.
 Nie upłynęło dziesięciu minut, gdy Agadi przybiegł zziajany i ogromnie podniecony. Również podniecony był młodzieniec z okularami. W krótkich [III-108]słowach powiadomiłem naczelnika Djangów o swoim planie, na który zgodził się on bez wahania, poczem zabrałem obu młodzieńców wraz z ich dulcynejami i poszliśmy do Ibn Asla.
 Opryszek odzyskał już przytomność i usiłował uwolnić się od knebla, Oczywiście daremnie. Poprawiliśmy mu więzy, a następnie rozkazałem młodzieńcowi z okularami, aby go strzegł, jak oka w głowie. Oświadczył mi na to, że wyrzekłby się raczej swych okularów i narzeczonej, a nie pozwoliłby łotrowi uciec.
 Upewniwszy się, że ambitny młodzieniec i dwie młode damy dopilnują jeńca uczciwie, zabrałem z sobą Agadiego i tłómacza i postanowiłem zaprowadzić naczelnika potajemnie do Djangów, aby objaśnił swych ziomków, co im groziło ze strony Ibn Asla, — sam zaś zamierzałem dostać się w tymże czasie z tłómaczem do środka namiotu przez ową wykrojoną w nim przezemnie dziurę i być w pogotowiu, gdy Djangowie napadną na białych asakerów.
 Najważniejszem teraz było dla nas zadaniem niewidocznie, bez jakiegokolwiek szmeru, zbliżyć się do obozu. Nie przedstawiało to wielkich trudności, gdyż znałem dobrze teren i rozkład obozowiska.
 Ku wielkiemu zadowoleniu przekonałem się, że do tej chwili nie spostrzeżono nas; po uciążliwym marszu spali twardo wszyscy, nie wyłączając... warty.
 Podsunęliśmy się na czworakach tak blizko legowisk, że można było rozróżnić białe ubrania Djangów. Naczelnik zbudził pierwszego z brzegu i szepnął mu kilka słów do ucha. W pierwszej chwili zagadnięty chciał się porwać z miejsca, lecz się rozmyślił i za chował spokój. Naczelnik zbudził po kolei drugiego, trzeciego i kilku następnych, wzywając ich, żeby podawali wiadomość towarzyszom i byli gotowi do uderzenia na asakerów..
 — Idź już do namiotu, effendi — rzekł naczelnik. — Moi ludzie będą wnet powiadomieni o wszystkiem [III-109]i napadną znienacka na śpiących asakerów, tak, że może i ręki do tego przyłożyć nie będziesz zmuszony.
 Ucieszyło mię to. Bez słowa odpowiedzi pociągnąłem za sobą tłómacza na stronę w krzaki i z wielką ostrożnością przedostaliśmy — się za namiot. Zauważyliśmy tu, że dwaj wartownicy siedzieli tuż przed namiotem koło Ben Nila i Selima, czuwając lub drzemiąc chwilami, co na razie trudno było stwierdzić.
 Wszedłszy ostrożnie do środka namiotu, podsunąłem się do samego otworu, uchyliłem płótna i wyjrzałem nazewnątrz: wartownicy istotnie drzemali, podczas gdy reszta asakerów leżała pogrążona w głębokim śnie.
 Nie miałem już cierpliwości czekać dłużej. Pocichu, z kocią zwinnością, wysunąłem się nagle z namiotu i zadałem cios kolbą pistoleta jednemu z wartujących strażników, a następnie w oka mgnieniu tak samo poczęstowałem drugiego. Dziwnem się wydać może powodzenie moje w tylu ciężkich opresyach, — wyjaśniam więc, że miałem iście mistrzowską wprawę w obezwładnianiu ludzi zapomocą uderzenia w skroń. Cios taki w najwraźliwszą część czaszki sprowadza nagłe wstrząśnienie i przekrwienie mózgu, a co za tem idzie — nieopisany zamęt w głowie. Owóż i tym razem sztuka moja nie zawiodła: obaj asakerzy powalili się na ziemię, jak kłody.
 — Effendi! — szepnął Ben Nil, który wcale był nie spał, — czyś wolny?
 — Jak Widzisz. Ale cicho bądź, bo zbudzisz śpiących.
 Jednym ruchem rozciąłem mu więzy na nogach i wyciągnąłem kołek z szebah; mógł więc powstać, ale ręce miał niestety jeszcze w żelazie.
 — Nasze karabiny są tu — szepnął mi, wskazując kupę tłomoków. — Podaj mi moją broń; potrafię z niej korzystać pomimo łańcucha.
 — Nie teraz jeszcze. Wejdź do namiotu, bo Djangowie mogą cię wziąć za asakera i...
[III-110] — Djangowie? co to ma znaczyć? Jakże...  Nie dałem mu dokończyć i wepchnąłem go do namiotu, bo właśnie po stronie Djangów wszczął się ruch ogólny. Byli już wszyscy powiadomieni, że naczelnik ich jest tutaj i że Ibn Asl chciał przedewszystkiem wyzyskać ich dla swoich celów, a następnie sprzedać, jako niewolników. Pocichu więc, jak złodzieje, skradali się ku namiotowi, gdzie leżały wielkie kupy rzemieni, łańcuchów i szebah, przeznaczonych do wiązania mieszkańców Wagundy, i brali, co mogło być potrzebne do obezwładnienia asakerów.
 Poddałem Agadiemu myśl, aby na jednego białego rzuciło się odrazu trzech Djangów, — tych ostatnich bowiem było stu, a tamtych ledwie trzydziestu. Napaść miała być wykonaną równocześnie, aby odebrać wszystkim odrazu białym możność wzajemnego wspomagania się.
 Naczelnik wytłómaczył to dokładnie swoim ludziom, którzy niebawem na dany znak spisali się tak dzielnie, że ani jeden askari nie uszedł, ani też nie zrobił użytku z broni.
 Po załatwieniu się z tem wszystkiem kazałem rozpalić kilka ognisk. W świetle ich dopiero poznałem, jaką radością przejęci byli czarni i jaka wściekłość ogarnęła obezwładnionych asakerów, którzy oczywiście nie mogli zrozumieć, dlaczego my, trzej jeńcy, jesteśmy wolni, a czarni są względem nas tak dobrze usposobieni. Poczęli się odgrażać, obrzucając nas grubijańskimi wyrazami i przekleństwami; dla większego więc zabezpieczenia sobie swobody ruchów musieliśmy ich okuć w kajdany i pozakładać szebah na karki.
 Już przedtem oczywiście kazałem zdjąć kajdany z rąk Ben Nila i uwolnić Selima. Obaj byli zachwyceni takim obrotem sprawy. Aby im jednak sprawić jeszcze większą przyjemność, posłałem ich po Ibn Asla. Wzięli ze sobą najcięższą szebah i takież kajdany i poszli, a niebawem przywlekli opryszka do obozu. Zakuty był w najcięższy łańcuch i miał na karku tę [III-111]samą „ozdobę", która niedawno gniotła tak okropnie mój kark nieszczęsny. Postanowiłem nie odzywać się do draba dla okazania mu swej pogardy, — ale, gdy zaczął kląć i wyzywać mię, rzekłem mu dobitnie:
 — Milcz, podły człowieku! Przed kilkoma godzinami żądałeś sam ode mnie, abym nie zawiódł tych, którzy mi bezgranicznie zaufali. Przyrzekłem więc uczynić wszystko, co możliwe, i dotrzymałem słowa. Dowiodłem ci również, że zawsze dobro musi zwyciężyć zło, i otrzymasz nagrodę, na jaką zasłużyłeś. Reis effendina położy nareszcie koniec twym zbrodniom.
 Była to ostatnia moja z nim rozmowa.
 Reszta nocy upłynęła nam w bardzo wesołym nastroju. Zbytecznem byłoby dodawać, że najgłośniejszym ze wszystkich okazał się... Selim, który prawił ustawicznie o swojem bohaterstwie, przypisując sobie jedynie pomyślne załatwienie rozprawy z Ibn Aslem i jego wspólnikami.
 O świcie kazałem osiodłać woły, gdyż miałem ochotę zażartować sobie z reisa efiendiny. Jeńców poprzywiązywano do siodeł, juczne zwierzęta obładowano tłomokami, a Djangowie, dosiadłszy swoich rogatych wierzchowców, uformowali pochód w taki sam sposób, jak poprzednio za dowództwa Ibn Asla.
 Przybywszy pod wieś, objechaliśmy ją krokiem powolnym naokoło, co oczywiście musiało nareszcie zwrócić uwagę załogi.
 Wzięto nas za oczekiwanego nieprzyjaciela, i nagle wszczął się na wzgórzu alarm. Generalissimus, reis effendina, zebrał swoich wojowników przy wejściu na wzgórze, podzielił ich na grupy i wydał rozkaz do ataku przeciw nam, chcąc nas w ten sposób, wedle z góry powziętego planu, spędzić do jeziora.
 W chwili, gdy armia ta puściła się niepewnym krokiem wdół, wysłałem przeciw niej... Selima na bydlęciu, które uchodziło za najbardziej uparte i najzłośliwsze. Selim nigdy w życiu nie odegrał tak właściwej dla siebie roli, jak w tej chwili, i mógł o sobie [III-112]powiedzieć słowami Cezara: Veni, vidi, vici! „Przybyłem, zobaczyłem i zwyciężyłem", jak zresztą zawsze... Zaledwie go bowiem poznano i usłyszano jego słowa, karność wojowników prysnęła, jak bańka mydlana: dzielni obrońcy Wagundy poszli w rozsypkę i, przewracając się jeden przez drugiego, na oślep popędzili wdół zobaczyć mnie, jako zwycięzcę, no, i jeńca mojego, przed którym tak niedawno jeszcze drżały tysiące czarnych. Każdy z tych ciekawych chciał ze mną mówić i winszować mi.
 Niestety, nie mogłem się udzielać, bacząc w tej chwili na jedno tylko: by Ibn Asla nie rozszarpano w kawałki. Na mój rozkaz asakerzy reisa effendiny utworzyli zwarte koło, ujmując w środek Ibn Asla i jego bandę, i tak poprowadzili jeńców na górę. Za nimi szli Djangowie i cała załoga Wagundy, nie wyłączając nawet kobiet.
 Na mnie nie zwracano już więcej uwagi, bo zresztą pozostałem w tyle i dopiero później poszedłem sam do wsi. Tymczasem moje miejsce, jako zwycięzcy, zajął... Selim, opowiadając aż do ochrypnięcia o swych bohaterskich czynach. Otaczający go słuchacze byli rozczuleni i pełni nieopisanej radości.
 Emir całkowicie spuścił z tonu i właśnie, gdy wszedłem przez bramę na wzgórze, przystąpił ku mnie, a ująwszy w swe dłonie obie moje ręce, prosił:
 — Przebacz mi, effendi! Obszedłem się z tobą niesprawiedliwie. Wiem, że w opowieści Selima niema ani słowa prawdy, ale z tego, co mi mówił dzielny Ben Nil, przekonywam się, że gdyby nie ty, dzień dzisiejsz byłby dla-nas ostatnim. Nie przeczuwaliśmy nic i spaliśmy najspokojniej wszyscy co do jednego.
 — No, nie wszyscy — odrzekłem. — Czworo młodych ludzi czuwało tam, na zboczu. Serca ich uderzały głośno, a w duszach lśniły nadzieje różowe, młodzieńcze... I gdyby nie oni...
 Nie mogłem mówić dalej, bo zbliżyło się do mnie kilkunastu barczystych Goków pod wodzą młodzieńcą [ilus]

Tom XVI.

Łapaczy niewolników ustawiono tuż nad krawędzią i wystrzelano.

[III-113]z okularami i, nie pytając, czy mi się to spodoba, czy nie, chwycili mię na ręce i poczęli obnosić od chaty do chaty wśród entuzjastycznych na moją cześć okrzyków. Jazda na wole z Fogudy była niczem w porównaniu z tem przerzucaniem mojej osoby z rąk do rąk i wędrówką po głowach zbitego, rozhukanego tłumu.
 Po południu odbył się drugi tryumfalny pochód naokoło wsi, ale innego już rodzaju. Oprowadzano mianowicie Ibn Asla i jego białych asakerów, zakutych w ciężkie żelaza oraz szebah. Ibn Asl dźwigał na karku tę samą szebah, która mnie tak niemiłosierną była torturą w drodze z Fogudy,
 Jak wspomniałem poprzednio, góra, na której wznosiła się wieś, z trzech stron miała zupełnie stromy spadek. Owóż nad jedną z tych spadzistości ustawiono w rząd białych łowców niewolników i rozstrzelano, a ciała ich pospadały na dół...
 Nie byłem przy tem obecny. Wprawdzie wyrok opierał się na prawie „Biada temu, kto czyni źle”, — jednak uważałem za stosowne usunąć się i nie być świadkiem surowej a bezwzględnej egzekucyi. Ale w smutnej tej chwili niewymownie cieszyła mię myśl, że uniknąłem sam okrutnej śmierci, jaka mi groziła niedawno z rąk barbarzyńskiego Ibn Asla.
 Djangom przebaczył reis effendina. Dowiedzieliśmy się od nich, że drugi oddział łowców otrzymał był rozkaz maszerowania z Fogudy do Agadu, aby się tam połączyć z Ibn Aslem po spustoszeniu przez niego Wagundy.
 Gokowie znali tę drogę wybornie, więc następnego rana wraz z nimi wyruszyliśmy naprzeciw owej bandzie, aby uwolnić z jej rąk nieszczęsnych mieszkańców Fogudy.
 Następnego dnia około południa spotkaliśmy istotnie ów oddział, a otoczywszy szerokiem kołem siedmdziesięciu poganiaczy, zmusiliśmy bandę do poddania się. Djangowie w liczbie pięćdziesięciu przeszli [III-114]bez najmniejszego oporu na naszą stronę, bo poznali odrazu swoich towarzyszów i dowódcę. Pozostałych dwudziestu asakerów, wiedząc, co ich czeka wrazie pojmania, broniło się rozpaczliwie, ale ich wkrótce wystrzelaliśmy co do jednego.
 Nie mam ich krwi na sumieniu, bo tak, czy owak, czekała ich śmierć niechybna. Było mi natomiast ogromnie żal niewolników. Cóż im z tego, że odzyskali wolność i zrabowane im mienie, skoro do siedzib swoich powracać nie mieli po co. Z chat ich zgliszcza zaledwie pozostały, a dzieci i starcy poginęli bądź w płomieniach, bądź pod nożem półdzikich łotrów.

 Myliłby się ten, ktoby sądził, że Murzyn czuje tak, jak my, Europejczycy. On czuje o wiele namiętniej i silniej, a ponadto nie umie poddać się z rezygnacyą losowi, bo nie zna ani nauki Chrystusowej, ani nie posiada siły charakteru, której wytwórcą jest cywilizacya i kultura.

[III-115]

ROZDZIAŁ III.

Czyń dobrze tym, którzy cię nienawidzą.

 Niejeden z moich czytelników pomyślał sobie zapewne, zamykając poprzedni rozdział: No, teraz autor powinien zakończyć swą opowieść, gdyż wszystkie powikłania zostały rozwiązane, i stało się ostatecznie zadość sprawiedliwości. Kto tak myśli, odpowiem temu, że nie jestem ja właściwie powieściopisarzem w znaczeniu literackiem, a tylko opisuję zdarzenia z życia rzeczywistego, nie troszcząc się o to, czy krytyk, choćby najwytrawniejszy, dopatrzy się w tem wykroczeń przeciw tak zwanym regułom literackim. Są bowiem inne reguły, stare, jak świat, które tysiąckrotnie są wyższe ponad reguły sztuki pisarskiej, — a do tych starych reguł zaliczyć trzeba w pierwszym rzędzie zgodność z rzeczywistością.
 Najprawdopodobniej byłbym zamknął swą opowieść z chwilą pożegnania Wagundy, gdyby los nie był zrządził, że przed paroma laty w odległym od Sudanu kraju zetknąłem się z pewnym człowiekiem, którego przeznaczeniem było, wbrew wszelkim oczekiwaniom, spotkać się ze mną tu, na dalekiem Południu. Kto zna Pismo święte, ten niezawodnie przypomni sobie słowa: „Panie, drogi twoje są niepojęte, i wyprowadzasz wszystko najmądrzej i najwspanialej.“ Podróżowałem wówczas przez „Państwo srebrnego lwa“^[4] konno z dzielnym służącym, Halefem, którego [III-116]czytelnicy moi przypomną sobie zapewne z poprzednich opowiadań.
 Przebyliśmy byli właśnie granicę persko-turecką, znużeni ogromnie kilkomiesięczną podróżą wśród zbójeckich szczepów kurdyjskich, a bogaci w doświadczenie, i zatrzymaliśmy się w niedużej osadzie Khoi, ażeby dać koniom przez dni kilka jaki-taki wypoczynek.
 W owym czasie miałem nieocenionego rumaka Rih, który później został pode mną zastrzelony, i to w takich okolicznościach, że trafiła go kula, przeznaczona właściwie przez napastnika dla mnie. Rozumie się, służący mój nie posiadał tak szlachetnego wierzchowca. Jakkolwiek i jego koń był czystej krwi arabem, nie wydołał mojemu, zwłaszcza w tak uciążliwej podróży po tamtej stronie Tygru, i musieliśmy chcącniechcąc zatrzymać się przez kilka dni, mimo, że miejscowość bynajmniej nie budziła w nas zbytniego zachwytu.
 Skoro tylko ukazaliśmy się we wsi, powstało wnet istne zbiegowisko: starzy, młodzi, nawet dzieci — wszystko biegło za nami aż do nędznego domu zajezdnego, gdzieśmy się postanowili zatrzymać, a nieocenione moje prześliczne zwierzę było przedmiotem ogólnego podziwu. Zwracał ponadto uwagę wszystkich kosztowny i wspaniały rzęd, zwany w języku Kurdów beszma; otrzymałem go był w podarunku od pewnego Persa za wyświadczoną mu przysługę. Koń mój razem z rzędem przedstawiał, wedle szacowania mieszkańców, olbrzymi majątek, nie dziw więc, że towarzyszyło nam tak niezwykłe zbiegowisko gapiów.
 Kahn^[5] zbudowany był z kamienia ciosowego i oblepiony surową gliną. Okienka w nim były tak maleńkie, że ledwie promyk światła dziennego mógł wtargnąć przez nie do wnętrza. Jeżeli jednak użyłem tu wyrażenia „okienka", to nie znaczy jeszcze, jakobym miał na myśli szyby szklane; były to najzwyklejsze [III-117]w świecie otwory w śŚcianie, przez które wiatr mógł sobie gwizdać na nutę, jaka mu się podobała, i równocześnie igrać z dymem, dobywającym się z wnętrza przez owe otwory, gdyż komina w domu tym nie było. Nawet brama, prowadząca na dziedziniec, była zwykłym wylotem w murze, bez ruchomych drzwi. Dziedziniec czynił wrażenie, jakby od lat niepamiętnych gromadzono tu odchody wszystkich dzikich i oswojonych zwierząt Kurdystanu.
 Odpowiednio do tego otoczenia wyglądał również gospodarz, który stanął u wejścia, by nas powitać na sposób wschodni głębokimi ukłonami i przemową w nader kwiecistym stylu. A zwrócił się nie do Halefa Omara, lecz do mnie, gdyż, posiadając lepszego konia, odrazu uznany zostałem przez sprytnego oberżystę za rozkazodawcę.
 — Witaj — rzekł, — o panie, w domu moim, który z rozkoszą otwiera przed tobą bram dwanaście! Allah niech rozsypie nad twoją głową tysiąc błogosławieństw, a drugi tysiąc niech ci podściele pod nogi, niby najwspanialszy dywan; albowiem nie zdarzyło mi się jeszcze w życiu przyjmować tak szlachetnego i dostojnego gościa, któremu cały ofiarowuję się do usług. Powiedz tylko, czego sobie dusza twoja pragnie, a uczynię wszystko natychmiast. Z powodu przybycia twego oblicze moje promienieje radością, jak słońce raju; postać moja wre gotowością służenia tobie; ręce drżą od żądzy wypełniania twoich rozkazów; nogi moje, jak skrzydła sokole, będą spełniały w okamgnieniu wszystkie posyłki; a dusza, mieszkająca w mem ciele, musi...
 — Daj jej spokój... niech sobie tam siedzi dalej! — przerwałem mu. — Nie lubię gadaniny... Masz porządne mieszkanie dla nas obu?
 — Az kolame ta... jestem twoim sługą. Będziecie mieszkali u mnie tak wygodnie, jak mieszkają oblubienice proroka w raju.
 —A wikt?
[III-118] — Bu kalmeta ta ssiu taksir nakem... ażeby ci usłużyć, niczego nie zaniedbam; jestem gotów wszystkie moje trzody oddać na rzeź dla was!
 — Ależ niech sobie żyją! My nie przybywamy tu, aby pożreć twoje trzody; idzie nam głównie o to, by nasze konie znalazły dobre pomieszczenie.
 — O chodih^[6]! znajdzie się dla nich kwatera, wobec której niczem są pałace Mekki.
 — Dobrze, pokaż nam tę kwaterę.
 — Pójdź więc w moje ślady, a zobaczysz i będziesz zadowolony ze mnie, najpowolniejszego ze wszystkich sług twoich.
 Zsiedliśmy z koni, a. „najpowolniejszy ze wszystkich sług" moich postąpił ku bramie dziedzińca. Strupiasta jego głowa nakryta była chustą, a właściwie brudną porwaną siatką nicianą. Miał na sobie spodnie, które jednak... spodniami już wcąle nie były; wstydliwa ta część garderoby składała się z samych strzępów, nie sięgających nawet do kolan, na łydkach zaś (tak się nam zdawało na pierwszy rzut oka) świeciło coś w rodzaju trykotów, po bliższem jednak przyjrzeniu się przekonaliśmy się, że takie wrażenie dawała własna jego skóra. Plecy zacnego Kurda pokrywał częściowo żakiet o jednym tylko rękawie; mówię — częściowo, gdyż podziurawiony był, jak rzeszoto, a z przodu nie zapięty, co znaczy, że z przodu żakieta już wcale nie było: tam, gdzie są zazwyczaj klapy i poły, a więc na piersiach, miał nasz oberżysta coś, co Turek określiłby nazwą gömlek^[7], a Arab nazwałby kamis^[8]; ja jednak nie umiałem wynaleźć właściwego wyrazu na tę część jego ubrania.
 W człowieku owym, oprócz duszy, którą przed chwilą ofiarował na moje usługi, mieszkał niezawodnie jakiś dziwny duch, podtrzymujący w nim nędzne bydlęce życie wśród warunków takich, jakie dla zwykłego śmiertelnika byłyby nie do zniesienia.
[III-119] Poprowadziliśmy za nim w dziedziniec konie. Znajdowała się tu niedaleko od wejścia głęboka gnojówka, którą gospodarz chciał zręcznie wyminąć, ale może właśnie dlatego, że chciał ją wyminąć, runął w nią, jak długi. Wyciągnąłem rękę, by go z tej pachnącej sytuacyi ratować, ale nie przyjął ofiarowanej mu tak grzecznie pomocy i wydobył się sam, widocznie posiadając już w tem należytą wprawę, to znaczy — przypadek taki spotykał go nie poraz pierwszy.
 — Taklif, bela k’nahrek, be ’in ma, batol... Nie fatyguj się; zbyteczną jest względem mnie grzeczność twoja — rzekł śmiejąc się.
 I nie zrobił mu ten wypadek istotnie żadnej różnicy, bo po wydobyciu się z gnojówki nie wyglądał wcale gorzej, niż przedtem.
 — Sidi — rzekł Halef w jednem z arabskich narzeczy, którego gospodarz z wszelką pewnością nie rozumiał, — ten drab to istny abu kull’ chanazir, ojciec wszystkich świń, u którego bezwarunkowo zamieszkać nie możemy. Trzeba szukać kwatery gdzieindziej.
 — Ba! jego kahn jest jedyny w tej wsi, mój Halefie!!
 — W takim razie lepiej będzie pod gołem niebem...
 — Niemożliwe — przerwałem mu; — okolica ta słynie z najbezczelniejszych koniokradów, a wiesz przecie, jak drogi mi jest mój Rih. Zamiast odpoczynku, musielibyśmy czuwać całą noc.
 — Niestety, prawdę mówisz, effendi. Musimy mieć dach nad głową, a konie zamknąć, aby nam ich złodzieje nie ukradli. Sami również zabezpieczyć się musimy, aby nas nie pomordowano. Może uda się nam tu znaleźć jakiś kącik, wolny od gnoju i brudu, jak również i od tego cuchnącego gidd el wazach...^[9]. Widziałem już wielu ludzi niechlujnych, ale takiego wieprza mam zaszczyt oglądać poraz pierwszy w życiu.
[III-120] Pijany „wieprz" przeszedł niepewnymi krokami przez dziedziniec ku drugiemu otworowi w murze i, trzymając się mocno ściany, rzekł: t
 — Oto jest miejsce dla twoich rumaków; tu będzie im, jak w raju. Wprowadźcie je do środka; zaraz przyniosę obroku.
 Zajrzałem do wnętrza owego „raju". Panowała tam zupełna ciemność, i dopiero, gdy się z nią oko oswoiło, ujrzałem tyle gnoju i błota, że aż mi się na wymioty zbierać zaczęło.
 — Czyś zwaryował? — zawołałem. — Toż w gnoju tym konie potopić się mogą.
 Gospodarz popatrzył na mnie bezmyślnie wielkiemi, zdziwionemi oczyma i odrzekł:
 — Brud? u mnie? Czegoś podobnego nie zarzucił mi jeszcze żaden gość! To obraza, która domaga się missajefet^[10]!
 Groźba ta wydała mi się tak zabawną, że wybuchnąłem serdecznym śmiechem. Halef natomiast stracił cierpliwość i ozwał się z wyrazem tajonego gniewu:
 — Co? ty śmiesz mówić o missajefet? A wiesz, kim jest ten wielki pan, do którego zwracasz się z tak zuchwałemi słowami?
 — Nie wiem — odparł naiwnie gospodarz.
 — No, to wiedz, że jest to sławny Emir Hadżi Kara Ben Nemzi z Frankistanu!
 — Nie słyszałem o takim. A ty kto jesteś?
 — Jam jest równie sławny Hadżi Halef Omar Ben Hadżi Abul Abbas Ibn Hadżi Dawud al Gossarah. Gdyby który z nas palcem tylko skinął, padłbyś trupem z trwogi!
 — Och! nie myśl sobie, że należę do guranów^[11]; umiem ja obchodzić się z bronią, i niema takiego stracha, któryby mię zdołał wyprowadzić z równowagi.
 — A mimo to. widzę, że nie możesz się utrzymać w równowadze i zataczasz się na wszystkie strony!
[ilus]

Tom XVI.

Tylko jeden gość siedział przy stole.

[III-121] — O, to nie ze strachu; to... to... Od... Od...
 — Od raki ^[12] — dokończył Halef.
 — Raki? Nie wypiłem dziś nawet jednej kropli... Uważam, że chcesz mię obrazić przypuszczeniem, jakobym był sekran^[13]...
 — Tak jest, o to właśnie cię posądzam!
 — Otóż mylisz się!:
 — Daj mi dowód, że się omyliłem! Prawy wyznawca proroka nie powinien nigdy się upijać, a jeżeli się już upił, wówczas każdy uczciwy muzułmanin obowiązany jest święcie zażądać od niego odmówienia sury I'imtihan^[14]. No, jakże? wypowiesz ją z pamięci?
 — Nie!
 — Więc podpowiem ci ją szybko, a ty mów ją za mną! No, uważaj!
 Sura, o której mowa, umieszczona jest w koranie pod numerem 109-ym. Każą ją zazwyczaj odmawiać podejrzanym o pijaństwo, gdyż trudna jest do wypowiedzenia. Treść jej podałem w drugiej części niniejszego opowiadania, gdzie była mowa o spotkaniu mem na pustyni z Szedidem, dowódcą Takalów.
 Próba „sury" z oberżystą wypadła na jego niekorzyść, bo ciągle się mylił, zaczynał od początku i wreszcie nie skończył.
 — Przyznaj się więc — rzekł Halef, — że jesteś pijany! Oj, będziesz pokutował kiedyś w dżehennie^[15], będziesz!
 — Ja? Nie mam wcale ochoty odwiedzać dżehenny. Jestem trochę podchmielony, to prawda, ale gdy wejdziecie do izby, tam dopiero zobaczycie człowieka, który nietylko na nogach utrzymać się nie może, ale nawet oczu otworzyć nie jest w stanie.
 — A więc dom twój to moghare el redila, jaskinia grzeszników, i niech go Allah do cna zburzy! Pewnie i w izbie jest tyle brudu i smrodu, co tutaj, w twojej [III-122]stajni. Czy nie masz lepszego pomieszczenia dla naszych koni?
 — Lepszego? Może ci się zachciało siódmego nieba Mahometa dla umieszczenia swych zwierząt, ale go na ziemi nie znajdziesz. Stajnia moja jest wcale porządnem pomieszczeniem, i mogę cię zapewnić, że stokroć tu przyzwoiciej, niźli w drugiej, gdzie trzymam własny dobytek. To wspaniałe pomieszczenie przeznaczone jest wyłącznie dla koni bardzo zamożnych podróżnych, a więc będzie najodpowiedniejsze i dla waszych rumaków.
 — Naprawdę nie wiem, jak postąpić... Sidi, może ty co poradzisz?...
 — Chyba nie pozostaje nam nic innego, jak tylko kazać tę stajnię gruntownie oczyścić — odrzekłem. — A tymczasem popatrzmy, czy znajdzie się dla nas jaki kąt w zajeździe. Czy masz osobny pokoik? — dodałem, zwracając się do gospodarza.
 — Nie. Wobec Allaha wszyscy ludzie są sobie równi, a więc zamożnym i dostojnym wcale to nie ubliża, gdy przebywają z biedakami i upośledzonymi pod jednym dachem.
 — Chcesz przez to powiedzieć, że musimy zamieszkać w tej izbie, gdzie siedzi ów pijak, o którym wspominałeś?
 — Tak.
 — No, zobaczymy.
 Uwiązaliśmy konie w dziedzińcu i poszliśmy za gospodarzem do izby. Była to nizka, ale dość obszerna ubikacya, zajmująca całą szerokość domu. Ściany miała wylepione gliną. Pod jedną z nich na wbitych w ziemię palach przymocowane były zwykłe, proste deski — i to się nazywało stołem. Tak samo urządzone były ławki przy owym stole. Przy tylnej ścianie stało kilka opartych o nią szerokich płotów z wikliny. Płoty takie w Kurdystanie używane bywają, jako ruchome ściany, służące do przedzielania wnętrza domu na mniejsze lub większe ubikacye.
[III-123] W izbie był jeden tylko gość. Siedział z opartymi na stole łokciami i ujętą w dłonie głową; prawdopodobnie spał, lub przynajmniej drzemał. Tuż przed nim stała gliniana butelka i dwa również gliniane kubki. Z tych to naczyń gość i gospodarz pili jeszcze przed chwilą raki, i to właśnie było powodem, że ten ostatni zrobił na mnie wrażenie człowieka, którego należało poddać próbie 109-ej sury.
 Według mniemania gospodarza, gość jego był bardziej od niego pijany. Gdyśmy weszli, śpiący podniósł nieco głowę i popatrzył na nas. Spojrzawszy mu bystro w oczy, przyszedłem do wniosku, że jednak nie jest pijany; przynajmniej z wejrzenia nie można go było o to posądzić. Myliłem się ja, czy też mylił się gospodarz? A może nasz nieznajomy maskował się zręcznie. i w takim razie musiał mieć w tem jakiś interes? Nikt się nie zdziwi, że wydało mi się to podejrzanem, gdy weźmie pod uwagę, ile przygód i niebezpieczeństw przeszedłem w ciągu wieloletnich swych podróży. W takich okolicznościach wyrabia się w sobie pewnego rodzaju instynkt i niezwykłą wraźliwość na wszelkie choćby najbardziej błahe zjawiska w otoczeniu. I dzięki właśnie temu instynktowi, jako też owej wraźliwości, żyję dziś jeszcze, pomimo, że na całem ciele mam liczne blizny od zadanych mi ran.
 Ów drzemiący, zagadkowy dla mnie człowiek ubrany był po kurdyjsku. Na głowie miał skórzaną czapkę, której krysy były tak powyginane w kilku miejscach ku dołowi naksztalt dziobów, że czapka owa przypominała polipa morskiego, wyciągającego ku dołowi oślizgłe swe macki. Ubranie rzekomego Kurda składało się ze skórzanych spodni i bluzy, głęboko na piersiach wyciętej, Z krótkimi po łokcie rękawami, z pod których wysuwały się żylaste ręce. Na nogach miał obuwie, podobne do tego, jakie noszą turyści w górach. Czy miał ów obcy jaką broń za pasem, nie mogłem na razie zauważyć, bo siedział za stołem; obok tylko leżała długa prymitywna flinta. Sądząc [III-124]z siwych zupełnie włosów, mógł liczyć około lat sześćdziesięciu, ale był dosyć jeszcze krzepkiej, okazałej budowy, świadczącej o doskonałem zahartowaniu i sile organizmu.
 Halef wcale nie zwracał uwagi na tego gościa, bo zajęty był inną sprawą, a mianowicie ku wielkiemu swemu zadowoleniu spostrzegł na kominie ognisko, z którego dym unosił się pod sufit i wychodził powoli otworami okiennymi.
 — Wiesz co, effendi! — zagadnął mię nagle. — Czyby się nie dało utworzyć z tych ruchomych ścian osobnego przedziału dla nas? jak sądzisz?
 — Wcale niezła myśl.
 — A może i drugi projekt ci się spodoba... Moglibyśmy tu również pomieścić i konie nasze. Byłyby blizko nas i wygodniejby miały, aniżeli tam, wśród gnoju.
 — Co takiego? — przerwał gospodarz. — Konie? tu, w izbie? Allah dał wam widocznie bardzo mądre głowy, jeśli się w nich mogą rodzić podobne pomysły. Ależ to chyba kpiny?... Najpiękniejszą ubikacyę mego domu, chlubę całej wsi i całej okolicy, zamienić na stajnię?... to już wyrażne żarty z mojej osoby... to...
 — Zapłacimy — przerwał mu Halef,
 — Nietrzeba mi waszych pieniędzy, bo mam ich więcej, niż obaj jesteście warci,
 — O, czyżbyś był aż do tego stopnia bogaty?
 — No, bogaty... nie, bo pieniądze należą do rządu paszy. Ściągnąłem je, jako haradżi^[16], od mieszkańców tutejszego okręgu; będzie przeszło dziesięć tysięcy piastrów... Pewnie, że nie posiadacie takiej sumy...
 — Głupcze! — odburknął Halef, — jesteśmy bogatsi, niż ten twój pasza, a to, co posiadamy, jest naszą własnością, podczas gdy z pieniędzy, które ty masz u siebie, niewolno ci wziąć ani piastra. Ile żądasz za to, że urządzimy tu dla siebie odpowiedni przedział?
[III-125] — A długo chcecie tu zabawić?
 — Cztery dni.
 — Dacie mi po dziesięć piastrów dziennie. A za wikt...
 — Już my sobie wikt sporządzimy sami — przerwał Halef. — Idzie nam teraz głównie o nasze konie. Jeżeli się zgodzisz, byśmy je tu wprowadzili, dostaniesz razem po dwadzieścia piastrów za dzień. Zgódź się bez zbytnich ceremonii, bo zapewne nie miałeś jeszcze gościa, któryby ci płacił tak suto.
 Oberżysta zgodził się oczywiście na warunki, mimo pozornego sprzeciwu, okazanego z początku, a towarzysz jego od butelki, ów gość podejrzany, dał się nam uprosić do pomocy w ustawieniu ścian, poczem Halef wprowadził konie, a umieściwszy je odpowiednio, kupił za dwa piastry kurę, zabił ją, oskubał, nadział na rożen i począł piec na ogniu. Ja tymczasem na jednej z wolnych ścian ruchomych, ułożonej na ziemi, rozesłałem koc i, położywszy się, patrzyłem przez szparę na ludzi, którzy tu przychodzili podziwiać tak dostojnych gości, co mogli sobie pozwolić na kosztowny zbytek umieszczenia koni w izbie mieszkalnej. Zwracali się też z zapytaniami w tej sprawie do Halefa, który odpowiadał niechętnie a pogardliwie i z wielką przesadą. Gdy zaś wypowiedział moje nazwisko, ów gość w skórzanej czapce podniósł się nagle i zapytał:
 — Czy to istotnie Emir Kara Ben Nemzi Effendi, który ongi uwolnił od nieprzyjaciół cały szczep Haddedinów?
 — Tak jest! to ten sam nieporównany wojownik, którego dotychczas nie zmógł żaden wróg i który sam jeden, wpośród ciemnej nocy, wyśledziwszy lwa, zabił go celnym strzałem w oko.
 — I za to otrzymał on od Mohammeda Emina, szejka Haddedinów, tego wspaniałego wierzchowca w podarunku?
 — Tak jest.
 — Czy to ten właśnie rumak znajduje się tu za ścianą?
[III-126] — Ten sam. Ale dlaczego o to pytasz?
 — Bo słyszałem bardzo wiele o tem szlachetnem zwierzęciu i jego panu.
 Po tych słowach położył znowu głowę na rękach, opartych o stół, i w tej pozycyi pozostał przez dłuższy czas. Wreszcie podniósł się i powoli, krokami niepewnymi, wyszedł z izby.
 W dziesięć minut później weszła do izby kobieta, która, jak się domyśliłem, była żoną gospodarza.
 — Gość nasz odjechał w tej chwili. Czy wiesz o tem? — spytała żywo męża.
 — Jakże mógł odjechać, skoro nie miał konia?
 — Pojechał na naszym koniu...
 — No, nie obawiaj się... Widocznie miał jakiś pilny interes do załatwienia i powróci wkrótce. Wiem, że ma tu zabawić kilka tygodni. Zresztą zostawił flintę na stole.
 Tak zapatrywał się na sprawę odjazdu gościa nasz gospodarz.
 Ja jednak byłem odmiennego mniemania. Obcy ów człowiek rozmawiał z Halefem zupełnie przytomnie i nie zapominając, jak to mówią, języka w gębie. W ten sposób nie mówi człowiek pijany lub nawet choćby trochę podchmielony. Dlaczego jednak udawał pijanego wychodząc?
 Zadawszy sobie to ciekawe pytanie, pomyślałem jednak wkońcu, iż mało mię to obchodzić powinno, tem bardziej, że sam gospodarz niewiele się tem zainteresował. Zresztą Halef, ukończywszy swoje zajęcie przy kominku, przyniósł był właśnie wcale nieźle przyrządzoną kurę i zabraliśmy się do jej spożycia z takim apetytem, że wkrótce zapomniało się o obcym.
 Pod wieczór wyszliśmy na przechadzkę za wieś, z tą myślą, że natrafimy może na jaką osobliwość, godną widzenia. Wróciwszy o zmierzchu, zastaliśmy gospodarza znowu przy kubku raki. Widocznie hołdował on zasadzie, że Mahomet zabronił wyznawcom jedynie wina, raki zaś wolno pić każdemu, ile zechce. [III-127]Goście jego również widać byli tego samego zdania, bo razem z nim wypróżniali kubek za kubkiem, dopóki na nogach utrzymać się mogli, gdy zaś nie starczyło już trunku, rozeszli się do domów, jak który mógł, przeważnie jednak na czworakach. Wyszedł też i sam gospodarz na dziedziniec.
 Po kilku minutach usłyszałem tak przeraźliwy ryk oberżysty, jakby mu kto rozpalone żelazo do pięty przyłożył. Wybiegliśmy, ciekawi, co się stało. Gospodarz wbił palce obu rąk we włosy i wrzeszczał na całe gardło, klnąc żonę i czeladź, która przestraszona zbiegła się ze wszystkich kątów na dziedziniec zajazdu.
 Należy zaznaczyć, że ten przed paroma jeszcze minutami nietrzeźwy człowiek odzyskał nagle przytomność. Prawdopodobnie więc zdarzyło się jakieś wielkie nieszczęście, pod którego wpływem pijanica otrzeźwiał. I istotnie ze słów jego dowiedzieliśmy się niebawem przyczyny niezwykłego alarmu: skradziono mu dziesięć tysięcy piastrów. W rozpaczy, nie wiedząc sam, co robi, chwycił bat i począł bić żonę oraz czeladź, posądzając ich o kradzież.
 Poskoczyłem ku niemu, a odebrawszy bat, krzyknąłem:
 — Zwaryowałeś! bijesz własną żonę i czeladź, jakby kto z nich winien był kradzieży!
 — Atak! któreś z nich ukradło z pewnością!...
 — A ja cię zapewniam, że się mylisz. Lepiejbyś zrobił, gdybyś samemu sobie kazał wymierzyć z kilkanaście batów!
 — Ja? sobie? za co?
 — Za to, żeś okradł samego siebie, tylko oczywiście nie własnemi, lecz obcemi rękoma.
 — Głupstwa pleciesz! Jakżebym to ja mógł okraść sam siebie?
 — W bardzo prosty sposób: dałeś złodziejowi możność okradzenia cię. Zapewne miałeś je dobrze ukryte?
[III-128] — Tak.
 — Czy żona wiedziała, gdzieś je schował?
 — Nie.
 — I nikomu z czeladzi również nie było wiadome to miejsce?
 — No, tembardziej nie wiedzieli o niem.
 — A więc bardzo lekkomyślny człek z ciebie, bo przy szklance raki jesteś w stanie wszystko wygadać, O co cię tylko kto zapyta...
 — Ja się z niczego nie wygadałem.
 — Tak? A któż to wobec nas, zupełnie ci obcych ludzi, wspomniał, że ma dziesięć tysięcy piastrów w domu?
 — Przecie nie wskazywałem wam, gdzie są schowane.
 — Nam tego nie powiedziałeś, ale tajemnicę wydobył z ciebie prawdopodobnie ktoś inny... możę ten, który uciekł stąd na twoim własnym koniu...
 — Co prawda, nie widziałem ja go dotąd nigdy w życiu, ale on zapewniał mię, że jest bardzo bogatym przedsiębiorcą z Serdacz i że przybył tu na kilka tygodni w celu zakupna galasówek dla jakiegoś kupca z dalekich stron.
 — Jesteś łatwowierny aż do głupoty — odrzekłem, — bo czyż obecnie pora na zbiór galasówek?
 Gospodarz umilkł, poczuwając się widocznie do zarzucanej mu przezemnie lekkomyślności i głupoty. — Ale zobacz-no, może twój gość wrócił już na twoim koniu, jak tego z góry byłeś pewny.
 — Nie, dotychczas go niema.
 — Oczywiście koń przepadł i... pieniądze również...
 — Pie... pie... pieniądze... Czyżby on je był ukraść?
 — Tak przypuszczam.
 — Dlaczego?
 — Bo widocznie lubi pieniądze.
 — No, któżby ich nie lubił! Ale z czego wnioskujesz, że on je ukradł?
[III-129] — Udawał pijanego, będąc zupełnie trzeźwym, i w ten sposób chciał uśpić twoją czujność. Czy przypominasz sobie, o czem z nim mówiłeś, będąc podochocony trunkiem?
 — Niebardzo.
 — Ale wspominałeś mu o pieniądzach.
 — No, tak, bo on sam jest bardzo bogaty i opowiadał mi, w jaki sposób przechowuje swoje skarby.
 — Więc i ty jemu powiedziałeś, jak i gdzie przechowujesz swoje?
 — No, tak.
 — Wiedział zatem, gdzie były pieniądze schowane? Dokładnie nie, bo mówiłem mu o kilku schówkach.
 — Widocznie przeszukał je wszystkie i... nie bez skutku. Znalazł kupę piastrów, zagarnął je i, wsiadłszy na twoją w dodatku szkapę, uciekł, aby nigdy już tu nie powrócić.
 — Nie przestraszaj mię, effendi! Przecie zostawił tu swoją strzelbę...
 — Oj, głuptasie naiwny! Toż on umyślnie pozostawił ten kawałek bezwartościowego żelaza, aby narazie przynajmniej odwrócić od siebie wszelkie podejrzenia. Zresztą, gdy ktoś kradnie dziesięć tysięcy piastrów i konia w dodatku, to może z lekkiem sercem zostawić wzamian okradzionemu flintę wartości kilku piastrów.
 Gospodarz pod wpływem nieszczęścia otrzeźwiał wprawdzie, a właściwie odzyskał władzę w członkach, ale umysł jego był zamroczony do tego stopnia, że nie mógł narazie pojąć mego rozumowania. Po długiem dopiero rozważaniu zapytał mię:
 — Effendi, przyszła mi do głowy pewna myśl. Koło jamy, z której złodziej wygrzebał pieniądze leży jakiś nóż... Cóż ty na to?
 — Wziąłeś ten nóż?
 — Nie wziąłem.
[III-130] — Och, człowieku, jakiż z ciebie dureń! Toż złodziej właśnie tym nożem odgrzebywał ziemię, i jeżeli rozpoznasz, do kogo nóż należy, będziesz miał pewność, kto jest sprawcą kradzieży. Zaprowadź mię tam, niech zobaczę.
 — O, nie! żaden człowiek nie powinien wiedzieć o mojej skrytce. Sam ci przyniosę ów nóż.
 Nie miałem nic oczywiście przeciwko temu, choć śmieszny był ze swą spóźnioną ostrożnością i tajemniczością, względem nas stosowaną.
 Pobiegł w jakiś zakątek, skąd skradziono mu pieniądze, my zaś weszliśmy do izby, ubawieni naiwnością nieboraka.
 Po pewnym czasie przyniósł nam ów zagadkowy nóż i mówił, zdziwiony wielce:
 — Masz słuszność, effendi; nóż należy do owego zbiegłego draba. Przypominam teraz, że pokazywał mi, popijając raki, starą i bardzo kunsztowną robotę perską na rękojeści tego noża. Sere men! na moją głowę! tak, to on ukradł mi pieniądze! O Allah! o proroku! o wszyscy prorocy! jestem zgubiony, zrujnowany! A to łotr nad łotrami! Obdarł mię ze skóry i znikł zbrodniarz... i już go pewnie nie zobaczę, ani też złota, które muszę przecie złożyć do kasy Paszy. Ale skąd je wziąć? Chyba sprzedam wszystko, co mam, i zostanę żebrakiem. Co tu począć, effendi? poradź mi!
 — Hm! Żona twoja zauważyła, w którym kierunku złodziej umknął. Gdyby nie noc, możnaby go ścigać. Dognałbym go na swoim koniu, aczkolwiek spory już kawał złodziej zdołał ujechać...
 — Zrób więc to, effendi! proszę cię!
 — Radbym uczynić ci tę przysługę, ale jest przecie zupełnie ciemno i nie zobaczę śladów. Trzeba zaczekać do, rana, a przez ten czas będziemy mogli namyślić się, co czynić,
 — Namyślić się? co też ty mówisz? Toż drab tymczasem ucieknie jeszcze dalej! Nie! ani jednej chwili nie stracę, ani też jemu nie pozostawię. Muszę [III-131]odzyskać pieniądze! muszę... za wszelką cenę! Wiem już, jak postąpić, i tak będzie najlepiej. Pobiegnę do nezanuma^[17] i opowiem mu wszystko; to mądry, doświadczony człowiek i sprytniejszy nietylko od ciebie, ale od nas obu razem. On natychmiast dopomoże mi do odzyskania pieniędzy. ldę do niego... idę zaraz...

I rozgorączkowany wybiegł z izby, a Halef wybuchnął za nim niepowstrzymanym śmiechem.
 — Słyszałeś, sidi, jakie pojęcie ma o tobie gospodarz? Czy wpadłbyś na myśl żądania pomocy od zwierzchnika gminy Khoi, który przewyższa cię mądrością o całe niebo. No, no! niech im Allah dopomoże szczęśliwie, ale mnie się zdaje, że pieniądze przepadły i szukać ich to szukać ziarnka piasku, rzuconego w jezioro.
 Pomimo, że głupiec nie miał do mnie zaufania, żal mi go było, tembardziej, że w tych okolicznościach nie mogłem mu nic poradzić. Ze spokojnem jednak sumieniem człowieka, mającego dobre zamiary, położyłem się za przegrodą i oczekiwałem powrotu gospodarza.
 Po upływie godziny posłyszeliśmy parskanie koni na dworze. Halef wyszedł zobaczyć i, powróciwszy po chwili, rzekł:
 — Nasze usługi uznane zostały za zbyteczne, sidi. Nezanum z gospodarzem i kilkoma innymi ludźmi pojechali na wschód, bo w tym kierunku podobno złodziej umknął. Życzę im wszystkim szczęśliwej podróży... Opowiadałeś mi nieraz, że ziemia jest kulistą bryłą; otóż, chcąc się dowiedzieć, czy ścigający złapali złodzieja, musielibyśmy tu pozostać aż do chwili, gdy powrócą, ale od zachodu, kulę ziemską naokoło objechawszy...
 W tych ironicznych słowach mieściło się bardzo trafne rozumowanie małego Halefa, który, prawdę [III-132]mówiąc, posiadał więcej inteligencyi, niż wszyscy mieszkańcy Khoi razem z jej naczelnikiem.
 Ponieważ nie spodziewaliśmy się już dzisiaj powrotu gospodarza, a nie było nic lepszego do roboty, więc urządziliśmy sobie posłania i daliśmy znak koniom, by się również pokładły. Zwierzęta nasze, doskonale wytresowane, ułożyły się natychmiast; my jednak musieliśmy na razie skwitować ze snu, bo przybył jakiś nowy gość, który, wołając w dziedzińcu na gospodarza dość długo a bez skutku, wpadł do izby z hałasem i wymyślaniem, że niema komu go obsłużyć należycie. Potok słów i złorzeczeń przybysza wysechł dopiero na widok ogniska w izbie. Nie zastawszy jednak i tu żywej duszy, zajrzał do nas, a nie mogąc nic dostrzec w ciemności, zapytał:
 — Jest tu kto w tej norze?
 — Jest nas dwóch — odrzekł Halef.
 — No, to czemu nie wstajecie, próżniaki! Nie mam czasu ani ochoty czekać, aż będziecie łaskawi wstać i obsłużyć mię, jak należy.
 Znałem dobrze Halefa i wiedziałem z góry, jak się zachowa wobec tego grubijaństwa. Posiadał on bardzo szeroko rozwinięte poczucie honoru i nie dał sobie nigdy i nikomu grać na nosie. Obecnie milczał, jak mur.
 — No! jak długo mam czekać? — krzyczał obcy. — jeżeli w tej sekundzie nie wyleziecie z nory, wypędzę was stąd batogiem!
 Halef milczał uparcie, a i ja nie odezwałem się ani słowem.
 Obcy podszedł kilka kroków bliżej i, spełniając swą obietnicę, począł śmigać, batem w powietrzu. Ze szmeru w pobliżu mnie wywnioskowałem, że w odpowiedzi na to Halef zerwał się z posłania, Wzrostem nie sięgał mu nawet do ramion, ale był tak krępy i zwinny, że mógł niejednego drągala, chełpiącego się siłą fizyczną, do nóg sobie rzucić. W walce otwartej umiał też Halef znakomicie władać bronią, ale dla tych, którzy [III-133]go obrażali, miał specyalną broń, a mianowicie batog ze skóry hipopotama, nabyty jeszcze w Egipcie podczas naszej tam podróży. Nie czekałem długo, gdy dały się słyszeć szybko po sobie następujące razy owego hipopotamowego batoga, tak, że ich zliczyć nawet nie mogłem. Równocześnie zaś hałaśliwy przybysz począł wyć wniebogłosy:
 — Allah! I Allah! Kto się waży tknąć mię?...Co za śmiałość!... el wail lak, meded aman, meded Allah, ej wah o jazyk!... Och, ratunku!... biada ci!... zamorduję cię!...
 Z tych okrzyków w ciemności zaiste trudno było wnioskować, kto bił, a kto brał cięgi po grzbiecie. Co do mnie atoli, wiedziałem, że to mały lecz dzielny Halef ćwiczył grubijanina. Ciekawą była ta okoliczność, że Halef sypał razy, jak z rękawa, a nie odzywał się podczas tej operacyi ani słowem, — przybysz zaś krzyczał różnymi językami — to po arabsku, to po turecku, z czego wywnioskowałem, że nie był Kurdem.
 Poczuwszy wreszcie, że dalszych cięgów już nie wytrzyma, rozejrzał się, kędy uciekać, i wreszcie oszołomiony i skatowany drapnął z izby. Rzecz prosta — Halef wcale mu w tem nie przeszkadzał.
 Dopiero, gdy awanturnik znalazł się poza naszą ścianą, gospodyni z kilkoma ludźmi z czeladzi, zwabiona krzykiem o ratunek, weszła nareszcie do izby.
 — Ktoś ty? — wołał obcy, — może żona sahiba el locanda^[18]?
 — Tak, jestem jego żoną.
 — Gdzie mąż? Przywołaj mi go tu, a żywo!
 — Niema go w domu.
 — To poślij mi w tej chwili po nezanuma. Muszę się z nim natychmiast rozmówić!
 — I jego również niema w domu.
 — Co mię to obchodzi? Musi być w domu, skoro ja go potrzebuję! Obito mię tutaj, i żądam, aby [III-134]złoczyńcy, którzy się tego dopuścili, byli jak najsurowiej ukarani.
 — Któż cię tutaj mógł obić?
 — Psy, które sterczą tam, za tą przegrodą. Jesteś tu gospodynią, więc możesz im rozkazać, aby powyłazili stamtąd.
 — Wątpię bardzo, aby mię usłuchali — rzekła z zakłopotaniem. — Nie należą oni do tego domu; są to obcy, którzy zamieszkali u nas czasowo tylko.
 — Obcy? Tem gorzej. Od kogoś z miejscowych ludzi zniósłbym może tego rodzaju zniewagę, ale od jakichś przybłędów przenigdy! Co to za jedni?
 — Jeden z nich jest emirem effendim z Zachodu, a drugi hadżim. Nazwisko jego jest tak długie, że żadną miarą nie mogłam go zatrzymać w pamięci.
 — A niechże sobie będzie dłuższe jeszcze tysiąc razy, to mi wszystko jedno... Łajdacy muszą być przykładnie ukarani! Każdy zwykły śmiertelnik wie, że zniewagę czynną można tylko krwią zmazać; ja zaś, człowiek wyższy ponad szary tłum ludzki, ulubieniec Allaha, potomek proroka i badacz drogi, wiodącej do nieba, tembardziej muszę mieć za zniewagę zadośćuczynienie. Wywołaj więc natychmiast tych łotrów, abym mógł ich ukarać...
 — Poprosić mogę, ale nie wiem, czy się to na co przyda — rzekła kobieta, zbliżając się do przegrody.
 Zbytecznem jednak było wzywać nas, bo Halef wyskoczył na środek izby z batogiem w ręku i, stanąwszy tuż przed obcym, rzekł:
 — Oto jestem, ja, hadżi z długiem nazwiskiem. Jeżeli żądasz zadośćuczynienia, jestem gotów dać ci je, ale tylko w taki sposób, jak to czynię w podobnych wypadkach, co może być dla ciebie bardzo nieprzyjemne... Poznałeś zresztą przed chwilą dokładnie moją metodę zadośćczynienia...
 „Ulubieniec Allaha“ był to młody, mniej-więcej trzydziestoletni mężczyzna o wyglądzie ascetycznym i pięknych rysach twarzy, z długą brodą. Mogłem go [III-135]dobrze zaobserwować, bo w tej chwili stał w świetle, padającem z kominka. Oczy jego, nieco zezowate, psuły jednak harmonię rysów. Wzrostem przewyższał Halefa o całą głowę. Z barwy turbanu można było wnioskować, że zalicza się do następców proroka. Z za pasa sterczały mu noże i pistolety.
 Mimo tak doskonałego uzbrojenia, człowiek ten, jak widzieliśmy, wcale nie po męsku zachował się względem Halefa, gdy ten począł go okładać swym batogiem; widocznie słabego był ducha. Teraz obrzucił Halefa groźnem od stóp do głowy spojrzeniem i rzekł:
 — Widzę w twej ręce bat. Czyżbyś ty był tym śmiałkiem, który odważył się bić mię?
 — No, bić biłem, ale o odważeniu się i mowy być nie może...
 — Milcz, psie! Chcesz mię obrazić poraz wtóry? — krzyknął „ulubieniec Allaha", postępując parę kroków ku Halefowi.
 Ale mały człowieczek podniósł groźnie batog do góry i rzekł:
 — Jeżeli jeszcze raz usłyszę Z twoich ust słowo „pies", skierowane do mnie, otrzymasz tym oto rzemieniem ze skóry hipopotama taką pręgę na gębę, że przez dziesięć lat nie będziesz się mógł pokazywać pomiędzy ludźmi! Bo, proszę, coś ty za jeden, że uważasz za odpowiednie w ten sposób mię traktować? jak się nazywasz? jak brzmi imię twego ojca, twoich obu dziadków i wszystkich czterech pradziadków twoich?
 — — Dowiesz się o tem natychmiast. Nazywam się Sali Ben Akwil, sławny opowiadacz wędrowny prawdziwej wiary, która nam zwiastuje zmartwychwstanie i powrót na ziemię proroka.
 — Więc sam uważasz się za sławnego? — zaśmiał się Halef. — No, no! Zwiedziłem już wiele krajów od wschodu do zachodu słońca, ale z nazwiskiem Sali Ben Akwil^[19], mimo, że brzmi tak pobożnie i [III-136]pięknie , nie spotkałem się nigdzie... Moje zaś imię brzmi: Hadżi Halet Omar Ben Hadżi Abul Abbas Ibn Hadżi Dawud al Gossarah!
 Wędrowny kaznodzieja, słysząc to kilometrowe nazwisko, cofnął się krok w tył, zrobił minę wielce zdziwionego i zapytał:
 — Hadżi Halef Omar? Więc należysz do szczepu Haddedinów?
 — Tak.
 — Ty więc jesteś owym zuchem, który podróżował z pewnym niewiernym effendim, co zwyciężył w „Dolinie stopni" wszystkie ludy, nastawające na Haddedinów? nieprawdaż?
 — Tak jest.
 — I wiesz zapewne, gdzie się znajduje obecnie ów chrześcijanin?
 — Wiem.
 — Gdzież go więc szukać?
 — Tam, za przegrodą.
 Sali Ben Akwil cofnął się jeszcze krok w tył, podniósł ręce w górę z wielkiego zdziwienia, i omal nie uwierzyłem, że zdziwienie to jest wyrazem przyjaźni dla mnie.
 — Jak się on nazywa? — zapytał.
 — Jest to sławny i niezwyciężony Emir Hadżi Kara Ben Nemzi Effendi.
 — Sahi, sahi!... istotnie, istotnie! słyszałem to nazwisko.
 Chciał coś mówić jeszcze, ale połknął słowa, będące już, jak to mówią, na końcu języka, i począł chodzić po izbie od kąta do kąta, jakby namyślając się nad czemś. Otrzymana o mnie wiadomość poruszyła go widać do głębi, wywołując jakieś postanowienie, bo robił wrażenie silnie podnieconego. Niebawem zwrócił się znowu do Halefa ze słowami, ale w innym już niż dotychczas tonie:
 — Słuchaj, Hadżi Halef Omar! Obiłeś mię, a więc wyrządziłeś zniewagę, która jedynie śmiercią mogłaby [III-137]być okupioną. Mimo to, radbym ci przebaczyć, gdyż ja pierwszy porwałem się do bitki, a żem w ciemności nie trafił, to nie zmienia postaci rzeczy. Słyszałem o czynach twoich i twego chrześcijańskiego emira i podziwiam was tak bardzo, że niczem byłaby dla mnie rozkosz raju wobec przyjemności, jakąby mi sprawił emir, gdyby zechciał pomówić ze mną, Proszę cię więc, idź do niego i powtórz moje słowa, a może się skłoni udzielić mi posłuchania. Czy uczynisz to dla mnie?
 Nie podobał mi się, mówiąc nawiasem, ten apostoł islamu. Uprzejme słowa, na które zdobył się tak nagle, zastanowiły mię i kazały strzec się tego człowieka. Przysiągłbym, że pod maską owej uprzejmości krył się jakiś podstęp.
 Mój dzielny Halef nie znał się jednak na ludziach, a serce miał bardzo wrażliwe na wszelkie pochlebstwa, zwłaszcza, jeżeli połechtano go pochwałą jego „sławnych czynów”, jakkolwiek nie był tak próżny i chełpliwy, jak naprzykład „łamacz kości" lub „największy bohater świata" — Selim. Halef doświadczył u mego boku wielu przygód, a sprawował się zawsze jak najwzorowiej; gdy się zaś zważy nizki stopień jego kultury, obyczaje wschodnie i inne okoliczności, nie można się dziwić, że człowieczek ten uważał się za coś więcej, niż był w rzeczywistości, i łatwo dał się brać na słodki lep pochlebstwa. Podziałało ono widocznie na Halefa i teraz, bo odrzekł bez namysłu:
 — Dobrze, uczynię zadość twej prośbie i zawezwę tu effendiego.
 — Czy tylko zechce przychylić się do twego życzenia?
 — Jestem tego pewny. Nie uczyniłby mi tej przykrości, aby odmówić, co komu obiecałem.
 Ano, nie pozostało mi nic innego, jak tylko wyjść z za przegrody dla zobaczenia się z „ulubieńcem Allaha", pomimo, że byłem najmocniej przekonany o wrogiem jego dla nas usposobieniu. Nie ulegało wątpliwości, że knuł on względem nas jakieś nieprzyjazne zamiary [III-138]i chciał nieznacznie w czyn je wprowadzić. Korciło mię przejrzeć te plany, a że zawsze lepiej jest wyjść na spotkanie niebezpieczeństwa, niż czekać go z założonemi rękoma, więc wstałem i, uprzedzając prośbę Halefa, wyszedłem z za przegrody.
 Sali Ben Akwil, ujrzawszy mię, podszedł bliżej ku mnie, a skrzyżowawszy ręce na piersiach, skłonił się głęboko i rzekł:
 — Niech cię w zdrowiu zachowa i błogosławi Allah, emirze! Nawet w godzinę śmierci nie zapomnę owej chwili, w której miałem zaszczyt ujrzeć cię poraz pierwszy, a która zaliczać się będzie do najpiękniejszych w mem życiu.
 Stał w nachylonej postawie, oczekując mej odpowiedzi. Wiedział, że jestem chrześcijaninem i że jemu, jako muzułmaninowi, niewolno było pozdrawiać mię w ten sposób. A przecie był nietylko muzułmaninem, ale nawet chatibem^[20], więc tembardziej powinien był wstrzymać się od takiej formy powitania. Zastanowiło mię to poważnie, ale oczywiście nie dałem tego poznać po sobie i odrzekłem:
 — Podnieś głowę! Mężczyźni mogą rozmawiać, patrząc sobie nawzajem prosto w oczy.
 — Ty jesteś sławniejszy ode mnie! — odparł, wyprostowując się zwolna, a w oczach jego przebijała niezwykła pokora.
 — Co według twego pojęcia jest sławą? Jedna tylko istota na świecie jest sławną: Bóg, gdyż imię Jego rozbrzmiewa po wszystkich krajach, a chwała Jego sięga do wszystkich słońc i wszystkich gwiazd w nieskończoność i na wieczność. Jeżeli jakiś człowiek więcej zdziałał, niż drugi, to nie ma jeszcze powodu do chełpienia się tem, gdyż czyni on to z woli Boga oraz z Jego pomocą i łaską.
 — Ze słów twoich przebija się mądrość i pokora zarazem. A mimo to wiem, o ile wyższy jesteś ode [III-139]— 139 — mnie. Czy mi przebaczysz, że przeszkodziłem ci w zasłużonym odpoczynku?
 — Co do przeszkodzenia mi w spoczynku, stało się to wśród niezwykłych okoliczności... Ale nie chcę w to wchodzić, tembardziej, że porozumiałeś się już w tej sprawie z Halefem Omarem. Twój bat zaczął, jego odpowiedział, no, i.. nie mówmy o tem więcej.
 — Słyszałem — mówił dalej z udaną grzecznością, rzucając ku mnie przelotne a wielce wymowne spojrzenie, — że masz zamiar pozostać tu dłużej, wobec czego możesz rano wynagrodzić sobie stracony z mojej winy czas spóźnionej rozmowy. Pozwól mi więc prosić cię dla bliższego zobopólnego poznania się, abyś się uważał przy wieczerzy za miłego mi gościa.
 — Myśmy już wieczerzę swą spożyli — wymawiałem się.
 — Rozumiem cię, emirze — odparł, rozglądając się po brudnej i niechlujnej izbie. — Moje sakwy u siodła są wszakże o tyle schludne, że możesz śmiało zdecydować się na skromny posiłek, który wspólnie we trzech spożyć będziemy mogli. Pozwól, że przyniosę swe zapasy, a zarazem umówię się z tą kobietą co do mego zatrzymania się tutaj.
 Wyszedł, dając znak kobiecie, by udała się za nim. Gdyśmy pozostali sami w izbie, Halef zapytał:
 — Czy spodziewałeś się, sidi, aby tak grubijański i bezwzględny ben el waswahka^[21] przemienił się tak nagle w oddanego i życzliwego nam sibd el adaba^[22]?
 — Owszem, wziąłem to pod uwagę i przypuszczam, że musi mieć ku temu swoje powody. Ty, kochany Halefie, byłeś synem i wnukiem nieprzezorności, gdy przyrzekałeś mu, że przywołasz mię do niego.
 — Dlaczego?
 — Bo człowiek ten żywi względem nas jakieś podejrzanej treści zamiary, które spodziewam się niebawem odgadnąć.
[III-140] — Jednak życzył ci błogosławieństwa Allaha...
 — Apostoł islamu życzył błogosławieństwa chrześcijaninowi! Pomyśl nad tem, Halefie!
 — Kuli' szejetin! wszyscy dyabli! A ja z uciechy, że się tak przyjaźnie względem nas zachował, nie zauważyłem tego! Cóż jednak złego może on nam wyrządzić? Nie znamy go... niczem go nie obraziliśmy...
 — Ale on nas zna. A zwykle tak bywa, że więcej się ma nieprzyjaciół w pośród tych, którzy nas znają, niż wśród ludzi obojętnych. Zważ tedy, że my, pomagając Haddedinom do zwycięstwa, usposobiliśmy wrogo względem siebie wszystkich pokonanych ich nieprzyjaciół i że nieraz w ciągu naszej podróży musieliśmy się strzec tych zdecydowanych wrogów naszych. A nie jest wykluczone, że ów Sali Ben Akwil należy właśnie do owych naszych przeciwników.
 — Ty zawsze masz słuszność, sidi. Jak wobec tego uczynimy? Czyby nie dobrze było udać się na spoczynek i zachować się wogóle tak, jakby ów „ulubieniec Allaha" wcale się tu nie pojawiał?
 — O, nie! to byłoby najgorsze. Sam przecie fakt, żeś go haniebnie oćwiczył, wystarcza, aby zapragnął zemścić się na nas. A dodaj jeszcze obrazę wskutek naszej odmowy na jego zaproszenie do wieczerzy; wszak to również wpłynie wcale niedodatnio na jego względem nas usposobienie. Wogóle po tym fanatycznym wyznawcy islamu możemy się spodziewać najgorszych rzeczy.
 — Może więc byłoby lepiej zachować się wobec niego sztywno i chłodno, aby sam zechciał jak najprędzej obrzydzić sobie nasze towarzystwo?
 — I to nie, bo w takim razie i on byłby również chłodny i małomówny, a mnie zależy na tem ogromnie, by go wybadać i przejrzeć nawskróś. Musi on nabrać przekonania, że wierzymy mu zupełnie i ufamy. Należy więc skorzystać z jego zaproszenia do wieczerzy. Podczas niej ty musisz o ile możności milczeć, a ja [III-141]będę rozmawiał z nim, z zachowaniem, rzecz prosta, całej przezorności.
 Wiedziałem, że milczenie było dla Halefa, przyzwyczajonego do ciągłego mówienia, zbyt wielką ofiarą, to też życzenie moje wypowiedziałem w tak stanowczym tonie, że biedak nie zdobył się ani na jedno słowo protestu. Porozumieliśmy się akuratnie w porę, bo w tej chwili wszedł do izby Sali Ben Akwil w towarzystwie jednego chadima^[23], niosącego wypełnione sakwy.
 — Przyniosłem tu asza^[24], emirze — rzekł, — którą możemy śmiało i bez wstrętu spożyć... bo i ja jestem przyjacielem schludności, a nauczyłem się tego po wielkich miastach, gdzie gościom nie psuje się apetytu niechlujstwem, lecz właśnie zachęca się ich do jedzenia czystością i dobrem przyrządzeniem posiłku.
 Odebrał od parobka torby, a odprawiwszy go, wyłożył na stół placki, mięsiwo i owoce. Wyglądało to istotnie tak czysto i zachęcająco, że Halef, przysiadłszy się natychmiast, wydobył nóż, a i ja poszedłem za jego przykładem. Jedząc, zagadnąłem obcego:
 — Powiadasz, że bywałeś w wielkich miastach? Czy nie mógłbyś mi powiedzieć, w jakich mianowicie?
 — Zwiedziłem wszystkie kraje padyszacha i nawet całą Persyę, gdyż wędruję od miasta do miasta, oznajmiając wiernym, że blizki już jest czas przyjścia „obiecanego"^[25].
 — A skądże ty wiesz o tem?
 — Mówi mi to we dnie i w nocy mój własny głos wewnętrzny. Ale ty, jako chrześcijanin, nie możesz tego zrozumieć ani pojąć. Powiem wam raczej o miastach, w których przebywałem przez czas dłuższy, oddając się studyom nad koranem. en
 — W którychże to miastach przebywałeś?
 — Z początku byłem w Persyi, bo kraj ten leży [III-142]w sąsiedztwie mojej ojczyzny. Uczyłem się w Teheranie i Ispahanie, ale ze względu na „psy", to jest szyitów, których niech Allah wytępi, musiałem pójść stamtąd po upływie zaledwie roku i powędrowałem do Stambułu. Tam znalazłem bardzo mądrych i pobożnych nauczycieli, ale i oni nie byli tymi, jakich poszukiwałem, więc przedsięwziąłem stąd podróż z wielką hadż^[26] do świętych miast Mekki i Medyny. W Mekce nabyłem hamail^[27], który noszę na piersi, jak to czyni każdy hadżi. W Medynie pozostawałem czas dłuższy, ucząc się u sławnego muderriego^[28]; wykłady jego umiem prawie na pamięć.
 Tu Halef nie mógł już dłużej wytrzymać i ozwał się:
 — Takie samo hamail, jakie nabyłeś w Mekce, ma również mój...
 Chciał powiedzieć, że ja posiadam również hamail, które mogłem oczywiście nabyć jedynie w Mekce, — wiadomo zaś, że tam, według praw mahometańskich, niewolno stanąć nogą żadnemu chrześcijaninowi, i nie chciałbym, aby „ulubieniec Allaha" wiedział o przekroczeniu przezemnie tego prawa. Przerwałem więc szybko Halefowi, rzucając pytanie:
 — Czy nie byłbyś tak łaskaw pokazać mi swego hamail?
 Sali odwiązał książkę i, wręczając mi ją, rzekł:
 — Właściwie tej świętej księgi nie powinny dotykać ręce niewiernego, i jeżeli prośbie twej nie odmawiam, masz dowód, jak wysoko cię cenię.
 Koran znam tak samo dobrze, jak naszą biblię. Prosząc o pokazanie egzemplarza, nie czyniłem tego dla zobaczenia, jak wogóle koran wygląda, lecz z innego powodu, a mianowicie — chciałem się przekonać, czy Sali był istotnie szeryfem^[29]. Nie znalazłszy w książce odpowiedniej uwagi, ani też pieczęci, zapytałem:
 — Czy wiesz o tem, że spisy z nazwiskami [III-143]wszystkich szeryfów muszą być odsyłane co roku z wielką hadż do Mekki?
 — Wiem.
 — I wiesz zapewne, że nazwisko każdego szeryfa, który uzyska hamail, musi być urzędownie w tej księdze uwidocznione.
 — Oczywiście, że wiem, skoro jestem szeryfem.
 — A dlaczego w tej księdze niema twego nazwiska?
 Teraz dopiero spostrzegł, do czego zmierzam, i odpowiedział, ukrywając zręcznie zakłopotanie:
 — Zapomniałem zaopatrzyć ją podpisem wielkiego szeryfa i pieczęciami. Ukończywszy naukę u muderriego w Medynie, udałem się do Kahiry^[30], do najsłynniejszego na świecie uniwersytetu przy meczecie Azhara. Było tam przeszło ośm tysięcy laleba^[31], a między nimi wielu, którzy oddawali się naukom z niezwykłym zapałem. Ci zaprowadzili mię do pewnego muderriego, który głosił naukę o Mahdim. Zostałem więc jego uczniem i jemu też zawdzięczam, że mogę dziś głosić po wszystkich krajach przyjście „obiecanego".
 Mówił to z taką zarozumiałością i emfazą, że nie mogłem się powstrzymać od dania pyszałkowi małej nauczki.
 — Widzę teraz — rzekłem, — jak sławny jesteś i dostojny w hierarchii mahometańskiej. Czy nie mógłbyś mię objaśnić, która okolica i wogóle miejscowość wsławiła się twem urodzeniem i ma zaszczyt być ci ojczyzną?
 Pytanie to nie było mu na rękę. Chwilę rozważał, zanim wycedził niepewnym głosem:
 — Urodziłem się w El Damijeh, w Egipcie.
 — Szczególne! A ja byłbym się założył, że należysz do Kurdów.
 — Dlaczego?
 — Przedewszystkiem wskazuje to twój sposób mówienia przez gardło, co zauważyć można jedynie [III-144]u Kurdów, a ponadto sam wspomniałeś przedtem, że Kardystan jest twoją ojczyzną.
 — Ja wspominałem? kiedy? — pytał, bardziej zakłopotany, aniżeli zdziwiony.
 — Mówiłeś, że Persya jest najbliższym krajem twej ojczyzny, a właśnie najbliżej sąsiaduje ona z Kurdystanem.
 — Któżby brał słowa moje tak ściśle! Przecie to nie koran, emirze! Pochodzę naprawdę z El Damijeh, a przez Kurdystan wędrowałem kilka razy i nie jestem tu tak znany, jak ty naprzykład...
 — Hm, tak sądzisz?
 — Oczywiście, jeżeli wszędzie opowiadają o twoich przygodach...
 — O jakich?
 — O wszystkich... że wymienię tylko walkę z Kurdami Bebbej.
 — O, to największe łotry pod słońcem.
 Użyłem tych dosadnych słów umyślnie, by zobaczyć, jakie wrażenie wywołają one na Salim. I istotnie fala krwi uderzyła mu do twarzy.
 Spostrzegłszy moje badawcze spojrzenie, spytał szybko dla odwrócenia uwagi:
 — Znałeś ich szejka?
 — Gafala Gaboya?
 — Tak.
 — Owszem, poznałem go. Był to najnędzniejszy z łotrów.
 Widziałem, że Sali z trudnością powściąga w sobie gniew, a mimoto w głosie jego można było dosłyszeć ton wzburzenia wewnętrznego, gdy pytał dalej:
 — Czy przypadkiem nie z twojej ręki on zginął?
 — Z mojej nie, bo nie miał odwagi stanąć ze mną do walki, Padł od kuli jednego z moich towarzyszów.
 Zamilczałem oczywiście, że towarzyszem owym był Hadżi Halei Omar. Dowiedziawszy się, co mi było potrzeba, uważałem za zbyteczne dalsze wywnętrzanie się. [ilus]

Tom XVI

Dlaczego w tym koranie niema twego nazwiska?

[III-145] Sali Ben Akwil był bez zaprzeczenia „batogiem muzułmańskim" i pod tym względem nie okłamał nas, tając natomiast przed nami swoje pochodzenie. Byłem atoli najmocniej przekonany, że należał do gałęzi Bebbej, jednego z plemion kurdyjskich, a nawet prawdopodobnie był krewnym poległego Gasala Gaboya.
 Wobec tego postanowiłem mieć się przed nim na baczności, bo „zemsta krwi" nigdzie tak surowo nie jest przestrzegana, jak właśnie u tych szczepów kurdyjskich.
 Sali jakby odgadł moje myśli, bo bezpośrednio po moich słowach rzekł:
 — Szejk szczepu Bebbej padł jednak w walce z tobą, a obojętne jest, czy od twojej kuli, czy też od kuli którego z twoich podkomendnych. Tym sposobem naraziłeś się na zemstę krwi, i dziwię się, że się ważyłeś powrócić teraz w te okolice.
 — Byłem tu już potem kilka razy.
 — Naprawdę? No, no! Że nie jesteś lekkomyślny, wiem o tem, ale w takim razie przyznać muszę, że posiadasz szaloną odwagę. Dziękuj Allahowi, że cię uchronił od straszliwej tar^[32], i proś go, by ustrzegł cię na przyszłość. Gdyby bowiem który z-krewnych Gasala Gaboya zetknął się z tobą, byłbyś w poważnem niebezpieczeństwie.
 — No, tak; jeden z nas dwu musiałby zginąć: ja albo on.
 — Ty, tybyś zginął, emirze, nie on! Jesteś tu obcy, i źle czynisz, nie biorąc tej okoliczności pod uwagę. Ba, nietylko jesteś obcy; zważ, żeś przytem chrześcijanin. A wiemy bardzo dobrze, że chrześcijanie uważają się za coś pod każdym względem lepszego, coś wyższego od wyznawców innej wiary, że tylko swoją wiarę mają za prawdziwą i swoje jedynie obyczaje za dobre i szlachetne. Ty sam, aczkolwiek nie potwierdziłbyś tego w tej chwili słowami, zdradzasz to zachowaniem się swojem. Wy, chrześcijanie, jesteście [III-146]uczuciowi, litościwi, ludzcy, ale też i nazbyt ufni w swoje siły i we własne szczęście. Co innego muzułmanin. On wie, co to jest zemsta krwi, i dlatego, gdyby popełnił coś takiego, jak ty tutaj, noga jego nie postałaby już więcej w tym kraju. Jako chrześcijanin, nie znasz koranu, ani praw, wedle których rządzi się ludność miejscowa. Tobie się zdaje, żeś jest niepokonany, że zabezpieczony jesteś przed nożem lub kulą, jak skóra smoka z bajki; ba, w zaślepieniu chrześcijanina sądzisz nawet, że żaden Kurd nie śmiałby podnieść na ciebie ręki, gdyż jesteście pod ochroną waszych kanasil^[33], którzy obowiązani są czuwać nad wami, jak nad dziećmi. Ale twoja pewność siebie zniknie natychmiast, skoro staniesz oko w oko z wykonawcą prawa „zemsty krwi". Wówczas nie będzie już dla ciebie ratunku i nie będzie wątpliwości,.który z was dwóch zginie; zginiesz jedynie ty sam. Wówczas i twój Bóg ci nie dopomoże. Ziemia rozstąpi się pod tobą i zapadniesz się żywcem na dno dżehenny, gdzie wszyscy chrześcijanie i inni niewierni cierpią męki przez wieki wieków. A tam my, wierni proroka, będziemy panowali nad wami, jako sędziowie nad niebem i piekłem, nad życiem i śmiercią, nie wzruszeni waszym jękiem i skargami i waszym żalem, żeście byli tak ciemni i nie uwierzyliście w boskie posłannictwo Mahometa i żeście się nie wyrzekli kłamliwej nauki chrześcijańskiej dla islamu, który doskonałością swoją sięga niebiosów.
 Mówił z początku łagodnie, a potem, stopniując siłę mowy coraz bardziej, wpadł wreszcie w fanatyczny niemal zapał, który promieniował z jego twarzy, a oczy błyszczały mu, jak ogniki.
 Przyznałem w duchu, że posiadał wszelkie warunki na wędrownego kaznodzieję islamu: zdolność przekonywania, dar pięknej wymowy i fantazyę, — ale też zarazem mierne wykształcenie, brak logiki i, last not least^[34], zupełną nieznajomość zasad innych religii. [III-147] Nie otrzymawszy ode mnie odpowiedzi, dodał po chwili:
 — Milczysz... Przytłoczyła cię prawda słów moich... Istotnie, święty islam jest słońcem, wobec którego gasną wszystkie szemat ed duhun^[35] innych religii, niknąc wreszcie, jak błędne ogniki nad bagnem. Uważany tu jesteś, jako sławny emir i wielce uczony effendi z Zachodu, i dlatego nosisz głowę wysoko i dumnie; ale czemże jest cała twoja sława i uczoność wobec piorunnej mojej mowy! Tak samo, gdyby tu, do Kurdystanu, przyszły z Zachodu walczyć z nami uzbrojone ludy twoje, padłyby w proch, błagając o łaskę i zmiłowanie.
 Nie miałem zamiaru dysputować z nim na temat islamu, gdyż szło mi o co innego, a mianowicie o dowiedzenie się od niego rzeczy, które dotyczyły mnie osobiście. Gdy jednak z powodu mego milczenia oświadczył, że uważa mię za pokonanego, musiałem zabrać głos, aby go wyprowadzić z błędu:
 — Czcigodny Sali Ben Akwilu! zaczynam wątpić, czy masz zmysły w porządku, skoro przypuszczasz, że milczenie moje spowodowane zostało twoją gadaniną. Znane ci jest zapewne przysłowie: „Se dere’ i karwan dibehure"^[36]?
 — Znam je — odrzekł, nie przeczuwając, do czego zmierzam.
 — A to drugie: „Ei ku tif beke ber ba’i, tif dike ru’i chu"^[37]?
 — I to znam również.
 — A więc dowodzi to, że znasz doskonale język kurdyjski, pomimo, że utrzymywałeś przed chwilą, jakobyś się urodził w El Damijeh! Zdaje ci się, że mowa twoja przygniotła mię do ziemi; ale zapewniam cię, że karawana mimo psiego szczekania poszła spokojnie dalej. Plułeś ku mnie, a ślina na twojej została twarzy. [III-148] — Licz się ze słowami, emirze, i nie mów tak do mnie, gdyż znam wszystkie nauki i prawa islamu!
 — Daj pokój! — odrzekłem, machnąwszy lekceważąco ręką. — Powiem ci, że znasz jedynie naukę koranu, i to ledwie powierzchownie... pozatem nic, nic! Wywnioskowałem to właśnie z twojej mowy, która mię tak bardzo... „przytłoczyła", iż wiem już teraz, jak sądzić o twojej znajomości nauk; bardzo mi się nieszczególnie znawstwo twoje przedstawia... Bo co się tyczy tutejszych obyczajów i praw, to znam je lepiej, niż ty. Twierdzisz, że chrześcijanie udają się, jak dzieci, pod opiekę konsulów. Jeżeli to ma być prawdą, to wskaż mi choć jeden wypadek, w którymbym ja uciekał się pod opiekuńcze skrzydła konsula! albo dowiedź mi, że okazałem kiedykolwiek, bodaj raz w życiu, słabość i nieporadność dziecka... Ja ci natomiast mogę udowodnić, że wielu, bardzo wielu muzułmanów nie byłoby dziś pośród żyjących, gdyby nie moja dla nich pomoc, a więc pomoc chrześcijanina. Weźmy choćby takich Kurdów ze szczepu Bebbej! Oni wiedzą najlepiej, czy jestem słaby, tchórzliwy i nieporadny. Idź do nich, a powiedzą ci, jak wielką trwogą przejmuje ich samo moje nazwisko... Są między nimi...
 — Kłamiesz! — przerwał mi gniewnie. — Bebejowie są bohaterami, którym obcą jest trwoga, a zwłaszcza trwoga przed tobą...
 — Ani słowa więcej! — krzyknąłem tonem gromkiego rozkazu. — Należysz zapewne do nich, skoro z takiem zacietrzewieniem stajesz w ich obronie... Zdradza cię to dostatecznie... Nie pochodzisz z Egiptu, ale jesteś tutejszy. Przekonałeś mię już o tem, i ostrzegam cię, abyś mi nie dał sposobności do dalszego rozpatrywania twoich skrytych myśli, gdyż mogłoby się to skończyć bardzo źle dla ciebie. Co się tyczy twojej bardzo naiwnej gadaniny i jeszcze naiwniejszych twierdzeń, to szkoda czasu zastanawiać się nawet nad niemi. Abyś jednak wartość ich sam ocenił, przypomnę ci szczegóły.
[III-149] Tu powtórzyłem jego dowodzenia punkt za punktem, wykazując ich niedorzeczność i bezsensowność. A skutek był taki, że „przytłaczający" krasomówca umilkł, nie znajdując nic na swoją obronę.
 Wówczas zwrócił się do mnie mały Halef:
 — Ano, sidi, zdarzyło tu się to samo, co ongi mnie i zresztą wszystkim, którzy mieli odwagę wszcząć z tobą dysputę religijną. Ale czy pamiętasz, kochany effendi, ile zadałem sobie trudu w początkach naszej znajomości, a nawet i później, chcąc cię nawrócić na wiarę mahometańską?
 — Pamiętam — odrzekłem, śmiejąc się.
 — Widzę, czytam w twych oczach, że drwisz sobie ze mnie w duchu. I masz zupełną słuszność. Ktoby cię chciał odwieść od twej wiary, ten byłby podobny do himara^[38], usiłującego przekonać nizra^[39], że lepiej jest mieszkać w cuchnącej stajni, niż na wyżynach górskich, w wolnem, czystem powietrzu, kędy złoto promieni słonecznych roztapia się co rana i wieczora w królewską purpurę!
 — Człowieku! — przerwał mu ostro kaznodzieja, — czyżbyś miał chęć porównywania mię z osłem?
 — A! to o tobie mówiłem? — odparł spokojnie Halef. — Mnie się zdawało, że miałem na myśli tylko tych, którzy, posiadając zaledwie odrobinę oświaty, usiłowali uczyć mego effendiego, umiejącego na pamięć wszystkie księgi religii całego świata. Jeżeli słowa moje dały ci wrażenie, że mówiłem o tobie, nie moja w tem wina.
 — Jesteś muzułmaninem?
 — Oczywiście.
 — A mimo to przemawiasz w obronie chrześcijanina...
 — Allah! Ja w jego obronie nietylko że sam mówiłbym dzień i noc, ale z rozkoszą kazałbym mówić także memu koniowi, mojej flincie... On jest tym orłem, [III-150]który nauczył mię szybować popod obłoki, i tam mi jest dobrze. A jeżeli komuś wygodniej siedzieć w błocie, to nie myślę sprzeciwiać się temu... nie chcę tylko, aby mi kalał czyste powietrze!... nie ścierpię tego...
 Słowa te brzmiały, jak groźba. A przyznać trzeba, że mały zuch umiał znakomicie ironizować i wydrwiwać przeciwnika. Spostrzegł to Sali i postanowił zakończyć dysputę, nie wdając się z nami w dalsze rozprawy teologiczne. Widoczne to było, że nie chciał do reszty stracić opinii w naszych oczach.
 — Ależ mnie ani się śniło napadać na twego effendiego — rzekł. — Może on sobie pozostać chrześcijaninem; mnie nic do tego. Ja mam swoją religię i wierzę w proroka, którego Allah wyniósł nad wszystkie nieba.
 — Ba, ale mówiłeś tu nam nietylko o religii; przypomnij sobie, żeś nam groził zemstą krwi...
 — Ja? Nieprawda! Ja czczę effendiego i podziwiam go dla jego wielkich czynów, i z tych właśnie pobudek pozwoliłem sobie ostrzec go przed niebezpieczeństwem. Trudno nie przyznać mi w tym razie dobrego serca...
 — Otóż pamiętaj na przyszłość, że kto ma dobre serce, a złośliwy język, z tym niewarto się wdawać. Zaprosiłeś nas do wieczerzy, jesteśmy więc twoimi gośćmi; a z gośćmi przecie postępuje się inaczej.
 — Słusznie mówisz. Nie miałem najmniejszego zamiaru sprawienia wam jakiejkolwiek przykrości i jeżeli powiedziałem niechcący ostre słowo, które was dotknąć mogło, to przepraszam za to najserdeczniej. Jestem tak wyczerpany długą podróżą, że istotnie nie wiem czasem, co mówię.
 Słowa te brzmiały tak szczerze, iż naprawdę można im było w zupełności uwierzyć. Mimo to, nie dałem się wziąć na ich lep. Człowiek, który z fanatycznej, gwałtownej ekstazy wpada odrazu w stan jagnięcej niemal łagodności i prosi w pokorze o przebaczenie, należy do tych, co umieją nad sobą panować; [III-151]a z takimi liczyć się trzeba i mieć się na baczności. Wobec zmiany frontu ze strony Salego i ja również stałem się dla niego uprzejmym, przynajmniej powierzchownie, a niebawem, korzystając z jego wzmianki o zmęczeniu, podziękowaliśmy mu za gościnność i cofnęliśmy się za ścianę na swoje legowiska. Sali wyszedł na chwilę do stajni sprawdzić, czy konie jego dostatecznie zaopatrzone, a powróciwszy, wziął z kominka palącą się głownię i wszedł z nią do naszej przegrody gdzieśmy się byli już do snu pokładli.
 — Wybaczcie, że przeszkadzam jeszcze — rzekł, usprawiedliwiając się, — ale zapomniałem wam powiedzieć belletak za’ide^[40], jak to nakazuje obyczaj. Fi aman Allah! niech was Bóg ma w swej opiece i użyczy wam długiego, spokojnego snu!
 — Ma ssah Allah kan mamah lam jassah lam jekun. Stać się to może, co Bóg chce, a co nić jest jego wolą, to się nie stanie — odrzekłem.
 Skłonił się i, puszczając mimo uszu ostatnie słowa moje, wyszedł do swego przedziału. Widziałem przez szparę, jak usłał sobie niedaleko kominka legowisko i wyciągnął się na niem.
 Zapytywałem siebie, poco właściwie odwiedził nas przed chwilą, i to ze światłem. Rzecz prosta — nie powodowała nim uprzejmość, lecz inne jakieś pobudki. Może chciał zobaczyć, w którem miejscu izby leżymy, i jeżeli to było istotnym powodem jego odwiedzin, mogliśmy się spodziewać w nocy jakiegoś wypadku. Jakby to przeczuwając, rzuciłem mu był nawet owych znaczących słów kilka, na które jednak, jak się zdawało, nie zwrócił uwagi, lub też ich nie zrozumiał.
 Nie chciałem dzielić się swemi przypuszczeniami z Halefem, bo biedak bardziej ode mnie potrzebował wypoczynku, i postanowiłem, nie przeszkadzając mu, czuwać sam do rana. Leżał od ściany, i dlatego nie groziło mu niebezpieczeństwo w tym stopniu, co mnie.
[III-152] Niebawem Halef począł chrapać, ja zaś wysunąłem się pocichu z pościeli ku szparze między ruchomemi ścianami. Przez szparę ową widać było w drugim przedziale dogasające ognisko, a poniżej kupę trzciny na podpałkę, kilka polan drzewa i legowisko Salego, który, wyciągnąwszy z pod koców ramiona, podniósł głowę i począł nasłuchiwać, czyśmy już posnęli. To ostatecznie utwierdziło mię w przekonaniu, że drab knuł przeciw nam zbrodnicze zamiary.
 Ogień wkrótce wygasł zupełnie, i w izbie zapanowała ciemność. Od tej chwili mogłem liczyć tylko na zmysł słuchu, który niezwykle miałem wysubtelniony wśród ustawicznych niebezpieczeństw podczas moich podróży.
 W podobnych okolicznościach chwile wloką się powolnie, minuty wydają się godzinami. Nie zniecierpliwiłem się jednak, czuwając niemal z zaparciem oddechu i oczekując urzeczywistnienia mych domysłów. I oto nareszcie doczekałem się.
 Jak to już zauważyłem, słuch mój był do tego stopnia zaostrzony, że byłem w stanie rozróżnić i najlżejsze szmery; nawet kocie stąpania w ciemności nie mogły ujść mojej uwagi. Jakoż istotnie posłyszałem wkrótce, że Sali wstał cichutko ze swego posłania i na czworakach począł się czołgać w kierunku naszych legowisk.
 Niepłonne więc były moje domysły, że Sali był Kurdem z plemienia Bebbej i że przybył za nami w celu wykonania zemsty krwi. Co za sława, co za cześć i honory spotkałyby go, gdyby oznajmił swoim ziomkom, że mnie i małego Halefa zgładził ze świata. Czyn podobny, w pojęciu tych ludzi, licował zupełnie z powołaniem duchownego.
 Posłyszawszy szmer, usunąłem się z posłania ku lewej stronie, tak, że złoczyńca, przyczołgawszy się do naszego przedziału, musiał przesuwać się tuż koło mnie. Słyszałem, jak trzeszczały mu w stawach ręce, co mię przekonywało, że nie z przywidzeniem, lecz [III-153]z rzeczywistością mam do czynienia, — i przyszło mi na myśl, jak kruchem jest życie ludzkie, zawisłe niekiedy od dosłyszenia lub niedosłyszenia drobnego szmeru wśród ciemności nocnych.
 Gdy Sali wczołgał się do naszego przedziału, posunąłem się za nim na kolanach, opierając się na lewym łokciu, a prawą ręką szukałem przed sobą w przestrzeni. Wreszcie natrafiłem na stopę Salego, a następnie uchwyciłem koniec jego haika. Gdy złoczyńca dotarł do naszego posłania, wstał z czworaków. W tej chwili podniosłem się i ja błyskawicznie i chwyciłem go jedną ręką za prawe ramię, a drugą za gardło. Napadnięty znienacka krzyknął przeraźliwie, o ile mu na to pozwalała zaatakowana przezemnie krtań, a ja w mgnieniu oka chwyciłem go obiema rękoma za szyję tak silnie, że ramiona opadły mu bezwładnie, i byłby runął na ziemię, gdybym go był nie trzymał w rękach.
 W tej chwili zbudzony krzykiem Halef porwał się na równe nogi, wydobył pistolet, a odwiódłszy z trzaskiem kurek, krzyknął:
 — Kto tu? Sidi, gdzieś ty?
 — Tu! — odrzekłem. — Uspokój się. Gdzie podziałeś kibritat^[41]?
 — Mam w kieszeni.
 — Weź je i roznieć szybko ogień na kominie.
 — Po co? Gdzie jest Sali Ben Akwil?
 — Trzymam go tu. Chciał nas pomordować!
 — Allah! Czy tylko nie wyrwie ci się?
 — Nie troszcz się o to i roznieć prędko ogień!
 — Zaraz! idę! w tej chwili będzie jasno... A łotr! zbrodniarz! chciał nas zamordować!... nas!... Poślemy go za to na samo dno piekła! Ale najpierw otrzyma ode mnie sto cięgów w... najczulsze miejsce!
 Mały, klnąc i wygrażając we właściwy sobie sposób, zapalił szybko trzcinę, a płomień, buchnąwszy [III-154]wysoko, oświetlił całą izbę. Przez otworki w plecionej ścianie rozjaśniło się za przegrodą tak, że mogłem spostrzec nóż, który wypadł na ziemię z rąk Salego. A więc zamierzał nas, porżnąć, jak barany.
 W tej chwili doprowadzony do wściekłości Kurd szarpnął się, chcąc się wydrzeć z mych objęć, wobec czego zmuszony byłem obezwładnić go na swój sposób, to jest potężnem uderzeniem pięścią w skroń, od czego stracił odrazu przytomność. Podjąłem następnie leżący na ziemi nóż, schowałem go za pas i wywlokłem obezwładnionego draba z naszej przegrody przed kominek, gdzie drewna zajęły się już jasnym płomieniem. Tu związaliśmy Salemu ręce i nogi, a podczas tej operącyi zagadnął Halef:
 — Czy to jest możliwe, sidi, żeby ten człowiek godził na nasze życie, skoro byliśmy jego gośćmi?
 — Mnie się zdaje, że to Kurd ze szczepu Bebbej!
 — Maszallah! Bebbej! Więc miała to być zemsta krwi! A jednak polecał nas opiece Allaha, gdyśmy się kładli na spoczynek?
 — Aby nas tem łatwiej podejść. Życzył nam długiego snu i zapewne miał na myśli... sen najdłuższy, bo wieczny...
 — Iil ’an dakno! niech będzie przeklęta jego broda! Toż ja, kładąc się, ani zamarzyłem o tem, by zbudzić się na innym świecie!... Ciekaw jestem, w jaki sposób potrafiłeś zapobiec zbrodni?
 — Czuwałem, będąc pewnym, że drab żywi względem nas zbrodnicze zamiary.
 — Dlaczego mi o tem nic nie powiedziałeś, sidi?
 — Bo widziałem, że jesteś bardzo wyczerpany i senny.
 — O, jakże dobre masz serce, effendi! Umiesz być surowym, stanowczym i dumnym, jak władca nad władcami z Istambul^[42], a jednak jesteś dobry, przyjacielski i łagodny, jakby w twej piersi kobiece biło [III-155]serce! Mam wszelako nadzieję, że dobroć ta nie znajdzie w twem sercu miejsca, gdy przyjdzie chwila ukarania tego mordercy.
 — Nie nazywaj go mordercą, bo nim jeszcze nie został.
 — Tak, wiedziałem, co mi odpowiesz, i znowu poznaję w tobie chrześcijanina. Kto godzi na życie twoje, ten jest w twem pojęciu człowiekiem nieskazitelnym i, aby zasłużyć u ciebie na miano mordercy, musiałby conajmniej dziesięć razy cię zastrzelić, a i wówczas jeszcze przebaczyłbyś mu, bo twój ingil^[43] nakazuje ci okazywać miłość nieprzyjaciołom. Patrz, łotr otworzył już oczy, i miałbym wielką chęć wypłacić mu za jego dobre chęci sto piastrów... nie w srebrze jednak, ani w złocie, lecz wykrojonych ze skóry hipopotama. Znając cię jednak dobrze, muszę się z góry wyrzec tej przyjemności. Bo skoro, twojem zdaniem, nie wytoczył jeszcze krwi z ciebie, nic się zatem złego nie stało. Allah! Jacyż z was, chrześcijan, dziwni i niepojęci ludzie!
 Halef nie mówił tego z wiarą w sprawiedliwość czynionych mi wyrzutów. Narzekając na chrześcijanizm, był jednak z przekonań sam chrześcijaninem, a owe westchnienia co do ukarania Kurda stanowiły wstęp do prośby o darowanie mu winy.
 Gdy Sali oprzytomniał i przyszedł do świadomości, że zamiary jego spełzły na niczem i że został ujęty na gorącym uczynku, westchnął ciężko, a krew mu do głowy uderzyła, naprężając żyły na czole. Nie wyrzekł jednak ani słowa; zaciął się i leżał nieruchomo, rzucając ku nam złośliwe, pełne nienawiści spojrzenia. Po pewnej chwili spytałem go:
 — Czy i teraz obstajesz przy tem, że urodziłeś się w Damijeh?
 — Roztropność nakazywała mi nie mówić prawdy — wycedził przez zęby po chwili. — Ale nie przypuszczaj, [III-156]abym teraz z trwogi przed tobą kłamał dalej. Zdawało mi się, że Allah oddał mi cię w moje ręce... Zawiodłem się...
 — O, nie pierwszy to raz zawiodłeś się na łasce Allaha. jesteś Kurdem, nieprawdaż?
 —Tak.
 —Szeik Gasal Gaboya był twoim krewnym?
 — Był moim wujem.
 — Rozumiem. Dowiedziałeś się tu, cośmy za jedni, i zemsta krwi popchnęła cię do zamiarów zbrodniczych.
 — Tak samo, jak ciebie teraz popchnie do odebrania mi życia.
 — Jestem chrześcijaninem i nie uczynię tego.
 — „Zemsta krwi“ jest prawem naszem i, być może, nie dokonasz jej; ale przecie zwykłe pobudki ludzkie nakazują w takich razach zemstę, a od pobudek tych nie jesteś chyba wolny.
 — Mylisz się w swych poglądach. Bóg rozsądza najlepiej i karze wszystko, co złe i niegodne.
 — Czyżby chrześcijanom nie było wolno nastawać na życie swych wrogów? — zapytał z najwyższem zdumieniem.
 — Niewolno — odrzekłem. — Człowiek, godzący na życie drugiego, nie jest chrześcijaninem, chociażby się sam do godności chrześcijanina przyznawał. Nasza kitab el mukad’das^[44] nakazuje nam: „Nie zabijaj”!, a prawy i godny chrześcijanin stosuje się ściśle do tego przykazania. Kto jednak przelewa krew ludzką, podlega wśród nas karze zwierzchności, która ma ku temu władzę od Boga.
 — Więc oddacie mię w ręce władzy? — zapytał, a w oczach jego wyczytałem promyk nadziei.
 — Nie mam takiego zamiaru.
 Na te słowa oblicze jego, rozjaśniające się przed chwilą, przybrało nanowo wyraz ponury.
[III-157] — Osądzicie mię zatem sami. Proszę was o jedno: nie zwlekajcie zbyt długo! Podniosłeś mój nóż i masz go za pasem; dobądź go i pchnij mię odrazu!
 — Nie zrozumiałeś mię, Sali — odrzekłem, zaprzeczając ruchem głowy. — Zemsta jest mi zabroniona; wiara moja nakazuje mi kochać moich nieprzyjaciół, jak siebie samego. Nie zabiję cię więc, ani nie oddam w ręce władzy...
 Na twarzy jego odmalował się znowu wyraz zdumienia, ustępując kolejno uczuciom nadziei, zwątpienia, obawy i rezygnacyi zarazem. Wnet jednak owładnęła Salim tkwiąca głęboko w naturze jego nienawiść, i rzekł z odcieniem jej w głosie:
 — Drwisz ze mnie! Choćby nawet wiara wasza nakazywała wam kochać nieprzyjaciół, to czyż znalazłby się człowiek, któryby potrafił dostosować się do tego nakazu? Niedorzeczne są prawa wiary waszej, wymagające od ludzi coś podobnego, zabraniające wam tego, od czego żaden człowiek powstrzymać się nie jest w możności.
 — Mówisz to, jako muzułmanin, bo obcą ci jest miłość taka, jaką my, chrześcijanie, uznajemy i w jakiej ćwiczyć się ustawicznie jesteśmy obowiązani. I teraz naprzykład mam ku temu sposobność do spełnienia czynu takiej miłości. Chciałeś mi odebrać życie, ale ci się nie udało; zato ja ci je daruję, choć mógłbym bez przeszkody odebrać.
 Mówiąc to, dobyłem nóż, rozciąłem jeńcowi więzy i rzekłem:
 — To żelazo miało przebić moje serce, ale Bóg zrządził inaczej. Weź je sobie!
 Sali zerwał się na równe nogi, otworzył usta z wyrazem zdziwienia, podniósł dłonie do góry — nie w tym jednak celu, by uchwycić podany mu nóż, i rzekł dziwnym głosem:
 — Allah ja’lam el geb... Bogu wiadome są wszelkie tajemnice, ja jednak nie wiem, co mam myśleć o tem wszystkiem. Czyżbyś ciągle drwił jeszcze ze mnie?...
[III-158] — Bynajmniej nie drwię z nikogo.
 — Chyba przysięgniesz, że tak jest w istocie.
 — Chrystus zakazał nam przysięgać w zbytecznych razach; chrześcijanin obowiązany jest zawsze mówić prawdę, wobec czego nie masz potrzeby żądać odemnie zaklęć.
 — Istotnie więc darowujesz mi życie?
 — Istotnie.
 — Nawet, gdybym ci oznajmił, że nie wyrzekam się myśli o zemście?
 — Bóg nas ustrzeże, jak nas ustrzegł tym razem. Wyraziłeś się tam, przy stole, że ani sobie sam nie pomogę, ani też Bóg mię nie uratuje, a jednak masz teraz dowód, że mię uratował. Na Niego też zdam się w przyszłości, i jestem pewien, że się nie zawiodę. Jesteś wolny i możesz myśleć o swojej zemście, jak ci się żywnie spodoba!
 Sali stał przedemną chwilę nieruchomo, patrząc to na mnie, to na Halefa wzrokiem nieufnym. Nagle wyrwał mi nóż z ręki, cofnął się o parę kroków w tył i rzekł pół-drwiąco, a napół-wzruszony:
 — Dziękuję ci, effendi! bardzo ci dziękuję! Jeżeli postępek twój płynie istotnie ze szczerego serca, to alboś stracił nagle rozum, albo... religia chrześcijańska jest o wiele szlachetniejszą, niż o tem miałem pojęcie. Ja jednak jestem człowiekiem przezornym i nie wierzę ani tobie, ani twojej religii... oddalę się więc stąd natychmiast, nie czekając, aż odzyskasz rozum nanowo... Jeżeli go zaś nie odzyskasz, to niechaj Allah wynagrodzi ci stratę rozumu błogosławieństwem swojem.
 Porwał swój koc i wybiegł z izby, a po paru minutach odjechał, nie zapłaciwszy za nocleg, jak się o tem później dowiedzieliśmy. Gdy odgłosy kopyt końskich ucichły, ozwał się Halef:
 — Ano, pojechał! Jak przypuszczałem, tak się stało. Pojechał, nie otrzymawszy nawet zasłużonych cięgów... Ba, co gorsze, nie wie nawet, czy postąpiłeś z nim, będąc przy zdrowych zmysłach, czy też w [III-159]obłąkaniu lub żartem... O sidi, sidi! co ja muszę przejść w twojem zacnem towarzystwie! Miłosierdziem sprawiasz radość wrogom swoim, a przyjacielowi odmawiasz przyjemności zrobienia właściwego użytku z batoga. Byłbym bardzo chętnie wyliczył mu ze sto... Effendi! jeżeli zechcesz dalej postępować w ten sposób ze swymi wrogami, to każdy rozsądny człowiek będzie wolał zostać twoim przeciwnikiem, niż przyjacielem!
 — No, no! rezonuj dalej! a jednak wiem, kochany Halefie, że i ty w duszy życzyłeś sobie, abym tak właśnie, a nie inaczej z Salim postąpił... Ongi byłeś wielkim zwolennikiem kary, teraz jednak nie miałbyś sumienia rozdeptać marnego robaka...
 — Masz słuszność, effendi, wielką słuszność. Im większy robak, tem bardziej mi go żal, a skoro jest w postaci ludzkiej, to zapominam wówczas o islamie, o kalifach, o ich nauce, i ty mi przychodzisz na myśl... ty, którego istotnie chciałem niegdyś nawrócić na islam. Teraz widzę, że jeżeli mi Allah pozwoli nadal być świadkiem twych czynów i twoim towarzyszem, skończy się na tem, że wezwę kiedyś waszego kapłana, aby mi udzielił ma’mudija^[45].
 — Chodźmy spać — dodał po chwili. — Może nam nikt już nie przeszkodzi, a Sali Ben Akwil nie wróci tu chyba za żadną cenę, bo się dostatecznie przekonał, że spełnić na nas prawo zemsty krwi trudniej jest nieco, niż zaprosić gościnnie do wspólnej wieczerzy. Jeżeli kiedyś zdoła on wymknąć się z rąk anioła śmierci, tak, jak uszedł naszej sprawiedliwości, niewątpliwie w nagrodę swych dobrych chęci dostanie się do siódmego nieba Mahometa.
 Dorzuciwszy kilka polan do ognia, położyliśmy się spać, i żywa dusza w domu tym nie wiedziała, że przed chwilą pod dachem jego śmierć zastawiała sidła.
 Przeciętny śmiertelnik nie ma pojęcia, z jaką obojętnością przyjmuje się takiego gościa, gdy się raz [III-160]popadło w wir niebezpieczeństw i przygód. Ale właśnie ta obojętność, ten spokój umysłu i zimna krew są najlepszą pomocą w pokonaniu piętrzących się na drodze przeciwności i niebezpieczeństw.
 Halef mylił się, twierdząc, że już nic nam we śnie spokoju nie naruszy. W dwie godziny bowiem po zaśnięciu obudził nas niezwykły zgiełk na dworze. Krzyczało naraz wielu ludzi, a wśród tej ogólnej wrzawy zrozumieliśmy jedynie wyrazy „ia harik, ia harik!^[46] A więc paliło się gdzieś we wsi. Pomimo, że nas to bardzo mało obchodzić mogło, wybiegliśmy zobaczyć, co się właściwie pali.
 Okazało się, że pożar był wcale poważny, więc, nie namyślając się, pobiegliśmy w kierunku ognia. Kto widział kiedy w małem, brudnem, drewnianymi domkami gęsto zabudowanem miasteczku pożar w nocy, zwłaszcza w owych czasach, kiedy jeszcze nie znano straży pożarnych, ten może mieć bodaj w przybliżeniu pojęcie, jakich scen byliśmy tu świadkami. Paliło się na drugim końcu wsi. Ludzie jednak biegali po całej wsi, roztrącając się wzajemnie i krzycząc w niebogłosy. Gdzie się pali i co, w popłochu nikt dokładnie nie wiedział, a i nam ciżba wielka przeszkadzała dostać się na miejsce ognia, — nie mogliśmy się wśród tłumu przecisnąć.
 Nagle przypomniałem sobie, że konie nasze pozostały w zajeździe bez żadnego dozoru — i aż mi się nogi ugięły z obawy, aby ich nie ukradziono. A może już stało się im co złego? Widziano przecie wczoraj we wsi mego Riha i podziwiano go, — a przyszła mi na pamięć głośna opinia, że w tej okolicy co człowiek, to koniokrad. Z obaw swoich zwierzyłem się Halefowi, i postanowiliśmy wydostać się natychmiast z tłumu. Wszelkie jednak wysiłki w celu utorowania sobie drogi zpowrotem okazały się na razie bezskutecznymi i omal że nam wśród ścisku nie połamano kości.
[III-161] Po niejakimś dopiero czasie ułatwiła nam przejście tulumba.
 Co to jest „tulumba“? Oczywiście jest to przedmiot niezbędny przy każdym pożarze, a mianowicie sikawka. Sikawka! Czy możliwe, żeby w zapadłej wiosczynie Kurdystanu znalazł się podobny wymysł cywilizacyi? Tak! proszę mi wierzyć, że to była sikawka, i jeszcze jaka! Widziałem podobną w Turcyi, w Persyi, w Kairze. W tem ostatniem mieście była mi nawet powodem wypadku, a mianowicie obaliła mię wraz z osłem, na którym jechałem, przyczem ja znalazłem się na spodzie, a osioł na wierzchu! O, tulumbo! od chwili owej katastrofy ciarki mię przechodzą na samo wspomnienie twej nazwy! Byłem pewny, że nigdy w życiu już się z tobą nie spotkam, a jednak... widzę cię tu, w Khoi, być może — tę samą, tylko zamaskowaną.. czy może tylko przywidzenie mój wzrok w błąd wprowadza... Jednak nie! takiego systemu sikawki nie widziałem jeszcze nigdy w życiu.
 Są ludzie, którzy mimowolnie mieszają pojęcia. Dla takich cel a środek, uboczna okoliczność sprzyjająca a przeszkoda — to wszystko jedno. Ktoby wątpił w możliwość pomieszania tak różnych między sobą pojęć, niech idzie do Khoi i każe sobie pokazać tulumbę. Ażeby mieć o niej pojęcie, proszę sobie pomyśleć... albo może lepiej nie myśleć, tylko uważnie przeczytać mój opis, który da dostateczne wyobrażenie o tym przedmiocie.
 Otóż ja i Halef, jak to wyżej wspomniałem, usiłowaliśmy bez skutku wydostać się z pośród bezmyślnego tłumu, lecz rozhukana fala ludzka unosiła nas wciąż naprzód, coraz dalej od domu, w kierunku pożaru, aż wreszcie rozdzielono nas o tyle, że Halef był poza mną o kilka osób. Nie chcąc stracić go z oczu, obracałem się ciągle ku niemu i dawałem ręką znaki, bo wśród ogłuszającego zgiełku słowa moje nie mogły być dosłyszane, aby się ku mnie nanowo przybliżyć starał. Zgiełk ów i hałas był tak nieznośny, że, dłuższy [III-162]czas przebywając w tej ciżbie, przy najchłodniejszem nawet usposobieniu i zimnej krwi, możnaby było stracić równowagę umysłu. Charakterystyczne było, że mieszały się tu cztery języki: kurdyjski, turecki, arabski i perski, tworząc razem coś podobnego do ryku fal morskich podczas burzy.
 Nagle ryk ten wzmógł się za mną jeszcze bardziej. Obejrzałem się i zobaczyłem rzecz całkiem nieoczekiwaną.
 Niejeden z czytelników widział zapewne pług śniegowy, odgartujący śnieg na drodze w ten sposób, że bryły jego rozskakują się przed nim na prawo, lewo i w górę. Owóż podobna maszyna wjechała teraz w ciżbę i torowała sobie drogę, wyrzucając napotkanych ludzi na jedną i drugą stronę, a przedewszystkiem w górę.
 Okoliczność ta wzmogła jeszcze bardziej wrzawę pomieszanych głosów ludzkich, i w żaden sposób nie mogłem się dopytać, co to za potwór czyni takie spustoszenia. Dopiero, gdy ów potwór znałazł się tuż niedaleko, spostrzegłem wśród wylatujących w powietrze ludzi mojego Halefa, który, w kilku koziołkach wystrzeliwszy w górę, zawisł na rozłożystej gałęzi przydrożnej topoli. Oczywiście i on wraz z innymi ryczał ze strachu, ale głosu jego nie mogłem rozróżnić. Widziałem tylko, jak trzymał się wyprężonemi rękoma gałęzi, a nogami przerabiał w powietrzu, nie znajdując dla nich oparcia.
 Należało co prędzej pośpieszyć biedakowi z pomocą. Ale jak się wydostać z tej ciżby?
 W tej chwili błysnęła mi myśl zbawienna. Otóż wyciągnąłem ramiona w górę, a oparłszy je o barki najbliższych moich sąsiadów z tłumu i odbiwszy się nogami silnie od ziemi, wydostałem się na powierzchnię morza głów ludzkich i popełzłem, oczywiście na czworakach, w kierunku topoli po głowach i barkach tłumu, nie robiąc zresztą sobie;z tego najmniejszych skrupułów. Niebardzo to się podobało tłumowi, alem [III-163]się koniec-końców wydostał w ten sposób z ruchomej jego masy i w opłakanem nad wszelki wyraz ubraniu, z którego już nie łachmany, ale strzępy na mnie zostały, skierowałem się przedewszystkiem ku zawieszonemu na drzewie i wierzgającemu nogami Halefowi. Aby mię jednak tu, u samego celu, nie porwała nanowo fala ludzka, uczepiłem się najbliższej gałęzi i ze zwinnością wiewiórki wdrapałem się po niej na grubszy konar topoli. Teraz dopiero, nabrawszy tchu po zbytnim wysiłku, byłem w możności rozejrzeć się wokoło.
 O kilka kroków od drzewa pracowała z całym rozmachem straszliwa maszyna, miotając w różnych kierunkach ciałami ludzkiemi i nie troszcząc się o całość ich kości. Maszyna ta była właśnie ową tulumbą!
 Z początku, patrząc na smutne skutki, jakie sprawiało zbliżenie się do tego potworu, patrzyłem nań z prawdziwym respektem. Atoli niebawem, przyjrzawszy się bliżej machinie, wybuchnąłem serdecznym śmiechem, a wraz ze mną śmiał się i Halef, pomimo, ze wisiał w niezbyt wygodnej pozycyi.
 Zazwyczaj wrazie powstania pożaru na wsi gasi się go wodą, i to jest rzecz zupełnie naturalna i usprawiedliwiona. Ale równocześnie z wybuchnięciem pożaru powstaje we wsi zamęt, — ludzie tłoczą się w najciaśniejszych przejściach oraz uliczkach, jak rozhukane fale morza, — i to stanowi następstwo drugie, również naturalne i usprawiedliwione, jako przesłanka do urobienia sobie pojęcia o następstwie trzeciem. Nasz europejski majster nie zdołałby rozwiązać należycie tego zadania; on przedewszystkiem starałby się skonstruować przyrząd do gaszenia ognia — i jego zdaniem sprawa skończona. Inny problemat jednak, bardziej złożony, miał przed sobą wynalazca tulumby. Dla większego skupienia myśli w pomysłowej swej głowie wetknął on palec w dziurkę od nosa i rozumował: „Na co się przyda sikawka, zapomocą której puszcza się na ogień strumienie wody, jeżeli z powodu ciżby w ludzkiej nie można sikawki tej dostawić na miejsce [III-164]pożaru?“ Dla tej przyczyny wynalazca tulumby przy budowie jej wziął pod uwagę przedewszystkiem umożliwienie jej tranzlokacyi, a następnie sprawność w tłoczeniu wody, i skonstruował machinę, jego zdaniem, doskonałą, odpowiadającą obu tym celom. Wynalazca ów, jako majster zawodowy, słyszał prawdopodobnie o sześciu najprostszych częściach składowych maszyn, któremi są: dźwignia, rozpędówka, koło, równia pochyła, klin i śruba, i szczególniejszą uwagę poświęcił klinowi, skonstruowawszy w kształcie jego swą tulumbę i zaopatrzywszy ją z przodu w potężną dźwignię, przeznaczoną specyalnie do wyrzucania w powietrze każdego gapia, któryby nie chciał ustąpić z drogi, i nie obchodziło to wynalazcy, jak się będzie czuł taki gap w następstwie.
 Nie znając się na mechanice, nie czuję się tu na siłach opisywać dokładnie konstrukcyę tulumby, zwłaszcza, że wśród moich czytelników znajdzie się zapewne niejeden znawca lub wytwórca sikawek ogniowych. Gdyby jednakże ktoś koniecznie pragnął zaspokoić swą ciekawość i poznać przynajmniej kształt tulumby z Khoi, niech mu służy podany tu rysunek schematyczny owej osobliwej sikawki i niech świadczy zarazem o talencie rysownika w dziedzinie geometryi.

 Owóż ab oznacza OŚ, na której w punkcie a i b obracają się dwa o wielkiej średnicy koła. Koła te podtrzymuje zrobiona z mocnego drzewa nasada c a d b, którą wzmacnia belka c d. Całość tworzy dwukołowy wóz z dwoma ostrymi trójkątami, [III-165]utrzymującymi się w równowadze. W chwili przeważenia w dół jednego z trójkątów drugi wylatuje w górę, jak dźwignia, której punktem oparcia jest oś. Ludzie, obsługujący machinę, znajdują się wewnątrz trójkąta tylnego. Jedni z nich, a było ich dwudziestu, pchają wóz naprzód, drudzy zaś utrzymują w ruchu dźwignię, która przednim końcem wciska się w tłum i wyrzuca w górę każdego stojącego jej na przeszkodzie obywatela ze środowiska szanownej P. T. publiczności, podczas gdy klinowaty dziób rozpycha tę publiczność z należytą sprawnością na prawo i lewo.
 Łatwo sobie wyobrazić popłoch wśród wspomnianych „obywateli", gdy wpakował się między nich ów olbrzymi ruchomy klin.
 Na taki wynalazek mógł się zdobyć jedynie ktoś, znający dobrze ludność kurdyjską, no, i posiadający w swej czaszce mózg kurdyjski.
 Sikawka posuwa się wśród tłumu naprzód oczywiście bardzo powoli, gdyż zazwyczaj tłum ten rzuca się na nią z wściekłością, jak na największego swego wroga. Wskutek tego tulumba przybywa zazwyczaj na miejsce pożaru wówczas, gdy z budynków pozostała już tylko kupa popiołów.
 Wynalazca jednak był zamało przewidujący i względem swego wynalazku usposobiony bardzo optymistycznie; sądził on napewno, że sikawka, pomimo wszelkich przeszkód, dotrze szczęśliwie na miejsce pożaru, — bo gdyby wątpił o tem, nie byłby umieszczał w punkcie e... beczki i kilku wiader na wodę.
 Jednem słowem tulumba z Khoi stanowiła rzecz tak charakterystyczną, że od chwili poznania tej maszyny zawsze przychodzi mi ona na myśl, ile razy wypadnie ilustrować stosunki społeczne na Wschodzie.
 Nadmieniam tu nawiasem, że kurdyjskiej Khoi nie należy mieszać z perskiem miastem tej samej nazwy, które leży w prowincyi Azerbeidżan, na drodze karawanowej z Erzerum do Tebriz, i liczy przeszło trzydzieści tysięcy mieszkańców.
[III-166] Dopomogłem Halefowi do wydostania się na gruby konar topoli, i dopiero wówczas zleźliśmy powoli na dół. Tulumba była już daleko, i tłum mocno się przerzedził.
 Znalazłszy się na ziemi, odczułem dopiero szturchańce na całem ciele, a i Halef obmacywał się, jęcząc pół-seryo, a pół-żartobliwie:
 — Sidi, jeżeli ogień tam przy pożarze tak mocno grzeje, jak te uderzenia i szturchańce, to trudno go będzie ugasić, tem bardziej, że w beczce tulumby niema wcale wody.
 — Skąd wiesz o tem?
 — A no, bo jednemu ze strażników wypadł z ust cybuszek, a on go podjął i schował następnie do beczki razem z fajką. Gdyby tam była woda, toby przecie tego nie uczynił...
 Ubawiło mię to naprawdę, bo czyż nie śmieszny jest strażak ogniowy, który wybiera się na miejsce pożaru z fajką w zębach? i co to za sikawka ogniowa, w której niema wody? Halef śmiał się również, ciągnąc dalej:
 — Zapewne najstarszy z szejatinów^[47] poddał wynalazcy myśl skonstruowania tulumby. Niechże siedzi za to na samem dnie piekła, gdzie z pewnością niema sikawek do gaszenia ognia! Och! — stękał z zabawną miną, — ciało mam tak wymiętoszone, jak stara derka pod siodłem wielbłąda... Szczęściem Allah był tak mądry i dobrotliwy, że właśnie w tem miejscu posadził hor et talis^[48], która mię uratowała. Pomimo wszystko omal nie pękłem ze śmiechu, patrząc, jak wędrowałeś po głowach kurdyjskich obywateli! Byłeś tak majestatyczny w ruchach, jak szach perski, gdy udziela audyencyi, i gdyby nie troska o nasze konie... Och, effendi! nasze konie!... Cobyśmy poczęli, gdyby je nam skradziono?
 — Poszlibyśmy dalej pieszo, mój Halefie. Lecz [III-167]żart na stronę wracajmy natychmiast do zajazdu, bo istotnie... mam niemiłe przeczucie.
 To mówiąc, puściłem się w kierunku zajezdnego domu tak szybkim krokiem, że Halef na swych krótkich nogach ledwie mógł mi nadążyć. O pożarze i tulumbie zapomnieliśmy oczywiście, myśląc jedynie o koniach, które pozostawione były przez nas lekkomyślnie bez żadnej opieki. Głos wewnętrzny mówił mi, że niechybnie coś złego stać się z nimi musiało.
 Niestety, głos ten istotnie był proroczy. W dziedzińcu, jako i w izbie naszej, nie było żywej duszy; wszyscy pobiegli na miejsce pożaru. Ogień na kominku wygasł zupełnie. Nie czekając, aż Halef zaświeci, zawołałem po imieniu na konia swego, który parskał zazwyczaj, ilekroć poczuł mię w pobliżu lub usłyszał wymówione swe imię. Nie było odpowiedzi.
 — Niema koni naszych! — krzyknąłem do Halefa. — Rih nie odezwał się...
 Halef na tę wiadomość zdrętwiał. Aczkolwiek odznaczał się niesłychaną odwagą i brawurą w niebezpieczeństwie, zła nowina tak go „z nóg ścięła", że ledwie zdołał wykrztusić:
 — Allah muawin! niech nas Bóg ratuje! Bez koni w tej okolicy będziemy, jak ryby, wyrzucone na suchy brzeg! Ze zmartwienia nie czuję nóg pod sobą i tylko się pocieszam, że ty nie tracisz jakoś na minie...
 W przegrodzie naszej istotnie nie znalazłem koni. W tej chwili przyszły mi na myśl nasze karabiny, i jeszcze większa obawa napełniła mi serce. Postawiłem je był w kącie i rzuciłem na nie koc. Teraz począłem ich gorączkowym ruchem szukać poomacku i — chwała Bogu, znalazłem; prawdziwy skarb, bez którego tutaj ruszyćbyśmy się nie mogli, ocalał.
 — Więc konie przepadły! — rzekł Halef trwożnie.
 — Przepadły!
 A — A niechże szatan upiecze złodziejów na węgiel, tak, żeby ich babki nie miały z nich ani jednego kęska! Poczekaj, muszę się osobiście przekonać...
[III-168] I począł wyciągniętemi rękami macać wśród przegrody. Nagle krzyknął:
 — Allah! nastąpiłem na kogoś... Sidi, chodź tu, a prędko! Ktoś leży na ziemi bezwładnie... skrępowany... zdaje mi się, kobieta... zakneblowane ma usta... Widocznie uczynili to złodzieje, bo zwykły śmiertelnik nie byłby względem seidy^[49] tak niegrzeczny... Wszak obyczaj tutejszy nie pozwala na takie barbarzyństwo...
 Mały urwisz nawet w tak przykrej chwili nie stracił swego humoru.
 Nie w głowie mi były żarty Halefa na temat uprzejmości względem niewiast, bo zaniepokoiłem się poważnie, co się tu stać mogło. Zapaliłem więc świeczkę łojową, którą znalazłem na stole, i przy jej świetle spostrzegłem na ziemi gospodynię, skrępowaną powrozami, że ruszyć się nie mogła, a ponadto miała zakneblowane fartuchem usta. Gdyśmy ją rozwiązali i usunęli knebel, odetchnęła głęboko kilka razy i ozwała się:
 — Ja nic nie winna, emirze... Nie czyń mi nic złego...

— Wierzę ci, żeś niewinna — odrzekłem, — i nie zamierzam zrobić ci cokolwiek złego. Usiądź przy stole i opowiadaj, co się stało podczas naszej nieobecności.
 Wynieśliśmy ją i ułożyliśmy na ławce, bo sama nie mogła utrzymać się na nogach, i dopiero po upływie dobrej chwili poczęła opowiadać:
 — Gdy ludzie biegli do ognia, chciałam i ja przyłączyć się do nich, alem się rozmyśliła, że domu nie można zostawiać bez opieki. Na dworze bałam się pozostać, więc weszłam do izby, Ale ledwiem usiadła, wtargnęło tu kilkunastu drabów, uzbrojonych, jak zbójcy.Po walili mię na ziemię, a związawszy, pytali o was, czy istotnie nazywacie się Kara Ben Nemzi i Hadżi Halef Omar. Musiałam powiedzieć prawdę, bo dowódca bandy trzymał mi nóż przy piersiach, grożąc [III-169]przebiciem wrazie, gdybym się wahała z odpowiedzią. Mam nadzieję, że nie ukarzesz mię za to, emirze. Szło tu o moje życie...
 — Bądź spokojną, nie ukarzę cię. A czy nie wydali ci się znajomymi te łotry?
 — Nie widziałam ich nigdy przedtem. Ale herszt, odchodząc, kazał mi wam powiedzieć, kim jest.
 — Mów! To rzecz ogromnie ważna! Choć najpewniej nie powiedział ci prawdy, aby nas w ten sposób w błąd wprowadzić na wypadek pościgu. Mów, jak się nazwał?...
 — O nie, efiendi! nie kłamał on... Widziałam szeroką bliznę na jego prawym policzku, a ty wiesz, że bliznę tę posiada Szir Samurek, jako pamiątkę walki z tobą.
 — Ach, Szir Samurek? szejk Kurdów ze szczepu Kelurów?
 — Tak jest, effendi. Wszyscy Kelurowie są rozbójnikami. Postanowili też oni uprowadzić wasze konie. Twój rumak, gdy się wzięli do niego, tak ich kąsał i kopał, że rady sobie z nim dać nie mogli, i dopiero z wielkim wysiłkiem udało im się wyprowadzić go na dwór. Drugi koń nie stawiał żadnego oporu. Szejk bardzo się cieszył, że dostał w swe ręce twego wspaniałego wierzchowca, i kazał mi nawet powiedzieć wam, w jaki sposób ułożył sobie plan tej kradzieży. Mówił, że ty jesteś głupcem, jak każdy wogóle chrześcijanin, i że dałeś się podejść bardzo łatwo.
 — Doskonale! Zobaczymy niebawem, kto jest głupcem i kto dał się podejść. Co prawda, jego banda będzie w pierwszej chwili dumną z posiadania tak szlachetnego zwierzęcia, ale duma ta niedługo potrwa. W jaki sposób się dowiedział, że mieszkam w twoim domu?
 — Zdziwisz się, emirze, gdy ci powiem. Bo czy wiesz, kto był ów przybysz, który ukradł nasze pieniądze, odwdzięczając się tak podle za naszą gościnność?
 — Nie wiem.
[III-170] — Otóż wśród Bebbejów jest pewien człowiek, którego nieprzyjaciele bardzo się boją, a przyjaciele nienawidzą... Oczywiście przyjaciele tylko z imienia. Jest on chytry, niczem abu hossein^[50], gwałtowny, jak assad^[51], a krwiożerczy, jak parsa^[52] w czarnej skórze. Nie bierze on nigdy udziału w walkach po stronie swego szczepu, lecz w czasie, gdy Bebbejowie żyją z innymi aszair^[53] w pokoju, wybiera się w świat i rabuje oraz kradnie na własną rękę. Nazywa się Akwil i jest wujem szejka Ahmeda Azada i Nizara Hareda, Synów byłego szejka Gasala Gaboya.
 — Kull ru’ud!... wszystkie pioruny! — wyrwało mi się z ust, na co sobie rzadko pozwalałem. — O tym człowieku nie słyszałem jeszcze nigdy. Więc nazywa się Akwil? wiesz to z pewnością?
 — Tak, effendi; nie mylę się, gdyż właśnie tu, w naszej okolicy, mówią bardzo wiele o jego czynach.
 — A ten gość, z którym tu jedliśmy razem, nazywał się Sali Ben Akwil! Wypierał się wprawdzie, jakoby był Kurdem, lecz nie wierzyłem mu. Miałżeby on być synem tego Akwila, o którym mi mówisz?
 — Tak jest, emirze.
 — Wiedziałaś o tem, a jednak wpuściłaś go do domu?!
 — Nie wiedziałam; dopiero oświadczył mi to Szir Samurek; kazał mi to powiedzieć, abyś pękł ze złości; to były jego własne słowa.
 — Dobrze! A teraz powiedz mi, czy obecność Salego Ben Akwila ma związek z bytnością jego ojca?
 — Nie; syn nie wiedział, że jego ojciec był przed nim u nas. I o tem dowiedziałam się od szejka Kelurów. jednak muszę ci zakomunikować coś najważniejszego. Oto między Kelurami a Bebbejami trwa obecnie zatarg, a powodem niezgody jest to, że Akwil zabił przed dwoma laty jednego Kelura. Kelurowie [III-171]wymagali za to okupu, ale Akwil nie mógł się na to zdobyć, i dopiero dziś nadarzyła mu się ku temu sposobność. Wyszukał więc Kelurów, którzy niedaleko stąd obozują, i...
 — Wiem, co chcesz dalej powiedzieć... Mój wierzchowiec ma służyć mu za okup.
 — Tak jest. Ani mąż, ani ja nie mieliśmy pojęcia, co to za człowiek gości u nas. Wtem nadjechaliście wy. Dowiedział się, kim jesteście, i obejrzał wasze konie, które bardzo mu się podobały... A co do pieniędzy, to jeszcze przedtem postanowił je ukraść. Gdy mu się to udało, wsiadł na naszego konia i pojechał do Kelurów ugodzić się z nimi co do okupu, to znaczy ofiarował im twego wspaniałego wierzchowca.
 — To jednak świadczy o wielkiej odwadze z jego strony! Widocznie postanowił ukraść konia jeszcze tej nocy, lub też dostać go w jakiś sposób później. Ale powinien był przewidzieć, że Kelurowie przedewszystkiem zatrzymają go i zmuszą do wyznania, gdzie znajduje się mój koń.
 — Tak się też i stało, emirze. Uwięzili go natychmiast i katowali tak długo, aż im powiedział, że jesteście u nas na noclegu. Dobrze mu tak! Otrzymał sprawiedliwą zapłatę za swoje podłe sprawki, a ponadto życiem teraz opłaci cenę krwi, pominąwszy to, że i pieniądze mu odebrano i wysłano bandę tutaj po konia. Po drodze Kelurowie schwytali również i jego syna, który zgubiony jest tak samo, jak ojciec. O, effendi, Allah na nas wszystkich nie był łaskaw, gdyż pieniądze nasze przepadły i przepadł też bezpowrotnie twój nieoceniony wierzchowiec. Kelurowie są znani z tego, że co raz wpadnie w ich ręce, tego dyabeł im nie wydrze!
 — O, nikt im nie zabroni trzymać w pazurach swojej własności. Ale ja również mam prawo do swej własności i nie dam jej sobie wydrzeć. Mam taką naturę, że gdy mię kto okradnie, nie spocznę tak długo, aż skradzioną mi rzecz odzyskam. Taki już jest mój zwyczaj...
[III-172] — Przypuszczasz więc, że uda ci się odbić swego konia od Kelurów?
 — Najniezawodniej.
 — Będziesz ich Śledził?
 — Tak.
 — A nie wiesz nawet zapewne, w którą stronę pojechali?
 — To nic nie szkodzi; już ja ich odnajdę.
 — Allah! jesteś chyba wszystkowiedzący!
 — Tylko Allah posiada ten przymiot, ale w swej mądrości nie szczędził też i nam pewnego rozumu, przy którego pomocy można dokonać wiele trudnych przedsięwzięć.
 — Ależ, effendi, jak widzę, nie wiesz, co to znaczy zadrzeć z Kelurami. Gdybyś się dostał w ich łapy, cz ekałaby cię niechybna śmierć.
 — Ech, śmierć! Owszem, spotka ona niezawodnie Kelurów, jeżeli tylko nie zechcą mi zwrócić mojej własności.
 Kobieta cofnęła się w tył, jakby w przypuszczeniu, że nagle dostałem pomieszania zmysłów. Nie spostrzegłszy jednak w mych oczach właściwego waryatom wyrazu, uspokoiła się i mówiła dalej:
 — Słyszałam, effendi, że wy, chrześcijanie, myślicie i czynicie wszystko inaczej, niż my, i dlatego być może, że uda ci się to, co nie udałoby się nigdy wiernemu muzułmaninowi. Dokonałeś już zresztą razem ze swoim Halefem takich czynów, że wierzyć się, pomimo namacalnych dowodów, nie chce w ich prawdziwość. Być zatem może, że cię i nadzieja odzyskania swych koni nie zawiedzie.
 — Mam nietylko nadzieję, ale pewność.
 — Allah! Jeżeli potrafisz doprowadzić do tego, że Kelurowie będą zmuszeni zwrócić ci twoją własność, to możeby i nasze pieniądze zwrócili...
 — Owszem, i ja tak myślę...
 — Tylko że żaden z mieszkańców Khoi nie odważyłby się pójść do nich i zażądać zwrotu pieniędzy...
[III-173] Umilkła zakłopotana, a po chwili rzekła:
 — Emirze, wszak nie możesz się uskarżać na brak gościnności w naszym domu, nieprawdaż?
 Wiedziałem dobrze, do czego zmierza ten nagły zwrot w jej słowach, i zresztą wcale mię to nie zdziwiło. Odrzekłem więc z uśmiechem:
 — Ależ wiem, wiem bardzo dobrze, jaką wdzięczność jestem wam winien.
 — A może wasza religia nie pozwala wam być wdzięcznymi?
 — O, nie; wdzięczność jest jedną z największych cnót chrześcijańskich.
 — Jeżeli tak, effendi, to śmiem cię prosić, byś był jak najlepszym chrześcijaninem i stosował się do przykazań swej wiary, zwłaszcza w sprawie wydobycia naszych pieniędzy...
 — Ba, ale czy będę mógł uczynić to dla was?
 — Czemużby nie? Wszak nie wątpię, że udasz się w pościg za Kelurami, aby odebrać im swoje konie. A skoro ci się to uda, to niebezpieczeństwo wcale się nie zwiększy, gdy odbierzecie zarazem i nasze pieniądze...
 Halef zaśmiał się na te słowa, lecz ja odrzekłem zupełnie poważnie:
 — Masz słuszność; mógłbym wyświadczyć wam tę przysługę, ale pod warunkiem, że i ty mi w tem dopomożesz.
 — Ja? a to w jaki sposób? — zapytała zdziwiona.
 Byłem zdecydowany nie zawahać się przed niczem, byle tylko odzyskać konie. Przedewszystkiem należało się udać w pogoń za złodziejami, ale w tej chwili na nicby się to nie zdało ze względu na nocną porę, — bo jakże w ciemności odnaleźć ślady zbiegów? Trzeba więc było odłożyć pościg aż do rana; do tego zaś czasu Kelurowie oddalą się spory kawał drogi, i byłoby możliwem dogonić ich, tylko posiadając doborowe konie, a tych nie mieliśmy. Postanowiłem więc dowiedzieć się od gospodyni, czy nie moglibyśmy [III-174]bodaj wypożyczyć skąd dwu wierzchowców, i dlatego zagadnąłem:
 — Potrzebne są nam koniecznie konie do pościgu za złodziejami. Czy nie moglibyśmy ich dostać tutaj?
 — Wątpię. Handlarza we wsi niema.
 — Możeby kto wypożyczył?
 — Również wątpię, czy jest tu kto do tego stopnia lekkomyślny.
 — Wobec tego trudno myśleć o pościgu; nie posiadając koni, nie dogonimy łotrów i musimy się wyrzec odzyskania naszej własności, zarówno, jak i ty swoich pieniędzy...
 — Effendi, ależ my mamy parę koni w stajni, i mogę ci je wypożyczyć.
 — Czy dobre pod wierzch?
 — No, niebardzo, bo liczą już po dwadzieścia lat. Najlepszego ukradł nam Akwil, a na drugim pojechał mąż.
 — A więc niema rady, bo stare szkapy nie przydadzą się nam na nic; nie miałbym nawet chęci próbować ich w pościgu, bo z góry wiem, że to byłoby daremne. Musisz zatem wyrzec się swoich pieniędzy...
 — Allah, to okropne!
 — Ha, trudno!... Może jednak w sąsiedztwie ma kto dobre konie?
 — Owszem, znalazłyby się u jednego z sąsiadów, ale wątpię, czyby zechciał je wypożyczyć.
 — A gdyby wiedział, że tu idzie o pieniądze twego męża?...
 — Tembardziej nie wypożyczyłby, bo jest względem nas wrogo usposobiony.
 — Tak? Cóż to za jeden?
 — Jest to zamożny mieszczanin. Przybył tu z Kerkuk. Z początku był małym baijah^[54], potem został tabbach el adwija^[55] i dorobił się poważnego grosza. Opowiadają, że zdobył majątek w nieuczciwy sposób [III-175]i podobno dlatego musiał się wynieść z Kerkuk. Tu, w Khoi, jest to najbogatszy ze wszystkich mieszkańców i występuje, jak jaki pasza. Posiada on bardzo cenne wielbłądy i pięć wspaniałych koni, z których dwa kupił niedawno. Te ostatnie nie są wcale ujeżdżone i nawet nie przywykły jeszcze do stajni.
 — Powiadasz, że nie przywykły do stajni, z czego wnoszę, że trzyma je na dworze...
 — Tak jest.
 — Gdzież mianowicie?
 — W ogrodzie.;
 — I nie obawia się pozostawiać je bez nadzoru?
 — Nie ma się czego obawiać, bo sam tam nocuje w budzie i ma przy sobie dwu parobków do pomocy...
 — A w której stronie znajduje się ten ogród? może w pobliżu miejsca, gdzie wszczął się pożar?
 — Nie, bardziej ku północy. Ale dlaczego o to pytasz, effendi?
 — Mogę ci powiedzieć, bo ufam, że przed nikim nie zdradzisz mojego planu, od wykonania którego zależeć będzie odzyskanie naszych koni, jak również twoich pieniędzy.
 — Och! jeżeli tylko idzie o odzyskanie naszych pieniędzy, to bądź pewny, że ani słówka nie pisnę nikomu. Jesteś o wiele mędrszy od mego męża i pana, który pojechał w pogoń za złodziejami w innym kierunku, aniżeli należało, i dlatego pieniądze dostały się w ręce Kelurów. Aha! nie powiedziałam ci jeszcze, w jaki sposób wszczął się pożar. Wzniecili go umyślnie Kelurowie, przewidując, że pobiegniesz do ognia na ratunek, pozostawiając konie bez dozoru... no, i tak się też stało. A teraz powiedz mi, co zamierzasz uczynić; mów bez obawy, a ja święcie dotrzymam tajemnicy.
 — Otóż, chcąc dogonić Kelurów, muszę mieć ku temu konie, a że ich nie mogę kupić, ani też pożyczyć, nie pozostaje mi nic innego, jak tylko wziąć je bez wiedzy właściciela. Rozumiesz?
 Oberżystka, nie w ciemię bita, zrozumiała mię [III-176]odrazu i, skinąwszy głową potakująco, spytała następnie:
 — Ale je potem zwrócisz właścicielowi?...
 — Oczywiście. Nie jesteśmy przecie złodziejami.
 — — Chcesz więc poprostu pożyczyć u aptekarza bez jego wiedzy dwa niedawno kupione przez niego konie?
 — Tak jest.
 — I dobrze uczynisz. To podobno najlepsze w całej wsi rumaki.
 — Ba, ale nie wiem dokładnie, gdzie znajduje się ogród, w którym owe konie stoją.
 Kobieta pomyślała chwilę i, nie odpowiadając wprost na pytanie, rzekła:
 — Hm... poradzę ci coś... Wszak potrzebne są wam dwa siodła?
 — Otóż niepotrzebne, bo głupi Kelurowie nie skradli siodeł moich; leżą one za przegrodą.
 — Dobrze więc. Zostańcie tu parę minut, a następnie zabierzcie siodła na plecy i idźcie drogą ku północy. O jakieś trzy chaty dalej ujrzycie kobietę, za którą postępujcie powoli, nie zaczepiając jej jednak. Na końcu wsi wskaże wam ona wrota do ogrodu i oddali się. Czy zgadzacie się na to?
 — Ależ rozumie się.
 — Niechże więc Allah wam poszczęści, dopomagając i mnie tym sposobem do odebrania skradzionych pieniędzy. Gdybyśmy ich nie odzyskali, mój mąż i pan zmuszony byłby sprzedać wszystko, co ma, i zostać żebrakiem.
 Wyszła z izby, a Halef uśmiechnął się tajemniczo i zapytał:
 — Czy ty naprawdę chcesz... ukraść konie, sidi?
 — Pożyczyć tylko, mój kochany; przecie nie mamy innego wyjścia...
 — Ależ owszem! mnie się to bardzo a bardzo podoba i chętnie się na to zgadzam. Ale co myślisz, sidi, o naszej gospodyni?
[III-177] — Że jest bardzo mądrą kobietą.
 — Och, to prawda! Mądrzejsza jest o wiele od swego męża. Ale, kto jest owa kobieta, za którą mamy postępować?
 — Ona sama.
 — I ja tak myślę. Bardzo często głowa mężczyzny niewiele się różni od próżnej butelki, podczas gdy w głowie kobiety można zawsze znaleźć bodaj piastra, a choć się owego piastra wyjmie z tej dziwnej skarbony, jednak pozostanie tam zawsze jeden piaster. Niebawem zacznie świtać, i musimy do tego czasu mieć konie, nie traćmy więc czasu, effendi, i chodźmy!
 Zabraliśmy karabiny, siodła i koce i wyruszyliśmy. Mieszkańcy miasteczka jeszcze zajęci byli koło pożaru, więc przedostaliśmy się niepostrzeżenie aż na koniec wsi, gdzie spostrzegliśmy kobietę z przykrytą do połowy twarzą, z kijem w ręku. Była to oczywiście nasza gospodyni (choć później za nic przyznać się do tego nie chciała). Ujrzawszy nas, poszła dalej, a my za nią.
 Pożar roztaczał naokół takie światło, że i tu widno było, jak o świcie.
 Niebawem znaleźliśmy się w pobliżu wysokiego płotu, obłożonego u góry tarniną, w pośrodku którego znajdowała się półodchylona furtka. Widocznie aptekarz tak się Śpieszył do ognia, że zapomniał furtkę ową przymknąć.
 Kobieta, wskazawszy ją nam, zniknęła między chatami, my zaś odeszliśmy nieco w pole, a ułożywszy tam na kupie kamieni nasze siodła i karabiny, wróciliśmy. Przedostawszy się przez furtkę do ogrodu, nasłuchiwaliśmy przez chwilę, czy jest kto w budzie. Ale widocznie i parobcy pobiegli do ognia, bo cicho tu było i spokojnie. Opodal stały dwa siwosze, uwiązane u palika. Mimo swej „dzikości", o której zapewniała nas gospodyni, dały się odwiązać, poklepać po szyi i wyprowadzić bez oporu aż do kupy kamieni, gdzie osiodłaliśmy je bez trudności.
[III-178] — Allahowi cześć! — ozwał się Halef, siedząc już w siodle. — Mamy konie, i to w samą porę, bo właśnie na wschodzie Świtać już zaczyna. Te siwosze są nienajpośledniejszego gatunku i nie zawiodą pokładanych w nich nadziei. Ale pytanie, w którą stronę zwrócić się nam należy? Jak sądzisz, sidi?
 — W każdym razie nie do miejsca pożaru, bo Kelurowie umyślnie wzniecili ogień w tamtej stronie, aby tam właśnie zwabić mieszkańców Khoi, a tu mieć wolną rękę i następnie uciec w tym kierunku.
 — Prawda! nie pomyślałem o tem.
 — Otóż my znajdujemy się obecnie w przeciwnej od pożaru stronie i w — tym kierunku pojedziemy. Niebawem zacznie świtać, i łatwo poznam ślady rabusiów... Jazda!
 Gdyśmy ruszyli z miejsca, okazało się w pierwszych już kilku minutach, że wierzchowce posiadały nielada temperament. Ale zdołaliśmy utrzymać je w cuglach.
 Ujechawszy kawał drogi, spostrzegliśmy tuż przy drodze zabitego konia. Zeskoczyłem z siodła, by mu się bliżej przypatrzyć, i doszedłem do wniosku, że zabito go dopiero tej nocy, gdyż krew w kałuży, w której leżał, nie ze wszystkiem jeszcze była zakrzepła.
 — Halefie, jesteśmy już na tropie — ozwałem się do towarzysza, — i to dzięki memu Rihowi.
 — Skadże to wnosisz, sidi?
 — Patrz, są tu ludzkie i końskie ślady.
 — A cóż to ma do rzeczy?
 — Świadczy to, że tędy właśnie jechali Kelurowie, nie zaś kto inny. Mój Rih nie dał nikomu wsiąść na siebie, wierzgając na wszystkie strony, aż ostatecznie roztrzaskał nogę idącemu obok koniowi, i dlatego właśnie zastrzelono okaleczałe zwierzę. K
 — To zupełnie możliwe, sidi, i teraz nie wątpię, że, mając przed sobą tropy złodziei, odzyskamy wkrótce poczciwego Riha. Jak daleko, twojem zdaniem, mogą być od nas?
 — Czas ich odjazdu można obliczyć z łatwością, [III-179]bo właśnie wówczas wszczął się pożar. Ale jak daleko ujechali, trudno to określić dokładnie. Można przypuszczać, że złodzieje śpieszyli się, ale Rih, rozumując doskonale, że go ukradziono, broni się zapewne wszelkiemi siłami i utrudnia w ten sposób ucieczkę. Jeżeli go będą bili, tem gorzej dla nich, bo wówczas zwierzę nie ruszy się z miejsca. Sądzę, że gdy się dobrze rozwidni, poznam po śladach, jak daleko nas wyprzedzili.
 Ślady były tak wyraźne, że, mimo panującego jeszcze zmroku, można je było rozpoznać. Jechaliśmy ku północy i widzieliśmy ze śladów, że Kelurowie zachowali w ucieczce wszelkie możliwe środki ostrożności, omijając skrupulatnie utarte drogi i ścieżki. Nie uszło to uwagi Halefa, i musiałem mu tłómaczyć: <
 — Złodzieje dobrze: wiedzą, z kim mają do czynienia. Szejk trochę zawiele wygadał gospodyni. Jest on pewien, że będziemy go ścigali dla odzyskania za wszelką cenę mego drogocennego rumaka. Gdyby miał poza sobą ludzi tutejszych, drwiłby sobie z ich pościgu, ale przed nami czuje obawę, i stąd ta jego wielka ostrożność. No, ale mam nadzieję, że pomimo znacznej liczby drabów, których ma przy sobie, nie ujdzie nam bezkarnie.
 — Jak ty ślicznie rozumujesz, kochany effendi! — rzekł Halef. — Nie darmo uczyłeś się w Bilad Amirika^[56] czytać ze śladów. Widzę teraz całą użyteczność tej sztuki i wdzięczny ci jestem, żeś mnie jej nauczył. Pomimo, że jest nas tylko dwu, jestem pewny powodzenia naszej sprawy i odzyskania koni, tem dziej, że ów szejk Kelurów nie jest bynajmniej mędrcem, czego dał dziś dostateczne dowody.
 — Jakież to dowody?
 — A no, że nie zabrał nam karabinów i siodeł. Toż twój reszma to majątek. Draby widocznie poślepli, skoro przeoczyli tak świetną zdobycz.
 — Trzeba wziąć na uwagę to, z jakim pośpiechem [III-180]działać musieli. Wszak każdej chwili mogliśmy powrócić i zastać ich w izbie. Z drugiej strony celem ich była przecie tylko kradzież Riha, i skoro dorwali się do niego, nie obchodziło ich nic więcej. Ponadto za przegrodą panowała ciemność, więc niedziwota, że nie dostrzegli przedmiotów, leżących w kącie. Zresztą prawdopodobnie Akwil zapomniał im zwrócić uwagę na kosztowność naszej broni i rzędu.
 — A bodajby jeździli łajdacy po piekle na ognistych siodłach, pokrytych skórą dyabelskich kanafid^[57]!
 Tropy prowadziły nas przez teren trawiasty, na którym perliła się w świetle wschodzącego słońca rzęsna rosa. Trawa na śladach nie była się jeszcze podniosła, i sądząc z tego, tudzież z kierunku wiatru, rodzaju gruntu, oraz innych okoliczności, wywnioskowałem, że Kelurowie nie byli od nas oddaleni więcej nad dwie godziny drogi. Zestawiwszy tę przestrzeń z czasem, jaki upłynął od ich wyjazdu z Khoi, mogłem przypuszczać, że uciekali nie bardzo szybko, co oczywiście należało zawdzięczać tylko memu Rihowi.
 Podług tego obliczenia, mogliśmy dogonić Kelurów bez zbytnich wysiłków z naszej strony za trzy godziny. Mimo to, popędzaliśmy konie, zmuszając je do tęgiego kłusa. Halef był jak najlepszej myśli i tylko niecierpliwił się, pragnąc przyśpieszyć chwilę rozprawy ze złodziejami, wobec czego zapytałem go:
 — Jak sądzisz? ilu jeźdźców mamy przed sobą?
 — Niestety, nie mogę tego określić z taką dokładnością, jak ty, sidi, tembardziej, że jadą oni nie w ordynku, lecz w rozsypkę. Ze śladów wnosząc, może ich być ze trzydzieści głów.
 — A ja obliczam conajmniej na czterdzieści.
 — Dziesięciu mniej lub więcej, to nic nie znaczy. Tak czy owak, konie odebrać im musimy!
 — Niech ci się jednak nie zdaje, mój Halefie, że [III-181]będzie to tak łatwe. W tej chwili może ich być stu albo i więcej...
 — Co mówisz, sidi? Przecie Kelurowie to nie namuza^[58], które mnożą się w powietrzu. skądby się tyle naraz wzięło?
 — Przedewszystkiem muchy nie mnożą się w powietrzu, a powtóre Kelurowie, którzy nas okradli, byli najprawdopodobniej tylko częścią jakiegoś większego oddziału.
 — Z czego to wnosisz?
 — Z różnych okoliczności. Wiesz przecie, że Akwil, chcąc dobić targu z Kelurami, nie szukał ich długo, a zatem wiedział z góry, gdzie się znajdują, i nie przyszłoby mu to łatwo, gdyby to była banda, złożona zaledwie z czterdziestu jeźdźców, gdyż bandy takie są bardzo ruchliwe i w krótkim czasie przerzucają się z miejsca na miejsce, tak, że nigdy nie można wiedzieć napewno, gdzie obozują w danej chwili. Że zaś Akwil znał dokładnie miejsce pobytu Kelurów, przypuszczać trzeba, że był to większy oddział, niezdolny do zbyt szybkiego ruchu. Zdaje mi się, że potwierdzisz to moje zapatrywanie.
 — Ależ oczywiście, effendi. Lecz, jeżeli sprawa przedstawia się w ten sposób, to nie pójdzie nam tak gładko, jak przypuszczałem. Byłem tej myśli, że skoro dopędzimy złodziejów, zaczniemy strzelać i rozbijemy całą bandę w jednej chwili.
 — I tego nawet nie uczynilibyśmy, gdyby ich było tylko czterdziestu, bo coby nam z tego przyszło, gdybyśmy przypadkiem zastrzelili Riha?
 — No, przecie nie każda kula trafia.
 — Masz słuszność. Ale zachodzi tu drugą okoliczność; mianowicie, gdyby wystrzelono do nas z czterdziestu odrazu karabinów, to bardzo jest możliwe, że bodaj dwa strzały byłyby celne. Wiem, żeś dzielny wojownik, że zdolny jesteś sam jeden iść na stu [III-182]nieprzyjaciół; ale dzielność a zuchwałość to dwie odrębne rzeczy. Prawdziwa dzielność i odwaga posługuje się przedewszystkiem przezornością i rozwagą!
 — Słusznie, sidi! bardzo słusznie! Wiem z góry, co zamyślasz.. Znowu chytrość... Zachwycasz mię, i nigdy nie zapomnę, jak to w ciemną noc, że oko wykol, otarłeś się niemal o grzywę lwa, lub zakradłeś się do środka obozu między tysiące wrogo dla ciebie usposobionych Beduinów. W takich okolicznościach zawsze wiernie stałem u twego boku, a serce mi się rwało, duma zaś rozsadzała niejako piersi, gdyśmy wracali zawsze jako zwycięzcy, tryumfalnie witani przez naszych. Pamiętam, fak spotykano nas z muzyką: i kamandszat^[59] i wielka tarabukka^[60] i małe nakkara^[61] i potężne anfar^[62], wszystko to brzmiało na naszą cześć. Inni wojownicy zazdrościli nam sławy, a kobiety i dziewczęta tańczyły naokoło nas. Przypominam sobie, jak Hanneh, żona moja, najlepsza i najpiękniejsza z kobiet na ziemi, najwonniejsza z kwiatów łąk, pól i ogrodów, zarzuciła mi ramiona na szyję i, płacząc łzami radości, nazywała mię swym najukochańszym wśród ludzi, jedynem pragnieniem jej serca, władcą jej duszy i słońcem jej szczęścia!
 Poczciwy Halef kochał swą żonę ogromnie. Teraz, wspomniawszy o niej, milczał czas jakiś, wywołując w swej pamięci przeżyte z nią chwile. Chętnie zazwyczaj opowiadając o tem, co przeszedł, mówił w sposób iście wschodni, z niesłychaną przesadą, a podnosząc moje zasługi, myślał oczywiście o sobie i starał się zawsze przypisać sobie część zdobytej przeze mnie sławy. Oczywiście nie przeszkadzałem mu w tem, gdyż istotnie przebył ze mną tyle niebezpieczeństw, że nawet obyci z niemi Beduini podziwiali jego niezwykłą odwagę, która mieszkała w tak nikłem stosunkowo ciele.
 Po chwili milczenia ciągnął dalej:
 — Tyle już razy widziałem cię walczącego i [III-183]podziwiałem zawsze. Ale najbardziej imponowałeś mi wówczas, gdy, Odrzuciwszy broń, posługiwałeś się podstępem i chytrością. Czemże jest wojowniczość i siła Kurdów, gdy wobec nich chwycimy pistolety rozumu, karabiny podstępu i noże chytrości! Gdy jesteśmy tak uzbrojeni, niechby się z nami zmierzyli najsławniejsi wojownicy państwa ottomańskiego, a nie wątpię, że nosy wydłużyłyby się im aż do Mekki i Teheranu!
 — No, tak znowu źle nie byłoby, Halefie!
 — Źle nie, ale właśnie... wspaniale! Przypomnij sobie tylko, ile to razy zdołaliśmy osięgnąć chytrością to, czego nie zdobylibyśmy, mając nawet sto armat! Nieraz czułem już nad sobą zimny powiew śmierci, który mi do szpiku kości przenikał, i zdawało się, że żadnego już zgoła ratunku dla nas niema. Aż nagle jedna myśl twoja wyrywała nas z morza zwątpienia, rzucając na brzeg nadziei. Ileż to razy wrogowie nasi mieli nas w swem ręku i byli pewni, że niema sposobu, abyśmy się im z mocnych kleszczów wymknęli. Aż oto, ku niesłychanemu swemu zdziwieniu, przekonywali się wkońcu, że owa moc ich kleszczów to złudzenie tylko, bo, jak czarnoksiężnicy z fantastycznej baśni, nie znaliśmy żadnych zapór, żadnych oków i więzów! W sidłach nieraz już będąc, że tylko zacisnąć je nieco, z przed nosa wrogów wyfruwaliśmy najniespodziewaniej z nagha el masgara^[63], a prześladowcy nasi zgrzytali zębami z wściekłości.
 Kwieciste wynurzenia złotoustego Halefa przyjmowałem z całą powagą i widziałem, że to podnieca go jeszcze bardziej w krasomówczym zapale. Gdy jednak wspomniał o „drwiącym szczebiocie", nie mogłem się powstrzymać od śmiechu. Halef zaś popatrzył na mnie z ukosa i zapytał gniewnie:,
 — Z czego tu się śmiać, effendi? Czyż możliwość skręcenia ci karku uważasz za rzecz, nadającą się do żartów?
[III-184] — No, nie mam w tej chwili na myśli skręcenia karku, ale ów... „szczebiot".
 — Nie drwij! Allah, zamiast ust ludzkich, dał ci wróbli dzióbek, i to ci wystarcza. ja zaś, jeżeli w rozmowie z tobą posługuję się wytwornym stylem, czynię to jedynie z poszanowania dla twej uczoności, i nie powinieneś wyśmiewać mię z tego powodu. Jesteś wprawdzie niezwykle odważny i bardzo pomysłowy w fortelach, ale przecie zdarza ci się popełniać od czasu do czasu błędy. To też winieneś wdzięczność Allahowi, że z wielkiej swej łaski dał ci mnie za towarzysza i sługę, który ci nieraz bywa pomocą. A błogosławioną jest owa chwila, gdyś mię poznał, nietylko dla ciebie, lecz i dla mnie, gdyż przymioty twoje wynoszą mię ponad wszystkie puste głowy zwykłych śmiertelników, a nawet ponad twoją.
 Mały hadżi był bardzo obraźliwy i w razie zadraśnięcia go czemkolwiek nie darowywał nikomu, nawet mnie. Gdy się czem uczuł dotknięty i począł perorować, przyjmowałem to zazwyczaj milczeniem, i gniew jego ulatniał się zarówno prędko, jak się pojawiał; dobre jego serce i przywiązanie do mnie nie dozwalały mu dąsać się zbyt długo.?
 Tak było i teraz. Po chwili zobopólnego milczenia, jakie nastąpiło po wybuchu, popatrzył mi badawczo w twarz i zapytał tonem zakłopotania:
 — Co ci się stało, sidi? Milczysz, jakby cię mowa moja nie interesowała. A przecie płynęliśmy już pełnymi żaglami po wartkich nurtach dysputy... Czy może obraziłem cię niebacznie jakiem słowem?
 — Nie, Halefie; myślałem tylko o owych zdolnościach, które cię tak znacznie wynoszą nade mnie...
 — Nad ciebie? Ależ ja wcale nie miałem tego na myśli! Jeżeli mówiłem o swoich przymiotach, to tak samo, jakbym mówił o twoich, bo przecie tyś je we mnie rozbudził i udoskonalił. Dziękuję też codzień Allahowi we wszystkich pięciu modliwach, że dał mi poznać cię na pustyni... No! Czy będziesz się gniewał na mnie? [III-185] — Ależ nie mam żalu do ciebie i nigdy go nie miałem.
 — Słowa te orzeźwiają moje serce i radością niewymowną napełniają mi duszę aż do najgłębszego jej zakątka. Bo widzisz... mnie się bardzo często zdaje, że ty nie jesteś ze mnie zadowolony. Wówczas w serce moje wbija się dziesięć tysięcy debabis^[64], i mam wrażenie, jakoby jądro miłości, jaką ku tobie żywię, płonęło stoma tysiącami kibritat frengija^[65]. Wówczas nie mogę się uspokoić, aż póki ńa ustach twoich nie ujrzę znowu uśmiechu.
 Porównawczy zwrot ze szpilkami i zapałkami był znowuż nienajgorszy, jednak tym razem wstrzymałem się od śmiechu.
 — Ale odbiegliśmy od przedmiotu — ciągnął dalej. — Owóż wspomniałeś, że zaatakujemy nieprzyjaciół nie otwarcie, lecz podstępem. Czy obmyśliłeś już plan jaki?
 — Jeszcze nie.
 — A jednak dobry wódz powinien wcześnie mieć plan obmyślony i dobrze się rozejrzeć, w jaki sposób go wykonać.
 — Przedewszystkiem nie jestem tu wodzem; ale gdybym nawet nim był, nie powziąłbym planu, dopókibym nie zobaczył nieprzyjaciela i nie poznał okoliczności. Czyż naprzykład, chcąc kupić konia, możesz ofiarować zań cenę, nie widząc go jeszcze?
 — Oczywiście, że nie!
 — Tak samo i my nie możemy obecnie wiedzieć, w jaki sposób wypadnie rozprawić się z Kelurami. Zresztą dajmy już temu spokój! teraz należy zwrócić szczególniejszą uwagę na tropy.
 Kelurowie, jak to zauważyłem, czmychali dotychczas mało uczęszczanemi drogami, a właściwie po bezdrożach, bo dróg tu już nie było wcale. Jechaliśmy za nimi wciąż przez teren trawiasty, następnie przez rzadki [III-186]nieduży las, aż wreszcie znaleźliśmy się przed skalistem zboczem płaskowzgórza, na którem nikły już zupełnie ślady kopyt końskich, i tylko bardzo wprawne oko mogło tu rozpoznać pewne znaki, świadczące o przejściu tędy koni.
 Owo omijanie przez Kelurów miejsc ludniejszych zdawało się świadczyć o ostrożności uciekających, Ale w mojem pojęciu dowódca bandy nie zyskiwał uznania, gdyż, jadąc po uczęszczanych drogach, łatwiej jest wprowadzić w błąd ścigających, niż na terenie dzikim, i gdybym ja był na miejscu moich wrogów, uciekałbym właśnie drogą utartą, która przecie w wielu miejscach się rozgałęzia i ślady na niej mieszają się ze śladami stałych mieszkańców okolicy, a więc ścigający mogą tu łatwo zejść na manowce. Szir Samurek jednak chciał być dowcipnym, ale mu się to bynajmniej nie udało.
 Wjechawszy na wzgórze, ujrzeliśmy przed sobą rozlegle pastwisko, na którego krańcach w oddali rosły zrzadka karłowate sosny. Od tego miejsca ślady rozbiegały się w różnych kierunkach, oczywiście z wyjątkiem wstecz.
 — Allah! — krzyknął Halef, — to dla nas rzecz bardzo niepomyślna...
 — Dlaczego?
 — Czyż nie widzisz, że Kelurowie rozdzielili się z rozmysłem, by nas wprowadzić w błąd? Ów Szir Samurek nie jest tak głupi, jakby się wydawało.
 — Przeciwnie, mój Halefie, głupszy on jest, niż myślałem.
 — Z czego tak sądzisz, sidi? Nie rozumiem.
 — Rzecz całkiem prosta. Kelurowie rozdzielili się tu, by rozbieżnością swych śladów zmylić pościg. Ale to im nic nie pomoże, bo przecie dowódca niezawodnie wyznaczył im wszystkim punkt zborny.
 — Teraz pojmuję... Wystarczy zatem trzymać się nam jednego tropu, a dotrzemy do owego punktu zbornego.
 — Oczywiście. Wybieg Kelurów jest tak bezmyślny, [III-187]że powstydziłby się go nawet najgłupszy Indyanin. Wybierzemy, rzecz prosta, trop najwyraźniejszy... Ale patrz... jak tu grunt zorany kopytami! Jeden z koni nie chciał dać się prowadzić dalej, i kto wie, czy nie był to właśnie Rih. Jazda!
 Zadaliśmy koniom ostrogi i popędziliśmy żwawym galopem. Siwosze były młode i nieujeżdżone, ale pod naszem umiejętnem kierownictwem biegły znakomicie,
 Po kwadransie znaleźliśmy się na rozległej, piasczystej dolinie, tu i ówdzie pokrytej nędznymi krzakami i kępami szczecinowatej trawy. Jadąc dalej, dotarliśmy w jakieś pół godziny do miejsca, gdzie ze śledzonym przez nas tropem zbiegały się wszystkie inne ślady rozdzielonej bandy.
 — Miałeś słuszność, sidi — rzekł Halei. — Kelurowie, którzy się tam na wzgórzu rozpierzchli, złączyli się tu znowu w jeden oddział. Skoro tylko dostaniemy ich w swe ręce, powiem ich wodzowi, że niewiele jest mędrszy od niezgrabnej grubej batta^[66], która miała ochotę zadziwić świat swym śpiewem, współzawodnicząc z belabilem^[67] z siódmego nieba.
 Tu znowu omal nie parsknąłem śmiechem, lecz nie z porównania kaczki ze słowikiem, ale z owej pewności Halefa i jego zarozumialstwa, z jakiem utrzymywał, że my dwaj, szukający wiatru w polu, ludzie przeciętnej miary, nie posiadający władzy czynienia cudów, owładniemy niechybnie czterdziestu Kelurami i weźmiemy do niewoli ich szejka.
 Nie była jednak czemś dziwnem taka pewność małego pyszałka, bo we wszystkich dotychczasowych naszych przedsięwzięciach szczęście dopisywało nam wiernie, i nigdyśmy nie wpadli w pułapkę, ani też nie dali się zwyciężyć. To stałe powodzenie nasze było przyczyną, że i tu nie myślał on jedynie o odzyskaniu koni, ale i o wzięciu kilkudziesięciu ludzi wraz z ich szejkiem do niewoli.
[III-188] Nie chciałem mu psuć humoru i odbierać wiary w siebie, gdyż właśnie ta pewność własnych sił i powodzenia czyniła go bardzo pożytecznym dla mnie towarzyszem w najbardziej krytycznych okolicznościach. Odrzekłem więc wymijająco:
 — Jeżeli nie zdołamy odebrać koni wprost, to trzeba będzie uciec się do sposobów, a mianowicie porwać bądź szejka, bądź jakiego innego znakomitszego wśród Kelurów wartogłowa i zażądać od nich wymiany na nasze konie. Zresztą niema sobie nad czem łamać zbytnio głowę, mój kochany Halefie, bo niebawem sprawa sama się wyjaśni. Jeżeli kismet przeznaczył cię do odegrania dziś roli bohatera, to kurtyna podniesie się w bardzo krótkim czasie.
 — Tak sądzisz? — zapytał uradowany z pochlebnych mych słów Halef. — Więc jak kismet zechce, niech się tak stanie. Jako batal^[68], uczynię wszystko, abyś był ze mnie zadowolony. Ale skąd wnosisz, że kurtyna już w tak krótkim czasie pójdzie w górę?
 — Na takie przypuszczenie naprowadza mię wybieg szejka. Bo dlaczego nie rozdzielił swej bandy zaraz za wsią, lecz aż tutaj? Widocznie niedaleko stąd znajduje się obóz. Ale uważaj! zdaje mi się, że nie będzie można jechać dalej!
 Dolina, którą przebywaliśmy, skręcała tu nalewo, tworząc kąt ostry. Ślady Kelurów jednak nie znaczyły się w tym kierunku, lecz prowadziły prosto na przełaj w górę. Halef chciał popędzić w owe tropy, lecz go wstrzymałem:
 — Ani kroku! bo jeżeli istotnie jesteśmy w pobliżu obozu, to na górze ustawione są niezawodnie widety, i dlatego musimy być ostrożni. Zostaniesz tutaj i potrzymasz mego konia, a ja podejdę pieszo na pagórek zobaczyć, czy możemy puścić się dalej bez przeszkody. Pamiętaj jednak, że niewolno ci się stąd ruszyć, dopóki nie dam znaku!
[III-189] Zsiadłem z konia, oddałem cugle Halefowi i wdrapałem się na pagórek, gdzie rosły liczne, lecz niewysokie sosny i dęby. Tropy Kelurów prowadziły teraz w dół pomiędzy zrzadka rosnącemi drzewami. Już chciałem zawrócić, gdy wtem spostrzegłem na szczycie wzgórza wyniosłość skalną, niby ruiny jakiejś baszty. Skierowałem się tam i, dostawszy się na wierzchołek skały, stwierdziłem, że las kończył się niedaleko, a poza nim leżała szeroka dolina, przerznięta niedużym potokiem.
 Nad brzegami tego to potoku spostrzegłem rozległy obóz Kelurów, a właściwie już tylko szczątki obozu, gdyż oddział gotował się właśnie do wymarszu. Kobiet wśród Kelurów nie było; nie mieli też z sobą trzody, a zamiast namiotów, stały w obozowisku budy z gałęzi. Z tego wyprowadziłem wniosek, że celem wyprawy Kelurów nie było polowanie. Na razie nie miałem pojęcia, w jakim celu wyruszyli ze swych siedzib, i dopiero później dowiedziałem się, że była to wyprawa rabunkowa na granicę Persyi.
 Sądząc na oko, mogło tu być co najmniej trzystu ludzi, którzy, oprócz koni wierzchowych, prowadzili około pięćdziesięciu jucznych mułów. Ludzie ci mieli na głowach białe o półmetrowej średnicy turbany, co robiło wrażenie, jakby dźwigali na głowach wielkie kosze.
 Wytężyłem wzrok, czy nie spostrzegę swego konia, ale napróżno. Niebardzo zadowolony, wróciłem po Halefa.
 — No i cóż? natknąłeś się na wartę? — zapytał tenże, oddając mi konia.
 — Nie.
 — To może spostrzegłeś obóz?...
 — Tak.
 — Co za lekkomyślna nieostrożność ze strony szejka! Przecie mógł być pewien, że go będziemy ścigali, i nawet warty nie ustawił!
 — To było zbyteczne, bo obóz już zwinięto.
[III-190] — Co? ruszyli dalej?
 — Tak jest. Zdaje mi się, że szejk wydał ku temu rozkaz zaraz po przybyciu na miejsce.
 — Dokąd się skierowali?
 — Nie wiem, ale sądzę, że się dowiem. Nie spuścimy ich z oka tak długo, dopóki nie odbierzemy swych koni.
 — Mam nadzieję, że na ich szczęście stanie się to dziś jeszcze, gdyż wcale nie mam ochoty wlec się za nimi dłużej i, skoro tylko stracę cierpliwość, wystrzelam ich co do nogi! Jeżeli chcą kraść konie, to nic przeciw temu nie mam, gdyż kradzież taka uchodzi w tym kraju za czyn heroiczny i chwalebny; ale że pokusili się właśnie o nasze konie, mając ich miliony do skradzenia na kuli ziemskiej, to nie mogę być na to obojętny i pokażę im, jak złe skutki pociąga za sobą ta okoliczność, że dzięki im zmuszony jestem dyrdać się na grzbiecie pierwszej-lepszej at el attar^[69].
 — Dziękuj Allahowi, że mamy choć takie szkapy, bo mogło być jeszcze gorzej.
 — Tak dalece niema za co dziękować. Wszak to nie nasze własne; pożyczyliśmy je tylko, nie zaś ukradli, i zanim je oddamy fabrykantowi trucizny, czuję się niejako smarkatym wyrostkiem, co płata niebezpieczne figle... A wszystko przez tych huncwotów Kelurów, którzy powinni siedzieć w piekle i być właścicielami całego tabunu szkap dyabelskich; niechby im tam po dziesięć razy na dzień kradziono je, a nie oddano ani razu!
 Podjechaliśmy na wzgórze aż do skał, skąd przedtem obserwowałem wyruszających w drogę Kelurów, a uwiązawszy konie do krzaków, wleźliśmy na wierzchołek. Kelurowie wyciągnęli się już w dolinie długim sznurem, który, jak wąż ogromny, wił się wśród pokrytego zielenią terenu.
 — Uciekają łotry, gałgany! — mruczał gniewnie [III-191]Halef, — a my stoimy tu, mlaskając językami, jak pies, gdy mu ucieknie żywa pieczeń z przed nosa! Ale poczekajcie! dogonimy was i rzucimy się na wasze ścierwo, jak rozjuszone Lwy... nogi wam z pośladków powyrywamy i porozrzucamy po polu! Jestem człek litościwy, a tak dobry, że nawet koniokradów uważam za ludzi; ale to jeszcze nie racya, żeby mnie samego ważyli się okraść! Właśnie ta moja łagodność i dobroć powinna powstrzymywać łotrów od targania się na moje mienie! Ale gałgany nie znają się na tem... Patrz, sidi! najspokojniej, jak ze swoją własnością, jadą sobie, uprowadzając nam ukochane zwierzęta. Ciekawym, jaki łajdak siedzi na grzbiecie mego ulubieńca! Ty przynajmniej możesz być spokojny, że na twego Riha nikt z żyjących nie posadzi swego ogona w postaci ostatnich kręgów pacierzowych, boby te kręgi rozleciały mu się po drodze, jak korale po rozcięciu sznurka... Lecz co tu wiele gadać! Gdy dostanę w swe ręce draba, który siedział na grzbiecie mego ulubieńca, rozetnę go wzdłuż z góry do dołu, tak, że już nigdy na żadnego konia nie wsiądzie, bo się na nim nie utrzyma... Przysięgam na proroka, że zrobię to bez skrupułu! z całą pewnością zrobię!...
 Rozjątrzenie Halefa i zabawna jego gadanina budziły we mnie śmiech, od którego musiałem się z trudem powstrzymywać, czego nawet się nie domyślał, sądząc, że podzielam jego poglądy i groźby W zupełności. Zresztą lubiłem go właśnie dla jego humoru i oryginalnych zapatrywań na różne sprawy. Są bowiem i na Wschodzie pewne indywidua, które na otoczenie wywierają głębsze wrażenie, niż setki innych przeciętnych ludzi.
 Postanowiłem zbadać skrupulatnie obozowisko Kelurów, ale możliwe to było dopiero wówczas, gdy się oddalą o tyle, że nas spostrzec nie będą mogli; a że ciągnęli oni w kierunku południowo-wschodnim, więc liczyłem, że, jadąc w ich ślady, musimy kiedyś znaleźć się nad tą samą rzeką, która z gór płynie ku wsi [III-192]Khoi, i oczywiście tyle drogi nałożyć niepotrzebnie. Już to samo usposabiało mię względem Kelurów nie najlepiej, pominąwszy oczywiście powód główny.
 Niebawem ostatni jeźdźcy z oddziału zniknęli, i mogliśmy się już swobodnie poruszać. Zjeżdżając ze wzgórza ku dolinie, mieliśmy drogę utrudnioną, bo piętrzyły się tu odłamy skalne, a gdzie-niegdzie trafialiśmy na wielkie kałuże i miejsca bagniste. Wreszcie z trudem wydostawszy się na suchy grunt, popędziliśmy wzdłuż strumienia ku opuszczonemu przez Kelurów obozowisku.
 Halef poszedł napoić w potoku konie, a ja tymczasem rozglądałem się szczegółowo po obozowisku w nadziei odkrycia czegokolwiek, coby nam mogło być pomocne w obmyśleniu planu dalszego działania. Niestety, ze swych badań wywnioskowałem tylko to, że Kelurowie siedzieli tu nie dłużej nad tydzień. Rzecz prosta — nie miało to dla nas żadnego znaczenia. Natomiast ważniejszy był szczegół inny. Rozpoznałem, że niektóre z bud urządzone były dopiero wczoraj, a więc Kelurowie wczoraj jeszcze nie mieli zamiaru oddalić się stąd tak prędko, bo nie byliby zadawali sobie trudu ustawiania tych bud. Dlaczego więc oddalili się tak nagle? Nasunęło mi się na myśl przypuszczenie, że Akwil przybył do nich prawdopodobnie około wieczora; schwytali go, jak również następnie jego syna Salego, i tym sposobem dowiedzieli się o naszych koniach, stojących w Khoi. Ci jeńcy, ojciec z synem, muszą opłacić dług krwi własnem życiem, i być może — z takiej to przyczyny Kelurowie wyruszyli stąd tak prędko.
 A może obawiali się pościgu? I to było możliwe!
 Tu znowuż zapewne ktoś ukuje przeciw mnie zarzut, jakobym plótł niestworzone rzeczy, skoro utrzymuję, że trzystu Kelurów liczyło się ze mną jednym, a właściwie ze mną i z Halefem. Ale na Wschodzie bardzo często mucha staje się wielbłądem, a nawet, bez żadnego udziału z jej strony, czemś więcej, bo słoniem, lwem lub tygrysem!
[ilus]

Tom XVI

Dosyć daleko na równinie znajdował się nad potokiem obóz Kurdów

[III-193] Co do mnie zaś — zaznaczam znowu, że miałem poza sobą sławę człowieka, który z każdego przykrego położenia umie wyjść obronną ręką. Ba, wiedziano też o tem, że jeśli powezmę jaki plan, choćby najniebezpieczniejszy, potrafię go przeprowadzić i przejechać się na karkach najmożniejszych wrogów swoich. Zresztą każdy inteligentny Europejczyk, zasobny w niezbędne wiadomości i wzbogacony doświadczeniem, nabytem w krajach nieucywilizowanych, może dokonać bardzo wiele i stać się wkrótce legendowym bohaterem na szerokich przestrzeniach ziemi. Wiadomość bowiem o tym lub owym śmiałym czynie przechodzi z ust do ust i zatacza coraz to szersze kręgi, aż wreszcie wzrasta do rozmiarów fantastycznej baśni, uchodzącej na odpowiednim gruncie za szczerą prawdę.
 W ten sposób rozszerzyła się szybko po całym niemal Wschodzie moja i Halefa sława. A sławniejsze były jeszcze ode mnie dwa moje karabiny. O jednym z nich mówiono, że trafia bez wycelowania i że kula przebija najgrubsze nawet mury, a o dwudziestopięciostrzałowym sztućcu systemu Henri’ego utrzymywano, że można z niego strzelać bez końca i że go wcale nie trzeba naładowywać. Do tego dodajmy moją umiejętność jazdy na koniu na sposób Indyan amerykańskich, oraz zdolności moje: w kierunku wywiadowczym, na które Azyata wcale zdobyć się nie umie, a nie wyda się nikomu dziwnem, że opowiadano o mnie cuda i że w obecnym wypadku Kelurowie mogli czuć przedemną obawę, aczkolwiek liczba ich wynosiła trzystu ludzi. Być może — szejk ich, pomyślawszy nieco, już teraz żałował, że udzielił pewnych wskazówek naszej gospodyni w Khoi. Nie było więc przesadą przypuszczenie, że Kelurowie boją się mojej pogoni.
 Oczywiście należało puścić się ich śladami. Ale na to mieliśmy jeszcze dosyć czasu, gdyż obserwować ich, nie będąc przez nich zauważonymi, mogliśmy tylko w nocy, że zaś teraz był ranek, puściliśmy konie na trawę i, przeczekawszy tu czas jakiś, wyruszyliśmy [III-194]w drogę dopiero przed południem. Nie było. obawy, by nieprzyjaciel nam uszedł, bo po pierwsze — był to zbyt wielki oddział, a powtóre — uważał już za zbyteczne zacieranie po sobie śladów.
 W południe znaleźliśmy się na terenie górzystym, pokrytym tu i ówdzie lasem dębowym, z którego pochodzą światowej sławy galasówki. Tu udało mi się upolować młodego dzika. Upiekliśmy go naprędce, a pożywiwszy się, zabraliśmy resztę do toreb, bo trzeba było pamiętać, że jak długo następować będziemy na pięty Kelurom, nie upolujemy nic, gdyż strzały zdradzićby mogły naszą w ich pobliżu obecność.
 Dla Halefa, jako muzułmanina, wieprzowe mięso było przysmakiem zakazanym, ale w towarzystwie mojem stał się nieco... postępowym i nabrał wybrednych wymagań pod względem pożywienia. Zlekceważywszy więc przepisy proroka i jego kalifów-nieboszczyków, jadł dziczyznę, aż mu się broda trzęsła; zresztą sam zachęcałem go do tego, biorąc grzech jego na swoje sumienie.
 Po posiłku i wypoczynku puściliśmy się w dalszą drogę i wciągu kilku godzin przybyliśmy nad południowe ramię rzeki Zab, mając je po lewej, a lesisty, stromy grzbiet górski po prawej stronie. Odtąd ślady prowadziły nas łożyskiem górskiego potoku, który prawdopodobnie wzbierał szeroko na wiosnę, a obecnie był leniwie sączącym się wśród żwiru i głazów strumykiem. Utrudniały nam tu w znacznym stopniu jazdę liczne korzenie i krzaki, po obydwóch jego brzegach sterczące.
 — Sam dyabeł chyba wytknął tędy drogę Kelurom — narzekał Halef. — Zapewne wygodniejszą jest ścieżka od bram śmierci na miejsce wiecznego potępienia, bo przynajmniej prowadzi w dół, a ta w górę!
 — I ja również nie mogę pojąć, dlaczego obrali tak niewygodną drogę.
 — No, nareszcie znalazło się coś, czego nie rozumiesz, sidi! — przerwał mi żywo Halef, uśmiechając się.
[III-195] — Nie troszcz się! zrozumiem i to w swoim czasie, gdy mi będzie potrzeba.
 — Dokąd właściwie oni dążą? Przecie tu niema żadnej przełęczy w łańcuchu górskim!
 — Jeśli się nie mylę, masz słuszność. Przypominasz sobie zapewne z ostatniej naszej podróży przez tę okolicę dwie góry, mianowicie: z lewej strony Mekwilik, a z prawej o fantastycznych kształtach Nekul. Między temi górami niema żadnego przejścia, i Szir Samurek ma zapewne cel, do którego dąży, po tej stronie grzbietu, nie zaś po tamtej.
 — Allah! czyżby to była okolica, w której znajduje się muzallah el amwat^[70]?
 — Nie słyszałem takiej nazwy. Co ona oznacza?
 — Ach, co oznacza! Otóż ni mniej, ni więcej, tylko jest to miejscowość, którą omija każdy człowiek, bez względu na to, czy jest sumitą, szyitą, chrześcijaninem czy żydem. Przypominasz sobie zapewne, że w czasie naszej bytności w Khoi rozmawiałem z kilkoma mazydżilar^[71] i dowiedziałem się od nich wiele ciekawych rzeczy. Mówili mi, że w tej okolicy jest niezmierna ilość galasówek, tak, że brodzić można wśród nich po kolana, ale nikt się nie odważa przychodzić po nie w obawie przed błądzącemi tu całemi chmarami duchów ludzi zmarłych. Podobno przed paruset laty przybyli w te strony chrześcijanie i zbudowali sobie kaplicę, by w niej chwalić Boga na swój sposób. Byli to ludzie uczciwi i dobrzy i nikomu w drogę nie wchodzili. Ale Szyici napadli na nich i wyrżnęli co do nogi właśnie koło owej kaplicy. Ostatni zginął ich kapłan. Modlił się on jeszcze w chwili konania za nieprzyjaciół, gdy nagle zbójcy wyrwali krzyż z kaplicy i w dzikiem rozpasaniu wrzucili go w ogień. Umierający kapłan, widząc to, rzucił na nich klątwę, wskutek której nietylko pomarli sami natychmiast, ale i ich siedziby oraz dobytek zniknęły z powierzchni ziemi. Od tego czasu [III-196]nieszczęście spotyka każdego, kto się przybliży do muzallah. Mimo to niektórzy mazydżilar, jako że biedni są, a uśmiechał im się dobry zysk z galasówek, odważyli się niedawno na wyprawę w te strony. Kiedy jednak przyszli pod kaplicę, wybiegł z niej duch kapłana w postaci niedźwiedzia i byłby ich wszystkich pożarł, gdyby się byli nie oddali w opiekę Allaha, który dopomógł im do ucieczki. Przysięgali potem przede mną, że nigdy już nie zapuszczą się w to miejsce... Co o tem sądzisz, effendi?
 — Sądzę, że to nie był żaden duch, ale najzwyklejszy w świecie niedźwiedź. Przecie każdy wie, że w górach okolicznych dosyć jest tych dzikich zwierząt.
 — Wiem o tem i ja, ale przecie niedźwiedzie nie są tak olbrzymiego wzrostu, jak ów duch.
 — Strach ma wielkie oczy... to znaczy: z wielkiej trwogi mógł się ludziom ów niedźwiedź wydać dwa razy większym, niż jest w istocie.
 — Mówisz tak, bo nie wierzysz w duchy...
 — Ależ przeciwnie, jestem przekonany, że duchy gdzieś istnieją; w widziadła jednak w postaci niedźwiedzi istotnie nie wierzę.
 — No, ty na miejscu tych ludzi nie byłbyś uciekał, ale poszedłbyś naprzeciw potwora śmiało i odważnie, bo się niczego nie boisz. Ja jednak, daruj, sidi, nie miałbym ochoty przekonywać się osobiście, czy mam do czynienia z duchem, czy też z niedźwiedziem. Co prawda, myśmy obaj ubili podobną bestyę w wąwozach Bałkanu. Ale tam nie było wcale muzallah et amwat, tu zaś wisi w powietrzu nad całą okolicą klątwa kapłana... nie chcę więc mieć do czynienia z potworem, bez względu na to, coby to było za licho...
 — Czy wiesz mniej-więcej, w którem miejscu znajduje się owa muzallah?
 — Jak mi określali mazydżilar, jest ona między: Nekulem a Mekwilikiem. Idzie się tam kamienistem korytem między dwoma stromymi brzegami...
[III-197] Tu urwał nagle, spojrzał mi znacząco w oczy i po chwili krzyknął:
 — Allah akbar! Toż to się zupełnie zgadza... Jesteśmy właśnie na drodze do muzallah...
 — Prawdopodobnie...
 — Nekul i Mekwilik to dwa szczyty, między którymi znajduje się ta kaplica umarłych... Maszallah!... to stąd niedaleko!...
 — Bardzo możliwe... Ale radzę ci zamknąć gębę, bo... może wypaść stąd niedźwiedź i wskoczyć ci do niej... zbyt szeroko ją otwierasz...
 — Nie żartuj, sidi! Mam już takie przyzwyczajenie, że skoro jestem zdziwiony, gęba mi się sama otwiera, a gdy zdziwienie przejdzie, toi ona sama się zamknie. A bodaj to!... Nic innego, jak tylko nasz kismet, nasze fatum zaprowadziło tu mnie i ciebie! Gdybym choć wiedział, co nas tam w górze czeka...
 — Pytasz jeszcze o to?
 — Oczywiście... A ty wiesz może?
 — Wiem.
 — No, powiedz... proszę cię...
 — Czeka nas duch, którego obedrzemy ze skóry...
 — No, effendi! to lekkomyślne zuchwalstwo! żartujesz sobie ze wszystkiego, a moja dusza siedzi już na ramieniu, i doprawdy nie wiem, co mi czynić wypadnie, gdy duch się istotnie ukaże: uciekać, czy też strzelać... Bo jeżeli to będzie prawdziwy niedźwiedź, a ja ucieknę, wyśmiejesz mię niemiłosiernie, i rzeczywiście miałbym się wówczas czego wstydzić aż do śmierci. Jeżeli jednak ukaże się duch, a ja do niego strzelę, to kula przeleci przez jego ciało, nic mu złego nie czyniąc, a wówczas co się stanie ze mną, Allah jeden raczy wiedzieć...
 — Oj, Halefie, Halefie! Jeżeli strzelisz do ducha, to kula przeleci przez jego... ciało. No, proszę, gdzież tu sens? Czyż napróżno uczyłem cię tak długo? czyż niczego z tej nauki nie skorzystałeś? Widać, że tkwi [III-198]w tobie jeszcze głęboko zabobon człowieka pierwotnego... Powiedz mi przynajmniej, za kogo zginął ów kapłan?
 — Za swego Boga i za swą wiarę, sidi!
 — Jak nazywamy takich ludzi?
 — Szuhada^[72]
 — Co mówi o nich koran?
 — Że po śmierci idą prosto do nieba.
 — Otóż posłuchaj! Nawet wedle pojęć muzułmańskich każdy szahid idzie po śmierci do nieba i otrzymuje tam nagrodę za cierpienia i śmierć, którą poniósł. Czyż wobec tego ów pobożny kapłan, poniósłszy śmierć męczeńską za swoją wiarę, swego Boga, zamiast nagrody, miałby być skazany na karę przebywania w odludnej kaplicy, i to jeszcze w skórze niedźwiedzia? Czyżby to nie było dla niego raczej piekło, niż nagroda?
 Halef otworzył znowu usta i patrzył na mnie ze zdziwieniem.
 — Znowu otworzyłeś gębę — zaśmiałem się.
 — Tak jest, sidi, dziwię się znowu.
 — A cóż może być w słowach moich dziwnego?
 — A no, żeś taki mądry i że umiesz na wszystko znaleźć odpowiedź. Allah inzaf albo Allah el adala... Bóg jest sprawiedliwością...
 — Ba, ale w tym wypadku coby to była za sprawiedliwość?
 — Allah nie byłby sprawiedliwy, gdyby ducha uczynił niedźwiedziem. Że jednak Allah bez zaprzeczenia jest sprawiedliwy, więc... więc...
 — No, więc...
 — ..... więc duch nie może być niedźwiedziem, ani niedźwiedź duchem.
 — Rozumie się! Ale ponieważ tak łatwo zgadzasz się na wszystko, więc, gdybym ci powiedział, że wewnątrz twojej głowy siedzi zwierz dziki, zapewne uwierzyłbyś i w to również?
[III-199] — Uwierzyłbym, bo ty, effendi, jak we wszystkiem tak i w regułach mantik^[73] jesteś niedościgniony. Zresztą niech się ów potwór pojawi, gdzie chce, ja go zastrzelę i kwita!
 — Co do strzelania, możebyś to mnie lepiej pozostawił. Niedźwiedzie kurdyjskie nie są tak niebezpieczne, jak naprzykład z gór Hauran lub Libanon. Nikt tu ich nie ściga, ani nie poluje na nie, więc mają czas wyhodować się i zestarzeć nawet. Zresztą zbieracze galasówek mówili ci, że ów niedźwiedź z kaplicy jest bardzo wielki, a zatem kula twego karabinu nie uśmierciłaby go, a tylko mogłaby go zranić i rozdraźnić. Ponadto zaś musisz wziąć pod uwagę, że nam obecnie niewolno strzelać ze względu na Kelurów. Wkońcu niema się o co troszczyć, bo wcale jeszcze nie wiemy, czy jesteśmy na drodze do kaplicy, czy nie. Na razie idzie o to, abyś przestał wierzyć, jakoby duch był zdolny ubierać się w futro niedźwiedzia.
 — Ani nawet w kożuch barani, nietylko w futro, effendi. Przekonałeś mię, że duch nie może zmieniać się w zwierzę i że go nie można ani widzieć, ani go w garść uchwycić. Gdyby więc duch okrył się skórą niedźwiedzią, to po zdjęciu jej nie pozostałoby nic, a że w skórze zawsze jest coś, więc niedźwiedź nie może być duchem.
 — Bardzo pięknie rozumujesz — zaśmiałem się — i pod względem logiki wyprzedziłeś mię już znacznie. Ale mniejsza o to! Cieszy mię przedewszystkiem, że sprawa z duchem i niedźwiedziem skończona...
 Miałem coś jeszcze mówić, gdy nagle Halef, jadący obok mnie, chwycił cugle mego konia i zatrzymał go na miejscu.
 — Co się stało? — spytałem.
 — Tam, pod drzewem, coś jest! — odrzekł szeptem; — poruszyło się coś... nie wiem tylko, czy to człowiek, czy też zwierzę...
[III-200] — Cofnijmy się pod drzewa — odrzekłem, pociągając towarzysza w gąszcz.
 Tu zsiadłszy, kazałem mu zatrzymać swego konia i ostrzegłem, by zachował się spokojnie.
 — Tylko uważaj, sidi, bo możliwe, że to niedźwiedź albo który z Kelurów — ostrzegał Halef.
 — Nie bój się! — odrzekłem i, wziąwszy nóż do ręki, począłem skradać się pocichu ku owemu miejscu, gdzie istotnie był jakiś człowiek.
 Stał pod rozłożystym bukiem i wyciągał w górę ramiona; w jakim celu to czynił, nie mogłem na razie odgadnąć. Choć odwrócony był ode mnie twarzą, wydał mi się znajomym. Postać tę, a zwłaszcza brudne nogi i strzępiaste spodnie oraz połowę żakietu miałem zaszczyt już kiedyś... Czyżby mię wzrok mylił? Miałżeby to być istotnie nasz gospodarz z Khoi? coby tu robił sam jeden w tak odludnej okolicy?
 W tej chwili oberżysta odwrócił się, wspiął się na palcach i pociągnął za koniec powroza, przymocowanego do gałęzi... Do licha! chciał się najwidoczniej powiesić!
 — Katera chodeh! na miłość Boską! — krzyknąłem, biegnąc co tchu ku niemu. — Zaczekaj-no! Chcesz się życia pozbawić? Masz jeszcze dość na to czasu później!...
 Wybałuszył na mnie zdziwione oczy i po chwili odrzekł, jakby ze snu zbudzony:
 — Życia pozbawić?... Nie, tylko się powiesić.
 — To przecie na jedno wychodzi! Lecz co cię skłoniło do popełnienia tak strasznej zbrodni?
 — Co skłoniło? A tobie co do tego? Kto jesteś, że śmiesz mi przeszkadzać?...
 Mówiąc to, robił na mnie wrażenie całkiem nieprzytomnego.
 — Znasz mnie przecie, przyjacielu. Nazywam się Kara Ben Nemzi Effendi i mieszkam u ciebie w Khoi.
 Słowa te obudziły go z osłupienia. Oczy jego [III-201]nabrały wyrazu, ale głos przytłumiony brzmiał jeszcze, jakby z pod ziemi:
 — Muszę się powiesić, bo... bo... nie odzyskam już moich pieniędzy...
 — Skąd masz tę pewność?
 — Powiedział mi to Szir Samurek.
 — Jakto? on sam? osobiście? Mówiłeś z nim? kiedy?
 — Przed godziną.
 — Gdzie?
 — Tam, w górze, koło muzallah el amwat.
 — Więc kaplica znajduje się stąd niedaleko... Czy Kelurowie tam rozłożyli się obozem?
 — Tak.
 — A tu nie pozostał kto w pobliżu? czy można tu mówić swobodnie?
 — Niema tu nikogo. Wypędzili mię od siebie batogami i powrócili na miejsce.
 Wspomnienie batów otrzeźwiło go do reszty. Padł na ziemię, a ukrywszy twarz w dłoniach, począł płakać. Łzy bywają nieraz balsamem kojącym, jeżeli kto może płakać; pozwoliłem mu wypłakać się dowoli i przywołałem Halefa, który, uwiązawszy konie, usiadł razem ze mną koło gospodarza. Gdy stary wypłakał się już dostatecznie, podniosłem mu zwieszoną na piersi głowę i rzekłem:
 — Samobójstwo jest największą zbrodnią na Świecie, gdyż nie można jej nigdy naprawić, ani przez pokutę z niej się oczyścić; najmniej zaś człowiek ma prawo potępiać swą duszę dla marnych pieniędzy... Zresztą twoje piastry nie przepadły jeszcze!
 — A jakże nie?... Szir Samurek odebrał je od Akwila i nie odda za nic w świecie.
 — Musi oddać! Przyrzekam ci, że ja go zmuszę do tego...
 Na te słowa oczy jego nabrały blasku. Zerwawszy się na równe nogi, zapytał:
 — Nie żartujesz, emirze?
[III-202] — Nie! — rzekłem. — Nie czynię obietnic na żarty.
 — Niechże więc będą dzięki Allahowi i cześć tobie! Jestem uratowany. Wiem o tem, że co Emir Hadżi Kara Ben Nemzi przyrzeknie, tego dotrzyma, chociażby łotr Szir Samurek na głowie stawał.
 — Czy może, gdyś był u niego teraz, drwił sobie ze mnie? Powiedz! opowiedz mi szczegółowo, w jaki sposób spotkałeś się z nim i co mówiliście... Ale mów wszystko jak najdokładniej, bo od tego wiele zależy... Zależy od tego życie lub śmierć wielu ludzi, no, i od zyskanie twoich pieniędzy.
 — Och, emirze, jeżeli mam przez to odzyskać swoje pieniądze, to powtórzę ci wszystko co do słowa.
 — Ale mów krótko, bo szkoda czasu; być może, że każda minuta ma swoją cenę.
 — Jak wiesz, wyjechałem z Khoi razem z nezanumem i kilku innymi ludźmi, ażeby dogonić Akwila i odebrać mu pieniądze. Nie znalazłszy jednak śladów, postanowiłem zwrócić się ku granicy perskiej w przypuszczeniu, że tylko tam będzie on uciekał. Pojechaliśmy w tym kierunku, pytając po drodze ludzi, czy nie widzieli zbiega, lecz okazało się, że nikt go nie zauważył. Około południa spostrzegłem, żeśmy zbłądzili; trzeba więc było wrócić i szukać drogi do Rowandis i Lahijan. W tym celu skierowaliśmy się na północ i, na szczęście, czy na nieszczęście moje, spotkaliśmy się z tymi dyabłami, którzy otoczyli nas wokoło i przyprowadzili aż tutaj.:
 — Zdziwiłeś się zapewne, widząc wśród nich złodzieja.
 — O, tak! tembardziej, że był wśród nich, jako jeniec, i jego syn również. Obaj mają być straceni dzisiejszej nocy... I dobrze im tak! zasłużyli na to.
 — Czy śmierć ich postanowiona nieodwołalnie?
 — Tak, i to nie byle jaka. Mają być rzuceni niedźwiedziom na pożarcie!...
 — Podły okrutnik z tego szejka! — rzekłem. — [III-203]Ale skąd mu przyszło do głowy podobne barbarzyństwo? Czy są tu istotnie niedźwiedzie?
 — Są! Szejk obmyślił wszystko zawczasu i dlatego też wyłącznie przybył aż tutaj, aby obu jeńców rzucić na pastwę niedźwiedziom. Jego wojownicy polowali niedawno w tym lesie i wykryli jaskinię niedźwiedzicy tuż koło muzallah. Znaleźli też w okolicy, w dziuple jednego z drzew, rój pszczół, Otóż, o ile dobrze zrozumiałem to, co mówiono w obozie, szejk wysłał dziesięciu Kelurów po ów miód, a wysmarowawszy nim obnażone ciała obu skazańców, mają ich powiązać i zawlec do kaplicy; aby zaś zwabić do niej niedźwiedzia, pokładą na wabika na drodze z muzallah do jaskini plastry miodu, no i w ten sposób bestya trafi na przeznaczone dia siebie ofiary...
 — Allah! — westchnął Halef. — Ci Kelurowie to skończone łotry! Jak myślisz, sidi? czyby nie należało nam ratować nieszczęśliwych skazańców, nie zważając już na to, że są naszymi wrogami?...
 Za te słowa miałem ochotę uścisnąć małego zucha. Ratować Akwila, który podszczuł przeciw nam Kelurów, i ratować jego syna, który tak niedawno zawinił względem nas jeszcze bardziej, bo urządził zamach na nasze życie!... Tak! mój poczciwy towarzysz był tylko z tytułu muzułmaninem, ale w sercu posiadał więcej szlachetnych uczuć, niż tysiące moich europejskich współwyznawców!
 Z dalszego opowiadania oberżysty dowiedziałem się, co następuje:
 Kelurowie zwinęli dziś rano obóz z obawy przede mną; okoliczność zaś, że dostali w swe ręce dwu Bebbejów, zmusiła ich do tem szybszego marszu. Chcieli oni jak najprędzej załatwić się z jeńcami i sprawić im oddawna już obmyśloną śmierć. Czekali na tę zabawę z wielkiem upragnieniem wszyscy Kelurowie, ilu ich tylko było w obozie. Obecnie w pobliżu kaplicy odbywają właśnie sąd nad znienawidzonymi jeńcami, którzy krwią swoją mają odpowiedzieć za cały swój szczep. [III-204]Szir Samurek przysiągł, że nic i nikt ich już od śmierci nie uratuje. Sali Ben Akwil wobec tego zwątpił ostatecznie, aby się mógł z rąk jego wydostać, i tylko tli w nim iskierka nadziei, że może go ocalić przybycie moje, gdyż jest pewny, że przyjdę tu w celu odebrania swych koni i przy tej sposobności uratuję tak ojca, jak i syna.
 — Nie ciesz się zbytnio — mówił do szejka. — Jeszcze nie jestem nieboszczykiem; Kara Ben Nemzi przybędzie tu niezawodnie i uwolni nas z twych rąk szatańskich!.
 — Jakto? uwolni śmiertelnych swoich wrogów? — drwił szejk. — Ależ on raczej poprosi mię, abym wam dodał jeszcze męczarni.
 — Tego nie uczyni, bo jest chrześcijaninem.
 — Każdy chrześcijanin to pies, a każdy pies lubuje się w zapachu krwi. Te psy, co człowieka z Nazireh^[74] nazywają swoim Bogiem, nie pełnią jego przykazania, aby kochać swoich wrogów, i choć głoszą je na wszystkie strony, jednak, gdzie się tylko zdarzy, okradają się wzajemnie i oszukują, a obcych podbijają i uciskają. Skądżeby mieli lepiej być usposobieni dla wrogów? Nie łudź się więc, aby ów Kara Ben Nemzi zechciał ująć się za wami.
 — Wszystko, coś powiedział, skłamałeś! To prawdziwy chrześcijanin i wielu swoim wrogom wyświadczał dobrodziejstwa.
 — Więc wezwij go, niech przybędzie tutaj, a zobaczymy, czy istotnie spełni przykazanie swego fałszywego proroka z Nazireh.
 — Tak! będę go wołał, ale nie wprost, lecz przez Allaha, który wskaże mu drogę w te strony.
 — Ja ci użyczę lepszej rady. Kara Ben Nemzi, jako chrześcijanin, nie może się niczego spodziewać od naszego Allaha. Jeżeli tedy chcesz być wysłuchany, musisz się modlić do jego ukrzyżowanego Boga!
[III-205] W ten sposób szydził dalej, a potem dodał:
 — Dowiedz się, że mam za nic tego psa chrześcijańskiego, a ile go sobie lekceważę, najlepszym dowodem jest to, że kazałem mu powiedzieć, u kogo są jego konie, zachęcając go niejako w ten sposób do ścigania mnie. Jeżeli tedy trafi na moje ślady, a będzie miał odwagę zapuścić się aż tutaj, to warta moja schwyta go i przyprowadzi do mnie, abym mu zgotował taki sam los, jaki was obydwu z mej ręki czeka. Możesz więc teraz modlić się do Allaha, czy do el Mesiaha^[75], ale zapewniam cię, że to się na nic nie zda; błagania twoje pójdą, tak, czy owak, na wiatr!
 Co do innych jeńców, postanowiono wypuścić ich za okupem dwudziestu tysięcy piastrów, oberżystę zaś oćwiczono hojnie i wysłano do wsi, aby się o te pieniądze wystarał i przyniósł je, — gdyby zaś nie wrócił do trzech dni lub podstępnie sprowadził zbrojną pogoń, wówczas miano wszystkich jeńców uśmiercić.
 Nic dziwnego, że nieszczęsny oberżysta wpadł w nieopisaną rozpacz. Nietylko, że stracił swoje dziesięć tysięcy, ale jeszcze w dodatku kazano mu zapłacić przypadającą nań część okupu, to zaś prżechodziło wszelką jego możność materyalną. I oto, widząc się doszczętnie zrujnowanym, a znikąd nie spodziewając się ratunku, chwycił stryczek, chcąc się powiesić.
 — To wszystko, emirze — dodał, — co tylko miałem do powiedzenia. Cóż ty na to? Czy teraz odzyskanie moich pieniędzy uważasz za rzecz możliwą?
 — Przedewszystkiem sądzę, że raki posiada w sobie zarodek wszelkich nieszczęść ludzkich...
 — Raki? Skąd ci to do głowy przychodzi?
 — Bo i tu wódka jest przyczyną, żeś wpadł w nieszczęście.
 — Ale cóż ma wspólnego raki z szejkiem Kelurów?
 — Nie udawaj głupiego! Gdybyś się wczoraj był nie upił, nie wypaplałbyś przed Akwilem, że masz [III-206]schowane pieniądze, i nie byłby ci on ich ukradł. Wódka też winna, że dostałeś się w ręce szejka i że następnie chciałeś się powiesić. Nie możesz mi przecie teraz zaprzeczyć temu, że wódka prowadzi do samobójstwa?
 Milczał, nie mogąc na to nic odpowiedzieć, ja zaś ciągnąłem dalej:
 — Jeżeli nie wyrzekniesz się raki, to czeka cię jeszcze niejedno nieszczęście, które zepchnie twą duszę na samo dno nędzy. Gdy zaś przestaniesz pić raz na zawsze, życie twoje spłynie ci spokojnie i szczęśliwie, a wkońcu, po najdłuższych dniach pobytu na tej ziemi, przejdziesz bez zachwiania przez es siret, most śmierci, do krain wiecznej szczęśliwości. A most ten wcale nie jest szeroki i według Mahometa podobny jest do ostrza szabli, Czyż więc możliwe, aby człowiek pijany, nie mogący się utrzymać na nogach, przeszedł przez ten most i nie zatoczył się do otchłani piekielnej?
 Wedle pojęć europejskich, argumentacya moja była bardzo prymitywną i mogła się wydać śmiesznością. Dzięki jednak tej właśnie prostocie słów moich, wywarły one pożądane wrażenie, bo gospodarz odpowiedział, mocno zmieszany:
 — O, nie mów tak, effendi! nie mów, bo to dla mnie bardzo przykre... z
 — Jeszcze bardziej przykro ci będzie, gdy wyjaśnię, jak straszne skutki byłaby pociągnęła za sobą zbrodnia samobójstwa! Ze stryczkiem na szyi szedłbyś przez most śmierci, a wszyscy umarli znajomi twoi patrzyliby na ciebie ze wstrętem i odwracali oczy. Wkońcu straciłbyś równowagę i, zatoczywszy się po pijanemu, runąłbyś na samo dno dżehenny...
 — Emirze, to straszne! — przerwał mi, kryjąc twarz w dłoniach.
 — Radzę ci więc, porzuć na zawsze ten przeklęty nałóg...
 — Ależ owszem! od tej chwili.. przyrzekam ci, panie..
 — Oho! nie tak to łatwo wyzbyć się nałogu, jak [III-207]ci się zdaje... Kogo raz duch wódki chwycił w swoje szpony, tego mocno za łeb trzyma, i trzeba stoczyć walkę z nim nielada, aby się od niego raz na zawsze uwolnić. Czy masz ochotę podjąć tę walkę?
 — Przyrzekam ci, effendi, że będę walczył.
 — Dobrze, przyjmuję do wiadomości to oświadczenie. Przedewszystkiem jednak powinieneś się dobrze przyjrzeć, jak to pijak przedstawia się w oczach człowieka trzeźwego; bo choć widziałeś. sam wielu opilców, jednak nie potrafiłeś ocenić ich należycie. Otóż sukri^[76] jest nietyle człowiekiem, ile beczką, do której wciąż dolewa się raki, aż póki owa raki nie przeźre jej klepek. I ciebie raki zżarła już do połowy, a niebawem klepki twoje rozsypałyby się, gdybyś je nadal wódką zamiast wodą traktował. Przypatrz się dobrze pijakowi, gdy wstaje rano. Głowa go boli, ręce i nogi drżą, twarz ma obrzmiałą, wykrzywioną i wstrętne oczy, bez blasku, jak brudne szkła. Żona i dzieci unikają go, gardzą nim, bo wiedzą, że ich nie kocha, że u niego więcej znaczy wódka, niż ich szczęście i dobrobyt. Przyjaciół prawdziwych pijak zazwyczaj nie ma... bo znajomi, z którymi razem pije, nie są mu przyjaciółmi, lecz tak samo, jak on, pustemi beczkami, bez serca i bez duszy. Krewni nienawidzą go, a sąsiedzi wyśmiewają... Pustka więc roztacza się naokoło niego i pustka panuje też w nim samym. Pijanica nie myśli też o Allahu, zaniedbuje modlitwy i nie spełnia swoich obowiązków. W żołądku czuje ciągle piekącą smołę, a w gardle suchość nieznośną. Już od rana czuje on pociąg do dyabelskiego trunku, ale skoro go się tylko napije, staje się ociężałym, jakby wlał roztopionego ołowiu w swoje członki... traci rozum, pamięć i władzę w całem ciele... porusza się, jak ślepe szczenię, i nieraz wywraca się do błota, a skoro się podniesie i chce coś mówić, nie może, bo język mu skołowaciał... Żona zaś stoi w kącie i płacze... i [III-208]wstydzi się męża-wieprza, tarzającego się w błocie... i boi się go, aby nie chwycił jakiego narzędzia i nie zabił jej lub którego z dzieci... bo przecie po pijanemu nie wie on, co robi, nie ma rozumu, ani pamięci. Czeladź tymczasem śmieje się ze swego gospodarza, swego pana, zamiast go czcić i być mu posłuszną... a zwierzchność, która go przedtem, gdy się jeszcze nie upijał, szanowała, teraz nie ufa mu, uważa go za nic, bo wie, że duch raki nie da mu wypełnić należycie obowiązków i może nawet popchnie go do zbrodni! Tak więc...
 — Effendi, przestań! Mówisz tak, jakbyś mię znał od bardzo dawna i wiedział o każdym moim kroku, o wszystkich mych stosunkach. Zeszłego tygodnia doszła mię pogłoska, że nie będę już haradżim, bo urzędnik niepewny jest pieniędzy, które ściągam jako podatek. Dlatego to ogarnęła mię taka rozpacz z powodu dokonanej kradzieży...
 — Widzisz więc, co narobiła raki... Jestem chrześcijaninem i mam obowiązek nawet innej wiary człowieka, jeżeli błądzi, naprowadzić na dobrą drogę, a dlatego nie waham się i tobie podać pomocnej ręki. Chcesz się poprawić, masz ochotę wyrzec się wódki? dobrze, nie zginiesz jeszcze. Ponadto przyrzekam ci, że uczynię wszystko, co będzie w mej mocy, aby wydostać z rąk opryszków skradzione ci pieniądze.
 Gospodarz zerwał się, wyciągnął ku mnie obie ręce i rzekł:
 — Dziękuję ci, emirze! dziękuję, żeś mi otworzył oczy i wskazał drogę do poprawy. Wyrzekam się od tej chwili raki i przysięgam...
 — Tylko bez przysiąg!... — przerwałem mu. — Jestem zwykłym śmiertelnikiem, takim samym jak i ty, nie mogę więc żądać od ciebie przysięgi. Wystarczy mi twoja obietnica.
 — Dobrze, przyrzekam ci na moją duszę, na nietykalną brodę proroka i jego następców, że od dziś nie będę pił raki. Allah to słyszy i przekona się, że dotrzymam słowa. Daję ci na to rękę.
[ilus]

Tom XVI.

Kaplica śmierci.

[III-209] Uścisnąłem podaną mi brudną dłoń, a za moim przykładem poszedł i Halef, również mową moją bardzo przejęty, poczem rzekł do oberżysty:
 — Niech Allah będzie z tobą, synu pijaństwa, wchodzący na drogę poprawy! Wyrzuć przeklętą raki z domu i nie puść jej więcej z powrotem; a uważaj, aby nie wlazła oknami, bo to ogromnie natrętna bestya i gdy się kogo raz uczepi, nie chce go puścić za nic w świecie. Skoro jednak raz zdobędziesz się na opór przeciw niej, zobaczysz niebawem, jak wyglądać będzie twój dom i całe twe obejście, gdzie dzisiaj gnój i błoto po kolana i gdzie ty sam, wśród tego gnoju brodząc, wyglądałeś, jak dabb sakran^[77] w łożu królowej Izebba^[78]. A teraz umyj się przedewszystkiem, przebierz w czyste szaty, każ oczyścić dom i podwórze, a zobaczysz, że pozbędziesz się dżerab^[79] i innych amrad el gild^[80].
 Gospodarz nie czuł się wcale obrażonym dość drastycznemi wyrażeniami małego Hadżi, — przeciwnie, przyjął je z wdzięcznością, zapewniając, że stanowczo się poprawi.
 — Ale co ja widzę? — zapytał wkońcu. — Dotychczas nie miałem czasu popatrzyć na wasze konie i dopiero teraz... Czyżby to były siwosze aptekarza?
 — Tak, zgadłeś.
 — Dziwię się, że wam je wypożyczył, bo to człowiek ogromnie nieużyty.
 — Wcaleśmy go o to nie prosili; zabraliśmy je bez jego pozwolenia, bo nie było czasu na zbytnie ceremonie, targi i prośby. Zmartwił się zapewne, spostrzegłszy stratę, i tem większa będzie jego uciecha teraz, gdy mu je zwrócisz...
 — Ja?
 — Tak, ty. Wsiądziesz na jednego, a drugiego poprowadzisz luzem aż do Khoi.
[III-210] — Z przyjemnością, emirze; będę bardzo rad czmychnąć jak najprędzej i jak najdalej od tych łotrów, co mię ograbili. Ale jakże wy sobie poradzicie bez koni?
 — Bądź o nas spokojny! Nie ruszymy się stąd, dopóki nie odzyskamy naszych własnych wierzchowców.
 — Ależ to rzecz bardzo niebezpieczna!...
 — Więcej niebezpieczną rzeczą będzie wydostanie twoich dziesięciu tysięcy piastrów, a jednak i to, mam nadzieję, udać się nam również musi. I jeżeli się uda, spodziewać się nas możesz już jutro w Khoi, dokąd przybędziemy na własnych koniach z twoimi pieniędzmi w torbie. Jeżeli jednak nie wrócimy do pojutrzejszego wieczora, ani też żadnej nie otrzymasz od nas wiadomości, to w takim razie będziesz miał pewność, że nie żyjemy!
 — Niech was Allah od tego ustrzeże! — przerwał zatrwożony.
 — Nie miałem zamiaru przerażać cię — uspokajałem go. — Ale przecie trzeba być zawsze przygotowanym na wszystko najgorsze, a mimo to, nie tracić nadziei w dobre powodzenie sprawy. Mniejsza zresztą o to. Zanim cośkolwiek nastąpi, czy nie mógłbyś mi udzielić wskazówek co do rozmieszczenia obozu Kelurów?
 — Owszem. Zbocza górskie, wśród których potok przepływa, wznoszą się od tego miejsca coraz bardziej stromo, aż wreszcie niedaleko stąd łożysko dzieli się na dwa ramiona, z których prawe wije się w licznych zakrętach i jest coraz węższe, aż wreszcie przechodzi w niewielką polankę, otoczoną z trzech stron gęstym lasem, a z czwartej strony zagrodzoną prawie prostopadle wznoszącą się skałą, z której spada niewielki szellal^[81]. Stąd widać w górze muzallah el amwat, w której mieszkają duchy i w której Akwil ze swoim synem dzisiejszej nocy znaleźć mają śmierć straszliwą. Poza kaplicą, [III-211]nieco wyżej, jest druga ściana skalna ze zwaliskami, wśród których znajduje się legowisko niedźwiedzi.
 — Niedźwiedzi? Więc jest tam nie jeden tylko, lecz więcej?
 — O, tak!
 — Hm! przypuszczałem, że w gnieździe tem mieszka tylko niedźwiedzica z małemi, bo czas parowania dawno już minął, a stary niedźwiedź, ojciec rodziny, ma ten brzydki zwyczaj, że pożera swoje młode, więc niedźwiedzica dla zabezpieczenia potomstwa przed zbrodniczymi popędami swego małżonka wypędza go zawczasu.
 — Nie wiem o tem, ale dubb, którego tutaj niedawno widziano, to z wszelką pewnością ten sam dubb el chulud^[82], co zamieszkał w okolicy od czasu wymordowania tu chrześcijan i jest duchem ich kapłana. Podobno przewyższa swem cielskiem dwa razy człowieka, a że tak długo już żyje, więc ze starości posiwiał. Żołądek ma on tak wielki, że łatwo pomieszczą się w nim Akwil ze swoim synem. Bądź więc ostrożny, effendi, wobec tego potwora i miej na uwadze, że serce moje przepełnione jest pragnieniem zobaczenia cię w Khoi, co byłoby niemożliwe, gdybyś zajął miejsce obok dwu nieszczęsnych jeńców szejka!
 — Ech, nie obawiaj się o to. Jestem tak potężnym i twardym kęsem, że nawet ów potwór nie mógłby mię połknąć tak łatwo, tem bardziej, że przedtem będzie miał do pożarcia dwie wcale przyzwoite porcye z owych przedstawicieli rodu Bebbejów. Wiem również, co myśleć o nieśmiertelności potwora, i możesz mi o nim już więcej nie mówić. Wolałbym natomiast, abyś mi ściśle określił, gdzie mianowicie obozują Kelurowie. Czy może na tej polanie, o której wspominałeś?
 — Nie; tam jest grunt bagnisty i nie nadający się na obóz. Ale umieścili się niedaleko stamtąd. Z polanki owej prowadzi na prawo jar, skąd spada [III-212]niewielki strumień. Gdy pójdziesz tym jarem nieco w górę, zobaczysz niebawem drugą, mniejszą polanę, na środku której znajduje się mały birka^[83], stanowiący źródło owego strumyka. Otóż naokoło owego birka obozują Kelurowie.
 — Czy las naokoło jest gęsty?
 — O, bardzo.
 — A między birka i lasem czy dosyć jest przestrzeni?
 — Przeciwnie, tak mało tam miejsca, że Kelurowie rozmieścili się tuż nad wodą, a konie uwiązali naokoło: do drzew.
 — Dziękuję ci. Więcej wyjaśnień mi nie potrzeba. Wsiądziesz teraz na konia, ale bez siodła i uzdy, bo te rzeczy będą nam samym potrzebne.
 — Co? zostawiłbyś tu kosztowne reszma? A jeżeli ci je Kelurowie ukradną? Sądzę, że lepiej będzie, jeśli je zabiorę do Khoi.
 — Nie obawiaj się; prędzejby je tam skradziono, niż tutaj! No, siadaj zaraz na oklep i jazda!
 Rozsiodławszy konie, wyprawiliśmy z nimi gospodarza, który na odjezdnem życzył nam kilkadziesiąt razy szczęścia i powodzenia, a zwłaszcza, by nam się udało wydostać jego pieniądze.
 Po jego odjeździe znaleźliśmy wpośród skał niezły schówek, gdzie umieściliśmy siodła, i następnie poszliśmy wedle wskazówek oberżysty w górę za śladami Kelurów, ale tylko do miejsca, gdzie się dzieliło łożysko potoku, gdyż można było przypuszczać, że dalej szejk niezawodnie rozstawił warty, które mogłyby nam być przeszkodą. Z tego też względu postanowiłem podejść do obozu inną drogą, ku czemu wystarczyły mi wskazówki, udzielone przez gospodarza, oraz przelotne rozejrzenie się wokoło.
 Szejk niewątpliwie uważał nasze przybycie za możliwe i przypuszczał, że wrazie, gdybyśmy go ścigali, [III-213]trzymać się będziemy ściśle jego tropów aż do końca. Dlatego to najprawdopodobniej skierował całą swą uwagę w tę stronę, nie troszcząc się zresztą o nic.
 Domyślając się tego, postanowiliśmy zbliżyć się doń ze strony przeciwnej, a więc z góry. Opuściliśmy zatem łożysko i po godzinnem prawie wspinaniu się po stromych skałach w górę, dostaliśmy się wreszcie na szczyt, z którego widać było po przeciwnej stronie na równej wysokości słynną chrześcijańską muzallah.
 Widok stąd przedstawiał się wspaniały. Przed nami u podnóża skał wielką przestrzeń zajmowało istne morze leśnej zieleni o ciemniejszych lub jaśniejszych plamach, zależnie od rodzaju drzew — iglastych lub liściastych. Na prawo i lewo piętrzyły się fantastyczne skaliste zbocza. Podobnie czarownego widoku nie zdarzyło mi się oglądać ani w Sudetach, ani w Karkonoszach, ani nawet w Alpach i Pirenejach. Oczywiście nie mam tu na myśli wysokości i wogóle ogromu kształtów górskich, bo góry około muzaliah wcale do wielkich nie należały, — ale zachwytem mię przejął niesłychanie malowniczy i charakterystyczny ich obraz. Kontury i postacie postrzępionych, dzikich, fantastycznych skał przywiodły mi na pamięć charakter tutejszych równie dzikich i nieokiełznanych plemion. Zresztą wiadomą jest rzeczą, że czy to na Północy, czy na Południu, w górach, czy na równinie, człowiek jest nieodrodnem dzieckiem otaczającej go przyrody, z którą się zżył i do której charakter jego dostosował się ściśle. Jest to pewnik niezaprzeczalny.
 Niemniej malowniczy i równie przedziwny przedstawiały widok przeciwległe skały, gdzie zbudowana była „kaplica umarłych". Zakątek ten, oddzielony od świata, był jakby stworzony na schronisko dla chrześcijańskich bojowników wiary. Kaplica ich wznosiła się na wyżynie skalnej, jak ołtarz, a cała dolina stanowiła jakby nawę olbrzymiego tumu, którego sklepieniem były niebiosa. Bór odwieczny szumiał tu pieśnią przedziwną, jakby jakieś tajemnicze organy.
[III-214] I oto fanatyczni a żądni krwi szyici wytropili tu spokojnych i dobrotliwych wyznawców Chrystusa, którym jedyna droga do ucieczki pozostała... ku niebiosom!
 Kaplica, której ruiny mieliśmy przed sobą, musiała być imponującą budowlą i pomimo, że już teraz nie można było odróżnić ani jej stylu, ani kształtów, widok szczątków budził w duszy podniosłe uczucie... Zdawało się, że ponad szczyty skalne unosi się głos boży, który zamarł, jak echo, a który brzmiał ongi: „A kto wytrwa aż do śmierci, zbawion będzie!"
 Ściany kaplicy zbudowane były z surowego, nieciosanego kamienia, a odrzwia stanowiły trzy wielkie monolity. Dwa duże otwory okienne, pozbawione dziś kształtów wskutek nieustannego wietrzenia, patrzyły w dal, jak oczodoły Samsona. Sklepienie tworzyła olbrzymia płyta, ciężka i przygniatająca, jak owa klątwa kapłana-męczennika!
 W najbliższem otoczeniu kaplicy nie było ani drzew, ani krzewów, i nawet zdawało się, że mech nie imał się tych świętych głazów. Dopiero powyżej, wśród rumowisk skalnych, sterczał tu i ówdzie krzak dzikiej róży, głogu lub kosodrzewiny, oplatającej skałę i przewijającej się przez załomy i szczeliny, niby sploty wężów, — dalej zaś wychylały się z pośród chwastów liliowe dzwonki, dzikie gwiaździste rumianki i inne kwiecie skalne, poza którem piętrzył się pas tarniny.
 Tam właśnie, wśród tych zwałów i gruzów, znajdowało się według mego mniemania legowisko niedźwiedzicy.
 Halef przypuszczał toż samo, gdyż w tej chwili rzekł do mnie:.
 — Sidi, tam, w górze, gdzie te wielkie labhata el higara^[84], mieszka niezawodnie dubb el chulud. Jeżeli mamy przekonać go, że mimo tej nazwy jest śmiertelny, musimy się tam dostać i przeciąć nić jego [III-215]żywota, zanim jeszcze zdoła połknąć dwu Bebbejów, miodem obficie nasmarowanych.
 — Niestety, musimy tego zaniechać, bo z powodu zbyt otwartej miejscowości Kelurowie zobaczyliby nas natychmiast.
 — A więc dopuścisz do tego, aby Akwil z synem znaleźli się we wnętrznościach potwora?
 — Nie, nie dopuszczę.
 — Ba, ale jakże temu zapobiegniesz, nie wyszukawszy wprzód niedźwiedzia?
 — On sam przyjdzie do nas, i zbytecznem byłoby z naszej strony składać mu wizytę.
 — No, no! w takim razie huncwot ten jest uprzejmiejszy i lepiej wychowany od nas. Nie gniewaj się, sidi, za ten zarzut, bo widać tak jest istotnie. A czy zdaniem twojem niedźwiedź naprawdę jest tak wielki, jak go opisywał gospodarz?
 — No, takich niedźwiedzi, jak opisywał oberżysta, niema wcale na świecie.
 — I mnie się zdaje, że to nieprawda. Gdyby chciał zjeść obu Bebbejów, a potem ciebie, musiałby mieć żołądek tak wielki, jak namiot niewieści. Przytem ma on być całkiem biały, jak śnieg. Czy są na świecie niedźwiedzie takiej maści?
 — O, są, ale na oceanie Lodowatym, i to od urodzenia białe. Bajką zaś jest, aby niedźwiedź kurdyjski na starość siwiał.
 — A czy może on w tak podeszłym wieku mieć dzieci?
 — Owszem. Niedźwiedź tutejszy żyje do lat mniejwięcej pięćdziesięciu, i były przykłady, że niedźwiedzica w trzydziestce wychowała niedźwiedzięta. Zatem w opowiadaniu gospodarza jest część prawdy.
 — W jakiż więc sposób zamierzasz ratować skazańców, nie zgładziwszy przedtem niedźwiedzia?
 — Jeszcze nie wiem, wprzód bowiem muszę się dostać do Kelurów.
 — Chcesz zapewne podpatrzyć ich [III-216]przedewszystkiem i podsłuchać? Weź mnie ze sobą, sidi! Wiesz przecie, jak chętnie i odważnie idę naprzeciw niebezpieczeństwu!...
 — Będziesz miał ku temu sposobność dziś jeszcze, ale trochę później. Teraz zaś muszę sam dobrze poznać stanowisko Kelurów, i może coś ważniejszego uda mi się podsłuchać; przeszkadzałbyś mi w tem, podczas gdy zostawszy tutaj, będziesz daleko użyteczniejszy w naszej sprawie.
 — W jaki sposób, sidi?
 — A w taki, że oddam ci pod opiekę moje karabiny, których nie chciałbym brać ze sobą, abym ich przypadkiem nie został pozbawiony. Później zresztą przekonasz się, jak ważną oddasz mi przysługę, gdy je zatrzymasz w swoich pewnych rękach.
 Miałem uzasadnione powody do tak dobrego o nim mniemania. Halef znakomicie był wyuczony przezemnie nawet w tak trudnej sprawie, jak skradanie się do nieprzyjaciela, i nie brakło mu w tym kierunku pewnych zdolności. Ale w wypadkach ważniejszych wolałem nie narażać go na niespodziewane próby, jakie mogłyby przechodzić jego sprawność. Naprzykład, mimo znacznej siły fizycznej, nie mógłby on zbyt długo utrzymać się na palcach; nie umiał też opanować się, gdy szło o milczenie, zwłaszcza przez czas dłuższy. W podobnych okolicznościach niejednego już strzelił bąka, narażając mię na niepowodzenia. Dziś tembardziej nie chciałem go mieć przy sobie tam, pod obozem Kelurów, że, pomimo niezwykłego mego doświadczenia i wyrobienia w sztuce wywiadowczej, sam czułem pewien lęk, bo sprawa była bardzo trudna i połączona z niebezpieczeństwem, jak rzadko kiedy. Aby jednak Halef nie czuł się dotkniętym z racyi pozostawienia go w tem przedsięwzięciu na stronie, poruczyłem mu „ważne" rzekomo do spełnienia zadanie, czyli poprostu ocukrzyłem mu gorzką pigułkę, aby ją łatwiej i bez szemrania mógł przełknąć. I poczciwiec nie domyślił się mego wybiegu, gdyż zauważył dumnie:
[ilus]

Tom XVI.

Tam, gdzie ja leżałem, była szczelina najgłębsza.

[III-217] — Bardzo słusznie czynisz, Sidi, powierzając mi tak drogocenne rzeczy. Gdyby się okazała potrzeba, będę ich bronił do ostatniej kropli krwi.
 — Do tego nie dojdzie, gdyż tu z pewnością nie zjawi się nikt, coby ci chciał je odebrać. Wystarczy, gdy schowasz się tak, aby cię nie spostrzeżono, gdyby wbrew memu przewidywaniu zbłądził kto w te strony. Niewolno ci też ruszyć się z miejsca, dopóki cię nie zawołam.
 — Dobrze, ale kiedyż mam się spodziewać twego powrotu?
 — Nie wiem jeszcze; możliwe, że dopiero po upływie kilku godzin.
 — Allah! godziny te będą dla mnie wiecznością, a myśl o twem niebezpieczeństwie nie da mi ani chwili spokoju; gdyby zaś wypadło ci zabawić tam dłużej, będę w śmiertelnej o ciebie obawie i nie ręczę, że dusza wyleci ze mnie z niecierpliwości. Nie mogę nawet pomyśleć o tem, aby cię spotkało nieszczęście w mojej nieobecności. Czy mógłbyś, sidi, ponieść śmierć bezemnie?
 — Śmierci nikt jeszcze nie pokonał, a więc i ja nie mógłbym jej przemóc. Gdyby mię jednak zabito, wówczas byłoby mi obojętne, czy ty byłbyś przy tem obecny, lub nie.
 — Ależ ja nie chcę umierać w inny sposób, jak tylko razem z tobą!...
 — Nie pomogłoby mi nic a nic twoje towarzystwo w drodze na tamten świat, podczas gdy zostawszy przy życiu, mógłbyś mię przynajmniej pomścić należycie.
 — O, do pomszczenia cię ja jeden tylko na świecie miałbym prawo! Bądź spokojny, sidi! zaczekam tu cierpliwie do twego powrotu. Gdybyś jednak nie przybył, wówczas biada Kelurom! w niedługim czasie ani jeden z nich nie zaliczałby się do ludzi, bo wszystkichbym wystrzelał i posłał do piekła, aby tam zostali dyabłami. Ja ci to mówię, sidi, a co ja postanowię, musi się stać nieodzownie. Więc idź w imię Allaha! Twój [III-218]wierny sługa i mściciel już siedzi w ukryciu i czeka albo twego powrotu, albo... wielkiego czynu zemsty!
 Śmiać mi się chciało — tak zabawnie poważną miał minę przy tych słowach. Alem się powstrzymał nawet od uśmiechu, ażeby wiernego towarzysza nie urazić. Wręczyłem mu karabiny, uścisnąłem dłoń i, raz jeszcze przestrzegłszy, by się dobrze ukrył, poszedłem w kierunku obozu nieprzyjacielskiego.
 Wedle moich obliczeń, mogłem się tam dostać w zwykłych warunkach po kwadransie drogi, — ale ze względu na konieczność zachowania wielkiej ostrożności czas ten mógł się przedłużyć bardzo znacznie. Na moje szczęście, zbocze góry nie było tu zbyt obfite w kamienie, które, osuwając się przy lada potrąceniu nogą, mogłyby czynić łoskot, a drzewa ułatwiały każdej chwili ukrycie się za ich grubymi pniami i nasłuchiwanie.
 Na wywiady w pobliżu nieprzyjaciela idzie się zazwyczaj etapami od drzewa do drzewa. Wywiadowca, ukrywszy się za pniem, nasłuchuje czas jakiś i rozgląda się na wsze strony, a gdy się przekona, że niema niebezpieczeństwa, posuwa się ostrożnie a szybko do następnego drzewa, by znowu ze słuchu i wzroku zrobić użytek, — i tak postępuje w dalszym ciągu aż do skutku. Wymaga to wiele czasu, ale za to w poważnej mierze zapewnia bezpieczeństwo.
 Po półgodzinnem posuwaniu się w ten sposób naprzód zbliżyłem się o tyle do celu swej wycieczki, że mogłem już słyszeć głosy ludzkie, które najprawdopodobniej pochodziły z obozu. Nie omyliło mię więc moje obliczenie, pomimo, że miejscowość nie była mi znana i pierwszy raz zdarzyło mi się w te strony zabłądzić, nie mając pojęcia o właściwościach terenu i odległościach. A wiadomo, że w górzystych stronach, odległości nieraz łudzą oko, i gdy przedmiot jakiś zdaje się blizkim na kilometr, w istocie odległy jest od patrzącego kilkakroć dalej.
 Z dobiegających mego ucha głosów sądząc, nieprzyjaciel znajdował się w niewielkiej odemnie [III-219]odległości. Nigdy nie przypuszczałem, że tak łatwo tu się dostanę. Zszedłem w głębokie nakształt rowu wgłębienie gruntu, obficie zacienione po brzegach wysoką paprocią, a przypadłszy do ziemi, na czworakach, jak jaszczurka, popełzłem w dół i o kilkanaście metrów niżej dotarłem do ostro ściętej krawędzi skały. Wysunąłem głowę naprzód... O kilkanaście metrów poniżej znajdował się obóz Kelurów.
 Kryjówka moja była znakomita. Osłaniały mię paprocie, a nademną wysokopienne drzewa tworzyły gęste sklepienie. Wgłębienie, w którem leżałem, wyżłobiła prawdopodobnie kiedyś woda strumienia, którego źródło znajdowało się powyżej, a który następnie łożysko swoje przeniósł gdzieindziej. Pod skalną więc ścianą na dole było zupełnie sucho, i tam obrał sobie legowisko sam szejk, biorąc widać pod uwagę, że tu ani deszcz, ani wiatr nie przeszkodzi mu w spoczynku, a pokryte mchem podłoże będzie mu wygodną pościelą.
 W pobliżu szejka leżeli skrępowani jeńcy, pilnowani przez jednego z Kelurów, który niezbyt trudne miał zadanie i wcale niepotrzebnie dźwigał karabin. Byli to: Akwil, syn jego, nezamum, oraz kilku jeszcze obywateli z Khoi. Szejk, siedząc tuż pod skałą, rozmawiał z nimi tak głośno, że mogłem dokładnie słyszeć każde słowo. Widocznie znajdował wielką przyjemność w dręczeniu nieszczęśliwych złośliwymi i obrażającymi wyrazami, które szczególniej drażniły Salego Ben Akwila, bo odcinał się z nietajoną nienawiścią:
 — Gdybym nie wiedział, że szatani mieszkają piekle, sądziłbym, iż dusza twoja jest ich gniazdem, albo raczej, że ty sam jesteś patryarchą wszystkich szatanów.
 — Ech, co znaczy szatan w porównaniu ze mną, gdy idzie o zemstę krwi! — szydził szejk. — On z pewnością wstydziłby się wobec mnie, bo gdyby mu wypadło was ukarać, nie potrafiłby wymyślić odpowiedniejszej dla was śmierci, niż ja to uczyniłem. Zobaczysz [III-220]się z nim niebawem, możesz go zapytać, czy byłby w stanie coś dowcipniejszego obmyślić. Patrz! w tym koszyku są plastry świeżego miodu. Za pół godziny najdalej zaczną cię nim smarować, żebyś... no, żebyś miał słodką śmierć... Jestem więc względny dla nauczyciela i kaznodziei, zwiastującego przyjście Mahdiego, nie prawdaż? A jeżeli nie lubisz słodyczy i wolisz gorzkie życie, niż słodką śmierć, to módl się do Allaha, do proroka i do Mahdiego... niech cię z mych rąk uwolnią...
 — Modliłem się i mam tę pewność, że szczera a z głęboką wiarą modlitwa wysłuchana być musi — odrzekł Sali. — Jest ona, według słów koranu, jak ten ogień, który nawet najtwardszą rudę przetapia na metal!
 — Głupi jesteś! — drwił szejk. — Żaden Bóg, żaden prorok nie może być w sprzeczności z własnemi przykazaniami. Wszak Allah sam nakazał zemstę: „Oko za oko, życie za życie!" I prorok nie byłby dziś prorokiem, gdyby był mieczem nie utorował drogi swej nauce! Widzisz więc, że postępuję według przykazań Allaha i proroka, i stoją oni po mojej stronie, a po twojej jest tylko szejtan.
 — Znam pewną naukę, która mówi odwrotnie i która zabrania zemsty.
 — Masz na my. pewne naukę chrześcijańską... Ale wraz z nią jesteś głupi! Trzeba mieć przewrócone w głowie, aby coś podobnego postanawiać i głosić. Życie wskazuje najlepiej, że nauka ta nie ma sensu i wyznawcy jej nie mogą się dziś stosować do niedorzecznych jej przykazań. Chrześcijanie wolą kłamstwo, niż prawdę, karę, niż przebaczenie, wojnę, aniżeli pokój... I twój Kara Ben Nemzi nie lepszy jest wcale od innych swych współwyznawców.
 — A jednak ja wierzę mu, bo mówi zawsze to, co myśli.
 — Allah w' Allah! Muzułmanin wierzy chrześcijaninowi! Naprawdę oszalałeś i masz nadzieję, że ten parszywy szakal uwolni cię z pazurów niedźwiedzia!
[III-221] — Tak, Szir Samurek! Co myślę o nim, myślę na pewnej podstawie. Emir z Frankistanu to syn szczęścia i ulubieniec dobrych dżinnów^[85], które otaczają tron Allaha w niebie, i dokonał on wiele trudniejszych rzeczy, niż uwolnienie kogoś od śmierci.
 — A jednak nie ma on odwagi ścigać mię, i uważam go raczej za trwożliwą hyenę, niż za bohatera... albo też jest ślepym psem i nie zdołał wpaść na moje tropy, gdyż inaczej dawno już byłby, tutaj!
 — Jeszcze czas; może go się doczekasz...
 — Jeżeli go się doczekam, tem lepiej! Wpadnie w ręce moje, no i... zginie razem z wami. Dobrzeby się to nawet złożyło, bo, jako chrześcijaninowi, należy mu się, aby go zjadł zaklęty duch chrześcijańskiego kapłana.
 — Allah daje życie i Allah śmierć sprawia. Nie umrę i ja jeszcze, bom nie spełnił zadania, jakie mi jest przeznaczone, i dlatego pewny jestem ratunku.
 — Naigrawasz się ze mnie, psie jakiś, ale już niedługo na to ci pozwolę. Tymczasem, póki nie zdechniesz, możesz sobie wyglądać pomocy od półksiężyca, czy od krzyża, wszystko mi jedno... na nic się to jednak nie przyda!
 — Mylisz się! Jeżeli muzułmański półksiężyc nie będzie miał nademną litości, znajdę ją niezawodnie w krzyżu.
 — Który szyici strącili z kaplicy i wrzucili w ogień... Spalił się już on i pomóc ci nie może!
 — Ale wiara weń pozostała i moc jego trwa do tej chwili...
 Na te słowa zerwał się szejk, jak wściekły, i począł wrzeszczeć:
 — Psie parszywy! przestań szczekać i uporu swego mi nie okazuj! Raczej zapamiętaj sobie, co ci powiem: tam, na górze, stoi muzallah el amwat, gdzie wkrótce pożre was zaklęty niedźwiedź. Ty jednak powiadasz, że [III-222]krzyż uratuje was? Dobrze! Gdyby u wejścia do kaplicy stanął z krzyżem w łapach ów niedźwiedź zaklęty, uwierzyłbym wówczas, że jakiś tam Kara Ben Nemzi, przyjaciel twój, a właściwie pies chrześcijański, mocen jest wyratować was od śmierci. Słyszałeś? Zdaje mi się, iż skory byłbyś uwierzyć i w to, że się tak stać może.
 — Jeżeli Bóg tak zechce, stać się to musi!
 Słowa te rozdrażniły szejka do reszty, bo zwrócił się do swoich podwładnych i począł wołać:
 — Słuchajcie, wierni! Ten zwaryowany syn psa i suki z plemienia Bebbejów wierzy, że duch zabitego kapłana chrześcijańskiego w postaci niedźwiedzia ukaże się w drzwiach kaplicy z krzyżem w łapach na znak, że obaj przeklęci jeńcy z pomocą dwakroć przeklętego psa Kara Ben Nemzi mają być uwolnieni od śmierci, którą im przeznaczyłem. Idźcie i popatrzcie, jak wygląda waryat, co w podobne brednie wierzy, a pozwalam wam uśmiać się przy tej sposobności!
 Na tę łaskawą zachętę szejka rozległ się śmiech ogólny, a echo odbiło go o skały i mury kaplicy, jakgdyby istotnie chciało wywołać z niej zaklętego ducha.
 Spojrzałem odruchowo w tamtą stronę, a pewna myśl, niestety niepodobna do wykonania i zbyt fantastyczna, zanurtowała w mej głowie.
 Gdy śmiech ucichł, szejk ozwał się ponownie do jeńców, zajmując miejsce obok nich na ziemi:
 — No, i cóż? Widzieliście ducha?... Niestety, zawiódł wasze nadzieje. Ale za to słyszeliście śmiech z waszej bezdennej głupoty, zaś jutro o tej porze taki sam śmiech obije się o wasze uszy na dnie piekła i huczeć w nich będzie bezustannie, na wieczność! Zwodniczą jest wasza nadzieja, a wiara, z którą się liczycie, fałszywą. Grzeszycie śmiertelnie wobec Allaha oraz proroka, powołując się na pomoc innego Boga, i tem większą będzie wasza kara na tamtym świecie, gdy Allah całkiem się od was odwróci.
[III-223] Na to ozwał się Akwil, który aż do tego czasu milczał uparcie:
 — A niechże się odwraca! Jeżeli on i prorok jego nie mają dla nas litości, to co nam po nich? Czyż zresztą grzechem jest lekceważyć sobie taką wiarę, która nie uznaje zmiłowania, oddając wyznawców swych w ręce wroga na zemstę i na pastwę jego? Co się zaś tyczy kłamstwa i oszukaństwa, to niema na świecie gorszego pod tym względem człowieka, niż ty! Kiedy bowiem przybyłem wczoraj do ciebie, aby się umówić co do okupu, przyrzekłeś, że nie uczynisz mi nic złego, a jednak, dowiedziawszy się później, że się zdarza sposobność ukraść konia obcemu effendiemu, uwięziłeś mię, zrabowałeś pieniądze i następnie schwytałeś nawet niego syna! Nie jestże to podłe oszustwo, kłamstwo i zbrodnia? Czyż wobec tego możesz się dziwić, że, oszukani tak sromotnie przez ciebie, współwyznawcę naszego, pokładamy nadzieję w człowieku godnym i uczciwym, aczkolwiek wyznawcy innej wiary?
 — A możecie sobie mieć nadzieję w tym psie... nic mnie to nie obchodzi. Ty, nie kto inny, dałeś mi sposobność ukradzenia mu konia, a syn twój przecie chciał nawet zamordować tego psa chrześcijańskiego. Pomyślcie teraz, czy pies ów naraziłby swe życie dla was? jeżeli się okaże, że byłby zdolny do tego, to przysięgam na Allaha, że porzucę islam, a przyjmę jego wiarę i uwierzę w jego ukrzyżowanego Boga.
 — Przygotuj się zawczasu ku temu, bo Kara Ben Nemzi pojawi się lada chwila, i wtedy biada wam!
 — Allah! nas jest trzystu przeciw niemu!
 — Czy słyszałeś kiedy, aby on rachował się z liczbą nieprzyjaciół?
 — Dosyć już, psie! Przestań bezczelnie wychwalać go i wywyższać ponad Allaha, królującego wśród siedmiu rajów! Żałuję teraz, żem wam pozwolił szczekać i obrażać tem sromotnie uszy moje! Niebawem zapadnie mrok, i wówczas przekonacie się na sobie, kto z nas miał słuszność! A teraz!...
[III-224] Tu zwrócił się do swoich ludzi z jakimś rozkazem. Natychmiast wstało około dziesięciu Kelurów, biorąc długie rzemienie i ostro zakończone koły, które powbijali w ziemię we wskazanem przez szejka miejscu. Domyśliłem się, że były to przygotowania do wstępnej operacyi nad skazanymi, a mianowicie — wysmarowania ich miodem.
 Niewiele już mając czasu, a chcąc jeszcze zbadać miejsce około kaplicy, cofnąłem się ostrożnie w górę. Odwrotna jednak droga okazała się o wiele niebezpieczniejszą, bo natknąłem się na niespodziewaną przeszkodę i jedynie dzięki niezwykłej przytomności umysłu uszedłem szczęśliwie niebezpieczeństwa.
 Wedle opisu gospodarza, dolna polana, znajdująca się poniżej kaplicy, miała być okrągła, — w rzeczywistości jednak okazało się, że w jednem miejscu wciskała się ona klinem głęboko w las. Nie wiedząc o tem, omal że nie trafiłem w to miejsce obozowiska. Stało tu około trzydziestu koni, a nieco na uboczu siedziała grupa Kelurów. Spostrzegłem to, będąc zaledwie o kikanaście kroków od nich, i natychmiast rzuciłem się na ziemię, a po dobrej chwili posunąłem się ku nim na czworakach o tyle, że mogłem dokładnie się rozejrzeć, ukryty za grubym pniem drzewa.
 Jakże dziwne ogarnęło mię uczucie, gdy zobaczyłem odosobnionego od reszty mego drogiego Riha! Rumak mój, będąc zwierzęciem szlachetnem i dumnem, nie lubił obok siebie towarzystwa; dlatego to, w obawie, aby nie pokaleczył innych koni, uwiązano go na osobności. Wyglądał teraz biedaczysko bardzo marnie. Zmęczyła go już dość podróż przez Persyę, a ponadto odebrało mu humor całkowicie złe obchodzenie się z nim w ostatniej dobie, gdyż, nie chcąc iść dobrowolnie za złodziejami, dręczony był niemiłosiernie i zapewne bity. Stał teraz ze zwieszoną smętnie głową i przymkniętemi oczyma. Zauważyłem nawet, że wspaniała barwa sierści straciła swój połysk. Pomimo, że trawy było podostatkiem, a nawet położono przed nim [III-225]sporą jej wiązkę, nie tknął jej, choć byłem pewien, że był głodny; wody nie pił również. Najwidoczniej dławiło go cierpienie i tęsknota za mną!
 Może mię kto wyśmieje, a jednak przyznam się, że na widok mego ulubieńca zrobiło mi się ogromnie ciężko na sercu... tak ciężko, jakbym patrzył na niedolę blizkiego mi i drogiego człowieka. Kochałem szlachetnego rumaka, więc przykre jego położenie budziło we mnie niewymowny żal i nawet popchnęło mię do bardzo ryzykownego kroku.
 Konie arabskie szlachetniejszych gatunków bardzo szybko dają się tresować i z łatwością przyzwyczajają się do pewnych znaków lub wyrazów, przez swego pana używanych w celu porozumienia się. Owóż i ja wytresowałem Riha do tego stopnia, że rozumiał kilkanaście znaków i wyrazów. Do takich należało słowo „kol", co znaczy „jedz" albo „żryj”. Byłem pewny, że zwierzę, usłyszawszy ten wyraz, natychmiast mię zrozumie. Jednakże zachodziła obawa, aby siedzący w pobliżu Kelurowie nie usłyszeli obcego głosu. Wybrawszy więc taką chwilę, gdy głośno rozmawiali między sobą, prawdopodobnie o nieśmiertelnym niedźwiedziu, krzyknąłem krótko: „Kol!" Kelurowie istotnie nie zauważyli tego; natomiast Rih, posiadający wyborny słuch, podniósł głowę i zwrócił ją ku mnie, strzygąc uszyma, przyczem oczy rozwarł szeroko, ścięgna naprężyły mu się, a ogon wzniósł się w piękny łuk u nasady. Wówczas wysunąłem się tak, aby mię zobaczył, i następnie rzuciłem się szybko na ziemię. Inny koń parsknąłby z radości i zarżał; Rih jednak był znakomicie przyuczony i wiedział, jak zachować się w takich razach. Chwilę strzygł uszyma, poczem opuścił głowę i... począł jeść. Cel mój więc został osiągnięty.
 Pozostałem jeszcze z minutę w miejscu, poczem, okrążywszy klin polany, trafiłem niebawem na wygodniejszą ścieżkę, która prowadziła w górę ku kaplicy. Po pewnym czasie zboczyłem stąd, ażeby uwolnić z ukrycia Halefa.
[III-226] — Hamdulillah! — rzekł uradowany mały, — cześć Allahowi, żeś wrócił nareszcie. Brała mię już ochota wykonać to, co zamierzałem jeszcze wczoraj, a mianowicie chciałem pójść i uśmiercić tego łotra razem z jego bandą! Najlepiej jednak byłoby, gdybym im zgotował taką śmierć, jaką oni obmyślili Bebbejom. No, ale mów, sidi, jak się udała wycieczka, Czy widziałeś obóz? czyś podsłuchał, co zamierzają? A nie napotkałeś Riha?...
 — Bądź cierpliwy. Nie mam teraz czasu; dowiesz się później. Chodźmy!
 Przewiesiłem karabiny przez plecy i poszliśmy z Halefem wdół.
 Należało teraz wyszukać sobie takie stanowisko, z którego możnaby obserwować Kelurów, gdy będą nieśli skazańców do kaplicy, — a ku temu nadawały się znakomicie krzaki koło wspomnianej poprzednio ścieżki. Zanim jednak doszliśmy do niej, natrafiliśmy na ogromne ślady niedźwiedzie. Czyżby to był stary samiec? Ślady istotnie zadziwiały swymi rozmiarami, a po bliższem ich rozpatrzeniu przekonałem się, że osobnik ów posiadał bardzo krótkie i tępe pazury, co kazało przypuszczać, że jest już w sędziwym wieku. W niewielkiej odległości zauważyłem mniejsze ślady, może zacnej małżonki starego mieszkańca skał. Niestety, nie mogłem im się przypatrzyć bliżej, bo właśnie miejsce to było odsłonięte i łatwo mogli nas z dołu zauważyć.
 Wyszukaliśmy odpowiednią kryjówkę w krzakach i, usadowiwszy się w niej jeden obok drugiego, oczekiwaliśmy z wielką niecierpliwością wypadków.
 Słońce dawno już było za górami, gdy zobaczyliśmy nareszcie zbliżających się Kelurów. Oczywiście przyszli tu nie wszyscy; było ich zaledwie dwudziestu. Kilku z nich niosło skazanych na śmierć Bebbejów, reszta zaś stanowiła straż, trzymając karabiny w pogotowiu; — widocznie obawiali się, aby zaklęty niedźwiedź nie zabiegł im niespodzianie drogi. Skazańcy [III-227]przywiązani byli plecami do palów tak mocno, że starego amatora słodyczy czekała niemała robota, zanimby ich dosięgnął. A byli tak miodem wysmarowani, że aż z nich ciekło. Kilku Kelurów niosło zapasowe jeszcze plastry, a w jakim celu, dowiedzieliśmy się niebawem.
 Zachowując wszelkie środki ostrożności, postępowaliśmy za dziwnym tym orszakiem, dopóki nie zniknął we wnętrzu ruin kaplicy. Po dziesięciu może minutach Kelurowie wyszli z powrotem. Trzej z nich, biegnąc jakby z jakiemś bardzo ważnem poselstwem, minęli nas tuż koło naszej kryjówki; inni szli pomału, podczas gdy reszta pozostała koło muzallah, to spoglądając na skalne urwiska, to od czasu do czasu pochylając się ku ziemi.
 — Domyślasz się, co ci ludzie tam czynią, sidi? — zapytał Halef.
 — To rzecz łatwa do wyjaśnienia. Widziałeś przecie, że jeden z nich niósł w koszyku plastry miodu; służyć one mają jako przynęta dla niedźwiedzi, i właśnie, patrz, układają te plastry na przestrzeni od muzallah aż do gniazda, aby w ten sposób wskazać bestyi drogę do niecodziennej zdobyczy.
 — Maszallah! Istnieją na świecie ludzie, którzy w rzeczywistości ludźmi nie są! Jeżeli już dzika „zemsta krwi" musi w tym kraju istnieć, to niechby wróg wroga uśmiercał, strzelając mu w łeb; ale męczyć go w ten sposób, oddając na poszarpanie dzikim zwierzętom, to już pomysł iście szatański, przynoszący hańbę człowiekowi!
 — Tak, to nieludzkie. Lecz któż wie, za jakie okrucieństwo ściągnęli Bebbejowie na siebie zemstę tego rodzaju; nam oni tego nie powiedzą... Ale patrz, Halefie! oto powracają trzej Kelurowie; zapewne jeszcze coś przynieśli!
 I istotnie przynieśli ze sobą wiązkę suchego sitowia, kilka kawałków łoju oraz pustą ładownicę.
 — Na co im potrzebna ta ładownica? — zauwążył Halef.
 — Domyślam się, że chcą z niej zrobić lampę.
[III-228] — Lampę? na co?
 — Rdzeń sitowia zastąpi knot, a łój oliwę.
 — Tak, ale na co lampa? do czego im ona potrzebna? czyżby chcieli podarować ją niedźwiedzicy w dniu urodzin, aby mogła ją zawiesić w swym pokoju sypialnym?
 — Wątpię, czyby taki był jej cel, Halefie. Chcą zapewne oświetlić kaplicę, aby niedźwiedź łatwiej znalazł swą zdobycz.
 — Allah! to znowu iście piekielny pomysł!
 — A udręczenie, które nietylko się czuje, lecz i widzi, podwaja zwykle męczarnię...
 — Ci zbrodniarze postępują z tak wyszukaną złośliwością, że za ich okrucieństwo rzuciłbym ze spokojnem sumieniem, a nawet rozkoszą, ich samych, zamiast Bebbejów, na pastwę niedźwiedzi!
 Widzieliśmy następnie, jak zaniesiono do wnętrza kaplicy owe przybory do oświetlenia, a po załatwieniu innych przygotowań banda owych katów skierowała się ku obozowi z powrotem. Zachowywali się przy tem wszystkierm milcząco, i wytężony nasz słuch nie przyniósł nam nic ciekawego.
 Halef, w mniemaniu, że nadszedł wreszcie czas, abym mu powiedział o rezultacie mojej wyprawy, zapytał:
 — Czy mogę teraz mówić z tobą, sidi?
 — Możesz.
 — Domyślasz się zapewne, o czem chciałbym od ciebie się dowiedzieć!
 — Domyślam się, ale muszę przedewszystkiem porozumieć się z tobą co do niektórych rzeczy. Jak myślisz? czy, oprócz odzyskania naszych koni i pieniędzy gospodarza, nie wartoby ocalić Bebbejów?
 — O, tak, effendi; musimy to uczynić. Gdybyśmy pozwolili Bebbejom umrzeć w tak straszny sposób, to kto wie, czy i któryś z nas kiedyś nie poczułby we własnem ciele ostrych niedźwiedzich pazurów.
 — Usiłując jednak ocalić Bebbejów, tembardziej narazimy własne życie. Czy zgadzasz się na to?
[III-229] — Zbytecznie mię o to pytasz. Czyżbyś chciał mnie, twego wiernego Hadżi Halefa Omara, znowu obrazić?
 — Ależ uchowaj Boże! Pytam cię dlatego, że idzie tu o niebezpieczeństwo, w jakiem dotychczas nie znajdowałeś się jeszcze.
 — Naprawdę?
 — Zaraz cię objaśnię. Kelurowie nie powinni jeszcze teraz wiedzieć, że jesteśmy tutaj, nie możemy więc strzelać, a mimoto musimy pozabijać niedźwiedzie.
 — Więc je zabijemy! — odpowiedział mały zuch bez namysłu.
 — Ale w jaki sposób?
 — To już twoja rzecz, efiendi.
 — Możemy je tylko albo zakłuć nożami, albo pozabijać kolbami naszych karabinów.
 — Dobrze, zgadzam się.
 — Ależ, Halefie, najpierw trzeba to rozważyć, następnie postanowić, a dopiero na ostatku wykonać! Czyś miał już kiedy do czynienia w taki sposób z niedźwiedziem?
 — Jeszcze nigdy, i dlatego cieszę się niezmiernie, że dziś będę miał ku temu sposobność.
 — Kochany Halefie, zwracam ci uwagę, że wielka est różnica między chceniem a wykonaniem czegoś. Idzie tu o starą ogromną niedźwiedzicę; aby ją nożem uśmiercić, potrzeba olbrzymiej siły fizycznej, której ty nie posiadasz, albo też kolby, któraby się nie rozleciała w kawałki od silnego uderzenia.
 — Taką kolbę ma twój karabin, mogą być więc role dobrze rozdzielone: ty niedźwiedzia poczęstujesz kolbą, a ja nożem... wszystko mi jedno, czy wcześniej, czy później.
 — Powoli, powoli! Przedewszystkiem czy wiesz, gdzie nóż powinien być wbity dla dobrego skutku, mianowicie, między które żebra?
 — Tego nie wiem. Zresztą czyż niedźwiedzica [III-230]będzie stała spokojnie, zanim się jej żebra policzy, effendi?
 — Rzecz prosta, że nie będzie tu czasu na rozpatrywanie się, ale wprawnemu myśliwemu wystarczy jedno spojrzenie. Nóż należy wbić za jednym zamachem aż po sam trzonek, a może nawet nie wystarczy jedno pchnięcie i trzeba będzie je powtórzyć. Niedźwiedź bowiem tylko powierzchownie wydaje się niezgrabnym, i to, gdy nie jest rozdraźniony; ale gdy się go zrani, staje się on zwinnym i obrotnym, i wystarczyłoby zająć względem niego nieodpowiednią pozycyę lub przeliczyć się w ruchu choćby tylko o mgnienie oka, aby zginąć w jego pazurach, zanim się jeszcze nóż wyjmie. I pamiętaj: biada ci, gdy twój brzeszczot ześlizgnie się mu po grubej skórze! biada ci, gdy...
 — Och, effendi! — przerwał Halef, — już wiem, co chcesz powiedzieć... Ty chciałbyś sam niedźwiedzicę potraktować i kolbą i nożem!
 — Czy się ją przebije nożem, czy uśmierci uderzeniem kolby, zależeć to będzie od okoliczności w danej chwili, i ja naprawdę jestem zdecydowany podjąć się sam jednego i drugiego.
 — Nie chcesz mię więc dopuścić do wzięcia udziału w karkołomnej wyprawie dzisiejszej? Czyżbyś chciał skazać mię na to, abym, powróciwszy do swego plemienia, miał opowiadać ciekawym wojownikom, jak to patrzyłem z założonemi rękoma, niby stara, niezdarna baba, na twoje czyny i na grożące ci niebezpieczeństwo? Cóż powie na to moja ukochana Hanneh, ów najśliczniejszy pączek między wszystkimi kwiatami całej ziemi? Czyż nie pomyśli ona sobie, że duch waleczności odstąpił już ode mnie i że równam się już tylko młynkowi do kawy, którego korba gdzieś się zapodziała?
 — Uspokój się, kochany Halefie! W żadnym razie nie będziesz siedział bezczynnie, jak ci się to wydaje. Jeżeli bowiem ja podejmuję się zabić niedźwiedzicę, ta tobie przypadną w udziale młode niedźwiedziątka.
 — Czyż z takiego podziału pracy byłby [III-231]zadowolony jaki wojownik? Cóż za bohaterstwo jednemu lub dwom młodym niedźwiadkom karki poskręcać? Taką sztukę lada chłopiec wykona!
 — Mylisz się, Halefie, bo sądzisz, że młody niedźwiedź jest małem, bezsilnem stworzeniem.
 — No, zapewne nie jest większy od kota.
 — Otóż jest on o wiele większy! Te młode niedźwiedzie, z którymi będziesz miał do czynienia, liczą teraz około sześciu miesięcy i są już zapewne tak duże, że będziesz miał z nimi dosyć roboty. Jeden młody, półroczny niedźwiadek, który się urodził w puszczy, nie w niewoli, może stawić skuteczny opór silnemu mężczyźnie. A my tu mamy do czynienia nie z jednym, lecz z kilkoma młodymi.
 Postanowiłem załatwić się sam ze starą niedźwiedzicą dlatego, że Halef, nie mając najmniejszego o tych zwierzętach pojęcia, mógł nietylko siebie, ale i mnie przyprawić o niebezpieczeństwo, a nawet zniweczyć zupełnie nasze plany względem Kelurów. Aby się jednak nie czuł upośledzonym, musiałem go przekonać, że rola, która jemu przypadła, wymaga wielkiej odwagi. Ostatnie moje słowa osiągnęły pożądany skutek, gdyż ozwał się do mnie uspokojony i z pewnem zadowoleniem:
 — Myślisz więc, że nie jest rzeczą łatwą uśmiercić niedźwiedziątka?
 — O, wcale nie łatwo. Utrudnia tę sprawę i ta okoliczność, że niedźwiedzica żywi wielką miłość dla swoich młodych, i kto zaatakuje jej dzieci, na tego uderza z wściekłością, nie mającą granic, nie zważając nawet na tych, którzy na nią samą napadają. Widzisz więc, że musisz tu okazać nie mniej odwagi odemnie, i jest nawet możliwe, że przy napadzie na młode znajdziesz się w większem niż ja niebezpieczeństwie, gdyż najniespodziewaniej możesz wpaść w łapy i zęby starej!
 — Czuję się przez to szczęśliwym, efiendi, bardzo szczęśliwym! Teraz widzę, że nie uważasz mię za stary [III-232]tabunet el bunn^[86], i chętnie biorę na siebie rolę mordercy synów i córek niedźwiedzicy.
 — Doskonale! Nie. zapomnij jednak, iż niewolno nam strzelać!
 — O, wystarczy zupełnie, gdy użyję noża, i jestem pewny, że potomstwo nieśmiertelnej niedźwiedzicy będzie pozbawione życia bez żadnego hałasu. Później na pamiątkę dnia dzisiejszego pozwolę sobie zrobić z futra zini ed delul^[87] lub miękki zidżdżi es siwan^[88] pod małe miluchne nóżki dla mojej Hanneh, na które kładzie tak maleńkie pantofelki, że można je dojrzeć zaledwie przez szkła powiększające. Ale patrz, ściemniło się i widać blask knota z sitowia, oświecający wnętrze muzallah. Czy nie czas już nam wybawić biednych skazańców ze śmiertelnej trwogi?
 — Jeżeli ci idzie o ich trwogę, to nic ona im nie zaszkodzi. Główna rzecz, że nieszczęśni ci są ludźmi, więc nie możemy dopuścić, aby zostali zamordowani, tembardziej zaś, aby zginęli taką straszną śmiercią, jaką im obmyślono. Lecz nie są oni przecie lepsi od Kelurów, swych wrogów; okradli nas i godzili na nasze życie. I kiedy ja, mimo to, decyduję się iść im na ratunek, to niech bodaj tyle przecierpią, że się nałykają strachu; zasłużyli przecie chociaż na taką karę.
 — To prawda, sidi; strach wcale im nie zaszkodzi. Ale gdy zaczniemy się zbyt długo ociągać, to mogą przyjść niedźwiedzie i pożreć ich bez naszego udziału...
 — Jakto? naszego udziału w pożarciu?
 — Nie żartuj, sidi! Przecie nie będzie to ratunek, gdy obu Bebbejów wyprujemy z wnętrzności potworów. Musimy ich uwolnić, zanim jeszcze odbędą wędrówkę przez paszczę bestyi, i dlatego radzę, byśmy zaraz tam poszli. Zresztą wiesz chyba lepiej, co czynić.
 — Zdaje mi się, że dość jeszcze mamy czasu, bo [ilus]

Tom XVI.

Mały niedźwiedź zajęty był plastrem miodu.

.[III-233]niedźwiedzie górskie nie opuszczają swego legowiska natychmiast po nadejściu wieczora. Co prawda jednak, zapach miodu może ich wywabić z kryjówki wcześniej, a przytem radbym wiedzieć, co ci nieszczęśliwcy mówią ze sobą, znajdując się w tak beznadziejnem położeniu. Chodźmy więc, a ostrożnie.
 — No, kryć się bardzo nie potrzebujemy, bo jest ciemno i możemy nie obawiać się, aby nas spostrzeżono.
 — Tak ci się tylko zdaje. Z obozu Kelurów widać dobrze kaplicę, i niezawodnie w tej chwili oczy wszystkich skierowane są na nią; a że wewnątrz pali się lampa, więc Kelurowie zobaczyliby nas natychmiast, skoro tylko stanęlibyśmy bądź w oświetlonych drzwiach, bądź w otworach okiennych; ostro zarysowane na jasnem tle postacie nasze byłyby natychmiast dostrzeżone z daleka. Musimy więc iść bardzo ostrożnie, a ty postępuj tuż za mną i czyń to samo, co ja.
 — Ależ rozumie się, sidi. Należałoby tylko prosić Allaha, by nam poszczęścił w tak niebezpiecznej wyprawie. Ty wiesz, sidi, że ja się niczego nie boję; serce moje w chwili niebezpieczeństwa uderza spokojnie, jak zawsze, a ręka trzyma nóż z taką pewnością, jakby miała krajać baraninę, oczywiście upieczoną. Mam więc nadzieję, że powrócimy szczęśliwie, bez przysporzenia sobie nowych dziur w ciele, już dostatecznie podziurawionem. Módlmy się jednak! A' udu billah min esz szejtan er ragim... przed złym szatanem szukam ucieczki u Allaha. On mię ochroni i ciebie również, effendi!
 Byłem pewny, że mały modlił się nie z pobożności, — a jednak sam westchnąłem również do Boga, gdyż, pomimo całego mego doświadczenia i odwagi, nie lekceważyłem niebezpieczeństwa, jakie w tych niezwykłych warunkach zawisło nad głowami naszemi. Wszak szliśmy nie na zabawę, lecz przeciw potężnemu przedstawicielowi zwierząt drapieżnych, a niedźwiedź kurdyjski pod względem zajadłości nie ustępuje w [III-234]niczem amerykańskiemu grizzly z gór Skalistych, co wobec niemożności użycia karabinów nie było dla nas okolicznością do zlekceważenia.
 Poznawszy dokładnie jeszcze za dnia miejscowość w pobliżu kaplicy, nie miałem trudności w dotarciu do jej ruin potajemnie, to znaczy poza linią, która optycznie łączyła obóz Kelurów ze światłem, wydostającem się z wejściowych i okiennych otworów muzallah. Przezorność nakazywała zbliżyć się do kaplicy nie od frontu, lecz ze strony przeciwnej, od ściany skalnej, gdzie na nasze szczęście było dosyć miejsca dla usadowienia się.
 W tylnej nawie kaplicy był również otwór okienny, ale tak wyszczerbiony, że kształtem nie przypominał żadnej bliżej określonej figury geometrycznej. W tym tedy zakątku poza kaplicą wśród stosów kamieni pokładliśmy się w ten sposób, by przez wspomniany otwór widzieć wnętrze muzallah, której gruzy wśród odłamów kamiennych i żwiru nie przypominały dziś już nawet, że kiedyś, przed wiekami, miejsce to było Bogu poświęconą świątynią. Jedynym śladem tego był mocno już zatarty napis, wyryty na płycie kamiennej, wmurowanej w tylną ścianę budowy. O ile mogłem w niepewnem świetle dostrzec, było to pismem kufijskiem wyryte słowo „Kyrie". A więc Kyrie eleison! Panie, zmiłuj się nad nami! Napis ten dziwnie odpowiadał miejscu, w którem umęczono wiernych chrześcijan i w którem my dzisiaj narażaliśmy się na niebezpieczeństwo podobnej śmierci męczeńskiej.
 Kelurowie umieścili skazańców w ten sposób, że poprzywiązywali ich mocno do belek, które jednym końcem wkopali w ziemię, a drugim oparli o ruiny ścian kaplicy, przywalając wierzchołki belek dla pewniejszego umocowania kamieniami. Skazańcy więc nie mogli wykonać ani jednego ruchu, tembardziej, że skrępowano ich umyślnie, jak mumie, aby niedźwiedzie miały więcej do roboty i aby przez to zgroza i [III-235]męczarnia skazańców trwała jak najdłużej. Nieszczęśliwi byli tak oblepieni miodem, że aż ściekał im z twarzy i wogóle z ciała.
 Przypomniałem sobie w tej chwili, jak to Indyanie ze szczepu Pueblo chowają swoich umarłych. Przywiązują oni zwłoki do grubego pala, który wbijają w ziemię, zazwyczaj na górze. Zgroza przejmuje podróżnego na widok takich zwłok, sterczących gdzieś nad skałami. Całe stada gawronów obsiadują je i rozszarpują!... A tu, w muzallah, nie martwe zwłoki, lecz żywe ciała mają uledz temu samemu...
 Obaj Bebbejowie, przekonawszy się, że nie zdołają własnemi siłami wydostać się z okropnego położenia, wpadli w apatyę i tylko od czasu do czasu westchnął głęboko jeden lub drugi. Dopiero po niejakimś czasie stary Akwil zaklął tak okropnie, że słowa te nie nadają się nawet do powtórzenia.
 — Nie potępiaj Kelurów, lecz raczej samego siebie — rzekł mu syn. — Oni przecie wykonywają tylko zemstę, do której ty ich zmusiłeś.
 — Ba, ale czemu mszczą się w tak okropny sposób? Czyżby rozstrzelanie nas nie było dla nich dostatecznem zadośćuczynieniem?
 — O nie! Bo przypomnij sobie: czy byłeś wobec nich przed dwoma laty względniejszy? Zamiast zastrzelić pojmanego Kelura, zakopałeś go żywcem do jamy, aby tam zginął śmiercią głodową. Jeżeli dziś mamy zginąć śmiercią jeszcze straszniejszą, to Szir Samurek postąpił sobie zupełnie mądrze i sprawiedliwie... oczywiście w stosunku do ciebie tylko, bo ja nic mu nie zawiniłem; wówczas, gdy zgładziłeś w jamie owego człowieka, przebywałem w Kahirze, a więc nie było mię nawet w Kurdystanie, i doprawdy nie wiem, jak Allah mógł dopuścić do tego, aby syn odpowiadał tak srodze za głupotę ojca swego!
 — Prawo zemsty krwi przechodzi z pokolenia na pokolenie; jest ono prawem Allaha, i nie powinieneś szemrać przeciw temu.
[III-236] — Nie mówiłem tu przecie o zemście krwi, lecz o głupocie twojej...
 — Więc syn śmie własnemu rodzicowi zarzucać głupotę?
 — I ma prawo tak czynić, jeżeli są słuszne ku temu powody. Bo czyż nie było głupotą z twej strony iść samemu w pazury tych, od których przecie groziła ci zemsta krwi, i ofiarowywać im konia, który wcale twoją własnością nie był i którego nawet nie miałeś jeszcze w rękach? Przytem zaiste zbyt pewny byłeś, że ci się go uda ukraść tak łatwo? Przez ciebie to, jedynie przez ciebie wpadłem i ja w ręce wrogów, a teraz muszę ginąć z twojej przyczyny śmiercią tak okropną!
 — Czynisz mi wyrzuty i zarzucasz wszelką winę, a zapominasz o swoich własnych niedorzecznościach — odrzekł ojciec, westchnąwszy głęboko. — Przecie ty popełniłeś również ogromny błąd...
 — Jaki?
 — Jakto, czyżbyś zapomniał o nim? Czy nie usiłowałeś zamordować obcego effendiego i jego sługę? Mimo wielkiej dla nich nienawiści przyznać muszę, że są to dzielni i nieustraszeni ludzie; że zaś effendi ów poniósł tak wielką stratę w postaci swego rumaka nieocenionej wartości, przysiągłbym na Allaha i jego proroka, że w tej chwili ściga właśnie Kelurów i może nawet krąży gdzieś w pobliżu, a w takim razie widzi, co się tu dzieje.
 — I ja myślałem o tem — potwierdził Sali. — Może nawet wie, że my, wrogowie jego, znajdujemy się tu, w mnuzallah, skazani na okropną Śmierć. Liczę na to i w tem pokładam ostatnią swą nadzieję.
 — Czy nie jest ona jednak zwodniczą, jak zwodniczem okazało się moje przypuszczenie aż do chwili, gdy Kelurowie nas tu przynieśli, że jednak nie postąpią z nami tak oktrutnie, lub, że zdołamy wydrzeć się z ich rąk. Niestety, zawiodłem się sromotnie, bo oto [III-237]położenie nasze jest w tej chwili bez wyjścia; musimy zginąć śmiercią męczeńską.
 — A moja nadzieja zgaśnie dopiero z chwilą, gdy poczuję pazury bestyj w samem sercu. Coś mi wewnątrz mówi, że Kara Ben Nemzi przybędzie tu, a może nawet jest już gdzieś blizko. On się ulituje nad nami, gdy się dowie o przeznaczonych nam męczarniach, i uratuje nas najniezawodniej.
 — A ja ci mówię, że nie.
 — Dlaczego?
 — Dlatego, że, po pierwsze, nie dalej jak wczoraj usiłowałeś go zamordować, a powtóre, nie zechce narażać własnego życia dla swego wroga.
 — O, nie przypuszczaj, aby się bał czegokolwiek ten człowiek! Jeżeli tylko przebaczy tobie, żeś się przyczynił do skradzenia mu konia, to moją względem niego winę darował mi już. Gdy schwytał mię w chwili zamierzonego zamachu na swoje życie, oddał mi nóż, mówiąc: „Chrześcijanin nie zna zemsty, bo sędzią człowieka może być tylko sam Bóg." Wobec takich jego pojęć nie wątpię, że wybawi on nas; tak mu nakazuje jego religia.
 — Allah! Synu mój! dziwię się, że wierzysz jego słowom i serce masz przepełnione zachwytem dla niego. Wszak jesteś dumnym kaznodzieją islamu i, jako taki, powinieneś mieć dla chrześcijanina jedynie tylko słowa pogardy i przekleństwa, a jednak odzywasz się z uwielbieniem i pokładasz nadzieję właśnie w przeklętym wyznawcy krzyża z Idżodżudżula^[89].
 — Nie myśl tak o nim i nie nazywaj go przeklętym! On wiary swojej nie nosi tylko na języku; mieszka ona w jego sercu, wisi na rękojeści jego noża i przemawia z luf jego karabinów. Jeżeli Allah sprowadzi go tutaj, to przysięgam na proroka i na...
 — Milcz! Zapomniałeś, co nam powiedział z szyderstwem Szir Samurek: „Kto oczekuje pomocy ze [III-238]strony chrześcijanina, ten nie powinien jej żądać od Allaha. Jeżeli Kara Ben Nemzi przyjdzie nam z pomocą, to sprowadzi równocześnie Iza Ben Marryam. Do niego się więc zwracam!...
 Nie mogłem odgadnąć, czy Akwil mówił to z przekonania, czy też tylko drwił. Syn jego wziął jednak te słowa poważnie i odrzekł:
 — Niedźwiedzi jeszcze niema; przybędą dopiero, jak sądzę, późną nocą, i do tego czasu może nam Mahomet zesłać ratunek... a chrześcijanin pozostaje nam na chwilę ostateczną.
 Rozumowanie takie w niesłychanie ciężkiem położeniu skazańców zbudziło we mnie politowanie nad ich naiwnością. Halef odczuł to samo i szepnął mi do ucha:
 — Gdyby tu nie szło o życie lub śmierć istot ludzkich, sidi, śmiałbym się do rozpuku z ich rozumu. Wszak nie mam wątpliwości, kto potężniejszy: Chrystus, czy Mahomet. Możeby tak postarać się nam, by ci Bebbejowie przekonali się o tem na własnej skórze?
 — Stanie się to bez naszych starań — odrzekłem również szeptem. — Zaczekajmy tylko trochę, i bądź cicho, bo chcę słyszeć ich rozmowę.
 Nic nowego jednak dalsze ich słowa nam nie przyniosły i nie miały żadnego dla sprawy znaczena. Wzdychali, czynili sobie nawzajem wyrzuty, modlili się do Allaha, Mahometa i wszystkich jego następców, co mię wreszcie tak znużyło, że już-już miałem chęć wleźć przez otwór i przerwać to wyrzekanie, uwalniając Bebbejów z niewygodnej bardzo pozycyi, gdy nagle usłyszałem trwożny okrzyk Akwila:
 — Allah, zlituj się! Niedźwiedź we drzwiach!
 — Istotnie! — odparł Sali, — to młody niedźwiedź. O Allah, o proroku, o Mekko i święta Kaabo! ratujcie nas od srogiej śmierci!...
 We drzwiach kaplicy ukazał się młody, ale wcale pokaźny niedźwiadek, sięgający wzrostem co najmniej [III-239]siedmiu piędzi. Odłączony już oddawna od piersi, żywił się zapewne nietylko owocami, ale i dziczyzną, dostarczaną mu przez matkę, nie wyglądał bowiem na wygłodzonego.
 — Och, sidi! — szepnął Halef, — niedźwiedź! tęgi niedźwiedź! Nie sądziłem, aby dziateczki starej mamusi były tak wielkie. No, ale jak sądzisz, sidi? pójść do niego i powiedzieć mu, że potrzebna mi jest jego skóra na dywan pod nóżki mojej Hanneh?
 — Ani kroku! spłoszyłoby to starą, która zapewne idzie za nim w niewielkiej odległości. Zresztą niewolno ci się stąd ruszyć, dopóki nie dam znaku.
 W czasie, gdyśmy ze sobą szeptali, niedźwiedź zajadał znaleziony plaster miodu, który Kelurowie położyli na wabika tuż koło progu kaplicy. Pociesznie wyglądał figlarny miś, gdy, ująwszy plaster miodu w przednie łapy, usiadł na zadku i począł spożywać go z zadowoleniem wytrawnego smakosza.
 Bebbejowie przez pewien czas zachowywali się, jak niemi; potem słyszałem, że się modlili, ale pocichu, by snadź nie ściągnąć na siebie uwagi niedźwiedzia, który wszedł dalej do środka i zabrał się do drugiego plastra. Wkrótce wszedł za nim drugi niedźwiadek, a potem trzeci. Teraz skazańcy, nie licząc się już z niczem, poczęli krzyczeć coraz rozpaczliwiej, a tymczasem trzej młodociani smakosze, wylizawszy po drodze rozlany miód, przystąpili do skazańców i poczęli się rozkoszować słodyczą, która ciekła z nich na ziemię, liżąc ją i mlaskając językami. Miałem wrażenie, jakbym patrzył na gości, spożywających w jadłodajni zajazdu gorącą a smacznie przyrządzoną zupę. Niedźwiedź jednak zawsze jest niedźwiedziem, czy to w górach Kurdystanu, czy też w table d’ hote w Cannes lub Baden-Baden...
 Dwa pierwsze niedźwiadki załatwiły się szybko z patoką u nóg skazańców, a następnie zmiarkowawszy, że słodycz cieknie od góry, oparły się łapami na [III-240]łydkach Akwila, który nie krzyczał już, lecz... wył przeraźliwie.
 — Effendi! drogi effendi! czas na nas, bo inaczej będą zgubieni! — błagał szeptem Halef i porwał się biedz.
 Wstrzymałem go jednak:
 — Zostań! Nie wiemy, gdzie jest stara. Mogłaby naskoczyć na nas z tyłu.
 Za rozpaczliwym wrzaskiem Bebbejów, który zapewne aż w obozie Kelurów echem się odbijał, nie mogliśmy nic innego dosłyszeć. Zastanowiło mię, że młode niedźwiedzie przyszły tu bez matki, która zazwyczaj nie wypuszcza „dziatek“ bez swojej opieki i czuwa nad niemi na każdym kroku. Czyżby natrafiła na nasze ślady i węszy je teraz rozważnie? lub może zainteresowały ją tropy Kelurów?
 — Schowaj się dobrze — szepnąłem do Halefa, — bo stara może się tu zjawić lada chwila.
 Chwyciłem w obie ręce karabin za lufę, by być i — gotowym do uderzenia w każdej sekundzie.
 Obawy moje okazały się zupełnie uzasadnionemi, bo w tej samej prawie chwili z ciemności nocnych wyłoniła się olbrzymia postać niedźwiedzicy i minęła wejście do kaplicy, podążając w naszą stronę. Już myślałem, że nadeszła stanowcza chwila rozstrzygnięcia śmiertelnego pojedynku na życie i śmierć pomiędzy i mną a potworem, gdy nagle w kaplicy rozległ się prze; ciągły jęk ludzki, a zwierzę, kierując się tym głosem, zawróciło ku wejściu kaplicznemu i stanęło w jego otworze. Jedno spojrzenie do wnętrza muzallah prze konało mię, o co idzie. Oto dwaj rozłakomieni braciszkowie pokłócili się snać ze sobą przy uczcie i poczęli się zbyt energicznie głaskać łapami tuż u nóg Akwila, przyczem zapewnie i jemu coś się z tych karesów oberwało, i dlatego tak okropnie zajęczał. Niedźwiedzica zaś, która zwietrzyła nas i już ku nam chciała się posunąć, zaniedbała tego, powodowana troską o własne dzieci, i zwróciła się ku wejściu do muzallah.
[ilus]

Tom XVI.

„Ratuj nas, Ukrzyżowany, ratuj nas!“

[III-241] Gdyby miała więcej podłużną głowę i bardziej spiczasty pysk, możnaby ją wziąć za niedźwiedzicę polarną, gdyż była prawie biała i mogła mieć na długość conajmniej dwa metry, — była więc niezwykle wielka, a co za tem idzie, silna. Zauważyłem, że brakowało jej jednego ucha, które prawdopodobnie postradała w walce ze swoim panem-małżonkiem lub jakim innym, wcale nie po dżentelmeńsku usposobionym rycerzem niedźwiedziego rodu. Przez chwilę stała w drzwiach kaplicy spokojnie, i miałem możność obejrzeć ją dobrze. Zdaje mi się — wystarczyłoby jedno jej uderzenie przednią łapą, a padłby od niego najsilniejszy mężczyzna! Widok potwora wprawił obu nieszczęśliwych Bebbejów w niewypowiedzianą trwogę.
 — Allah! — krzyczał Akwil. — Ratunku! śmierć się zbliża! litości! o Allah!...
 Równocześnie zaś jęczał jego syn:
 — Duch kapłana mścić się na nas idzie! O, wybaw mię, Allah! o proroku wszystkich wiernych, ratuj nas!
 — Milcz! — zgromił go stary. — Potęga proroka skończyła się... Przypomnij sobie...
 Nie słuchałem dalej, gdyż zbliżyła się dla mnie chwila działania.
 — Zostaniesz tu! — rzekłem do Halefa i, opuściwszy sztuciec, wziąłem natomiast w zęby nóż, a w ręce karabin, aby móc ogłuszyć przedewszystkiem bestyę uderzeniem kolby, a następnie przebić ją silnym ciosem noża, przewidując, że uda mi się to wykonać, gdy potwór zajmie się młodymi. I rzeczywiście, niedźwiedzica pogodziła kłótliwych synów, uderzając jednego i drugiego niezbyt silnie przednią łapą, poczem zbliżyła się do Akwila.
 — Ratuj, Boże chrześcijan! ratuj, Iza Ben Matyam, skoro prorok pomóc nam nie chce!
 — Ratuj nas, Ukrzyżowany, bo niema ponad Ciebie większej potęgi na ziemi, ani na niebie!...
 Nie słyszałem więcej. W mgnieniu oka wskoczyłem w dół przez tylny otwór kaplicy i uderzyłem [III-242]kolbą niedźwiedzicę między przednie łapy z taką siłą, że aż jej żebra zatrzeszczały i powaliła się na bok, zwracając się ku mnie straszliwą swą paszczą. Tego tylko czekałem. Błyskawicznym ruchem podniosłem karabin w górę i z ogromnym rozmachem uderzyłem potwora nie w czaszkę, gdyż byłby to cios bez skutku, lecz w pysk, co go odrazu oszołomiło. Nie trwał jednak długo ten bezwład jego, i z doświadczenia przygotowany byłem na to. Odrzuciwszy więc karabin, wyjąłem z zębów nóż i zadałem bestyi trzy gwałtowne pchnięcia między żebra, poczem odskoczyłem nagle w bok, gdzie stał jeden z niedźwiadków, dzikim pomrukiem objawiając swe niezadowolenie, że mu się przerwało słodką ucztę. Jednocześnie Halef tuż koło broczącej krwią starej niedźwiedzicy borykał się bezskutecznie z drugim niedźwiadkiem, który ostrymi pazurami atakować go poczynał. Spostrzegłszy to, zląkłem się poważnie o mego niedoświadczonego towarzysza, tem bardziej, że nie byłem pewny, czy trafiłem starą w serce i czy nie rzuci się ona niespodzianie na Halefa w obronie swego dziecka. Doskoczywszy więc w tę stronę, wziąłem przemocą mego śmiałka na bok i wskazałem mu pełnym obawy ruchem niedźwiedzicę. Ale mały zuch popatrzył na mnie, jak człowiek, któremu ktoś śmie przeszkadzać w spełnieniu obowiązku, i ozwał się:
 — Cóż to? żartujesz chyba? Noż twój chybić nie mógł. Patrz zresztą, jak z niej krew bucha strumieniem; to są ostatnie podrygi. Pożycz mi, effendi, swego karabinu, abym tak samo, jak ty, naprzód tych młodzieńców ogłuszył uderzeniem, a następnie dobił, bo mają czelność opierać się mnie...
 Gdy mówił to do mnie, nie spuszczałem z oka starej spodziewając się, że się lada chwila zerwie z ziemi. Obawa ta jednak okazała się zbyteczną; nóż mój przebił jej serce na wylot, i w moich oczach, żężąc straszliwie, wydała ostatnie tchnienie.
 Podałem Halefowi swój karabin, którym natychmiast powalił na ziemię obydwóch niedźwiadków i [III-243]następnie zakłuł ich energicznemi pchnięciami noża. Z trzecim niedźwiadkiem, który tu nadszedł niebawem, uporaliśmy się również w ten sposób.
 Wszystko to było dziełem kilku zaledwie minut — i z ulgą stwierdziłem nareszcie, że mamy przed sobą cztery trupy niedźwiedzie i że w walce dość niebezpiecznej ani nam włos z głowy nie spadł.
 Gdyśmy się następnie zwrócili ku Bebbejom, mieli oczy zamknięte i jakby im oddech zamarł w piersiach. Najwidoczniej straszna trwoga wprawiła ich w omdlenie. Oburzyło to mego Halefa, który się spodziewał, że zwrócą się natychmiast ku nam z podziękowaniami.
 — A otwórzcież oczy, bohaterowie! Czyżby się wam zdawało, żeście już poszli tą samą drogą, co nieczyste duchy zabitych przez nas potworów? Przecie, gdyby tak było, uczulibyście przedtem ostrza naszych nożów!
 — Kara Ben Nemzi!... — jęknął Akwil, otwierając nagle oczy.
 — Tak! on we własnej swojej osobie... Hadżi Emir Kara Ben Nemzi Effendi — dodał Sali. — A tu, obok niego, dzielny Hadżi Halef Omar. Czy widzę was w istocie, czy też to tylko mara pośmiertna?...
 — Maszallah! czyż można marzyć po śmierci? — śmiał się Halef. — Zapewniam, że widzicie nas na jawie i wcale nie mamy ochoty być sennemi widziadłami.
 — A więc istotnie wy to jesteście? W jakiż sposób dostaliście się tu, do muzallah el amwat?
 — W taki właśnie sposób, jak się tego spodziewaliście. Przybyliśmy tu za Kelurami, aby odebrać im oe nasze i uwolnić was z ich rąk drapieżnych.
 — Nas uwolnić? — zapytał niedowierzająco. — Czy tylko nie żartujesz, Hadżi Halefie Omarze?
 — Że nie żartuję, najlepszem są świadectwem leżące tu cztery skóry niedźwiedzie, padłem wypchane. Zbyt niebezpieczne byłyby to dla nas żarty, abyśmy bez powodu mieli sobie na nie pozwalać.
[III-244] — Allah l' Allah! Czyżbyście istotnie przyszli tu do muzallah, aby nas ratować?
 — Tak, to było naszym celem.
 — A więc sprawiła to modlitwa nasza do Ukrzyżowanego, i pozostaje nam błagać was, byście nam winy nasze przebaczyli. Wyrządziliśmy wam krzywdę, dając Kelurom sposobność do ukradzenia wam koni, godziliśmy na wasze życie, i teraz trudno nam uwierzyć, abyście za wyrządzone wam zło odpłacać się mogli dobrocią. Zresztą nie jesteśmy jeszcze wolni.
 — Uwolnimy was, ale pod warunkiem, że nie postawicie nam potem żądań, z którychbyśmy nie byli zadowoleni!
 — Jakich żądań?
 — A no — wtrącił Halef, skory do dowcipkowania w najgorszej nawet sytuacyi, — moglibyście naprzykład zażądać od nas, abyśmy ten miód z was zlizali. Nasz kismet nic nam o tem nie mówi, abyśmy mieli kończyć zaczętą przez niedźwiedzi robotę.
 Sali nie wiedział, co na to odpowiedzieć. Tak on, jak i ojciec jego, mieli tak beznadziejne miny, że postanowiłem uwolnić ich natychmiast z okropnego położenia. Dobyłem więc noża, i w parę minut obaj byli wolni, choć z powodu odrętwienia bardzo niepewnie stali na nogach. I oto stało się coś, czego nigdy przypuścićbym nie mógł: Akwil, stary rabuś, morderca, człowiek, zdawało się, wyzuty z sumienia i wszelkich pojęć o uczciwości, padł teraz przede mną na ziemię i począć łkać, jak dziecko, a Sali uchwycił mię za obie ręce i na klęczkach mówił drżącym od wzruszenia głosem:
 — Zwyciężyłeś, effendi, jak zresztą zawsze zwyciężasz. Ale zwycięstwa tego nie poniosłeś dla własnej sławy, lecz dla kogoś, kto wysoko stoi nad tobą. „Bóg jest miłością”, rzekłeś, a ja nie wierzyłem temu, bom miał łuskę na oczach, bo błądziłem po omacku. Teraz wierzę. Wyrwałeś nas ze szpon śmierci, jesteśmy więc twoją własnością i losy nasze składamy w twoje ręce.
[III-245] — Powstań! nie klękaj przed człowiekiem! — rzekłem, podnosząc go. — Tylko przed Bogiem i jego zastępcami należy klękać; ja jestem grzeszną istotą, jak i ty. Czy naprawdę gotowi jesteście powierzyć swe losy w moje ręce?
 — Tak. Uczyń z nami, co ci się podoba! Wierzymy teraz, że nie wydasz nas Kelurom.
 — Nie obawiajcie się o to. Jesteście wolni!
 — Allah! Przedziwnym jesteś człowiekiem! Czyżbyś nawet nie zamierzał oddać mego ojca w ręce władzy w Khoi, aby tam został ukarany za kradzież dziesięciu tysięcy piastrów?
 — Nie jestem policyantem z Khoi. To, co zawiniliście wobec mnie, przebaczyłem wam, a rachunki wasze z innymi ludźmi nic mię nie obchodzą i nie mam prawa czynić nad wami sprawiedliwości. Allah najlepszym jest sędzią... Jesteście wolni i moglibyście już teraz pójść, dokąd się wam spodoba. Jednak poproszę was, byście zostali z nami do rana, bo w razie waszego odejścia, doznalibyśmy prawdopodobnie przeszkody w zamierzonem przez nas przedsięwzięciu.
 — Emirze, nie powinieneś nas prosić, lecz rozkazywać nam. Serca nasze przepełnione są wdzięcznoŚcią dla ciebie, a nienawiść, którą przedtem do ciebie żywiliśmy, rozwiała się, jak mgła w słońcu. Żądaj więc, co chcesz, a wszystko uczynimy chętnie.
 — Owóż poproszę was jedynie o to, abyście, będąc z nami do rana, zachowywali się jak najspokojniej. Zamierzam bowiem jeszcze dzisiejszej nocy odebrać od Kelurów swoje konie i wziąć szejka ich Szir Samureka do niewoli. Skoro mi się to uda, będziecie mogli odejść.
 — Co mówisz, effendi? zabrać im konie i uprowadzić szejka? Konie, jakkolwiek bardzo trudna będzie z nimi sprawa, może ci się uda wydostać. Co się jednak tyczy ujęcia szejka, to wątpię, czy podołasz temu zadaniu,
 — Skądże to nabrałeś śmiałości mówić w ten [III-246]sposób do mego effendiego? — oburzył się Halef. — On zawsze dokona tego, co przedsięweźmie, a co inni uważają za niemożliwe. Jeżeli więc pan mój zamierza uprowadzić Szir Samureka, to go uprowadzi, możesz być tego pewnym. A zresztą czy nie widzisz, że ja jestem przy nim, ja, który dopomogłem mu w wielu heroicznych czynach? Co my we dwóch przedsięweźmiemy, to i wykonamy... a czy on jest ze mną, czy też ja z nim, to niema nic do rzeczy. Przed chwilą zresztą sami widzieliście, żeśmy dokonali tu obaj czynu o wiele niebezpieczniejszego, aniżeli wzięcie szejka do niewoli.
 — Co do mnie — rzekł Akwil — jedno i drugie przechodzi moje siły, wam jednak udać się może. Czy jednak możesz mi powiedzieć, w jakim celu chcesz uwięzić szejka?
 — Aby w ten sposób wymóc na Kelurach zwrot pieniędzy, będących własnością oberżysty z Khoi.
 — Odstawicie go zapewne do Khoi, aby go ukarano za podpalenie wsi?
 — Nie. Powiedziałem ci już, że nie jestem policyantem. Skoro tylko osiągnę swój cel, puszczę go na wolność.
 — Na wolność, effendi? tego zbrodniarza i złodzieja, który rzucił tu nas na pastwę dzikich zwierząt, który ukradł wam konie i który, gdybyście wpadli w jego ręce, postąpiłby z wami tak samo, jak z nami?... Nie, effendi! ty go nie puścisz bezkarnie! Pomyśl tylko, ile on zbrodni popełnić jeszcze może przez resztę swego życia! A wszystkie one będą na twojem sumieniu. Czyżbyś nie zawahał się brać na siebie takiej odpowiedzialności?
 — Nie zawaham się,
 — W takim razie nie pojmuję cię wcale.
 — Przed chwilą właśnie wziąłem na swoje sumienie podobną odpowiedzialność.
 — Nie rozumiem.
 — Posłuchaj. Szir Samurek jest zbójem i [III-247]zbrodniarzem, to prawda. Ale czemże byliście wy, zanim wam przebaczyłem? On miał zamiar pozbawić mię życia, i wy zamierzaliście to samo. Odpłaciłem wam za to nie zemstą, lecz przebaczeniem, i mam prawo postąpić tak samo z szejkiem Kelurów.
 — Kelurowie są naszymi wrogami i między nami a nimi toczy się krwawy spór.
 — Mnie to nic nie obchodzi. Czyż do tej chwili i wy nie nazywaliście nas swymi wrogami? a jednak, jak sądzę, nie jesteście już nimi teraz. Przed chwilą zresztą mówiłeś mi tak pięknie o miłości, a teraz obstajesz przy zemście względem swych wrogów... Czy myślisz, że miłość, jakiej wymaga od nas Bóg, dopuszcza takie postępowanie? czyż jest zasługą kochać tylko tych, którzy ciebie również kochają? Kto poznał, jak wygląda prawdziwa miłość, ten powinien wytężyć wszystkie swe siły, aby się mógł sam na nią zdobyć, aby się w niej doskonalił. Proś Allaha, aby ci w tem dopomógł, bo, wierzaj mi, niema większego szczęścia na ziemi, jak żyć w miłości i umrzeć pod opiekuńczemi jej skrzydłami. Ale nie możemy zbytnio rozwodzić się tutaj nad tem, bo niewiele już mamy czasu. Czy przypominasz sobie, co ci odpowiedział Szir Samurek, gdy twierdziłeś, że was uratuję?
 — Nie wiem, o co pytasz.
 — Przypomnij sobie słowa szejka, które ci rzekł tam, w obozie: „Przysięgam na Allaha i na moją duszę, że skoro on was uratuje, to ja sam porzucę islam i zwrócę się do Boga, który umarł na krzyżu za grzechy ludzkie."
 — Maszallah! Skądże ci znane są tak dokładnie słowa, wypowiedziane do mnie przez szejka? Czyżbyś był wszystkowiedzącym, effendi?
 — A przypominasz sobie, co ci jeszcze mówił o krzyżu i o niedźwiedziu?
 — Tak, przypominam sobie.
 — Otóż trzeba, abyś nam pomógł słowa jego urzeczywistnić. Jeżeli miłość, jaką żywię w swem sercu, [III-248]a której godłem jest krzyż, uratowała was od śmierci, to powinna także przekonać Kelurów, że nienawiść i zemsta rodzą tylko nienawiść i zemstę, podczas gdy miłość jest matką odkupienia i szczęśliwości ludzkiej.
 — Ba, ale jak my tu możemy być ci pomocni, effendi?
 — Zaraz się o tem dowiesz. Skoro szejk obudzi się rano i zwróci oczy ku muzallah, musi spostrzec, że to, z czego drwił niedawno, stało się istotnie. Niedźwiedź będzie trzymał w łapach krzyż u wejścia do muzallah!...
 Spojrzał na mnie wzrokiem pełnym zdumienia i rzekł;
 — Co za myśl! Efendi, wiem już teraz, gdzie źródło twego powodzenia. Ty nie postępujesz bezmyślnie według przykazań kismetu, lecz w każdej okoliczności torujesz sobie drogę sam, wedle własnej woli.
 — I ty także możesz zdobyć się na to.
 — O, nie. Ani mnie, ani żadnemu innemu człowiekowi udać się to nie może, bo nie mamy ku temu siły. Radbym tylko wiedzieć, kto udzielił jej tobie?
 — Sprawiła to miłość. Powiedziałem ci, że ona jest matką zbawienia i szczęśliwości. Twój kismet jest tyranem, pod którego nogami tarzasz się, jak robak marny, w obawie, aby cię nie roztratował. On wpił się w szpik twoich kości i owinął się o twoją duszę, jak wąż. Ogłusza cię i oślepia, ażebyś nie miał pojęcia o kajdanach, w które cię zakuwa. On wsącza swe prawa w krew twoją i wydaje ci rozkazy za pośrednictwem twoich namiętności. Opanowany przezeń, nie masz własnej mocy, ani woli, ani nadziei, bo kismet wszystko z góry oznaczył. Berłem jego jest gwałt, a islam nauką, którą głosi. Bo godło waszej wiary, kumara w kształcie półksiężyca, jest jakby znakiem zakrwawionej krzywej szabli Mahometa, zapomocą której ugruntował on swą religię wśród ciemnych i fanatycznych ludów! Nad wyschłą studnią kismetu zmarniała nasza miłość i jesteście wcieleniem nienawiści, [III-249]zemsty oraz zbrodni, pomimo, że uważacie się za wybranych ulubieńców Allaha. Kismet odebrał wam wolność i uzdolnienie do czynów, do życia, do szukania dróg ku światłu. A skoro poznacie chrześcijanina, który uzbroił się w miłość i cnoty, nakazane mu przez Boga, i dokonywa cudów, wówczas wołacie ze zdziwieniem „maszallah" i nie możecie pojąć, jak można dokonać czegoś, co wydaje się wam niemożliwością. Kismet kazał szejkowi ukraść mi konie, ale ja drwię sobie z kismetu i odbiorę je; kazał mu rzucić was niedźwiedziom na pożarcie, a ja, jako człowiek wolny i samodzielny, przeszkodziłem temu. Tak samo nie będę się pytał kismetu, czy mi pozwoli wywlec szejka z pośród trzystu jego wojowników. To go może opamięta i wywrze niezawodnie zmianę w dalszem jego życiu.
 Sali słuchał tych słów z wielkiem przejęciem, nie przerywając ani słowem. Teraz dopiero ujął moją rękę i rzekł:
 — Dziękuję ci, effendi! Przez całe życie pragnąłem znaleźć drogę do światła, a mimo to błądziłem zawsze w ciemności. Słów twoich nie mogę jeszcze pojąć należycie, tak, jakbym tego pragnął, ale wsiąkły mi one w duszę, i mam nadzieję, że zapalą tam one iskry, które później buchną jasnym płomieniem. Jestem siewcą islamu, a jednak byłem skory do zbrodni; ty zaś, nie będąc nauczycielem swej wiary, czynisz dobrze nieprzyjaciołom swoim. Pomyślę nad tem i będę odtąd czynił to, co Allahowi jest miłe.
 — Ba, ale skąd się dowiesz, co się może Allahowi podobać?
 — Powie mi to głos własnego serca.
 — Czy może ten głos, który ci oznajmił przyjście Mahdiego?
 — Ten sam głos wewnętrzny.
 — No, to bądź wobec takich głosów ostrożny! Pewien mędrzec powiedział, że serce dopóty nie może znaleźć spokoju, dopóki nie spocznie w Bogu. Owóż [III-250]spowiń swe serce w promienie miłości i prawdy, a żaden Mahdi nie będzie ci potrzebny.
 — I nad tem pomyślę, effendi. Poznałeś mię wczoraj, jako gorliwego wyznawcę islamu, a dzisiaj nietylko że słucham twoich słów z rozkoszą, ale przyrzekam, że, bez względu na swą wiarę, pomogę ci chętnie w urządzeniu znaku krzyża na postrach Kelurom. Czy cię to na razie zadowalnia?
 — Byłżebyś naprawdę gotów pomóc mi?
 — Pomogę, i jeżeli się to prorokowi nie spodoba, to mam nadzieję, że gniew jego nie będzie trwał na wieki.
 — Ja na twojem miejscu liczyłbym się z gniewem Mahometa o tyle, o ile on troszczył się o was, gdyście się znaleźli wobec otwartej paszczy i pazurów potwora.
 Wtem ozwał się Akwil, który, leżąc na ziemi, aż do tego czasu nie mieszał się do rozmowy:
 — Bluźnierstwa twe obrażają moje uszy! W innych warunkach naplułbym ci w twarz z pogardą. Bezcześcisz proroka, effendi, i czeka cię za to wielka kara!
 — Taka sama, jak i was, gdyby wogóle było to możliwe, aby on miał jakąkolwiek moc karania.
 — Nas? a za co?
 — Czyż, jako wierni muzułmanie, nie popełnilście bluźnierstwa, wzywając w ostatecznem nieszczęściu Boga chrześcijańskiego na pomoc? Przecie obaj modliliście się do Iza Ben Maryam... A gdym twierdził, że Mahomet wogóle nic dla was dotychczas nie uczynił, uznaliście, że nie ma on mocy ku temu. Nie jest-że to bluźnierstwo z waszej strony?
 — Zamilcz, effendi! Człowiek w nieszczęściu nie wie sam, co mówi. Ocalenie nasze jest istotnie cudem, który się stał właśnie w chwili, gdy szukaliśmy ucieczki w Bogu chrześcijan. Że zaś Mahomet nie pomógł nam, stąd wniosek, że twój Iza Ben Maryam bez zaprzeczenia jest potężniejszy od niego. A skoro mój syn, znający koran i naukę islamu, jak nikt inny, nie waha się współdziałać w ustawieniu krzyża, to tembardziej [III-251]ja, nie będąc alim, uczynię, czego żądasz, bez względu na to, czy się prorokowi postępek nasz spodoba.
 Jak z tych słów wynika, obaj Bebbejowie od wczoraj zmienili się pod względem swych przekonań religijnych do niepoznania, i mogłem żywić nadzieję, że zmiana ta nie będzie przemijającym tylko objawem stanu ich dusz.
 Zabraliśmy się do roboty, gasząc przedewszystkiem światło, ażeby Kelurowie nie spostrzegli naszych cieni. Zniknięcie światła nie powinno ich było zdziwić, bo przecie mógł je zagasić przypadkowo który z niedźwiedzi. Następnie wywłókłszy zabitą niedźwiedzicę i umieściwszy ją przy pomocy powrozów w stojącej pozycyi na stosie kamiennym w wejściowym od frontu otworze muzallah, umocowaliśmy jej w łapach przednich wielki krzyż, zrobiony, rozumie się, z tych samych belek, do których przytwierdzeni byli niedawno skazańcy. Trzy młode niedźwiedzie ułożyliśmy na kupę w kącie muzallah i śpiesznie opuściliśmy miejsce, które mogło stać się widownią nietylko śmierci męczeńskiej Bebbejów, ale i naszej, gdyby się nam sprawa nie powiodła.
 Miejsce, gdzie wczoraj podczas mojej wycieczki do Kelurów ukrywał się Halef, uznałem za najodpowiedniejszy punkt schronienia dla Bebbejów, i teraz skierowaliśmy się ku niemu, zachowując wszelkie ostrożności w obawie natknięcia się na Kelurów, którzy po niejakimś czasie mogliby wysłać ku ruinom muzallah oddział dla przekonania się, co było istotną przyczyną zgaśnięcia światła. Na szczęście, nie spotkaliśmy po drodze nikogo.
 Przedostawszy się do rzeczonej kryjówki, kazałem Bebbejom położyć się, a Halefowi zabroniłem odzywać się do nich, powierzając mu niby to nadzór nad nimi i zostawiając pod jego opieką karabiny.
 Miałem teraz przed sobą bardzo trudne i podwójne zadanie: po pierwsze — trzeba było uprowadzić Kelurom nasze konie, powtóre — schwytać szejka. Nie mógł mi w tem pomóc ani Halef, ani też Bebbejowie, [III-252]którym zresztą, mówiąc nawiasem, niebardzo ufałem. Wyprawa była o wiele uciążliwsza od poprzedniej, a ciemności nie pozwalały nic dostrzec na krok odległości, nie mogłem więc posługiwać się wzrokiem, zastępując go zmysłem słuchu i czucia. Zstępowałem po pochyłości na czworakach tyłem, jak po drabinie, chcąc się dostać najpierw ku owemu zrębowi skalnemu nad obozem Kelurów, aby się przedewszystkiem rozejrzeć i zobaczyć, gdzie jest Szir Samurek i co robi.
 Z trudem ogromnym dostałem się nareszcie ku owemu zrębowi i wytężyłem wzrok i słuch. W obozie nie było ogni i ciemność nie dozwałała nic dojrzeć; pod skałą, gdzie wśród drzew było legowisko szejka, tembardziej nic widać nie było. Gdzie mógł być w tej chwili szejk? Przysiągłbym, że właśnie spoczywał sobie tu na miękkiem podścielisku z mchu i suchych liści; zresztą w całym obozie nie było dla tak dostojnej osoby wygodniejszego nad to miejsca. W danym razie interesowało mię najbardziej, czy ulokował się tu sam, czy też śpi w towarzystwie któregoś z przybocznych swych wojowników. Na drugim końcu obozu słychać było wśród Kelurów przyciszone głosy. Nie spali jeszcze, rozprawiając widocznie o dzisiejszych zdarzeniach. Starałem się uchwycić uchem jakikolwiek dźwięk od podnóża skały, gdzie według mego mniemania powinien był znajdować się szejk, — ale napróżno: panowała tam zupełna cisza. Nie namyślając się długo, zlazłem w dół, co mogło pociągnąć za sobą smutne dla mnie skutki, gdybym się natknął w ciemności na którego z Kelurów. W ciemności nie mogłem oczywiście dojrzeć niczego i musiałem się zdać jedynie na inne zmysły: słuchu, dotyku i... węchu. Co do tego ostatniego — mogłoby się wydać dziwnem, co tu powiedziałem, a jednak istotnie węch nie był w danym razie bez znaczenia ze względu na to, że Kelurowie, którzy nie mają zwyczaju nosić bielizny, a ubranie zmieniają najwyżej dwa razy do roku, z początkiem lata, a potem na zimę, cuchną, jak gnojówka. [III-253]powiedziałem — zmieniają dwa razy rocznie, ale nie jest to zasadą ogólną, gdyż wielu z nich nosi ubranie latami całemi, bez względu na porę roku, a mydło dla Kurda jest takim zbytkiem, jak naprzykład dla naszego budnika kolejowego ostryga, — można zatem wyobrazić sobie smród, jaki bije z daleka od takiego gatunku ludzi...
 Dostawszy się szczęśliwie na upatrzone miejsce, usłyszałem głęboki, miarowy oddech śpiącego człowieka. Nie mógł to być w mojem mniemaniu nikt inny, jak tylko Szir Samurek w swojej własnej, dostojnej osobie. Wnioskowałem to stąd, że dygnitarz ów, jako zamożniejszy, posiadał lepsze od innych i świeższe ubranie, nie cuchnął przeto, jak jego podwładni. Posunąłem się na brzuchu aż do legowiska, macając przed sobą, i przekonałem się, że był sam... Sprzyjał mi więc kismet, mimo, że tak niedawno naigrawałem się z niego.
 Nie było oczywiście zbyt dużo czasu do namysłu... Jako wytrawny „mistrz" w obezwładnianiu przeciwników, wykonałem w mig swoją sztukę. Silny chwyt za krtań, dwa uderzenia w skronie... i sprawa była skończona. Wziąłem omdlałego zbója na barki, powstałem — i marsz z powrotem! Nie troszczyłem się już o to, aby mię nie usłyszano, bo trudno mi było teraz zachować taką, jak uprzednio, ostrożność, dźwigając pod górę wśród ciemności tęgiego drągala. Wywiązałem się jednak z zadania szczęśliwie, aczkolwiek pot kroplami spływał mi po twarzy.
 — Czy toty, sidi? — zapytał Halef, gdy nareszcie dotarłem do naszej kryjówki.
 — Ja!
 — I udało się?
 — Znakomicie! Dźwigam na sobie Szir Samureka.
 — Naprawdę? Effendi, to znowu mistrzowska sztuka, której nawet ja nie potrafiłbym dokonać.
 — Och, tak! Przydźwigać pod górę i pociemku takiego drągala to nielada fatyga. Spociłem się cały.
[III-254] — Dźwigać to jeszcze nic nadzwyczajnego, ale wykraść wodza z pośród wojowników to mi sztuka! Co my z nim teraz zrobimy?
 — Zwiążemy go i zakneblujemy gębę, a następnie pójdę do obozu jeszcze raz po nasze konie. Wy zaś podczas mojej nieobecności musicie go dobrze pilnować, i gdyby usiłował krzyczeć, to zaraz zagroźcie mu nożem.
 — Daj mi nóż, effendi — prosił Akwil; — już ja się o to postaram, żeby ten pies nie otworzył pyska; za to, że wrzucił nas, jak sztuki mięsa, niedźwiedziom na pożarcie, odpłacę mu się tysiąckrotnie, choćbym miał żyć tylko dwa dni!
 — Nóż mnie samemu jest potrzebny — odrzekłem. — A zresztą Halef Omar postąpi tak, jak będą tego wymagały okoliczności. Wam obecnie nic do szejka, i gdybyście próbowali mścić się na nim, ukarałbym was bardzo surowo. Pamiętajcie, że to mój wyłącznie jeniec... i obym nie potrzebował żałować, żem was wydarł z pazurów niedźwiedzich!
 Musiałem użyć tak surowych słów, ażeby odebrać Bebbejom chęć wykonania zemsty na szejku, — postanowiłem bowiem oszczędzić go, ażeby po rozstaniu się ze mną mógł rzec swoim współziomkom, jak tylu innych już oświadczyło: „On jest chrześcijaninem i dlatego serce jego pełne jest dobroci."
 To też Halef po moich słowach, zwróconych ku Bebbejom, odgadując moją intencyę, rzekł z zadowoleniem:
 — Możesz być spokojny, effendi. Twój Halef postara się o to, aby stało się wszystko wedle twej woli. Ktoby choć palcem ruszył przeciw szejkowi, poczuje natychmiast ostrze mego noża we własnej piersi!
 Po takiem zapewnieniu Halefa mogłem pod jego opieką zostawić mego jeńca już bez obawy, aby mu się cośkolwiek podczas mej nieobecności nie stało, i oddaliłem się bezzwłocznie w kierunku miejsca obozu Kelurów, gdzie powinien był znajdować się mój Rih.
[III-255] Byłbym się założył, że Rih, zobaczywszy mię wczorajszego popołudnia w pobliżu obozowiska, nie dał się wyprowadzić z miejsca, skąd mię spostrzegł, więc cichutko na czworakach poczołgałem się w tę stronę. Nikt mię tu spostrzec nie mógł, gdyż nie pozwalały na to ciemności, a zresztą Kelurowie najspokojniej spali.
 Zbliżywszy się ku owemu miejscu, usłyszałem chrapnięcie nozdrzami, co mię upewniło, że Rih zwietrzył mię zdaleka. Inny koń w takich okolicznościach rżałby zapewne i parskał niecierpliwie, — mój jednak ulubieniec zachował się tak spokojnie, jak gdyby był obdarzony ludzkim rozumem.
 Niebawem znalazłem się tuż przy nim i uczułem pod dłońmi, że trawa była tu spasiona, a grunt mocno stratowany, z czego przyszedł mi na myśl wniosek, że chciano go stąd zabrać, lecz bronił się uparcie. Wałach Halefa leżał tuż obok. Pogłaskałem mego czworonożnego druha, on zaś, jakby w odpowiedzi, począł lizać mi ręce, chrapiąc przytem nozdrzami, ale tak cicho, że tylko ja byłem w stanie dosłyszeć. Dziwiło mię bardzo, że pozostawiono go bez dozorującego wartownika. Widocznie Kelurowie nie spodziewali się, aby ktoś obcy wtargnął z tej strony do obozu, i ustawili warty nieco dalej, w dole, u wejścia na polanę.
 Wyciągnąłem z ziemi palik, do którego Rih był uwiązany, poczem dałem znak koniowi, by wstał. Rih zrozumiał. Nie potrzebując go prowadzić, gdyż przyzwyczajony był chodzić za mną, jak pies, ująłem natomiast za uzdę wałacha Halefa i wyszedłem z końmi z niebezpiecznego bądź co bądź miejsca. Ze względu na zarośla nie było to łatwo, ale się jakoś udało, tembardziej, że konie widzą w nocy lepiej, niż człowiek. Obydwa wierzchowce wspinały się po pochyłościach z zadziwiającą zręcznością, wymijając pnie i krzaki. W zwykłych warunkach na przebycie tej krótkiej przestrzeni, jaka dzieliła obóz od naszej kryjówki, [III-256]potrzeba było najwyżej kilkanaście minut, wobec jednak ciemności przemykałem się z końmi całą godzinę.
 — Hamdulillah! — zdziwił się Halef. — Powracasz szczęśliwie, i zdaje mi się, nie sam... Prowadzisz konie?
 — Tak... nasze konie!
 — Allah akbar! Bóg jest wielki! ale mój zachwyt dla ciebie jeszcze większy. Czy nie złamał który nogi lub nie skaleczył się w wędrówce po tak dzikich manowcach?
 — Nie, oba zdrowe, tylko stęsknione do swych panów.
 — To cud prawdziwy! O, podziw mój dla ciebie, effendi, rośnie naprawdę aż pod obłoki, i życzyłbym sobie, aby moja mała i niepokaźna postać osiągnęła choć milionową część tej wysokości. Mam też nieprzepartą ochotę ucałować Riha, a i mój stary tejs^[90] wart, aby go popieścić, Powrót naszych ukochanych zwierząt napawa mię taką radością, jakby moja najukochańsza Hanneh, najwonniejsza pod słońcem różyczka, przyszła pozdrowić mię tutaj.
 To mówiąc, przystąpił do koni i począł je obsypywać pieszczotami.
 — Jakże-tu? — zapytałem, — wszystko w porządku?
 — W jak najlepszym.
 — Rozmawialiście z jeńcem?
 — Tylko parę słów, bo zabroniłem tego Bebbejom surowo. Odzyskawszy przytomność, zachowywał się przez jakiś czas spokojnie, wnet jednak począł się tak miotać, że byłem zmuszony błysnąć mu nożem przed oczyma. Powiedziałem mu przy tej sposobności, że jeśli nie będzie leżał tak spokojnie, jak barania pieczeń w pilawie^[91] z pieprzem i rodzynkami, to dusza jego natychmiast powędruje na tamten świat. I słowa te poskutkowały.
 — Czy wie, w czyich znajduje się rękach?
 — Nie powiedziałem mu tego, ale przypuszczam, że się domyśla.
[III-257] — A Bebbejowie? Jakże się oni zachowywali?
 — Żaden z nich nie wyrzekł ani słowa. Leżeli tak — cicho, jakby ich wcale tu nie było.
 Rozmawialiśmy z Halefem oczywiście pocichu. Potem jednak ozwałem się głośno:
 — Zostaw konie na trawie, niech się pasą, my zaś na zmianę musimy się trochę przespać; jeden z nas będzie czuwał: najpierw ty, potem ja.
 Położyłem się obok Bebbejów i szepnąłem im do ucha, żeby spali spokojnie, nie rozmawiając ze sobą. Szir Samurek ani się domyślał, że są żywi i znajdują się tutaj; w ciemnościach nie widział ich dotąd, ani też nie słyszał ich głosów, bo mój nakaz milczenia zachowali ściśle. Postanowiłem utrzymać go w tej nieświadomości do rana.
 Będąc bardzo zmęczonym, położyłem się spać pierwszy, a Halef czuwał i zbudził mię dopiero w godzinę po północy. Bebbejowie również usnęli i poczęli chrapać tak głośno, jakby tu chodziło o konkurs w chrapaniu. Oddechu szejka natomiast nie było słychać wcale, z czego wnosiłem, że nie śpi. Ciekawy byłem, o czem mógł myśleć w tej chwili? Może rozpamiętywał swe słowa lekceważące, jakie wyrzekł o mnie i o Halefie. Przed paroma jeszcze godzinami był tak pewny siebie, a oto leży teraz związany, jak baran, i oddany na łaskę lub niełaskę „psa chrześcijańskiego", z którego tak niedawno drwił, obiecując mu zagładę.
 Pod wrażeniem doby przebytej począłem rozpamiętywać, ile to już się przeżyło chwil podobnych w ciągu długiej tułaczki po krajach obcych! ile nocy spędziło się na czuwaniu wśród niebezpieczeństw, czy to w preryach Ameryki, czy w dżunglach indyjskich lub bagnistych okolicach nad górnym Nilem! A żaden z tych dni, żadna z nocy nie były podobne do drugich, i jedyną pomiędzy niemi wspólność stanowiła wiążącacały łańcuch zdarzeń wśród rozmaitych okoiczności pewna zasadnicza nuta, z niewielkiemi [III-258]różnicami w tonacyi, ale zawsze ta sama — to uczucie, że się jest blizko Boga, który stanowi najwyższą potęgę wszechświata, a zawsze jaśnieje najpiękniejszą ku nam miłością i w nieprzebranej dobroci swojej prowadzi człowieka po wszystkich drogach ziemskich! Jakże znikomym wobec Niego prochem jest człowiek, któremu On jednak daje swą łaskę i w chwilach niebezpieczeństw okazuje mu swą ojcowską opiekę!
 A jednak człowiek, robak ów marny, śmie nieraz wątpić w istnienie tego Ojca ludzkości, rozsądza jego zarządzenia, usiłuje obalić Jego świątynie i ołtarze, a siebie wynieść ponad wszystko, — analizuje materyę, rozkładając ją na molekuły i atomy, i usiłuje stworzyć dla siebie nowe światy, by przekonać się w końcu, że jest marnym konstruktorem i że usiłowania jego rozwiewają się w nicość.
 A iluż to jest na ziemi podobnie nieszczęśliwych zarozumialców i głupców, pragnących zdystansować Stwórcę swojego... Liczą się oni na miliony!
 Inaczej od nich czuje się człowiek wiary, żyjący miłością Boga! Niech szaleją wokoło niego burze, niech biją pioruny, niech góry się walą — on patrzy przed siebie spokojnie i z niezachwianą odwagą, wiedząc, że bez woli Bożej i włos z głowy mu nie spadnie! Pod obcem niebem, wśród dzikiej puszczy, wobec groźnych nieprzyjaciół, budzą się w nim myśli, sięgające ponad gwiazdy, a wszędzie widzi on tę odwieczną jasność, od której spływa mu w duszę otucha i pewność, że ustanowione przed wiekami prawa są dobre i niezachwiane. Rozpatrując się wśród wszechświata, człowiek wierzący przekonywa się, że dusza ludzka nie składa się z atomów, które, zdaniem przeczących odwiecznej prawdzie mędrców, rozpływają się w nicości, skoro tylko przebrzmią dzwony pogrzebowe. Nie! ona dąży ku swemu Stwórcy, by znaleźć w Nim wieczną szczęśliwość!
 Takie myśli snuły się w ciszy nocnej po mojej głowie. Z doliny szedł chłodny powiew i od czasu do [III-259]czasu muskał mię po twarzy, jak watwata^[92], który przed chwilą przeleciał mi nad głową. Stąd i zowąd dochodziły mię lekkie szmery wśród gałęzi, poruszanych przez żerującego a nienasyconego zingaba^[93]; tu i ówdzie kwiliły w trawach zurzury^[94]; a w oddali ponad kaplicą dał się słyszeć tępy głos bujkusza^[95]. Wszędzie gonitwa za zdobyczą, za żerem! Tak dzień, jak i noc, nie są wolne od rabunku i krwi rozlewu — nietylko wśród dzikich zwierząt, ale i wśród ludzi!
 W obozie Kelurów interesowano się zapewne tem, co się dzieje w muzallah. Myśli tych barbarzyńców — rzecz prosta — nie biegły tam ze współczucia dla nieszczęśliwych, lecz odwrotnie, rozkoszowały się nadzieją zobaczenia krwi, rozlanej na gruzach dawnej świątyni. Czy jednak można było tych półdzikich ludzi uważać jedynie za rabusiów i zbójów? Czyżby naprawdę wśród tych istot ludzkich nie było współczucia i litości? Wierzyłem, że tak nie jest. Nie wątpiłem, że, oświeciwszy ich w prawdziwej wierze, znalazłoby się na dnie ich dusz te pierwiastki szlachetne.
 Rozmyślając na ten temat, posłyszałem nagle, że w pobliżu mnie zatrzeszczały suche patyki, i coś, jakby ciężki jakiś przedmiot, posunęło się wśród trawy. Wyciągnąłem rękę w kierunku, gdzie leżał Szir Samurek, i chwyciłem... próżnię. Gdzie szejk? czyżby próbował umknąć? Szukałem go dalej na ziemi i przytrzymałem o kilka kroków od nas. Najwidoczniej, pomimo skrępowania, łudził się nadzieją ucieczki, a gdym położył na nim swą rękę, począł wierzgać wyciągniętemi nogami, aż zmuszony byłem zagrozić mu pocichu, nie chcąc budzić śpiących, że go uspokoję nożem w razie jakiegokolwiek oporu. Groźba poskutkowała: jeniec zrozumiał, że pewniej będzie leżeć spokojnie, niż usiłować poruszeń, oczywiście bez dobrego skutku. Przeciągnąłem go na poprzednie miejsce i, ulokowawszy się tuż obok, aby go mieć ciągle pod ręką, przesiedziałem do świtu.
[III-260] Gdy pierzaste zwiastuny dnia, pobudziwszy się w lesie, rozpoczęły poranne swe pieśni, Halef i obaj Bebbejowie zerwali się również ze snu.
 Zaledwo Halef przetarł oczy, zapytał mię pocichu:
 — Mógłbym już teraz mówić, czy też jeszcze należy milczeć?
 — Lepiej, abyś milczał — odrzekłem, — bo zresztą nie masz nic ważnego do powiedzenia, a o wiele korzystniej dla nas będzie, jeżeli zwrócimy całą uwagę na szejka. Obrócę go tak, aby na razie przynajmniej nie spostrzegł Bebbejów.
 Przyciągnąwszy Szir Samureka nieco dalej, dobyłem noża i, przykładając ostrze do jego piersi, rzekłem:
 — Do tej chwili miałeś zamknięte kneblem usta, ale ja ci je odetknę, abyś mógł snadniej oddychać. Pozwalam ci również mówić ze mną, ale tak pocichu, abym ja jeden mógł tylko słyszeć. Gdybyś zbytnio podniósł głos lub zawołał o pomoc, wówczas krzyk ten byłby ostatni w twojem życiu, bo w tej samej chwili koniec noża zanurzy się w twem sercu.
 Szejk po odjęciu mu knebla odetchnął kilka razy głęboko, poczem rzekł cicho i z pewną trudnością:
 — Suker chodeh! Bogu dzięki! Omal nie zdrętwiałem na drewno! Powiedz mi, gdzie się znajduję?
 — Przekonasz się wkrótce sam na własne oczy.
 — Może przynajmniej objaśniłbyś mię, kto jesteś?
 — I tego ci nie powiem. W krótkim czasie domyślisz się sam, w czyje się ręce dostałeś.
 — Już teraz mam wrażenie, że jesteś dyabłem, bo oto, pozbawiony w nagły sposób życia, ocknąłem się ze śmierci i widzę, że jestem skrępowany i że znajduję się w nieznanem mi zupełnie miejscu, zamiast w zbrojnym swym obozie. Człowiek uczynić tego nie mógł, tylko szejtan.
 — Za pozwoleniem... i szejtan nie uczynił tego, gdyż w takim wypadku obudziłbyś się był nie tutaj, lecz w piekle. Zresztą rozejrzyj się. Ułożyłem ci głowę wysoko i tak, abyś wnet spostrzegł, gdzie się [III-261]znajdujesz. Tylko pamiętaj, nie lekceważ sobie mego ostrzeżenia: jeden głośniejszy twój wykrzyknik będzie ci wyrokiem śmierci. Zaznaczam tu znowu, że jest życzeniem mojem, abyś wogóle milczał.
 Szejk począł się rozglądać naokoło.
 Niebo na wschodzie rozjaśniać się zaczęło, i niebawem szczyty gór zarysowały się na widnokręgu. Dolina tylko spowita była jeszcze w półmroku i mgle. Wilgotne opary, których źródłem był płynący jej środkiem potok, pokrywały obozowisko Kelurów na całej przestrzeni nieprzeniknionym całunem. Z miejsca jednak kryjówki naszej w rozjaśniającym się świcie wszystkie szczegóły w okolicy stawały się coraz wyraźniejszymi.
 Szir Samurek, rozpatrując się naokół, zatrzymał wzrok na ruinach muzallah, i oczy rozwarły mu się najwyższem zdumieniem, a wkrótce zauważyłem w zdziwionej twarzy jego wyraz niewypowiedzianego lęku. Widocznie spostrzegł w wchodowym otworze kaplicy olbrzymiego niedźwiedzia, trzymającego w łapach ogromny krzyż...
 W obawie, aby teraz przerażony szejk nie wydał z siebie głośniejszego okrzyku, ostrzegłem go ponownie, grożąc nożem. Napełniło go to jeszcze większą trwogą, i patrzył na zjawisko w jakiemś osłupieniu. W tej chwili wstrząsnąłem jego ramieniem i wyszeptałem mu na ucho jego własne tak niedawno wypowiedziane do Bebbejów słowa:
 — „Gdyby u wejścia do kaplicy stanął z krzyżem w łapach ów niedźwiedź zaklęty, uwierzyłbym wówczas, że jakiś tam Kara Ben Nemzi, przyjaciel wasz, a właściwie pies chrześcijański, mocen jest wyratować was od śmierci. Zdaje mi się, iż skory byłbyś uwierzyć i w to, że się tak stać może...“
 Szejk zbladł i przymknął powieki, a twarz przeciągnęła mu się, jak u trupa; oddychał przytem ciężko i jęczał stłumionym głosem, jak człowiek mocno cierpiący. Ja zaś milczałem czas jakiś, aby powtórzone mu jego własne słowa tem głębsze wywarły na nim [III-262]wrażenie, Po chwili milczenia zwrócił twarz ku mnie, otworzył przerażone oczy i rzekł:
 — A może to ty jesteś owym chrześcijaninem?
 — Tak, ja nim jestem.
 — Kara Ben Nemzi Effendi?
 — Tak.
 — Allah! Allah! Allah! — westchnął i umilkł, a po dłuższej chwili zapytał znowu:
 — Niedźwiedź się nie porusza... może nieżywy?
 — Tak, nieżywy.
 — Padł sam, czy też go zabito?
 — Został zakłuty.
 — Przez kogo?
 — Ja go zabiłem.
 — Maszallah! Ale przedtem bestye rozszarpały Bebbejów?
 — Nie.
 Wstrząsnął się cały na tę wiadomość i zapytał z trwogą w głosie:
 — A więc żyją?
 — Żyją.
 — I nic im się nie stało?
 — Ani włos nie spadł im z głowy.
 — Nie wierzę... bo zresztą niktby w to nie uwierzył... Kłamiesz... kłamiesz!...
 — Przeciwnie, mówię prawdę, i będziesz miał możność przekonania się, że nigdy nie kłamię.
 — Owszem, daj mi dowód! Uwierzę w ich ocalenie, gdy ich ujrzę na własne oczy.
 — A więc obejrzyj się poza siebie.
 I obróciłem go na drugi bok tak, aby mógł zobaczyć Akwila i jego syna.
 Na widok Bebbejów odmalowało się w jego oczach jeszcze większe przerażenie, niż przed chwilą wobec zjawiska w drzwiach kaplicy. Zawył głucho i zamknął powieki, przyczem blizna na twarzy zaszła mu krwią, a żyły na czole nabrzmiały, jak postronki. Po chwili wyraz twarzy zmienił się i stał się strasznym, jakby [III-263]w chwili konania, i szejk, charcząc, ledwie wykrztusił sinemi usty:
 — Bebbejowie żywi!... uratował ich chrześcijanin... W muzallah niedźwiedź trzyma zelib^[96] w łapach... Rozumiem...
 Po tych słowach umilkł i leżał już nieruchomo, jak trup. Nie dałem mu jednak spokoju, powtarzając znowu z naciskiem jego własne słowa:
 — „Na Allaha i na duszę własną przysięgam, że jeżeli się okaże, iż chrześcijanin ów byłby zdolny uczynić coś podobnego, porzucę islam, a uwierzę w ukrzyżowanego Boga, który miał umrzeć męczeńską śmiercią dla odkupienia ludzkich grzechów i zbawienia tych, co na potępienie zasłużyli“...
 Na te słowa Szir Samurek wyprężył się, o ile mu na to dozwalały powrozy, a spojrzawszy na mnie nabiegłemi krwią oczami, w których dotychczas jeszcze widać było przerażenie, rzekł:
 — Powtórzyłeś mi przed chwilą moje własne słowa i teraz znowu czynisz to samo. Jeżeli więc nie jesteś szatanem, to widocznie Allah dał ci łaskę wszechwiedzy, ażebyś mógł odgadnąć myśli moje, jakoteż udaremnić moje usiłowania i zamiary. Ty więc wyniosłeś mię z obozu z pośród kilkunastu mych wojowników, ty zabiłeś niedźwiedzia, ty wreszcie uwolniłeś Bebbejów, no, i nie dziwiłbym się, gdybyś również uprowadził z obozu zabrane ci konie.
 — Rozumie się, żem uprowadził! — odparłem z uśmiechem i obróciłem go znowu na drugą stronę. — Patrz na prawo...
 Popatrzył, a krew nową falą napłynęła mu do twarzy.
 — Dachel Allah! Na miłość Allaha! Więc i to potrafiłeś uczynić! Jeśli mię Allah w tej chwili nie wesprze, postradam zmysły.
 — Pragnę i ja, aby ci Allah dopomógł, bo właśnie [III-264]teraz musisz zebrać całą siłę swej woli i rozumu, jeżeli nie chcesz zginąć marnie razem ze swoimi wojownikami.
 — Nie rozumiem...
 — Ludzie twoi spostrzegą niebawem niedźwiedzia, a zauważywszy, że ciebie niema w obozie, potracą głowy i w popłochu nie będą wiedzieli, co począć. Wówczas mój baruda es sir^[97] nie spocznie tak długo, aż z całej twej bandy ani jeden drab nie pozostanie przy życiu.
 Tu gadatliwy Halef nie mógł już dłużej wytrzymać i dodał do mojej groźby:
 — A i ja pomogę effendiemu podziurawić twych Kelurów kulami tak, że ciała ich będą, jak garabil^[98] do przecierania migdałów. Okradliście nas, a następnie szydząc, groziliście wrzuceniem nas między niedźwiedzie, oczywiście, gdybyśmy się w wasze ręce dostali. Nie udałoby się to wam jednak nawet wówczas, gdybyście tysiąc ludzi postawili na warcie. Teraz zginą wszyscy twoi, a przedewszystkiem zginiesz ty sam, jeżeli stracisz resztę rozumu, który, jak to słusznie zauważył effendi, tak ci jest potrzebny w tej chwili, jak nigdy jeszcze w życiu.
 — A coś ty za jeden? może Hadżi Halef Omar, towarzysz effendiego? — spytał szejk.
 W odpowiedzi na to Halef położył rękę na piersi i odrzekł wyniośle:
 — Nie nazywaj mię tak krótko. Godność moja jest o wiele dłuższa, aniżeli ci się wydaje. Wszyscy bowiem, którzy mię znają i którzy tylko o mnie słyszeli, wiedzą, że nazywam się Hadżi Halef Omar Ben Hadżi Abul Abbas Ibn Hadżi Dawud al Gossarah! Zapamiętaj to sobie raz na zawsze, albo przynajmniej aż do chwili, gdy kula mego karabinu zaniesie cię w najciaśniejszy kąt piekła.
[ilus]

Tom XVI.

Ujrzał pod drzwiami olbrzymiego niedźwiedzia z krzyżem w łapach.

[III-265] Szeik przyjął te słowa bez zbytniego dla nich respektu, gdyż, jako mieszkaniec Wschodu, był przyzwyczajony do wyszukanych słów i przesady w groźbach. Nie odpowiadając więc Halefowi, zwrócił się do mnie z oświadczeniem:
 — Wiem już, co mam uczynić i jak sobie postąpić. Pytam cię tylko, emirze, czy wiadomo ci, co zawinili przeciw tobie obaj Bebbejowie?
 — Owszem, wiem o wszystkiem.
 — Wiesz zatem, że w zrabowaniu ci koni zawinił Akwil?
 — Wiem.
 — I że Sali zamierzał odebrać ci życie?
 — Również wiem o tem.
 — A pomimo to walczyłeś z niedźwiedziem, by tych łotrów oswobodzić?
 — Walczyłem z obowiązku, gdyż jestem chrześcijaninem.
 — I co zamierzasz uczynić z nimi? Wrogami staliście się sobie wzajem i zawieszone jest nad wami prawo zemsty krwi. Czyżbyś uwolnił ich od straszliwej śmierci po to, by zgładzić ich kulami twego karabinu?
 — Nie! Jako chrześcijanin, hołduję tyko zasadzie przebaczania, ale nie zemsty. Darowałem im wolność, i mogą sobie iść, dokąd im się spodoba, oczywiście wówczas, gdy zmuszę cię do oddania im zwierząt ich i broni.
 — Czyżbyś to mówił seryo? — zapytał zdziwiony, a twarz jego omal nie wykrzywiła się w znak zapytania.
  — Najzupełniej poważnie.
 — Wobec tego muszę przyznać, że jestem świadkiem wielkiego, niepojętego cudu! Prawdą więc jest to wszystko, co mi opowiadano o tobie: nieprzyjaciołom swoim i wrogom śmiertelnym wyświadczasz łaski, będąc wyznawcą Ukrzyżowanego. Czy wiesz jednak, że między wami a mną zawisła również zemsta krwi?
[III-266] — Powiedziałem ci już, że nigdy zemstą się nie powoduję.
 — Ba, ale przecie ja jestem w twej mocy, ja, który nosiłem się z zamiarem zamordowania was. Cóżeś o mnie postanowił?
 — Jeżeli postąpisz wedle mojej woli, zwrócę ci wolność i będę cię uważał, jako swego przyjaciela.
 — Czy mogę wiedzieć, czego wymagasz odemnie?
 — Przedewszystkiem musisz oddać Bebbejom ich konie i broń, następnie wypuścisz na wolność jeńców z Khoi, oddawszy im wszystko, co jest ich własnością, a wreszcie oddasz dziesięć tysięcy piastrów, które zabrałeś od Akwila, a które są własnością oberżysty z Khoi.
 — No, a dla siebie czego żądasz? Co ci przyjdzie z tego, że jesteś tak wspaniałomyślny dla tych ludzi?
 — O, przyjdzie mi z tego bardzo wiele! Świadomość, że postąpiłem w myśl przykazań mojej wiary, jest dla mnie stokroć większą nagrodą, niż to wszystko, cobym mógł żądać od ciebie. Iza Ben Maryam, Ukrzyżowany, nakazał: „Kochajcie swoich nieprzyjaciół, błogosławcie tych, którzy was przeklinają, i czyńcie dobrze tym, którzy was nienawidzą, a będziecie godnemi dziećmi Ojca, mieszkającego w niebiosach!" Owóż ja mocno pragnę należeć do liczby owych dzieci, i myśl, że najdobrotliwszy Ojciec niebieski jest dziś zadowolony ze mnie, czyni mię szczęśliwszym, niżbym się czuł, posiadając bogactwa całej ziemi.
 Szir Samurek, słuchając słów moich, namyślał się nad czemś i przygryzał wargi prawie do krwi. Najwidoczniej nurtowało mu w duszy jakieś ważne postanowienie.
 — Effendi — ozwał się wreszcie, — zwyciężyłeś mię dwukrotnie: przedewszystkiem swoją chytrością i zuchwalstwem, a następnie słowami, które trafiły mi do serca. Mimo to, nie powiem ci jeszcze, co postanowiłem, a tylko pozwól, że doświadczę cię teraz, zanosząc do ciebie prośbę: uwolnij mi ręce, emirze, abym je mógł złożyć do modlitwy!
[III-267] Czy był to podstęp z jego strony? Jedno spojrzenie w twarz jego wystarczało, bym się przekonał, że był szczery i nie żywił względem mnie zbrodniczych zamiarów. Rozciąłem mu więzy, mówiąc przytem:
 — Przekonaj się, jak zwykł postępować w takich wypadkach chrześcijanin, podczas, gdy wyznawca proroka wyśmiałby cię i wydrwił. Rozwiążę ci całkowicie nietylko ręce, ale i nogi, i daję ci wolność zupełną. Będziesz mógł pójść, dokąd ci się spodoba, oczywiście, jeżeli godność twoja i honor pozwolą ci na to, byś poszedł sobie, nie spełniwszy mych żądań, a więc oszukał podstępnie człowieka, który obdarzył cię wiarą i zaufaniem. Jeżeli istotnie tkwi w tobie podobna myśl, to również nie wzbraniam ci iść i chełpić się przed swymi, żeś mię oszukał.
 W tym wypadku ryzykowałem bardzo wiele. A jednak nie zawiodłem się na tego rodzaju praktyce: skutek mojej wspaniałomyślności nastąpił prędzej nawet, niż go oczekiwałem. Akwil i Sali pokrzykiwali z podziwu, a Halef rozkrzyżował ręce i biadał:
 — Sidi, co ty robisz? Bądź posłuszny swej wierze, i owszem; ale tego, to już chyba zawiele!
 Szir Samurek po uwolnieniu go z więzów wstał i, wyprostowując członki omdlałe, mówił z radością:
 — A więc jestem wolny, zupełnie wolny! Przed chwilą śmierć zaglądała mi w oczy, a teraz oto znowu życie przedemną... Effendi, dokonałeś zwycięstwa w zupełności. Słuchaj i patrz! Wyciągam ramiona: lewe ku Mekce, dokąd każdy muzułmanin modląc się twarz swoją obraca, a prawe ku Bait el Makdis^[99], gdzie umarł twój Ukrzyżowany. Nie zwracam się jednak na lewo, lecz na prawo, ażeby Iza Ben Maryam słyszał, co ci przyrzekam. Nie zapomnę nigdy, do samej śmierci nie zapomnę dzisiejszego poranku! nie zapomnę tej chwili, w której poznałem nauczyciela niezgłębionej miłości i miłosierdzia. Nigdy już w mem sercu nie [III-268]znajdzie miejsca zemsta, a każdy chrześcijanin w moim namiocie będzie gościem tak miłym i serdecznie witanym, jakby był bratem moim lub ojcem. Ażebyście się zaś przekonali naocznie, jak szczerą jest ta przysięga, dam wam w tej chwili dowód.
 Podszedł do Bebbejów, ujął ich za ręce i ciągnął dalej:
 — Między szczepami naszymi zaprzysiężona była zemsta krwi, którą wywołałeś ty, Akwil, i następnie sam wpadłeś w moje ręce. Rzuciłem was niedźwiedziom na pożarcie, i Mahomet nie mógł was wybawić. Ale oto Bóg miłosierdzia i łaski zmiłował się nad wami, uwalniając was przez ręce tego chrześcijanina, który właściwie i was powinien był nienawidzieć. Czyżby tedy chrześcijanin miał zawstydzić muzułmanina? O, nie! Doznawszy tyle łaski i dobroci z jego ręki, nie mamy prawa w jego obliczu myśleć więcej o zemście. Przebaczmy sobie wzajemnie i pogódźmy się na zawsze. Od tej chwili niech będzie między Bebbejami a Kelurami przyjaźń, nie zemsta. Wszystko, co napełniało nas żalem wzajemnym do siebie, niech idzie w zapomnienie. Starzy niech się kochają, jak bracia, młodzi, jak ich dzieci. Czy zgadzacie się na to, ty, Akwilu, i ty, Sali?
 Trzymał ich ręce w serdecznym uścisku i mówił tak szczerze, że obaj dotychczasowi jego wrogowie oprzeć się słowom jego nie mogli. Pierwszy przemówił Akwil:
 — Czuliśmy w swem ciele pazury niedźwiedzie, a zimny oddech śmierci owiewał nam twarze. W takiej strasznej chwili poznaliśmy, że zemsta jest siostrą ohydnej nienawiści, więc radzi zwracamy się ku jasnym promieniom miłości, i niech się stanie, jak powiedziałeś. Niech przyjaźń i miłość między twoim szczepem a naszym zakwitnie na nowo i niech wasi wrogowie będą zarazem wrogami naszymi, a przyjaciele naszyni i waszymi przyjaciółmi. Ale największymi przyjaciółmi dla obu szczepów niech będą Hadżi Kara Ben Nemzi i Hadżi Halef Omar, który dłuższem jeszcze szczyci się nazwiskiem, ale...
[III-269] W tej chwili Halef poskoczył ku niemu, a ująwszy go za ręce, krzyknął:
 — Nazwisko moje jest długie, zbyt długie, abyście je mogli spamiętać i bez zająknienia wygłosić, bo liczba moich ojców, dziadów, pradziadów i prapradziadów sięga aż do owych czasów, kiedy po ziemi chadzał pierwszy człowiek. To też z powodu tych trudności przyjaciele moi mogą mię nazywać krótko: Hadżi Halef; a że wy właśnie jesteście nimi w tej chwili, pozwalam wam opuścić imiona przesławnych moich przodków. I bez tego Allah widzi szczery nasz związek, który sobie obecnie wzajem ślubujemy. Pójdź, sidi, uczcić wraz z nami tę uroczystość, która zaczęła się od miodu, a nie powinna się skończyć, chociażby wyginęły w dziupłach drzew wszystkie pszczoły i wszystkie niedźwiedzie na świecie!
 Musiałem oczywiście usłuchać jego miodowego wezwania i, gdy wyraziłem w krótkich słowach swą radość z takiego obrotu sprawy, usłyszeliśmy od strony obozu pełne trwogi okrzyki. Przyczyną popłochu wśród Kelurów był niedźwiedź z krzyżem w łapach, stojący w wejściu do muzallah, oraz nieobecność szejka. Jedno i drugie spostrzegli oni dopiero teraz, gdy rozwiały się mgły nocne, pokrywające swymi muślinami całą dolinę. Popłoch ten łatwy był do wytłumaczenia, gdyż ubiegłego wieczoru wszyscy prawie wojownicy Szir Samureka słyszeli szydercze odgrażanie się jego i sami nawet śmieli się z jego dowcipów.
 — Moja nieobecność z obozie jest przyczyną ich trwogi — rzekł Szir Samurek. — Szukają mię niezawodnie i przedrą się zapewnie aż tutaj. Chciałbym zapobiedz temu, aby w nieświadomości o zawarciu naszej przyjaźni — niespekwapili się strzelać do was. Pozwól mi więc effendi, zejść do nich i opowiedzieć im o wszystkiem, co zaszło. Czy możesz mi aż tyle zaufać? Przyjaźń hasza trwa zaledwo od paru minut, i nie miałem, czasu okazać ci czemkolwiek, że nie żywię względem ciebie żadnych ukrytych myśli; dlatego, choć [III-270]stawiam ci tę propozycyę, jednak uczynię tak, jak będziesz uważał za stosowne.
 — Zbyteczne mi są jakiekolwiek z twej strony dowody, gdyż wierzę ci w zupełności — odrzekłem na szczere jego słowa. — Sądzę zresztą, że nie zdziwi cię i to, iż po daleko idącem zaufaniu, które ci przed chwilą okazałem, nie obrażę cię choćby nawet cieniem podejrzenia, co zresztą zniszczyłoby nasz związek w samym zarodku. Idź więc i powiedz swoim wojownikom, co zaszło, a my zaczekamy tu na ciebie.
 — Jest to nowy dowód twojej szlachetności — odparł, ściskając mi ręce, — i naprawdę wczoraj jeszcze, gdyby mi to kto przepowiedział, nie byłbym uwierzył. Otóż słuchaj, pójdę na dolinę i wrócę prędzej, niż się spodziewasz, a wrócę, by cię przekonać, że nie posiadam dwu języków, z których jeden umie mówić prawdę, a drugi kłamstwo. Oczekujcie mię tutaj za chwilę.
 Bebbejowie, pomimo tego, co zaszło przed chwilą, po oddaleniu się szejka uczuli obawę, a Halef ostrzegał mię:
 — Sidi, puszczasz się zadaleko! Dlaczego to dziś właśnie jesteś najmniej przezorny, niż kiedykolwiek w życiu?
 — Bo nie chcę burzyć tego, co się tak świetnie zbudowało. Przezorności nie zaniedbam i pójdę za nim zdaleka, by go śledzić; ale on nie powinien wiedzieć o tem. Zostańcie tutaj. Na wszelki wypadek nie będziecie długo czekali, bo wrócę prędzej, niż on.
 Zszedłem na dół w las. Z obozu dochodziły jeszcze mych uszu krzyki i nawoływania, ale wnet uciszyło się. Szejk, znalazłszy się wśród swych wojowników, począł im opowiadać o wszystkiem, co zaszło. Bez trudności dotarłem aż pod obóz i z ukrycia mogłem dokładnie słyszeć słowa Szir Samureka. Już pierwsze dosłyszane przeze mnie zdania, wygłoszone tonem mówcy wiecowego, przekonały mię, że nie był względem nas obłudny. Zaczekałem jednak aż do końca [III-271]przemowy, gdy zalecał podwładnym jak największy spokój. Oczywiście, co było do przewidzenia, spotkał się z pewnym oporem ze strony niektórych starszych Kelurów, gdyż ludzie ci, przejęci do szpiku kości chęcią zemsty, nie przeżyli tak okropnej chwili, jak on, i niełatwo ich było namówić do zgody. Mimo to, udało mu się wkrótce przekonać wszystkich.
 Wróciwszy na górę do swoich, kilka minut zaledwie czekałem ną Szir Samureka, który z przyjazną miną zbliżył się do nas bez żadnego orszaku.
 — Powinieneś być ze mnie zadowolony, effendi — rzekł wesoło. — Moi wojownicy przyjęli wiadomość o uwolnieniu Bebbejów z wielkiem zdziwieniem. Dowiedziawszy się jednak, że ty właśnie uratowałeś im życie i że uprowadziłeś mię, a następnie wróciłeś mi wolność, zapragnęli zobaczyć cię na własne oczy wpośród siebie, i to jako przyjaciela oraz gościa. Przyjmą cię więc i Halefa Omara najżyczliwiej. Aby cię jednak przekonać, że niema w tem żadnego podstępu, przybyłem tu sam i bez żadnej broni; weźcie mię między siebie do środka i idźcie wdół. Moi wojownicy odłożyli strzelby i noże na jedną stronę obozu, a na drugą przenieśli się sami, mógłbyś więc wśród nich sam jeden tylko skorzystać ze swojej czarodziejskiej flinty, gdyby ci się wydało cośkolwiek podejrzanem.
 — Zarządzenie to jest ponownem świadectwem twego honoru, dla nas jednak jest ono zbyteczne, gdyż wierzymy, że nie zamyślasz podejść nas podstępnie. Zgadzasz się więc na spełnienie warunków, które ci poprzednio wyjawiłem?
 — Tak, ale mam jedną prośbę do ciebie.
 — Radbym wiedzieć...
 — Gdybyś mi podarował skórę niedźwiedzia, byłaby to nietylko dla mnie, ale dla całego naszego szczepu drogocenna pamiątka po sławnym Kara Ben Nemzim...
 — Darowuję ci chętnie skórę niedźwiedzicy, ale [III-272]futra z trzech młodych niedźwiadków należą do Halefa Omara; zabierze on je sobie do Heddinów również na pamiątkę.
 — Co mówisz? niedźwiedzica miała więc aż troje młodych?
 — I to nie byle jakich.
 — No, to jesteście prawdziwymi bohaterami, gdyż uśmiercić aż cztery bestye bez strzału, bo go nie słyszano w obozie, to istotnie żaden myśliwy takiej sztuki dokonać nie potrafi...
 — Dowiesz się potem, jak to było. Mój kochany mały Hadżi Halef Omar jest nielada mistrzem w opowiadaniu, i dowiecie się wszyscy Od niego całej historyi od dnia przybycia naszego do Khoi aż do chwili obecnej.
 Tych kilka życzliwych słów uradowało Halefa niezmiernie, jak niemniej ucieszył się, że będzie miał sposobność popisać się swym talentem krasomówczym.
 — O, tak! — odrzekł połechtany mile. — Allah obdarzył mię szczególną zdolnością do wygłaszania mów i ciekawych a zajmujących opowiadań, tak, że kiedy zacznę mówić, milkną nietylko ludzie, ale i konie, a nawet wielbłądy. Opowiem wam, w jaki sposób odnaleźliśmy was, jak mój sidi wyniósł cię na plecach z obozu i wyprowadził potem konie, a przedewszystkiem dowiecie się, z jaką odwagą stanął do pojedynku z „nieśmiertelną" bestyą z muzallah. Nietylko podziw was ogarnie, gdy się dowiecie szczegółów tej szalonej rozprawy, ale uśmiejecie się przytem z różnych zabawnych zajść i wypadków. Szkoda wielka — dodał po chwili, — że zbyt mało zabraliśmy z Khoi daktylów, i to robaczywych w dodatku, że jeść ich nie można bez wstrętu. Mamy jednak nadzieję, że u was znajdą się lepsze. Rih, nasz szlachetny rumak, przywykł do tych owoców, a że obchodziliście się z nim wczoraj wcale nie troskliwie, winniście mu to dziś wynagrodzić.
 Mały zuch wykorzystał sposobność, pragnąc połączyć pożyteczne z przyjemnem. Nie bardzo byłem [III-273]zadowolony, że tak bez ceremonii upomina się o gościnność, — ale szejk przyjął przymówkę Halefa z dobrą miną, obiecując uczynić wszystko, co tylko leży w jego mocy, abyśmy byli radzi z gościny u niego.
 I któżby się był spodziewał, że ten zbójca i rabuś, nie uznający żadnego prawa, prócz przemocy i zemsty, zmieni się w tak krótkim czasie nie do poznania! Dziś jeszcze dziwię się, że on, który mego Riha cenił, jak najkosztowniejszy klejnot, ani jednem słowem nie zdradził się z tem, że mu żal wypuścić go z rąk swoich. A nie trwoga przed śmiercią zmieniła go tak radykalnie, lecz moje z nim postępowanie, pełne godności ludzkiej i oparte na miłości bliźniego, która silniejsza jest, niż niebo i ziemia, i która — zdaniem wielkiego apostoła — górę na górę przenosi.
 Ująwszy konie nasze za uzdy, zeszliśmy za szejkiem na dół do obozu, gdzie zastaliśmy wszystko tak, jak mówił. Po prawej stronie leżała broń, a z lewej, od stawu, siedzieli Kelurowie. Przywitali mnie i Halefa z wielkiem uwielbieniem, na Bebbejów wcale nie zwracając uwagi. Najserdeczniej powitał nas nezanum i jego towarzysze, którzy zawdzięczali nam w tej chwili swą wolność i odpuszczenie żądanego okupu.
 Gościnność Kelurów polegała na tem, że, zwyczajem wszystkich półdzikich ludów, urządzono dla nas wspaniałą ucztę, tem bardziej, że nastręczała ku temu wyborną sposobność zdobycz nasza w muzallah. Kelurowie udali się tam wraz z nami, wszelako nie bez trwogi, choć niebezpieczeństwa żadnego już nie było, a gdyśmy przybyli na miejsce, szeik, wskazując niedźwiedzicę, rzekł do mnie:
 — Nie dotknę jej prędzej, effendi, aż się przekonam, że istotnie już nie żyje, i dopóki będzie miała krzyż w łapach... Bo nie wiem naprawdę, co może być dla mnie niebezpieczniejsze: stanąć przed krzyżem chrześcijańskim, czy też dostać się w pazury potwora.
 — Jeżeli idzie o to, aby cię uspokoić co do niedźwiedzicy, to ja sam zajmę się nią zaraz — [III-274]odrzekłem — i przekonam cię, że nie żyje. Ale musisz mi za to dopomóc w ustawieniu innego, okazalszego krzyża na ruinach muzallah.
 — Dobrze, uczynię to chętnie. Niektórzy z wojowników moich mają kadadim^[100], potrzebne zazwyczaj przy urządzaniu obozu; mianowicie do wyrąbywania żerdzi na namioty, oraz gałęzi na ogniska. Zetniemy potrzebne drzewo i wedle twoich wskazówek sporządzimy krzyż.
 Słysząc to, Sali Ben Akwil przecisnął się ku mnie i zapytał:
 — Pozwolisz i mnie, effendi, być wam pomocnym przy tej czynności? I owszem. Ale ty przecież jesteś nauczycielem i kaznodzieją islamu, więc być może, że praca około ozdobienia kaplicy chrześcijańskiej godłem wiary, którą wy wszyscy potępiacie, niezgodna będzie z twem powołaniem i przekonaniami.
 Obecni przy tej rozmowie wojownicy Szir Samureka byli wszyscy wyznawcami islamu, a jednak Sali odrzekł, tak, aby słowa jego były przez nich słyszane:
 — Mówiłeś nam przecie niedawno, że półksiężyc ma kształt zakrzywionego miecza morderczego, a krzyż jest znakiem Boga miłości, który nas za twem pośrednictwem — wybawił od śmierci. Otóż, jeżeli się ma wybierać między życiem a śmiercią, nie powinno się wątpić i stać chwiejnie w wierze. Czyż zresztą śmierć wszystkich Kelurów nie tkwiła w lufie twego czarodziejskiego karabinu? czyż dalej okazanie temu Bogu wdzięczności za ratunek dowodzi wyparcia się islamu? Jestem wyznawcą proroka i głoszę przyjście Mahdiego, to prawda; ale czyż może to być przeszkodą przyjaznych mych uczuć dla ciebie i przez to samo szacunku dla wiary, którą wyznajesz? Wszak Abraham był najpierw poganinem, a potem wyznawcą jedynego Boga; tak samo i Mahomet był muzułmaninem nie od urodzenia, jak również i wasz [III-275]Chrystus, zanim ogłosił nową wiarę, był wyznawcą Mojżesza. Stąd wynika, że i Mahdi, którego szukam po świecie, niekoniecznie musi być wyznawcą islamu, i kto wie, czy nie był on dotychczas chrześcijaninem. Możesz nie zgadzać się ze mną na punkcie wiary, ale nie wzbraniaj mi wykonać tego, co nakazuje mi obowiązek wdzięczności.
 — Ależ ja wcale nie mam zamiaru sprzeczać się z tobą co do religii, gdyż jestem przekonany, że skoro tylko zajmiesz się gorliwie poszukiwaniem prawdy, to ją znajdziesz. Dotychczas błądziłeś poomacku, ale kto wie, czy dziś-jutro nie zajaśnieje ona nad tobą, jak owa gwiazda, która trzech mędrców do Bait Lam^[101] wiodła, i czy wkońcu nie wskaże ci drogi do prawdziwego „Mahdiego", którego głos do dziś jeszcze brzmi przez wszystkie ziemie: „Jam jest prawda i żywot, i nikt beze mnie nie trafi do Ojca, który jest w niebiesiech." Szukaj więc gorliwie tej prawdy, tej drogi, ale nie z uprzedzeniem, nie z zaślepieniem dotychczasowem, a znajdziesz ją niezawodnie.
 — Effendi, uczynię wszystko, aby dojść tam, gdzie mi wskazujesz — odrzekł, ściskając mi ręce. — Pozwól teraz, że pomogę ci usunąć na bok potwora, bo nam zagradza jście do środka. —
 — Łapy dla mnie i effendiego — zastrzegał się przezorny Halef; — reszta mięsa dla was; tak z niedźwiedzicy, jak i z młodych.
 — Tylko wątrobę trzeba koniecznie wyrzucić, bo u tego gatunku niezdatna jest do użytku i można się nią zatruć — dodałem ostrzegawczo.
 Usunąwszy trupa niedźwiedzicy z wejścia do muzallah, zdjęliśmy z niej skórę, co przyszło nam niełatwo wskutek jej ostygnięcia i stężenia. Skórę otrzymał odemnie w podarunku szejk, futerka zaś młodych niedźwiedziąt zabrał Halef i natychmiast wziął się do wysmarowania ich od strony wewnętrznej mózgiem, w czem [III-276]mu dopomogli Kelurowie. Tymczasem Akwil z synem poszli wymyć się z miodu, który do tej pory błyszczał, jak lakier, na ich ciałach i twarzach.
 Po upieczeniu niedźwiedzicy rozpoczęła się w obozie uczta, w czasie której utwierdzoną została między Bebbejami i Kelurami, jak również oczywiście między nami i niedawnymi naszymi wrogami obydwu szczepów, przyjaźń na całe wieki. Rozumie się — wiedziałem dobrze, co jest warte takie zaprzysiężenie zgody i przyjaźni; znane są podobne sojusze dyplomatom wszystkich krajów, a zapewne i półdzikim Kurdom.
 Łapy niedźwiedzie smakowały mnie i Halefowi przewybornie, innych jednak części niedźwiedzicy nie próbowaliśmy nawet i nie poważyłbym się ich nawet wziąć do ust, chyba pod groźbą śmierci głodowej, gdyż twarde były i żylaste, jak podeszwa. Kelurowie natomiast nie mogli się jej nachwalić i jednogłośnie oświadczyli, że takiego wspaniałego lukmat esz szuret^[102] nigdy jeszcze dotychczas nie jedli. Widocznie okoliczność, że było to mięso ze sławnego w okolicy potwora, uważanego dotychczas za ducha kapłana chrześcijańskiego, dodawała im apetytu i napełniała ich niejako dumą.
 Po posiłku sporządziliśmy wspólnemi siłami olbrzymi krzyż z twardego drzewa i ustawiliśmy go wśród niemałych trudności na szczycie ruin kaplicy.
 Po skończeniu tej roboty zapytał mię Ben Akwil:
 — W podróżach moich, effendi, miałem sposobność poznać wiele zwyczajów europejskich i wiem, że w okolicznościach takich, jak właśnie obecna, urządza się uroczyste takdis^[103]. Otóż jak myślisz? czy nie możnaby i tu urządzić czegoś podobnego?
 Słowa te napełniły mię zdumieniem. Prawdziwą niespodzianką było dla mnie, że muzułmanin, i nawet apostoł islamu, poddaje mi myśl poświęcenia godła wiary chrześcijańskiej. Zgodziłem się oczywiście na to, [III-277]ale z wielką przezornością, bo należało bądź co bądź mieć na uwadze, by nie obrazić czemkolwiek przy tej sposobności religijnych uczuć Kurdów i nie zaprzepaścić nasienia zgody, które, dziś dopiero rzucone w glebę, tak pięknie odrazu zakiełkowało.
 — Dobrze — odrzekłem, — poświęcę krzyż na tę intencyę, ażeby w tych górach, gdzie dotychczas mieszkała nienawiść, stał się on widomym znakiem miłości i pokoju. Czy zgadzacie się na to?
 Sto głosów odezwało się potakująco, ja zaś mówiłem dalej:
 — Może kto z was zna pieśń, ułożoną przez Fileh el Mafilen? Prosiłbym go, aby mi powiedział słowa początkowe tej pieśni.
 W odpowiedzi na to szejk Kelurów począł recytować:
 — Gaza, nikma, bugda, tar...^[104]. r
 — Dosyć; więcej mi nie potrzeba — przerwałem — Te cztery słowa świadczą wymownie, jak ciemne chmury przewalały się ponad górami i dolinami tego kraju w ciągu całych stuleci, aż wreszcie rozdarło je słońce miłości i dobroci i promieniami tych cnót ziemię tę oświeciło. Gdyby który z was miał przy sobie farbę, napisałbym na tym krzyżu inną muwal^[105], a napełniałaby ona prawdą i błogosławieństwem każdego, ktoby ją przeczytał, zbłądziwszy w te strony.
 — Effendi, ja jestem z zawodu szahbar^[106] i mam przy sobie nila^[107] — zgłosił się jeden z Kelurów.
 Bardzo mię to ucieszyło. Nie mając pod ręką pendzla, sporządziłem go sobie z patyka, a wdrapawszy się na szczyt ruin, przy pomocy dwóch Kelurów, którzy mię podtrzymywali, abym nie spadł, wypisałem owym rozstrzępionym na końcu patykiem na przecznicy krzyża następujące słowa w języku arabskim:
 „Kochaj bliźniego, a Bóg obdarzy cię doczesną i wieczną szczęśliwością!"
[III-278] Gdy, skończywszy pisanie, zeszedłem na dół, Sali głośno odczytał ów napis zebranym, a ci, kiwając głowami i potakując, uznali trafność wypisanej maksymy. Miałem następnie krótką przemowę do Kelurów, poczem ukląkłem i odmówiłem „Ojcze nasz”, po którem wszyscy, również klęcząc, odpowiedzieli chórem: „Amin".
 Zaznaczam tu, że my obaj tylko i Sali rozumieliśmy dobrze, jak wielkiego sprzeniewierzenia swej wierze dopuścili się w tej chwili ci ludzie.
 Po uroczystości poświęcenia krzyża wróciliśmy do obozu, pozostając tam jeszcze przez dzień i noc. Rozumie się, że mały Halef wykorzystał znakomicie nadarzoną sposobność, by się dostatecznie nagadać, i opowiadał zdumionym Kelurom o wszystkich naszych czynach i dziwnych przygodach. Poszedłem wkońcu i ja za jego przykładem, opowiadając również, — ale treść słów moich była inna. Mianowicie, korzystając z dobrej sposobności, postanowiłem zasiać w te dzikie, ale w gruncie rzeczy dobre dusze to, coby je mogło uszlachetnić i oświecić w prawdziwej wierze. A wiedziałem, że nasiona boże padną na grunt odpowiedni. Opowiadałem więc zdarzenia i proroctwa ze Starego Zakonu, dotyczące przyjścia Zbawiciela, następnie Jego narodzenia, życia, cudów, męki, śmierci, zmartwychwstania i wniebowstąpienia, wplatając w to zręcznie wszystko to, coby mogło dać pojęcie Kelurom o zasadach wiary chrześcijańskiej.
 Słuchano mię z wielkiem skupieniem i z niebywałem zajęciem, aż wreszcie Szir Samurek zauważył:
 — Ależ, effendi, myśmy dotychczas o tem wszystkiem nie słyszeli.
 — Wiem o tem; wyznało mi to już wielu muzułmanów, którzy, nie słysząc ani słowa z nauki Chrystusa, gardzili nią, dopóki o niej pojęcia nie nabrali. Czyż więc nie jest największą głupotą potępiać to, czego się wcale nie zna?
 — Masz słuszność. Ale mówiłeś nam, że Iza Ben [III-279]Maryam czynił cuda; czy to jest dowiedzione, co nam o nich opowiadałeś?
 — Tak, jest to najistotniejsza prawda.
 — A dlaczego obecnie nie dzieją się wśród was żadne cuda?
 — O, właśnie, że się dzieją.
 — Wśród was?
 — I wśród nas i wśród was.
 — Nigdy jeszcze nic takiego nie widziałem.
 — Bo masz oczy zamknięte. Otwórz je tylko, a ujrzysz cuda wszędzie. Krótkowidz i niedowiarek w takich okolicznościach dopatruje się tylko przypadku, a nie cudu.
 — Chciałeś przez to powiedzieć, że arid^[108] nie istnieje wcale?
 — Tak twierdzę.
 — Otóż w tem właśnie pomyliłeś się, effendi. Przypadki istnieją, i ja sam przeżyłem ich bardzo wiele.
 — Mylisz się. Chrześcijanie wierzą, że ręka Boga prowadzi człowieka od kolebki do grobu, i to, co się dzieje, dzieje się tylko z woli boskiej. Kto jednak uchyla się od praw bożych i wyznacza sobie sam złą drogę w życiu, ten oczywiście, czyniąc wszystko wedle swej woli, ponosić potem musi skutki tej samowoli. Przypadek więc, jak w jednym, tak i w drugim razie jest wykluczony, bo albo Stwórca układa człowiekowi koleje jego życia, albo układa je on sam sobie. Zresztą i was islam uczy, że wszystko, co się dzieje, jest postanowione z góry i uniknąć tego nie można; czyż więc przypadek nie jest i u was wykluczony?
 — Prawda! przyznaję ci słuszność, choć do tej chwili nie umiałem tego stwierdzić. Ale powiedz mi, jak się rzecz ma z cudami?
 — Owóż, jeżeli człowiek sprzeciwia się woli Bożej i czyni, jak mu się podoba, wówczas Bóg roztacza [III-280]nad nim szczególniejszą łaskę, aby go nawrócić ze złej drogi, i to właśnie, co Pan Bóg czyni dla niego, jest najoczywistszym cudem.
 — Nie przypominam sobie, aby cud tego rodzaju wydarzył mi się w życiu.
 — A jednak zdarzył się, tylko nie myślałeś o tem.
 — Maszallah! Podaj mi choć jeden fakt z mego życia, a uwierzę!
 — Nie długo trzeba szukać takiego faktu. Hadżi Halef Omar opowiadał wam niedawno, w jaki sposób podszedłem was i podsłuchałem. Przypomnij teraz sobie, jak zachęcałeś swych wojowników, by wyśmieli twierdzenia Ben Akwila i jego ojca, a potem... przypomnij swoje własne słowa: „Jutro o tym czasie usłyszycie podobny śmiech szyderstwa wśród dyabłów w piekle. Wasze nadzieje są płonne, dowodzenia niedorzeczne, a wiara oszukańcza. Allah, ani prorok, ani nawet Bóg niewiernych nie wydrze was z rąk moich i nie zapobiegnie okropnej Śmierci“... Mówiłeś tak, nieprawdaż? I czy bodaj przez myśl ci przeszło wtedy, że się stanie zupełnie inaczej? A jednak patrz: Bebbejowie odzyskali wolność, a ty natomiast dostałeś się do niewoli, i gdybyś był natrafił na ludzi podobnych sobie, byłbyś niezawodnie sam dziś usłyszał w piekle śmiech szatanów, którym ich straszyłeś. Otóż ta okoliczność, że żyjesz jeszcze, jest cudem, dokonanym z woli tego samego Boga, który również cudownie uratował obydwóch skazanych na śmieć Bebbejów, a dokonanym za pośrednictwem mnie i Halefa, za pośrednictwem dwóch słabych i ułomnych śmiertelników. Czy zaprzeczysz temu?
 — Nie wiem, co na to odrzec, effendi.
 — Przeciwnie, wiesz dobrze, ale wahasz się i ociągasz z wyznaniem swych myśli. A jednak z tym cudem wiąże się jeszcze drugi, może nawet większy. Sali Ben Akwil i ojciec jego byli waszymi wrogami, a oto teraz siedzą koło was, jako serdeczni przyjaciele, choć nie opłacili wam żądanej ceny krwi. Jeżeli i to byłoby [III-281]tylko przypadkiem, to w końcu gotów byłbym i ja uwierzyć, że cuda nie dzieją się na świecie.
 Tu Szir Samurek zerwał się na równe nogi i wykrzyknął z zapałem:
 — Teraz, teraz właśnie trafiłeś najmocniej do mego przekonania, effendi, zwyciężając mię ostatecznie. Jeszcze wczoraj nie byłby przewidział tego żaden człowiek na świecie. Otóż przyznaję teraz, że zdarzają się na ziemi cuda i że sprawia je potęga owej miłości, którą głosisz nietylko słowem, ale i czynem. Wszak i dusza moja przeistoczyła się od wczoraj do tego stopnia, że sam siebie nie poznaję. I gdybym cię nie doświadczył dobrze, gdybyś mię czynami swymi nie przekonał, uważałbym cię za podstępnego misyonarza, który zapomocą obrotnego języka stara się nawrócić moich współwyznawców na wiarę chrześcijańską. Twoje to czyny i dobroć twoja sprawiły, że wierzę ci najzupełniej, i gdy będziesz się z nami rozstawał, poproszę cię, abyś nami zostawił na pamiątkę mah et takid^[109], któraby przez długie czasy orzeźwiała nasze serca miłością ku tobie i radością. Czy zamierzasz odwiedzić jeszcze kiedy ponownie krainę Kurdów?
 — Bóg raczy to wiedzieć... Jak On zechce, tak się stanie.
 — O, mam nadzieję, że On ci pozwoli przybyć do nas jeszcze. A wówczas przyjmiemy cię, jak przyjaciela, jak brata. Teraz pragnąłbym dowiedzieć się coś jeszcze od ciebie o Ukrzyżowanym i jego dwunastu hawarijun^[110]. Szkoda, że tak prędko chcesz nas pożegnać...
 Uczyniłem zadość żądaniu Szir Samureka, opowiadając rozmaite zdarzenia z biblii i uzupełniając je przykładami z własnego życia. A miałem w tem pewien cel uboczny. Oto, jak wiedzą już czytelnicy z poprzedniej treści opowiadania, Kelurowie wybierali się na rabunek na granicę perską. Postanowiłem tedy odwieść ich od tego zamiaru przez rozmaite zręcznie [III-282]dostosowane ostrzeżenia, tak, że nikt, prócz Ben Akwila, nie zrozumiał ich celu. Doprowadziłem do tego, że Szir Samurek sam w końcu zwrócił się do mnie z zapytaniem:
 — W takim razie i nasza wyprawa na granicę Persyi byłaby zbrodnią... Jak myślisz, emirze?
 Rozmyślnie nie odpowiedziałem wprost na to zapytanie, udając, że nie miałem tego na myśli, i tylko niby mimochodem zaznaczyłem, że tego rodzaju napady są istotnie zbrodnicze i potępienia godne. Wywiązała się nad tem żywa dyskusya między nim a jego wojownikami, przywykłymi do zbójeckiego rzemiosła i uważającymi rabunek za czyn honorowy i rycerski. Pokusa byłą wielka, bo szło przecie o znaczne zdobycze, a przytem zawrócenie z przedsięwziętej wyprawy do domu w połowie drogi tak sobie, bez ważnej przyczyny, uważaliby oni za coś hańbiącego, równającego się tchórzostwu. Zadanie więc moje było trudne, dało się jednak przeprowadzić właśnie dlatego, że postępowałem umiejętnie, niemal chytrze i powoli, z pozorną obojętnością. I oto wkońcu Kelurowie zgodzili się wreszcie na zaniechanie rabunkowej wyprawy, a natomiast postanowili urządzić wielkie polowanie.
 Jeden tylko Sali poznał się na moich tajemnych zamiarach i przy sposobności wziął mię pod ramię, a odprowadziwszy na bok, rzekł:
 — Jesteś bardzo niebezpieczny, effendi, bo umiesz kierować ludźmi, jako sam chcesz, nawet wbrew ich woli. Szczęście, że nie ku złemu, lecz ku dobremu zmierzają wszystkie twoje czyny; w przeciwnym razie byłbyś najszkodliwszym człowiekiem pod słońcem.
 Późna noc była, gdyśmy się udali na spoczynek.
 Nazajutrz Kelurowie zwinęli obóz już o świcie i wybrali się w drogę. Postanowiłem towarzyszyć im tylko do końca doliny, a potem jechać wprost do Khoi. Szir Samurek ostatni wsiadł na konia, przedtem jednak wręczył mi pieniądze oberżysty, mówiąc:
 — Podziwiam cię, effendi, że aż do tej chwili nie [III-283]upomniałeś się o pieniądze. Oto masz je. Oddając ci je, dopełniam ostatniego z warunków, jakie mi postawiłeś.
 Jechał na samym końcu oddziału, a za nim podążał nezanum z ludźmi z Khoi, którzy otrzymali napowrót swoje rzeczy.
 Ja z Halefem udałem się jeszcze do kaplicy, by tam bodaj przez chwilę podumać nad wypadkami, których byłem świadkiem i sprawcą. Przyłączyli się do nas obaj Bebbejowie.
 Gdyśmy wracali, Ben Akwil rzekł do mnie:
 — Pożegnamy cię tutaj, effendi, bo drogi nasze w przeciwnych rozchodzą się kierunkach. Pamiętaj jednak, że czyny twoje i słowa utkwiły w duszach naszych na wieki. Za twojem pośrednictwem doznaliśmy wielkiej łaski niebios, i dlatego serca nasze przepełnione są dla ciebie niewymowną wdzięcznością. Jeżeli Allah spełni moją prośbę, to spotkamy się z sobą jeszcze w życiu, a spotkamy się jako przyjaciele, bez względu na to, czy znajdę Mahdiego, czy też ową gwiazdę promienną, którą mi przypowiedziałeś. Niechże tedy aż do chwili ponownego spotkania i na zawsze towarzyszy ci błogosławieństwo Allaha!
 Dopędziliśmy wkrótce Kelurów i pożegnaliśmy się z nimi, oczywiście na sposób wschodni, więc obsypując się wzajemnie mnóstwem pięknych słów, tym jednak razem naprawdę szczerych i serdecznych.
 Potem, gdyśmy wraz z resztą ludzi, wypuszczonych przez szeika z niewoli, znaleźli się na drodze do Khoi, zaczął Halef:
 — Wiesz, sidi, że pożegnanie nie należy do rzeczy bardzo wesołych, skoro w kącikach oczu pojawiają się krople łez. No, ale pocieszam się tem, że czyny, przez nas tutaj dokonane, będą w naszem życiu jaśniały, jak perły drogocenne. Nieprzyjaciele nasi stali się nam przyjaciółmi, a skóry z trzech młodych niedźwiedzi będą najlepszym dowodem naszego bohaterstwa i odwagi. Co do mnie, teraz, po tem wszystkiem, czuję się o wiele [III-284]łepiej, niż w owej chwili, gdy wisiałem na gałęzi topoli, wyrzucony przez zawadyacką tulumbę. A niechże tę sikawkę obsiędą wszyscy dyabli na podobieństwo roju pszczół i zjedzą ją, jakeśmy zjedli cztery sztuki niedźwiedzi!
 Powracający z nami obywatele Khoi silili się na okazanie nam. wdzięczności za doznane od nas dobrodziejstwa, aleśmy się trzymali od nich zdaleka, gdyż nawet najprzedniejszy z nich dygnitarz, nezanum, którego mądrość, wedle pojęcia oberżysty, była o wiele większa od mojej, nie budził we mnie zbytniego zachwytu i nie było się z kim zaprzyjaźniać.
 Przybycie nasze do Khoi wywołało w miasteczku niesłychane zbiegowisko. Przed gospodą zgromadziły się całe tłumy ciekawych, a Halef miał znowu sposobność popisywania się swoim talentem oratorskim.
 W siódmem niebie uczuł się oberżysta, otrzymawszy napowrót zabrane sobie pieniądze, a jego żona ze łzami w oczach wyznała mi, że mąż jej, wyrzekłszy się raz na zawsze trunków, dotrzymuje słowa i nie oddaje się już pijaństwu.
 Pozostaliśmy w Khoi pięć dni, w ciągu których mieszkańcy miasteczka nie szczędzili nam dowodów życzliwości. Jeden tylko aptekarz wrogo dla nas był usposobiony i chciał nas nawet zaskarżyć o kradzież jego koni, ale zaniechał tego zamiaru, żądając tylko odszkodowania. Gdy się zjawił u nas w izbie z tem żądaniem, Halef oświadczył gotowość wypłacenia mu pewnej sumy, ale nie w złocie, lecz w uderzeniach swego batoga ze skóry hipopotama. Przestraszony tą propozycyą aptekarz uciekł, dając za wygraną, i tylko gdyśmy odjeżdżali, patrzył za nami wzrokiem pełnym nienawiści.

 Rzecz prosta — niewieleśmy sobie z tego robili...

[III-285]

ROZDZIAŁ IV.

Ostatnie polowanie na ludzi.

 I znowu było to nad Nilem, w głębokiej puszczy, krańcami swymi dotykającej rzeki, której brzeg pokryty był pasmem wysokiej trzciny. Potężne drzewa senesowe i subakowe tworzyły nad głowami naszemi gęste pokrycie, przez które nawet promienie południowego słońca przedrzeć się nie mogły. Czerwone pnie talhamimoz^[111] wyciągały długie swe, poziomo rosnące konary ponad trzcinę i tworzyły tam gęstą z pierzastych liści zasłonę, opadającą dalej aż do poziomu wody. Gdyby nie blizkość rzeki, od której przedzierał się w głąb puszczy orzeźwiający chłód, upał byłby nie do wytrzymania.
 Muszę tu opowiedzieć, w jaki sposób znalazłem się nad Bahr el Abiad, tak bardzo od niego przedtem oddalony.
 Przeprosiny moje z reisem effendiną po wiadomem czytelnikom nieporozumieniu oparte były na szczerości, ale tylko z jednej strony, a tą stroną właśnie byłem ja. Używszy wszelkich środków, aby wśród podkomendnych reisa efiendiny nie rozpowszechniło się mniemanie, jakobym był jedynym bohaterem i jakoby mnie tylko należało zawdzięczać znakomite skutki wyprawy, nie zdołałem przekonać tych ludzi ani słowem, ani zachowaniem się swojem. Mieli oni to przekonanie, że dowódca ich był zdolny tylko do popełniania błędów [III-286]i że ja wyprowadzałem go zawsze z kłopotów, ile razy nóż był już poprostu na jego gardle. Lgnęli też do mnie z tej przyczyny coraz bardziej, a ku niemu poczęli żywić równocześnie wzrastającą niechęć.
 Nie mogło to oczywiście ujść jego uwagi, a znaleźli się nawet tacy, którzy mu to otwarcie w oczy mówili. Zarzutów z tej racyi czynić mi nie mógł, bo nie dałem mu ku temu żadnego powodu. Milczał więc, stawał się wobec mnie coraz bardziej zamkniętym w sobie, śledząc jednocześnie zazdrosnem okiem każdy mój krok i rozważając każde słowo.
 Wobec tego postanowiłem zachowywać się w swem postępowaniu jeszcze przezorniej i wreszcie najzupełniej dobrowolnie zniżyłem się do roli zwykłego członka ekspedycyi. Pozostawić mię samego w tych dzikich okolicach nie mógł biedak w żadnym razie i cierpiał z tej racyi ogromnie. Mówił ze mną bardzo mało, i to w sprawach niezbędnie tego wymagających, a na każdym kroku dawał mi do zrozumienia, że on jest tu wodzem i panem. O ile przedtem byłem jego pomocnikiem i doradcą, o tyle teraz spełniałem przy nim, że tak powiem, rolę piątego koła u wozu, jakkolwiek rady mojej zasięgał od czasu do czasu, a mianowicie w takich wypadkach, gdy mu własny rozum, inteligencya i zdolności nie wystarczyły.
 Ten zaostrzający się z każdym dniem niewesoły stan rzeczy uprzykrzył mi się wreszcie i postanowiłem rozstać się z reisem effendiną, skoro tylko przybędziemy do Faszody. Niestety, okazało się to niemożliwem, gdyż w mieście tem grasowała właśnie w owym czasie, w straszliwy sposób pastwiąc się nad ludźmi, żółta febra, i trzeba było czekać przynajmniej miesiąc czasu na okręt, wyruszający w dół rzeki.
 Reis efiendina zatrzymał się tu tylko przez dwa dni i, aby nie paść ofiarą epidemii, zmuszony był, rozwinąwszy żagle, płynąć dalej. Przedtem jednak dał mi wyraźnie do zrozumienia, że pragnie, abym został w Faszodzie i nie nadużywał dalej jego gościnności. [III-287]Byłem atoli głuchy i nieczuły na te napomknienia i rady, aczkolwiek wrzało we mnie z powodu ustawicznych kaprysów i oznak niewdzięczności z jego strony.
 Upór zaś mój tem bardziej zaostrzył w nim jeszcze złe ku mnie usposobienie, że w Faszodzie obiegać zaczęła pogłoska o ponownem ukazaniu się band, trudniących się łowieniem ludzi, — i nie dziw, bo tak długa nieobecność naszego okrętu na wodach Nilu mogła dodać otuchy łowcom niewolników. Wprawdzie nie przedsiębrali oni w ostatnich czasach żadnej większej w tym celu wyprawy, ale wiadome było, że łowcy mieli jeszcze dość rekwiku, ukrytego w zakamarkach i czekającego odpowiedniej chwili do transportu, skoro tylko przycichnie czujność władz. Rekwik taki doprowadzają handlarze do Nilu i tu, w miejscach najdogodniejszych do przejścia rzeki w bród, przeprowadzają go na prawy brzeg, skąd dalsza jego transportacya jest już zupełnie bezpieczna. Jeden z takich upatrzonych przez handlarzy punktów dogodnych do przeprawy znajdował się właśnie poniżej Faszody, między miejscowością Kaka i Kuek, i dlatego reis effendina postanowił przez pewien czas manewrować w tych stronach po Nilu w nadziei, że uda mu się pochwycić taki rekwik.
 Co do mnie — nie wierzyłem pogłosce o przechowywanym tutaj jakoby rekwiku, ale też nie zdradzałem się ze swoimi na tę sprawę poglądami, a zresztą nie pytano mię wcale o zdanie. Ani rozległe, bezdrzewne, z marnemi wpośród stepów chatami Kaka, ani też nędzna wioska Szyluków Kuek nie mogły stanowić dla handlarzy należytej i bezpiecznej kryjówki. A że między obydwoma miejscowościami nie było wcale na rzece dogodnego miejsca do przeprawy w bród, handlarze już przez sam wybór tych okolic na swoje operacye wystawiliby sobie jak najgorsze świadectwo ubóstwa umysłowego. Zresztą z Kaka prowadzi dość uczęszczany szlak karawanowy do ziemi Bagara i koło wyspy Kedara do kraju Tagalów, a z drogi tej [III-288]korzystali zawsze handlarze niewolników. Liczył więc reis effendina, że tu najpewniej uda mu się przyłapać jaki transport „rekwiku". Ja zaś byłem tego przekonania, że ów bród, o którym opowiadano, znajduje się znacznie niżej obu miejscowości, a przekonanie to opierałem na podstawach wielu danych, przedewszystkiem zaś na tem, że obejście znacznej przestrzeni powyżej wspomnianych wsi zabierałoby handlarzom zbyt wiele czasu i narażało ich na dotkliwe straty w szeregach niewolniczych.
 Reis effendina tedy znalazł się znowu na pewnym, jego zdaniem, i właściwym terenie polowania na łowców i wierzył święcie, że uda mu się na własną rękę dokonać Bóg wie jakich czynów. W obawie, abym mu w tem „nie przeszkadzał”, wpadł na myśl pozbycia się mię za wszelką cenę. Obłudnie tedy i z udaną uprzejmością oznajmił mi, że z racyi wielkiego do mnie zaufania powierza mi bardzo odpowiedzialną misyę. Mianowicie, mając pewność, że handlarze niewolników wykorzystają dla przeprawy rekwiku wyspę Matemę, uważa za konieczne, abym popłynął tam naprzód dla zbadania dobrze terenu i został w tamtych stronach tak długo, aż on tam przybędzie na swoim „Sokole“. W końcu dodał, że wierzy w mój spryt i moje niezwykłe zdolności i spodziewa się jak najlepszych wyników mojej wyprawy.
 Poznałem się odrazu na obłudzie efiendiny, ale przyjąłem zlecenie jego bez słowa protestu, co go nawet nieco zdziwiło. A podjąłem się tego przedsięwzięcia z tej przyczyny, że właśnie, mojem zdaniem, między wspomnianą wyspą a Kuek należało szukać owego brodu, z którego korzystali handlarze.
 Reis effendina, w przystępie dobrego humoru z powodu mojej gotowości do wyprawy w strony, gdzie, jak sądził, nie mogło być ani jednego łowcy niewolników, pozwolił mi wybrać sobie z pomiędzy asakerów czterech do wiosłowania. Ponieważ w miszrah w Kaka jakiś w górę płynący okręt pozostawił wyborną [III-289]łódź na cztery wiosła, poprosiłem reisa, aby mi pozwolił zabrać ją do swego użytku, na co chętnie się zgodził. Uwiązaliśmy następnie łódź do okrętu, a dopłynąwszy do Kuek, tam dopiero wybrałem sobie czterech ludzi, o których wiedziałem, że byli mi całą duszą oddani. Zaopatrzywszy się też w niezbędne środki żywności, amunicyę i inne drobiazgi, wezwałem Ben Nila, aby mi towarzyszył, co go niewymownie ucieszyło.
 Łódź była tak obszerna, że się w niej wszyscy pomieścili znakomicie, a zaopatrzona była prócz wioseł w żagiel.
 W dobrym humorze puściłem się w drogę, aczkolwiek wycieczka ta miała być dla mnie pewnego rodzaju wygnaniem.
 Skoro tylko kadłub „Sokoła" zniknął nam z oczu, Ben Nil ozwał się do mnie:
 — Wiem, effendi, że reis effendina umyślnie cię wysłał w tamte strony, aby się ciebie pozbyć. Twoja sława jest mu solą w oku, i chciałby bodaj przy końcu swej wyprawy odznaczyć się czemkolwiek na własną rękę. Ale mnie się zdaje, ze stanie się zupełnie inaczej.
 — Z czego to wnioskujesz?
 — Z twego dobrego humoru. O, ja cię znam. Posłuchałeś go tak skwapliwie, a ponadto miałeś tak dziwną minę, że przysiągłbym, iż obmyślasz teraz jakiś kapitalny kawał, który i mnie i tobie wynagrodzi doznane nieprzyjemności.
 Czterej wioślarze nasi byli również zadowoleni, żem ich wybrał do swojej wyprawy, — wydostali się bowiem na pewien czas z pod zbyt surowego rygoru i niezwykłej karności na pokładzie „Sokoła", a nadto cieszyli się nadzieją zdobyczy, jakie mogliśmy uzyskać w czasie wyprawy.
 Ja sterowałem, Ben Nil zajął miejsce na przodzie łodzi, a asakerzy leżeli narazie bezczynnie, bo wiatr dął w żagiel i wiosłowanie było zbyteczne.
 Z Kuek płynęliśmy przez całe popołudnie, a że nigdzie nie zauważyliśmy brodu, więc nie można było [III-290]liczyć tutaj na zetknięcie się z handlarzami niewolników, i dopiero podczas jutrzejszej żeglugi spodziewałem się trafić na ich ślady. Płynęliśmy długo z wieczora, korzystając z tego, że księżyc. oświecał szlak, którym żeglowaliśmy, i wiatr był pomyślny.
 Po niejakimś czasie natrafiliśmy na znaczny zakręt rzeki, i trzeba było przybić do brzegu na nocleg. Rozłożywszy się tu pod wielkiem drzewem, rozpaliliśmy ognisko. Jeden z nas naprzemiany czuwał czas jakiś, podsycając płomień dla odpędzenia od nas owadów, podczas gdy inni spali.
 Rano dopiero, popłynąwszy dalej, rozpoczęliśmy poszukiwania brodu.
 Mieszkaniec z nad górnego Nilu nazywa bród zwykły, nadający się do przejścia, słowem „maszadah" a większy, trudniejszy, zowie się tu „chod". Przez ten ostatni można się przeprawić tylko wówczas, gdy woda jest zupełnie spokojna.
 Około południa przybyliśmy do miejsca, gdzie rzeka dzieliła się na kilka ramion, oblewając swemi falami liczne ławice drobnych wysp. Woda płynęła tu tak spokojnie, że jeżeli gdzie, to chyba jedynie tutaj mogło być najwygodniejsze dla ludzi przejście, tembardziej, że na piasku i na ławicach nie zauważyliśmy ani jednego krokodyla. Przybijaliśmy kolejno do każdej z wysp, przeszukując je starannie. Wszystkie były pokryte dziką trzciną, zwaną omm sufah, i krzakami, które, rosnąc bujnie i szybko, zacierają wnet wszelkie ślady czyjegokolwiek na nich pobytu nie do poznania.
 Jednakże na najbliższej od lewego brzegu. ławicy znaleźliśmy w krzakach szebah, niezupełnie jeszcze przykryty trawą. Łatwo było domyślić się, w jaki sposób dostały się tu te widły, które biedni czarni dźwigają na swych karkach idąc w niewolę. Niezawodnie przeprawiali się tędy ze swym rekwikiem handlarze niewolników.
 Popłynęliśmy dalej naokoło wysepki w celu ścisłego jej przeszukania. Rosły tu liczne krzaki [III-291]ambakowe^[112], które zwróciły szczególniej moją uwagę. Krzew ten, należący do rodziny motylkowatych, wyrasta podczas wylewu rzeki na kilka metrów wysoko, aby potem, po opadnięciu wódy, zmarnieć na suchym gruncie. Drzewo tych krzewów jest gąbczaste, ale bardzo trwałe, i dlatego używają go do sporządzania pewnego rodzaju tratew. Jedna taka tratwa zdolna jest unieść trzy lub cztery osoby, a jeden człowiek może ją bez zmęczenia nieść na plecach przez dłuższy czas. Owóż krzewy te były w znacznej części uschłe i przygniecione do ziemi kupami liści papyrusu.
 Zapuściwszy się w głąb wysepki, w pewnej odległości od brzegu znalazłem pod cienistym krzakiem cały zapas drzewa ambakowego, ułożony w stos. A więc ktoś przygotował sobie materyał na tratwę, i teraz nie miałem już wątpliwości, że tu właśnie znajdował się poszukiwany przez nas bród. Na razie nie zdawało się nam ważnem odkryciem znalezienie tu owych zapasów drzewa ambakowego, gdyż mógły być one nagromadzone jeszcze przed paroma miesiącami, kiedy przeprawiał się tędy ostatni transport, i całe miesiące moglibyśmy czekać, aż jaki handlarz niewolników skorzysta z materyału tratwowego w tym samym celu. Ale mimo to postanowiłem zbadać okolicę o ile możności dokładnie.
 Przedewszystkiem uważałem za konieczne ukryć łódź na wszelki wypadek, gdyby się pojawił ktoś niepowołany, który widzieć jej nie powinien. Popłynęliśmy więc znaczny kawał w górę i tam w trzcinie pod zwisającemi gałęźmi drzewa umieściliśmy naszą łódkę. Pozostawiwszy tu w celu strzeżenia jej naszych asakerów, ja z Ben Nilem wróciliśmy ku brodowi dla dalszych poszukiwań. Przedewszystkiem udaliśmy się na wysoki w tem miejscu brzeg wysepki, ażeby stamtąd wymiarkować, czy nie uwidoczni się szczególnie korzystny przystęp do wody. Im dalej było od brzegu [III-292]wysepki w górę, tem rzadszy stawał się las, aż wreszcie znaleźliśmy się na szczycie pagórka, gdzie drzewa zupełnie się przerzedziły. Nie spodziewając się tu nic ciekawego zobaczyć, skręciliśmy wlewo, aby wrócić do maszadah, zachowując przytem wszelką ostrożność — nietyle z potrzeby, ile z przyzwyczajenia, które stało się u mnie, rzec można, nałogiem. I mimo wielkiej z mej strony uwagi nicbym nie skorzystał z tej naszej wycieczki w głąb wysepki, gdyby nie Ben Nil, który nagle szarpnął mię za rękaw i wskazał leżącą na ziemi naręcz zerwanej trawy, tak zwanej andropogon. Chwyciłem Ben Nila za rękę i co prędzej pociągnąłem go za sobą chyłkiem w dół, zatrzymując się aż w pobliżu miejsca, gdzie ukryta była nasza łódź.
 — Effendi — zdziwił się Ben Nil, — co ci się stało tak nagle? czyżbyś się przeląkł kupki trawy?
 — Właśnie z powodu tej zerwanej trawy miejmy się na baczności.
 — Dlaczego?
 — Bo dowodzi ona, że w pobliżu niezawodnie są ludzie. Ta właśnie olbrzymia trawa służy do wiązania sznurów na tratwę. Zerwano ją niedawno, bo jest całkiem świeża, ani trochę nie zwiędła, a więc ten, kto ją zbierał, mógł być w niewielkiej od niej odległości, może o kilka kroków, szukając jej do wyrwania w większej ilości.
 — Maszallah! Ale dlaczego tej kupki nie zabrano?
 — Dla wygody. Łatwe to zresztą do wytłomaczenia: ktoś zbiera ją, kładzie na pewne miejsce, poczem idzie szukać dalej i znowuż wraca, by zebraną położyć na kupkę.
 — No, no! może nas spostrzeżono?
 — Trudno to wiedzieć... możliwe jednak, że nie. Czekajmy chwilę, czy nie przyjdzie tu kto za naszymi śladami. Jężeli nas nie spostrzeżono, możemy po niejakimś czasie dostać się ostrożnie aż ku brodowi i podpatrzyć, kto jest na wysepce, gdyż z wszelką pewnością tam się go doczekamy.
[III-293] Gdy po upływie kwadransa nikt się nie zjawił, ruszyliśmy ostrożnie, jak skradające się koty, wzdłuż brzegu ku brodowi. Było to wcale uciążliwe, bo słońce operowało silnie, i powietrze przesycone było parą wodną. Spoceni, jakbyśmy wyszli z kąpieli, dostaliśmy się nareszcie do miejsca, skąd widać było kupę zapasowego drzewa w oddali najwyżej czterdziestu kroków. Upłynęło sporo czasu, gdy do tej kupy podeszli dwaj mężczyźni, niosąc na plecach w kierunku wody, a więc ku naszej kryjówce, sporą wiązkę trawy. Ułożywszy ją nad wodą, przynieśli potem tyle gałęzi, ile im było potrzeba, i zaczęli sporządzać tratwę. Nie byli to ani Dinkowie, ani Szylukowie, a z cech typowych i z ubrania sądząc, wywnioskowałem, że należeli do któregoś ze szczepów arabskich z nad Białego Nilu.
 — Sporządzają tratwę i chcą się przedostać na drugi brzeg — zauważył szeptem Ben Nil. — Może jest ich więcej?
 — Trudno to odgadnąć.
 — Czy uważasz ich za łowców niewolników?
 — I to trudne do określenia. Że nie są bogaci, to pewna; gdyby się zajmowali handlem niewolników, byliby lepiej odziani. Zresztą może są tylko pomocnikami handlarzy.
 — Zaczepimy ich?
 — Teraz jeszcze nie. Zaczekajmy tutaj, by podsłuchać ich rozmowę.
 — Czy nie możesz określić, do którego szczepu należą?
 — Sądząc z barwy, nie należą ani do Kababów, ani do Bagarów, lecz zapewne do któregoś z innych plemion ze wschodu, dokąd teraz zapewne się udadzą.
 Obserwowani przez nas pracowali dość długo, nic do siebie nie mówiąc, i dopiero, gdy tratwa była gotowa, jeden z nich spojrzał ku słońcu, aby się przekonać, jaka jest pora, a złożywszy na ziemi gałęzie, ozwał się tak głośno, żeśmy dokładnie słyszeć mogli:
 — Dosyć już, bo nadeszła godzina modlitwy! [III-294]Przedewszystkiem Allah, potem prorok, a dopiero na ostatku człowiek ze swą robotą. Chcesz przewodniczyć w modlitwie?
 — Nie; możesz ty, a ja będę powtarzał.
 — Odmówmy więc najpierw modlitwę przeciw niewiernym, bo takie są przepisy dla ściślejszych wyznawców.
 I zwrócił się twarzą w stronę Mekki, a złożywszy ręce, zaczął:
 — Szukam ucieczki u Allaha przed szatanem przeklętym. O Allah! wspomagaj islam i wywyższ słowo prawdy i wiary! O Panie wszelkiego stworzenia, o Allah! zniszcz niewiernych i służalców innych bogów, którzy są wrogami twoimi i wrogami religii! O Allah! uczyń ich dzieci starcami, zwal w gruzy ich domy, połam im nogi i daj ich samych, jako też ich rodziny, ich czeladź, ich kobiety i dzieci, krewnych i braci, bogactwa i kraje, we władzę muzułmanom, jako zdobycz! O Allah, który jesteś panem wszelkiego stworzenia, uczyń to dla swoich wiernych!
 Mówił przed chwilą o sobie, jako o ściślejszym wyznawcy islamu, więc, jako taki, powinien był przy modlitwie odbyć przepisane obmycie, czyli wudu. I istotnie postąpił wnet nad wodę, zawinął rękawy po łokcie i rzekł, klękając ze złożonemi rękoma i obmywając je po trzykroć:
 — W imieniu Boga wszechmiłosiernego! Niech ci będzie cześć, o Allah, że zesłałeś na ziemię wodę do obmycia się i islam do oświecenia dusz wiernych, jako drabinę do twych ogrodów rozkoszy i do twego mieszkania, przepełnionego chwałą i pokojem!
 Tu nabrał w prawą dłoń wody i podniósł do ust, a wypluwszy ją trzy razy, mówił dalej:
 — O Allah, dopomóż mi do uzyskania twej księgi i zgłębienia twej woli, abym mógł służyć ci wiernie!
 Wciągnąwszy następnie wody w nos po trzykroć, wołał:
 — Spraw, o Allah, abym mógł wdychać w siebie [III-295]wszystkie zapachy raju, i obdarz mię jego rozkoszami, a broń mię od fetoru ognia w piekle.
 Potem obmył sobie twarz, mówiąc przytem:
 — O Allah, uczyń oblicze moje w dzień ostateczny białem, jak mleko, a poczernij twarze niewiernych i grzeszników.
 Według pojęć muzułmanów, ludzie, wybrani na ostatnim sądzie, będą mieli twarze białe, potępieni zaś czarne. Stąd słyszeć można nieraz wśród Arabów przekleństwo: „Oby ci Allah poczernił twarz na węgiel."
 Następnie pobożny ów wyznawca Allaha umył po kolei obie ręce. Myjąc prawą, modlił się:
 — O Allah, oddaj mi księgę mego życia w prawą rękę i czyń ze mną pobłażliwy rachunek!
 A myjąc lewą:
 — O Allah, nie daj mi księgi mego życia w lewą rękę, a nie obliczaj się ze mną zbyt surowo i nie strąć mię do wiecznego ognia!
 Zdjął następnie prawą ręką turban z głowy, nalał na nią wody i mówił:
 — O Allah! okryj mię łaską twoją i rozsyp błogosławieństwa na moją głowę, ocień mię cieniem twego baldachimu w dniu, kiedy żadnego już nie będzie cienia, oprócz twego!
 Obmył sobie następnie plecy, prosząc Allaha, by go uchronił od ciężaru mąk piekielnych, — a wreszcie nogi, żebrząc znów łaski, by mógł zajść prosto po esz sziret, czyli po moście śmierci, do wrót raju. Wreszcie wstał, a spojrzawszy w niebo, następnie zaś na ziemię, wołał głośno:
 — Wielbię cię i czczę, o Allah, i wyznaję, że niema innego Boga, tylko ty jeden, że nie masz żadnego towarzysza, bo niema Boga oprócz Boga, a Mahomet jest twoim sługą i wysłańcem!
 Obrzęd taki spełniają muzułmanie pięć razy dziennie przed każdą przepisaną modlitwą. Jeśli niema pod ręką wody, wówczas, zamiast niej, używają piasku, a takie suche mycie nazywa się tajemmum.
[III-296] Był to jednak zaledwie wstęp do modlitwy, i teraz dopiero zaczął się tak zwany asr. Wierny położył na ziemi turban, który mu służył zamiast kobierca, a ukląkłszy na nim, zwrócony w stronę Mekki, zaczął głośno tak zwany adan:
 — Bóg jest wielki! Bóg jest wielki! Bóg jest wielki! Wyznaję, że niema żadnego Boga, oprócz Boga, i że Mahomet jest jego prorokiem. Módlcie się: Bóg jest wielki i t. d.
 Nastąpiła właściwa modlitwa, która jest bardzo długa i połączona z najrozmaitszymi ruchami głowy, rąk i nóg. Nie przytaczam jej z braku miejsca i powtarzających się ciągle refrenów.
 Każde słowo, wygłoszone przez przodującego, powtarzał półgłosem jego towarzysz, naśladując go przytem w ruchach.
 Można sobie wyobrazić, jak wygląda meczet, gdy setki ludzi wykonywają podobne ruchy głową, rękami i nogami w takt za swoim przodownikiem w modlitwie! Robi to wrażenie, jakby jakieś drewniane figurki, przymocowane na drutach, poruszano, niby maryonetki, przez co modlitwa traci swą podniosłość, przemieniając się w bezmyślną komedyancką paplaninę. Nie zgodzę się również z twierdzeniem zwolenników nauki Mahometa, jakoby przepisane przez islam modlitwy miały jakąś treść, i nie chce mi się wierzyć, aby tę treść pobożni rozumieli. Takie piękne słowa, jak „łaska", „miłosierdzie", brzmią bardzo mile wśród owej modlitwy, ale o wartości ich w znaczeniu czynnem nikt z pobożnych nie ma pojęcia, nie harmonizują one z tem, co czuje w danej chwili serce modlącego się muzułmanina, i pozostają pustym dźwiękiem, wyraźnie przeznaczonym dla dekoracyi przedstawienia. Słowo „grzech" odczuwa w całej doniosłości jedynie chrześcijanin, zarówno, jak wyraz „łaska".
 Oczywiście są wypadki, w których i muzułmanin potrafi skupić się w sobie i wysnuć z głębi swej duszy gorące uwielbienie dla Bóstwa. Znakomity przykład [III-297]tego znajdujemy u Słowackiego w ustępie z „Ojca zadżumionych":
 „O bądźże ty mi pochwalony, Allah,
 Szumem pożarów, co miasta zapala,
 Trzęsieniem ziemi, co grody wywraca,
 Zarazą, która dzieci me wytraca
 I bierze syny z łona rodzicielki!....
 O Allah akbar! Allah, jesteś wielki!"
 Po skończonych modłach obaj Arabowie włożyli turbany na głowy i zabrali się znowu do roboty, rozmawiając przytem tak głośno, że słyszeliśmy każde ich słowo. Prawdopodobnie byli pewni, że niema tu naokół żywej duszy. I przyznać muszę, że niektóre szczegóły ich rozmowy były dla mnie bardzo interesujące, a zaciekawiły mię najbardziej wówczas, gdy posłyszałem nazwisko Ibn Asla. Ów, który je wymówił, ciągnął, wzdychając:
 — Och! gdyby on wrócił jak najprędzej! Był surowy, to prawda, i najlżejsze przewinienie karał nieraz śmiercią; ale też pod jego władzą byliśmy bądź co bądź ludźmi wolnymi, którzy nie bali się nikogo, prócz dyabła i reisa efiendiny. A tak co? Jesteśmy oto biednymi parobkami, pracującymi dla kogo innego za marną zapłatę, ot, aby z głodu nie zdechnąć. Allah niech potępi nową naukę, która głosi, że łowienie i handel ludźmi jest zbrodnią, i która sprawia, że teraz tak srodze ścigają i karzą łowców niewolników.
 — Tę naukę wymyślili chrześcijanie, ażeby tembardziej schwycić paszę w swe szpony — odrzekł drugi, — i dlatego nie mam wcale chęci uznawać tych nowych praw i stosować się do nich.
 — Masz słuszność. Co nas obchodzą chrześcijanie i co to za pasza, który słucha niewiernych? Jesteśmy synami islamu, a ten potrzebuje niewolników. Zresztą czyż nowy murabit^[113] z Aba nie głosi, że Allah [III-298]rozkazał, aby wszyscy niewierni, zarówno czarni, jak i biali, byli niewolnikami wiernych?
 — O, tak! słyszałem to. Allah zstępuje do niego co noc i objawia mu swoją wolę i swe rozkazy. Od czasu Mahometa nie było jeszcze proroka, któryby dorównywał temu nowemu.
 Istotną zagadkę stanowiły dla mnie te słowa. Murabit z Aba? coby to był za jeden? Aba jest wyspą na Białym Nilu, — wiedziałem o tem; ale żeby tam mieszkał jakiś święty muzułmański, o tem nikt mi nie wspominał. Zresztą święty ów był „nowym", jak się wyraził pobożny Arab. Widocznie zjawił się on po opuszczeniu przez nas tych okolic, gdyśmy się udali na południe. A może to znowu jaki Mahdi?... Mimowoli przyszedł mi na myśl Sali Ben Akwil, który ongi szukał Mahdiego, tudzież Fakir el Fukara, znany mi z owych czasów, gdy to ubiłem lwa z El Teitel. Fakir ów — przypominam sobie — nazywał się Mohammed Achmed, a z rozmowy z nim zrozumiałem, że uważa siebie za „wysłannika" Allaha. Ten to Mohammed Achmed, odwdzięczając się za to, że uratowałem mu życie, chciał mię wydać Ibn Aslowi, ale mu się to nie udało, i spotkała go w nagrodę za szlachetność bastonada z rozkazu reisa effendiny. Czyżby to on był owym „świętym" z Aba?
 Nie miałem czasu na rozmyślanie nad tą zagadką, bo dwaj Arabowie zaabsorbowali mię całkowicie swą rozmową, — mówili zaś tak swobodnie i o takich rzeczach, o jakich powinni byli milczeć oględnie. Dowiedziałem się mianowicie z ich gawędy, że wysłani zostali przez pewnego handlarza z Takoba do Chor Omm Karu, gdzie znajdował się drugi kupiec. Ów handlarz z Takoba zamierzał przeprawić w tych dniach przez bród sześćdziesięciu niewolników, a drugi miał za trzy dni od dziś odebrać ich po tamtej stronie rzeki i, zapłaciwszy należytość za „towar", przetransportować go dalej drogą karawanową Tana Karkoger.
[III-299] Ben Nil, wysłuchawszy całej tej rozmowy, szturchnął mię z boku i szepnął:
 — Pochwyćmy tych ludzi.
 — Nie; mam inne zamiary.
 — Przecie musimy uwolnić owych sześćdziesięciu niewolników...
 — Oczywiście.
 — Wobec tego wypada schwytać tych dwu wysłańców.
 — Przeciwnie, należy ich przepuścić swobodnie.
 — Nie pojmuję, effendi!
 — Wystarczy, że ja pojmuję. Patrz, już gotowi!
 Obaj Arabowie, ukończywszy robotę wiązania tratwy i sporządziwszy z długich żerdzi wiosła, ściągnęli tratwę na wodę i powiosłowali na niej do najbliższej wyspy. Tu wysiadłszy, przenieśli tratwę na plecach wpoprzek wysepki i znowu przeprawili się na niej przez wązką odnogę rzeki na inną wysepkę, — aż w końcu taką drogą znaleźli się na przeciwnym brzegu Nilu.
 — Uciekli, effendi! a tak łatwo mogliśmy ich przytrzymać! — narzekał Ben Nil.
 — No, no, nie trwoż się; niebawem będziemy ich mieli w swych rękach.
 — Gdy powrócą?
 — Rozumie się.
 — Hm! nie gniewaj się, effendi, jeżeli uczynię ci uwagę, której, jako twój sługa, czynić nie powinienem... Oni przecie nie wrócą sami, lecz z ludźmi, którzy mają transportować niewolników, a przytem i ludzie z Faszody będą już tutaj. Że zaś do transportowania sześćdziesięciu niewolników trzeba conajmniej piętnastu ludzi, więc ogółem będziemy mieli do czynienia z trzydziestoma uzbrojonymi drabami. Czyż zatem nie lepiej było ująć bez żadnej trudności tych dwóch?... Teraz prawdopodobnie będziemy zmuszeni zażądać pomocy u reisa effendiny...
 — O, nie! ani myślę od niego żądać pomocy. *
 — Jakto? przecie nas jest tylko sześciu!
[III-300] — I ci nam wystarczą!
 — Allah! Znowu widzę na twojej twarzy wyraz jakby szyderstwa. Czyżbym w ciągu ustawicznych niebezpieczeństw zgłupiał do tego stopnia, że przestaję cię rozumieć?
 — Cóż znowu!.. odwrotnie, stałeś się więcej przezornym, bynajmniej nie straciwszy na zdolnościach umysłowych. Powiadasz, że będziemy mieli do pokonania trzydziestu ludzi, i to istotnie byłoby trochę zawiele na nasze siły. Ale zważ, że przecie nie będą oni razem; połowa ich zostanie z jednej strony rzeki, a połowa z drugiej. A zdaje mi się, że z piętnastoma damy sobie radę i w ten sposób zwyciężymy trzydziestkę... na raty, jak to się samo przez się rozumie. Reisa effendinę zaś mógłbym prosić o pomoc tylko w razie ostatecznym, na wypadek największego niebezpieczeństwa. Tej jednak ostateczności nie przypuszczam i pragnę, abyśmy sami własnemi siłami zdobyli sobie nagrodę.
 — Masz słuszność, effendi! Możemy obezwładnić ludzi z Takoby, zanim się pojawią tamci, z Chor Omm Karu. A wtedy bez trudu rozprawimy się z tamtymi.
 — Sądzę, że obejdzie się bez bitwy, a zresztą zależy mi głównie na tem, aby odebrać im pieniądze, które będą mieli przy sobie.
 — Pieniądze? Co chciałeś przez to powiedzieć?
 — Słyszałeś przecie, że przybędą tu nad bród odebrać niewolników, przyczem mają zapłacić za nich gotówką lub towarami. Owóż oddziałowi z tej strony odbierzemy niewolników, a oddziałowi tamtemu pieniądze. Obie więc partye spotka dostateczna kara, i przy tej sposobności powiększy się wasz żołd, a reis eifendina będzie miał jeszcze jeden dowód więcej, że nie uczynił dobrze dla siebie, pozbywając się mej osoby tak lekkomyślnie i po szelmowsku.
 — Effendi! — zawołał Ben Nil uradowany. — Nie umiałbym sobie wyobrazić bardziej rozumnego planu, i jeżeli się on tylko uda (a że się uda, jestem [III-301]najmocniej przekonany), to będzie niesłychana w naszych warunkach zdobycz. Cieszy mię to ogromnie, a jeszcze więcej uradowani będą nasi asakerowie. Ciekawy też będę zobaczyć minę reisa effendiny, która zapewne bardzo się wydłuży, gdy mu przyprowadzimy tak obfity połów, podczas gdy on omyli się w swych nadziejach, na zarozumialstwie budowanych, i napróżno tam będzie myszkował. Wyobrażam sobie, jak go wstyd wobec ciebie opadnie. Może przyzna wówczas nareszcie, że najniesłuszniej wyrządził krzywdę tobie i wszystkim, którzy cię lubią oraz poważają.
 Wróciliśmy do łodzi, a Ben Nil opowiedział wszystko asakerom, którzy wpadli już nie w zachwyt, ale niemal w szał radosny, i oznajmili mi, że niezawahają się przed niczem, byle tylko dopiąć tak ważnego celu. Domagali się też, abym im zaraz wytłómaczył, w jaki sposób całą tę sprawę urządzę; ale im odpowiedziałem, że sam jeszcze nie wiem, bo wprzód muszę wybadać dobrze teren po obu stronach rzeki.
 Tak ich to przejęło, że chcieli iść ze mną zaraz na miejsce. Ale że transportu należało oczekiwać dopiero za trzy dni, nie śpieszyłem się i tylko z tej strony poczyniłem tego dnia poszukiwania, dopóki nie były jeszcze zatarte ślady dwóch Arabów, a ślady te miały dla mnie niepoślednie znaczenie,
 Asakerzy prosili mię, abym ich zabrał na te poszukiwania, i skłoniłem się wkońcu do tego, zabierając ich z sobą; jeden tylko pozostał na straży przy łodzi, wylosowany do tej służby.
 Udaliśmy się w las po tej stronie rzeki dla dokładnego zbadania śladów dwu wysłańców, gdyż, kierując się tymi śladami, spodziewaliśmy się odkryć utartą ścieżkę do brodu. Oddaliwszy się znacznie w głąb „chali", po upływie godziny znaleźliśmy nareszcie pewne ważne wskazówki.
 Aż do tego miejsca pokrywająca wyspę gęsta roślinność w postaci krzewów, zasilana wilgocią rzeki, kończyła się, a zaczynały się bujne łąki z takiem [III-302]mnóstwem różnobarwnego kwiecia, że od jaskrowości aż się w oczach mieniło. Wegetacya ta pojawia się z całą siłą: tylko w pewnych porach roku, a niknie zarówno prędko, jak powstała, i wówczas step przedstawia szarą jednostajną płaszczyznę, podobną do pustyni, albo, jak się wyraził któryś z poetów, do próżnej dłoni dziadowskiej. Mimo znacznych trudności, udało mi się przecie odnaleźć ślady ludzkie, a nawet spostrzegłem resztki odchodów wielbłądzich, które świadczyły, że była tu niezawodnie droga karawanowa, uczęszczana wcale nie rzadko. W pustyni zbierają takie resztki bardzo skrzętnie, jako materyał na ogniska; tu jednak, wobec blizkości lasu, było to zbyteczne.
 Dopiąwszy w ten sposób celu wycieczki, zawróciłem ze swymi ludźmi ku miejscu, gdzie pozostawiona była nasza łódka. Wieczór już zapadał, bladem światłem księżyca rozjaśniony, gdyśmy przybyli na brzeg rzeki. Zaraz też wyszukawszy odpowiednią na nocleg kryjówkę w pewnej odległości od wody, aby, o ile można, nie być w nocy narażonymi na chmary komarów, które najwięcej dokuczają nad wodą, pokładliśmy się spać. Nie bylibyśmy zresztą od nich całkowicie wolni, bo ognia postanowiłem nie rozpalać ze względu na blizkość obcych ludzi, — ale na szczęście, odłączając się od reisa effendiny, nie zapomniałem zabrać między innemi zabezpieczającej od komarów siatki.
 Na drugi dzień rano popłynęliśmy na przeciwny brzeg Nilu w celu rozejrzenia się wśród miejscowości. I tu bujna roślinność pokrywała znaczną przestrzeń w głąb stepu, i znaleźliśmy również liczne oznaki, zdradzające, że znajdujemy się na wytkniętym ku rzece szlaku karawan. A ślady były tu jeszcze wyraźniejsze, bo widocznie handlarze, czując się po tej stronie zupełnie bezpiecznymi, nie zadawali sobie nawet trudu zacierania ich za sobą.
 Wróciwszy stamtąd, podpłynęliśmy znaczny kawał w górę rzeki, gdzie u brzegu wyszukaliśmy sobie miejsce na nową kryjówkę na noc. W pobliżu brodu [III-303]było już mniej bezpiecznie, ale należało nam na trzecią noc zwrócić szczególniejszą uwagę na ten punkt, gdyż możliwe było, że karawana z niewolnikami przybędzie wcześniej. Urządziwszy tedy tuż u samego brodu doskonałe schronienie w celu obserwowania spodziewanej karawany niewolników, poszliśmy daleko na step, aby, jeśli się uda, zawczasu spostrzedz ją zdaleka. I rzeczywiście późno już popołudniu dostrzegliśmy na horyzoncie ruchome punkciki, większe i mniejsze: pierwsze — byli to zapewne jeźdźcy na wielbłądach, drugie — to niewolnicy, idący pieszo. Karawana posuwała się prosto, jak to przewidziałem, w kierunku naszym, ku Nilowi. Oczywiście usunęliśmy się co prędzej z jej szlaku, zacierając za sobą wszędzie ślady, aby wśród przybywających nie zbudzić czujności.
 Niebawem ukazali się dwaj jeźdźcy, którzy znacznie karawanę wyprzedzili, pędząc ku rzece, aby na wszelki wypadek przekonać się, czy nie grozi jej jakie niebezpieczeństwo.
 Ukryliśmy się w naszem „obserwatoryum", i zaledwieśmy się tam usadowili, gdy oto spostrzegliśmy płynącą w naszym kierunku z tamtej strony rzeki łódkę, w której wiosłowali ci sami dwaj Arabowie, których mieliśmy zaszczyt poznać onegdaj. Czy chwila ich powrotu była z góry umówioną, czy też przypadkowo tylko przybyli na czas zbliżania się karawany, było mi obojętne; natomiast radowałem się, że będę miał wyśmienitą sposobność podsłuchania ich, bo zapewne zaraz po wylądowaniu zdadzą relacyę ze swych czynności dwom przybywającym od karawany jeźdźcom.
 I istotnie przypuszczenia moje były trafne. Dwaj wioślarze, wylądowawszy i rozejrzawszy się wokoło, dali znak mocnem gwizdnięciem na palcach. W odpowiedzi na to rozległ się w lesie taki sam świst, a w chwilę później ukazali się na brzegu dwaj znakomicie uzbrojeni ludzie; byli to ci sami, których zauważyłem poprzednio jadących na wielbłądach. Szli [III-304]teraz pieszo, pozostawiwszy wielbłądy na górze. Dwaj Arabowie, którzy przybyli łodzią, ukłonili się im nizko, na co ci odpowiedzieli wyniośle, skinąwszy zaledwie głowami, a jeden z nich zapytał:
 — Kiedyście tu przypłynęli?
 — Przed kilkoma minutami.
 — Obejrzeliście dobrze muchadę?
 — Tak, panie. Ani śladu człowieka tutaj.
 — A jakże tam z poselstwem?
 — Poszło wszystko zupełnie tak, jak nam to z góry zapowiedziałeś. Ludzie z Chor Omm Karu przybędą nad rzekę jutro, w dwie godziny po wschodzie słońca.
 — Spodziewam się, że nie będą wymagali od nas, abyśmy tam do nich się przeprawiali,
 — Nie, przepłyną na tę stronę w celu odebrania rekwiku.
 — A czem zamierzają płacić?
 — Złotym proszkiem; towarów nie mają z sobą, bo niedogodnieby im było ciągnąć się z nimi przez stepy.
 — Tak, ale co ja zrobię ze złotem, za które w tych stronach nic dostać nie można? Byłem pewny, że otrzymam zapłatę w bedai^[114], gdyż właśnie podczas obecnej podróży będę tylko w takich miejscowościach, gdzie można kupować potrzebne mi rzeczy tylko drogą wymiany! Jeżeli więc chcą płacić pieniędzmi, czy złotym proszkiem, to postawię o wiele wyższą cenę na rekwik. Ile mają ze sobą. ludzi?
 — Dwanaście głów.
 — A więc tyle, ile my. Toby od biedy wystarczyło, bo nie spodziewam się tu jakichkolwiek przeszkód; reis efiendina i jego towarzysz zapodzieli się gdzieś od dłuższego już czasu. Idźcie nieco wyżej na brzeg i dajcie znak karawanie, aby szła tutaj, a z powrotem przyprowadźcie wielbłądy, żeby się napiły.
[III-305] Rzekłszy to, rozkazodawca odszedł ze swoim towarzyszem pod drzewo i tam obaj usiedli, podczas gdy posłańcy udali się na step. Dwaj przybyli nie mówili nic do siebie; snadź znużeni byli bardzo podróżą. Sądząc z rysów i koloru twarzy, można było przypuszczać, że należą do Messerijów albo Habanijów. Wśród obu tych szczepów handel niewolnikami bywa dość często praktykowany.
 Wkrótce wrócili wysłańcy, a za nimi — nadciągnęła karawana i zatrzymała się w miszrah. Niewolnicy byli tak wyczerpani, że ledwie trzymali się na nogach. Snadź uciążliwa, zapewne kilkodniowa wędrówka w pętach, boso, po wyschniętym stepie, pod palącymi promieniami słońca i prawdopodobnie o głodzie i pragnieniu sprawiła to, że byli w nader opłakanym stanie. Ręce i nogi mieli powiązane tak, że mogli wlec się zaledwie noga za nogą, krótkimi krokami, i to w postawie mocno przygarbionej z powodu połączenia krótkimi postronkami rąk i nóg; pomiędzy sobą powiązani byli również grubymi powrozami, do których przymocowano ciężkie drążki. Oprócz szmat na biodrach, nie mieli na sobie nic; nawet głowy mieli odkryte, więc w ciągu marszu musieli znosić iście piekielną mękę z gorąca. Niektórym ciało odpadało kawałkami, spieczone od słońca,
 A nie byli to bynajmniej czarni synowie Afryki z pogańskich plemion murzyńskich, lecz ludzie biali, należący, jak się o tem dowiedziałem później, do Bagor el Homrów. Schwytano ich w niewolę jako jeńców podczas bitwy i uczyniono niewolnikami, przeznaczając na sprzedaż. Jak strasznem trapieni byli pragnieniem, świadczył równoczesny prawie okrzyk radości, jaki się wydarł z piersi nieszczęśliwych straceńców na widok wody. Nie dano im jej jednak prędzej, aż napiły się wielbłądy i żołnierze, poczem dopiero obdzielano każdego z nich, napełniając nią łupiny orzecha kokosowego. Do rzeki nie puszczono ich w obawie, aby który umyślnie się nie utopił, uwalniając się w ten sposób od okropnej doli, jaka ich czekała.
[III-306] Potem każdy z nich otrzymał garść prosa murzyńskiego na wieczerzę, które zajadali, siedząc skurczeni na ziemi, gdyż inaczej rękami, uwiązanemi krótko do nóg, nie mogliby sięgnąć ku ustom. Zaprowadzono ich następnie na mokre, porośnięte grubemi łodygami błotnych roślin miejsce, aby się tu pokładli.
 Strażnicy, uporawszy się w ten sposób ze swymi obowiązkami względem niewolników, rozpalili w dwóch miejscach wielki ogień, ażeby mieć ich wciągu nocy na oku.
 Było to w znacznem oddaleniu od naszej kryjówki, i aczkolwiek widziałem wszystko dokładnie, słyszeć jednak nie mogłem wiele. Nie chodziło mi już zresztą o to, co będą mówili, bo poznałem najważniejsze ich zamiary. Musiałem natomiast pomyśleć o jak najszybszem uwolnieniu nieszczęśliwych niewolników ze strasznego położenia, a tymczasem niemożliwe to było uskutecznić natychmiast, bo, zanim się ułożono do spoczynku, wypadło odprawić przepisane modlitwy mogreb i aszia, wskutek czego czas mi się dłużył okropnie. Oczywiście do uczestniczenia w modłach zmuszono też, jakby na ironię, niewolników. Szczyt muzułmańskiej bezczelności i zaślepienia! — modlili się do Allaha o zmiłowanie, o łaskę, a w myśli i czynach byli najohydniejszego gatunku zbrodniarzami.
 Przywódcy karawany z Takoby, liczący razem ze swymi ludźmi oraz przybyłymi z za Nilu wysłańcami czternaście głów, spożyli wieczerzę, składającą się z kaszy, suszonego mięsa i daktylów, poczem jeden z nich, ten mianowicie, który po przybyciu nad rzekę porozumiewał się z przybyłymi łodzią wysłańcami, wydał odpowiednie rozkazy na noc i ułożył się do snu, obwijając się, jak poczwarka jedwabnika, w ciepłe koce. Za jego przykładem poszła reszta obozujących, a tylko dwu pozostało na warcie. Ci usadowili się przy ogniu, aby się zabezpieczyć przed komarami.
 Nieszczęśliwi natomiast niewolnicy, nadzy zupełnie, leżeli w błocie, a miliardy owadów obsiadły ich ciała, [III-307]zadając straszne katusze... Opisałem już w jednym z poprzednich rozdziałów, jak wielką klęskę dla ludzi stanowią owe niezliczone roje krwiożerczych komarów, uzbrojone w zatrute ssawki! To też biedacy ryczeli, jak bydlęta, nie mogąc się obronić przed tą okropną plagą.
 Na myśl o tem postanowiłem nie zwlekać i jak najprędzej położyć kres ich męce, chociażby z narażeniem swojego życia.
 Ben Nil był również przejęty do żywego losem nieszczęśliwych i szeptał mi do ucha:
 — Czyby się nie dało uwolnić tych ludzi dziś jeszcze?.
 — Owszem, postaramy się o to.
 — Proszę cię więc, zarządź tak, aby się to stało jak najprędzej. Trudno już dłużej słuchać jęku nieszczęśliwych. Uczyńmy wszystko, co tylko możliwe, chociażbyśmy ściągnąć mieli na siebie największe niebezpieczeństwo. Co do nas jesteśmy gotowi na twój rozkaz rzucić się w tej chwili na tych czternastu łotrów. Mogłoby się nawet obyć bez twego czarodziejskiego karabina; wystarczyłoby, gdyby każdy z nas wystrzelił po razie tyko: zabilibyśmy za jedną salwą sześciu, a z pozostałymi ośmioma byłaby już łatwa sprawa, bo strach paniczny odebrałby im przytomność umysłu.
 — Ależ ja nie chę przelewać krwi tych ludzi. Oni w swem zaślepieniu nie wiedzą nawet, że popełniają straszną zbrodnię.
 — Tak, ale pomyśl, effendi, że będą się bronili i użyją przeciw nam swych strzelb, jeżeli ich wprzód nie obezwładnimy.
 — Mam nadzieję, że łatwo mi to przyjdzie i najprawdopodobniej nie będę korzystał z waszej pomocy. Mimo to musicie być w pogotowiu i w razie potrzeby bronić mię. Podsunę się teraz sam aż do ogniska, gdzie siedzą wartownicy, i jeżeli ich obezwładnię, a nikt tego nie zauważy, to możecie spokojnie tu siedzieć, dopóki was nie wezwę. Gdyby zaś zbudzili się ich [III-308]towarzysze, wówczas przybiegniecie mi natychmiast z pomocą nawet bez mego wezwania. Zdaje się jednak, że pójdzie gładko, bo, jak wywnioskowałem, niewolnicy umieją po arabsku, a zrozumiawszy mię, pomogą w robocie. Zaznaczam, że musicie ogromnie uważać i każdej chwili być gotowymi!
 Wysunąwszy się z pod siatki, zawiesiłem ją na krzaku, zarówno, jak i karabin, i zabrałem tylko sztuciec, ażeby w razie potrzeby mieć możność zaszachowania nieprzyjaciół.
 Dowódca karawany, wymieniając poprzednio wyraz asznabi, niewątpliwie miał na myśli mnie, a więc moje nazwisko obiło się o jego uszy, jak również musiał też słyszeć i o „czarodziejskim" moim karabinie.
 Ostrożnie, chyłkiem, zataczając wielki łuk, zbliżyłem się do ognia, przy którym siedzieli dwaj strażnicy, na taką odległość, że mogłem ich dosięgnąć ręką.
 Dziwne, jak ci ludzie czuli się tu bezpiecznymi!
 Wartownicy nie rozmawiali ze sobą, zajęci ciągłem dokładaniem paliwa do ognia, który trzeszczał i od czasu do czasu buchał wysokim, jasnym płomieniem, oświecając znaczną przestrzeń dokoła. Po prawej stronie spali handlarze, owinięci w koce, po lewej zaś niewolnicy, którzy w razie mego napadu na strażników musieliby mię ujrzeć i, domyślając się we mnie swego zbawcy, wszczęliby zapewne krzyki radosne, a to właśnie nie byłoby dla mnie pożądane i musiałem tego uniknąć za wszelką cenę. Podniosłem się więc powoli z omm sufah i, zwrócony ku nim, przyłożyłem lewą rękę do ust na znak, aby milczeli, a wiedziałem, że znak ten zrozumiały jest niemal u wszystkich ludów.
 I cel mój został w zupełności osiągnięty, gdyż jęki w tej chwili ustały. Widocznie biedacy przeczuli, że czeka ich pomoc z mojej strony, bo nie byłbym się przecie czaił na pilnującą obozu wartę.
 Europejczyka zastanowiłaby natychmiast nagła zmiana w jego otoczeniu i szukałby przyczyny, dlaczego jęki tak nagle ucichły; ale synowie pustyni nie zwrócili [III-309]na to najmniejszej uwagi. Korzystając z tej nieoględności, by nie tracić czasu, zamachnąłem się raz po razie kolbą, i obaj wartownicy padli ogłuszeni na ziemię bez wydania głosu.
 Przekonawszy się, że żadnemu z nich czaszka nie pękła, zwróciłem się do niewolników i rzekłem, o ile można, cichym głosem:
 — Zachowajcie się spokojnie! ani jednego słowa! Chcę was uwolnić i poprzecinam powrozy, a skoro potem zwiążę strażników, rzucicie się na handlarzy. Niewolno wam jednak nic więcej uczynić, jak tylko trzymać ich silnie, abyśmy mogli ich powiązać. Baczność więc!
 Przeciąć sześćdziesiąt powrozów po trzy razy byłaby to zbyt trudna dla jednego robota, — kazałem więc dwom pierwszym uwolnionym niewolnikom zabrać noże od wartowników i pomagać mi. Tymczasem, na dany znak przybyli z krzaków i moi ludzie z Ben Nilem — i w dwie niespełna minuty wszyscy jeńcy byli wolni.
 — Allah was zesłał! — szepnął jeden z nich. — Powiedz nam, kto jesteś, abyśmy...
 — Cicho bądź! dowiesz się później, a teraz do roboty! Naprzód skrępować strażników, a potem dalej na śpiących! po trzech na jednego, a czwarty niech zaraz wiąże. Powrozów jest dosyć! Więc dalej do roboty!
 Naprawdę warto było przypatrzyć się tej „robocie". W jednej chwili obezwładniono śpiących, wiążąc ich, jak snopy, wraz z kocami, w które byli owinięci. A jednocześnie wszczął się w obozie zgiełk nie do opisania: gromkie okrzyki radości oswobodzonych niewolników, pomieszane z rykiem dotychczasowych ich katów. Zachodziła obawa, aby wielbłądy, spłoszone tymi wrzaskami, nie porwały pęt i nie uciekły. A podziałało to tak zaraźliwie na moich asakerów, ba, nawet i na Ben Nila, że i oni wzięli udział w tym „hymnie". Co do mnie — nie miałem ochoty robić ze swego [III-310]gardła dudy organowej i przez dłuższy czas dawałem znak rękoma, wywijając niemi, jak wiatrak śmigami, dopóki mię nie zrozumiano, że zapomocą tej gestykulacyi domagam się zakończenia popisu wokalnego.
 — Ten krzyk może nam zaszkodzić — rzekłem, gdy nareszcie można było dosłyszeć słowa, — bo kto wie, czy ludzie z Chor Omm Karn nie są już w pobliżu.
 — Co nas oni obchodzą! — odrzekł któryś. — Niech przyjdą tu, a zobaczą, jak ich przyjmiemy!
 — Dobrze, dobrze! ale ja właśnie pragnę, aby tu przyszli, a wrzaski mogą ich stąd odstraszyć.
 — Tak sądzisz, panie? Prawda! Nie przyszło mi to na myśl. Musimy siedzieć cicho, ażeby, nic nie przeczuwając, przyszli aż tutaj. A przyjdą jutro rano; pochwytamy ich i wsadzimy głowami do wody, aby się dobrze napili i powędrowali do piekła. Powiedz nam jednak, panie, kto jesteś, abyśmy wiedzieli, komu mamy do zawdzięczenia ratunek w tak ciężkiej chwili. Badalat^[115] tych oto czterech ludzi świadczą, że są to asakerzy kedywa; ty jednak nie należysz do nich, jak również i ten szósty, nieprawdaż?
 — Nie jesteśmy żołnierzami. Jestem Frankiem i nazywam się Kara Ben Nemzi Effendi, a nazwisko mego młodego przyjaciela brzmi Ben Nil. m
 — Na te moje słowa ozwał się pomruk w szeregach powiązanych jeńców. Interlokutor zaś mój pytał w dalszym ciągu:
 — Jesteś może chrześcijaninem, effendi? — Tak.
 — A może znasz pewnego sabit^[116], którego nazywają reisem effendiną, a który z ramienia kedywa ciągle żegluje po Nilu w celu chwytania łowców i handlarzy niewolników?
 — Owszem, znam go.
 — Może mu dopomagałeś kiedy w tej czynności?,
 — O, wiele razy.
[III-311] — Tak, bo słyszeliśmy o tobie... niewiele wprawdzie, ale wystarczyło, abyśmy osądzili z tego, że jesteś szlachetnym człowiekiem i dobroczyńcą niewolników. Abu Rekwik po drodze rozmawiał często ze swymi ludźmi o tobie i o reisie effendinie, i zdaje się, że czuje wielką trwogę przed wami.
 — Któż to jest ten Abu Rekwik?
 — Nie wiesz? Oto leży tam, skrępowany... To najbogatszy i najsławniejszy z handlarzy niewolników w całem Dar Sennaar. Czyni on wyprawy na niewolników aż do Fodii, a nawet dalej jeszcze na zachód, i również tak daleko zapuszcza się na wschód, poza Atbarę, do brzegu Bahr el Ahmar^[117], pomimo, że tam przypływają okręty z Europy i liczni Frankowie. Nazywa on się właściwie Tamek er Rhani^[118], gdyż bogatszy jest od pięciu baszów, razem wziętych; ale ze względu na szerokie jego stosunki handlowe nazywają go tu Abu Rekwik. Zakupił nas w Salamat i przytransportował tu dla odprzedaży, oczywiście z dużym zyskiem, handlarzom z Omm Karn. Stąd miano nas pędzić przez Karkog do Atbary.
 — Więc handluje on nawet wyznawcami proroka? Haza nazieb! hańba mu!
 — O tak, u niego tak poganin, jak i wierny, nie są niczem innem, tylko towarem, i na nic nie ma względów, byle mu dobrze zapłacono. Bodaj mu za to twarz poczerniała w dniu sądu Allaha na węgiel...
 — No, wiemy już, kto jesteś, effendi — rzekł po chwili milczenia, — ale i ty musisz się dowiedzieć, cośmy za jedni. Otóż należymy do ferkah^[119] el Homr, wielkiego szczepu Bagara. Dostaliśmy się do niewoli, podstępnie napadnięci podczas snu przez Barabrów, z którymi prowadziliśmy walki. Wspominam tu o tem, ażebyś nie wziął nas za tchórzów. Następnie Abu Rekwik zakupił nas...
 — Zbytecznie się zastrzegasz co do posądzenia [III-312]was przezemnie o tchórzostwo, gdyż wiadomo mi, że El Homrowie odznaczają się wielką dzielnością i odwagą. Wiem o tem, że, jako niestrwożeni agagirowie^[120], rzucają się bez strzelby na fila^[121] i korkedana^[122].
 — Cieszy mię, effendi, że wiesz o tych szczegółach z życia naszego, i mam nadzieję, że osobiście przekonasz się.o naszej waleczności, gdy przyjdzie do rozprawy z tymi handlarzami niewolników.
 — Ależ do ich ukarania nie trzeba wcale waleczności; a gdybym ich nawet teraz uwolnił i pozwolił się bronić, to przecie was jest sześćdziesięciu, ich zaś tylko czternastu. Zresztą nie wy rozprawicie się z nimi, bo oddam ich reisowi effendinie.
 Niebardzo się spodobało moje oświadczenie wojowniczym synom El Homr, i dopiero po długich targach i perswazyach ów, który dotychczas ze mną mówił w imieniu swych towarzyszów, odstąpił od swych żądań, zostawiając ukaranie handlarzy reisowi. Był to, jak się okazało, szech es zef^[123] całego szczepu i, jako taki, miał pewne poważanie u reszty towarzyszów.
 Uwolnieni przez nas „mistrze miecza" w ciągu uciążliwej swej w tak okropnych warunkach podróży nacierpieli się też głodu, więc teraz zabrali się skwapliwie do zapasów durry, trąc ją między kamieniami; inni poszli się kąpać, szukając w wodzie ulgi od ukąszeń, jakie im zadały komary. Ze startego prosa przyrządzono wnet kaszę, na którą rzucili się wszyscy z ogromnym apetytem, jedząc ją oczywiście palcami, które im zastępowały nietylko łyżki, noże i widelce, ale nawet serwety i inne podobne przybory stołowe.
 Co do obezwładnionych handlarzy, to oczywiście położenie ich nie było do pozazdroszczenia. Tak niedawno pewni siebie i bezpieczni, zmuszeni zostali zamienić się rolą z dotychczasowymi swymi jeńcami, a cios ten spadł na nich tak nagle, jak piorun z jasnego nieba. [III-313]Wiedzieli dobrze, co ich czeka, gdy się dostaną w ręce srogiego reisa effendiny; wiedziałem i ja o ich blizkim losie, i przyznam, że w pierwszej chwili nurtowała we mnie chęć puszczenia ich na cztery wiatry. Ale z drugiej strony... nie należało czynić tego. Bo ileżto ludzi mogliby jeszcze unieszczęśliwić, poczuwszy się na wolności, — a zbrodnie ich zaciężyłyby wówczas na mojem sumieniu. Uznałem więc wkońcu, że lepiej będzie, gdy dostawię ich w ręce reisa effendiny. Ale co do ich mienia — należało ono do mnie i do moich pomocników. Postanowiłem nic nie dać reisowi z tego łupu; dosyć już upokorzeń doznałem od niego i nie miałem racyi być jego dobroczyńcą jeszcze teraz!
 Przedsięwziąwszy wraz z Ben Nilem rewizyę tłomoków i siodeł na wielbłądach, znaleźliśmy znakomitą zdobycz dla naszych asakerów. W jednem tylko siodle dowódcy były cztery spore woreczki proszku złota, które dla biedaków stanowiło pokaźny majątek. Był to kapitał obrotowy handlarza. Znaleźliśmy też i próżne woreczki, przygotowane widać na jutrzejszy targ...
 Zawoławszy swoich asakerów na bok, podzieliłem złoto na sześć części, z których Ben Nil otrzymał dwie, a każdy z asakerów po jednej. Radość ich nie miała granic, — zakazałem im jednak okazywać ją publicznie, ażeby El Homrowie nie dowiedzieli się, jak znakomity łup wpadł nam w ręce, i nie domagali się części jego dla siebie.
 Niepokoiła tylko moich dzielnych asakerów troska, czy reis effendina nie zechce odebrać tak świetnej zdobyczy. Ale zapewniłem ich, że o tem i mowy być nie może, bo skądżeby wiedział, ile łupu zabraliśmy i kto się nim obłowił.
 Ponieważ zdobycz w złocie była bardzo znaczna, asakerowie zrzekli się reszty łupu w naturze, prosząc, abym nim sam rozporządził. Oświadczyłem tedy szechowi El Homrów, że wielbłądy, broń i całe mienie, zdobyte na handlarzach, z wyjątkiem złota, jest do podziału między jego ludzi. Wywołało to wielką wśród [III-314]nich radość, bo, słysząc ode mnie, że uważam jeńców za swoją wyłączną własność, nie spodziewali się też żadnej darowizny z ich majątku. Pozwoliłem im zająć się natychmiast podziałem tych łupów pomiędzy siebie, więc zabrali się zaraz do roboty, rozwijając przedewszystkiem z koców i der samych jeńców i wypróżniając im kieszenie.
 Nie przypuszczałem, że jeńcy dadzą się ograbić z takim spokojem i nawet bez jednego obelżywego wyrazu lub przekleństwa. Widocznie działał na nich jeszcze do tej chwili przestrach z powodu tak nagłej i niespodziewanej klęski. Tylko Abu Rekwik, do którego zabrano się na samym ostatku, zachował się wyzywająco, a gdy mu Ben Nil sięgnął do kieszeni, by wydobyć ich zawartość, łotr głosem pełnym oburzenia i gniewu zawołał:
 — A to co znowu!? Miałżebym wpaść w ręce zwykłych zbójów, którzy mię chcą obrabować do ostatniej nitki?
 — Cicho bądź, nicponiu! — odciął się Ben Nil, — nie gadaj nam o zbójach i rabunku, bo najpodlejszym rabusiem.i złodziejem jesteś ty sam! A żeśmy cię schwytali na niecnej robocie, mamy prawo posiąść wszystko, co masz. Prawo to obowiązuje tutaj nie od dziś, jak ci dobrze wiadomo.
 — Inaczej przemawiałbyś do mnie, gdybyś wiedział, kto jestem. Potęga moja jest tak wielka, że na jedno moje słowo zginiecie wszyscy!
 — Wypowiedz je, słuchamy! Jestem ciekaw, w jaki to sposób mielibyśmy zginąć. Wszak jeżeli komu, to przedewszystkiem tobie do śmierci bardzo niedaleko...
 — Nie szydź! Jestem Tamek er Rhani, którego zowią również Abu Rekwik!
 — Wiem o tem. Ale najzupełniej mi to obojętne, kto jesteś i czy nazywają cię Abu Rekwik, czy też Tamek el Chazir^[124]. W naszych oczach mniej wart [III-315]jesteś od pierwszego-lepszego pastucha kóz, bo on jest człowiekiem uczciwej pracy, podczas gdy ty należysz do kategoryi łotrów ostatniego gatunku.
 — Nie waż się, psie jeden, nazywać mię łotrem!
 — Nazwisko moje jest Ben Nil i na niem ani jedna kropelka krwi ludzkiej nie ciąży, ani też cień ludzkiej krzywdy. Strzeż się więc wymyślać mi od psów, bo tu obok mnie znajduje się pewien człowiek, który cię za to ukarze bardzo surowo!
 Ben Nil, mówiąc to, miał na myśli mnie. Tamek więc na te słowa rzucił na mnie przelotne spojrzenie i rzekł po chwili:
 — Człowiek ten może być sobie, kim chce, ale wara mu ode mnie, i niech go Allah strzeże od wyrządzenia mi choćby najmniejszej krzywdy! Zadumny jestem na to, abym mu mówił o mej potędze; wspomnę tylko, że wielu znajomych i przyjaciół moich ujmie się za mną, śmiercią karząc każde wasze słowo, któreby obrażało moją godność!
 — Nie zważaj na to — ozwałem się do Ben Nila. — Drab skrzeczy, jak żaba, bo gęba jego do niczego innego nie jest zdolna. Wypróżnij mu kieszenie i basta!
 Gdy Ben Nil zabrał się do tej roboty, handlarz począł mówić do mnie:
 — Człowieku! ostrzegałem cię, a mimo to lecisz sam w przepaść. Rób więc, co chcesz! nie przeszkadzam.
 — No, no! czyżbyś mógł mi wogóle przeszkodzić w czemkolwiek? Siedź lepiej cicho, bo jeżeli nie ograniczysz się w szafowaniu obelg i gróżb pod moim adresem, to będę zmuszony zamknąć ci gębę... batogiem.
 — Batogiem? no, proszę! — roześmiał się szyderczo. — Powiedz mi więc, coś ty zacz, że posiadasz taką moc?
 — Zobacz tylko asakerów, a przekonasz się, w czyje wpadłeś ręce.
[III-316] — Na co patrzyć? na twoich czterech asakerów? Nie wątpię, że to są złodzieje, którzy pokradli gdzieś mundury, albo włóczęgi, co uciekli z wojska; pewnie w służbie kedywa nie było im wygodnie, bo to... tchórze!
 — Są to żołnierze reisa effendiny. Czy są tchórzami, najlepiej się przekonałeś z tego, że przy pomocy ich pięciu obezwładniłem was czternastu.
 — A kto dał wam ku temu prawo?
 — Nikt! niema bowiem człowieka, któryby mnie poważył się rozkazywać. Pomagam z własnej ochoty reisowi effendinie w jego pracy nad wytępieniem łowców niewolników.
 Słowa te zastanowiły handlarza. Myślał przez chwilę, co ma powiedzieć, poczem, starając się ukryć trwogę, która mu jednak z oczu była widoczną, ozwał się wkońcu:
 — Allah I’ Allah! czyżbyś naprawdę należał do wyprawy reisa effendiny?
 — Tak, należę.
 — Jesteś może Frankiem, chrześcijaninem?
 — Zgadłeś.
 — I nazywasz się Emir Kara Ben Nemzi Effendi?
 — Tak, istotnie tak się nazywam.
 — Ależ, o ile wiem, reis effendina i Kara Ben Nemzi popłynęli w głąb krajów murzyńskich...
 — A mimo to widzisz mię tutaj, i sądzę, że sprawia ci to radość. Ażeby jednak tem większy był twój zachwyt, powiem ci, że ukaraliśmy śmiercią paru nicponiów, którzy zapewne są twoimi dobrymi znajomymi, a mianowicie Abd Asla i Ibn Asla.
 — Allah kerim! czyżby Ibn Asl już nie żył? czyżbyś mówił prawdę, effendi?
 — Kara Ben Nemzi nigdy nie kłamie! Uporawszy się z tymi łotrami, którzy byli zakałą ludzkości, zabraliśmy się z kolei do innych, i oto ty wśród nich jesteś pierwszy... Cóż? wiesz teraz, jaki czeka cię koniec?
[III-317] — Maszallah! Ibn Asl zginął! Ibn Asl, który uchodził za niezwyciężonego!
 — Głupstwo! zbrodnie i grzechy nie są w stanie nigdy osięgnąć ostatecznego zwycięstwa, chociażby przez pewien czas tryumfowały. Sprawiedliwość, uczciwość, cnota zawsze i wszędzie są tą potęgą, która stawia człowieka prędzej czy później na wyżynach zwycięstwa. Przekonasz się o tem wkońcu osobiście, gdyż zapewniam cię, że dzisiejsza twoja niecna wyprawa handlowa była bezwarunkowo ostatnią w twojem życiu.
 Długo nie odpowiadał, rozmyślając, jak się wobec mnie zachować: czy poddać mi się pokornie, czy też wytrwać do końca w roli nieugiętego i dumnego pana. Uznał jednak, że na pokorę czas jeszcze w ostatniej chwili, gdy zawiodą już wszystkie nadzieje; tymczasem zaś powziął postanowienie „nie ugiąć się"; można to było wyczytać odrazu z jego twarzy.
 — Więc tak? — ozwał się wreszcie hardo. — Czyżby istotnie po Ibn Aslu przyszła kolej na mnie? Mnie się zdaje, że nie wierzysz w to sam!
 — Owszem, nietylko wierzę, ale jestem najmocniej o tem przekonany.
 — Odstawisz więc nas reisowi effendinie?
 — Rozumie się.
 — Kiedy?
 — Właściwie nie powinienbym ci tego powiedzieć, ale że nie obawiam się, aby mi moja otwartość w czemkolwiek zaszkodzić mogła, więc dowiedz się, że pozostaniemy tu kilka dni, dopóki reis effendina nie nadpłynie z góry i nie zabierze was i nas na pokład. Myśmy go wyprzedzili zaledwie o parę dni drogi.
 Wiedziałem z góry, co sobie łotr pomyśli, usłyszawszy tę wiadomość, i dlatego patrzyłem mu bystro w oczy. Istotnie przez twarz jego przemknął jakby cień radości, którą też potwierdził szyderczy ton następujących słów:
 — Jestem zachwycony twą szczerością i postaram się odpłacić ci równą miarką. Twoje życzenia, nadzieje [III-318]i zamiary podobne są wiatrowi, który idzie przez stuletni las; a nie może ani jednej korony drzewa nachylić ku ziemi. Jeżeli nie zwrócisz mi natychmiast wolności, jutro rano znajdziecie się wszyscy w mej mocy i obejdę się z wami tak, jak wy ze mną. Daję ci to pod rozwagę i sądzę, że będziesz rozsądny i skorzystasz z mojej uprzejmości; nie pragnę bowiem waszej zguby i jestem łaskawie dla was usposobiony.
 — Dziękuję ci za łaskawość, która dla mnie najzupełniej jest zbyteczną, i oświadczam, że nie mam chęci odpłacać ci się w ten sam sposób. Każdy musi nieść na swych barkach ciężar własny i odpokutować własne postępki.
 — A więc jesteś zgubiony!
 — Ba! Niech tylko przybędą ludzie, na których liczysz! zamiast was uwolnić, znajdą się w tem samem położeniu, co wy teraz.
 — Co za ludzie?
 — No ci, z Chor Omm Karn.
 — Nie znam takich wcale!
 — Kłamstwo! Dwaj ludzie, których wysłałeś do nich, opowiedzieli mi, że handlarze z Chor Omm Karn przybędą tu jutro rano w celu zabrania od ciebie niewolników i zapłacenia ci za nich proszkiem złota. Otóż na pomoc ich liczysz daremnie.
 — Nie wiem, o czem mówisz — odparł po chwili namysłu. — Widocznie trawi cię febra i przywidują ci się rzeczy i słowa, zaczerpnięte z powietrza. Pomocy oczekuję zupełnie z innej strony, i zobaczysz, że jednem kiwnięciem palca wepchnę cię na es sziret, skąd spadniesz, jak zgniły owoc z drzewa, i polecisz w bezdenną przepaść piekła!
 — Ach! doprawdy ziewać mi się chce z nudy od słuchania głupich i czczych gróźb twoich!
 — A więc zdaje ci się, że kłamię?
 — I jeszcze jak!
 — Effendi, nie obrażaj mię! Jestem wiernym muzułmaninem, a tyś przecie chrześcijanin, człowiek [III-319]niższego gatunku, i będąc na niższem odemnie stanowisku, winieneś mi szacunek.
 — Tem cięższy będzie twój upadek, im wyżej stoisz odemnie.
 — A więc nie dasz się przekonać? Zapytaj Geriego, mego mulazima^[125], który tu obok mnie leży; on ci poświadczy na Allaha i proroka, że mówię prawdę.
 — Jemu wierzę tyleż, co i tobie.
 — Strzeż się, giaurze! — wybuchnął nagle. — Nie pozwolę na podobne drwiny!
 Przystąpiłem bliżej ku niemu, grożąc:
 — Ostrzegam cię po raz ostatni. Jeżeli ci się zdaje, że przewyższasz mię swem stanowiskiem, drwię sobie z tego; ale skoro w głupocie swojej posuwasz się aż do tego stopnia, że obrażasz mnie, nie wypada mi nic innego, jak tylko zmusić cię do większej pokory.
 — Co? ja, bogaty, sławny Abu Rekwik, miałbym być pokorny przed tobą? Czemże ty jesteś, jeżeli nie niewolnikiem i ogryzaczem kości ze stołu reisa effendiny? Radbym zobaczyć przeklętego śmiałka, któryby mię zmusił do upokorzenia się przed tobą! Dowiedz się zresztą, że właśnie islam odda cię w moje ręce, ów islam, który się teraz budzi ponownie z długiego snu i rozciągnie zemstę swą nad niewiernymi, a wśród innych na tobą i twoim reisem effendiną. Wówczas będziesz musiał służyć nam, jak pies!
 — Więc dobrze! sam tego chciałeś i przekonasz się, że przeklęty „giaur" i „pies" będzie umiał wzbudzić w tobie pokorę. Ben Nil! drab ten ma otrzymać natychmiast po dziesięć cięgów w każdą piętę. Postaraj się o to! A jeżeli go to nie skłoni do uległości, dodaj mu dziesięć!
 Ben Nil nie spodziewał się po mnie takiej surowości i, zamiast posłuchać, spojrzał na mnie wzrokiem pytającym, jakby chciał w mych oczach wyczytać, czy nie żartuję. Gdy jednak dałem mu ręką znak, potwierdzający mą wolę, rzekł uradowany:
[III-320] — Och, effendi! gdybyś wiedział, jak wielką sprawiasz mi przyjemność! Zwątpiłem na razie, abyś ty, zawsze pełen zbytniej i nieraz nagannej łagodności, zdobył się na tak energiczny krok. Już ja się wywiążę z zadania, jak należy.
 I zwrócił się do oswobodzonych ex-niewolników:
 — Chodźcie tu, dzielni wojownicy ze szczepu El Homr, wyciągnijcie swego kata na środek i połóżcie go plecami do góry... a przygniećcie go kolanami, aby się nie ruszył, nogi zaś podnieście tak, by podeszwy patrzyły prosto w niebo. Ja tymczasem wytnę z krzaka kilka prętów, które posiadają więcej mocy przekonywającej, niż koran i wszyscy jego kaznodzieje.
 To mówiąc, podszedł do najbliższego krzaka i zaopatrzył się w kilka giętkich prętów, podczas gdy El Homrowie z gorączkową niemal skwapliwością wykonali jego rozkaz, pomimo oporu delikwenta.
 Gdyby łotr prosił o przebaczenie, to kto wie, czybym nie był cofnął surowego bądź co bądź wyroku za kilka złośliwych zdań. Ale on ani myślał o tem, — przeciwnie, począł miotać na mnie długim szeregiem przekleństw i obelg, wobec czego widziałem się zmuszonym podwyższyć mu liczbę razów.
 Gdy to usłyszał mulazim, rzekł mu ostrzegająco:
 — Wolałbyś milczeć, stary! Widzisz przecie, że bezsilnem miotaniem się i zjadliwym językiem pogarszasz tylko sytuacyę. Jeżeli nie utrzymasz na wodzy złośliwej gadaniny, powiększysz tylko sumę przeznaczonych ci patyków do pięćdziesięciu, albo i więcej.
 To ostrzeżenie ułagodziło go. Zamilkł, ale o łaskę nie prosił, — nie dozwalała mu na to nieokiełznana pycha. Kilku Homrów zgłosiło się na ochotnika do wymierzenia łotrowi kary, ale Ben Nil odparł:
 — Och, nie! Jesteście wygłodzeni i słabi, podczas gdy mnie wcale sił nie brakuje, i pokażę temu drabowi, jak się wynagradza pychę i zarozumialstwo. Trzymajcie go tylko, a mocno! Zaczynam.
[III-321] Homrowie zgromadzili się wokoło swego dręczyciela dla przypatrzenia się egzekucyi. Co do mnie — nie chciałem być jej świadkiem i odszedłem na bok.
 Wkrótce też usłyszałem odgłos spadających na pięty draba uderzeń oraz głośne pokwitowania z ich odbioru przez ćwiczonego, który wył, jak dzikie zwierzę. Nie liczyłem tych razów i usiłowałem nie słyszeć krzyków, powtarzających się za każdem uderzeniem. Gdy ustały one nareszcie, a właściwie przemieniły się w ciche, przytłumione jęki, widzowie rozstąpili się, a Ben Nil przybiegł do mnie, meldując:
 — Effendi, spełniłem rozkaz, i powinieneś być ze mnie zadowolony bardziej, niż kiedykolwiek.
 — Dlaczego?
 — Bo wymierzyłem mu dwadzieścia pięć, zamiast dwudziestu.
 — Z jakiegoż to powodu dodałeś pięć?
 — A bo tak mi szło składnie, że ręka nie mogła się powstrzymać w rozmachu i dorzuciła mu jeszcze te kilka uderzeń. Leży teraz, jak nieżywy. Co z nim zrobić?.
 — Zanieście go tam, nad kałużę, i połóżcie koło tego krzaku akacyi, a za towarzysza dajcie mu mulazima. Tylko trzeba ich dobrze zabezpieczyć; najlepiej przymocować do palów, wbitych w ziemię.
 — Poco to wszystko?
 — Nie przypominasz sobie, jak to podsłuchąłem Abd Asla nad źródłem, gdzie zabiłem lwa z El Teitel?
 — Owszem.
 — Otóż w ten sam sposób muszę podsłuchać i tego draba. Groził przecie, że islam zgotuje mi straszny los, a groźba ta ma pewne znaczenie, które muszę wyjaśnić. Gdy ich obu umieścimy samotnie na stronie, w pewnem oddaleniu od warty, będą niezawodnie rozmawiali ze sobą o ważnych rzeczach; wówczas podsunę się do nich ostrożnie i podsłucham. Trzeba jednak urządzić to w ten sposób, aby byli pewni, że nikogo koło nich niema.
[III-322] — Już ja to urządzę, effendi! Homrowie zgromadzą się w jednem miejscu i będą się zachowywali tak, jakby rozdzielano między nich zdobycz; ty będziesz wśród nich. Ja tymczasem z kilkoma asakerami zawlekę obu jeńców na wskazane miejsce i postaram się, aby byli odwróceni plecami od miejsca, skąd chyłkiem dostaniesz się aż pod krzak. Następnie powrócę do Homrów i udam, że rozmawiam z tobą, ale cię niby z poza stojących ludzi nie widać. W ten sposób łotry będą mieli pewność, że w pobliżu nich niema ani żywego ducha.
 Ben Nil nauczył się już odemnie wielu rzeczy, jak to wynika choćby z przytoczonego projektu, na który chętnie się zgodziwszy, znalazłem się niebawem w pobliżu jeńców za krzakiem.
 Z początku nic z sobą nie mówili. Widocznie Abu Rekwik odczuwał jeszcze ból w podeszwach, bo jęczał ustawicznie i wzdychał. Jęki te jednak i westchnienia nie wywołały we mnie litości, bom sobie zaraz uprzytomnił, jakto on z niezrównanem okrucieństwem zamęczał na śmierć biednych niewolników, skoro mu tylko choćby najmniejszy stawiali opór, i nie odczuwał wcale z tej racyi wyrzutów sumienia.
 Musiało się nareszcie sprzykrzyć łotrom milczenie, bo mulazjm ozwał się pierwszy:
 — Ktoby to był wczoraj pomyślał, że dziś spotka nas tak smutny los! Zapewne sam dyabeł napędził tutaj tych psów. Byli tak daleko stąd i licho ich wie, jakim sposobem znaleźli się nagle aż tutaj, i to właśnie w chwili, gdy się wszystko dla nas tak pięknie układało! Gdyby się tak byli spóźnili chociaż o jeden dzień, interes nasz poszedłby, jak po maśle... Czy bardzo dokuczają ci rany, panie?
 — Głupiś! — odrzekł Abu Rekwik, ciągle jęcząc, jak zranione bydlę. — Mamże śmiać się, gdy mi niemal kości wyłażą z ciała? Bodajby ten pies chrześcijański wpadł w taki zakątek piekła, gdzie dyabli bez ustanku walą potępionych drucianymi prętami!
[III-323] — Zaszkodziłeś sam sobie; byłbyś dostał tylko dziesięć, lecz skoro zacząłeś go lżyć...
 — Milcz! — przerwał rozwścieczony, — obejdę się bez twoich uwag! Wiem, co czynię, i umyślnie zachowałem się tak, aby go nastraszyć.
 — Allah! Toż sądzę, że słyszeliśmy dosyć o nim i wiemy, że nie boi się żadnej groźby. Łagodny szelma, jak kobieta, ale gdy mu kto dokuczy... Chciałbym wiedzieć, dlaczego nas tu przeniósł na osobność.
 — Bo, mimo swej dumy i pewności siebie, obawia się nas. Nie chce widocznie, abyśmy byli świadkami tego, co robią, i abyśmy nie słyszeli ich rozmów. Przysiągłbym, że jest w obawie, abyśmy nie uwolnili się z jego mocy i nie uciekli mu z przed nosa; bo gdyby istotnie to nastąpiło, łatwo pojąć, jak niebezpieczną byłaby dla niego okoliczność, żeśmy słyszeli, co planuje, i przeznali jego zamiary na przyszłość. Dlatego to kazał nas usunąć na stronę.
 — A może uczynił to, aby nas podsłuchać...
 — Głupie rozumowanie! Siedział przecie w pośrodku Homrów, gdy nas stamtąd zabierano, i sam widziałeś... Ale słuchaj! Ben Nil mówi do kogoś, nazywając go „effendi"... rozmawia więc z nim zapewne.
 — Tak jest... Słyszę... znów powtórzył wyraz „effendi"... Najniezawodniej rozmawia z nim właśnie, możemy więc porozumieć się Z sobą swobodnie. A śpieszmy się, bo może nam tu nasłać jakiego dozorcę. Owóż, czy sądzisz, że ludzie z Chor Omm Karn będą w stanie uwolnić nas?
 — Napewno.
 — Obawiam się, że, nie przeczuwając niczego, wpadną im w ręce! Pies chrześcijański wspominał przecie, że ich pochwyci...
 — Ostrzegę ich, skoro tylko się pojawią. Wystarczy jedno głośno wypowiedziane zdanie, żeśmy obezwładnieni, a uczynią wszystko, co w ich mocy, aby nas uwolnić.
 — Tak, jeżeli nas przedtem nie zabije!
[III-324] — Ech, przecie nie jest zbójem. Słyszałeś przecie, że przelewa krew jedynie w wypadkach ostatecznych. Jestem pewien, że ma zamiar oddać nas w ręce reisa effendiny, a nim to nastąpi, nie mamy wcale potrzeby obawiać się śmierci i możemy liczyć właśnie na pomoc naszych ludzi. Bo gdy Kara Ben Nemzi spostrzeże, że uprzedziłem ich o naszej pozycyi i że nas zechcą odbić, cofnie się stąd szybko gdzieindziej, a tamci podążą za nim i...
 Urwał nagle, a oczy gniewem zemsty mu nabiegły, pierś zaś, jakby jej tchu zabrakło, falować poczęła ze świstem.
 — No i? — pytał mulazim.
 — I czeka go straszliwy koniec! więcej w samem piekle nie zazna. Przedewszystkiem każę go oćwiczyć, ale tak, żeby mu kości na wierzch powyłaziły, a potem uczynię go niewolnikiem do własnych usług i będę go dręczył na każdym kroku, aby z tej męczarni zdechł wreszcie. Niedługi będzie jego żywot w takich warunkach, ale okropny. Szkoda tylko, że stracimy na tem wszystkiem kilka dni tak drogiego czasu i opóźnimy przybycie nasze do El Michbaja, gdzie z taką niecierpliwością nas oczekują.
 — Ba! najgorsze, że rany twoje nieprędko się zagoją i przez długi czas będziemy musieli wysadzać cię na wielbłąda.
 — Udamy się do El Michbaja na łodzi.
 — A skądże ją weźmiesz?
 — Od tego psa chrześcijańskiego. Sam przecie powiedział, że podpłynął naprzód z okrętu reisa effendiny, i możesz się domyślić, że nie na belce lub w nieckach, ale musi tu mieć gdzieś doskonałą łódź, należącą do okrętu. Ukrył ją zapewne niedaleko stąd, i bez trudności ją odnajdziemy. W tej to łodzi powiosłuję do El Michbaja, ty zaś przetransportujesz karawanę drogą lądową. Mam też nadzieję, że odbierzemy Od tych wściekłych psów całe nasze mienie. Jest zaś ono nie byle jakie; sam proszek złoty, będący moją [III-325]własnością, stanowi wartość nielada. A ponadto, prócz majątku, posiędę rzecz sto razy większej wartości...
 — Cóż takiego?
 — Czarodziejski karabin effendiego. Ten klejnot ma on zapewne przy sobie, bo, jak słyszałem, strzeże go, jak oka w głowie, i nikomu nie powierza. A skoro tylko zostanę właścicielem tego cudownego narzędzia śmierci, zasłynę na cały Sudan, jako niezwyciężony bohater! Przyznasz więc, że tego rodzaju zdobycz wynagrodzi mi stokrotnie bastonadę, przeciw której niestety obronić się nie miałem sposobu. Och, jak boli!...
 — A gdyby reis effendina przybył, zanim jeszcze odzyskamy wolność?
 — W takim razie bylibyśmy zgubieni, gdyż ten wysłaniec dyabła bezwątpienia ukarałby nas śmiercią. Na szczęście, jak to wywnioskowałem ze słów giaura, reis przybędzie dopiero za kilka dni, podczas gdy ludzie z Omm Karn zjawią się tu już jutro!
 — Oddział nasz liczyłby więc razem dwudziestu sześciu walecznych wojowników... O Allah! gdyby tak rzucić się na okręt reisa i zabrać go!...
 — No, to zaśmiałe rojenia! Jeżelibyśmy nawet pokusili się o zdobycie go, to przy tem przedsięwzięciu poległoby z naszej strony tylu ludzi, że niewartą byłaby skóra za wyprawę, a niedobitki nie umiałyby nawet obchodzić się z okrętem. I bez tych wysiłków zresztą wpadnie on w moje ręce wraz z reisem i całą załogą.
 — Koło El Michbaja?
 — Tak jest.
 — Czy straż czuwa tam ustawicznie?
 — I w dzień i w nocy; tak rozporządził „święty". Zawziął się on na reisa effendinę gwałtownie i postanowił go zgładzić ze świata. A nikt nie wie, jaka jest przyczyna tego wyroku. Widocznie doznał od niego jakiejś wielkiej obrazy, której, jako święty, przebaczyć mu nie może. A trzeba wiedzieć, że „święty" uważa [III-326]handel niewolnikami, jako rzecz nietylko dozwoloną, ale nawet nakazaną przez Allaha oraz proroka! Czy znasz miejsce, w którem znajduje się El Michbaja?
 — Nie znam.
 — Łatwo tę miejscowość zapamiętać: Nil płynie tam prosto, jak pod sznur, i każdy zbliżający się z góry okręt spostrzec stamtąd można na bardzo daleką odległość; potem rzeka skręca nagle w bok, tworząc wysunięty daleko półwysep, pokryty gęstym lasem. Otóż w tym właśnie lesie znajduje się El Michbaja, gdzie nas oczekują z niecierpliwością, bo podobno mają nader obfity połów. Ostatni posłaniec stamtąd oznajmił mi w sekrecie, że rekwik składa się nietylko z czarnych, ale w znacznej części i z białych. Domyślam się, że ci ostatni musieli być komuś niewygodni, a że nie miał odwagi uśmiercić ich, więc postanowił pozbyć się ich w sposób nie tak gwałtowny. Ja chętnie przyjmę takich, bo dostawca zazwyczaj nietylko nie żąda za nich żadnej zapłaty, ale nieraz nawet za „zaopiekowanie się* takimi białymi dopłaca jeszcze kilkoma czarnymi. Prawdopodobnie i obecnie w El Michbaja znajduje się sporo tego wybornego towaru, gdyż inaczej nie naglonoby mię tak do zawarcia interesu.
 — Czy będziesz tam rozporządzał dostateczną liczbą ludzi, aby wziąć do niewoli reisa effendinę?
 — O, wystarczy ich, a przytem obeznani są z wodą, jak ryby lub krokodyle. Zataiłem przed tobą aż do tej chwili jedną rzecz, a mianowicie, że jeden z tamtych ludzi znajduje się w naszym orszaku; przysłano mi go jako przewodnika na wypadek, gdybym chciał się tam dostać.
 — Allah! więc miałeś przede mną tajemnice? A mnie się zdawało; że obdarzyłeś mię zupełnem swem zaufaniem...
 — No, widzisz, nie mogłem, bom dał słowo, że tylko w ostateczności wtajemniczę kogokolwiek w całą tę sprawę. Obecnie uważam, że właśnie chwila taka [III-327]nadeszła, i mogę z czystem sumieniem mówić z tobą o tem. Owóż na brzegu w pobliżu El Michbaja czuwa dzień i noc straż, ażeby, gdy się tylko okręt reisa effendiny pojawi, dać znać o tem w seribie. Łatwo ten okręt poznać po szczególniejszej budowie.
 — Zaatakują więc go?
 — Tak.
 — A co się stanie z jego załogą?
 — W części wystrzelamy ją w bitwie, a resztę weźmie się do niewoli i sprzeda! Dwóch tylko weźmiemy żywcem: reisa effendinę i effendiego. „Święty" zapowiedział, że musi ich mieć koniecznie.
 — Ale dlaczego mu tak na nich zależy?
 — Nie wiem, dosyć, że rozkazał jak najsurowiej, aby tak było, a wiesz przecie, jak ślepo słuchają go wszyscy. Źle się stało, że w tak ważnej chwili wpadliśmy w ręce tego giaura... No, ale może to wyjdzie nam na lepsze...
 — Jakto?
 — A mo, że reis effendina nadpłynie akurat wówczas, gdy będziemy się znajdowali w El Michbaja. Jestem pewien, że załoga okrętu reisa effendiny dostanie się w moje ręce zadarmo. Ci, którzy nie polegną, muszą zniknąć. A ty wiesz, że gdy idzie o zniknięcie czyjeś, jestem jedynym w tym kraju mistrzem od urządzania takich sztuk...
 — Byłeś już w El Michbaja?
 — Nie, ale mogę się zdać na Hubara, który mię tam zaprowadzi.
 — A! to Hubar jest owym tajemniczym wysłańcem? Co do mnie, nie dowierzałbym mu tak bardzo, bo to znany tchórz.
 — Tak, że tchórz, wiem o tem, bo lęka się nawet wycia hyeny w jasną, księżycową noc. Ale, jako przewodnik i szpieg, jest wręcz znakomity. Polecono mi z El Michbaja, abym się z nim obchodził bardzo względnie, bo to ulubieniec „świętego". Podobno mieszkał z nim razem jeszcze na wyspie Aba i należał [III-328]do najwybitniejszych uczniów i znawców reguł Terika^[126] es Samania.
 — Maszallah! Ktoby się był tego spodziewał po takim niedołędze, co drży już na sam dźwięk odwodzonego kurka własnej flinty!
 — Tak, ale nie wszyscy obrońcy Allaha koniecznie już muszą być bohaterami! Islam, oprócz walecznych szermierzy miecza, którzy zielony sztandar zatkną na murach wszystkich miast na świecie, potrzebuje także i mądrych, podstępnych ludzi, i nieraz z jednym takim sprytnym człowiekiem można więcej dokazać, aniżeli z tysiącem asakerów, posługujących się jedynie bronią. Poucza nawet o tem ciągle Mohammed Achmed.
 — Tak się nazywa ów „święty“?
 — Jakto? więc nie znałeś jego nazwiska? Wszakże mówiłem ci już o tym „świętym“ niejednokrotnie. Widzę z tego, że się zanadto poświęcasz swoim osobistym sprawom i handlowi niewolników, a rzeczy takie, jak zbawienie duszy, jak islam i należące do do niego wybitne osoby, nie obchodzą cię wcale. Mohammed Achmed Ibn Abdullahi był uczniem sławnego szeryfa z Samanii, Szeich Mohammeda, a odłączywszy się potem od niego, przeszedł na stronę Terika el Gureszi. Wsławił się on przez to niemało i nazwał się Fakir el Fukara. Mieszkał przez jakiś czas na wyspie Aba i tam uzyskał tytuł sahed^[127], a następnie udał się do Kordofanu, ażeby poznać tam wybitnych działaczy islamu. Po powrocie stamtąd chorował długo, bo jako sahed, odbywając podróż pieszo i boso, tak sobie poranił w rozpalonyni piasku i na ostrych kamieniach nogi, że nie było sposobu wyleczyć ich przez długi czas. Owo jednak cierpienie wydoskonaliło go jeszcze bardziej w świętem powołaniu, a gdy począł nauczać, wnet zebrały się naokoło niego całe rzesze uczniów. Jest to dziś osobistość tak potężna, że pod względem wpływów, jakie wywiera na otoczenie, żaden [III-329]ze świętych równać się z nim nie może. Słyszałem nawet, że ma to być Mahdi, którego oczekujemy od kilku stuleci. Mówią ogólnie, że on podniesie na nogi całe zastępy szermierzy islamu i zdobędzie z nimi całą ziemię, zatykając zieloną chorągiew na murach wszystkich miast Świata i strzechach wszystkich wsi. Otóż z tego wszystkiego możesz wytworzyć sobie dostateczne pojęcie, kto jest ów święty. A że Hubar należy do najgorliwszych jego uczniów, powinieneś teraz obchodzić się z nim z większym szacunkiem.
 — Allah! więc to jest Mahdi! święty człowiek, który naucza, że handel niewolnikami nie jest grzechem?
 — Przeciwnie, głosi on, że jest to cnota! Już przez tę jedną zasadę może on zwyciężyć cały świat chrześcijański, potępiający niewolnictwo. My właśnie zdobędziemy ziemię siłą naszych uzbrojonych niewolników, nad którymi psy z Zachodu tak gorliwą roztaczać chcą opiekę. Niech ich zresztą Allah połamie prędzej jeszcze, niż nadejdzie ta wielka chwila zwycięstwa islamu!
 — Oby bodaj połamał Allah tego jednego chrześcijanina, który targnął się na nas bezczelnie i nawet miał odwagę pokaleczyć ci pięty!
 — O, uczyni to Allah niazawodnieniezawodnie! Nie dopuści on przecież, abyśmy zginęli marnie przy pierwszych promieniach wschodzącej potęgi islamu. A teraz dosyć gawędy! Muszę mieć chwilę spokoju, aby wymyślić jakiś sposób ratunku w tem naszem nieszczęściu. Zresztą zmęczyła już mię rozmowa i pięty jeszcze bardziej bolą... Oj, odwdzięczę ja się giaurowi, skoro go tylko w garść swą dostanę!
 Przestali mówić, a Abu Rekwik jeszcze głośniej począł jęczeć, bo mu komary obsiadły chmarami poranione stopy.
 Nie spodziewając się usłyszeć więcej nic ciekawego, wycofałem się ze swego stanowiska.
 Ben Nil, zauważywszy mię już z daleka, wywołał rozmyślnie pewne zamieszanie wśród Homrów, co [III-330]umożliwiło mi powrót bez obawy, że dwaj jeńcy mogą to zauważyć.
 Nie omieszkał też Ben Nil zaraz przy pierwszem ze mną zetknięciu rzucić pytającego spojrzenia, na co mu odpowiedziałem twierdzącem skinieniem głowy. To mu wystarczyło i powrócił do swej czynności podziału zdobyczy pomiędzy El Homrów, co mię nie interesowało.
 Postanowiłem teraz rozważyć szczegółowo wszystko, co podsłuchałem, dla powzięcia planów na przyszłość i sposobów ich wykonania.
 A więc Fakir el Fukara udaje teraz „świętego“ i nawet uważa się za Mahdiego! Ciekawa tylko rzecz z tą jego słabością nóg, która przyczyniła mu się jeszcze do wydoskonalenia w „świętości...“ Nie przyznał się oczywiście, że to reis effendina był powodem owego „doskonalenia się”, tam, nad bagnami, w głębi Afryki. Zestawiwszy fakty, przyszedłem do wniosku, że tu jest właśnie przyczyna nienawiści „świętego“ ku reisowi effendinie, i dlatego to za wszelką cenę pragnie on dostać go w swe ręce. Ale dlaczego chce się mścić na mnie? Przecie wówczas nad studnią wydostałem go niemal z samej paszczy lwa, a potem ulitowałem się nad nim, gdy leżał nad bagnem ranny i opuszczony!
 Ważniejsza jednak od tej sprawa zaprzątnęła mi głowę. Gdzie szukać owego miejsca, nazwanego przez jeńców El Michbaja? gdzie się znajduje owa kryjówka złoczyńców? nie znam wcale okolicy tej nazwy w dorzeczu Nilu. Być może, iż jest to osada, założona niedawno, w owym zapewne czasie, gdyśmy bawili na Południu. Ten ostatni mój domysł zdawała się potwierdzać już sama nazwa miejscowości: El Michbaja — znaczy „kryjówka“. Niezawodnie więc będzie to rodzaj seriby gdzieś w niedostępnym górzystym lesie nad rzeką. Ale gdzie? Nie traciłem nadziei, że odnajdę tę norę, ale dopiero wówczas, gdy będzie mi wiadomy punkt planowanej na nas zasadzki.
[III-331] Otwarcie mówiąc, niewielką miałem ochotę puszczać się na wodę bez uprzedniego dowiedzenia się, gdzie właściwie zastawiono owe sidła. A tu trzeba było przecie bezzwłocznie ratować niewolników, między którymi są nawet biali.
 Co więc robić? Czy ominąć ową zasadzkę po tchórzowsku? O, nie! Postanowiłem nie ustępować z drogi łotrom i wytężyć wszystkie siły, aby ich pokonać.
 Przyszło mi na myśl, że co do położenia El Michbaja mógł mię objaśnić szczegółowo Hubar, „najgorliwszy uczeń“ nowego proroka, głoszącego, że niewolnictwo jest zasługą wobec Allaha i ludzkości. I na tę myśl, że właśnie owego „najlepszego ucznia świętego” dobrzeby było namówić, aby nas zaprowadził przeciw swemu mistrzowi, zebrał mię pusty śmiech. A byłem pewny, że uda mi się go nakłonić do swoich celów. Abu Rekwik określił go, jako przebiegłego lisa i tchórza w jednej osobie; ale ja drwiłem sobie z chytrości sudańskich lisów, a co do tchórzostwa, to nie będzie trudno wykorzystać go dla moich celów.
 W tej chwili jednak nie wiedziałem nawet, który z dwunastu jeńców jest owym sławnym fennekiem^[128]. Aby dojść tego, wypadło mi przysłuchać się ich rozmowie, gdyż nie zabroniłem był mówić jeńcom ze sobą, z czego też korzystali w całej pełni. Począłem tedy przechadzać się wśród jeńców, zachowując się jednak odpowiednio, aby nic nie podejrzywali, i wnet wyraz „Hubar“, obił się o moje uszy, a zauważywszy, do kogo był skierowany, poznałem ważną dla mnie osobistość. Był to mały, niepokaźny człowieczek z trzema poprzecznemi na skroniach i policzkach kreskami, z czego wywnioskowałem, że pochodzi z ludu Fundżów, najprawdopodobniej z rodziny Hammedżów, albo Berunów. Ciemna jego twarz przypominała w istocie lisa pustynnego, i choćbym był niczego się o nim [III-332]nie dowiedział, uważałbym go już na pierwszy rzut oka za kreaturę, której niebardzo można dowierzać; niespokojny i ponury wzrok draba odbierał zaufanie do niego. Więc to ten ptaszek — pomyślałem sobie — ma być szermierzem islamu i wart jest więcej, niż tysiąc dzielnych asakerów!
 Wydawszy rozkazy na noc, podzieliłem wartę w ten sposób, że na każdych pięciu El Homrów przypadał jeden askari; a uczyniłem tak dlatego, że więcej godni byli zaufania czterej moi asakerowie, niż sześćdziesięciu El Homrów. Następnie udałem się daleko w górę miszrah, aby upatrzyć odpowiednie miejsce na pomieszczenie jeńców, a znalazłszy je, kazałem przenieść ich tam, przyczem zabraliśmy im ubrania i rozdzielili między El Homrów. Na straży postawiłem dwudziestu El Homrów i dwu asakerów.
 Abu Rekwik był bardzo niezadowolony, że odsunęliśmy go tak daleko od brodu i jeszcze do tego postawiliśmy tak silną straż.
 — Poco kazałeś nas zawiec aż tutaj, effendi? — pytał mię. — Mogliśmy pozostać nad rzeką.
 — Jakto, nie domyślasz się, dlaczego to uczyłniłem?
 — No?
 — A przecie to takie proste: stąd nie będziecie mogli widzieć przybywających z Chor Omm Karn swych przyjaciół, i oczywiście ludzie ci nie słyszą twego wołania o pomoc.
 — Allah kerim! Któż ci to podsunął tak głupią i myśl, że ja pragnąłbym ich ostrzec?
 — Nie pytaj. My, chrześcijanie, umiemy odgadywać myśli muzułmanów tak, jakby one były na ich czołach wypisane. Nie ulęknę się ja ludzi z Omm Karn i nie podążą oni za mną, ani też nie napadną na mnie i nie uwolnią was z mej władzy, jak również nie łudź się nadzieją, że dostaniesz mię w swe ręce, by mię uczynić niewolnikiem do osobistych swych posług. Przeciwnie, będzie tak, jak powiedziałem, a mianowicie wezmę do [III-333]niewoli wszystkich, którzy tu przybędą z tamtej strony rzeki. A wiesz zapewne ze słyszenia, że co postanowię, tego dokonywam. Teraz zaś słuchajcie wszyscy, jaki straż otrzyma rozkaz: Gdyby który z jeńców wydał z siebie głośniejszy okrzyk, w tej chwili zakłuć go nożem. Tak, panie Tamek el Rhani! Szukaj pomocy u swego „świętego", który roześle uczniów swoich na wszystkie strony świata i każe zatknąć zieloną chorągiew we wszystkich ziemiach i miastach i wsiach na ziemi. On uważa niewolnictwo za rzecz przez Allaha niezakazaną; niechże więc pomaga ci w twem rzemiośle i niech cię uwolni, abyś mógł tych, którzy cię strzegą, ująć w powrozy i sprzedać z dobrym zarobkiem...
 — Bądź przeklęty! — syknął Abu Rekwik, pieniąc się ze złości. — Odbierasz mi ostatnią nadzieję, którą pokładałem w ludziach z Omm Karn! Ale poczekaj! nie tryumfuj jeszcze, bom jeszcze przy życiu, i możesz tego żałować!...
 Nie słuchałem już dalej pogróżek zbrodniarza i powróciłem na brzeg, aby pouczyć czterdziestu El Homrów, jak się mają zachować przy spodziewanem nadejściu bandy. Ubrania, wzięte od ludzi Abu Rekwika, oddałem tym, którzy mieli pozostać przy mnie i Ben Nilu; reszta El Homrów musiała się ukryć tymczasem, a komendę nad nimi objęli dwaj pozostali asakerzy, którzy również nie powinni byli się pokazywać ze względu na swe mundury.
 Z początku miałem zamiar ułożyć El Homrów na ziemi tak, aby się zdawało, iż leżą powiązani; ale uciekanie się do tego wybiegu okazało się zbytecznem.
 Uczyniwszy wszystkie przygotowania, niedługo czekaliśmy na spodziewanych przyjaciół Abu Rekwika. Ukazali się oni nareszcie na tamtym brzegu rzeki i poczęli przyrządzać wielki prom, do którego materyał po części przynieśli ze sobą, po części wydobyli z wiadomego sobie ukrycia. Na tę stronę przeprawili się wszyscy odrazu, ale nie w tem miejscu, gdzie rzeka dzieliła się na ramiona, lecz nieco powyżej. [III-334]Widocznie przeprawę po wyspach i ławicach uznali za mniej dla siebie wygodną, a doskonale zbudowana tratwa pozwalała im wybrać drogę nie tak utrudnioną.
 Przeprawiwszy się na tę stronę, uczestnicy wyprawy wysiedli na ląd i uwiązali tratwę. Swobodne zachowanie się drabów tych dowodziło, że czują się tu zupełnie bezpiecznie. Widać nie pierwszy raz odbierali niewolników w tem miejscu.
 Spostrzegłszy nas, siedzących niedaleko brzegu, skierowali się w naszą stronę. Nie wiedziałem, czy znają osobiście Abu Rekwika, ale gdy się zbliżyli, wstałem, by ich powitać, a ludzie z mego otoczenia uczynili to samo, i zamieniliśmy ze sobą zwyczajne pozdrowienie, poczem idący na czele przybyłych, widocznie dowódca, zapytał mię:
 — Gdzie znajduje się Abu Rekwik? Nie widzę go, ani też jego niewolników.
 — Są niedaleko stąd, nieco wyżej — odrzekłem, — i Abu Rekwik pozostał przy nich. Sądził, że przyniesiecie z sobą towary, jako cenę kupna, ale się zawiódł bardzo, słysząc, że macie płacić proszkiem złotym.
 — A czy złoto nie posiada tejże wartości, co towary? Zaprowadź nas zresztą do dowódcy, abyśmy zobaczyli niewolników. Śpieszno nam, bo reis effendina niedaleko!
 — Co? reis efiendina? — zapytałem, udając bardzo wystraszonego. — Czy to możliwe? skąd wiecie o tem?
 — Opowiedział nam o nim pewien podróżny, który przybył z Chrab el Aisz do Omm Karn. Widział jakoby okręt reisa effendiny, stojący w Kuek na kotwicy. Musimy więc śpieszyć się, bo psy, które zamieszkują ten okręt, są bardzo złośliwe i kąsają na śmierć. Allahowi dzięki, że są one daleko jeszcze od brodu, który zresztą jest im nieznany.
 — Nadaremnie dziękujesz Allahowi! — rzekłem.
 — Jakto nadaremnie?
 — Te psy znają bród doskonale i są tutaj.
[III-335] — Nie rozumiem — odrzekł, mocno zaniepokojony. — Żartujesz chyba...
 — Nie żartuję. Ja właśnie jestem jednym z tej psiarni.
 I przy tych słowach, zanim się spostrzegł, uderzyłem go pięścią w głowę z całej siły. Był to znak umówiony między mną a El Homrami, którzy w okamgnieniu wyskoczyli z kryjówki i opanowali przybyszów bez najmniejszej trudności, nie napotykając na żaden opór, tak, że w ciągu paru minut wszyscy z przybyłej bandy w liczbie czternastu ludzi leżeli powiązani, nie będąc jeszcze pewnymi, czy to żart, czy też istotna zasadzka. Patrzyli na nas z bardzo głupiemi minami, a przewódca krzyczał oburzony:
 — Cóż to znowu za głupie żarty! Nie mamy na nie ani trochę czasu!
 —Wiem, wiem — odrzekłem, — ale to wcale nie jest żart. Należę, jak się domyślisz po umundurowaniu asakerów, do okrętu, na którym mieszkają wzmiankowane przez ciebie psy, a ci ludzie, co was powiązali, są właśnie niewolnikami, których mieliście ochotę kupić. Wydobyłem ich ze szpon Abu Rekwika, zabierając go do niewoli.
 Objaśnienie to otrzeźwiło draba. Patrzył na nas ze zdumieniem i trwogą, ledwie mogąc wybełkotać:
 — Czy... słyszę dobrze?... Czyżbyście... na... na... należeli istotnie do... r... r... reisa effendiny?
 — A tak, tak! możesz mi wierzyć.
 — Ale ty... ty... sam nie jesteś reisem?
 — Nie. Ja jestem tylko jego przyjacielem.
 — Przy... przyjacielem? nie podwładnym? Allah!... W takim razie jesteś... Ben... Nemzi!...
 — Do usług pana dobrodzieja, jestem nim właśnie.
 I powtórzyła się tu znowuż ta sama scena, co wczoraj, gdyśmy wpadli najniespodziewaniej na karki handlarzom, przybyłym z tej strony rzeki. Nie obeszło się też i tu bez gróźb oraz grubijańskich wymyślań, co tak poruszyło Ben Nila, że prosił mię, bym mu pozwolił na oćwiczenie plagami najzłośliwszych. [III-336]Wzburzenie wśród nich doszło do ostateczności, gdy ludzie moi wzięli się do wypróżniania im kieszeni. Poczęli wyć przeraźliwie i wygrażać, aż wkońcu musiałem się istotnie uciec do kija, aby ich uspokoić, co bardzo dobrze poskutkowało.
 Pieniądze, znalezione u drabów, przypadły w udziale Ben Nilowi i asakerom, a inne rzeczy kazałem oddać El Homrom i, uporawszy się z tem, poleciłem zawlec wszystkich czternastu jeńców na górę do tamtych. Spotkanie było dosyć obojętne; widocznie obie partye często ze sobą się widywały. Jako muzułmanie, wierzący w ślepe przeznaczenie losu, poddali się oni wprawdzie z rezygnacyą smutnemu swemu losowi, — ale okoliczność, że tę niespodziankę sprawiło im tylko sześciu ludzi, między nimi zaś jeden giaur, budziła w nich straszne oburzenie i nienawiść ku mnie.
 El Homrowie natomiast okazywali niesłychaną radość, bo nietylko wyrwali się ze szpon handlarzy na wolność, ale w dodatku każdy z nich otrzymał niepospolity łup, składający się z odzieży, uzbrojenia, żywności i innych drobiazgów. A pragnienie zemsty nad katami swymi było wśród nich tak wielkie, że gdyby nie moja nieugięta postawa, niezawodnie powrzucaliby wszystkich jeńców do wody.
 Ludzie z Omm Karn mieli również wielbłądy i zapasy niezbędne do podróży, które zostawili na tamtym brzegu pod nadzorem jednego zpośród bandy. Kazałem więc odczepić od brzegu tratwę, na której przybyli, i zabrawszy pewną liczbę El Homrów, popłynąłem na drugą stronę. Ben Nil pozostał w roli mego zastępcy przy jeńcach.
 Odnalezienie wielbłądów nie przedstawiało żadnej trudności, gdyż uwiązane były niedaleko rzeki wśród krzaków. Z jednym-jedynym pilnującym ich człowiekiem rozprawiliśmy się bardzo krótko i przetransportowaliśmy następnie wszystko na tę stronę rzeki. Pomimo, że tratwa była dość obszerna, przepływaliśmy kilka razy, co trwało prawie do samego wieczora.
[ilus]

Tom XVI

Wszyscy zbliżali się na wielkiej tratwie.

[III-337] Tymczasem Ben Nil wyszukał dogodne miejsce na obóz i rozdzielił wśród El Homrów rozmaite czynności, a zarządzenia jego okazały się tak dobrze pomyślanemi, że zatwierdziłem je bez żadnej poprawki.
 Załatwiwszy się ze wszystkiem, co było najpilniejszego, kazałem przyholować naszą łódź, ukrytą opodal w gąszczu przy brzegu, i urządziliśmy połów ryb przy świetle. Rezultat był niezwykle dobry, i cały mój orszak miał obfitą ucztę, jak również nakarmieni zostali i jeńcy.
 Przez całą noc kazałem palić wielkie ognie, ażeby w razie przybycia w te strony reisa effendiny zwrócić na siebie jego uwagę. Wedle moich obliczeń, mógł się on tu pojawić najpóźniej do północy, a byłem pewny, że skoro tylko zobaczy ogień, każe zarzucić kotwicę i wyśle oddział wywiadowczy dla przekonania się, co za ludzie siedzą przy ognisku.
 Nie doczekawszy się go tej nocy, ustawiłem na wysokim brzegu posterunek, aby go mógł w razie przybycia zauważyć. Upłynęło jednak jeszcze półtorej doby, a reis effendina się nie zjawiał.
 Prawdę mówiąc, nie martwiłem się tem zbytnio. Jeść było co, niebezpieczeństwo nie groziło nam żadne, a usposobienie wśród mego orszaku było znakomite.
 Trzeciej doby znowu postawiłem po północy na posterunku dwóch asakerów, a zarządzenie to było koniecznem, bo jednak przyjazdu reisa effendiny należało oczekiwać każdej chwili. Jakoż około drugiej godziny usłyszeliśmy od strony widety strzał. Był to strzał, dany przez posterunkowych asakerów na znak, że zauważyli na rzece statek. Zostawiłem Ben Nila w obozie, gdzie płonęły cztery wielkie ogniska, a zabrawszy z sobą dwóch pozostałych asakerów, zszedłem na dół do miszrah.
 Okręt zarzucił kotwicę powyżej, w dość znacznem od nas oddaleniu,
 — To nasz „Sokół" — rzekłem. — Reis efiendina wyśle zapewne oficera, albo może nawet sam przypłynie tu na łodzi.
[III-338] — Boję się trochę przybycia jego tutaj — zauważył jeden z asakerów, któremu zapewne chodziło o to, aby reis nie odebrał mu pieniędzy.
 — Jeżeli przybędzie porucznik, to wszystko pójdzie bardzo gładko; jeżeli zaś sam reis effendina, to bardzo możliwe, że się posprzeczamy.
 — No, a co potem?
 — Potem postaram się, abyście wszyscy byli zadowoleni.
 — Dziękujemy ci, effendi! Zawdzięczając tobie, posiedliśmy tyle pieniędzy, że teraz nie mamy potrzeby dłużej wysługiwać się reisowi za marną zapłatę. Gdyby jednak chciał nam odebrać nasz zarobek, byłoby to dla nas bardzo smutne.
 — Nie obawiajcie się o to. Cofnijcie się teraz w zarośla, aby was nie spostrzeżono. A gdybyście posłyszeli, że o was pytają, nie odzywajcie się; ja sam w waszem imieniu odpowiem.
 Asakerowie ukryli się, a ja usiadłem na brzegu tak, aby mię już z daleka można był spostrzec.
 Po niejakim czasie zobaczyłem łódź, zbliżającą się zwolna ku mnie. Sześciu ludzi wstrzymywało jej bieg wiosłami, więc płynęła wolniej, niż prąd rzeki. Widocznie czyniono to z przezorności. Na dziobie łodzi stała wyniosła postać reisa efiendiny we własnej osobie. Nie spostrzegłszy nikogo przy ognisku na brzegu, kazał nagle wstrzymać łódź i zawołał:
 — Bana bak heda? Kto tam na brzegu? Odpowiedzieć, albo strzelam!
 — Bana bak? — odrzekłem. — Kto jest w łodzi? Odpowiedzieć, bo i ja również dam ognia!
 Poznał mię po głosie i zapytał:
 — To ty, effendi?... Oczom swym nie wierzę...
 — Ja.
 — Sam?
 — Nie, jestem z asakerami.
 — A gdzie Ben Nil?
 — Chwilowo nieobecny.
[III-339] — Gdzież jest? na Matanii?
 — Nie, tutaj się również znajduje.
 Zaklął i dodał gniewnie:
 — Zaczekaj, płyniemy do ciebie.
 Po chwili łódź przybiła do brzegu, i reis efiendina, wyskoczywszy z niej, zbliżył się do mnie. Z oczu jego tryskały iskry gniewu. Chciał coś rzec, ale zobaczywszy czterech asakerów, którzy ustawili się w rząd, zgromił ich gniewnie:
 — Czemuż to, zamiast na Matanii, znajdujecie się tutaj, łajdaki?...
 — Bo tak im rozkazałem — odrzekłem w ich imieniu.
 — Tak rozkazałeś? — zapytał rozjątrzony. — Czyjejże to władzy podlegają? mojej, czy twojej?
 — Do tej chwili mojej. Odkomenderowałeś ich przecie pod moje rozkazy..
 — Tak, a teraz wracają pod moją komendę, i tobie nic do nich. Byłeś na Matanii?
 — Nie byłem.
 — Dlaczego?
 — Bo się zatrzymałem tutaj.
 — Tak? A przecie miałeś wyraźny mój rozkaz udania się na Matanię.
 Mówił to takim tonem, jakbym był najpospolitszym askarim. Dotychczas drwiąc sobie z tego w duszy, postanowiłem okazać mu teraz, że nie zniosę dłużej jego nadętej względem mnie postawy i pychy, odrzekłem więc również wyniośle:
 — A od kiedyż to poczuwasz się na sile rozkazywać mi?
 — Cóż to?!...
 Szorstkie słowa moje ukłuły go dotkliwie. Cofnął się krok w tył.
 — W jaki sposób przemawiasz do mnie? czyżbyś śmiał naczelnikowi swemu wypowiadać posłuszeństwo?!
 — Nie tak groźnie! — rzekłem. — Niedobrze jest zapominać się... Odpowiadam zazwyczaj takim tonem, [III-340]w jakim ktoś do mnie przemawia... A grubijaństwem niewiele można u mnie zyskać, zapamiętaj to sobie! — Allah! Więc to tak wygląda wdzięczność za dobrodziejstwa, które ci wyświadczyłem?
 — Tłómacz to sobie, jak chcesz. Do żadnej zresztą wdzięczności dla ciebie nie poczuwam się i nie wymagam jej też dla siebie.
 — Więc sądzisz, że w ten sposób zupełnie załatwiłeś rachunki swoje ze mną?
 — Najzupełniej.
 — Dobrze więc... Ja również skończyłem z tobą i mogę się oddalić.
 — Możesz, i nie parzy mię to, ani ziębi.
 Widocznie spodziewał się, że będę go prosił o zabranie mię na swój okręt. Ale posłyszawszy zimną, krótką i stanowczą odpowiedź moją, cofnął się znowu krok w tył i dodał:
 — Czyś się zastanowił nad tem, że znajdujesz się nie w Kairze, lecz wśród dzikiej okolicy nad górnym Nilem?
 — Wiem o tem.
 — I mimo to chcesz, abym się oddalił?
 — Nie przeszkadzam.
 — Dobrze. Zatem wszystko między nami skończone... Gdzie jest łódź, którą ci pożyczyłem?
 — Tam, o trzydzieści kroków w górę rzeki, schowana w trzcinie...
 — Zabiorę ją ze sobą...
 — Jak ci się podoba.
 — I cóż wtedy poczniesz? Możesz tu zginąć marnie!
 — O, bądź spokojny o mnie! mogę cię zapewnić, że prędzej będę w Chartumie i w Kairze, niż ty...
 — Zwaryowałeś, człowieku!.. — rzekł, patrząc na mnie z ukosa; po chwili zaś dodał: Zresztą nie mam ani czasu, ani ochoty zajmować się tobą. — A zwróciwszy się do asakerów, krzyknął: — Marsz, łajdaki, do łodzi! Wrócicie ze mną na pokład!
[III-341] I wstąpił pierwszy do łódki. Asakerowie moi ociągali się chwilę, aż ich uspokoiłem:.
 — Płyńcie z nim; zobaczymy się niebawem znowu.
 Wsiedli do łodzi, a reis effendina kazał odbić od brzegu i odezwał się do mnie na pożegnanie:
 — Maassalami! miej się dobrze! Brzeg należy do ciebie, ale okręt do mnie... i gdyby cię wzięła ochota wstąpić nań, dostałbyś kułą w łeb.
 — Doskonale! Nie zobaczysz mię na swym okręcie tak długo, aż sam mię poprosisz, abym wstąpił na jego pokład. Brzeg zaś należy do mnie, ale nie będę wzorował się na tobie i bronił ci przystępu do niego...
 — No, no! Jesteś bardzo łaskaw... Zostań więc sobie tutaj i... idź do dyabła!
 — Nie chcę mieć z nim cokolwiek do czynienia... Ale zwracam ci uwagę, że ty sam lecisz w jego objęcia razem ze wszystkimi swoimi ludźmi!
 Słowa te wypowiedziałem ze szczególniejszym naciskiem, i choć w tej chwili zlekceważył to moje ostrzeżenie, ale byłem pewny, że potem zastanowi się nad niem. Znał mię przecie doskonale i wiedział, że jeżeli kogoś ostrzegam, to mam ku temu usprawiedliwione podwody.
 Reis effendina istotnie zabrał po drodze moją łódź, i widziałem z brzegu, jak ją po przybyciu uwiązywano do okrętu. Odszedłem na bok do ogniska i, usiadłszy przy niem, począłem rozważać swoje położenie.
 Oto znalazłem się osamotniony wśród dzikiej okolicy, zdany na łaskę i niełaskę losu. Reis effendina zabrał mi łódź, wiedząc dobrze, że nie posiadam żadnych środków do przenoszenia się z miejsca na miejsce, prócz własnych nóg. Bo wszak o zdobytych wielbłądach nie wiedział. Tu się okazał w całej pełni jego charakter!
 Pomimo to, nie straciłem otuchy ani na jedną chwilę. Wszak miałem oddanego sobie Ben Nila z poważnym zasobem złota w sakwach, miałem El Homrów i kilkadziesiąt wielbłądów! A w takich warunkach [III-342]mogłem się śmiać z reisa effiendiny i jego głupiej złośliwości. Jednak na razie ogarnął mię wielki smutek... Bo gdzież się podziała przyjaźń, łącząca nas tak niedawno serdecznymi węzłami? I co ja mu złego zrobiłem, że obszedł się ze mną tak bezwzględnie? Żądał wdzięczności, a sam, choć był mi ją winien, okazał się niewdzięcznikiem. Przyczyną zaś tego wstrętna zawiść i zazdrość, których przedtem w charakterze jego nie zauważyłem. I żal mię ogarnął, że w duszy tej, pięknej przedtem i pogodnej, osiadły brudne plamy. Ale... prawda... wszyscyśmy słabi i ułomni grzesznicy...
 Tak rozumując, zagłębiłem się myślą w sobie, by obliczyć się ze swojem własnem sumieniem, i zapytywałem siebie, czy moje własne błędy nie spowodowały otworzenia się między nim a mną tak wielkiej przepaści. Nie znalazłem w sobie jednak nic, coby się do tego przyczyniło.
 Co do obecnego położenia — wiedziałem z góry, jak się rzeczy ułożą, i byłem pewny, że odniosę moralne nad nim zwycięstwo. Wszakże nie ja, lecz on sam wytworzył tak przykrą dla siebie samego przedewszystkiem sytuacyę!

Teraz oto siedział w swej kajucie i wypytywał asakerów, jak się nam tu powodziło, — ci zaś opowiedzieli mu o wszystkiem, co tu zaszło, oczywiście nie mówiąc mu o zdobyczy w pieniądzach. Wysłuchawszy asakerów, przeszedł się podraźniony i wysoce podniecony kilka razy po pokładzie tam i z powrotem, walcząc z samym sobą. Moje ostrzeżenie odebrało mu resztę spokoju, napełniając go trwogą. Co robić? Sumienie wołało w nim, aby zrzucił pychę z serca i poszedł do mnie z prośbą o przebaczenie, — a przezorność domagała się, aby nie lekceważył mej pomocy w grożącem mu i oczywiście wszystkim jego ludziom niebezpieczeństwie.
 Rozważywszy tę okoliczność, spodziewałem się, że w ciągu nocy przybędzie do mnie. Nie pojawił się jednak. Rano „Sokół" stał jeszcze na kotwicy. [III-343]Przyglądałem się mu czas pewien i zauważyłem niezwykły jakiś ruch na pokładzie. Ludzie z załogi obserwowali zdala miejsce naszego postoju, gdzie w nocy błyszczał ogień i gdzie teraz się znajdowałem. Po niejakim czasie spostrzegłem, że od okrętu odczepiono małą łódkę. Wsiadł do niej reis efiendina z jednym tylko wioślarzem i szybko z prądem wody skierował się do miejsca, gdzie stałem, a podpłynąwszy do brzegu, zapytał mię:
 — Czy wolno mi wylądować, effendi?
 — Proszę.
 — Nie będziesz strzelał?
 — A od kiedyż to uważasz mię za zbója, emirze?
 Wysiadł, mruknąwszy coś pod nosem, ja zaś wstałem z ziemi, patrząc nań zimno i spokojnie.
 — Czemużeś mi nie opowiedział, effendi, co się tu stało?
 — Bo nie dałeś mi ku temu czasu,
 — Nie mogłem się pytać ciebie, gdyż odrazu wystąpiłeś względem mnie w wyzywającej postawie.
 — Nie wzbraniam wyjawiania przede mną swych pretensyi, ale z mojej strony wymówek nie posłyszysz, gdyż przykroby mi było zwalać własną winę na kogo innego.
 Przeszedł się kilka razy swoim zwyczajem tam i z powrotem, walcząc widocznie z fałszywą dumą, jaka mu piersi rozsadzała, poczem nagle zwrócił się ku mnie i zapytał:
 — Nie masz do mnie żadnej prośby?
 — Żadnej.
 — I onic nie chcesz mnie pytać?
 — Niczego nie jestem ciekawy.
 — I nie masz dla mnie żadnego przyjaznego słowa?
 Zrozumiałem. Przybył tu, powodowany nie żalem, że mię zostawił opuszczonego na dzikiem pustkowiu, ale z obawy o własną skórę. Choć było to zupełnie wyraźne, przemogłem się jeszcze i odrzekłem:
 — Co ci po słowach? lepiej, gdy ci podam swą dłoń przyjazną.
[III-344] Wyciągnąłem rękę, a on ją uchwycił, mówiąc z wymuszonym uśmiechem:
 — Dziwna rzecz, że nawet najmądrzejsi popełniają nieraz wielkie głupstwa! No, ale na szczęście jest znowu wszystko dobrze. Prowadź mię do jeńców, którzy byli tak głupi i wpadli mi w ręce. Przesłucham ich natychmiast i ukarzę.
 Wypowiedział to z tak lekkiem sercem, jakby szło o rzecz błahą, naprzykład o zamknięcie któregoś z asakerów na parę godzin do ciemnicy. I nie czekając mej odpowiedzi, poszedł w górę.
 Tego miałem już zawiele. Wrócił więc tu po to jedynie, aby mię znowuż w sposób obraźliwy usunąć na bok. Pożałowałem, że nie pozostał na pokładzie swego „Sokoła” i nie pojechał sobie dalej. Tu odkrył się już całkowicie. Zawiść opanowała go do tego stopnia, że nawet nie był ciekawy, jak się to wszystko stało, bo, pytając mię o szczegóły, czułby się wobec mnie poniżonym.
 Nie poszedłem za nim, pozostając na miejscu. On zaś, uszedłszy kilkanaście kroków, spostrzegł, że nie idę za nim. Przystanąwszy więc, zawołał do mnie:
 — Czemu nie idziesz? Nie słyszałeś, że chcę zobaczyć jeńców?
 — Słyszałem.
 — Chodźże więc i zaprowadź mię do nich.
 — Daruj, ale nie mam ochoty.
 — A to dlaczego?
 — Mam ku temu powody.
 — Powody? Ach, prawda! Ty zawsze i we wszystkiem masz swoje powody. Zróbże mi przyjemność i wyjaw je!
 To mówiąc, zawrócił ku mnie wolnym krokiem, ja zaś zapytałem go chłodno i spokojnie:
 — Czy schwytałeś kogo między Kaka a Kuek?
 — Nie. A dlaczego o to pytasz?
 — Sądziłem, że wpadł ci w ręce jaki łotr, którego chcesz przesłuchać teraz i ukarać.
[ilus]

Tom XV.

„Liczę tylko do trzech — i strzelam...”

Skan zawiera reklamy.

[III-345] — Nie. Miałem na myśli tych tutaj jeńców...

 — A! moich jeńców? Maszallah! Oni nie wpadli w ręce sami i nie tyś ich ułowił. To jest rezultat moich starań; ja to wytężyłem całą swą energię, siły i odwagę, aby ich dostać w moje, uważasz... w moje ręce. Sami oni nie oddali się w moc moją. Miałem tylko pięciu do pomocy, a jednak pokonałem dwie bandy łotrów i oswobodziłem sześćdziesięciu niewolników. To nie jest tak łatwa sprawa, jak może myślisz.
 — No, przestań się drożyć zbytecznie, effendi. Jeńcy należą do mnie, i muszę ich zobaczyć, jakoteż zawyrokować, jaką śmiercią mają zginąć.
 — Mówisz, że należą do ciebie?
 — Bez wątpienia!
 — Widocznie zapomniałeś swych słów, wyrzeczonych wczoraj, gdyś odbijał od tego brzegu...
 — Cóż takiego?
 — Okręt należy do ciebie, a brzeg do mnie.
 — Przyjąłem ten warunek, i bądź pewny, że nie można mnie przyrównać do książki o pustych stronicach, którą się czyta jednako: z prawa na lewo i odwrotnie...
 — To znaczy, że masz śmiałość stawiać mi opór? — zapytał, marszcząc czoło.
 Parsknąłem na te słowa śmiechem i odrzekłem:
 — Ja zawsze mam śmiałość mówić to, co myślę, i czynić tak, jak mi sumienie nakazuje, pomimo, że ktoś jest innego zdania.
 — Rachuj się ze słowami! — krzyknął, tupnąwszy nogą, a wskazując ręką okręt, dodał: — Wiesz, ilu ludzi mam na pokładzie i jaką liczbą karabinów rozporządzam... jak również wiadomo ci zapewne, że mam na okręcie piękną, milutką, ciemną komórkę do zamykania w niej tych, którzy mi opór stawiają. Widzę, że chcesz mię doprowadzić do tego, abym użył swej mocy i ciebie w tej kajutce zamknął!...
 Na te słowa chwyciłem go za ramię, aż syknął z bólu, i rzekłem:
[III-346] — Śmiechu wart jesteś, nędzny niedołęgo! Zapominasz, że nie jestem twoim poddanym i nie mam obowiązku być ci posłusznym. Spróbuj tylko dostać mię i zamknąć! spróbuj! Ale ostrzegam, że możesz sam ocknąć się w owej komórce! A co do twoich asakerów, to zapewniam cię, że cenią mnie oni więcej, niż ciebie. Spróbuj, a przysięgam na wszystkich szatanów i wszystkie wasze piekła, że znajdziesz się na swym okręcie pod kluczem, a ja, jako komendant jego, pożegluję, gdzie mi się spodoba. Pozwalam ci nawet wytężyć wszystkie swe siły dla zmuszenia mię do uległości. Jestem tu sam; zawołaj więc wszystkich asakerów, aby mię ujęli. Wiele, bardzo wiele polałoby się krwi, zanim chociażby jeden z nich dostał się na brzeg, a pierwszym, którego związałbym, jak barana, byłbyś ty!
 Tak groźnie nie wystąpiłem nigdy jeszcze wobec nikogo.
 — Śmiesz podnosić na mnie swą rękę? — krzyknął reis, wywijając się z pod mojej dłoni.
 Oczy mu płonęły, rzucając ostre jak sztylet spojrzenia; zacisnąwszy kułaki, oddychał szybko, a broda to podnosiła się, to opadała.
 — Dotknąłeś mię swą ręką — wołał — i nierozważnie groziłeś mi! A wiesz, jakie będą tego następstwa?
 — Wiem. Spełni się ulubiona twoja maksyma: „Biada temu, kto czyni źle!"
 — Tak, biada temu, kto czyni źle! Porwałeś się na mnie, obrażając mię czynnie. A wiesz, że posiadam prawo życia i śmierci względem wszystkich należących do mego okrętu. Że zaś i ty zaliczasz się do załogi, mam władzę nad tobą i w imieniu kedywa aresztuję cię. Musisz udać się ze mną na pokład mego okrętu!
 Trząsł się ze wzburzenia, podczas gdy ja, zachowując spokój i zimną krew, odrzekłem mu:
 — Imię twego kedywa jest mi najzupełniej obojętne... Nie jestem w jego służbie...
[III-347] — Ale jesteś w mojej! Jako twój przełożony, którego musisz słuchać, oświadczam ci, że jesteś aresztowany!
 — No, no! czy nie żartujesz przypadkiem?
 — Nie, nie żartuję i, jeżeli okażesz mi choćby cień oporu, zastrzelę cię bez dalszych ostrzeżeń!
 Wydobył pistolet z pasa, a odwiódłszy obydwa kurki, skierował lufy w pierś moją.
 Tak jest, — nie żartował, i gdybym go nie usłuchał, gotów byłby strzelić do mnie. Zresztą nie dziwne to mi było, bo miałem tu do czynienia nie z pełnym rozwagi europejczykiem, lecz z synem Wschodu o gorącej krwi, który nie umie panować nad swemi namiętnościami.
 Jak wypadało mi uczynić? poddać się? Na to byłem zadumny. Wolałem tedy przekonać go, że ma do czynienia nie z byle jakim lękliwym wyrostkiem.
 — Schowaj broń! — krzyknąłem.
 — Nie schowam, aż mi się poddasz! A radzę ci nie zwlekać. Liczę do trzech i strzelam... Raz...
 Słowa „dwa" nie zdążył już wymówić, bo w okamgnieniu wyrwałem mu jedną ręką pistolet, a drugą pochwyciwszy go pod ramię, rzuciłem go na ziemię, aż stęknęła.
 — Parszywy psie! — zaryczał, usiłując wstać. — Zapłacisz mi za to... życiem!
 — Ba! kiedy się tak złożyło, że ty masz płacić pierwszy! sam zresztą tego chciałeś!
 To mówiąc, uderzyłem go pięścią w skroń, aż się plackiem na ziemi rozłożył, jak nieżywy.
 Nie troszcząc się w pierwszej chwili o niego, zawołałem żołnierza, który siedział w łódce, a wszystko widział i słyszał. Askari wszedł na brzeg, a podbiegłszy natychmiast ku mnie, ozwał się strwożony:
 — Cóżeś uczynił, effendi? Wiem, że słuszność jest za tobą, bo byłem świadkiem wszystkiego. Ale reis effendina nie spocznie prędzej, aż pomści się za ten cios na tobie.
[III-348] — Nie boję się jego zemsty. Przedewszystkiem powiedz mi szczerze, kto ci jest milszy: ja, czy on?
 — Odpowiedź na to dałby ci każdy z asakerów jednakową: reisowi winniśmy posłuszeństwo, tobie zaś miłość.
 — Dobrze. Teraz, gdy reis effendina nie może być czynny, ja go zastąpię. Wiesz, że ja nieraz obejmowałem za niego komendę nad wami; tak będzie i teraz. Jemu nic się przez to nie stanie, a dla was wynikną niezwykłe korzyści. Pomóż mi go związać i przenieść wyżej na brzeg.
 — A czy później nie będę za to ukarany, effendi?
 — Nie obawiaj się; biorę to na własną odpowiedzialność.
 — Wierzę; dotrzymujesz zawsze słowa, i dlatego słucham.
 Odebrałem reisowi efiendinie broń i skrępowałem go własnym jego pasem, poczem wynieśliśmy go na wysoki brzeg, gdzie Ben Nil oczekiwał mię z wielką niecierpliwością.
 Jakież zdziwienie ogarnęło nietylko jego, ale i Homrów oraz jeńców, gdy w więźniu poznali reisa effendinę! Nie mogło im pomieścić się w głowach, jak mogłem porwać się na takiego potentata. Bo też istotnie była to z mojej strony gra bardzo niebezpieczna, i gdyby choć jeden z warunków, na które liczyłem, nie dopisał, najniechybniej przypłaciłbym ten krok życiem; po reisie effendinie nie mogłem spodziewać się żadnych względów. Ale... bądź co bądź, musiałem w tym wypadku chwycić się ostateczności, bo szło tu o mój honor. Jeżeli wypadło mi odegrać rolę komendanta na „Sokole", niech już ta rola będzie w całem znaczeniu wyrazu godna sławy, jaka towarzyszyła memu nazwisku w trzech częściach świata!
 Zauważyłem, że handlarze niewolników radzi byli z takiego obrotu sprawy, sądzili bowiem, że ja, posprzeczawszy się z reisem effendiną, zmienię względem nich stanowisko. Żaden z nich nie wyraził jednak tego [III-349]głośno. Wśród El Homrów zaś tylko szech es Sehf, który w pierwszej chwili do słowa przyjść nie mógł ze zdziwienia, zapytał mię, w jaki sposób doszło do dziwnego tego zajścia i jakie stąd będą dla jego ludzi następstwa.
 Uspokoiłem go, tłómacząc:
 — Mimo wszystko, nie jestem wrogiem reisa effendiny i chciałem tylko przekonać go, że nie uważam się za jego podwładnego. Dla was nie może stąd wyniknąć nic złego, jeżeli oczywiście zastosujecie się ściśle do moich rozkazów.
 — Możesz być pewny, effendi, że nie zawiedziesz się na nas. Uczynimy wszystko, aby cię przekonać o wielkiej naszej dla ciebie wdzięczności.
 — Nie żądam z waszej strony — rzekłem — żadnych ofiar; jeżeli zaś spełnicie moje życzenia, wyjdzie to raczej na dobro wasze, aniżeli na moje. Prawdopodobnie mielibyście chęć powrócić do swej ziemi tą samą drogą, jaką was pędził Abu Rekwik?
 — Tak jest, bo innej drogi dla nas niema.
 — Owszem, jest. Wielbłądy, które pozwoliłem wam tu zabrać, jako zdobycz, nie wystarczyłyby wam wszystkim, gdybyście chcieli pójść stąd odrazu do swych siedzib. Jeżeli jednak udacie się ze mną na okręt reisa effendiny, to zaopatrzę was w większą liczbę zwierząt wierzchowych i jucznych, oraz w broń i zapasy żywności, tak, że będziecie mogli wrócić do swoich o wiele wygodniejszą i bezpieczniejszą drogą Abu Hable.
 Stawiam tylko warunek, że żaden z was w czasie pobytu na okręcie nie będzie knuł przeciw mnie żadnych wrogich zamiarów...
 — Ależ za kogo nas masz, effendi? Wyratowałeś nas, obdarzyłeś zdobyczą i przyobiecujesz jeszcze więcej, mybyśmy zaś mieli odpłacać ci się za to niewdzięcznością? Allah jest nam świadkiem, że gotowi jesteśmy oddać za ciebie życie, gdyby się tego okazała potrzeba!
 — A więc zgadzacie się na mój projekt?
 — Najzupełniej. Uczynimy wszystko, czego od nas zażądasz, i z góry cię proszę w imieniu mych [III-350]współziomków, abyś, jako dowódca, uważał nas za swoich życzliwych i dzielnych podwładnych.
 — Dobrze, skorzystam z waszych usług, a bądźcie pewni, że nie pożałujecie tego.
 — Kiedy mamy udać się na okręt?
 — Gdy powrócę stamtąd. Bo teraz udam się tam najpierw sam, aby się porozumieć z załogą...
 — Co? — przerwał mi Ben Nil. — Czyżbyś chciał narażać własne życie? Jeżeli istotnie chcesz udać się na pokład, to tylko razem ze mną, effendi!
 — Nie bądź tak gorący, kochany Ben Nilu. Wiem bardzo dobrze, co mogę, a czego mi niewolno uczynić. A zresztą i dla ciebie mam nielada trudne do spełnienia zadanie.
 — Radbym wiedzieć... —.
 — Popłyniesz teraz w łódce do okrętu, ale nie wejdziesz nań, tylko wezwiesz w mojem imieniu porucznika i obu sterników, ażeby przybyli tutaj, bo chcę się z nimi rozmówić.
 — Oni widzieli z okrętu, co uczyniłeś z reisem effendiną...
 — Tembardziej więc są zainteresowani sprawą. Zresztą to są moi przyjaciele, i tak czy owak, nie odmówią na wezwanie moje. Powtarzam ci jednak, że niewolno ci wchodzić na pokład, a tylko masz zakomunikować mój rozkaz i wrócić natychmiast. W drogę więc!
 Młody zuch pokręcił głową i, nic nie rzekłszy, odszedł wykonać mój rozkaz. Zaledwie ucichły jego kroki, gdy reis effendina począł odzyskiwać przytomność. Rozwarłszy szeroko oczy, rozejrzał się wokoło ze zdumieniem, a poczuwszy więzy, przypomniał sobie, co zaszło między nim a mną. Natężył wszystkie siły, aby się uwolnić, a gdy mu się to nie udało, począł krzyczeć do mnie na całe gardło:
 — Psie! Miałeś czelność nietylko rzucić się na mnie, ale i związać mię, jak zbrodniarza! Moja groźba, że cię zastrzelę, była zupełnie usprawiedliwioną, boś się zachował wobec mnie wyzywająco. Teraz jednak [III-351]postąpię inaczej: każę cię wychłostać tak, że wolnego miejsca na twojej skórze nie pozostawię zdrowego, a potem powieszę cię, jak ostatniego złoczyńcę! Rozkazuję ci: puść mię natychmiast!
 — Powiedziałem ci już, że rozkazy swoje możesz zachować dla podwładnych. A z przyjaźni naszej kwita! Sam potargałeś jej więzy bez powodu z mojej strony i wreszcie przyznałeś się do zamiaru zastrzelenia mię. Było to bardzo głupio z twej strony, bo, znając mię przedtem doskonale, wiedziałeś, jak odpowiadam na podobne postępowanie. Za wszystko, co dobrego dla ciebie. zrobiłem, odpłaciłeś mi się niewdzięcznością, a nawet krzywdą. Obrzydliwa zazdrość podsunęła ci myśl wysłać mię na Matanię, a że i w takim nawet wypadku poszczęściło mi się, postanowiłeś zgładzić mię podle ze świata... Pożałowania godny reisie effendino! czyżbyś przypuszczał, że mię pod jakimkolwiek względem przewyższyłeś lub nawet dorosłeś?
 Słowa te osiągnęły swój cel. Reis uczuł się tak dotkniętym, że już nie słowami, ale rykiem odpowiadał na nie. Ja zaś ciągnąłem dalej:
 — Biada temu, kto czyni źle! Pragnąłeś mej śmierci, i oto złość twoja przeciw tobie samemu się zwróciła!
 — Chcesz mię zamordować? — syczał, jak wąż. — Ale moi asakerzy pomszczą się za mnie sromotnie!
 — Ba! powiedziałem ci już przecie, że staną oni po mojej stronie. A wiesz dobrze i o tem, że nie jestem mordercą; sam miałeś dowody, że nawet największemu wrogowi nieraz przebaczałem.
 — Kpię sobie z twego przebaczenia! Sławny reis effendina, którego już samo imię śmiertelną trwogą napełnia wszystkich jego przeciwników, nie ma potrzeby prosić chrześcijanina o żadną łaską, żadne przebaczenie!
 — O, prośby są zbyteczne! Ja zwykłem przebaczać nawet bez prośby. Zwracam ci tylko uwagę, że nie boję się ani ciebie, ani twego imienia!
[III-352] — W takim razie zdobądź się na odwagę, otwórz pysk i powiedz, co ze mną zamierzasz uczynić?
 — wyrażaj się przyzwoicie, gdyż będę zmuszony użyć... bata. Abu Rekwik może cię objaśnić, jaka to przyjemność...
 Na te słowa moje wybuchnął znowu kilkoma nieartykułowanymi wykrzyknikami, podczas gdy ja mówiłem dalej:
 — Lepiej byłoby, gdybyś przypomniał sobie słowa, któreśmy zamienili ze sobą tam nad rzeką, a w szczególności moją odpowiedź na groźbę zamknięcia mię w milutkiej celce pod pokładem okrętu. Groźba ta spełni się, ale na tobie. Będziesz tam wkrótce zamknięty, a ja, jako reis, obejmę okręt w posiadanie. Wolność uzyskasz oczywiście nie prędziej, aż w Chartumie.
 Mój półuśmiech i ton flegmatyczny wzburzyły go do tego stopnia, że wybuchnął spazmatycznym, chorobliwym śmiechem, przerywając własne słowa, jakby się dławił:
 — Tak... tak... tak... W Chartumie, zarówno ciebie, jak i... wszystkich asakerów, którzy... dali się zbałamucić... powieszę... Och, jakiś ty... jakiś ty mądry!...
 Odparłem całkiem poważnie:
 — Istotnie, niezdolny jesteś nawet zrozumieć mię, tak wielką jest różnica umysłowości mojej a twojej. Dla wykazania tej różnicy wystarczy, gdy z twymi asakerami, bez ciebie oczywiście, urządzę na wielką skałę połów handlarzy niewolników, który właśnie dlatego się nam uda, że nie będziesz nam w nim przeszkadzał. Wielce sławny reis effendina, przybywszy do Chartumu, będzie łagodny, jak baranek, i nawet nikomu nie wspomni, że był zamknięty w miłej, zacisznej kajutce swego okrętu, gdyż wówczas zgasłaby natychmiast aureola tej wielkiej jego sławy. Bo cóżby powiedział pasza i kedyw, gdyby się dowiedzieli, co zaszło? Ładna historya! Reis effendina zawdzięcza wszystkie swoje powodzenia obcemu chrześcijaninowi, który umiał [III-353]wszystkie jego niedołężne i głupie plany w ostatniej nieraz chwili naprawić z narażeniem nawet własnego życia. I tenże reis, zamiast mu być wdzięcznym, poddał się zazdrości i postanowił go zamknąć. Ale chrześcijanin był mądrzejszy, niż on, i wyprzedził go w uskutecznieniu tego pomysłu. Więc przedewszystkiem dał mu pięścią w łeb i zamknął go, a sam objął komendę nad załogą, która pod jego kierownictwem, spełniając znakomicie swoje zadanie, zdobyła sławę, — poczem doprowadzi „Sokoła" do Chartumu i oddał w ręce paszy wszystkich jeńców, oświadczając przy tej sposobności, żę wytępienie całej bandy Ibn Asla jemu właśnie zawdzięczyć należy. Wieść o tem, rzecz prosta, obiegnie wnet całe miasto i kraj, tak, że nawet dzieci na ulicach i kobiety na dachach domów opowiadać będą sobie o owym chrześcijaninie. On zaś, jako dobrowolny ochotnik wyprawy, nie zaś askari zaciężny, drwić sobie będzie ze wszystkich gróźb reisa effendiny, tembardziej, że pozostaje pod opieką swego konsula.
 Przestałem mówić i przez chwilę patrzyłem na reisa, ciekaw, jakie to na nim wrażenie wywarło. Biedak wyglądał, jak osłupiały; zamknął oczy i milczał. Widocznie słowa moje przekonały go, iż może być przygotowany nietylko na ośmieszenie, ale i na skandal.
 Chciałem mu jeszcze coś powiedzieć, ale podszedł w tej chwili Ben Nil i szepnął mi z cicha, mrugając:
 — Przybędą, effendi, i to zaraz.
 — Mówili co z tobą?
 — Nic. Domagali się tylko, abym im opowiedział, jak było. Ale, pomny na twój rozkaz, odpłynąłem od okrętu natychmiast.
 — Dobrze. jestem z ciebie zadowolony, mój chłopcze. Teraz odejdę na chwilę, a ty pozostaniesz na straży przy reisie effendinie. Podczas mojej nieobecności niewolno mu wymówić ani jednego słowa, a gdyby próbował krzyczeć, zrobisz natychmiast użytek z noża! Zrozumiałeś?
[III-354] — Tak, effendi! To jeden z największych niewdzięczników, jakich kiedykolwiek znałem. Bądź pewny, że w razie potrzeby nie będę go oszczędzał.
 Wziął nóż do ręki i usiadł przy reisie, — ja zaś poprosiłem dowódcę Homrów, aby z dziesięcioma swymi ludźmi szedł za mną nad brzeg rzeki. Tu kazałem im ukryć się w pobliżu i pouczyłem, jak się mają zachować. Byli bardzo przejęci tem wszystkiem i słuchali mię z wielką ochotą, pragnąc w ten sposób okazać mi swoją wdzięczność.
 Wkrótce przybyli w łodzi trzej wezwani przeze mnie z okrętu podkomendni reisa. Prócz nożów, nie mieli przy sobie żadnej broni.
 — Wzywałeś nas, effendi! — rzekł porucznik. — Wiemy, że Allah dopuścił na nas nieszczęście... Wiemy, że pomiędzy tobą, effendi, a przełożonym naszym wynikło groźne nieporozumienie, i widzieliśmy, jak rzuciłeś go o ziemię, tylko nie znamy przyczyn tego smutnego zajścia. Powiedz, co się z nim stało? My, jako jego oficerowie, powinniśmy ująć się za nim i żądać u ciebie wytłómaczenia. Ale, że cię lubimy i wiemy, iż postępujesz zawsze uczciwie i z honorem, więc i teraz jesteśmy przekonani, że słuszność w tym wypadku jest po twej stronie. Ben Nil oświadczył nam, że chcesz z nami porozumieć się w tej sprawie. Otóż przybyliśmy tutaj na twe wezwanie i słuchamy.
 — Przedewszystkiem siadajcie. Opowiem wam, jak było.
 Usiedli, ja zaś umieściłem się naprzeciw, tak, żeby na wypadek, gdybym wydobył rewolwer, nie mogli przeciw mnie przedsięwziąć nic wrogiego. Nakazywała mi to przezorność, choć byłem najzupełniej przekonany, że więcej cenią i lubią mnie, niż swego zwierzchnika.
 Zabezpieczywszy się w ten sposób, począłem opowiadać, jak to reis od dłuższego już czasu postępował ze mną nieszczerze i nawet niehonorowo, co musiało wreszcie spowodować rozstrzygającą utarczkę między nami. Opowiadając, liczyłem się z tem, że [III-355]muszę pozyskać ich w zupełności dla moich planów. Znaleźli się bądź co bądź w położeniu bardzo przykrem, i nie dziwiło mię, że nie wiedzą, co począć: obowiązek nakazywał stanąć po stronie zwierzchnika, — przekonanie zaś po stronie mojej. Długo nie mogli zdobyć się na odpowiedź, aż zmuszony byłem przypomnieć im, że czas nagli, i prosić o ostateczne zdecydowanie się tak czy owak, na co porucznik zapytał:
 — A więc reis effendina leży związany obok reszty jeńców?
 — Tak. A
 — Co zamyślasz począć?
 — Obejmę komendę nad okrętem i przedsięwezmę połów, o którym nic wam jeszcze nie wiadomo.
 — A czy pomyślałeś nad tem, że my, jako żołnierze, obowiązani jesteśmy bronić reisa effendiny, mimo przyjaznych dla ciebie uczuć?
 — Owszem, rozważałem to.
 — Powiedz zatem, jakie jest dla nas wyjście. Może ci się uda obmyślić taki sposób załatwienia sprawy, żeby i wilk był syty i koza cała?
 — Myślałem nad tem, i da się to uczynić. Ale wprzód musicie mi powiedzieć, jak usposobieni są asakerowie i jak, waszem zdaniem, zachowają się względem mnie. Czy, gdybym się udał teraz na pokład i obiecał im bogaty łup, przyrzekliby mi posłuszeństwo?
 — Z pewnością. Oni względem reisa mają tylko strach, ciebie zaś lubią. Zresztą służbowe ich obowiązki kończą się z chwilą przybycia do Chartumu, i niezawodnie też wystąpią oni ze służby reisa. Gdybyś zapewnił im sute zyski z wyprawy, to przypuszczam, że uciekliby z pod opieki reisa effendiny nawet w tej chwili. Ale nietylko o nich powinieneś myśleć, lecz i o nas zarazem.
 — Owszem, pamiętam i o was, jak się zaraz przekonacie. Przedewszystkiem spójrzcie na rewolwer w mej ręce. Gdyby który z was sięgnął do noża, dostałby natychmiast kulą w łeb!
[III-356] — Ależ, effendi! przecież...
 — Ani słowa! Co mówię i czynię, wyjdzie wam tylko na dobre. Tam, za krzakiem, stoi jedenastu Homrów, których przywołam, aby was pozornie związali, poczem zaniosą was oni do reisa effendiny i w ten sposób unikniecie wszelkiej odpowiedzialności wobec władz. Oczywiście poza jego plecami będę się obchodził z wami, jak z przyjaciółmi, i nawet przyrzekam wam udział w zdobyczy.
 — Ależ, effendi, gdybyśmy się nawet zgodzili na to, co zresztą stanowi niezłe wyjście, reis rozwściecze się na nas, żeśmy się dali ująć!
 — Nie będzie to dziwnem, bo przecie jest was tylko trzech, a nas dwunastu! Zresztą on sam nie umiał się przedemną obronić i dał się ująć... mnie jednemu; nikt mi w tem nie dopomagał. Niechże więc raczej sam na siebie przedewszystkiem się złości, nie na was.
 — Prawda. Jak to ty jednak na wszystko masz zawsze mądrą odpowiedź! No, ale cobyś zrobił, gdybyśmy się nie zgodzili na twój projekt?
 — W takim razie, zamiast pozornie, uwięziłbym was istotnie. Jeńcami więc moimi będziecie tak czy owak, bo nie obronicie się przed moim rewolwerem i jedenastoma Homrami. Wiem jednak, że macie dosyć rozsądku i nie dacie mi powodu do przelewania krwi waszej, a więc krwi przyjaciół moich. Decydujcie się więc zaraz, bo nie mam czasu do stracenia.
 W duchu myślałem sobie, że łatwe zjednanie sobie i nawet narzucenie władzy mojej tym trzem ludziom jest wprost śmiechu warte. Naradzali się chwilę, poczem porucznik zadecydował:
 — Zawołaj więc swoich Homrów, effendi, ale pamiętaj, że niewolno im zdradzić, iż oddaliśmy się tobie dobrowolnie! Reis effendina powinien mniemać, żeśmy się długo i mężnie bronili.
 — Postaram się o to. Wy natomiast powiedzcie mu przy sposobności, że nie może on liczyć na pomoc [III-357]swoich asakerów. I jeżeli uda się wam przekonać go o tem, to znajdzie się jeszcze wygodniejsze wyjście: zwrócicie jego uwagę, że jego i was czeka niebywały skandal, gdy się ludzie o wszystkiem dowiedzą; więc dla uniknięcia tego niech się lepiej skłoni do oddania mi komendy dobrowolnie, i wówczas obejdzie się bez tego, żebym was i jego trzymał w więzach. Ale pamiętajcie: muszę bezwarunkowo objąć komendę i od tego nie odstąpię pod żadnym warunkiem!
 Dałem znak Homrom, którzy przybyli natychmiast i powiązali trzech oficerów, tak jednak lekko, aby im to nie dokuczało, poczem zanieśli w miejsce, gdzie leżał skrępowany reis efiendina. Zobaczywszy ich, targnął się gwałtownie, jakby wobec ukazującego się widma, i byłby niezawodnie krzyczał, gdyby nie przypomniał sobie, że pod groźbą śmierci nakazałem mu milczenie. Po chwili jednak, pohamowawszy się, rzekł spokojnie:
 — Chcę mówić z tobą, effendi!
 — Możesz — odrzekłem, — ale bądź przyzwoity w wyrażeniach, chociażby przez wzgląd na swoje stanowisko, które stracisz bezpowrotnie, jeżeli nie zdołasz zastosować się mądrze do swego położenia.
 — Pozwolisz mi rozmówić się z tymi trzema moimi podwładnymi, tak, aby nas nikt nie słyszał?
 Pytanie to świadczyło swą formą, że zrozumiał nareszcie swoje położenie bez wyjścia i przyszedł do przekonania, iż nie warto szamotać się zbytnio.
 Uznałem za stosowne zmienić też swój ton dotychczasowy i spytałem:
 — Nawet i ja nie mogę słyszeć waszej rozmowy?
 — Tak, nie chciałbym, abyś był przy rozmowie tej obecny; ale najprawdopodobniej dowiesz się później o wszystkiem.
 — Rozwaga wzbrania mi zezwolić na to, gdyż jestem pewny, że zechcesz knuć przeciw mnie jakieś zamachy. A jednak, pomimo takiego mniemania, zgadzam się na to, żebyś się przekonał, iż nie obawiam się. was wcale. Daję ci kwadrans czasu na rozmowę.
[III-358] Kazałem wszystkich czterech jeńców odnieść na osobność tak daleko, skąd rozmowa ich nie mogła być przez nas słyszaną. Nie byłem zreszą zbyt jej ciekawy, gdyż było do przewidzenia, o czem reis effendina będzie w takich okolicznościach mówił ze swymi podwładnymi.
 Jeszcze kwadrans nie upłynął, gdy przywołał mię i zapytał cicho, aby nikt nie słyszał:
 — Zamierzasz więc udać się na okręt i pozyskać sobie asakerów?
 — Tak jest.
 — Bądź pewny jednak, że nie dadzą ci się oni obałamucić!
 — No, no! Nie próbuj mię w ten sposób podchodzić, bo sam jesteś dostatecznie przekonany, że niewiele nawet wypadnie mi mówić, aby ich pozyskać, i gdybyś był mądry, tobyś wiedział, co uczynić teraz.
 — Mianowicie?
 — Oddaj mi komendę dobrowolnie aż do Chartumu, ale w zupełności, bez żadnych zastrzeżeń!
 — A cóż mi za to obiecujesz?
 — Wolność tobie i twoim oficerom, którzy mają mię słuchać aż do Chartumu bez zwracania na siebie najmniejszej nawet uwagi.
 — Allah akbar! Chcesz mi darować to, co jest moją własnością.
 — Przecież czujesz to dobrze, że jesteś pozbawiony wolności.
 — Effendi, czyżbyś naprawdę uważał za możliwe, żebym ja, sławny reis effendina, zrzekł się na rzecz czyjąś całej swej władzy?
 — Nietylko jest to możliwe, ale i nieuniknione, bo, tak czy owak, wezmę twój okręt. A jeżeli wchodzę z tobą w pewne układy, to czynię to tylko z łaskawości swojej.
 Twarz reisa znowu przybrała gniewny wyraz, ale opanował się, a westchnąwszy, rzekł:
 — Ano, dałeś mi mata!
[III-359] — Nie zapominaj, że mię zaszachowałeś pierwszy iże mat twój z własnej twojej przyczyny pochodzi. A może, jeśli chcesz, zagramy dalej? Po tem wszystkiem, co zrobiłem dla ciebie, wydaliłeś mię z okrętu; no, a teraz ja chcę być panem tegoż okrętu i będę nim za wszelką cenę!
 — To jest zemsta, a przecie zawsze twierdziłeś, że chrześcijanin nie mści się nigdy!...
 — O, nie! to nie zemsta! Lekceważyłeś mię i poniżałeś; wystawiałem się dla ciebie na tysiące niebezpieczeństw; owóż honor nakazuje ci teraz zwrócić mnie to, coś mi winien. A że zdarza ci się teraz sposobność naprawienia swej winy, bądź rozsądny i nie zwlekaj, bo w przeciwnym razie nie uwzględnię żadnej waszej prośby i, wziąwszy was na pokład jako jeńców, wypuszczę na wolność dopiero w Chartumie. A jeżeli mię tam oskarżysz, to potrafię bronić się nietylko ustnie, ale i drukiem, aby cały świat czytał i dowiedział się, że cała twoja sława, z której się ciągle jeszcze pysznisz, to nie twoja własność.
 Na te słowa zamilkł, skrzywił się, jak po zażyciu sporej dawki chininy, a po chwili namysłu rzekł:
 — Dobrze, oddam ci komendę, ale uwolnij mię natychmiast z więzów.
 — Hm! Czyżbyś szukał jakiejś furtki, którą chciałbyś wyprowadzić mnie w pole? Daremne wysiłki! Pamiętaj, że ja nie dam się złowić w sieć z podartemi okami. Drzwiczki zaś, których szukasz, znane mi są dobrze, i przekonasz się, jak mocno potrafię je zamknąć tobie przed nosem.
 Najwidoczniej, udając, że godzi się na moje warunki, w skrytości ducha obmyślał sposoby, może nawet najniegodziwsze, aby tylko pokonać mię. A przekonany był aż do tej chwili, że jest mądrzejszy i sprytniejszy ode mnie. Wyczytałem to z jego twarzy, gdy na moje słowa odrzekł z udaną szczerością:
 „ Furtkę? Mylisz się. Jestem gotów nawet dać ci na piśmie zrzeczenie się komendy...
[III-360] To zrzeczenie się na piśmie nie przedstawiało dla mnie, rzecz prosta, żadnej wartości, bo mógł mi je wnet ukraść, bądź odebrać przemocą. Pomimo to, zgodziłem się, udając nawet zadowolonego:
 — Dobrze, napisz. Papier i ołówek masz w notatniku przy sobie. Podyktuję treść, a ci oficerowie będą świadkami twego podpisu.
 Rozwiązałem mu ręce, on zaś, dobywszy natychmiast z kieszeni papier i ołówek, napisał to, co podyktowałem, poczem umieścił na świstku swój podpis i wręczył mi ów „dokument", mówiąc:
 — Teraz masz najzupełniejszą pewność i możesz mię uwolnić.
 — Tylko jedno jeszcze pytanie! Jest tu napisane, że ja mam cię zastępować we wszystkiem aż do Chartumu i że nawet ty sam masz mię słuchać. Potwierdzasz to?
 — Potwierdzam.
 — Ci trzej świadkowie słyszeli; niechże natychmiast wrócą na okręt i ogłoszą twe zrzeczenie załodze.
 — I ja wrócę z nimi.
 — Ty jesteś mi jeszcze potrzebny tutaj, i proszę cię o chwilę cierpliwości.
 Rozwiązałem trzech oficerów i wysłałem na pokład. Ben Nil tymczasem znowu objął straż nad reisem effendiną, ja zaś udałem się do uwięzionych handlarzy, a rozwiązawszy nogi Hubarowi, wyprowadziłem go kawał w las. Był bardzo zdziwiony tem wyszczególnieniem, a zarazem wylękniony.
 — Jeśli się nie mylę, nazywasz się Hubar? — zapytałem go.
 — Tak jest, effendi — odrzekł, drżąc na całem ciele.
 — Wiesz, jaki los cię czeka?
 — Śmierć, effendi, jeżeli Allah nie będzie łaskaw ustrzec mię od niej.
 — Allah jest sprawiedliwy i miłosierny. Jego sprawiedliwość zgubi twoich towarzyszów, miłosierdzie zaś jego, jeżeli okażesz się godnym tej łaski, uwolni ciebie.
[III-361] — Mnie, effendi? Allah ’I Allah! Co mam czynić, aby być godnym tego?
 — Masz odpowiedzieć dokładnie i rzetelnie na wszystkie moje pytania.
 — Ależ pytaj, effendi! Będę tak szczery, jakby to było w dniu sądu ostatecznego.
 — Nie obiecuj wiele, bo znam cię i wiem, że co innego mówisz, a co innego myślisz.
 — Mylisz się, effendi!
 — No, nie zapieraj się. Wiem naprzykład, że nie uważacie się za zgubionych i wierzycie w ratunek,
 — Kto się dostał w ręce reisa efiendiny, dla tego niema już żadnego ratunku. Zresztą na kogo moglibyśmy liczyć w tej niedoli?
 — A El Michbaja?
 Aż do tej chwili Hubar silił się na spokój i pozory szczerości, co mu się na razie udawało, ale teraz nie mógł już opanować przestrachu i zająknął się:
 — El Mich... ba... ja? Co to znaczy, effendi? Nie wiem... nie rozumiem...
 — Ha, jeżeli nie chcesz rozumieć... Wyróżniłem cię z pośród wszystkich, aby ci ulżyć w nieszczęściu; ale widocznie mało ci zależy na łasce i chcesz dobrowolnie zginąć... Na to już nie poradzę... Chodź!
 I zatrzymałem się, jakbym zamierzał wrócić. Hubar zaś uląkł się i począł prosić:
 — Zaczekaj jeszcze, effendi! Może sobie przypomnę...
 — Gdybyś chciał istotnie przypomnieć sobie, gotów jestem dopomóc ci w tem. Michbaja jest kryjówką na pewnym półwyspie nad Nilem, gdzie ukryto bardzo wielki rekwik.
 — Rekwik?...
 — Tak. W pobliżu tej kryjówki stoi dzień i noc warta, oczekując pojawienia się naszego okrętu, na który ma być urządzony napad.
 — O tem nie mam najmniejszego pojęcia, efiendi!
 — Tak? Może nie wiesz i o tem, że załoga [III-362]okrętowa ma być wymordowana lub zamieniona w rekwik, i tylko dwie osoby, a mianowicie reis effendina i ja mamy być dostawieni murabitowi z Aba?
 — Nie znam takiego...
 — To szczególne! Nie znasz własnego mistrza! Przecie nie wyprzesz się, że jesteś uczniem Mohammed Achmeda Ibn Abdulahi!
 — Jestem zdumiony tem wszystkiem. Widocznie bierzesz mię za kogo innego...
 — Niestety! jest jeszcze coś, co wyłącznie ciebie dotyczy, a mianowicie to, że Hubar, o którym myślę, został wysłany do Abu Rekwika, aby go zaprowadzić do El Michbaja. Otóż sądzę, że Hubar to nie kto inny, tylko ty...
 — Ja nie jestem Hubar. Ktoś nakłamał przed tobą...
 — Aha! więc nie jesteś tym, o którym mówią?
 — Nie!
 — No, to wielka szkoda! Chciałem cię uratować, a byłoby to możliwe tylko wówczas, gdybyś istotnie był owym Hubarem. Połóż się, zwiążę ci nogi!
 — A.. a... jakże będzie? poniesiesz mnie na plecach? Wszak ze związanemi nogami nie wrócę sam na miejsce...
 — O, to bagatela! Nie wrócisz już wcale, Przez życzliwość chciałem cię ratować, jako Hubara, a że to okazało się niemożliwem, więc życzliwość tę okażę ci chociaż w ten sposób, że ci oszczędzę zbyt długich trudów i mąk niewoli i... powieszę cię natychmiast.
 Powiedziałem to z taką powagą, że biedak otworzył usta w kształcie dużego „O" i spojrzał na mnie osłupiałemi, pełnemi trwogi oczyma. Ja zaś, dobywszy z kieszeni kawałek powroza, z najzimniejszą krwią założyłem mu go na szyję. Trząsł się, jak w febrze, i począł bełkotać:
 — Nie zabijaj mnie, effendi! Powiem prawdę! Jestem tym, o którym myślisz.
 — No, dobrze! Opisz mi więc dokładnie położenie El Michbaja.
[III-363] Kłapiąc zębami ze strachu, począł mię objaśniać, że El Michbaja znajduje się nad Bahr el Azrak, a więc w przeciwnej zupełnie stronie.
 — No, no! pozostaw kłamstwa dla kogo innego, a mnie mów prawdę. Widzę, że chcesz wskazać mi mylną drogę, bo El Michbaja leży nad Bahr el Abiad. Ale dosyć gadaniny! gotuj się na śmierć.
 — Effeeendi! Ja chcę żyć, koniecznie żyć... Przysięgam, że teraz już powiem szczerą prawdę...
 Opanowało go wrodzone tchórzostwo, i gotów był wyśpiewać wszystko, co mi było do wiadomości potrzebne. Aby mu to ułatwić, rzekłem:
 — Wobec twych dobrych chęci będę i ja szczery. Wiem i bez ciebie dobrze, że ty właśnie jesteś owym uczniem Mohammeda Achmeda Ibn Abdulahi. Dowiedziałem się o tem od samego Abu Rekwika i od Geriego.
 — Jakto? od obydwóch? — przerwał mi zdziwiony. — Wprost trudno mi uwierzyć...
 — A jednak tak jest. Zdawało ci się, że ja, jako obcy w tych stronach, nie mogę wiedzieć, co się tu dzieje. Ale, jak przekonałeś się, jest całkiem przeciwnie. Oprócz Abu Rewika, nikt przecie nie wiedział, kim jesteś; on dopiero wyjawił tajemnicę Geriemu, poczem ja dowiedziałem się o niej od nich.
 — Allah, muszę ci wierzyć! Ale poco oni ci to powiedzieli?
 — Czyżbyś był tak głupi, że nie domyślasz się?
 — Głupi nie jestem... i nie byłem nim nigdy, i.. naprawdę poczynam się domyślać... Abu Rekwik wypaplał wszystko, aby się w ten sposób uratować moim kosztem. O, kochany Abu Rekwiku! przerachowałeś się! moje życie cenię tak samo, jak ty swoje! Otóż, effendi, jeżeli przyrzekniesz mi ułaskawienie, to powiem wszystko.
 — Dałem ci już obietnicę, że cię oszczędzę, i słowa dotrzymam. Ale jeżeli w tej chwili nie określisz mi dokładnie, gdzie leży El Michbaja, to potem nie będę już [III-364]żądał tego od ciebie. Gdyby zaś przyszła ci ochota okłamać mię, to pierwszy z pośród moich jeńców powędrujesz na tamten świat, a w razie bitwy przybiłbym cię do pala i wystawił w takiem miejscu, gdzie najgęściej fruwać będą kule napadających na nas.
 — Niechże mię Allah obroni! Chyba żartujesz, effendi?
 — Nie lubię żartów! Wasza jedyna nadzieja polega na pomocy ludzi z El Michbaja, a mogliby oni pomóc wam tylko wówczas, gdybyśmy wpadli w ich zasadzkę, nie spodziewając się niczego. Ale my zawczasu odkryjemy tę zasadzkę, tak, czy owak. Ty mógłbyś mi to ułatwić i uratowałbyś się tą drogą od śmierci. A nie będzie to trudne dla ciebie; bądź tylko szczery ze mną! oto wszystko! Wybieraj: śmierć, albo życie!
 — Wolę życie, effendi, i dlatego cię już więcej nie okłamię.
 — Przedewszystkiem nie okłamałeś mnie jeszcze i nie uda ci się to nigdy. Dla pewności jednak wymagam dowodu twojej szczerości. Pamiętaj, że w razie kłamstwa zawiśniesz na drzewie w przeciągu dwóch minut. Mów więc, gdzie leży El Michbaja.
 — Dobrze, objaśnię cię jak najdokładniej, bo wiem, że Abu Rekwik nic mi już nie pomoże, ty zaś jesteś panem mego życia i śmierci. Znasz Bahr el Abiad od tego miejsca do wyspy Aba?
 — Niestety, nie znam.
 — Omija się z prawej strony Gagannedę, a z lewej Omm Delgal, Omm Songur i Omm Saf. Dohsbijeh musi płynąć od ostatniej z tych miejscowości prościutko na północ, jak pod linię, całe trzy godziny, poczem nagle rzeka skręca na lewo i opływa półwysep, pokryty wysokim lasem. Las ten wydaje się tak gęstym, że zdawałoby się, nie przeniknąłby przezeń żaden człowiek; w istocie jednak są tam trzy wązkie ukryte ścieżki, prowadzące. na obszerną polanę, gdzie zbudowano rodzaj seriby. Otóż w seribie owej trzymają niezwykle wielki rekwik, a na brzegu, skąd rozciąga się [III-365]widok na rzekę daleko ku południowi, stoi dzień i noc warta.
 — A więc trzy godziny drogi poniżej Omm Saf! Jest tam po prawej stronie wyspa Ain?
 — Tak jest, effendi. Skoro zobaczysz dżebel Ain, będziesz jeszcze w bezpiecznem miejscu... Ale wnet zobaczy was wartownik, no i... Czy wierzysz teraz, że mówię prawdę?
 — Wierzę, i dlatego obejdę się z tobą o wiele łagodniej, niż się spodziewasz; na okręcie nie będziesz wcale zamknięty. Ale mam nadzieję, że i później udzielisz mi wszelkich wskazówek, gdy tego zażądam. Teraz przywiążę cię tu na pewien czas do drzewa, poczem każę cię przyprowadzić, gdyż nie chciałbym, aby towarzysze twoi widzieli, że czynię dla ciebie wyjątek. Zachowuj się spokojnie, bo nic ci się złego nie stanie.
 Przywiązałem go do drzewa, ale tak, by go nie bolało, i postanowiłem odosobnić go następnie od jeńców zupełnie. Gdy przyszedłem do obozu, reis effendina zwrócił się ku mnie z wyrzutem:
 — Gdzie ty się włóczysz? jak długo jeszcze myślisz męczyć mię, trzymając w powrozach? Zastosowałem się przecie do twoich warunków i teraz domagam się natychmiastowego uwolnienia!
 — Owszem, uczynię to, ale najpierw muszę podążyć na pokład okrętu i przekonać się, czy wszyscy asakerzy poddali się zawartemu w twem piśmie oświadczeniu i czy mogę bez przeszkody objąć komendę nad statkiem.
 — Ale ja chcę być wolny zaraz!
 — Wierzę, że chcesz. Pogódź się jednak z tem, że teraz ja mam zwierzchnią władzę, i ma być tak, jak ja chcę!
 — Człowieku, nie doprowadzaj mię do wściekłości! Pożałujesz tego, skoro tylko wrócę na pokład!
 — A widzisz, jaki jesteś niemądry! wygadałeś się z tego, co wyczytałem z twej twarzy jeszcze w chwili podpisywania przez ciebie dokumentu zrzeczenia się [III-366]władzy. Miało to więc być podstępem z twojej strony... Unieważniłbyś ten dokument natychmiast po powrocie na okręt i najprawdopodobniej wtrąciłbyś mię do owej milutkiej, pięknej celki...
 — Z twych słów wynika więc, że mię wcale nie puścisz na pokład „Sokoła"? — odrzekł, wzburzony do najwyższego stopnia.
 — Wynika przedewszystkiem to, że ja się tam udam, a co dalej nastąpi, dowiesz się niebawem.
 — Do stu tysięcy dyabłów! Ty, chrześcijanin, który wobec mnie jesteś zerem, ważysz się...
 Nie dokończył, bo Ben chwycił go jedną ręką za gardło, a drugą skierował ku niemu nóż, grożąc:
 — Milcz! Jeżeli jednem tylko słowem obrazisz jeszcze mego effendiego, to przebiję cię, jak wieprza! Effendi ma słuszność i, jako komendant okrętu, jest zarazem panem życia i śmierci całej załogi, do której należysz i ty! Bądź więc ostrożny!
 Nie wierzyłem, aby groźba ta poskutkowała, — jednak zamilkł, odwracając się odemnie.
 Udzieliwszy Ben Nilowi wskazówek na czas mej nieobecnośći, udałem się w las po Hubara i zabrałem go do łódki. Ja wiosłowałem, — on siedział w łodzi, nieruchomy i milczący. Przybywszy do okrętu, kazałem wyciągnąć przedewszystkiem na górę mego jeńca i zaraz związać go, poczem sam wskoczyłem na pokład.
 Cała załoga „Sokoła" wiedziała już, że objąłem nad okrętem zwierzchnictwo, i powitała mię z wielką radością. Z braku czasu nie bawiłem się w długie mowy i objaśnienia, a tylko zarządziłem, aby wszyscy z porucznikiem na czele ustawili się i przyrzekli mi uroczyście posłuszeństwo i wierność, poczem kazałem podjąć kotwicę i popłynąć aż do miszrah. Tu przystanęliśmy tak blizko brzegu, aby można było wygodnie wprowadzić na pokład wielbłądy.
 Pomimo, że nie miałem powodu nie ufać załodze, nikomu z niej nie pozwoliłem wyjść na ląd, aby się który nie zetknął z reisem effendiną. Wystrzeliłem [III-367]następnie z karabinu, dając tem umówiony znak Ben Nilowi do rozpoczęcia ładowania. Naprzód zeszli na brzeg Homrowie i z będącej pod ręką tratwy urządzili pomost, poczem przynieśli jeńców i umieścili ich w najniższych ubikacyach pod pokładem, a wreszcie wprowadzono wielbłądy.
 Gdy wszystko już było gotowe, kazałem wydobyć z ukrycia łódkę, którą tu przed paru dniami przybyłem, i zaopatrzyć ją w niezbędne środki żywności, a następnię odkomenderowałem czterech dobrze uzbrojonych asakerów, aby się w niej usadowili, i udałem się na górę, gdzie pod strażą Ben Nila leżał związany reis effendina.
 — Dobrze, żeś przybył — ozwał się Ben Nil; — reis zachowywał się tak niespokojnie, że musiałem mu kilkakrotnie przykładać ostrze noża do piersi, i niewiele brakowało, abym go przebił.
 — Drwię sobie z twego noża! — krzyknął reis effendina. — Ten chrześcijanin zanadto się boi swego Boga, aby miał pozwolić na coś podobnego. Teraz muszę dowiedzieć się, jak stoi moja sprawa. Homrowie się oddalili, handlarze również; co teraz uczynicie ze mną? Jeżeli nie uwolnicie mię natychmiast, to po przybyciu na pokład każę was obu powiesić! Przypominam wam, że jestem sławnym reisem effendiną, który się zbytnio nie rozczula, gdy chodzi o ukaranie winnych.
 — Przestań chełpić się tą swoją sławą — przerwałem mu. — Przynajmniej wobec mnie mógłbyś o niej zamilczeć, bo znam cię dobrze. Zresztą nie mam czasu na zbytnie formalności. Słuchaj! Ty, jako kierownik „Sokoła", wysłałeś mię w łódce z czterema ludźmi na wyspę, gdzie w twojem mniemaniu nie było nic do szukania. A jednak udał mi się tam nadzwyczajny połów, owoce którego ty tak skwapliwie chciałbyś sobie zagarnąć i zapisać moją zdobycz na rachunek swej własnej „sławy". Obecnie ja jestem kierownikiem okrętu i wysyłam cię w tej samej łódce również [III-368]z czterema ludźmi na wyspę Talak Chadra, gdzie, według mego znowuż mniemania, niema również nadziei cośkolwiek zdobyć. Jeżeli więc istotnie jesteś tak dzielnym człowiekiem, za jakiego się uważasz, to zapewne wzorem moim osiągniesz mimo wszystko znakomity rezultat, a ja wówczas będę tak sprawiedliwy, że nie pokuszę się o zrabowanie ci tej sławy.
 Oświadczenie to wywołało w nim z: początku osłupienie, a następnie niebywały wybuch wściekłości. Począł kląć. najokropniej jednym prawie tchem.
 — Daremnie się rzucasz — rzekłem, — i przekleństwa nic ci nie pomogą, a tylko wzbudzić mogą we mnie większą pogardę dla ciebie, tem bardziej, że obrażasz moją religię. Mówisz mi, że ongi wziąłeś mię pod swoją obronę; a jednak było odwrotnie. Nie potrzebowałem od ciebie, ani od nikogo żadnej opieki; przeciwnie, ty korzystałeś ustawicznie z mojej. A jeżeli miałbym być istotnie nic nieznaczącym „psem chrześcijańskim", jak mię nazywasz, to byłoby tylko chlubą dla mnie i przysporzyłoby mi ogromnej sławy, żem bez żadnego prawie wysiłku potrafił wziąć za nos nawet „sławnego" reisa effendinę.
 Chciał odpowiedzieć na to, ale nie dopuściłem go do słowa, ciągnąc dalej:
 — Milcz, bo inaczej będę zmuszony użyć knebla. To, co ci teraz mam powiedzieć, dotyczy twego jedynie dobra. Odpłynę zaraz, a ty znajdziesz w łódce wszystko niezbędne do podróży. Radzę ci jednak, abyś o ile możności krył się, bo na przestrzeni, którą masz przebyć, a na której ja cię znacznie wyprzedzę, zaczaili się ludzie z zamiarem schwytania ciebie. Oczywiście będę się starał usunąć ci z drogi wszelkie niebezpieczeństwo, ale dla wszelkiej pewności zalecam szczególniejszą ostrożność między Omm Saf a Abn Seir. Pozatem możesz być pewny, że odnajdziesz swój okręt u brzegu wyspy Talak Chadra. A co potem zechcesz względem mnie przedsięwziąć, to mię nie obchodzi wcale. To twoja rzecz!
[III-369] — Zniszczę cię, psie! zmiażdżę na proch!...
 — Dobrze, dobrze! Byli już tacy, którzy grozili mi w podobny sposób i poginęli sami marnie. Bądź zdrów! Niech cię Allah strzeże, i ty strzeż się sam również, bo inaczej nie miałbym przyjemności zobaczyć się z tobą kiedyś...
 Widziałem, że każde moje słowo sprawia niewypowiedziany ból obrażonej jego ambicyi. Wrzeszczał i szarpał się, jak opętany, na co już nie zwracałem uwagi.
 Zabrałem Ben Nila i poszliśmy ku okrętowi. Tu rozkazałem czterem asakerom, będącym w łodzi, aby jeden z nich w pół godziny po naszym odjeździe udał się w górę miszrah, gdzie spotka się z reisem effendiną.
 — On wam powie, do czego jesteście przeznaczeni — dodałem.
 Zaledwie okręt ruszył, przystąpił do mnie porucznik, bardzo zaniepokojony, i zapytał:
 — Zostawiłeś reisa effendinę? Czy jednak zastanowiłeś się nad tem, że może on zginąć sam w dzikiej i nieznanej okolicy? A wówczas co my zrobimy, gdy zażądają od nas, abyśmy się pomścili?
 — Uspokój się; wszystko jest w porządku. Zresztą reis oddał komendę w moje ręce zupełnie legalnie, i od tej chwili przedewszystkiem względem mnie macie obowiązki. Dokument, wystawiony przez reisa effendinę, oddaję w twoje ręce, abyś w razie potrzeby miał na co się powołać. Co do samego reisa, to również możecie nie obawiać się o niego; z bardzo ważnych powodów nie może on jechać z nami, bo grozi mu utrata życia z rąk złoczyńców, którzy zaczaili się na niego, i łatwo mógłby się dostać w ich ręce, gdyż nie wie, gdzie mianowicie urządzono na niego zasadzkę. Uznał więc za odpowiednie pozostać w znacznej odległości za nami, byśmy mu niebezpieczeństwo usunęli z drogi.
 — Hm!... — potrząsnął na to głową porucznik — Umiesz być dyplomatą, który dobrze obmyśli, zanim [III-370]coś w czyn wprowadzi. A jednak sprawa może pójść inaczej, niż przypuszczasz. Myśmy zawsze wierzyli w twoją uczciwość i ufaliśmy ci więcej, niż reisowi, niż własnej nawet sile, gdy groziło nam niebezpieczeństwo. I teraz chciałbym zachować dla ciebie to samo zaufanie, tylko proszę cię: zapewnij mię słowem honoru, że reisowi effendinie nic złego się nie stanie i że cała ta sprawa nie wyjdzie nam na złe.
 — Dobrze, daję ci żądane słowo i zaznaczam przytem, że zamiast złych następstw czeka was sowita nagroda.
 — To mi wystarcza, effendi. Nie chcę, byś mię wtajemniczał w swoje plany, i może lepiej będzie, gdy ich nie będę znał wcale. Widzisz, że i ja potrafię być dyplomatą...
 Odszedł odemnie zadowolony, a i ja rad byłem również z jego zachowania się, gdyż jeżeli z czyjej strony, to właśnie tylko z jego mógł mi grozić opór.
 Niebawem wydostaliśmy się z mielizn i zakrętów rozdzielonej tu na kilka ramion rzeki i popłynęliśmy chyżo dalej przy sprzyjającym wietrze. Teraz dopiero uczułem w sercu wielką ulgę i radość z odniesionego nad reisem effendiną zwycięstwa. Gra bowiem była ryzykowna i mogła się skończyć dla mnie wcale niedobrze. Być może, iż miałem przed sobą większe jeszcze niebezpieczeństwo, i to blizkie, ale nie zastanawiałem się zbytnio nad niem, bo teraźniejszość zajęła myśl moją zupełnie.
 Przedewszystkiem trzeba było przekonać się osobiście, czy jeńcy moi należycie są zabezpieczeni, a potem zająć się losem El Homrów. Zasypywali mię oni pytaniami, na które musiałem odpowiedzieć, i sporo czasu mi zeszło, zanim wśród nich zaprowadziłem porządek.
 Po załatwieniu wreszcie różnych kwestyi i spraw bieżących mogłem odpocząć w kajucie reisa effendiny.
 Ben Nil pozostał na pokładzie, opowiadając ciekawym asakerom o naszych przejściach od chwili [III-371]odłączenia się od okrętu w pobliżu Kuek. Rzecz prosta, nakazałem im był zatrzymanie przy sobie szczegółów zajścia między mną a reisem effendiną, a że porucznik i sternicy nie wypytywali się go zbytnio w tej sprawie, więc i asakerzy milczeli w tym względzie, nie wiedząc nawet, że reis był związany i zmuszony przemocą do pozostania w tyle za nami.
 Co do Hubara, to dotrzymując słowa, nie zamknąłem go. Podczas wnoszenia na okręt jego towarzyszów kazałem go ukryć przed ich ciekawością, a teraz pozwoliłem mu poruszać się swobodnie na pokładzie. Tylko podczas przystanków, które czyniliśmy w celu uzyskania paszy dla wielbłądów, kazałem go wiązać, żeby nie uciekł.
 Podróż do Omm Saf była dosyć monotonna, i nic ciekawego podczas niej nie zaszło. Zbliżając się do tej miejscowości, skierowałem okręt pod brzeg przeciwny i kazałem owinąć zielenią maszty oraz ścianę okrętu od strony, skąd ukryty nieprzyjaciel mógł nas zauważyć, ściągnęliśmy też żagle, i statek nasz popłynął jedynie siłą prądu rzeki, wskutek czego jazda trwała całe trzy godziny, zanim osiągnęliśmy wspomniany przez Hubara zakręt, poza którym już tylko o godzinę drogi miała znajdować się El Michbaja.
 Stanąłem tu oczywiście wobec ogromnie trudnego zadania, nad którego rozwiązaniem wypadło mi dobrze pokręcić głową. Nikt, oprócz Hubara, nie wiedział, dlaczego kazałem zatrzymać okręt w tem miejscu, suto ocienionem nadbrzeżnym lasem. Ogłosiłem tylko załodze, że, od tej chwili począwszy, zbliżamy się do bardzo ważnego punktu i że najprawdopodobniej czeka nas tu niezwykłe zwycięstwo, jako też nadzwyczajna zdobycz. Ściśle jednak określonej wiadomości nie udzieliłem na razie nikomu.
 Porucznik bardzo był zaintrygowany przygotowaniami, polegającemi na zamaskowaniu okrętu, i zasypywał mię pytaniami, aż uznałem wkońcu za możliwe wtajemniczyć go w cały plan napadu na gniazdo [III-372]handlarzy. Podnieciło go to niezmiernie i byłby natychmiast wszczął alarm, gdybym mu był tego nie zabronił.
 Zresztą plan mój był jeszcze bardzo nieokreślony, bo przedewszystkiem nie miałem sam dokładnego pojęcia, gdzie właściwie leży wspomniane gniazdo, i teraz wypadło mi posłużyć się Hubarem, któremu, nawiasem mówiąc, wciąż nie bardzo dowierzałem. Potrzebne mi wiadomości spodziewałem się wydobyć od niego jedynie środkami ostatecznymi. Kazałem tedy przywołać go dla porozumienia się do swej kajuty, dokąd porucznik miał go przyprowadzić. Nie doczekałem się go jednak; po niejakimś czasie usłyszawszy na pokładzie strzał, wybiegłem natychmiast i zobaczyłem, że ludzie z załogi zgromadzili się u poręczy statku po stronie brzegu w jakimś gorączkowym ruchu. Ben Nil zaś, spostrzegłszy mię podbiegł ku mnie z dymiącym karabinem w ręku i zawołał:
 — Co za szczęście, effendi, że prawie nigdy nie rozłączam się ze swoim karabinem. Gdyby nie to, byłby nam z pewnością umknął...
 — Kto?
 — A no ten drab, Hubar. Skoro tylko porucznik zdjął z niego powrozy, łotr roztrącił kilku stojących ludzi i skoczył na brzeg. Skok udał mu się, to prawda; ale umknąć nie zdołał, bo skoro tylko stanął na brzegu, wycelowałem i... uważasz... on, zamiast w las, skoczył... prosto do piekła!
 Istotnie strzał Ben Nila był celny. Wychyliwszy się z pokładu, zobaczyłem Hubara, leżącego na brzegu tuż nad wodą z krwawiącą głową. Chciał widocznie ostrzec mieszkańców El Michbaja i przypłacił to życiem. Niech go! Kto wie, czy mógłbym był dowiedzieć się od niego cośkolwiek więcej, niż to, com się już dowiedział, a być może, że wciągnąłby mię w jaką zasadzkę.
 Porucznik był bardzo zmartwiony, że niechcący wypuścił z rąk szpiega i przyczynił się do przedwczesnej jego śmierci.
[III-373] — Bylibyśmy się dowiedzieli od niego więcej o tej El Michbaja — biadał, — a tak nie wiemy nic, prócz chyba, że to gniazdo znajduje się o godzinę stąd drogi, jeżeli oczywiście można wierzyć udzielonym nam przez niego wskazówkom.
 — Owszem, można wierzyć, gdyż ja niełatwo daję się oszukać.
 — No, to Bogu dzięki! A teraz mam pewną myśl, effendi. Zabierzmy się do innych jeńców, a wydobędziemy od nich tajemnicę.
 — Oni sami nie wiedzą, i szkoda tylko czasu wdawać się z nimi w gawędy.
 — Ależ przecie mamy zamiar napaść na El Michbaja i, nie znając miejscowości...
 — Jest tu wśród nas ktoś, co nam udzieli dokładnych wiadomości o wszystkiem.
 — Któż to jest, effendi?
 — Ja sam!...
 — Allah! Czyżbyś chciał udać się sam na wywiady?
 — Tak jest.
 — Dajże pokój, bo narazisz się na niechybną śmierć!
 — Wyszedłem zwycięsko z większych jeszcze niebezpieczeństw...
 — O, nie będzie to tak łatwe! Gdy ukradkiem zapuścisz się w nieznaną okolicę, możesz się najniespodziewaniej natknąć na wroga.
 — A któż ci mówił, że udam się tam ukradkiem?
 — Bo przecie nie otwarcie...
 — Owszem. Niewidzialny mógłbym się tam dostać jedynie w nocy; ale czyż mógłbym wówczas odnaleźć po ciemku właściwą ścieżkę? Nie! Więc pójdę tam w dzień, i to tak, jak mię widzisz.
 — Niechże mnie Allah strzeże przed dyabłem i wszystkimi jego wnukami i prawnukami... Poznają cię tam i, pochwyciwszy, zamordują odrazu!
 — Mnie się zdaje, że tam nie będzie ani jednego [III-374]człowieka, któryby mię znał osobiście... chyba, że byłby to ktoś z otoczenia Abd Asla. Ale wiesz sam przecie, że ludzie jego co do jednego zostali odstawieni do Chartumu i ukarani. Zresztą przyznasz sam, że w ostatnich czasach zmieniłem się prawie nie do poznania; wychudłem i opaliłem się na słońcu tak, że wyglądam niemal jak murzyn. Gdy zaś przyłożę sobie jeszcze na policzek plaster, to z pewnością nikt z dawnych znajomych nie pozna mię,
 — Bardzo to być może, a jednak uważam, że przedsięwzięcie twoje jest zbyt ryzykowne i muszę ci je odradzać. Poradź się zresztą Ben Nila i sterników.
 — Bardzo chętnie zgodzę się na zwołanie rady, ale z góry zaznaczam, że nie powinna ona trwać długo, bo muszę dostać się do El Michbaja jeszcze przed nocą!...
 Zwołano tedy wspomnianą radę, a po wielu wnioskach wszyscy trzej, to jest Ben Nil i sternicy, uznali, tak jak porucznik, że wprost szaleństwem jest mój zamiar. Nie dałem się jednak przekonać i postanowiłem plan swój uskutecznić. Wówczas poczciwy „Syn Nilu" zażądał, abym przynajmniej wziął go ze sobą, na co wręcz odmówiłem mu. Właściwie na zwołanie rady zgodziłem się był tylko dla formy, bo już przedtem miałem niezłomne postanowienie nie stosować się do niej. Ostatecznie, musieli się z tem wszyscy pogodzić.
 Przygotowania do mojej wyprawy nie wymagały wiele trudu. Przedewszystkiem przylepiłem sobie na twarzy plaster, który tak wyglądał, jakby siedział już na niej kilka miesięcy. Następnie wziąłem od Ben Nila, a właściwie pożyczyłem na czas krótki, woreczek z proszkiem złota, przyczem, przeglądając zawartość jego, znalazłem w nim pierścień Abu Rekwika; pierścień ten włożyłem sobie na palec. Broni swojej nie wziąłem, a tylko arabską flintę i nóż. Opuszczając wreszcie pokład, kazałem wziąść zwłoki Hubara na statek i wywiesić je pod wieczór na maszcie, aby były zdala [III-375]widoczne. Poleciłem też, aby wieczorem oświetlono pokład, a jeńców poprzywiązywano w ten sposób, by również mogli być widziani z brzegu, zwłaszcza Abu Rekwik.
 Porucznik uważał te moje zlecenia za rzecz niewłaściwą i niebezpieczną, ale Ben Nil, posłyszawszy jego uwagi w tej kwestyi, zgromił go:
 — Rób tak, jak ci każe effendi, bo właśnie, co się tobie wydaje głupiem i bezcelowem, jest znakomitym pomysłem.
 Zarządziłem również, co czynić w różnych wypadkach, a zwłaszcza wrazie, gdybym do północy nie wrócił, i opuściłem okręt, udając się w gęsty ciemny las.
 Rozumiałem wprawdzie, że czeka mię wielkie niebezpieczeństwo, ale, powodując się znanym mi dobrze i wypróbowanym głosem wewnętrznym, nie traciłem otuchy. Gdyby głos ten odradzał był mi puszczanie się na tę awanturę, wówczas byłbym może zawrócił z drogi; ale dziś właśnie dodawał mi on ochoty więcej może, niż kiedykolwiek, byłem więc pewny, że ogorzała od słońca skóra moja wyjdzie z niebezpieczeństwa całą i nienaruszoną.
 Droga przez zarośla i między olbrzymiemi drzewami nie była zbyt łatwa do przebycia, ale, pomimo to, posuwałem się naprzód dosyć szybko, bądź nurkując popod krzakami, bądź przełażąc po gałęziach.
 Niebawem las zrzedniał i stracił ponury swój wyraz, jaki miał z początku, a w końcu wydostałem się na wolną przestrzeń.
 Zaznaczywszy miejsce, skąd wyszedłem, aby ułatwić sobie oryentowanie się w drodze powrotnej wieczorem, poszedłem dalej prosto ku północy. Miałem poza sobą może godzinę drogi, gdy nagle tuż na skraju lasu z przeciwnej strony postrzegłem jeźdźca na koniu — zjawisko w tych stronach bardzo osobliwe, gdyż jeżdżą tu jedynie na wielbłądach.
 Widok jeźdźca bynajmniej mię nie przestraszył, i szedłem dalej wprost na niego, układając sobie w [III-376]głowie, co mu powiedzieć, ale oczywiście coś takiego, w czem nie byłoby ani słowa prawdy. Bo choć kłamstwo jest rzeczą bardzo brzydką, ale w tych warunkach, w jakich się znalazłem, i wobec takiego, jak mój, celu, traciło ono swą brzydotę i sumienia mego nie brudziło. Zresztą należę do ludzi, którzy znają granice między kłamstwem a nieprawdą, tak, jak się ją rozróżnia między niecnym podstępem a fortelem.
 Jeździec był ogromnie zdziwiony widokiem obcego człowieka w tych stronach. Zatrzymał swego konia, owiniętego w siatkę, chroniącą go od much, i zmierzył mię surowym a przenikliwym wzrokiem; po chwili jednak skrzyżował ręce na piersiach i rzekł: „Salam aleikum". Domyśliłem się z tego, że należał do wyznawców surowej reguły, która nakazuje, aby jedździec pierwszy pozdrowił człowieka, idącego pieszo. Odrzekłem też w jego dyalekcie:
 — Aleikumus selamu wa rahmatu llai wa barakatu! Pokój niech będzie z wami, zmiłowanie i błogosławieństwo Boże!
 — Jesteś tu obcy? — spytał jeździec, biorąc pistolet do ręki.
 — Tak.
 — I nigdy tu jeszcze nie byłeś?
 — Nigdy.
 — Pocóż tu przybywasz?
 — Mogę to powiedzieć tylko człowiekowi, który posiada tu władzę.
 — Któż to ma być?
 — Nie wiem.
 Podczas szybkiej tej wymiany pytań i odpowiedzi patrzyłem bez cienia obawy lub zmieszania w oczy jeźdźcowi, — spojrzenie zaś jego stawało się coraz surowszem.
 — A wiesz, gdzie jesteś? — pytał dalej.
 — Prawdopodobnie niedaleko Michbaja.
 — Allah! Jesteś obcy, a jednak znasz tę nazwę! Gdzieżeś to ją podsłuchał?
[ilus]

Tom XVI

Gdy stanął na ziemi, padł od mej kuli.

[III-377] — Nie miałem potrzeby podsłuchiwać; dowiedziałem się jej w drodze zwykłej i najzupełniej uczciwej.
 — Od kogo?
 — I to mogę powiedzieć tylko gospodarzowi tej miejscowości.
 — Chodź więc za mną.
 Wezwanie to brzmiało nie jak rozkaz, ale raczej jak groźba. Jeździec zsiadł z konia, a puściwszy go na trawę, poprowadził mię na przełaj przez krzaki ku wązkiej ścieżce. Tu przystanąwszy, rzekł:
 — Jeżeli istotnie chcesz się zobaczyć z władcą El Michbaja, to idź przede mną. Wiedz jednak, że gdyby się okazało, żeś zdrajca i podstępnie chcesz wedrzeć się do tego zakątka, to opuścisz to miejsce albo jako trup, i to w kierunku rzeki, albo żywy, jako niewolnik. A teraz naprzód!
 Wydostawszy pistolet i odwiódłszy kurek, postępował za mną z gotową do strzału bronią. Oczywiście podobny spacer, gdy się ma za plecami lufę, nabitą prochem i ołowiem, nie należy do przyjemności, zwłaszcza, że tu lada potknięcie się mogło spowodować wystrzał.
 Ścieżka wiła się licznymi zakręty pomiędzy drzewami, aż nareszcie dostaliśmy się do jakiegoś płotu, w rodzaju sztachet. Na wezwanie mego „przewodnika" otwarto furtkę i, gdyśmy weszli, zamknięto ją natychmiast.
 Znalazłem się nagle wśród osady, zabudowanej licznemi chatkami, rozrzuconemi na sporej przestrzeni. Wśród chat owych uwijały się postacie, wcale nie budzące zaufania. W głębi osady zauważyłem większe budynki, dobrze zabezpieczone, a przed nimi leżały stosy kajdan, łańcuchów i jarzem. Domyśliłem się, że były to więzienia, w których przetrzymywano liczny rekwik, wspomniany przez Hubara.
 Byłem więc w samym środku El Michbaja. Powodowani ciekawością mieszkańcy osady otoczyli mię natychmiast gromadą. Rozejrzałem się naokoło, ale na [III-378]szczęście nie znalazłem ani jednej znajomej twarzy. Przeszedłem wśród tego ludzkiego szpaleru aż do budynku, urządzonego staranniej od innych, co świadczyło, że mieszkał tu sam władca.
 — El gallad!^[129] — krzyknął mój przewodnik, gdy stanęliśmy przed progiem, i wprowadził mię do środka.
 Ściany domu sporządzone były z chróstu i wylepione gliną. W wielkiej izbie u sufitu wisiały przymocowane jaja strusie, jako symbol nieśmiertelności. Osobna nisza, zwrócona ku Mekce, służyła za miejsce modlitwy. Na ścianach zawieszone były ciężkie miecze, batogi i rzemienie. W kącie izby stała ławka, na której wymierzano kary cielesne, obok zaś tkwił kloc, a na nim zatknięty topór do ścinania głów. Było to mieszkanie... bardzo pobożnego muzułmanina!
 Siedział właśnie na dywanie i przesuwał w rękach paciorki różańca, mrucząc pod nosem modlitwę.
 Wtem wszedł do izby olbrzymiego wzrostu murzyn, chwycił jeden z wiszących na ścianie mieczów i, nie mówiąc ani słowa, stanął obok mnie. Był to „poczciwy" gallad, który tak przywykł do swej czynności, że nawet nie pytał o rozkazy...
 Modlący się gospodarz domu rzucił różaniec na ziemię i rzekł do mnie, groźnie przewracając oczami:
 — Życie twoje wisi na włosku!... Na jedno skinienie moje miecz, jak błyskawica, przelecieć może przez twoją szyję, i ani spostrzeżesz, jak się to stało. Słyszałeś nazwisko Jumruk el Murabit?^[130]
 — Nie, nie znam tego nazwiska — odrzekłem.
 Na słowa moje kat podniósł miecz do góry, ale pobożny muzułmanin dał mu jakiś znak i mówił dalej:
 — Nie było jeszcze takiego, który, nie znając tego imienia, wyszedł stąd z głową na karku. Ty jesteś pierwszy, dla którego robię wyjątek, bo z oczu patrzy ci taka niewinność, jakbyś był małem dzieckiem...
 No, no! — pomyślałem sobie. — Mam więc oczy [III-379]niewinnego dziecka! Nie spostrzegł widać, że oczy te, rozumie się ukradkiem, obserwowały kata wcale nie po dziecinnemu, i gdyby się był na mnie zamierzył, zapewne nie ja, ale on prędzej padłby trupem, jak również i pan jego, dostojny Jumruk.
 — Jumruk el Murabit — mówił dalej — to ja, władca El Michbaja. Pierwsze pytanie moje nie przyprawiło cię o śmierć, pomimo, że nie dałeś mi odpowiedzi. Ale tem groźniejsze będzie moje pytanie drugie. Od kogo dowiedziałeś się, gdzie leży El Michbaja?
 Byłem na wszystko przygotowany. Jeśli już umrzeć, to przynajmniej w towarzystwie, i to dość licznem. Siląc się na wyraz twarzy jeszcze „niewinniejszy", odrzekłem:
 — Słyszałem o El Michbaji od Hubara, świątobliwego młodzieńca i ucznia murabita z Aba.
 — Allah! — zawołał ucieszony. — Widziałeś Hubara? gdzieżeście się to spotkali?
 — U Abu Rekwika, który przesyła ci ten oto pierścień.
 Zdjąłem z palca pierścień i podałem go Jumrukowi. Zaledwie go jednak zobaczył, krzyknął:
 — Chatim^[131], istotnie chatim Abu Rekwika! Wart jest zaufania ten, komu on powierzył skarb tak drogocenny. Poselstwo twoje zatem, jak przypuszczam wobec powierzenia ci tego klejnotu, musi być wielkiej wagi. Pójdź, usiądź po.prawej mojej ręce i opowiadaj!
 Taki obrót sprawy ucieszył mię bardzo. Znów wygrałem partyę, jeżeli oczywiście nie zajdzie jeszcze coś, co mogłoby popsuć moje zamiary.
 Pokłoniwszy się trzykrotnie, usiadłem, ale nie po prawej, lecz po lewej stronie, a to ze względów na skromność, i zacząłem:
 — Wiadomości, które ci przynoszę, są po części radosne, po części zaś smutne. Co do pierwszego, to ziszczą się za parę godzin gorące twoje pragnienia, gdyż reis effendina i chrześcijański effendi wpadną w twoje ręce. Co zaś do...
[III-380] Musiałem przerwać, bo człowiek, noszący nazwisko „Pięść świętego”, zerwał się, jakby mu kto rozpalone żelazo do ciała przylożył, i począł wrzeszczeć:
 — Hamdulillah! Nareszcie będę ich miał! Idą sami w moje ręce, jak glupie muchy na lep! „Pięść świętego“ zdusi ich! zmiażdży ich na proch! Gdzież oni są? mów mi zaraz!
 — Okręt ich stoi na kotwicy w najbliższym zakręcie Nilu, nieco w górę!
 — Tak blizko? Czemu nie popłynęli dalej? dlaczego aż tam zarzucili kotwicę?
 — Bo zamierzają napaść na El Michbaja...
 Słowa te przeraziły Jumruka.
 — Napaść na El Michbaja? — pytał drżącym nieco głosem. — Ależ oni nie wiedzą o tej miejscowości!
 — Owszem, wiedzą, bo tak długo katowali Abu Rekwika, aż biedak musiał wyznać. Ale nie można mu tego brać za złe; wyobraź sobie, ciało odpadało mu kawałkami od kości...
 — Więc... Abu... Reeekwik zna... znajduje się w ich mocy? — wystękał przerażony.
 — Tak, jako ich jeniec, i to nie sam, lecz razem ze swymi ludźmi, z tymi, którzy z Chor Omm Karn do niego po rekwik przybyli.
 — Opowiadaj! co dalej? — rozkazał, rzucając się na dywan.
 — Nazywam się Ben Sobata i pochodzę z Guradi, po tamtej stronie gór Katul. Abu Rekwika znam oddawna i utrzymuję z nim stosunki handlowe. Nabytych u niego niewolników transportuję przez stepy Bajuda do Berberu. Droga ta jednak jest obecnie bardzo niebezpieczną, musiałem więc poszukać innej, a mianowicie tej, którą uczęszcza karawana Abu Rekwika. No, i skutek był taki, że... jak się przekonasz...
 Tu wyjąłem z kieszeni woreczek z proszkiem złotym, po który on wyciągnął skwapliwie rękę, a ważąc zawartość, ozwał się:
 — Maszallah! Widocznie masz do mnie wielkie [III-381]zaufanie, skoro pokazujesz mi tyle pieniędzy. Cobyś zrobił, gdybym ci tak, na ten przykład, nie zwrócił ich?
 Nie miałem obawy o złoto Ben Nila, gdyż wiedziałem, że zdobędę je wnet z powrotem. Dlatego odrzekłem natychmiast:
 — Nie wierzę, abyś chciał wyrządzić krzywdę wiernemu muzułmaninowi, który ma do ciebie niezachwiane zaufanie. Ale słuchaj dalej. Odstawiłem swoich niewolników do Omm Ebeil i wróciłem z pieniędzmi do Kaka, skąd zamierzałem dostać się na wyspę Aba, aby posłuchać nowej nauki zamieszkującego tam świętego.
 — Bardzo ładnie z twojej strony. Znam tego świętego i dam ci polecenie do niego. Ale mów dalej!
 — W Kaka nie było żadnego okrętu i, jak mi mówiono, nie można było spodziewać się go prędzej, jak za miesiąc. Wtem przybył tam reis effendina. Poprosiłem go, aby mię zabrał. Nie odmówił mi.
 — Allah akbar! Co za odwaga mieszka w twem sercu! Jesteś podobny do gołębia, który szuka schronienia pod skrzydłem sokoła. Podobasz mi się, i mam nadzieję, że będziemy wnet blizkimi przyjaciółmi. Przybyłeś więc na jego okręcie?
 — Tak. Mówił nawet ze mną wiele i był dla mnie bardzo łaskaw. Nieszczęście jednak chciało, że Abu Rekwik wpadł mu w ręce wraz z sześćdziesięcioma niewolnikami. Oczywiście nie mogłem temu przeszkodzić, chociaż domyślasz się, ile mię to kosztowało zmartwienia. I Abu Rekwik okazał się godnym człowiekiem, bo, spostrzegłszy mię, potrafił się opanować i nie zdradził niczem, że się znamy. Owóż błysnęła mi myśl, że mogę go uratować. Nie wiem, skąd reis effendina dowiedział się o istnieniu seriby El Michbaja, dość, że zapomocą plagi cielesnej chciał się coś o niej dowiedzieć od Abu Rekwika. Ale ten znowu mógł tylko tyle wyznać, ile wiedział od Hubara, to jest, że El Michbaja leży mniej-więcej o godzinę drogi od zakrętu. Z kolei wzięto na tortury Hubara, ale ten milczał, jak grób, dopóki go nie powieszono.
[III-382] — Allah! Hubara powieszono? gdzie? kiedy?
 — Przed paru godzinami na okręcie, stojącym na kotwicy.
 — Taki wierny, pobożny i Allahowi oddany człowiek! — biadał Jumruk, — człowiek, w którym nie było ani cienia fałszu lub nieprawości! A bodaj szatani porwali morderców! Albo nie! niech raczej wpadną w moje ręce jeszcze dziś, a będzie im cieplej, niż w piekle. Jak sądzisz, czy to możliwe?
 — Tak. jeśli zastosujesz się do moich rad, to radość moja równie wielka będzie, jak twoja.
 — Jestem gotów w tej chwili rzucić się na tych łotrów! Tylko poradź, jak przeprowadzić ten zamiar... Ale, ale! w jaki sposób dostałeś się tutaj?
 — Dzięki zaufaniu, jakiem mię obdarzył Kara Ben Nemzi. Oni nie dowiedzieli się o El Michbaja nic więcej, jak tylko, że leży ona tutaj, a inne tajemnice zabrał ze sobą Hubar na tamten świat. Musieli więc najpierw odnaleźć ją, a potem dopiero postanowili urządzić napad. Wtem zgłosiłem się do nich ja i... skłamałem, co niechaj wybaczy mi Allah! Powiedziałem im mianowicie, że znane mi jest to miejsce, bo niedawno bawiłem w tych okolicach, jako dżelabi. I pomyśl sobie, ci zaślepieńcy kazali mi wyszukać El Michbaja i nie domyślają się nawet, jaką im niespodziankę w tej chwili urządzam. Rzecz prosta, zgodziłem się chętnie i natychmiast podsunąłem się chyłkiem do Abu Rekwika, z którym udało mi się mówić tylko jedną minutę. Wręczył mi on swój pierścień, abym go tobie okazał, i zaklina cię na proroka i wszystkich kalifów, abyś mu dał pomoc, i to zaraz, dzisiejszej nocy, gdyż potem będzie zapóźno.
 — Dlaczego zapóźno?
 — Bo reis effendina ma urządzić napad na El Michbaja jutro rano.
 — Nie uda mu się to, gdyż nie wrócisz do nich i nie wskażesz im drogi.
 — Ba! ale gdybym nie powrócił, reis effendina [III-383]będzie przypuszczał, że zostałem uwięziony, i może z zemsty pomordować wszystkich swych jeńców.
 — Ach, prawda! ten podwakroć..., nie, trzykroć... czterykroć podły pies może to zrobić! Wobec tego powrót twój na okręt, niestety, jest niezbędny. Zresztą musisz zobaczyć się z Abu Rekwikiem i pocieszyć go, że widziałeś się ze mną... Ale pieniądze zostaw u mnie, bo niebezpiecznem byłoby zabierać je, udając się do tych rabusiów.
 — Dobrze, proszę cię nawet o to, gdyż u ciebie będą bezpieczniejsze, niż w mojej kieszeni.
 — Podziwiam twoją szlachetność, zarówno, jak i odwagę. Wiesz co? Musimy uwolnić jeńców jeszcze tej nocy; jutro może być już zapóźno, bo może rano spotkać ich śmierć. Mnie jednak nie wystarcza wiadomość, gdzie stoi okręt; muszę sam go widzieć. Czy potrafisz zaprowadzić mię tam, pomimo zapadającego zmroku?
 — Owszem, potrafię.
 — W takim razie udamy się tam zaraz po modlitwie, a tymczasem ja pójdę wybrać sobie na tę wyprawę wojownikow.
 — Weźmiesz i mnie?
 — Oczywiście. Ponieważ zaś stracenie jeńców mogłoby nastąpić dopiero jutro rano, więc do tego czasu nie masz potrzeby śpieszyć się i możesz tu zostać dłużej.
 To postanowienie nie było mi na rękę. Nie zaprotestowałem jednak, aby nie zbudzić w nim podejrzenia, jakkolwiek zaufanie, którem mię „Pięść świętego“ darzyła, poczęło mię już nudzić na dobre, i przemyśliwałem tylko nad tem, w jakiby sposób dostać się nareszcie na pokład swego okrętu, nie tracąc niepotrzebnie czasu.
 Zapytał mię w końcu, dlaczego noszę plaster na twarzy, na co mu odrzekłem, że podczas ostatniego polowania na niewolników otrzymałem niebezpieczne cięcie w twarz. Okoliczność ta jeszcze bardziej wzmogła sympatyę jego ku mnie.
[III-384] Tymczasem nastąpił zmierzch, a wraz z nim chwila codziennej wieczornej modlitwy „mogreb” wedle reguły Terika el Gureszi. Nie znałem tej reguły, bo oczywiście należałem do innego terika, co zwolniło mię od wzięcia udziału we wspólnych modłach. Uczyniono dla mnie ten wyjątek, ale natomiast Jumruk nie miał najmniejszego względu dla pewnej osoby, której obecność w tem miejscu zdziwiła mię niewypowiedzianie, i gdyby mi był kto zapowiedziął wprzód, że się z nią tu spotkam, byłbym go wyśmiał. Jeszcze raz przekonałem się tutaj, że nie należy zaprzeczać, aby na świecie nie było cudów... Bo oto po modlitwie przyszedł jeden z handlarzy niewolników z oznajmieniem:
 — Panie, ten przeklęty drab, którego przedwczoraj przysłał nam święty, znowu nie chce odmawiać modlitwy według naszej reguły. Co tedy każesz z nim zrobić?
 — Przyprowadź gałgana do mnie... ja go zmiażdżę! Światło dwóch lamp olejnych wystarczyło, bym odrazu na pierwszy rzut oka poznał nieszczęśliwca, którego niebawem wprowadzono. Długie kręcone włosy spadały mu strzępami na wychudłe policzki, a ubrany był zaledwie w jakieś marne szmaty. Stracił wiele z dawnej swej wyniosłości, — pochylił się, jakby go gniotły lata, a w oczach miał wyraz cichej rezygnacyi. Poznałem go jednak pomimo wszystko, gdyż ascetyczne rysy jego twarzy utkwiły mi głęboko w pamięci... Był to... Sali Ben Akwil, kurdyjski wędrowny kaznodzieja, szukający Mahdiego!
 Nie mógł mię poznać, bo umyślnie usadowiłem się w cieniu; zresztą również zmieniłem się niemało. od ostatniego naszego widzenia.
 Co on tu robi? — pomyślałem. — Czyżby biedak zabłąkał się aż nad Biały Nil w poszukiwaniu Mahdiego? Było to najprawdopodobniejsze, gdyż już przedtem wędrował po Egipcie.
 Dumny ten niegdyś i wyniosły człowiek stał teraz, przed „Pięścią świętego", pokornie pochylony, i musiał znosić od niego niecne obelgi.
[ilus]

Tom XVI.

Ledwie to wypowiedziałem, podniósł kat miecz do ciosu.

[III-385] — Parszywy psi synu! znowu, słyszę, byłeś nieposłuszny! Jeszcze ci głód nie przeżarł wnętrzności! Wzbronię ci więc teraz gasić pragnienie, dopóki nie poddasz się zupełnie woli murabita. Obraziłeś go śmiertelnie przez swe niedowiarstwo oraz wątpliwości i dlatego musisz teraz pokutować, aż przystosujesz się do naszej reguły. Gdybyś to był uczynił odrazu po swem tutaj przybyciu, byłbyś już dziś wyniesiony do wysokich godności, bo Allah obdarzył cię wielkim talentem wymowy! A murabit jest przecie owym Mahdim, którego poszukujesz od lat tylu.
 — Nie, nie szukam już Mahdiego, lecz miłości — wyrzekł głosem stłumionym.
 — Miłości? Czyż się nareszcie nie otrząśniesz ze swej głupoty, którą tyle krwi napsułeś świętemu? Przypominam sobie, żeś mu opowiadał o jakimś psie niewiernym, od którego zaraziłeś się tą chorobą duchową. Otóż dowiedz się, że go znamy; dyabeł zaprowadził go do Sudanu, gdzie znajdzie drogę do miejsca wiecznego potępienia.
 — Chodeh! Boże! — westchnął Sali blademi usty. — Więc Kara Ben Nemzi Effendi znajduje się na Bahr el Abiad?
 — I to niedaleko stąd. Za parę godzin zobaczysz tylko resztki z niego, bo „Pięść świętego“ zmieni go wkrótce w kupę gnoju.
 — Tu niema pięści, któraby go zgniotła — ozwał się Sali, podnosząc ręce, jak kapłan do ofiary. — Jego własna pięść spadnie tu na głowy ludzi złych i przewrotnych! Znam go! W nim mieszka miłość Boża, i dlatego żadna złość ludzka niezdolną jest pokonać go!
 — Milcz, bydlę! Śmiesz bronić giaura, który jest wrogiem wszystkich wiernych? Pomyśl raczej o sobie, bo jeżeli nie przestaniesz mówić mi o nim i nie otworzysz serca prawdziwej a jedynej nauce, będziesz sprzedany, jako niewolnik. Wyrzeknij się raczej człowieka, który jest śmiertelnym wrogiem murabita i który
[III-386]z ręki jego dostanie się wkrótce na samo dno piekła! Czy chciałbyś i ty towarzyszyć mu do dżehenny?
 — Tak, wolałbym raczej z nim do piekła iść, niż z murabitem do raju, bo wiara tego chrześcijanina prowadzi ludzi z piekła do nieba, a wasza nauka raj czyni piekłem, i dla tej to przyczyny gardzę nią, a zwracam się do wiary jasnej i pięknej, jak słońce. Nazywasz chrześcijanina psem, giaurem; ale w rzeczy samej on jest prawdziwym wiernym, podczas gdy wy wraz ze swą wiarą jesteście workami padliny. Raduje mię wiadomość, że ów chrześcijanin znajduje się w tych stronach, a blizkość jego tembardziej umacnia mię w zasadach owej jasnej wiary i mam za kogo modlić się do prawdziwego Boga.
 — Może za niego, niecny bezbożniku, śmiesz się modlić?
 — Tak, za niego!
 — I śmiesz mówić mi to otwarcie? — poskoczył ku niemu władca El Michbaja. — Nie ścierpię dłużej tej bezczelności! Ostatni termin do nawrócenia się daję ci do jutra rana, gdy ów przeklęty przez Allaha będzie się wił pod moją stopą! I mam nadzieję, że, patrząc na jego męczarnie, nawrócisz się. A wówczas obdarzę cię godnościami i uczynię przewodnikiem tysięcy, tysięcy ludzi. Jeżeli zaś trwać będziesz w swoim uporze, spotka cię ten sam los, co tego giaura!
 — Zbytecznie czekać chcesz na moją decyzyę do rana; mogę ci już teraz powiedzieć, że nie dbam o twoje łaski i o sławę, którą mi obiecujesz. Wolę... cierpieć wraz z giaurem!
 Wyznanie to wielce mię uradowało. Chętnie byłbym dał nieszczęśliwemu jakiś znak, że go słyszę; ale nie mogłem tego uczynić, bo wówczas najniezawodniej rzuciłby mi się w ramiona i zdradziłby mię w ten sposób niechcący. Zresztą Jumruk sam uniemożliwił mi to, bo cofnął się od Salego na krok w tył i rzekł:
 — No, dobrze! stanie się wedle twojej woli. Wydałeś sam na siebie wyrok!
[III-387] A zwróciwszy się do mnie, rzekł:
 — Nie widziałem jeszcze tego giaura, ale ty, Ben Sobata, jak mówisz, rozmawiałeś z nim i nawet jechałeś na jednym okręcie. Powiedz mi więc, czy ten człowiek naprawdę jest w stanie przewrócić komuś w głowie do tego stopnia?
 Teraz miałem sposobność dać poznać nieszczęśliwemu, oczywiście z całą ostrożnością, przedewszystkiem głos swój. Odpowiedziałem więc:
 — On nie jest ani piękny, ani też niema w nim nic szczególniejszego, i jestem pewny, że sam się rozczarujesz, zobaczywszy go.
 — Ale zato jest zapewne przebiegły i umie być skrytym?
 — Nie wiem tego.
 Zauważyłem, że Sali, dźwiękiem głosu mego uderzony, począł mi się przyglądać uważnie.
 — To jedno wiem napewno — ciągnąłem dalej, — że jest on znakomitym strzelcem i odważnym myśliwym. Nim jeszcze poznał się z reisem effendiną, był nad Nilem Niebieskim na oazie Khoi i w tamtych stronach uśmiercił sławną nieśmiertelną niedźwiedzicę z ruin musalah el amurat.
 — Nieśmiertelną? O tem nie słyszałem jeszcze od nikogo — zauważył Jumruk zdziwiony.
 — A jednak to historya prawdziwa. Potem zawarł przyjaźń z wielkim arabskim szczepem Bebbejów i jednego z nich, który miał być sprzedany jako niewolnik, wyratował z nieszczęścia, co mu się udało tylko dlatego, że obaj zachowywali się tak, jakby jeden drugiego nigdy w życiu nie widział.
 — To ciekawa historya i musisz mi ją jutro dokładnie opowiedzieć, gdyż dziś nie mamy wiele czasu.
 To rzekłszy, zwrócił się znowu do Salego:
 — Dziś nie otrzymasz nic na wieczerzę, a rano każę cię okuć razem z owym chrześcijaninem, abyście mogli porozmawiać ze sobą o miłości, której szukasz, a której nigdy nie znajdziesz.
[III-388] — Już ją znalazłem — odrzekł Sali zmienionym głosem. — Wiem, że jutro zobaczę się z nim, i to napełnia mię taką radością, jaką odczuwają drzewa przed nadchodzącą wiosną. Allah niech ci użyczy spokojnego snu tej nocy i wesołego przebudzenia się, o świątobliwy Jumruku!
 A więc poznał mię i był przekonany, że go uratuję i że Jumruk jutro już nie będzie mógł dręczyć go więcej. Życzenie spokojnego snu i wesołego przebudzenia się było wypowiedziane dwuznacznie z ironią. A gdy ktoś w podobnem położeniu może zdobyć się na ironię, to widocznie czuje, że nie jest nieodwołalnie zgubiony, i tli w nim iskra nadzieji w ocalenie.
 Po modlitwie, zwanej aszia, posłał Jumruk po pięciu ludzi, którzy mieli nam towarzyszyć w wycieczce nad rzekę, poczem zapytał mię:
 — Czy znasz mowę Szyluków?
 — Znam.
 — A Nuerów?
 — Również.
 — Czy może i Dinków?
 — Niestety, ich narzecza już nie rozumiem.
 Gdybym był odpowiedział twierdząco, mogłoby to wzbudzić w nim podejrzenie, bo musiał pamiętać z mego opowiadania oświadczenie, oczywiście fałszywe, że po drugiej stronie Białego Nilu znalazłem się poraz pierwszy. W rzeczywistości zaś narzecze Dinków znałem doskonale, bo w czasie wyprawy na Południe ćwiczyłem się w ich mowie codziennie, a czasu i sposobności nie brakowało mi ku temu. Pytanie jego atoli co do znajomości wzmiankowanych narzeczy, jak się niebawem przekonałem, nie miało na celu przyłapania mię, czy wypróbowania prawdziwości słów moich, lecz miało swe źródło w innej przyczynie. Oto przed chwilą wszedł do izby tęgi, doskonale uzbrojony drab. Musiał być niepoślednią tu osobistością, gdyż ubrany był wcale dostatnio, a można to było wnosić i ze sposobu powitania mnie, bo ukłonił mi się z lekka, a tak [III-389]protekcyonalnie oraz lekceważąco, jakbym conajmniej był mu równy. Chciał coś powiedzieć do Jumruka, ale ten dał mu znak, by milczał, i zadał mi wyżej przytoczone pytania, poczem dodał:
 — Przebacz mi łaskawie, że zmuszony będę na pewną niegrzeczność wobec ciebie i rozmówię się z tym oto człowiekiem w nieznanym ci języku, bo nie umie on ani słowa po arabsku.
 Zauważyłem, że w oczach przybysza, gdy usłyszał te słowa, przemknął wyraz zdziwienia, natychmiast jednak zatuszowanego. Czy nie znał istotnie języka arabskiego? Wątpiłem w to. Byłbym przysiągł, że należał do arabskiego szczepu Szukurieh. Pomyślałem też sobie zaraz, że Jumruk, okazując mi pozornie przyjaźń, podstępnie knuje coś przeciw mnie. Nie powiem, aby mię ta jego przewrotność zabolała; rad byłem nawet, że zdradził się z nią sam w tej chwili, niż gdybym miał później przekonać się o niej, bo wówczas nie tak łatwo byłoby mi wyplątać się z jego sieci. Zresztą, gdybym się o niej nie przekonał teraz, nie mógłbym następnie ukarać go za występki tak dosadnie, jak na to zasłużył, bo nie byłbym się zdobył na czarną niewdzięczność za serdeczne jego ze mną obejście się.
 Przypuszczenie moje o nieszczerości Jumruka względem mnie sprawdziło się zaraz, przemówił on bowiem do przybysza w języku Dinków:
 — Nie mów ani słowa po arabsku. Nie mogę ani na chwilę oddalić się od tego człowieka, a muszę ci powiedzieć coś, czego on zrozumieć nie powinien.
 Opowiedział mu następnie, poco tu przybyłem, i oznajmił, że mam ich zaprowadzić na miejsce, skąd widać okręt reisa effendiny, poczem dodał:
 — Rozumie się samo przez się, że trzeba go uśmiercić, bo nie chcę mieć w nim niebezpiecznego świadka naszych spraw; mógłby naprzykład każdej chwili zdradzić, żeśmy zmietli z powierzchni ziemi reisa i jego ludzi. Ponadto pozbędziemy się go, jako łowcy niewolników, który psułby nam robotę. Ibn [III-390]Asl zginął, i teraz cała kraina nad Bahr el Abiad do mnie wyłącznie należeć powinna. Ten zaś ptaszek mógłby mi zabierać zdobyć z przed nosa, bo sprytny i, zdaje mi się, odważny. Ująłem go więc rozmyślnie swoją uprzejmością i jestem pewien, że mi ufa zupełnie. Otóż, skoro tylko zaprowadzi nas na miejsce i pomoc jego będzie już dla nas zbyteczna, dam ci znak słowem „wtole!", a wówczas wbij mu nóż z tyłu pomiędzy żebra po rękojeść, aby nawet nie zipnął... Posiadasz przecie dosyć wprawy w takich operacyach.
 Zrozumiałem wszystko co do słowa i ucieszyłem się w duchu, że stary zbój sam na siebie wydał wyrok iże nie będę już obowiązany do oszczędzania go. Zdobywszy się na bardzo naiwny wyraz twarzy, zachowałem się tak, jak gdybym nie zwracał najmniejszej uwagi na ich rozmowę. Niebawem przybyli czterej wezwani przez niego ludzie, z którymi rozmówił się po arabsku, oznajmiając im, że będą nam towarzyszyli w wycieczce. Nie zapomniał przytem dodać, kto jestem i jak bardzo mię ceni, za co wyraziłem mu swą wdzięczność:
 — Twoja łaskawość, o Jumruk el Murabit, uszczęśliwia mię, i cieszę się bardzo, że wzamian za nią będę mógł odpłacić ci nie byle jaką przysługą, napędzając w twe sidła najniebezpieczniejszych wrogów handlu niewolnikami. Czy tylko będziesz miał tylu wojowników, by dać radę reisowi effendinie?...
 Zapytałem o to umyślnie, gdyż do tej chwili ani słowem nie zdradził się przedemną w tej materyi. Teraz, gdy postanowił już moją zagładę, mógł się zwierzyć z tej tajemnicy bez żadnej obawy. I istotnie odrzekł mi:
 — Gdy zostawię w El Michbaja tylu tylko ludzi, ilu trzeba do strzeżenia niewolników, to oddział, wyruszający na reisa effendinę, wystarczy zupełnie, by odnieść niechybne nad nim zwycięstwo.
 — Ba, ale niewolnicy, widząc niedostateczną straż, mogliby się łatwo zbuntować — rzekłem.
[III-391] — Handlujesz niewolnikami — rzekł mi na to, — a nie wiesz, w jaki sposób zabezpiecza się ten towar. Chodź, pokażę ci, jak się to u nas robi.
 Wezwanie to przyjąłem skwapliwie. Szło mi oczywiście nie o sposób obezwładniania niewolników, lecz o bliższe rozpatrzenie się wśród El Michbaja. Jumruk, rozkazawszy przybyszom, aby zaczekali na niego, wyprowadził mię z izby.
 Na dworze w kilku miejscach płonęły ogniska, oświecając całą seribę. Weszliśmy do największego z budynków, gdzie znajdował się rekwik, i oczy moje, uszy oraz węch doznały takiego wrażenia, że trudno mi je opisać. Było to, nie powiem — piekło, ale przedpiekle. Użyłem całej siły woli, by nie wybuchnąć strasznem oburzeniem na nieludzkie, wręcz szatańskie barbarzyństwo tych, którzy byli twórcami tego przybytku rozpaczy.
 Spotkawszy się w przejściu z Salim, dałem mu porozumiewawczy znak poza plecami starego łotra, który właśnie, oprowadzając mię po swych „składach żywego towaru”, chełpił się przedemną z ich urządzenia i opowiadał o swej seribie. Dowiedziałem się więc, że leży ona w głębi lasu, a prowadzą do niej z zewnątrz trzy tylko ścieżki: jedna z nich, mianowicie ta, którą przybyłem, wiedzie w głąb lądu, druga na południowy, a trzecia na północny brzeg półwyspu. Obie ostatnie ścieżki od strony rzeki są tak zasłonięte, że tylko przypadkiem można trafić na nie. Powyżej, a więc w stronie południowej, ukryta jest w zaroślach szachtura^[132], będąca własnością Jumruka. Kazał on ją sobie sporządzić, nie żałując pieniędzy na budowę, tak, aby w niej mógł przenosić się z miejsca na miejsce drogą wodną prędzej, niż każdy inny okręt nilowy. Dokładnej ilości załogi dowiedzieć się nie mogłem i tylko zrozumiałem ze słów Jumruka, że byli to ludzie bardzo niesforni i nie łatwo ich było utrzymać w [III-392]karbach. Broń przechowywał Jumruk w osobnym magazynie, a wydawał swym ludziom tylko w razie potrzeby, poczem ją znowu odbierał.
 Wiadomości te, choć niebardzo wyczerpujące, wystarczyły mi na razie.
 Po zwiedzeniu składów „żywego towaru“ wyruszyliśmy ja, Jumruk i pięciu jego ludzi na wywiady. Księżyc jeszcze się nie ukazał, ale gwiazdy świeciły jasno. Jumruk szedł na przedzie, za nim czterej jego ludzie, wreszcie ja, a na ostatku ów „przyjaciel", który otrzymał rozkaz zakłucia mię z tyłu, gdy już przestanę być im potrzebnym. Nie miałem powodu obawiać się go teraz, wiedząc, kiedy właściwie ma paść zdradzieckie hasło.
 Plan mój polegał na tem, że postanowiłem przedewszystkiem ująć żywcem Jumruka, a potem zabrać z okrętu swych asakerów i podążyć z nimi na zdobycie El Michbaja. Rzecz prosta — myślałem, — że gdy braknie tam głowy, napad udać się musi. Ale ujęcie Jumruka przedstawiało trudność nie byle jaką, gdyż miał ze sobą pięciu uzbrojonych drabów, których sam jeden nie mógłbym unieszkodliwić, a gdyby choć jeden z nich uciekł, to już cały plan mój byłby zniweczony całkowicie. Wobec tego należało szukać sposobu dla pokonania tej przeszkody.
 Na teraz musiałem wykręcić się przedewszystkiem od powrotu do El Michbaja i dostać się na pokład, rozumie się — w całej skórze. Środek ku temu już wymyśliłem: niezbędnem jest, aby „przypadkowo" wypaliła flinta którego z ludzi Jumruka.
 Z powodu ciemności spotrzebowaliśmy aż półtorej godziny czasu, zanim doszliśmy do owego drzewa, które naznaczyłem poprzednio, jako drogowskaz dla siebie. Następnie znowu przedzieraliśmy się przez gąszcze dobre pół godziny, zanim ukazały się światła na pokładzie statku. Przybywszy na sam brzeg rzeki, przykucnęliśmy do ziemi, przyczem manewrowałem tak, aby się znaleźć nie przed mianowanym moim [III-393]mordercą, lecz obok niego, choć na razie usuwał się ku tyłowi.
 Okręt mój znajdował się przed nami tak blizko, że mogliśmy rozpoznać wiszące na maszcie zwłoki Hubara, oraz zgrupowanych na pokładzie jeńców z Abu Rekwikiem na czele. Oczywiście wszyscy byli przywiązani do poręczy pokładu.
 Podczas gdy moi towarzysze śledzili wzrokiem, co się dzieje na okręcie, wyciągnąłem poza siebie rękę i odwiodłem kurek u flinty mego sąsiada...
 — Mówiłeś szczerą prawdę, Ben Sobata — szepnął Jumruk. — Widzę wszystko, jak mi opowiadałeś: Abu Rekwik związany, a powyżej wisi Hubar. Okręt stoi tak blizko brzegu, że bez trudu dostaniemy się nań. Trzeba ratować Abu Rekwika, nie czekając rana. A teraz dosyć!... Wto...
 „Wtole" — ów umówiony zawczasu, a mający być dla mnie sygnałem śmierci wyraz został nagle przygłuszony „przypadkowym" wystrzałem flinty mego kata.
 Przerażeni towarzysze moi zerwali się z miejsc na równe nogi.
 — Cóżeś zrobił, nieszczęsny? — szepnąłem do draba. — Twoja flinta wypaliła, i mogą nas tu schwytać...
 — Nie wiem, jak się to stało — uniewinniał się, zapominając, że „wcale po arabsku nie umie".
 — Milcz! popsułeś wszystko! — rzucił gniewnie Jumruk, — i teraz niemożliwe...
 — Milcz raczej ty — przerwałem mu, — jeżeli masz choć trochę oleju w głowie! Uciekajmy stąd w las!...
 Chwyciłem Jumruka za ramię i pociągnąłem go w gąszcz, a ludzie jego biegli w popłochu za mną. Uczyniłem to w tym celu, aby nie zauważyli, jakie skutki wywoła na okręcie ów „przypadkowy" wystrzał. Obawiałem się mianowicie, aby mię ludzie z załogi nie poczęli wołać po imieniu i w ten sposób nie otworzyli oczu Jumrukowi, gubiąc mię tem samem [III-394]niezawodnie. Odbiegłszy spory kawał, przystanąłem, zatrzymując towarzyszów, i rzekłem:
 — Nie mamy teraz czasu na długie gawędy, więc tylko powiem wam, że wszystko da się naprawić, jeżeli natychmiast udam się na pokład okrętu...
 — A to w jaki sposób? — zagadnął Jumruk.
 — Ten głupi strzał zaalarmował oczywiście całą załogę, wobec czego wasz napad może się udać tylko wówczas, gdy pójdę na pokład i opowiem, że to ja właśnie wystrzeliłem przez nieostrożność.
 — Maszallah, masz słuszność!
 — Ale zważcie, że strzał padł tuż w pobliżu okrętu, i uwierzą w moją bajkę wówczas tylko, gdy udam się na pokład bezzwłocznie; nie można więc zwlekać ani chwili.
 — Dobrze, idź, ale wracaj natychmiast!
 — Natychmiast trudno będzie. Zostawcie mi przynajmniej ze trzy godziny czasu. Gdybym zaraz chciał wrócić do was, to reis effendina powziąłby podejrzenie i mógłby mię powiesić.
 — No, dobrze! Idź i wracaj za trzy godziny. A powiedz Abu Rekwikowi, że przed świtem przybędziemy mu z pomocą. Idź więc! my również śpieszyć się musimy.
 Rozeszliśmy się w przeciwne strony: oni do El Michbaja, ja zaś ku okrętowi, gdzie z powodu wystrzału sprowadzono natychmiast jeńców pod pokład i pogaszono światła. Cisza panowała wśród załogi i tylko Ben Nil wołał:
 — Effendi! effendi! odpowiedz, bo zejdę sam na brzeg!
 — Bądź cicho! — odrzekłem. — Rzuć mi linę.
 W kilka sekund znalazłem się na pokładzie „Sokoła“, a w dziesięć minut wszyscy dowiedzieli się o całym moim planie i byli gotowi do wyruszenia na ląd z bronią w ręku.
 Gdy asakerowie moi zebrali się z Ben Nilem na brzegu, kazałem sternikom odpłynąć na środek [III-395]rzeki i tam zarzucić kotwicą, a nad ranem podpłynąć bliżej ku El Michbaja, aby na dany znak okręt mógł prędko przybić do brzegu.
 Przeprowadzenie znacznego oddziału przez zbitą gęstwinę wśród egipskich iście ciemności nie było wcale rzeczą łatwą. Gdyśmy się nareszcie wydostali z lasu na wolną przestrzeń, przyśpieszyliśmy kroku.
 Jumruk oczywiście, znając dobrze drogę, o wiele prędzej dostał się na miejsce, niż my. Jednak nie omyliłem się co do czasu, w którym mniej-więcej mogliśmy się z nim spotkać, gdy podążą ku okrętowi; wyrachowałem mianowicie, że wystarczy mu pół godziny do uzbrojenia swoich ludzi i tyleż na drogę.
 Wydałem rozkaz, aby żołnierze ukryli się wśród zarośli i nie zdradzili niczem swej obecności.
 Obliczenia moje okazały się w praktyce mniej-więcej dokładnemi. Przesiedziawszy, jak na szpilkach, w nerwowem wyczekiwaniu, usłyszeliśmy wreszcie od strony seriby chrzęst broni i przytłumione głosy. Jumruk prowadził swój zastęp na zdobycie okrętu. Minęli naszą kryjówkę, oczywiście nic nie zauważywszy. Gdy się dostatecznie oddalili, poszliśmy dalej i niebawem dotarliśmy do ogrodzenia El Michbaja. Ciągnęliśmy sznurem „gęsiego“; na czele byłem ja, za mną porucznik, a następnie Ben Nil oraz żołnierze. Za furtką seriby stał na warcie jeden człowiek. Zażądałem, by otworzył, co uczynił natychmiast i zaraz też padł, uderzony kolbą w głowę. Kazałem go związać i zakneblować mu usta, a gdy wszyscy asakerzy weszli do środka, zamknąłem furtkę napowrót, podzieliłem ich na grupy i każdej z nich dałem odpowiednie rozkazy. Okazało się, że Jumruk pozostawił w seribie tylko dziesięciu ludzi do strzeżenia niewolników. Schwytanie ich i obezwładnienie nie przedstawiało dla nas wielkiej trudności, gdyż nie posiadali broni palnej.
 Zmusiliśmy jednego z pojmanych, aby nam wskazał drogę, wiodącą ku południowi, gdzie również stał wartownik. Uporawszy się z nim tak samo, jak z [III-396]poprzednim, zajęliśmy się niewolnikami. Wyszukałem wśród nich przedewszystkiem Salego, który, zobaczywszy mię, krzyknął radośnie:
 — Hamdulillah! Bogu cześć i dziękczynienie! Nie myliłem się! To ty! ty, we własnej swojej osobie, effendi! Miałeś zupełną słuszność, effendi, twierdząc ongi w górach kurdyjskich, że dzieją się cuda na świecie! Bo oto poraz drugi ratujesz od śmierci tego, który chciał ciebie pozbawić życia... Jesteś zawsze ten sam...
 — No, no! nie wychwalaj mię tak! — przerwałem. — Od owego czasu stałeś się przyjacielem moim i bratem, więc nawet mam obowiązek ratować ciebie. Dziękuj raczej Bogu, nie zaś mnie, za swe ocalenie. Opowiesz mi później, jak się tu znalazłeś, bo teraz nie mamy zbyt dużo czasu; twój dręczyciel może wrócić lada chwila, więc musimy przygotować się na odpowiednie jego przyjęcie.
 Porucznik tymczasem ze swymi ludźmi uwolnił nieszczęśliwych niewolników, ja zaś rzuciłem się na poszukiwanie broni, której znalazłem dosyć różnego rodzaju i w którą bezzwłocznie uzbroiłem wszystkich oswobodzonych niewolników.
 Radość tych ludzi nie miała granic, a w uczuciu tem gorącą krwią afrykańską podsyceni, czynili wrażenie obłąkanych: skakali, tańczyli i wydawali dzikie okrzyki, tak, że trzeba było wielu naszych wysiłków, by ich uspokoić i wytłómaczyć, że hałasując, narażają nas na wielkie niebezpieczeństwo.
 Uciszyli się nareszcie, a był wielki czas po temu, bo lada chwila mógł nadejść Jumruk ze swoim oddziałem. Gdyż nie ulegało wątpliwości, że wróci do seriby, skoro zobaczy, że okręt odpłynął w bezpieczne miejsce na środek rzeki.
 Ukryłem tedy asakerów w środku seriby i tylko ja z Ben Nilem pozostaliśmy u wejścia. Kazałem też pogasić ognie, zostawiając tylko jeden, wobec czego w całej osadzie zapanował półmrok. Obsadziłem ponadto wyloty obu ścieżyn bocznych, ukrywszy swych [III-397]ludzi, przyczajonych w zaroślach do ziemi i gotowych do rzucenia się na handlarzy, skoro tylko nadejdą. A miałem tych ludzi do swego rozporządzenia dosyć, bo do liczby załogi okrętowej przybyło przeszło dwustu oswobodzonych z kajdan niewolników.
 Oczekiwaliśmy na Jumruka dłużej, aniżeliśmy się spodziewali. Nareszcie dał się słyszeć z oddali rozgwar licznie idących ludzi i szczęk broni, a wnet z poza ogrodzenia rozległ się groźny rozkaz, aby otworzyć. Uczyniłem to, i zbóje Jumruka w milczeniu przeszli obok mnie długim sznurem. Widocznie niepowodzenie i zawód w nadziejach podziałały na nich bardzo przygnębiająco. Jakże inaczej zachowywaliby się, gdyby im się udała napaść i gdyby wracali z pełnemi łupów rękoma. Jumruk został po tamtej stronie ogrodzenia, aż póki nie przeszli wszyscy jego ludzie, poczem dopiero wszedł ostatni, a zobaczywszy wśród mroków dwie nasze postacie, krzyknął z wściekłością w głosie:
 — Poco was tu aż dwu, psy jedne? zeszliście się na gawędkę? co?...
 I podniósł rękę, by mię uderzyć w twarz. Zanim się jednak spostrzegł, chwyciłem go obiema rękoma za gardło tak silnie, że opadł mi bezwładnie w ramiona, a Ben Nil w sekundzie związał mu ręce i nogi i zabrał na stronę.
 Ludzie jego, nie domyślając się niczego i nie widząc w ciemnościach, co zaszło, nie zatrzymywali się, a gdy już znaleźli się w środku seriby, dałem hasło, i wnet mój oddział, zerwawszy się z zasadzki i otoczywszy bandę zbójów wokół, natarł na nią z niesłychaną gwałtownością. Oczywiście napadnięci z nienacka nie mieli nawet czasu do obrony.
 Zuchy moje tak świetnie się sprawiły, że ani jeden z całej bandy Jumruka nie umknął; wszyscy, skrępowani powrozami, legli pokotem na placu.
 Wówczas wśród dopiero co uwolnionych z kajdan niewolników wszczął się niewypowiedziany wir-war: okrzyki, tańce, skakanie, tarzanie się po ziemi, [III-398]rzucanie w górę przedmiotami, — wszystko to było wyrazem wielkiej radości ze zwycięstwa. Przy gęsto rozpalonych z polecenia mego ogniskach ta orgja wesołości przedstawiała niezwykle groźny i malowniczy widok.
 Po bliższem rozejrzeniu się przekonałem się niestety, że nie brakło trupów i rannych, bo wielu z oswobodzonych niewolników nie mogło się oprzeć żądzy zemsty. Teraz pastwić się zaczęli nad pozostałymi przy życiu bandytami, leżącymi pokotem na ziemi; hańbiące wyzwiska, kopanie i plucie im w twarz były wyrazem strasznej nienawiści ku niedawnym gnębicielom, czego w końcu musiałem surowo zabronić.
 Gdy się wreszcie uciszyło, kazałem zanieść Jumruka do jego mieszkania, oddając go pod opiekę Ben Nila i nakazując mu, by nic o mnie nie wspominał. Ogłosiłem też wszystkim, że jeniec ten należy wyłącznie do mnie. Musiałem też użyć całej energii, by powstrzymać rozbestwioną tłuszczę od rabunku, i to nie groźbą, lecz wydaniem dziś jeszcze sutej uczty, ku czemu nie brakło tu zapasów. W następstwie jej wszyscy czarni z nastaniem dnia leżeli na ziemi spici, jak bydlęta, poszło bowiem kilkanaście beczek merissah^[133]. Wolałem zresztą to, niż gdyby miała była wybuchnąć otwarta przeciw mnie rewolta.
 Podczas gdy czarni pili i potem przewracali się bez zmysłów na trawę, zarządziłem podział zdobyczy pomiędzy moich asakerów, ku wielkiej ich radości, gdyż znalazła się tu do rozdania niezwykła ilość łupów. Reis effendina nigdy nie miał tak wielkiej zdobyczy.
 Rozdzieliwszy wszystko, sam oczywiście dla siebie nic nie zatrzymując, chciałem wreszcie odpocząć. Gdy wtem przystąpił do mnie Sali z prośbą, aby mu ostatecznie było wolno wyrazić mi podziękę. Nie chcąc czynić mu przykrości, pozwoliłem mu usiąść obok siebie. A kiedy już wynurzył cały zasób błogosławieństw i zapewnień dozgonnej przyjaźni i czci dla mnie, począł [III-399]opowiadać o swoich przejściach od chwili naszego rozstania pod Khoją. Przejścia te były prawie wyłącznie natury wewnętrznej, duchowej.
 Wyobrażając sobie wciąż, że szuka Mahdiego, a tęskniąc zupełnie do czego innego, udał się do Egiptu i zaciągnął się w szeregi „świętej Kadiriny". Tu przekonał się niebawem, że nie mogą go zadowolnić narzucane mu czcze formy, bezmyślne słowa i gorsze jeszcze w swych następstwach rzeczy. Zapowiedziano mu naprzykład, że, gdyby raz jeszcze wystąpił ze swoją nauką publicznie, ścigać go będzie zemsta. Na szczęście, zaopiekował się nim jakiś wyższy urzędnik i wskazał mu drogę do... Mahdiego w osobie Mohammeda Achmed Ibn Abdullahi, mieszkającego na wyspie Aba na Białym Nilu, i nawet dał mu list polecający.
 Długo biedak tułał się wzdłuż Nilu, nim nareszcie znalazł owego „Mahdiego". Ten przeczytał list i zatrzymał go u siebie, ale okazał się dla niego ogromnie surowym, nakazując mu ciężką pokutę za niedowiarstwo i kacerstwo. Pokuta owa omal nie wpędziła nieszczęśliwca o grobu. Na szczęście odgadł zawczasu, do czego zmierza ów „Mahdi" i czem jest właściwie — i to odkrycie przestraszyło go. Wszak ten „święty" był najpospolitszym zbrodniarzem, uprawiającym otwarcie brzydkie i karygodne czyny, a wymagający równocześnie, aby go czcić i adorować, jako zesłańca Allaha, równego niemal Mahometowi.
 Szlachetnemu Salemu było tego zawiele. Nie zawahał się wypowiedzieć głośno obłudnikowi, co myśli o nim — no, i za to... uwięziono go.
 „Święty" miał dwie tylko drogi: albo przez udręczenie i męki „nawrócić" zbłąkaną owieczkę i zyskać w niej znakomitą siłę dla swoich celów, — albo pozbyć się go raz na zawsze. To pierwsze uznał za korzystniejsze dla siebie, bo Sali był wielce uzdolnionym mówcą i, gdyby się tylko pogodził z jego regułą, mógł przynieść mu wiele sławy i korzyści. W tym też celu były Fakir el Fukara oddał go potajemnie w ręce [III-400]Jumruka, aby ten zapomocą tortur przełamał upór osobliwego ascety.
 Ale asceta ten nie należał do ludzi, których można złamać. Niezwykła surowość, z jaką się z nim obchodzono, wywołała skutek całkiem odwrotny, a mianowicie spotęgowała w jego duszy wzrost owego nasienia, które rzuciłem tam, w pobliżu muzallah el amwat. Równocześnie zaś wzmagała się w nim wątpliwość w prawdę islamu, a tyraństwo, które znosić musiał z ręki wyznawców tej błędnej wiary, gnało go ku słońcu, zwanemu miłością.
 W ciągu swej bytności u „świętego" wspomniał mu raz Sali, że zna mię i że słyszał z ust moich piękną naukę „miłości". Murabit zgromił go — i to właśnie przyczyniło się głównie do jego wywiezienia na El Michbaja.
 — Teraz — kończył Sali — byłem pewny, że czeka mię albo śmierć, albo dola niewolnika. Gdy wtem Bóg zesłał cię znowu na mój ratunek. Czyż to nie dostateczna wskazówka, że miłość, którą głosisz, jest największą potęgą na niebie i na ziemi Ty głosisz ją nie słowami, lecz czynem; przez miłość dla uciśnionych bliźnich dokonywasz cudów, sam jeden w najokropniejszych warunkach zwyciężając bandy łotrów i morderców. Czyż nie jest to dla mnie najlepszym drogowskazem do owej pięknej gwiazdy, do której wzdycham lata? i czy nie powinienem teraz zamknąć za sobą nazawsze furtki, poza którą pleśnieje islam, i uwierzyć w prawdziwego Mahdiego, który głosi, że miłość jest jedyną drogą do Ojca niebieskiego?
 Chwyciłem go za rękę, pytając:
 — A pamiętasz moje słowa, wyrzeczone do ciebie tam, przy ruinach muzallah: „Błądzisz teraz poomacku. Ale przyjdzie czas, że ukaże się przed tobą gwiazda, która mędrców do Bait-lam wiodła! Gwiazda ta zaprowadzi cię do tego, którego głos dziś jeszcze brzmi przez wszystkie kraje: „Jam jest prawda i żywot! Kto mnie znajdzie, znajdzie żywot u Ojca, który jest w niebiesiech".
[III-401] — Owszem, przypominam sobie te twoje słowa, Powiedziałem wówczas, że jeżeli Bóg wysłucha mojej prośby, to spotkamy się jeszcze w życiu i dowiesz się, czy znalazłem Mahdiego.
 Długo rozmawialiśmy na temat nauki Chrystusa, i przyznam się szczerze, że pozyskanie dla Niego zacnej tej duszy sprawiło mi większą radość, niż wszystkie inne zdobycze dnia dzisiejszego. Ranek zastał nas rozprawiających jeszcze ze sobą, i trzeba było ze względu na inne obowiązki przerwać naszą rozmowę. Uszczęśliwiony Sali rzekł mi na ostatek:
 — Muszę ci jeszcze powiedzieć, effendi, że ów oberżysta w Khoi, któremu dopomogłeś w odzyskaniu skradzionych pieniędzy, wyrzekł się wszelkich trunków. Obecnie cieszy się on nietylko poważaniem wśród sąsiadów i u swej władzy, jako też miłością i szacunkiem u żony i dzieci, ale jest teraz jednym z najzamożniejszych obywateli Khoi. No — zakończył, — nie chcę ci już przeszkadzać, bo wiem, że masz wiele do roboty.
 I nie mylił się. W dniu tym czekała mię istotnie nielada praca. Przedewszystkiem trzeba było zająć się Jumrukiem el Murabit, który do tej pory nie wiedział, co się stało w El Michbaja i czyim jest jeńcem. Gdy go Ben Nil wyprowadził z izby, poznał mię zaraz, pomimo, że nie miałem już plastra na twarzy.
 — Czy to ty, Ben Sobata z Guradi? A więc nie myliłem się w swych obawach: reis effendina napadł na El Michbaja podczas mojej tu nieobecności. Dobrze jeszcze, że spotkałem ciebie, życzliwego, dobrego przyjaciela, i mam nadzieję, że weźmiesz mnie pod swoją opiekę.
 — Błędne jest twoje mniemanie — odrzekłem z powagą. — Po pierwsze, nie reis effendina, ale Kara Ben Nemzi zajął El Michbaja; powtóre, nie byłem i nie jestem twoim przyjacielem; a po trzecie, nie mogę cię wziąć w opiekę, boś nastawał na moje życie, i wiem o tem, że potajemnie kazałeś mię zamordować.
 — Zamordować? — zapytał mocno przestraszony. — Kto ci to powiedział? to wierutne kłamstwo!...
[III-402] — Nie! to nie jest kłamstwo! — przerwałem mu. — Powiedziałeś przecie w mojej obecności do owego draba, co miał być moim katem: „Skoro tylko usłyszysz z ust moich słowo „wtole", masz mu wbić nóż pomiędzy żebra aż po rękojeść...“
 Na te słowa twarz Jumruka, mimo ciemnego zabarwienia skóry, przybrała odcień bladości. Począł bełkotać, a raczej stękać i jąkać się:
 — Kto... kto to... mógł... kto mógł zdradzić?... Więc mówisz... jakto... wypierasz się... mówisz, że... żeś... nie Ben Sobata...
 Utknął, a ja ciągnąłem dalej:
 — Miałeś niezłomne postanowienie schwytać chrześcijanina, nazwiskiem Kara Ben Nemzi, i związać go razem z Salim Ben Akwilem. Dziwię się, jak w twojej durnej głowie mogła powstać myśl, żeby mię podejść...
 — Cieeeeebie?...
 — Tak. Czyż jeszcze się nie domyślasz, że ja właśnie jestem Kara Ben Nemzi, ja jestem ów „parszywy pies chrześcijański“, którego podjąłeś się do stawić żywym murabitowi?
 — Ty jesteś... ty... Kara... Ben Nemzi?...
 — Tak, ja! A teraz dowiedz się, co cię czeka. Kiedym jeszcze był w twem mniemaniu Ben Sobata, zamierzałeś zbrodniczą ręką usunąć mię ze świata, aby się pozbyć niebezpiecznego świadka twych zbrodni i współzawodnika w łowieniu niewolników. Głupi nędzniku! Wiem to z twych własnych ust, bo język Dinków znam lepiej, niż ty! Mienisz się „pięścią Świętego“, ale... ów święty to taki sam złoczyńca, jak ty. I wiedz, że ta zbrodnicza „pięść” nigdy się już nie zaciśnie, ani też nie będzie w stanie utrzymać garści tego proszku złota, który tak podstępnie ode mnie wyłudziłeś. Zamało masz mózgu w czaszce, abyś mógł był odgadnąć, że pieniądze te przyniosłem tu umyślnie, aby wziąć cię na ich lep! Mówiłem mu to wszystko, aby go niejako [III-403]przygwoździć do ziemi, jakkolwiek i bez tego przygnębiony był i przerażony. Wczorajsza pewność siebie i pycha ustąpiły miejsca uczuciu poniżenia i niemocy. Przycisnął się trwożnie do ściany i jęczał:
 — A no, stało się! Jesteś Kara Ben Nemzi, chrześcijanin! la buzu, ia muziba, ia chaka! o smutku, o nieszczęście, o dolo! Jak to się wszystko nagle stało...
 — Jak się stało? — wtrącił Sali Ben Akwil, przystępując doń i mierząc go surowym wzrokiem. — Musiało to nastąpić, bo wszelka zbrodnia prędzej czy później mści się na tym, kto ją popełnia. Kto sieje miłość, ten miłość zbiera; ale kto rozrzuca nasienie nienawiści, musi zebrać pomstę i karę Bożą! Chcieliście mię torturami zmusić do wzięcia udziału w waszych nieprawościach, ale nie uczyniłem tego, wierząc, że odwet nadejść musi. Życzyłem ci wieczorem spokojnego snu i wesołego przebudzenia się; nie zrozumiałeś mnie. A przecie już wtedy w osobie Ben Sobaty poznałem mego przyjaciela, effendiego, przeklętego przez was, i skoro go tylko zobaczyłem, miałem pewność, że to już będzie ostatnia noc mojej niedoli. No, i widzisz... niedola ta na twoją spadła głowę... Ale to jeszcze nic w porównaniu z tą chwilą, gdy spotkasz się oko w oko ze śmiercią, która zbliża się do ciebie straszna i haniebna!...
 Słowa Salego i surowy ton, w jakim przemawiał, obudziły nanowo w przygnębionym aż do tej chwili Jumruku pychę i energię. Począł się szamotać, a podniósłszy związane ręce wysoko, krzyczał:
 — Milcz! milcz! Nędznym robakiem jesteś, choć pod opieką tego chrześcijanina udajesz zuchwalca. Nie sądź, że możesz mię lżyć bezkarnie! O, nie! Jeszczeście nie zwyciężyli ostatecznie! Wprawdzie widzę tu powiązanych moich ludzi i uwolnionych niewolników, ale udało wam się to jedynie przez niegodny podstęp. Wiedz, że zdobyliście El Michbaja tylko na parę godzin, i radość wasza obróci się wnet w smutek i jęk [III-404]żałosny, bo wystarczy, gdy święty z Aba rękę podniesie, a będziemy uwolnieni ze szpon waszych.
 — Mnie się zdaje, że tą ręką świętego jesteś ty właśnie, a że „ręka" ta jest w tej chwili zdrętwiała i nie może nawet poruszyć się w żelazie, więc nie mamy się czego obawiać. Czyż zresztą wasz murabit nie zawdzięcza memu effendiemu życia? czy nie pamięta owej chwili, gdy leżał z poranionemi stopami nad bagnem, ziejącem febrą, i byłby zginął, gdyby nie Kara Ben Nemzi? A teraz pomyśl tylko, czy taki człowiek może być murabitem?... człowiek, którego stopy z rozkazu reisa effendiny posiekano aż do kości? Czy takim miałby być Mahdi, zesłany przez Allaha dla nawrócenia ludzkości z nieprawych dróg i występku, i czyżby taki nędznik miał jej otwierać wrota raju? O Jumruk el Murabit! jakżebym cię wyśmiał, gdyby sprawa nie była tak beznadziejne smutną! Powinieneś był zresztą sam już dawno wiedzieć, że ów domniemany Mahdi to skończony łotr i głupiec!
 — Milcz, bo udławisz się swojem bluźnierstwem! — krzyczał Jumruk. — Wiem dobrze, co powiedziałem i dlaczego powiedziałem. Nie ciesz się zbytnio swem zwycięstwem, bo...
 — Bo co? — przerwałem mu. — Jeżeli ci się zdaje, że wiesz, co mówiszę to my również dobrze wiemy, co czynimy. Ja naprzykład przywiązuję większą wagę do czynów, niż do słów, i nie będziesz długo czekał odpowiedzi na tę swoją groźbę.
 I wydałem rozkaz asakerom:
 — Zanieście go napowrót do środka chaty i zwiążcie mu nogi.
 Jumruk szarpał się gwałtownie, nie chcąc być znowu pomieszczonym wewnątrz chaty, ale asakerzy natychmiast się z nim uporali. Sprzątnąłem go z przed swych oczu dlatego, że nadszedł właśnie z wiadomościami askari, który pełnił służbę na południowym brzegu półwyspu. Askari ów zameldował mi, że okręt mój już się zbliża.
[III-405] Umówiłem się był przedtem ze sternikiem, że gdyby na półwyspie było wszystko w porządku, to wystrzelę dwukrotnie z mego karabinu na znak, że ma przypłynąć na północną stronę półwyspu, gdzie woda nie była tak rwąca, jak na stronie południowej. Zobaczywszy tedy okręt, wystrzeliłem z obu luf, a otrzymawszy odpowiedź z pokładu, puściłem się w tę stronę, dokąd zmierzał okręt, to jest ku zacisznej zatoce, znakomicie osłoniętej zwisającemi gałęźmi drzew.
 Tu w ukryciu znajdowała się też szachtura Jumruka, przytwierdzona linami do brzegu. Żaglowiec ten, zbudowany znakomicie i mający wszystkie cechy szybkiego a obrotnego statku, spodobał mi się bardzo, i postanowiłem zabrać go na swoją osobistą własność.
 — Jakże poszło, effendi? — wołał zdaleka sternik, spostrzegłszy mię na brzegu.
 — Znakomicie! Przyślij mi tu na łodzi Abu Rekwika, ale pod dobrą strażą!
 Po upływie kilku minut okręt stanął na kotwicy, a równocześnie przybili do brzegu w łódce asakerzy, przywożąć mi handlarza niewolników.
 — Pragnąłeś wielce — rzekłem do niego — poznać El Michbaja, i miał cię tam zaprowadzić Hubar. Niestety, nie nadawał się ku temu, i ja go muszę w tem zastąpić. Pod mojem przewodnictwem poznasz nietylko tę przepiękną kryjówkę, ale i zobaczysz się z samym Jumrukiem el Murabit, który oczekuje na ciebie z wielką niecierpliwością.
 — Allah rhinalek! niech cię Bóg przeklnie! — mruknął półgłosem Abu Rekwik.
 Udałem, że nie słyszę tej uprzejmej odpowiedzi, i kazałem zanieść handlarza na górę do chaty Jumruka, który siedział w towarzystwie Ben Nila.
 Gdyśmy się pojawili, spojrzał na nas ponuro.
 — Przyprowadzam ci twego przyjaciela, Jumruku el Murabit — rzekłem. — Nazywa się Abu Rekwik i jest ogromnie rad, że posiada wyjątkowe szczęście pozdrowienia cię osobiście pod moją opieką i ochroną.
[III-406] — Psie jeden! — krzyknął wściekły, chcąc się podźwignąć, a poczuwszy wrzynające się mu w ciało powrozy, opadł bezwładnie na ziemię. — Niczego innego nie uczyłeś się w życiu, tylko pokazywania zębów! Allahby dał, żebyśmy ci je powyrywali jak najprędzej!
 Było to powiedziane dosyć dowcipnie. Ale jeszcze dowcipniej odpowiedział mu Ben Nil, i to nie słowami, lecz ręką, wymierzając mu potężny policzek.
 Odpowiedź ta poskutkowała, i mogłem już bez przeszkody mówić dalej:
 — Urządziłem wam tutaj umyślnie spotkanie, aby wam obydwom zakomunikować, co postanowiłem uczynić z wami. Obaj jesteście moimi śmiertelnymi wrogami, i wedle waszego zwyczaju oraz praw tutejszych, mógłbym was uśmiercić, za co ludzkość byłaby mi winna wdzięczność. Jakkolwiek, jako chrześcijanin, przebaczam wam wszelkie osobiste urazy, jednak nie wynika z tego, bym was uwolnił od ręki sprawiedliwości za wasze zbrodnicze rzemiosło. Reis effendina jest właśnie wykonawcą tej sprawiediwości, i jemu was oddam.
 — Nie czyń tego, effendi! — wyrwał się żywo Abu Rekwik. — On nas natychmiast każe powiesić. Wolimy być ukarani przez ciebie, effendi, podług praw chrześcijańskich!
 — A więc tak? Gdy idzie o twój interes lub, jak w tym wypadku, o życie, powołujesz się na chrześcijanizm, zapominając o islamie. Ale pomyśl tylko! Przed chwilą życzyłeś mi, aby mię Allah przeklął. Otóż gdybyś był istotnie spodziewał się ode mnie łaski, to nie byłbyś bryzgał mi takiemi życzeniami w oczy. Cóż bowiem przyszłoby ci z łaski przeklętego? Jeżeli tedy prosisz o łaskę chrześcijanina, który spadł w przepaść przekleństwa, to o ileż głębiej musisz znajdować się sam?
 — Dusza twoja jest tak czarna, że czarniejszą już nigdy nie będzie! — krzyknął. — Chcesz wydać nas reisowi effendinie, i on nas zamorduje. Ale straszliwy [III-407]sędzia w ostatni dzień sądu zapyta się ciebie, coś z nami uczynił...
 — A ja wówczas wskażę piekło i powiem, że tam was posłałem, i dodam, że, zwracając dyabłom ich własność, spełniłem dobry uczynek, gdyż położyłem koniec zbrodniom waszym. Reis effendina ukarze was, ale niestety nie tak, jak na to zasłużyliście. Nie będzie was męczył, tylko zdruzgoce wam głowy, jak jadowitym wężom.
 — Uważaj, co mówisz, effendi! Jesteśmy ludźmi i niewolno nas rozdeptywać, jak gadziny.
 — A ci, których wyście pomordowali lub uczynili niewolnikami, nie byli ludźmi?
 — Czarni nie są ludźmi i nie mają czucia...
 — I tem chcecie się uniewinnić, chociaż wiecie doskonale, że to kłamstwo. Przypuśćmy jednak, że tak jest w istocie, to czyż naprzykład El Homrowie, których chcieliście sprzedać, należą również do rasy czarnej i czy wśród niewolników, których tu oswobodziliśmy, owych trzydziestu przeszło białych, i to muzułmanów również nie ma czucia? Ja nie widzę żadnej różnicy duchowej między ludźmi rozmaitych ras i religii; ale reis effendina tem mniej będzie miał nad wami litości, żeście się obchodzili ze swymi i jego współwyznawcami tak, jak z poganami.
 — I dlatego to właśnie proszę cię, effendi, abyś ty, nie zaś reis effendina sąd nad nami sprawił.
 — Daremna prośba. Każdy człowiek powinien otrzymać nagrodę lub karę wedle uczynków swoich; żadnych łask dla przestępców niema.
 — Czy to ostatnie twoje słowo?
 — Ostatnie.
 — W takim razie zdechnij ty sam prędzej, zanim nas śmierć spotka!
 I korzystając z tego, że nie miał nóg związanych, skoczył ku mnie znienacka, chcąc uderzeniem związanych ramion i ciężarem swego ciała powalić mię na ziemię. Widząc to, zerwał się w okamgnieniu Ben [III-408]Nil. Ale zanim zdołał go uchwycić, zadałem zbrodniarzowi taki cios pięścią pod brodę, że się w jednej chwili zwalił z nóg, rozciągając się na ziemi, jak długi. Rozkazałem natychmiast związać mu nogi i odkomenderowałem kilku asakerów dla strzeżenia go i jego towarzysza. Ben Nil był mi potrzebny przy rozdzielaniu zdobyczy, więc zdjąłem z niego obowiązek dozorowania łotrów.
 Gdy rozniosła się wśród mych podkomendnych wieść o tem, że będę dzielił łupy, z prawa i zasługi im należące, powstała wielka wśród nich radość — tem większa, że nie reis effendina, lecz ja miałem szafować. Radość zaś ta objawiła się tak głośno, taki zgiełk powstał wśród całego mego otoczenia, że z trudnością zdołałem jaki-taki ład i spokój przywrócić.
 Do udziału przypuściłem nie tylko tych, którzy uczestniczyli w napadzie, ale wszystkich należących do okrętu, a więc asakerów, Takalów, przyjętych w Faszodzie, żołnierzy z Seribah Aliab i wreszcie El Homrów. Brakowało zresztą na okręcie z biorących udział w poprzednich wyprawach tylko tych, co wystąpili ze służby jeszcze w Faszodzie, gdy się tam reis effendina był zatrzymał.
 Przy podziale nie obeszło się bez gwałtownych scen, zwłaszcza wśród nieokiełznanych synów puszcz afrykańskich, i kilka razy byłem zmuszony użyć pięści, by uspokoić zbyt zachłannych i chciwych.
 Ku wielkiej mojej radości dowiedziałem się od jednego z jeńców, że do El Michbaja należało kilkadziesiąt wielbłądów, znajdujących się w lesie w odpowiedniem ogrodzeniu. Zwierzęta te podarowałem El Homrom i Takalom, ażeby mogli przedsięwziąć podróż do swej ojczyzny. Oczywiście nie zaniedbałem również wyposażyć ich przed drogą w środki żywności, broń, i amunicyę, czego w El Michbaja było podostatkiem.
 Trzej oficerowie otrzymali, oczywiście na osobności, tyle, że stali się ludźmi względnie zamożnymi, jak również Ben Nil, Abu en Nil, no, i Selim, który, jako [III-409]„bohater nad bohaterami“, chciał dostać jak najwięcej, mimo, że nawet kiwnięciem palca nie przyczynił się do naszego powodzenia.
 Było zresztą co dzielić, więc cały majątek Jumruka przeznaczyłem dla wymienionej „starszyzny". Znaczny zapas tibru, który łotr ten posiadał, rozdałem między tych moich ulubieńców.
 Pomimo to Selim, aczkolwiek część jego wynosiła kilkadziesiąt tysięcy piastrów, szemrał niezadowolony:
 — Dlaczego dałeś mi tak mało, effendi? Wyszły ci chyba z pamięci moje zasługi? A jednak czyż nie zawdzięczasz swej sławy jedynie mojej waleczności? Nie chce mi się teraz wyliczać, ile to masz mnie do zawdzięczenia; ale skoro wrócę do Kairu, to wiem, co uczynię...
 — No, no! Zanim wrócisz do Kairu, powinieneś przedewszystkiem dać sobie skrócić język, który paple różne niedorzeczności. Obdarowałem cię właściwie nie dla twych zasług, ale z litości, i jeżeli czujesz się pokrzywdzonym, to oddaj to z powrotem! kto inny będzie zadowolony...
 — Nie, effendi, wolę już ja być zadowolonym i nie oddawać tego, co otrzymałem — bronił się.
 I ostatecznie skwitował z pretensyj.
 Podoficerowie otrzymali pięć razy tyle, co zwykli szeregowcy. A mimo to ci ostatni nie narzekali; przeciwnie, przyznali otwarcie, że nigdy jeszcze nie osiągnęli tak znacznej korzyści.
 A niewolnicy? Rzecz prosta — i o tych biedakach musiałem pamiętać, a choć żołnierze byli z tego niezadowoleni, jednak wobec mojej nieugiętej woli musieli ustąpić. Przecie, gdyby reis effendina był na mojem miejscu, zabrałby dla siebie wyłącznie przynajmniej połowę wszystkiego. Nie zostawiłem mu teraz nic, i nikt nawet nie wspomniał o tem. Zresztą, mojem zdaniem, nie miał on nawet prawa domagać się czegokolwiek. A jeżeli po powrocie na okręt zechce się upomnieć o co, to dla mnie pretensya jego będzie [III-410]obojętną, i niech asakerzy radzą sobie z tem, jak zechcą,
 Gdy już rozdzielone zostało wszystko, co tylko miało jakąkolwiek wartość, zapanowała znowu wesołość i radość, objawiająca się w okrzykach na moją cześć, tańcach i rozmaitych wybrykach.
 Nastrój ten jednak prysnął, jak bańka mydlana, gdy oznajmiłem, że zbliża się godzina naszego rozstania. Nikt nie chciał w to wierzyć, i dopiero po długich perswazyach udało mi się przekonać życzliwych mi ludzi, że powrót mój na pokład nie może nastąpić. Nie znaczyło to, jakobym się obawiał zemsty reisa effendiny, ale po tem, co między nami zaszło, nie mógłbym już był towarzyszyć mu w wyprawach.
 Aby się urządzić na skoniiskowanej przeze mnie szachturze Jumruka, wybrałem się z kilkoma ludźmi nad rzekę, aby przygotować do swego odjazdu, co potrzeba. Udali się tam ze mną Sali Ben Akwil, Abu en Nil, Ben Nil, Hazid Sichar i... Selim, „bohater nad bohaterami".
 Gdyśmy byli zajęci przygotowaniami do odjazdu, przybył do mnie na pokład szachtury pewien człowiek, który należał wprawdzie do załogi „Sokoła", ale ani w wyprawie mojej, ani w zysku nie brał udziału. Był to... Murad Nassyr. Turek ten odbył razem z nami drogę do Wagundy i potem wracał również razem. Z początku reis effendina był dla Nassyra bardzo niechętny, ale z biegiem czasu zmienił się w stosunku do niego. Grubas potrafił tak przeciw mnie podjudzać reisa effendinę, że najprawdopodobniej jemu tylko należało zawdzięczać rozdwojenie między nami. Na szczególną uwagę zasługiwało to, że im gorzej był reis effendina usposobiony dla mnie, tem większą sympatyą obdarzał Murada. Ten ostatni zresztą coraz rzadziej wdawał się ze mną i rozmawialiśmy tylko w ostateczności, o rzeczach najkonieczniejszych. Ta jego ku mnie nienawiść była zupełnie zrozumiałą, gdyż ja to właśnie zniweczyłem wszystkie jego „piękne plany" [III-411]i dzięki mnie nietylko wracał z próżnemi rękoma, ale nawet nie wydał za mąż swej „turkawki".
 Teraz przyszedł do mnie z prośbą, abym go zabrał wraz z babińcem na swoją szachturę.
 — Jak możesz prosić mię o to? — rzekłem mu. — Reis effendina byłby niepocieszony, że go opuściłeś,
 — Tak, effendi; ale ciebie cenię więcej, niż reisa.
 — Od kiedyż to?
 — Zawsze, effendi! zawsze!
 — Nie kłam, Muradzie Nassyrze. Znam cię i wiem dobrze, co mam tobie do zawdzięczenia, a nawet odgaduję obecne pobudki, które tobą kierują.
 — Nie mam żadnych pobudek skrytych, prócz życzliwości i przyjaźni, jaką żywię dla ciebie, effendi.
 — Tak? A ja ci powiem otwarcie, dlaczego życzyłbyś sobie jechać ze mną. Po pierwsze: prosiła cię o to twoja ukochana siostrzyczka, Kumra, bo niebardzo jej przyjemnie podróżować w towarzystwie asakerów; powtóre: obawiasz się sam reisa effendiny...
 — Obawiam się? On był zawsze dla mnie życzliwy; dlaczegóż właśnie teraz miałbym się go obawiać? Nic mu przecie złego nie wyrządziłem...
 — Ty nie, ale ja! A temu po części i ty winieneś, boś się przyczynił do nieporozumienia między mną a reisem. Skoro on teraz z wyspy Talak Chadra wróci na pokład swego „Sokoła", to będzie tak usposobiony, że nie radziłbym nawet swemu wrogowi nawijać mu się przed oczy. Oto, dlaczego chcesz przyłączyć się do mnie!
 — Jeszcze raz zapewniam cię, że powoduje mną jedynie przyjaźń.
 — Czyżbyś przyjaźń tę cenił tak wysoko, że nawet narazić się byłbyś gotów dla mnie na niebezpieczeństwo?
 — Nawet i w takim razie.
 — Dobrze. Przyprowadź więc swoje kobiety.
 — Ale... ale... effendi — ozwał się po chwili namysłu, — o jakiem myślisz niebezpieczeństwie?
[III-412] — O, nawet dosyć wielkiem, bo naprzykład o grożącej mi śmierci. Popłynęliśmy koło wyspy Aba, gdzie mieszka mój wielki wróg, „ów święty", o którym słyszałeś. Pozna on z daleka szachturę, a właściwie nie on, lecz rozstawiona przez niego w wielu miejscach warta. „Sokół", posiadający liczną załogę, może się oczywiście nie obawiać napadu. To jednak, spodziewam się, nie zachwieje twojem ku mnie przyjacielskiem uczuciem i pomimo wszystko zechcesz płynąć ze mną.
 — O, z wielką radością, effendi! Jestem gotów na wszystko; muszę tylko pomówić wprzód z siostrą. Zaraz tu przyjdę, effendi!
 Oddalił się śpiesznie, by oczywiście nie pokazać się więcej.
 O, Muradzie Nassyrze, bracie dwu sióstr, z których jedna miała mnie uszczęśliwić!... Jakże mi żal, żeśmy się tak niespodziewanie rozstali...
 Nie mogłem wyruszyć w drogę zaraz, bo musiałem zapewnić bezpieczeństwo El Homrom i Takalom przed reisem effendiną. Ludzie ci mieli się przeprawić na drugą stronę rzeki, ku czemu nie nadawał się „Sokół" ze względu na trudność w ładowaniu wielbłądów. Kazałem więc sporządzić osobne w tym celu tratwy. Rąk do pracy i narzędzi było dość, więc w krótkim czasie przewieźliśmy wszystko na drugi brzeg, skąd ludzie ci mogli już bez zbytnich trudności dostać się na drogę karawanową, zwaną Abn Habble, i podążyć nią do swojej ojczyzny.
 Następnie zgromadziłem oficerów i asakerów dla udzielenia im wskazówek, co mają czynić z jeńcami z El Michbaja. Rozkazałem tedy wszystkich wziętych w niewolę handlarzy przenieść zaraz na okręt i umieścić pod pokładem pod ścisłym dozorem, a następnie zniszczyć El Michbaja i popłynąć niedaleko, bo tylko do wyspy Talak Chadra, aby tam przyjąć na pokład reisa effendinę. Co on potem uczyni, kiedy przybędzie do Chartumu, nie obchodziło mię wcale.
[III-413] Nareszcie nadszedł czas pożegnania... Była to chwila bardzo przykra dla stron obu. I nie dziw! Wszak zżyliśmy się z sobą, przechodząc wspólnie tyle niebezpieczeństw i przygód.
 — Odchodzisz więc od nas, effendi — ozwał się stary onbaszi^[134], który zawsze lgnął do mnie, — i zdaje mi się, że moje najmilsze wspomnienia pójdą za tobą. Bez ciebie podróż nie ma żadnego uroku ani przyjemności. To też, skoro tylko przybędę do Chartumu, odrzucę szablę i zajmę się czem innem. Allah niech będzie z tobą tak często i długo, jak my o tobie myśleć będziemy.
 I stary żołnierz, podniósłszy ręce do oczu, odsunął się na stronę.
 Jeden tylko z pośród całej załogi nie chciał mi podać ręki na pożegnanie, a tym był Azis, ulubieniec reisa effendiny. Rzekł mi na pożegnanie:
 — Nie żądaj ode mnie, bym ci podał rękę, skoro jesteś wrogiem mego „pana".
 — Cieszy mię ta twoja wierność — odrzekłem, — ale nie daje ci ona prawa do tego, byś mię nienawidził. Jeżeli twój pan czuje się obrażony, to jego tylko wina. Pozdrów go ode mnie poraz ostatni i powiedz, że pomimo wszystko nie jestem mu wrogiem.
 Odprowadzeni przez wszystkich aż na brzeg, wsiedliśmy na szachturę i odbiliśmy od brzegu. Przykro było zarówno mnie, jak i pozostałym, że pożegnanie moje z „Sokołem" nie było takie, jakiem powinno było być, tem bardziej, że do reisa effendiny nie czułem nienawiści i nawet przeciwnie — lubiłem go.
 Długo płynęliśmy, milcząc. Poza nami na południu pozostały okolice, w których przeżyliśmy krótką wprawdzie, ale brzemienną w zdarzenia chwilę. Prąd wody niósł nas powoli do celu. Minąwszy Mangarah, wylądowaliśmy na brzeg, ażeby w dzień nie przepływać koło wyspy Aba.
[III-414] Jakże chętnie byłbym wylądował na tę wyspę, chociażby dla zobaczenia się z Fakirem el Fukarą. Mogłoby to jednak poza zaspokojeniem ciekawości narazić nas na wcale niepożądane niebezpieczeństwo, wolałem więc zaraz z wieczora, nim księżyc wejdzie, popłynać dalej.
 Dla przyspieszenia rozpięliśmy dwa żagle. Szachtura istotnie odznaczała się nadzwyczajną szybkością. Gdyby reis effendina nawet tegoż dnia jeszcze wyruszył był z pod El Michbaja, nie mógł nas już dogonić nawet do samego Chartumu.
 Dalszą podróż odbyliśmy spokojnie, bez żadnych osobliwych zdarzeń, i przybyliśmy do Chartumu istotnie wcześniej, niż „Sokół”.
 Był późny ranek, gdy zawinęliśmy do przystani i, wyminąwszy liczne barki oraz żaglowce, wysiedliśmy na brzeg. Tu przedewszystkiem skierowałem swe kroki do kościoła misyjnego, by podziękować Bogu za opiekę wśród tylu przygód i niebezpieczeństw. Sali Ben Akwil udał się ze mną i ukląkł tuż obok mnie.
 Gdy, pomodliwszy się, wyszliśmy z domu bożego, rzekł do mnie:
 — Ostatni kwadrans poświęciłem na ostateczne pożegnanie się z islamem, effendi. Po powrocie do ojczyzny wstąpię do seminaryum, ażeby po skończeniu jego zostać apostołem miłości i naprawić błędy, jakie popełniłem, będąc apostołem islamu.
 Nie opisuję tu Chartumu, pozostawiając to do innej sposobności. Zaznaczam tylko, że postanowiłem odszukać Barjada el Amina, będącego, jak wiadomo, w stosunkach z Ibn Aslem. Dom jego znajdował się w pobliżu Hokumdaria, i poszedłem tam, nie zwlekając. Niestety, zamieszkiwał go już kto inny. Dowiedziałem się tylko tyle, że Barjada el Amina dotknęło ciężkie nieszczęście; el howa czyli cholera zabrała mu najdroższe osoby, i pozostał sam jeden na świecie. Złamany nieszczęściem, wpadł w melancholię, stronił od ludzi, aż wreszcie znikł zupełnie z oczu ludzkich, — [III-415]prawdopodobnie odebrał sobie życie. Co się stało z jego majątkiem, nie mogłem się dowiedzieć.
 Hazid Sichar, dowiedziawszy się ode mnie o jego losie, machnął na to ręką lekceważąco i rzekł:
 — Złoto błoto!... Widocznie Allah chciał, abym swoich pieniędzy nie wydostał już więcej. Mam natomiast wolność, która warta jest więcej, niż wszystkie skarby świata!
 To jego pogodzenie się z losem wzruszyło mię do głębi. Udawałem, że zgadzam się z jego zdaniem, jednakże czyniłem wszystko dla odnalezienia Barjada el Amina. Bądź co bądź, 150.000 piastrów z procentami, jakkolwiek nie należały do mnie, stanowiły poważny majątek. Gdzie on się mógł podziać? Niepodobna, aby go ktoś ukradł, bo nie ukryłby takiej sumy i wnet zwróconoby na niego uwagę. Bankrutem Barjad również nie był, bo to byłoby ogólnie wiadomem. Najwidoczniej więc nieszczęśliwy melancholik zabrał pieniądze ze sobą i przepadł razem z nimi.
 Poszukiwania moje trwały tydzień bez skutku. Wziąwszy pod uwagę, że towarzyszom moim pilno było do domu, nie mogłem się ociągać dłużej i trzeba było wybrać się w dalszą drogę.
 Nie miałem ochoty zapuszczać się w step Bajuda, mając do dyspozycyi szachturę. Nikt się o nią aż do tej chwili nie upomniał, wobec czego rozporządzałem ją, jak moją własnością, w dalszym ciągu. Udaliśmy się tedy nad Nil, by puścić się w drogę. Rzecz prosta — spodziewałem się zobaczyć na rzece „Sokoła“. Jakież jednak było nasze zdziwienie, gdy jeszcze teraz, po tygodniu, nie zobaczyliśmy okrętu w przystani, choć wedle moich obliczeń powinien był przyżeglować tu najdalej w dwa dni po nas.
 Mając zamiar odjechać następnego dnia rano, wybrałem się do magazynu zbożowego dla zakupna niezbędnych artykułów do drogi. Przechodząc obok „Saraya”, zbudowanego z cegieł, co w mieście tem jest rzadkością, spostrzegłem jakiegoś człowieka, który [III-416]wyszedł z sieni szybkim krokiem i natknął się nieomał na mnie, Był to... reis efiendina!
 Uczynił w pierwszej chwili ruch taki, jakby chciał ustąpić z drogi, ale spostrzegłszy, że to ja, chwycił rękojeść szabli i ostro spojrzał mi w oczy. Staliśmy naprzeciw siebie parę sekund, mierząc się wzrokiem, poczem on cofnął rękę, splunął i rzekł:
 — Jesteś dla mnie hawa, zupełnie el hawa er raik!^[135]
 Ubodło mię to lekceważące odezwanie, i z trudem tylko zdobyłem się na spokojny uśmiech. Twierdzenie jego, że ja dla niego nic nie znaczę, rzecz prosta — świadczyło tylko o jego własnej nieudolności. Gdyby bowiem był choć odrobinę miał nadziei, że z walki ze mną wyjdzie obronną ręką, byłby się na mnie porwał niewątpliwie. Wolał jednak odejść, udając, że mię lekceważy.
 Rozejrzałem się w przystani, czy nie zobaczę „Sokoła”, lecz go tam nie było. Przypadkowo tylko dowiedziałem się, że okręt reisa effendiny zatrzymał się przed dwoma dniami o wiele dalej, koło Ras^[136] Omm Derman, naprzeciw tak zw. Szedrah Mahode, i że reis effendina nie pozwolił nikomu z załogi opuścić pokładu. Skutek tego zarządzenia był taki, że w krótkim czasie wszyscy, prócz trzech oficerów... dezertowali, zabierając swoje manatki, Niestety, nie spotkałem się z żadnym ze zbiegłych asakerów i musiałem nawet skwitować z pożegnania się z Muradem Nassyrem oraz jego miłą „turkawką”, bo czas naglił nas do odjazdu.
 Dla ścisłości dodaję, że później spotkałem się jeszcze kilka razy z reisem effendiną. Nie nazywa się on już Achmed el Inzaf, lecz jakoś inaczej. Oddawna nie jest reisem effendiną i został mianowany bardzo wysokim urzędnikiem, co mię zresztą ani ziębi, ani grzeje.
[III-417] Spotkawszy się ze mną w Kairze, zademonstrował mi również, jak wówczas w Chartumie, że uważa mię za „przezroczyste powietrze“, ale nie miał już odwagi wypowiedzieć tego głośno.
 Ponieważ książki moje tłómaczone są między innymi na język francuski (oczywiście bez mego pozwolenia), a czytują je również w Kairze, więc zdarzyć się może, że tom niniejszy i ex-reisowi, znającemu język francuski, wpadnie w ręce. Otóż, jeżeli nie będzie i książki tej uważał za... atmosferę, lecz łaskawie zechce zajrzeć do jej kart, to znajdzie niezawodnie tych kilka uprzejmych wierszy, w których „przezroczyste powietrze" zasyła mu bardzo piękne ukłony...
 Po długiej a szczęśliwej podróży szachtura moja przybiła do brzegu w Moabdah. Zapytaliśmy tu o przewodnika Ben Wazaka. Powiedziano nam, że owszem, mieszka tu jeszcze, ale nie trudni się już przewodnictwem, bo wzbogacił się bardzo i byłby już dawno przeniósł się do Kairu, gdyby nie to, że oczekuje powrotu pewnego effendiego z Frankistanu, który pojechał na południe i obiecał zająć się wyszukaniem zaginionego jego brata.
 Czyżby — pomyślałem — wzbogacił się na zakazanym handlu mumiami? A nużby przeczytał to któryś z urzędników egipskich i pojechał do Moabdah przyaresztować zbrodniczego ex-przewodnika! Na ten wypadek oświadczam tu publicznie, że człowiek ten wcale w Moabdah już nie mieszka i że dałem mu nazwisko zmyślone, trud więc pościgu za nim byłby zbyteczny.
 Przezorność nakazywała, ażeby Ben Wazak nie spotkał się z bratem nagle. Poszedłem więc najpierw do niego sam, by go przygotować należycie na tę wesołą chwilę. Poznawszy mię odrazu i omal nie rzuciwszy mi się w pierwszym impecie na szyję, chciał mnie zaraz ugościć, a potem, żebym mu wszystko opowiedział. Od pierwszego wymówiłem się, czyniąc jednak [III-418]zadosyć drugiemu i zaznaczając przedewszystkiem, co mówią o nim w Moabdah.
 — Tak, effendi — odrzekł, — jestem bogaty, bardzo nawet bogaty. I wiesz, kto się do tego przyczynił? Zdziwisz się, gdy ci to powiem.
 — No, no?
 — Barjad el Amin!
 — Maszallah!
 — Tak, on istotnie. Ale mów raczej, czy dowiedziałeś się co o moim bracie, bo ciekawość mię pali. Wiem tylko, że Barjad el Amin wydał go osławionemu Ibn Aslowi, przyczem obdarli go z moich pieniędzy i użyli ich na handel niewolnikami, zarabiając na tem wielkie sumy. Allah jednak ukarał Barjada el Amina, gdyż żona jego i dzieci zmarły na cholerę. Po stracie ich boleść i żal tak mu poruszyły sumienie, że postanowił odpokutować swoją zbrodnię. Przedewszystkiem więc całą gotówkę, jaką miał w depozycie u Ibn Asla, tudzież uzyskaną ze sprzedaży wszystkich ruchomości, przyniósł aż tu i wręczył mnie, jako odszkodowanie. Siedzieliśmy nad rzeką, i on mi z żalem opowiadał o swoich nieszczęściach, wyrażając zarazem skruchę i żal, iż mię skrzywdził. Wreszcie oddał mi zrabowane pieniądze i zerwawszy się odszedł na stronę. Sądziłem, że wróci, ale czekałem napróżno... Na drugi dzień rano rybacy wydobyli z wody jego martwe zwłoki... Allah niech będzie miłosierny dla jego duszy! Żałuję go mocno i wolałbym, aby żył, zatrzymując sobie pieniądze, a tylko powiedział mi, gdzie się podziewa brat mój.
 — Czy el Amin nie wiedział o tem?
 — Nie, bo Ibn Asl nie powiedział mu prawdy.
 — No, nie smuć się zbytnio, gdyż ja coś wiem o tem...
 — Co? O miejscowości, czy o mym bracie?
 — O jednem i o drugiem.
 Na te słowa zerwał się Ben Wazak i począł mię błagać, abym mu powiedział wszystko. Rozumie się — [III-419]nie mogłem zostawiać go nadal w niepewności i wskazałem mu adres oczekującego nań Hazida Sichara. Pobiegł natychmiast do wskazanego domu, ja zaś zostałem, nie chcąc obecnością swoją krępować ich w radosnem powitaniu.
 Spędziliśmy w Moabdah całe dwie doby, a była to dla nas wszystkich bodaj najpiękniejsza chwila w życiu. Przy pożegnaniu otrzymałem na pamiątkę spory zbiór starożytności egipskich, zaś Abu en Nil, Ben Nil i Selim dostali do podziału między siebie sumę, która była przeznaczona pierwotnie dla mnie do podjęcia w Chartumie. Nawet Sali Ben Akwil, jako miły druh i towarzysz, otrzymał upominek.
 Abu en Nil i Ben Nil, chcąc najkrótszą drogą udać się do Gubatar, do swoich krewnych, niedługo już mogli z nami pozostawać, — jednak postanowili odprowadzić mię aż do Kairu, dokąd dotarliśmy znowu wcześniej, niż reis effendina.
 Przybywszy tu, przedewszystkiem pozbyłem się Selima, który za uzyskane w podróży pieniądze otworzył bezzwłocznie dikkahn^[137], połączony z zakładem czyszczenia paznokci, uszu i nosa. Rozumie się, tego rodzaju zajęcie dawało mu sposobność opowiadania swoim gościom tysięcy bajek o przygodach i bohaterskich zwycięstwach, których on jeden dokonał, a my wszyscy byliśmy tylko biernymi tego świadkami. Niestety, za cały czas mego pobytu w Kairze, ja jeden byłem jego gościem, to znaczy — goliłem się u niego, bo jakkolwek słuchaczy miał dosyć, ale żaden z nich nie zdobył się na odwagę podstawić mu swoją głowę pod brzytwę.
 W Kairze sprzedałem szachturę i uzyskane za nią pieniądze oddałem Salemu, gdyż biedak nie posiadał już ani grosza.
 Po dwutygodniowym pobycie pożegnał się ze mną Ben Nil i jego dziadek. Nie opisuję tego szczegółowo, [III-420]bo przecie uczucia nie dadzą się przelać na papier. Przyjaciele, rozchodząc się, mówią sobie: „do widzenia“. I istotnie spotkałem się jeszcze raz w życiu z nimi obydwoma: z Abu en Nilem na krótko przed jego śmiercią, a z wnukiem — na wodzie.
 Jeżeli kto z łaskawych moich czytelników podróżować będzie po kraju Faraonów i, mając czas, zechce udać się do Górnego Egiptu drogą wodną, jednak nie na spacerowym okręcie, temu radzę odbyć tę podróż na zwykłym żaglowcu. W Bulak, porcie kairskim, można się dopytać o dahabijeh „Baraka el Fadl“^[138]. Jest to przyzwoicie urządzony, schludny i wygodny okręcik, którego reis chętnie i za nizką opłatą przyjmuje podróżnych z zachodu. Gdy mu podróżny oświadczy, że czytał pisma Kara Ben Nemziego, to reis powie mu, że się nazywa Ben Nil i że okrętowi swemu dał dlatego nazwę „Błogosławieństwa dobra“, iż środki ku sprawieniu sobie tego pięknego statku zawdzięcza dobroci przyjaciela z Frankistanu, effendiego. Dodać tu muszę, że Ben Nil umie bardzo zajmująco opowiadać o swoich przygodach, i podróżny ani się spostrzeże, jak na słuchaniu tych opowieści zleci mu czas aż do pierwszego szella^[139], pomimo, że dahabijeh nie jest pośpiesznym parowcem.
 A Sali Ben Akwil?
 Towarzyszyłem mu z Aleksandryi do Jerozolimy, aby tam przyjacielowi mojemu pokazać świętości i pamiątki chrześcijaństwa. Potem rozstaliśmy się: on przez Damaszek udał się do swej ojczyzny, ja zaś przez Konstantynopol i kraje naddunajskie do siebie.
 Utrzymywaliśmy potem ze sobą ciągłą korespondencyę, a nawet widzieliśmy się kilka razy. Dotrzymał słowa i został misyonarzem i rzecznikiem miłości, — ale wpierw m usiał przezwyciężyć bardzo wiele przeszkód ze strony rodziców i całego swego szczepu. Wspierałem go w tem nietylko radą, ale i czynem, nawet z bronią [III-421]w ręku. Bardzo ciekawy ten okres z mego życia w podróży opisałem w innej książce, a historya ta dobitnie potwierdza słowa św. Pawła:
 „Gdybym mówił językami ludzkimi i anielskimi, a miłościbym nie miał, stałbym się jako miedź brzęcząca i jako cymbał brzmiący“.....

KONIEC TOMU TRZECIEGO I OSTATNIEGO.

1. Pieczeń z mięsa hipopotama.
2. Minerał ziemisty, składający się z wodanu, tlenku żelaza i glinki.
3. Gorący trunek.
4. Persya.
5. Dom zajezdny.
6. Pan.
7. Koszula.
8. Koszula.
9. Praojciec brudu.
10. Pojedynek.
11. Chłop, niezdolny do wojska.
12. Wódka.
13. Pijanica.
14. Sura egzaminowa.
15. Piekło.
16. Haracz.
17. Naczelnik gminy.
18. Gospodarza.
19. Dosłownie: Pobożny syn przenikliwości.
20. Kaznodzieja.
21. Syn bata.
22. Wnuk uprzejmości.
23. Służący.
24. Wieczerza.
25. Mahdi.
26. Wielka karawana pielgrzymów.
27. Koran, odpisany w Mekce.
28. Profesor.
29. Wysłaniec Mahometa.
30. Kair
31. Uczniowie.
32. Zemsta krwi.
33. Liczba mnoga od „konsul".
34. Ostatni, lecz nienajgorszy.
35. Świeczka łojowa.
36. Pies szczeka, a karawana kroczy dalej.
37. Kto pluje przeciw wiatrowi, pluje zazwyczaj sobie samemu w twarz.
38. Osioł.
39. Orzeł.
40. Dobranoc.
41. Zapałki.
42. Konstantynopol.
43. Nowy Testament.
44. Biblia.
45. Chrzest.
46. Pali się!
47. Szatan.
48. Zbawcza topola.
49. Dama.
50. Lis.
51. Lew.
52. Pantera.
53. Szczepy.
54. Kramarz.
55. Aptekarz.
56. Ameryka.
57. Liczba mnoga od kumfud — jeż.
58. Muchy.
59. Skrzypce.
60. Bęben.
61. Mały bęben.
62. Trąba.
63. Drwiący szczebiot.
64. Liczba mnoga od debbusa — szpilka.
65. Zapałki.
66. Kaczka.
67. Słowik.
68. Bohater.
69. Szkapa aptekarza.
70. Kaplica śmierci.
71. Zbieracze galasówek.
72. Liczba mnoga od szahid — męczennik.
73. Logika.
74. Nazaret.
75. Mesyasz.
76. Pijak nałogowy.
77. Pijana jaszczurka.
78. Królowa Sabby.
79. Parchy.
80. Choroby skórne.
81. Wodospad.
82. Niedźwiedź nieśmiertelny.
83. Stawek.
84. Zwał kamieni.
85. Duchów.
86. Młynek do kawy.
87. Ozdoba wielbłąda.
88. Dywan namiotowy.
89. Golgota.
90. Cap.
91. Najulubieńsza potrawa na Wschodzie.
92. Nietoperz.
93. Polatucha.
94. Świerszcz.
95. Puchacz.
96. Krzyż.
97. Karabin czarodziejski.
98. Liczba mnoga od girbal — przetak.
99. Jeruzalem.
100. Siekiery.
101. Betleem.
102. Sławna potrawa.
103. Poświęcenie.
104. Kara, odwet, nienawiść, zemsta...
105. Pieśń.
106. Farbiarz.
107. Indygo.
108. Przypadek.
109. Woda świętych przekonań.
110. Apostołowie.
111. Acacia gummifera.
112. Aedemone mirabilis.
113. Święty.
114. Towary handlowe.
115. Uniformy.
116. Oficer.
117. Morze Czerwone.
118. Tamek bogaty.
119. Oddział.
120. Mistrze miecza.
121. Słoń.
122. Nosorożec.
123. Nauczyciel fechtunku.
124. Tamek-łajdak.
125. Porucznik.
126. Droga do zbawienia.
127. Święty.
128. Lis pustynny.
129. Kat.
130. Pięść świętego.
131. Pierścień zwycięstwa.
132. Żaglowiec pośpieszny
133. Wódka z prosa murzyńskiego.
134. Kapral.
135. Powietrze, zupełnie przezroczyste powietrze.
136. Przedgórze.
137. Golarnia.
138. Błogosławieństwo dobra.
139. Katarakta.

Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronach autora: Karol May i tłumacza: anonimowy.